9900 1941

oe

‘willl

01५0404 JO ALISH3SAINN

BIBLIOTHECA INDICA:

Gollection of Oriental aon ks

PUBLISHED BY THE

ASIATIC SOCIETY OF BENGAL,

अरणभाव्यम्‌ | > A_ = 4 दरायण-प्रणोत-वेदान्तसतस्य वज्ञभाचायज्ञत-हतादेतपरं व्याख्यानम्‌ |

ANU BHASHYAM

ल्भ EDITED BY

Wi फ N ; N DIT HEMACHANDRA VIDYA RATNA. Pa

, FASCICULUS V. Dan

sent

have =-= = =

11

my |

as ed CALCUTTA :

public BY B. प. NANDI, AT THE VALMIKI PRESS,

। AND PUBLISHED BY THR

ASIATIC SOSINTY, 57, PARK STREET. 1897.

PREFACE,

a

VALLABHACHARYYA’S “ ANUBHASHYA” is an extremely rare work in this country. As the work, however, in which Vallabhacharyya has tried to establish the Dwaitadwaita doctrine on the authority of the same philosophical principles, supported by Vedic Texts

and Natural Logic, which were used in the same

way by Sankaracharyya, to establish and promul- gate his Adwaita doctrine, it deserves to be studied by all. In editing the ‘“ Anubhashya,’ I have ex- amined three manuscript copies of it. One of these was received from Dr. Vandarkar, another from Pandit Ram Nath Tarkaratna and the third from Damodar Das, Varman. Of these the manuscript sent by Dr. Vandarkar is the most accurate, I have carefuly considered the different readings given in these three manuscripts and I shall consider my labour amply rewarded, if the “ Anubhashya, ” as edited by me, meets with the approval of the

public. HEMACHANDRA VIDYARATNA.

Digitized by the Internet Archive in 2010 with funding fron+ University of Toronto

http://www. archive.org/details/anubhasyam0Ovall

ख्चान्‌क्रमणिका |

प्रथमाध्यायस्य | च्प् खच Vey दखचाङ्ग wy HUAA (AA AT | an ve १ १ १ अस्मिन्नस्य च तद्योग wife | sc | १९ 88 TABLAS षात्‌ । + = "न ८ २८० ` gg व्तरव पाणः। ee ~ es 22 ५० अनपपत्तेत॒ न शरीरः । =.“ र च fae ख भंकोकस्व त्तदा पटे एच नेति चेन्न निचाखखत्वा- टवं वयोमवच। cc, १ as >) ag YUL दर(चस्ग्रहणात्‌ | “00 see Y < go न्तर BAVA: | wee wee . ९२ DR सनवस्थितेरसम्भवाच नेतरः | 4 १७ 23 अन्तयम्यधिदे वादिष्‌, तदम्मेयपदेश्त्‌ । ... = ८ 8 यदश्यत्वादिग णकोधम्म तेः । “ RR ७& अतख्वन देवता भत! .. ww “ २७ दर्‌ अभिश्चतेरिव्याग्सस्थ्यः। ˆ २८ टदे खनुस्मृते्व्वादरिः। छ ^ , शः टर

अच्छरमम्बरान्त्टतैः | ध, se र Qo ८०

aa Uae Bay WATE | —____* + =e अन्यभावययां ठत्तश्छ | a> es १२ ER अन्याये परामशः । we च; ४ २० ©<. अल्यश्रुतेरिति चेत्तदुक्तम्‌ । ... ve “ee Pe अन क्रतेस्तस्य च | श व ४ VR ८० सपि च maa | „+ ` “५ न अत wa च नित्यत्वम्‌ | — ies 5 २९ १०१्‌ अन्याथन्तु जमिनिः प्रन्नवयाख्यानाभ्यामपि चेव- | Aa | oe + ५ 8 ए १२१ च्वस्थितेरिति काण्छतखः। .-~ ..~ ^“ २२ १३५ age एच | व कः “ ee १३० च्या | अनन्दमयोटगभ्यासात्‌ I vee ve : १२ ac व्या कापर स्तत्िङ्ात्‌ | ee soe i २२ Be व्यामनन्ति चे नमस्मिन्‌ t sed ee २२ TY AAAI ALA YIT AT । — 2 ea ११२ च्यानुमानिकमप्येकेषामिति चेत्र प्रारोररूपक- famandiae शेयति च ee g १ ११७ अत्मक्लतेः परिणामात्‌ | & क cf २६ १२८ ड । इ्तरपरामप्रत्‌ स इति चेत्रासम्भवात्‌। -.. ३ रद ८.७ ड । इ च्तेर्नाष्रब्दम्‌ | a of १९ ५ RR

डंच्ततिकम्मेयपरेणातसः। eae ३ १३ eR

aa पाद्‌इ GAY AAT |

ड । उपदे प्र भेदात्रेति चेत्नौभवयस्मित्रप्यविरोधात्‌ | उत्तराचेदाविग्रतखरूपस्त |

aa उत्क्भिष्यत रख्वम्ावादि्याड्लोनिः ।

र | ॥

रुतेन सव्व व्याख्याताः |

क | कमकत UIT च | कम्म्रनात्‌ | 2 = — कंल्यनोपदे Us मध्वादिवद्विरोघः। ke कामाच नानुमानापेत्ता sae

कारणत्वेन चाकाश्टादिष्‌, वथा यपदिष्टोक्तैः ग | गतिसामान्यात्‌ ।

गतिशब्दाम्धां aut fe ee लिङ्गञ्च । Tet प विद्धावात्मने fe तदशनात्‌ |

c ~ co ^ gs

= ध ५ ~<

२७ १९५ Ar

aa

१९५ १९१

२५

Gs aa १२९४

९२८

£8 ९१९ RRB

88 ARO

१२२

५२

<< uly BATE ( पच्चाङ्क | ज । जन्माद्यस्य यतः | stars ध 4 मर Qo जगदए{चित्वात्‌ | Bc dat = 8 १६ १२८. नोवमस्य पाणलिङ्कात्रेति was festa श्रितत्वादिह तद्योगात्‌ । ie १ ३१ ट जीवमस्यप्राण लिङ्गादिति चेत्तदव्राख्यातम्‌ | 8 १७ १२० ज्यो तिश्स्णाभिघानात्‌ | व sea १ २४ yr ज्योतिषि भावाच | ~ “= ३ व व्योति LATA | se र ade “ Bo ११२ ज्यातिरुपरकमात्त तथा BATA THI... ६ < १२३ ज्यो तिषे केषाम सत्यन्े । oe = ५ १२ १२. च्ेयत्वावचनाच | ... an क (: g १२० at तत्त॒ समन्वयात्‌ | fhe ee १ 8 १६ तचिष्टस्य MMe! ~. ~ ^ २४ तद्धेतुव्यपर शच | = se $ १९ ६१ तदुपय्यं पि बादरायणः सम्भवात्‌ | . ३ २4 तदभावनिास्गे च GSA: | . ५ व तद्धी नत्वादयेवत्‌ | ... „~ # २ याणामेव च वमुपन्धासः TAS | ... ५ ६ १२१ द्‌ | ZBL GUL: | a oe र १६ ८३

दुयभद्ारतनं खश्न्दात्‌ | a or i १ ca

PN,

aa ध । धमापपत्त श | ee wag मदिन्नोऽस्ास्लन्नुपलब्धेः। न |

न Pata eM isla चेदध्यात्तम्बन्धभूमा ह्य स्मिन्‌ | न च स््मात्तमतघरम्माभिलापात्‌ | न संस्योपसंग्रहादपि नानाभावादतिरेकाच । नानु मानमतच्छन्दात्‌ । नेतरोध्न्‌ पपत्तेः | प।

भ। भावन्तु वादर्ायणोटल्ति दि । भूतादिपादव्यपदे पतो पपत्तेखेवम्‌ ।

Welty

c.f

Gay Wars a que १९६ <£ २९ ५६ = ey. ९९ ५२५ 2 ८ॐ ९६ ४३ ४२ ११६ ९० हट = Ce १० < २० ARB २२ ५२१५ eae 8 aa १९ १२६ २२ १९०७ २& ५२

GF Wey ear wags | "ll _ __ भूमा सम््रसादादध्युपदे षत्‌ |... ~ 2 > ce. भदव्यपदेएएच | os ५ ९ १ॐ ४४ VIS AIBA: sae ८ च gu भेदव्परे शत्‌ । ह ae = ण्‌ ee

म। मध्वादि ष्वसम्मवादनधिकारं जेमिनिः। 2 ३१९ १ महदच | Bi 8 9 १२९१ मान्लवणि कमेव च गम्यते। ... त १ ६२ मु क्तो पद्टप्यव्यपदे शत्‌ । < २ ८७ य | योनि fe गीयते। . = न्रौ ~ र । रूपौ पन्यासाच | me - 2 २३ he व । वदतीति चेत्र प्रान्ञोद्दिप्रकस्गणात्‌ | ... ` 8 ५ १२० वाक्यान्वयात्‌ । ve te १९. aoe विकार्एब्दात्रेति चेन्न प्राचय्यात्‌ | a १ १२ go विवच्वितग णोपपत्त ख | an = २ र 83 विशेषणा | ee ee ae #॥ १२ Oe विररेषणभेदव्यपद aay नेतरे Me च २२ ॐ विरोधः कम्मणीति चेत्रात्रैकप्रतिपत्तद शनात्‌ । ३ २७ १० SAC: साधार्णश्रब्द पि रषात्‌ | ... २, 2 ae Z|

ब्द वि श्र षात्‌ | sae or ie OC Y ६९

aay पाद्‌ङ्क Baye vay t श्व्दादिभ्योढन्तः vasa ति चेन्न तथा दल्य्रष-

द प्ादसम्भवात्‌ परुषमपि चेनमधीयते। =“ र्द ८१ शब्दादेव प्रमितः | ३ २४ १०१ शब्द्‌ इति VATA प्रभवात्‌ प्र्यच्तान॒मानाभ्याम्‌ | ^“ रट १०४ ष्णस्वयो नित्वात्‌ । १ 3 १० WAST GIT MIs ववत्‌ | “8 २० Yo शरोर द्खोभयेप्पि fe मेरेनेनमधीयते। २ ० oy gre तदनादरश्रवणात्तद्‌ाद्रवणात्‌ स्यते fei २ ३8 १८ श्रतत्वाच | १ ११९ RO शरुतोपनिघत्‌कगव्यभिधानाच | २ १६ for श्रवणाश्यवनाथ प्रतिषे as, AAS । ३ ३८ १११

स। gaa प्र सिद्धोपरे शत्‌ | २ a ६१ सम्भोगप्राप्षिरिति चेन्न ae ष्यात्‌ | छ = ६६ सम्पत्त रिति जेमिनितयादि दशयति | क २६ ८8 समाननामरूपत्वादात्तावप्यविरोधोदग्रनात्‌

was | ३ ३० १०५ समाकर्षात्‌ | gle १२ सात्तादप्यविरोधं alata: t 2 रट (= सा च प्रणसनात्‌ । त 22 साच्ताच्ोभयान्नानात्‌ | 8 २५ १३७ सखविण्ष्डिभिधानादरेव च। २ १५ अर्‌ सप्तत कन्त्योभदेन । ३२ BR ११२ BUY तदद्ेत्वात्‌ | 8 २ ११९

Na पादाङ्ग सूचाङ्क पचाङ्क।

सस्वारपरामप्णत्‌ तदभावाभिलापाच । र ~ ११० सखाप्ययात्‌ । १ < ay सधानादिव्यपद्‌ Ay । ..„ „~ २ ¬ स्िव्यदनाग्धाञ्च। २ 9 = we मागमनुमानं स्यादिति २ २५ Ge समते ख | Vl. + je & ९५ दं । हेयत्वावचना। re or ae ९ = २५ दपेच्तया तु मनष्याधिकारत्वात्‌ | Pe: 3 24 १०१ दितीयाध्यायस्य | श्र I अभिमानिव्यपरे we विएषान गतिभ्याम्‌ | १ ५ ® असदिति चेन्न पतिषेधमाचत्वात्‌ | . ५ 6) शाः SNA तद्वत्‌ प्रसङ्गादसमञ्च सम्‌ | . ^“ हः HAITI ति VA धम्मोन्तरोग वाक्यशेषात्‌ । १९७ ९६५ अधिकन्त्‌ भेद निद एत्‌ | न ae २२ १४६ अष्सादिवच् तदनुपपत्तिः। se ५ २३ १६६ खन्यचाभावाच 7 carey | ५ २. ५ "षर अम्धुपगमेटप्य्ाभादात्‌ | ५ ६ १५२ अङ्कित्वान्‌पपत्त ख । ५८ ट १५३ अन्यथानृमितेा च न्नर वियोगात्‌ । न ८ १५३

(= «)

aa पादाङ्ग सुचाङ्क WATE | परिग्रहाच व्यन्तमनपेच्ता। ... + as १७ १५५ असति प्रतिन्लोपरोधोधेणपद्यमन्यया | ... .“ २९ २५६ अनुसम्‌ तेच i. So oe oe a ay* १५७ अन्त्यावद्ित sass । ... 6८ २६ ९६१ aired ख | ध ~ + च - २९१ च्यन्तवत्वमसन्वेन्नता बा | „+ = ^“ > = च अस्ति तु । ae eo = 3 २ ९६५ असम्भवस्त्‌ सतोट्नुपपत्त; | .- --- ^ 2 १६७ अन्तरा विज्ञानमनसी कमे afagifefa aar- विश्षात्‌ | क त or es अविरोधश्छन्दनवत्‌ ... ne me OS २२ U8 safes फेव्यादिति Gave fer ^ २8 १७३ अपिच सवते । ... .. „~ ^“ ४ १८२ अनुन्नापरिहारोः ट हसन्बन्धाज्ज्योतिरादिवित्‌। ¢“ श्ट श्य्‌ खसन्ततेश्चाव्य तिकरः | = a . 86 Ae अदद्ानियमात्‌ । ध ह: i ५१ १८४ अभिसन्थादिख्वपि चेवम्‌। ... tee -" @ Ge पगा वश्च | oe क ~ ~ = १८८ अकरणत्वाच्च न दोषतया हि दशयति | च Yo VES. My | १ ४ प = १२ १.८.०; ST |

yo

a A. अत्मनि aa विचिचाश्च fel ... ARI चाविग्रोषात्‌ | ~“ ३, ~“ ५ न्र्‌

रट शद्‌

a on

= अपः) wae अभास खव च। ee = च्च प्रोनानावयपद्‌ teaar चापि anfaaatte- त्मघीयत oH | इतर षाश्चानपलम्पः। इतयर्ध्यपदे प्रादिताकरणादिदोषप्रसक्ति इतरेतर प्र्ययत्वादिति चेन्नोत्यत्तिमात्‌ निमित्त-

त्वात्‌ | A oes

उ। उपसं हार्द नातरेति चन्र त्षीरवद्धि। ... उपपद्यते AIT a Tie 7 ६.

र । रुतेन योगः प्रयुक्तः | waa fas afcaet aia याख्याताः |

6८

पाद्‌ Gay assy 1

१५६

(so bs १५8 ११६५ ११६ १५७ ११८ tex १९७२ YOu

९६

१८४

१८१

१९७१

१६६ |

(oe

१९६१ R83

aa may Bay wy | रखवश्चातांकात्‌ खयम्‌ | 4 १२ १६० रुतेन मातरिश्वा व्याख्यात. | ८ ३६ १६७ क्‌ । करणवचेन्न भोगादिभ्यः। ४० १६२ कर्ता शस्त्राय वत्वात्‌ | २ ३२ we छत॒खप्रसक्तिनिं सवयवत्वशटन्द कोपोवा | १ २६ १४७ छतप्रयलापेच्छसत विदितप्रतिषिद्धावेवर्थ्या- दिम्धः। 2 ६२ १८० ग । NUTS लोकवत्‌ | १ Ate SR TURAL । a ees गेखसम्भवात्‌ | a च । चशाचरव्यपाख्यस्त स्यात्तदापदे WT ATMA - भावित्वात्‌ । 2 १६ १७० चत्त रादटिवत्त तत्सद्‌ श््ष्यिादिभ्यः। 8 १० ITE. ज । ज्यातिरादयधिष्टानन्तु तदामननात्‌ | र १४ Yeo aiza ण्व । ३ एद १७१ त। तर्काप्रतिष्ानादप्यन्ययानुमे यमिति चेद वमप्य- faatauay: | ९ ९१ ९६३ तदनन्यत्वमारम्भणशन्दादिभ्यः | ^ १४४ तदभिध्यानादेव वु TFTA सः ३ १२ १६८

( १९8 सूच

तथा च दशयति. तद्‌ गणस TATA FATT एः पान्ञवत्‌. |... तथा प्राणः | तत्‌ प्राक्‌ AA | तत्‌ प्‌ व्वेकलदाचः। तत्य च नित्यत्वात्‌ ।. लदिन्द्रियाणि तदयपदेशएदन्यत्‌ ASIA । ... तेजोध्तस्त याद्या | देवादिवदपि लोके। gud qi

न। न विलच्तृणत्वादस्य away शब्दात नतु दद्टान्तभावात्‌ । न प्रयोजनवत्त्वात्‌ | न कम्भ विभागादिति चे्ाप्नादित्वात । ... न भावोन्‌ पलब्छेः । - =. न च पर््यायादप्यविसोधोविकासा दिभ्यः । नं च क्त : कारणम्‌ | न वियद्श्चतेः। न वायुक्रिये थगुपद शत्‌ | नासतोष्टद्टत्वात्‌ । mt = नाभाव उपलबधेः | नात्म तेनि्यत्वाच ताभ्यः | नान्‌ रुतच्छरतेरिति चेतरैतराधिकारात्‌ |

सद्‌ चइ WATS | 29 १९४ २९. ROB १९१ श्नः देः शच 8 Rats) १६ . ९२ १० १९य्‌ ९० : ˆ WO ९५ १8७ € . १४२ ee oe = CBR ३२ १४० २५ १.५६ २.० 3 १५८ २५ १६० 8९‡ १६२ ९ ` -" " च < Yaa २६ ११८ - Qa १५० {७ १९७० २९. ९अ्‌

( १३२ )

` सच पादाङ्ग Eats पचा | नियमेव च भावात्‌ | ~ ~ २ १९ ABZ fasaranafeag maT iaay बाट-

न्यथा । Be - „.. =... ३ क्र नेकस्मित्रसम्भवात्‌ hs ey.) ey Mer RPM ngs | धक पटवच्च । ` ee १ १९ १४१ पयोधम्बवचेत्‌ तचापि | ५० ° ९१०९ पद्यरसामन्नस्यात । = ` शक निन एथगपद्‌ प्रात्‌ । me ie 3 = 298 एधिव्य धिकार रूप ए्ब्दान्तरेभ्यः । 9 +" @ oe परात्त तच्छतः ॥ aa en # Be १८० परचरत्तेम्मनोवदहवपटश्यते | ... ` ,,, 8. १२ १९.० युरुषाश्सवदिति चेत्‌ तथापि । `... र १५२ पस्लादि वत्वस्य सतोव्य्तियोगात्‌ | = 3 २९ १७६ पटत्तेख | ve ee २ २ १५१ प्रतिसंख्याघ्प्रतिसंख्यानिसोधाप्ाप्निस् विच्छेदात्‌ । «“ az १५७ परतिज्ञा निरवयतिरेकाच्छन्द भ्यः | Le „द bY aes परक ष्रपदिवन्नेवं परः | re sane (tee ग प्रे प्रादिति चेच्रान्तभावात्‌। ... a 2 ५२ १८५ पाणवता ब्दात्‌ । see ee 8 १५ १९८१

व ।

विकरणत्वात्रेति चेत्तदुक्तम्‌! ... ot १ नन १५२ वि प्रतिषेधाचासमञ्जसम्‌ । =. „~ २, १० ११३

-विन्ञानादिभावे वा तदप्रतिषेधः | a i 88 ९६२

( ie FF aa पादाङ्क Bay way t

विप्रतिषेधाच। wee > eS gy १६३ विप्ययेश तु maa उपपद्यते WI ... 2 १8 Vee विद्ासोपदे शत्‌ । ue ४ ~ YOO वेषम्बने टे न सापे चत्वात तधा fe दशंवति। ९ ३8 we बरे धम्मपाच न खप्रादिवत्‌ । ... ae २. २९ Rule FAQUIS | a £ वै गेष्या्त AAT =. RR १९४ व्यतिरेकानवस्ितेश्वानपे gare! + ४ र व्यतिरेको गन्धवत्‌ | ३ "व lll वयपदे शाच यायां न चेनि एविप्थ्य यः | # २६ १०

भ। भावे चोपरलन्‌ घेः | a Se ९ १५ १९४ HAA: 0 on 8 Qa १९८ द्‌ ara रविभागखत्‌ स्याल्लोकवत्‌ । ... १९ १३२ १६४

at महदोधेवदा छ सखपरिमण्डलाग्याम्‌ | sine Q ९९ १५६ मन्लवर्णाच | aa .. २ 0 मांसादि भेम वचाश्व्दमितस्योच्च। ... 9 २९ १९8

य I ययाच प्राणादिः) vee vee ९ Re १६६६ यया च तत्तोभयया | a, ae 3 8० १७९. यावद्िकारन्तु विभागो लोकवत्‌ | = कः 3 १६६ यावदात्मभावित्वाच न दोषस्तद शनात्‌ | “ 2 ज य क्तेः शब्दान्तराच | Py, व १ ९ १४५

( १५५ )

खश्च Uy BAF IT | र। रचनानुपपत्तेश्च नान॒मानम्‌ । ... .~ २ a रूपादिमत््वाच विपय्ये योद शनात्‌ | ५ चष ल । लोकवत्त लीलकेवल्यम्‌। =. ~ ९५ ३ १४८ श्‌ । a । vee vee र 8 ९६५ शक्ति विपय्येयात्‌ । 4.0 4 र श BAG. 9ब्द्मृलत्वात्‌ | त भमै १ २७ १६४७ Boy | ee rs 9 (~ Raa a | सत्वाचावरस्य | eee भि ९ १६ (८. सव्वापेता च तदष्र॑नात्‌। age ve ¢ Re ९४८ सव्वाधम्मपपत्तेख | शः प ९ 29 १५* समवायाम्धुपगमाच साम्यादनवस्थितेः। ... २ १ १५४ समदाय उभयहेतुकेठपि तदप्रािः। क ९८ १५५ Baya ख | RE सम्बन्धान॒ पपच ख । ४. a + ३८ १६१ समाध्यभावच | cee vee R २९ BE anna tar THATS । he Ss 8 ५ Yao स्याचेकस्य ब्रद्य गन्द वत्‌ | 4६ ae 2 (6 १६५ खपच्तदोषाच | र. त १ १० १६२ सखपच्तदोधाच | ॐ ~ a

SUSTAIN | + “oe | र्र्‌ YOR

qa aig Bay पचाङ्क। खात्मना चोत्तस्योः। 4. sf 3 २० YOR समरस्ति च । rs eo. f BD १८२ MUIR AIT, इति चंत्नान्यस्मृत्यन व काश- दोषप्रघुङ्कात्‌ | a ध १ १ १४० संज्ञामृत्तिजपिस्तु चिदतृकुव्वेत उपदेश्त्‌ । £ = १९३ Zl इस्तादयस्त्‌ fared नेवम्‌। ... . ४ € शः च्त । च्ते णि कत्वा | । ae ५ स २१ १५८ ठतौयाध्यायस्य | य । । ्यम्नयाद्ग तिश्च तैरिति चेन्न भाक्तत्वात्‌ । ... १ 8 ee खञ्‌ तत्वादति ta खादिकारस्णिं प्रतीतेः। ^ ॐ वअत्रिद्धादिकार्ण(मपिचश्र्‌तस्‌। न + १२ Roy पि सप्त। ध rn ° ~ "क २०ॐ ्न्याधिष्िते पव्ववदभिलापात्‌ | ,. “ शौ कः स्श्ुद्धमिति चत्र शब्दात्‌ 24 ia अतः प्रवोधोटसमात्‌ | bee ४ २ द॑ २२० अपि चेवमेके। (4 १द २२४ aeqaca fe तत्‌परधानत्वात्‌ | ६ १४ RRB ga रण्व चोपमा सूयय कादिवत्‌। . “ न

म्बुबदयदणात्त न तथात्वम्‌ | ... ve is १८९ यद

सच पादाङ्कः सुाङ्गः WATy:

a

अपि संराघने प्रयच्तानमानाभ्याम्‌ | अतोधमन्तेन तथा fe लिङ्गम्‌ । खनेन सव्वगतत्वमा यामश्ब्द्‌ादिभ्यः | aqua शब्दादिति चेत्राविष्ेघात्‌। ... 2 अन्वयादिति चेत्‌ स्यादवधारणात्‌ | 4 अनियमः सव्वांसामविरोधः एन्दानुमानाम्धास्‌ । “ अत्तरधियां त्ववरोधः सामान्यतट््‌ावाम्धामोपसदव- तदुक्तम्‌ | त mee a ८4 अन्तरा भूत्मामवत्‌ BAA |... ८८ अन्यया भोदानुपपत्तिरिति Ae MIATA“ अतिरे Ie । ६ अनु वन्धादभ्यः प्र्नन्तरएयक्तवत्‌ TES तदुक्तम्‌ | ङ्गाव बद्वास्त न wag fe प्रतिवेदम्‌ | HFT ययाश्चयभावात्‌ | bar ae ^ अधिकोपरं MIA वादरायणस्येवं तदशनात्‌ । ` 8 असान्वचिको | सपरध्ययनमाचबतः)।

८८

BAST वाद्रायणः साम्यश्चतेः। तरव चाम्रीन्धनाद्यनपेच्ता। ... es ख वाधा चं । a oe a ८८ अपि च समव्यते। ... - 8 cs f g fi ८८ चअनभिभष्च द्‌णगश्यति। ae ^ Ba चापितु तद्‌ रेः | ... ह ९८ अपिच Aza | oo es

२४ २३२ २९ RAR २७ २४० & २५५ ९७ २.६३ २९ २८५ ३२ REE ३५ २९३ ३६ २९8 "ति 4° २९११ ५५ २९८ ६१९ ३२२४

८ RR? १९ २२२ RACE 238 १९ २8६० 8 २५१ ~ २५५ xe ९५५ २९ २५८ २५ २५८ २६ २५०

aa पादाङ्कः Bay: Garg: चअतस्वितस्व्नयायो लिङ्गाच्च । ee इट ९५८ अनाविष्कूव्व न्वयात्‌ | ..„ „~ “ ¬

अ

ानथंक्यमिति चेत्न तदप च्तत्वात्‌ } .„ १ पाद च तन्माम्‌ । ... ह =< श. १६ २२६ स्रानन्द्‌ादयः TYAS | ee Aa 3 ८८ २५९ ध्यानाय प्रयोजनाभाक्छत्‌ |... ^“ (शाव च्रत्मरव्द्‌एच। Se ae ome gk १५ २६१ सात्मण्टही तिरितसरवदुत्तसात्‌ |... . “ १ आदरादलोपः es a xe ॥ 8० २७ च्याचार्दश्ंनात्‌। ... a oe Z «gra

खालिज्यमियाडलोमिस्तस्मं fe परिक्री यते t ss ९ ३६१्‌

ड डतर त्वय सामान्यात्‌ | ऋः cae =e १२्‌ २६९ इ वदामननांत्‌ | a ie - ५ 29 ee

उ । उभवव्यपदर्‌ एएा्वदिकुर्डलबत्‌ |... +> व RS ३३ उपपत्ते ख | त ee cn ५ रभ्‌ २२९ उपसंहारोधर्याभेदादिधिेषवत्‌ समानेच। ३ ५ रपद उपपन्नस्त्नत्तगा च7पलब्धेलाकवत्‌ । a, 7 ३२० २८३ उपस्थितेदतस्तद्‌ चनात्‌ | = Pe ३ ६१ ACK उपमद च्च । = - ae. 8 १९६ «ERO

उपपुव्वेमपि त्वेके भावभेशनवनत्तदु म्‌ I... “ ६२, ३६३

खतं WIS! BATS: पचाङ्कः

Si

Weary wT शब्दे fe a ve £ १७ ३३ z |

खक BMA: REX भावात्‌ | ... me ३ ५२ ३११५

र्व Aaa a aA lay AMT वस्थावष्टतेः 13 a aoe र |

रे हिकमप्यपर्ततप्रतिबन्धे तदशनात्‌ । =... 2 “eR क्‌ ।

कार्या स्वानादप्‌ व्वेम्‌ । te | १८ RAR

कामादीतस्च तच चायतनादिभ्यः) va « < २८६

AMS BAA BAMA वा पृव्वहेत्व-

भावात्‌ | ee aes ee ~ ge 323

कामकारेणचेके। ee १५ ३२६

छताव्ययेदन्‌ एयवान्‌ ट सतिभ्य यचेतमनेवद्च । ९ = eg

Ararat तु एएहिगोपसदहारः। oF 3 ge ३६९ ग |

गतेर्येवत््वमभययान्यया fe विरोधः । ... 2 २८ २७८

गणसाधार्ररश्चतेख | ˆ &8 ३२8 च |

चरणादिति चेन्नो परलच्तणाथेति कार्वाजिनि ! १ ८ “Rog च्छ ।

न्दत उभयाविरोधात्‌ | ee ~ 2१

al

A 5 तदन्तरप्रतिपत्ना रदति सम्परिष्वक्तः प्रञ्निरूपणा-

भ्याम्‌ |

तचापि च तद्वयापारदविरोधः।

तदभावोनाड़ीष तच्छ्रुतेरात्मनि च |

तद्व्यक्तमाद हि ।

त्थान्यप्रतिषेधात्‌ | ॥

तच्निधांस्णानियमस्तद दृष्टेः एयग्‌ष्यप्रतिबन्धः फलम्‌ |

तच्छुतेः |

तदतो विधानात्‌ |

तथा चे कवाक्यतोप्रवन्धात्‌ |

WAT तु नातद्भावो जेमिनेस्यि नियमातनूपा-

Ole (¥:

yoo ८ yw ©

खवा: Way: ९ १९ ९६ ROT SD २९९ र्र्‌ VSR २९ २६० BR Rec ९२८ & २२९८ स्र RE २८ ३६० २१ शी RRR . ६ २० ROS १ BRO ५. She 8 R43 २२ RAT 82, द

सच Oey: BAe: Waly: eWay | शी she is ४ ६& व Seal सोध्पि |... ६ र & awe

a | धम्मे' जेमिनिस्त णव । ध ^ 4 go २६२

न। न Sala aay: | i a १ एद २० न सखानतोध्प परस्योभयलिङ्गं सव्वच fe । 2 ११ २२२ न भेदादिति चेन्न पर्य कमतदचनात्‌ | ८८ १८ २२४ न वा प्रकरणभेदात्‌ परोवरोयस्रादिवत्‌ | 3 oS २५५ नवा विग्रघात्‌। ... न + “ २१ ` RB न सामान्यादप्यपलव्वंश्ेतुपवत्‌ न दि लोकापत्तिः। “ ५१५ ३१३ न वा तत्सहभावाश्रुतेः | = ~ ^“ "क व्‌ न चाधिकारिकमपि पतनानमानात्तदयोगात्‌ । 8 Bo ३६२. नातिचिरेण विष्रषात्‌। ~ = et | वत नाना शब्दादिभेदात्‌ | २ ८ ३२२ नाविश्षात्‌ | 8 Bae ध 6 १३ २२३५ निम्भातारसेके पु तादय | २ २ RY. नियमा | 8 ॐ ३२५.

प।

पराभिध्यानात्त तिरोद्धितं ततमे We बन्ध-

विप वै । ~ - ee ५ २९७ परमतः सेतून्मानसम्बन्धमेदयपदेपम्यः। ... “ ३९ २६ प्रेण च शब्दस्य तादिभ्य भ यस्व त््वनुबन्धः। २ YR ३१8

परामश जेमिनिस्चोदना चापवद्ति fe | £ १८ २३९८.

( २२ )

सूच

पारिज्ञवार्था इति चेन्न fan षितत्वात्‌ |

Ta वादरायणोहेतुव्यपद शत्‌ |

पुरुष विद्यायामिव चेतरेषामनान्नानात्‌ । ...

ganas: शब्दादिति वाद रायणः |

ववद

पृव्लविकस्पः प्रकर्गात्‌ स्यात्‌ क्रिया मानस वत्‌ |

प्रथमेटरखवणादिति चेन्न ता रव ह्युपपत्तेः।

प्रकाग्रवचावेयश्यत |

प्रज्ञतेतावत्वः fe प्रतिषेधति ततो adifa 7 भयः।

प्रकाण्ादिवचावेशव्य प्रकाशश्च कम्मेख- भयासात्‌ ।

प्रकाएएएश्रयवदां तेजस्वात्‌ |

प्रतिषे धाच |

प्रदानवदेव तदुक्तम्‌ |

प्राणगतेख | a , प्रियप्रिरस्वःदप्रात्निरुपचयापच fe He । पा । पालमत उपपत्तेः | भ।

५ é Cc भातं बा८नात्मवित््वात्‌ Tat fe दश्यति। भून: कतु बज््यायस्त्ं तथ fe दणेयति। ... = afi aX मेदात्नेति चन्नकस्यमपि।

QUais: खछचाङ्ः Waly:

६८

५ oc ^ pw

कि

rs |

wo

6 ८

२२

३७८ Ass Ree ३२६ २३५

२०५ ९४६ २६

a)

च्च

मन्लादिवद्ाघ्ठिसेधः।

माधामाचन्त्‌ कात्‌ खेनानमिष्यक्तखरूपत्वात्‌ ।

a |

= ६ (थप मग्ध घ्डसम्पत्तिः परिश्षात्‌ । ,,.

मानवदितरेष(म॑प्युपदे शत्‌ ।

यावदधिकारमवख्ितिधिकारिकाणाम्‌ |

योनेः WATT | रेतःसिग यीगोप्य | लिङ्गम्‌ यस्त्वात्‌ तदि वलीयस्तद्पि

वदिस्तभयथापि स्मृतेराचाराच | बिद्याकम्मेणोरिति तु wR | विद्येव तु निर्दास्णात्‌ । विकल्योऽविशषिफलत्वात्‌ | विभागः एतवत्‌ |

fafuaat धारस्णवत्‌ ।

वि हितत्वाचाश्मकम्मापि। विश्षानग्रहश्च |

aga: पादवत्‌ | वेदा्ययभेदात्‌। वयतिदारो विशशिषन्ति हीतरवत्‌ |

य

र |

ल |

| ठव ।

URIS: BaF: Wig:

XR

89

gz १७ ८.53 ५० १५ २० २९ 29 २३ ९५ २७

bis पादाङ्ः Bay: पचाह्खः

व्यतिरेकतद्ा वाभा वित्वान्न तूपलस्षिवत्‌ । ... 4 ५५ २९११ OHA समञ्जसम्‌ | # ©. RYO टडक्रासभाक्तमन्तभावादुभयसामञ्चस्यादेवम्‌ | २ २० २२८

ष्‌ ।

मद माद्युपेतः स्यात्तयापि तु तद्धिधेक्तदङ्गतया

तेषामवश्यानुर्यत्वात्‌ । .-. ~ 8 २६ ३५३ ण्ब्दशखातोध्कामकारे | त ae ५ २० ३५५ शिष्टे । क ... ~ ३ € २२७ घ्रोषत्वात परुषाथे वादो यथादन्येखिति जेमिनिः। 2 २ २२७ शच तत्वाच | 2 < २४२ श्चव्यादिवलीयस्वाच ने वाधः। ... धि रे Ba २१० WAR | 8 8५ RRR

a |

सन्य wee fe | oe { Re सर्व तु कम्मानस्मतिष्टन्द्विधिभ्यः। --- ^ & २२० सन्वेवेद्‌ान्तपत्ययं चोदनादविश्षात्‌ | रः 2 ९ २8४ सव्व(भिदादन्यचमे। ... ज क a ९० २५८ समान TIAA | . व ` ९८९ २६५ सम्बन्धारेवमन्यचापि | a ष ५ २० Ree सम्भतिदुव्याप्यपि चातः | 1१ = : २३ Raa समाहारात्‌ | Nee ६ we i ee) २२४ समन्वारम्भणात्‌ | oes ध 8 ५ २२९. स्वापे च्ता च यक्ञादिश्चतेरश्ववत्‌। if a २५ BYR

सव्वा्नानुमति प्राणात्यये तदशनात्‌ । ... “ २७ ३५३

सूच पादाङ्कः Baty: TATE:

सहकारित्वेन wi... ie = “883 2५4 सव्वेयपि त ख्बोभयलिङ्गात्‌ । ... $ “` ` २३ RY senate: पच्तेण तीयं तदतो विध्यादिवत्‌ । ६९ Reo सामान्यात्त, । ध ००. ose र. २२ मदै साभा्यापत्तिरूपपत्तेः | १ RR २१० खछतदुष्क ते Tafa तु वाद्रिः। १ १९ Roy aang fz yacagd च ata: | नर 8 २९१९६ सेव fe स्यादयः । 2 am Reg संयमने व्वनुश्धुवेतरेषामासेदाव रोहे

तदूतिद्‌ शनात्‌ | se ee १ १२ २०६ amass तदु तमस्ति तदपि | च र प्रः २१ॐ साम्पराये तत्तवयाभावात्तथा Walt ... ( २ॐ 208 खध्यायस्य तथात्वेन हि समाचारेद्रधिकाराच्च

सववच तच्चियमः। ee ६ : ड R89 alfa: फलश्चतेरिव्या्र a: | ~ 8 8३ gag स्ततयेदनमति्व्वा । ... क se x १६ ३२६ सतेतिमाचमुपादानादिति Gaeta । ... ~ २१ २४६ स्थानविश्षात्‌ प्रकाश्रादिवित्‌ | ~ २, 2३8 २३९ स्मरन्ति च। ee ५ age 2 १४ २०७ समय्येतेठपि च लोके | ee Soc a ९१८. २०७.

2 ह ।

दाना वूपायनश्रन्दश्रं त्वात्‌ कुशान्द्‌:स्त॒व्यपगागवत्‌

तदुक्तम्‌ | ree = ३ २६ २७२

( See)

सूच पाद्‌: सूचाङ्ः Way: चतुथाध्यायम्य | अ । अचलत्वश्चापेच्छ। fe se १ ८ ३८२ GCA ण्व तु पूवव तदवधः। -.. “ १५ सभिहोचादि तु तत्का्यायेव तदशनात्‌ | र १६ ३८० HAA दं केषामुभयोः | च + १०७ र्ट अतणख्व च aqua | „+ „~ २ ३९8 ्यस्येव चो पपत्तेरुष्रा | . .„ "“ छत खविभागोवचनात्‌ । क = २ ^ छतश्चायनेय्यपि दच्तिणे। = ad « geo च्च प्रतो कालम्बनाच्रयतीति वादरायण उभययाः- : ayaa TIARTS | se कः 2 १६ ४२४ | च्य विभागेन STATE | श न 8 8 ६२१ खत ख्व चानन्धाधिपतिः। ... ie ५ a 838 अभावं वाद्रिराहदद्यवम्‌। ee Re ४३५ खअनात्तिः wea: शब्दात्‌ । ५ २२ 8४८ च्या |

अआर्त्तिससकछदुपदे प्त | ध a १ ९ 2329 aiaifa तूपगच्छन्ति यादयन्तिच। ... र २ 399 चखादि चएदिमतयश्वाङ्ग उपपत्ते; | a g ३८ असीनः सम्भवात्‌ | भ aif 4 3 दे८र आप्रायणात्‌ तचापिडहिदृदम्‌, ue ५ १२ ३८२ सातिवादिकास्तल्िङ्ात्‌ । ... a) चः ५ ७१६ 1

अत्मा प्रकरणात्‌ | oe wee 8 र ५९१

as पादाः BAR पचाङ्कः =I ङतरस्याप्येव मसंश्चेषः पाते तु | ae ९ १8 ३८५ <a उभवयवामोदहात्‌ तत॒सिद्धेः | es se 3 ६ 6१ र । रुमणुपन्यासात्‌ पू न्वेभावादविरोधं बादरायणः 8 © 8३३ क । कारय्याव्यये तदध्यच्तेण Hela: परमभिधानात्‌। २ १५ 8२ काय्य वादरिरस्य TAIT; | : ८ 8१९ च । fafa तन्माचेण तदात्रलादिाडलोभिः । 8 & ६३२ ज । जगदा प्रार्वन्ने' प्रकरण (दसच्चिदितत्वाच | ^ १९७ ४४३ a | तदश्िगम उत्तरप्‌व्वेघयोरस्ञेष sae तद्ययप- द्‌ पात्‌ | a net ae ९ VB 303 तन्मनः पाण उत्तरात्‌ | न a न रे २९.9४ बदापीतेः सं सास्व्यपद्‌ Wie | ॥ 6८ २०० तदोकोध्यज्वलनं तत्मरकाश्ितदहारो विद्यासामर्ा- ततच्छछेषगत्यनुस्परतियोगाच eretanera: श्रताधिकया। 8 YO 8०५ तड्तोध्धि वरुणः सम्बन्धात्‌ । ... न 3 3 ary तत्त्वभावे सन्य वदुपपत्तेः | ९३ 8३७ तानि परे तथा BIE । ie = २ ९५ ४१

सूच | UF: चाड: wary:

~~ _~- ~~ ___ = द्‌ ।

द्‌ शं नाच। ae - „` ति १४ 8२९१

द श्रंयतश्ेवं प्रयच्तनमाने। ... ~ ४ 22 "व

इादश्हवदुभयविघ वादरायणोघ्तः। ... “ १२ ge ca

ध्याना | ee g-. ee १ ह डटर a | |

न प्रतोकेन fe a | oe a i 8 २७८

न च काय्य प्रतिपन्यभिसन्धिः । ... ध < १५ ८२४

निशि नेति da सम्बन्धस्य यावद्‌ भावित्वात्‌

दश्रयतिच। ... भ see र १९८. 8०ॐ

नेकस्मिन्‌ eta fe = छ ४ & ३०७

नोपमद्‌ नातः a A a १० ६०० qT

qe जेमिनिमुं ल्यत्वात्‌ | ae oe डे १२ ४२१

प्रतिषेधादिति चेत्र एएरौरात्‌ । श 2 १२

प्ररोपवदाे neu fe द्यति | . 98 04

gage दिति चेन्नाधिकारिकमण्डलस्थेाक्तेः। ^“ ५. 88४ भ।

भावं जेमिनिव्विकल्यामननात्‌ | . “ च

भावे जायत्‌ | ध व क + १४ 83a

भूतेषु तत्‌ श्॒तेः। ... ee कि र्‌ ५ acy

भोगेन त्वितरे च्तपयित्वाण्य सम्प्र्यते। ... ६ १९ ३९० भोगमाचसाम्यलिङ्गाच | a वः 8 २१ 88७

( २८ )

सच पादाः Bay: Tay: म। मक्ता: प्रतिन्नानात्‌ | + २ ४8२९१ य। यचेकाग्रता तच्राविष्रेात्‌। ... ... १५ १९१ इट यदेव faqufa fet # १८ ३८८ योगिनः प्रति सथ्य ते स्नात्त चेते। `... २ २९१ gor =I TTA ATE | pes १ व र्‌ wa 8०६ ल। लिङ्काच | abe fas sis ९ र 298 व । वाद्धनस्ि दशनाच्छन्दाच । ... ध २८१ वाखमन्दाद्‌ विश्च षवि षाभ्याम्‌ | ee र 8१२ fait frame | ; ६२० विरवच्च दशयति । ... ve ५ ४, १७ ६२७ विकारावन्ति च तथा fafanis | 8 १० 88१ वेदयुतेनेव TAR GBA: | oe ae ३ ॐ ६१८ बद्ध ट श्टिरुत्वघत्‌ | ९ ५ Rte ब्राद्धेण जे मिनिरुपन्यासादिभ्यः। 8 ५ 8३१ स। समानाचाखदय्‌ VRAIS AAT |... र 9 ez सम्मदयाविभावः खेन शब्दात्‌ । ... ९ 8३२० सङ्कल्पादेव च तच्छ्रुतेः | a: ae 4 c 828 सामी्यात्त TTIW: | + ^

aa पाद्‌ङ्कः BaF: Way: सोध्ध्यच्त तदुपगमादिम्ः। ... ध २ 8 २८.४ Sq पमाणतञ्च तथोपलब्ध : |... ... ५ ८ Ree खाप्ययसम्पत्यो रन्यतरापे च्तमाविखंतं दि | 8 १६ 88२ स्पष्टो द्य केषाम्‌ | ‘, 3 ९०१ खरन्ति च। vas ioe ae ९ १० २८२ स्थते च। ff a —— ९०३ GAZ | 2 833

अणभा्यम्‌ |

प्रयमास्ययस्य

प्रथमः UTS: | te ¬~ ¬

ओोगोपोजनवल्लभाय AA: |

अथातो ब्रह्मजिज्ञासा ॥ १॥

wena विचायते वेदान्तानां विचार आरम्भणोयो न वेति। किं ताबत्‌ ura areata इति। aa साङ्गोऽथेयस्तथा ज्ञेयो वेदः WTA बोधकाः | निःसन्दिग्धं तदर्थश्च लोकवत्‌ At: VT: | अथन्नानाधं विचार areata: | तस्य च ब्रह्मरूप- त्वात्‌ तजज्ञाने पुरुषार्थो भवतौति न मन्तव्यम्‌ | विचारं विनापि वेदादेव साङ्गादयथप्रतौतेः। नचायज्ञानमविदितम्‌ अविचारिताश्च wer नाथं प्रत्याययन्तोति वाचम्‌ \ ज्ञेय afa विधानात्‌। मोतो dint शिरःकम्मो तथा लिखितपाटकः। अनथज्ञोऽल्यकण्डश्च FSA पाठकाधमा इति ॥

= अणभाष्यम्‌ | | १ अध्यायस्य

बाधोपलध्थिख्च। weagufera सन्दिग्धाथप्रति- पाद्कः। तदथ व्याकरणादिना निशौवते। यथा लौकिक- वाक्ये तधा वेदटेऽपि। नच तदिरुब' निखतव्यं च्रप्रामाणिक- त्वप्रसङ्गात्‌ | तस्मादेदायज्ञानार्थ' विचारो नारग्भणोयः।

स्यादेतत्‌ | न केदायज्ञानमाचाय विचारः किन्तु ब्रह्म ज्ञानाय तष्य चात्रूपल्रात्तस्य चाविद्यावच्छित्रतवात्‌ देहात भावटटृप्रतोतेस्तद तिरिक्स्य ब्रह्मणो भावान्न वेदमाचादसम्भा- वनाविपरौतभावनानिवत्तकं ज्ञानमुत्पद्यते प्रल्युतभटेहाम- भावद्टप्रतोतेः waka सुतित्वं a कल्पयिष्य- तीति | मवम्‌ ।

अलौकिको हि वेदार्थो न युक्तया प्रतिपद्यते | तपसा बेदयुक्ताा तु प्रसादात्‌ परमात्मनः॥

न हि स्वदया वेदार्थः परिकल्या तदथः विचारः कत्तु शक्यः । ब्रह्म यनर्याद्थं बवैदान्तव्ववगतं तादटथभमेव मन्तव्यम्‌ | अणमात्रान्यथाकल्यनेऽपि दौषः ख्यात्‌ |

योऽन्यथासन्तमातमानमन्यथा प्रतिपद्यते | fa da नक्तं पापं चौरेण।त्मापहारिण॥

नेषा THU मतिरापनेयेति शते ।

न च विरुडवाक्यानां अअ्रवणात्तनिर्दाराधः षिचारः। उभयोरपि प्रामाणिकते न कतरनिधरस्या यक्यत्वात्‌ | अचि- न्त्यानन्तश्रक्तिमति सर्वभवनसमघं ब्रह्मणि विरोधाभावाच्च |

* WAT Ko | + चोरेण Fo |

tore: | | अणव्यम्‌ | 32

अरतएवोपनिषत्ल तत्तदुपाख्याने बोधाभावे त्रौपाधिकबोधे च तपस wages: | न च तपःशब्देन पिचारः। तस्य पूवाना- धिक्यात्तप एव । न चोपाख्यानानां मिथ्यात्वम्‌ । तया सति सर्वत्रेव भिष्यात्वं भवेत्‌ विशेषाभावात्‌ न दप्रामाणिकोक्ते विधो वा उपाख्यानं वा ब्रह्मरूपे वा कस्यचिदपि विवासो TMH! तस्माइदे अर्तरमाचस्याष्यसत्याथज्ञानस्या- भावात्‌ वेदिकानां न सन्देहोऽपि fa पुनविरुद्धाथकल्यना। विद्यासु च तदश्रुतेः। यदि केदाथेज्ञाने विचारस्योपयोगः स्यात्‌ अङ्गतेन व्याकरणस्येव fray खवणं स्यात्‌ खातन्वो च पराणादेरिव मोमांसाया अपि प्रकारभेदेन प्रतिपादकत्वं स्यात्‌। तं त्वौपनिषदं परुषं एच्छामोति तु तेषां निषेधः। अन्यथान्नानं नोपनिषदुक्तं फलं समपयति। तस्मान्नारम्भणोय एव ब्रह्मविचारः | saa धमंविचारोऽप्याक्तिप्त एव | न द्येतत्रिराकन्तुः सोऽयमतिभार इति पूरवः aay

सिद्धान्तस्तु । |

सन्दे हवारकं WT बद्धिदोषात्तदुद्धवः |

विरुद शास्तसम्भे दाद ङ्ग शा शक्यनिथयः |

तस्मात्‌ CAMA कर्तव्यः सवनिखयः।

अन्यया Wad खार्थान्मध्यमख तथादिमः*॥

परम्यरया पाठवदथस्यापि गुरुसुखादेव watsfy मन्द

मध्यमयोः सन्देहो भवेत्‌ समानधमेदशनात्‌ पदादिपाट-

re न

* तदटादिमः To |

४ अणभाव्यम्‌ | | ९ खध्यायस्य

वत्‌ । तच यथालक्तषणानासुपयोग एवमेव मोमांसाया af | तदुक्तम्‌ | त्रसन्दिग्धेऽपि वेदाय स्थूणाखननवन्बतः । मौमांसानिखयः प्राज्ञे Tey ततोदयमिति |

तथाच निषेये येन केनचिदक्तव्ये दरिः खयं वासी विचारं चिकौपै.स्तत्कत्तव्यतां बोधयति । ब्रह्मजिज्ञासा कर्तव्येति व्यासोक्रत्वादपि RAAT | कत्तव्यपदाध्याहारे खातन्वय न भवति । अन्यथा श्रध योगानुशसनमितिवत्‌ सखतन्वता स्यात्‌| तथाच wary: | तथाहि) तन्लौपनिषदं पुरुषं एच्छमोति कैवलोपनिषदेदय' बह्म न शास्वान्तरवेद्य तयद मोमांखा waat स्यात्‌ तज्ननितं ज्ञानं न ब्रह्मज्ञानं भवेत्‌ | श्रयवा श्रध्यादारकरणापेक्तयाऽघशगनब्द्‌ एवाधिकार व्याख्येयः | बेद्ाध्ययनानन्तयं* तु सिदमेव नद्यनधौतएवं विचारमर्दति। तवेतत्‌ सात्‌ खतन््तेति। aa प्रति- विधास्यामः वेदाथव्रह्मणो वेदानुक्रूलविचार्‌ sf किमत्र qaq व्याख्यानमिति व्याख्यानतो विशेषप्रतिपत्तेः | यथा करणि दरभपूषणमासौ तु पूव्यं व्याख्यास्यामः | अघातो दश- gta व्याख्यास्याम इति। श्रयवेतर्हीमानि सिद्यन्ति प्रयोजनानि । आधिकाकाडन्ा न भवेत्‌ अध्यादारञ्च। Fe बाधे सिध्येत्‌ । उच्छेद न भवेदिति कथम्‌ | अरय शब्दो-

* वेदाध्ययनानन्त््ये तु To | 1 नद््यनधौ तवेद्‌ एव्‌ Mo |

tate: । | अणभाष्यम्‌ | ५

ऽथ चतुष्टये ada) मङ्गले अधिकारे रानन्त अर्थान्तरोप- क्रमे च। तत्र श्चुतिमाचरेणेव मङ्गलसिदेर्थान्तरस्य yw स्याभावात्‌ नात तत्‌कल्यनम्‌ | च्रयावशिष्यत च्रानन्तययं चाधि- कारे केति! arama तु श्रध्ययनस्य खतःसिद्धलादधिका- काङ्त्ता भवति तथा सति तदभावान्न विचारः सिद्धयत्‌। तथाहि | न तावद्न्धविचारानन्तय्ये' विपथवसम्भवात्‌ । न च पाठतो नियमः तचापि तथा न चाचाराद्यवश्या। तत्रा्नियमसमवात्‌ प्रत्यवायाश्रवणणात्‌ । सम्भवेऽपि न वक्तव्यत्मध्ययनवत्‌। तया च ततोऽप्याकाडच्ता भवेत्‌ । नच वैराग्यशमदमादिः ygafas: तेषाभेवाभावात्‌ । नच यदेव सम्भवः तदेव तत्कर्तव्यमिति वाचम्‌ | तदसम्भवापत्तेः | aay | ब्रह्मणः परमपुरुषार्थते ज्ञाते ततृन्नानस्येव साधन- त्वेऽवगते तच्छेषतरे च यागादौनामवगते तदथंकमंकरणे चित्त- प्रददौ सत्यां वराग्यादि। इदञ्च वैदान्तविचारव्यतिरेकेण न भवतोत्यन्योऽन्याश्रयः। निर्धारिते तु वेदान्ते विचारो व्यर्थ एव । न च साक्तात्कारस्तत्‌ फलम्‌ |x तस्य शब्दशेषत्वेन तत्‌- कल्पनायां प्रमाणाभावात्‌ दश्मस्त्वमसोत्यादौ प्रत्यच्सा- मग्या बवलवक्वादृहादेः प्रलयत्वात्‌ खदटेहमपि पश्यन्‌ दयमोऽ- मिति मन्यते न तधा vad! सनननिदिध्यासनविधौना- मानथंक्यप्रसद्गात्‌ | न चाधिकारिभेदः कल्यनोयः। शब्दज्ञाने तत्कल्यनायां प्रमाणाभावात्‌ । श्रल्न्तासत्यप्यये Wey ज्ञान-

* STARA! फलम्‌ To |

६ अणभाष्यम्‌ | [ ९ अध्यायस्य

जननात्‌ प्रमाणसङ्रापत्तिश्च | मनसा तन्नननैऽपि तथा । तस्मात्‌ प्रथमं शाब्ट्मेव ज्ञानमिति मन्तव्यमनुभवसिदल्रात्‌ | इदानोन्तनानामपि शमादिरदितानां जिवि विकित्वितवेदार्थ- ज्ञानोपलब्धः। सत्रासानुपपत्तिख्।

faqi अध्याहार कत्तव्यः स च कर्तव्यादिपदानां यदि तत्सवाथं व्यथंमेव वाक्यं स्यात्‌। पराथत्वेलशक्यम्‌ । न हि ते्विंचारः ad शक्यते । खकतिवेयर्ध्यञ्च | श्रस- कनतिखास्य सूत्रस्य भवेत्‌ । किञ्च । श्रधिकारपक्ते gear: सिध्यति नानन्तयपक्ते i उक्तन्यायात्‌ । किच । तादथ- स्याधिकारिणः श्रवणमात्रेण कछंताथयस्य समाधिनिरतस्य प्रव- चनासम्भवात्‌ शास्वोच्छ्दः। शखविरोधञ्च | साधना- नामग्रे सयभेव वक्तव्यत्वात्‌। श्रतोऽनेकटोषदुष्टत्वादधि- काराथ एव AAA |

नच ज्ञातुमिच्छा जिज्ञासा नाधिकत्तं' शक्येति वाच्य । जिज्ञासापदख विचारार्यतात्‌। अतएव चिज्ञासितुभिच्छ दिति पुराविदां वचनानि लिज्ञासापदटेन चतत्‌ ज्ञापयति | ब्रह्मज्ञानं षरुषाथसाधनत्वादिष्टम्‌। तदिच्छापूरणाय विचार आरभ्यत दति। यस्मात्‌ कर्मादिभ्या ज्ञानमेव पुरुषायंसाधन- fafa अतस्ततृज्ञानाय विचारोऽधिक्रियत इति aa: शब्दार्थः । अधिकारो तु वेवखिक ua; नहि ैदविचारस्य बेदाधि- काय्यतिरिक्तः शक्यते कल्पयितुम्‌। नहि मन्दमतेव॑दो नाया- तोति aafta मतिमच्मधिकारिविरेषणं कल्पयते | अन्धपङ्गादौनामिव कमणि WAAAY मननाद्सम्भवात्‌

tara । | अणुभाव्यम्‌ | ॐ

सा्तात्कारो न भविष्यति न च धमन्यायेन गता-

त्वमस्य | श्रप्रतिन्नानादनुपलम्भश्च | नच जगत्कारणं

c ~ NA avai वा wafaat परमाणवो वेति सन्देहे fafe- दधिकरणमस्ति |

स्यादेतत्‌ । ward धमजिज्ञासेति धमंविचारं प्रतिज्ञाय नोदकवाक्यार्थस्य धमत्वमुक्ता प्रामार्यपुरःसरं Wa सन्देहा निवारिताः | aa ब्रह्मन्नानस्यापि धमत्वम्‌ । आत्मेत्येवोपा- सीत आत्मानं श्लोकसुपासौत तत्‌ ब्रह्मव्युपासौत आत्मा वारे द्रष्टव्य दल्यादि नोदनावाक्याधत्वात्‌। अवं हि परमो wal यद्योगेनात्मदटणनमिति waa | ख्ष्यादिवाक्यानां त्वथ- वादत्वम्‌। आआरोपापवाद्विषयधमप्रदिपादकनेन विष्ेयोपासना- विषयस्तावकलवात्‌ | न चज्ञानादोनामविधेयत्व' | प्रमाण- वसतुपरतन्तत्वेनाकतिसाध्यलादिति व्यम्‌! नहि सर्वात्मना असाध्य प्रकारमेदस्त्वप्रयोजकः सर्वस्यापि कारणेषु परुषव्या- ufa: तदत ठत्तिसम्पाद्नें म्रमाणसम्पादने वा पुरुषक्षति- साध्यत्वम्‌ । श्रन्यथासिदान्तेऽपि मननादिशास्तरवेफल्यापत्तेः। साधनप्रतिपादकश्ुतिविरोध्च । येनापि सर्व्वक्रियाफलव निराकाय्यं तेनापि गुरूपसच्यादिना यतितव्यभमेव ज्ञानाये, तस्मायच्रापि विध्यखवणं तचापि विधिं परिकल्पय तच- त्यानां तच्छेषलं कल्यामिति नार्थोऽनया मौमांसथा। अन्यथा विरोधोऽपि |

स्यादेतत्‌ | ब्रह्मविचार एवारम्भणोयो न धमविचारः। सवव दव्यासकता वेदव्यासेनालतत्वात्तच्छफललाच कल्योक्त-

न UATE | [ \ अध्यायस्य

प्रकारेण निःसन्दिग्धं करणसम्भवाच । आचारपरम्पमरयापि करणसम्भवाच | एतद्येपि सन्देह सूतरभाव्ययाज्निकानाभेवानु- त्तिः क्रियते न मौमांसकस्य | तस्मात्साङ्गषेदाध्येतुनिःसन्देह- करणसम्भवान्न पूवंयापि HAA |

किञ्च। परमक्तपालवदः संसारिणः संसारान्मोचयितु कमीणि चित्तटष्यथ' बोधितवानिति कूपेऽन्धपातनवद्प्रामाणि- कत्वभियाऽवसौयते | विपरौतनोधिका तु पूवेमौमांसा तस्मादपि न anata |

मेवम्‌। fa विचारमात्रं न कर्तव्यः पूर्वकार्डविचारी वा | नाद्यः Gaara watyaara | feast सामान्यन्यायेन सन्दहे fasta लक्णएवत्तदुपयोगः। अनिषटतया fread न मोमांसारीषः। किन्तु विचारकाणणं खभावभेदात्‌।

faq) अआवश्छकलादपि । निहत्तानामपि यागादिक्ञा- age Mama वित्त्टदार्थत्वात्‌। परमाश्रममेदेन FATT भेदः कायिकादिभेदात्‌ | तत्राद्यस्य वाचिको दितौवटतौ- ययोः काथिकः aqua मानसिक दूत्याख्मिणणम्‌। तस्मा- देकेनेव चरिताथलात्‌ कि दितोयेनेति प्राप्त उच्यते। sar सनाया धर्मतेऽपि न ब्रह्मणो धमंलम्‌ । ज्ञानरूपत्ात्‌ | धम॑स्य च क्रियारूपल्वात्‌। न चायंवादानां धमे दूव ब्रह्मण्छुपयीगः कन्त ` शक्य; । उत्यत्तिप्रकारे फलभेदानामभावात्‌। प्रकते तु मादहाव्यन्नानाथेः तदुपयोगः | तस्य च ज्ञानोपयोगो यथा तथा

* यागाद्दिकनज्नानस्य To |

॥ पादः। | अणभाष्यम्‌ | €

वच्यते। चतुथे उपासनादर्थनादिपदानां मनोव्यापारत्वमेव | विचारस्यापि यथा ज्ञानोपयोगित्वं तथा वच्यते। किच्च। श्रीपनिषदन्नानस्यापि कर्मोपयोगित्वं यदेव विद्यया करोति खदयोपनिषद्‌ा वा तदेव वोययेवत्तरं भवतोति | अतएव ब्रह्मविद्धामेव जनकादोनां कमणि सव्बदेवसात्निध्यम्‌ अन्यथा आभासत्वमेव। न च ब्रह्मरूपात्मविन्नाने टेदायध्या- साभावेन कात्तेत्वाभावात्‌ कर्मानधिकार इति वाचम्‌ fat Beara टेहादिभिः कर्मकरणसम्भवात्‌ | WATT जोवन्पक्तानां Ha व्यापाराः । तथा च ata: | नेव किञ्चित्‌ करोमोति युक्तो मन्येत तत्ववित्‌ | पश्यन्‌ Seq स्पृशन्‌ जिघ्रत्रश्नन्‌ गच्छन्‌ खपन्‌ श्वसन्‌ ॥ प्रलपन्‌ विजन्‌ गणह्नुम्मिषत्निमिषन्रपि | इन्दरियाणोन्द्रिया्ेषु वत्तन्त इति धारयन्‌ ॥ ब्रह्मण्याधाय कर्माणि सङ्गः त्यक्ता करोति a: | लिप्यते न स पापेन पद्यपतभिवामसा॥ इति | अतो ब्रह्मविदाभमेव aa कम्म Gana भवति i अतो धश्यवि- चारकाणामपि ब्रह्म जिन्नास्यमेव | तस्मात्र गताथत्वालुपयोगमौ। नलु फलप्र्ुरधिकारौ way विचारस्य शाब्दं ज्ञानं तस्य मननादिहारा अनुभवः तस्य चानर्थनिदत्तिपूव्वकपरमा- नन्दावासिः। तथाच विरक्रः अनथजिहासुः परप्रे्याधि- कारो कस्मान्न vafa | शब्टब्रह्मणि निष्णातो न निष्णायात्मरे यदि | समस्तस्य फलं मन्ये ह्यधेनुमिव रक्ततः | x

१० अणभाष्यम्‌। [ \ अध्यायस्य

दूति भगवदचनात्‌ । केवलस्य निन्दाञ्रवलादिति चेत्‌। न। फलकामनाया अनुपयोगात्‌ | अन्धेनेव तत्समपणात्‌ | नित्यतादप्यर्थज्ञानस्य न फलग्रे्ुरधिकारौ निन्दाथवादस्‌ मननादिविधिङेष इति मन्तव्यम्‌। ननु ब्रह्मणो विचारे प्रतिन्नाते विरोधनिराकरणादोनामप्रतिज्ञातायेत्वं न चाव- auaq निव्िविकित्सन्नानातुदयप्रसङ्गादिति चेत्‌! a ब्रह्मण ta aafe ust किन्तु शेषषष्टो तथाच ब्रह्म सम्बन्धि तत्‌ ज्ानोपयोगि waka प्रतिन्ञातं वेदितव्यम्‌ । न च गोणएतापत्तिरजिन्नास्यत्वच्च स्यादिति वाच्यम्‌ aE माते सन्देहाभावात्‌ सन्दिग्धस्येव जिज्ञास्यता। गौणत्वं तु शब्दत एव नत्वयेतः। वैदपरामाण्यं तु प्रतितन्सिब- ara न विचायते। तस्मात्‌ ब्रह्म जिज्ञासितव्यमिति सिम्‌ |

faq ततर किं waw किंप्रमाणएकमिति जिज्नासाया- माद GAA: |

जन्माद्यस्य यतः ॥ २॥ श्णस््योनिलादिति ॥ २॥

ननु कथमत AVE! यावता सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्मे ate अुतिरेव। बिरुदं चेतत्‌। खरूपलत्तणाकथने कायथ- wang वक्तम यक्यत्वात्‌ । विवाद्ाध्यासितत्वाज्च न हि 0 e © ब्रह्मणो जगत्‌ कत्तत्वं सव्वसम्मतम्‌ । न चागमोदितभिति वेद्‌ माचस्य ब्रह्म प्रमाणएकत्वं वतत शक्यते |

१ प्रादः। ] AUT AA ९९१

किच्च। व्यर्थश्चेवं विचारः। लक्षणप्रमाणाभ्यां दि वसतु- जानं भवति । तच्च सखरुपलच्णेनेव भवतोति किमनेन । तस्मादयुक्तसुत्पश्याम इति | sad | सन्देहवारकं Wea बेदप्रामाणखवादिनाम्‌ | क्रियाश्रक्तिन्नानश्तौ सन्दिद्येते परस्थिते ॥ नदि afa व्याख्यातु" प्रत्तः सूत्रकारः किन्तु aes वारयितुम्‌ । तत्र सत्यं ज्ञानमनन्तं नित्यश सुक्तस्वभावमिति Jar कन्तैत्वादिपरापञिकधमरादित्यं प्रतोयते! यतो वा इमानि शतानि जायन्ते येन जातानि जौवन्ति यग्रयन्यभि- संविशन्तीति UAT । तत्र सन्देहः किं ब्रह्म कन्त आदोखिद्‌- कत्ते । किं तावत्‌ प्राप्तम्‌ । च्रकत्त्‌* । कथम्‌ । ब्रह्मविदाप्नोति परमिति म्रधानवाक्यम्‌। फलसम्बन्धात्‌। चापि विहतम्‌ । सत्यं ज्ञानमनन्त aM यो वेद्‌ निहितं गुहावां परमे व्योमन्‌। सोऽ्ुते सर्व्वान्‌ कामान्‌ सह ब्रह्मणा विप्चितेति । फलाथं Yt ब्रह्मज्ञानं. Ray फलवाक्योकध्यज्ञानाटेव नान्यथा । aay परविवरणएतयोक्तम्‌ । परं किभिद्यक्त यः सर्वान्तर ्रानन्द्‌ इति। कथं सर्व्वान्तरमित्याकाङ्खायां परिचया्थ भूतभोतिकरष्िसुक्षा uaa परिहृतम्‌ । गौलोपासनाफलच् प्रधानशेषतयोक्तंतत्रान्यगतकन्तत्वारो-

* क पुस्तके wan दूतिनास्ि। † फला्थेच कण | { किसिय्युक्तं ao |

१२ अणभष्यम्‌ | | १ अध्यायस्य

पालुवा दोऽपि warafa | aaa खरां वारुरिरि्युपाख्या- नेऽपि परिचा7यकत्वात्‌ गौणकन्तु लभेवानद्यते फलाञ्रवणा- दिति पूवः Wa: | सिद्धान्तस्तु उत्पत्तिखितिनाशणानां जगतः कत्त, वे हहत्‌ | वेदेन बोधितं तबि नान्यथा भवितु मम्‌ ॥ नहि खुतिविरोधोऽस्ति कल्योऽपि न विरुध्यते | सव्वभावसमय त्रा द्‌ चिन्त्येय् वद हत्‌ ॥ वेदेनव तावत्‌ कत्तत्वं बोध्यते | Fea UTATASATATA- मप्यन्यथा न वदति अन्यथा सव्वचव तद्विश्वासप्रसङ्गात्‌ | adage विरोधोऽसि सत्यत्वादिधर्मवत्कत्तु तस्याप्य पपत्तः। wag faraaa सामानाधिकरण्यविरोधः सत्यज्नानादि- पदानां धम्मंमेदेनेव तदुपपत्तेः। न च कत्तत्वं संसारिधर्मो टेहादध्यासक्लतत्वादिति वाच्यम्‌ । mates कत्ते तथेव न त्वलौ किककन्तु त्वे | अतएवास्ये व्याह | अस्येति पुरोवर्ती प्रपच् seat निदिश्यते | अनेकभूतभौतिकदेवतियडमनुष्यानेक- लोकाद्धतरचनायुक्तत्रह्माण्डकोरिरूपस्य मनसाप्याकलयितु- मशव्यरचनसयानायासेंनोत्प्िखि तिभङ्करणं न लौकिकम्‌ । ग्रतोतच्च निषेध्यत्राप्रतौतं न yfasaaal waareaa लोकिकास्ततः सव्वनिषेधे तदज्ञानमेव भवेत्‌| न च सत्यत्रा- दिकं लीके नास्येव व्यवहारमावबतरात्‌ कारणएगतसत्यत्व प्रपञ्चे भाषत इति वाच्यम्‌ । तहि कन्तुलं तथा कतो नाङ्ग- क्रियते। रतिश्च खोक्लता भवति। wat कारयिता इरि-

१ पादः। ] अणभाव्यम्‌ | १३

रिति! न चारोपन्याथेन aa थक्यम्‌ | तथा सत्यन्यस्य स्यात्‌ | तत्र न प्रतेः अग्रे खयभेव निषिध्यमानत्वात्‌। न जौवाना- मसखातन्त्मान चान्येषासुभयनिषेधादटेव | तस्मात्‌ ब्रह्मगतभेव कत्तैतवम्‌ । एवम्भोक्तत्रमपि ! नवा काचित्‌ शतिः aad निषेधति । विरोधभानात्‌ कल्पया तु लौकिकपरा। फल- बाक्येऽप्यश्चुतानां गुणोपसं हारः Ra | तथाचायं Ware: जन्मादिर्येषाभित्यवयवसमासाद तद्गुणसंविज्ञानो वहत्रौहिः । अथवा जन्मप्रभ्टति wa भावविकाराः ्रादिथब्देन we | तथाच जन्म च आदिकशवेव्येकवद्वावः। आआदिशन्द्ञ्च धर्मवातचती स च सखसम्बन्धिनं लक्षयति । तस्योभयसापेक्तत्वादुत्त्ते- विव्यमानल्रादन्यानेव भावविकारानुपलक्षयतीत्यादिशब्देनान्ये भावविकाराः। अथवा जनो नादितम्‌ | तदाधारस्य ya मवियमानत्वात्‌। अन्ेवादिमन्तः तदाधारस्य ya विद्य- मानत्वात्‌ | श्रत आदिशब्दः खाधारसदभिवाचौ तदर्माण- सुपलन्तकः | अ्रयवा गमनप्रवेशयोभदात्‌ जन्म श्रादियंषाभिति जात्यपेत्तया एकवचनम्‌ | जन्म तु Faarq सिदम्‌ |

अधवा किमनया Feel जन्य्रश्रायस्य आकाशस्य यत इति। तस्मादा एतस्मादाकमन आकाशः waa इत्येव विचाथते। फलसम्बन्धित्वात्‌ तेनेकचसिदः स्वाः प्रका- रान्तरेऽपि यती बा इमानौत्यत्र विस्फलिङ्गवत्सव्वैात्पत्तिः। aa q क्रमेणेति fata: एतेन सरव्वएव प्रकाराः सूचिता वेदितव्याः । ब्रह्मविचारे ब्रह्मणोप्यधिकछतलात्‌ तद्‌ रहम त्यायाति नलध्यादारः | शास्ते योनिः शाखयो निः शासोक्त-

१९ अणभाष्यम्‌ । [ ९ अध्यायस्य

कारणत्वादित्यथंः। शस्तोति ute’ वैदः सामान्यग्रहणं gaat पू्मैरुटिवाक्यानां संग्रहार्थम्‌! यथास्यव कारण- त्न्नान्यस्य तथयोपरिष्टादच्यामः। मतान्तरवज्जन्ादोनान्न विकारित्वं किन्त्वाविभांवतिरोभावावैव तथोत्तरत्र awa तदनन्यल्ाधिकरणे। नामलोलाया अपि न षएयङनिरूपणं प्रपञ्चमध्यपातात्‌ | केचित्‌ षयग्रूपनामप्रपञ्चकत्त तवं योग- विभागेन प्रतिज्ञाय समन्वयादिस्तष्वेव ईतून्‌ वसूयन्त । अन्वयसिध्यय् श्रतति व्याप्रोतोति aqi wre योनित्वं प्रासं तदिति। नेतत्‌ सूतरकारसम्मरतमिति प्रतिभाति। तसात्‌ waa सव्वशक्तिमत्वच् सिद्ध जगत्‌कन्तत्वेन ।

ननु न सव्व वेदो ब्रह्मणो जगत्‌कन्ततवे मानन्तपौयन्नादि- प्रयुक्तभप्रजापतिप्रतोनामेव जगत्कारणत्स्य BARS तत्त- दुपाख्यानेष्ववगम्यमानत्वात्‌ | नचावान्तर कारणत्वम्‌ | परस्या- अवणात्‌ | उत्तरकार्डे तु दयप्रतिपादनादिरोधः। सन्देदथ । मोमांसायाः सन्देहनिवारकत्वेऽप्येकांशस्याप्रामाखं स्यात्‌ । उभयसमथेने शखवेफल्यं ati वबेदप्रामाखादेव तत्सिद्धेः । वाधितार्थवचनं बेटे नास्तोत्यवीचाम |

क्िञ्च। वेदान्ताः किं वेदशेषा वेदा वा। नादयः अनुपयो- गात्‌ | ्रनारभ्याघौतत्वेन तदुपयोगि पूव्वैकाण्डविचारेरैव nara विदयाप्रवेशश्च । न feata: यन्ञाप्रतिपादनात्‌। मन्व- ब्रा द्मणएत्वाभावाच । तस्मादेदटोषरा वेदान्ता दति तेषां कि

# युक्तं Mo |

|

१ पादः। | अणभाव्यम्‌ | १

स्यादिति चेत्‌। मेवम्‌। अस्ति तावदेदत्मध्ययनादिभ्यः At Wa! प्रमाणच् सर्व्वोऽपि वेदः स्वार्थ! सच न यज्नख्ेत्‌ ब्रह्म भवतु । न चे तावता अवेदलमतिप्रसङ्गात्‌ | शक्यते च्ग्निहोचा- दोनामन्यतर दनन्तभांव्यतया वक्तम्‌ । तस्मात्‌ ब्रह्मापि प्रतिपा दयन्तो वेदान्ता Fea न व्यभिचरन्तोति। मन्वव्राह्मणरूपत्वं GTA: | wha wea: बह्मप्रतिपादकं बाह्मणन्तच्छषाः wententagient: aafya विधौयते तथापि atenta ज्ञानं फलायेति युक्तास॒त्पश्यामः। Wawa भूषणाय | काण्डद्यस्यान्योन्योपकारित्ाय साधारणग्रहणम्‌ । यदेव विद्यया करो तीत्यादिना पूव्वेशेषत्वं waa | तभेवं वेदा नुवच- नैन ब्राह्मणा विविदिषन्तीत्यादिना सव्वैख्योत्तर शेषत्वम्‌ । क्म- ब्रह्मणो; क्रियाज्ञानथो्र्मिपरत्वेनेकयात्‌ कत्त वाक्येषु aaa न विरोधः | तस्माच्छास्तयोनित्व सिम्‌ |

केचिदत्र जन्मादिस्त्रं लत्तणत्रादनुमानमिति वणेयन्ति | Ta पुनः शुत्यनुवादकमाहः | Waals युत्यनुसाथनु- arg बरह्मणि प्रमाणमिति | तत्त्‌ तन्लौपनिषदं परुषं एृच्छा- मौति केवलोपनिषदेदयलयात्‌ उपेच्यम्‌ । अनधिगताथेगन्तृतवात्‌ प्रमाणस्य | मनननिदिध्यासनयोः अवणाङ्गत्वम्‌ । सन्देह वारकत्वात्‌ शाखस्यापि तदङ्गलमिति। तक्रैतत्‌ स्यात्तत्र किं समवायि निमित्त कन्त atl किमतो यद्येवम्‌ । रएवमेतत्‌ स्यात्‌ ।! ययेकभेव स्यात्‌ तदा क्रियाज्ञानश्क्योनिरतिश्यत्व' wad खदादिसाधारण्य' च स्यात्‌ मतान्तरवत्‌ | कथ- मेवं सन्देहः यावता यतो वा दमानौल्यादिभ्यो निःसन्देहयव-

१६ अणभाव्यम्‌ | | १ अध्यायस्य

णात्‌! एवं हि सः पञ्चमो aad यत इति | पञ्चम्यास्तसि- fifa आत्मन द्त्यपि पञ्चमो fafaua न सन्देहः पञ्चम्या निमित्तलकथनात्‌ | उपादानत्वे कत्ते त्वे च * सन्दे हः AST चकाञ्रवणात्‌ कल्यनायां प्रमाणाभावात्‌ । समवायिल्े युनः सुतरां सन्देहः | एवं प्रास आद |

तत्त समन्वयात्‌ ॥ 8॥

तु शब्दः पूव्वेपक्व्याहत्यर्थः। निमित्तव्स्य afafas- त्वात्‌ मतान्तरनिराकरणत्वेना्े awa) तत्‌ ब्रह्मेव सम- वायि कारणम्‌ | Fa | समन्वयात्‌ सम्यगनुत्ततात्‌ | sta भाति प्रियत्वेन सिदटानन्दरूपेणानयात्‌। नामरूपयोः कायरूपत्वात्‌ प्रलतेरपि खमते तदशत्वात्‌। अज्ञानात्‌ परिच्छेदापरियले | ज्ञानेन queda | नानात्वं लच्छिक- मेव । जडजोवान्त्यप मिव्वेवेकोकां य पराकात्‌! कथमेवमिति चेत्‌ । न। सद्रूपे घररूपक्नियाखिव तारतम्येनाविभीववत्‌- जडेऽपि भानत्वादिप्रतौतेस्तारतम्यनाविभीवोऽङ्गीकत्तव्यः | भगवदिच्छाया नियामकत्वात्‌ । नच साधारण्येन सव्व- जगत्मति परमाणखादौोनामन्वयः सम्रवति। एकस्मित्रनु- स्यते सम्भवत्यनेककल्यनाया अन्याय्यत्वात्‌ । लोकै कत्त - विशेषवत्‌ उपादानविरशेषग्रदणेऽपिन safe व्यभिचारः। अलौकप्रतोतेऽस्तित्वादिप्रतोतावपि सम्यगन्वयाभावात्‌ न

# उपादानलकन्न ले च कण |

९ पादः | चरणनाष्यम्‌ 1 | १.७

काथ्चलव्यभिचारौ | तस्मात्‌ ब्रह्मण एव समवायित्वम्‌। एतत्‌ wa afatats | स श्रत्मान खयमङरुतेति | निमित्तत्वन्तु खष्ट- मेव सव्वेवादिसम्मतम्‌ । केचिदत्र शस्तयोनित्वपून्ब परनिरा- करणाय तत्त॒ समन्वयादिति योजयन्ति | तत्‌-पूव्वेपच्तसिद्धान्त- योहं योरष्यसङ्गतत्वादुपेच्यम्‌ | तथादहि। जमिनिर्धमजिज्ञासा- मेव प्रतिज्ञाय तप्मतिपादकस्य पृष्वेकाण्डस्य समन्वयमाह | च्रवान्तरवाक्यानां प्रकारशेषलात्‌ | नच स्वस्मिन्‌ वेदे घम एव जिज्ञास्यः तदरुरेव व्यासेन ब्रह्मजिज्नासायाः ्रतिन्नात- त्वात्‌ | सन्देहमात्रवारकलाचल्निज्ञासयोः न त्रलोकिकार्थसा- waa तथा सति वेदानामन्याधोनलेनाप्रामास्य' स्यात्‌ । वेदजिन्नाशेत्येवोक्त' स्यात्‌ | किच | AIAG WAIT सव्यस्य ह शतिः zz | a प्रवत्तेयितु' शक्या तथा चेत्ररको न डि प्रवत्तकसतु सर्व्वत waa हरिरेव हि । यज्ञ एव हि yaa बोध्यते खगंसिदये | सिद्णएव हि waa erat वैद्वादिनाम्‌ | Aare कमंणाञ्चेव देनव णाच्छरंतौ | कतिञ् fasque’ वेदः खां च सम्मतः) प्रजापतिरकामयत प्रजायेयेति स एतदग्निहोत्रं मिथन मपश्यत्‌। प्रजापतिर्यन्नानख्जतागिहोचच्चानिशामं ` च पौणमासीं चोक्यज्चामावास्याच्चातिरातवच्च तानुद्मिमौत यावद्ग्निहोचमा सोत्तावानन्निष्टोम इत्यादि | न द्यपाख्यानानां ३

१८ अणभाव्यम्‌ | १ ध्यायस्य

faarda’ बदजब्मनः परोक्तं यक्तं वा तथा शति वैदानामप्रा- aaa स्यात्‌ । मिष्योपाख्यानप्रतिपादकलोकवत्‌। तस्मात्‌ पव्वमोमांसानभिन्नाः क्रियापरत्वं स्वस्यापि वेदस्य वदन्त मूर्खा एव । उत्तरवादिनोऽपि पूव्वौन्नानमङ्गोक्लल् पूव्बानुपयोगितवं AMAA वदन्तो बेदरानभिक्ञाः। ata विद्यया करोति खदयोपनिषदा वा तदेव वोयवत्तरं भवतोति उपनिषद्ज्ञानस्य शतिसिदेव कारणता! नच बाधितत्वात्‌ aera दति वाच्यम्‌ । ब्रह्मासन्नानवतएव वसिष्ठादेर्यज्नाधिकारात्‌। नचवं किमनेनेति वाच्यम्‌ । TINA यज्ञस्य । किञ्च कमंफलवत्‌ ब्रह्मफल- स्यापि लौकिकलात्‌) य wa ae प्रतितिष्ठति श्रत्रवानत्रादौ भवति Weta भवति प्रजया पग्रुभिन्रह्मवचेसेन महान्‌ कौत्यति | श्रत्यन्तावि्वतो यज्ञानधिकारात्तन्निषेधाय' ज्रानसुपयुज्यते । नच देहाष्यापस्य -व्यारखत्वम्‌ । awd ब्रह्महविरिल्यारि wa: | तस्मादन्योऽन्योपयोगित्वे न कोऽपि दोषः । क्रियाज्ञानयोः सख्रातन्त्रयण यरुषाय सिद्यर्थ' भिब्रतया arenas: ।

किच्च । वेदान्तदाक्यानामस्िन्‌ शास्रे समन्वय ua प्रति. wad! सन्देहनिराकरणदारा । तत्कथं सिद्वेतुत्येन निदः । अचिमवेयर्थ' च स्यात्‌ । नच प्रतिज्ञागभितदहेतुतवम्‌ | अनुपयोगात्‌ । गौणसमुखखभावे पर विवादः | नच येन रूपेण समन्वयो मतान्तरस्यविंचारितः तथाग्रे aay निस॑योऽसि । AWTS प्रथमसूत्र समथितः। तस्मात्‌ समवायि कारणत्वमेवानेन Taw fas ननु काररत्वभेवासु ब्रह्मणः किं समपायिकारणत्वेन विक्लतवच्च स्यात्‌। श्रनथंरूपलेन

Rae |] अणएभाष्यम्‌ । १

कायथस्यायुक्तता Al तस्मादनारम्भणोयभेवतत्सतमिति चेत्‌। मवम्‌ | सर्व्वोपनिषत्समाधानायः प्रत्तः CART: | AAs ब्रह्मणः समवायिलं न ब्रूयात्‌ भरूयानुपनिषद्नागो व्यथः स्यात्‌ । इद्‌ स्वे यदयमा । आववेद९ wa स सर्व्व" भवति | ब्रह्मतं परादादित्यादि स श्राकान खयमकुरत | एकभेवादितोयम्‌ | वाचारब्मणं विकार इत्यादि। waarelfa वाक्यानि are बाधितानि भवेयुः । नन्वेवं निःसन्दिग्धत्वात्‌ कथं सूतप्रतत्तिः उचते | श्रस्यलादिवाक्यान्यपि सन्ति सव्व प्रपञ्चतदम बेलच्र्य- प्रतिपादकानि। ततोऽन्योन्यविरोपै नेकस्य सुख्यार्थवा धी saa: | aa खरूपापेचया कावस्य गोणत्वात्‌ प्रपञ्चरूपप्रतिपादका- नामेव कथित्‌ कल्ययेत्‌। तन्माभूदिति जस्रादिरूद्वत्‌ समन्वय- सूतमपि सूति तवान्‌ | तथाच श्रद्यलादिणुरुधुप र्व श्रविक्रिय- माण एव श्रालानं करोतोति बैदान्दायः BEA भवति | विरुद- WAAAY ब्रह्मणो FRITS |

किञ्च। श्रन्यपदायैरु्टौ देषम्यनेधुखे स्याताम्‌ । कर्मा- घौनल्वेलनोशिता । ततः कन्त वमपि weal ततः ger मादा्यनाशएव स्यात्‌ । नन्वेवभेवासु श्रपवादाधलात्‌ रज्नसपंबदयुक्ता्थकथनेऽपि न टोषः। सव्य समाप्नोषि ततोऽसि aq इति स्मृतेश्चेति चेत्‌ | मेवम्‌ | तया सति पाषर्डितवं स्यात्‌ । रएतादश्णाखाथाङ्गोकर्तंरासुरेष॒ भगवता गणितिलात्‌ |

श्रसत्यम प्रतिष्ठन्ते जगदा रनीश्वरम्‌ । श्रपरस्परसम्भृतं किमन्यत्‌ काम तुकम्‌ ॥

Ro अणभाष्यम्‌ | Bick:

इति शाखानर्यक्यच्च । wa समाप्रोपषोत्य्सङ्गतं स्यात्‌। वलुपरिच्छेदात्‌। नदि वैदो निःप्रपञ्चरूपकथनसुक्ता Arai arate निषेधति । तस्म्रादध्यारोपापवादपरतरेन are ठभिवेदान्तासिलापः कता इति मन्यामहे। सव्वेवाक्याथे- बाधात्‌ । यथा निर्दौषपूणेुणविग्रहता भेवति तथीपरिष्टा- Sara: | ननु पुरुषायीऽथांनि शदख्ाणि । इदञ्च ण मोत्त- रूपयुरुषाथेसाधकम्‌। मो च्तखाविव्यानिदत्तिरूप इति युक्तम्‌ | अविद्या चाज्ञानं ज्ञानेनेव waft) ततो ज्ञानीपयोभिलेन व्याख्यातव्ये बेदान्तेऽध्यारोपापवादव्यतिरकेण व्याख्यानम- गुक्तम्‌ | अतो यथाकयचिद्व्याख्यानेऽपि यरुषाथसिद्धे + कोऽपि दोष इति चेत्‌। Al युरुषाथंस्य शास््राथंस्य वा खरूपं शास्रकसमधिगम्यः न सखविपरिकल्पितम्‌ | अतः खवद्या way परिकल्या तत्र वेदं योजयन्तो महासाह- सिकाः सद्धिरुपेच्याः | Gears. युनय॑या वेद7न्तेष्ववगतः | ब्रह्म वेद awa भवति | ब्रह्मविदाप्रोति परम्‌ | नस पुनरावत्तते | ततो मां तच्चतो ज्ञात्वा विशते तदनन्तरम्‌ | Batata: शब्दा- दनादत्तिः शब्दादित्येवमादिभिः अतिस्मुतिन्धायेः बरहमप्रापरेव पुरुषा्थेत्व' ब्रह्म च पुनन जौवस्यात्माचम्‌ श्रन्ञानवदा |

एकस्यैव ममां यस्य' जोवस्येव महामते | बन्धोऽस्याविव्ययानादिविवयया च. तथेतरः |

दति भगवता जोवस्येवाविद्यावच्छप्रतिपादनात्‌। तस्मात्‌ न्यायोपहंहितसव्वेवेदान्तप्रतिपादितसव्दधश्चवत्‌ aw | तस्य खव- एमनननिदिष्यासनेरन्तरक्ैः भमद्मादिभिञ्च वदिरङ्गरतिश

१९ पादः। ] . अणुभाष्यम्‌ | RE

चित्ते सखयभेवा विरतस्य खमप्रकाश्स्य सायुज्यं परमपुरुषायः | तस्पात्‌ aa वेदान्ताः खार्थएव Fara इति न्यायवकतव्यलात्‌ ब्रह्मणः समवायिलाय समन्वयसूतर' वक्तव्यम्‌ | एवं ब्रह्मजिच्रासां प्रतिज्ञाय किंलक्षणकं ब्रह्मत्याकाङ्खायां जन्ादिसूचदयेन वेद्‌- प्रमाणकजगत्कत्तेखमवायि Saag *। एवं तिसा जिन्नासा- लच्षणविचारकन्सव्यता fast! aa ब्रह्मणि चतुद्धां विचारः ' सखरूपसाधनफलप्रतिपादकानि वेदान्तवाक्यानि विविधानि मतान्तरनिराकरणच्च | aa खरूपे विचारिते मतान्तरनिरास- व्धतिरक्ण साधनफलयोरनुपयोगात्‌ | Ba: प्रथम खरूप- नियः | तदनु मतान्तरनिरासः। तदनु साधनानि फलं चति । तच प्रथभेऽध्याथे खरूपवाक्यानि विचाथन्ते। तानि fefa- धानि। सन्दिग्धानि निःसन्दिग्धानि च। aa निःसन्दिग्धानां निखयी a aay: | सन्दिग्धानि qaaataatfa । काथ- प्रतिपादकानि। अन्तवामिप्रतिपादकानि। उपास्यरूपप्रति- पादकानि। प्रकीखकानि चेति) तत्र प्रथमपादे काब्यवा- क्यानां निरय saa सचिदानन्दरूपेणा काशवायुतेजो बाचक- वाक्यानि षडविधान्यपि निर्णोयन्तं। अन्यचान्यवाचकान्यपि वेदान्तेषु भगवदाचकानौति। ततर लच्षणएविचारण्व सद्र - पाणं वाचकता निणँता। चिद्रपस्य ज्ञानप्रधानस्य निख- याथमोचत्यधिकरणमारभ्यते सप्तभिः Gl सपदारल्ात्‌ छु नस्य ।

* HAART समवायो च दूति He |

R22 अणभाव्यम्‌ | [९ अध्यायस्य

add Wee: ब्रह्मणः खप्रकाशत्वेन सब्वप्रमाणविषयतवा- aa वाचो निवत्तेन्तद्रति gaa विचारः कत्तु न शक्यते । खप्रकाशत्वविरोधात्‌ युति विरोधा । श्रादो खिदिरोधपरिहारेए शक्यत इति । किं तावत्‌ ate ! न शक्यत इति | कुतः । ज्ञापनाय" प्रमाणानि सन्निक्षीदिमागतः। सर्व्वथाऽविषयेऽवायेऽव्यदहाय्यं कुतः प्रमा ॥ एदिकासुभिकव्यवद्ार्योग्ये यपरुषप्रठतन्तिः । प्रत्ययैः fe प्रमाणानि। AW युनः सर्ब्धवद्ारातोतमिति *। नन्वेत- दपि बेदादेवावगम्यतङति चेत्‌ । तरि बाधिताथंप्रतिपाद्कतान्न वेदान्ता विचारयचितव्या इति प्रात्र उच्यते |

द ततेनांशब्दम्‌ । ५ ।

न विद्यते शब्दौ aaa सन्ववेदान्ताप्रतिषादयय' † बह्म न भवति i कुतः | श्तेः ¦ स देव सौम्येदमग्र आसौदेकभेवा- दितोयमि्युयक्रम्य तदेतत बहस्यागपरजायेयेति । तत्तेजोऽ- SAA | तथान्यत्र | आत्मा वा इदमेक WT ्रासोत्‌ । नान्यत्‌ किचन मिषत्‌ स एत्तत लोकानुख्जा इति! स इमान्‌ लोका- नख्जतेति। स ईकाञचक्रं स प्राणमजतेति एवमादिष ख्शि- aay THU Sa प्रतोयते ।

किमतो Taq । एवमेतत्‌ स्यात्‌ । सव्बेव्यव्ारप्रमा-

# ग gaa va tia wife | † सव्वेवेदाम्ताद्यप्रतिपादयः दति we |

९ पादः। | अणुभाव्यम्‌ । RS

शातोतोऽपि targa लोकख्षटिदारा व्यवहार्या भवि- ष्यामोति अतो यथा यथा क्तवान्‌ तथा तथा खयमेवोक्तवान्‌ | पूव्वेरूपं HASTY ष्टां पुरुषायेलाय | ततञ्च प्रमाणबले- नाविषयः। सखेच्छया विषयशवेलयुक्तम्‌ । ननु सरव्व॑प्रमाणएविष- यत्वे दूषिते केवलबेद्विपयत्व' कथं सिदान्तो्रियते। उच्यते | चत्तरादौनां प्रामाखमन्यसुख निरोक्तकत्ेन न खतः भ्रमातु- त्पत्िप्रसङ्भात्‌ | सच्चसहितानामेव चक्लुरादोनां प्रामा खात्‌ | अतो निरपेक्ा एव भगवत्रिःश्वासरूपवेदा एव प्रमाणम्‌! सङ्घेतग्रहसत afeaua वेद विद्धिः aa: । आकतिमाचार्थ' लोका- Gar । अनधिगताथेगन्तु च प्रमाणम्‌ | लोकानधिगत इत्यथः | यज्ञव्रह्मणोरलौकिकत्व' समेव । लौकिको यवद्ारः wart तरूपत्वात्‌ पुरुषाथसाधक एव । तरिं शब्दमात्रस्य कथं ग्रह- णम्‌ | वेदव्याख्याढवाज्िषयत्वादिति ब्रूमः । एतेन मनसेवानुद्र- छटव्यमित्यपि समयितम्‌ | तस्मात्‌ खृषपादिप्रतिपादका अपि वेदान्ताः सात्तात्‌ ब्रह्मप्रतिप्रारका इति सदम्‌ |

स्यादेतत्‌ कत्तेत्वमकन्तंत' च वेदे प्रतोयते ब्रह्मणः यतो वा इमानि भूतानि जाचन्तं स श्रालानध खयमङुरुत निष्कलं निष्कियं श्रान्त निरवद्य" निरच्ननम्‌ श्रसङ्गो द्ययम्युरुषः इत्येव- मादिवाक्येषु | तच दधा निखंयः सम्भवति | स्व्वैभवनसमर्यतात्‌ विरुदसव्बध माशखथत्वेन | अन्यतरबाधादा | अलौकिकापेत्तया लौ किकस्य जघन्यत्वात्‌ ATA AEA कत्तं त्रवाध एव युकः । ई त्तत्यादिकन्तु प्रकतिगुणएसम्बन्धादपि ब्रह्मणो युज्यते | तस्मादलोकिकसव्नभवनसमयेत्वादिकल्मनापेचया लौकिक

२8४ अएभाष्यम्‌ | | ६ घध्यायख

~ au at एवान्यतरबाधो युक्लः। aaa सत्यखरूपादन्यरेव तदिति सखयमेवाण्क्व परिदरति GARI |

गी ~ गोख्न्नात्मश्ब्दात्‌ | ६ |

दैचत्यादियुक्तः परमात्मा गोणः प्रकतिगुणसच्च सम्बन्धवान्‌ इति चेत्‌ । न। तथा वक्त न यक्ते! कुतः 1. च्रामशब्दात्‌। रतावा इद्सेक एवाग्र ्रासोदिद्यपक्रम्य स एत्ततेत्यक्तम्‌ | gare: युनः Way वेदान्तेषु निगुण्परत्रह्मवाचकत्वेन व faz: | तस्यव जगत्कत्त लं अुतिराह)। ननु चीक्तमन्यतरः बाधो युक्त दति | न युक्तः खातन्तयाभावेन सगुणस्य WAST योगात्‌ | वेदाश्च प्रमाण्ड्ताः। ततः सव्वभवनसामथ्यमेव श्रु तिवललभ्यम ङ्ग कत्तव्यम्‌ |

किच्च । अस्ति भाति प्रियत्वादिधश्चवत्‌ ब्रह्मगतकन्ततव लोकते प्रतोयते! काथलतात्‌। तस्माद्‌ात्शन्दप्रयोगात्‌ ुण- तौतमैव कन्त । नन्वात्मशब्दोऽपि waaay | लोकै डि केनचित्‌ vet विष्णुमित्र are! यज्ञदत्तो ममात्मेति अत्र गौ णत्वमुपचार इत्येवं प्राप्तऽभिधौयते।

तन्निष्ठस्य मोक्तोपदे शात्‌ । ७ 1

एवं हि ययते । श्रसदा इदमग्र श्रासौत्‌| ततो व सद- जायत। AIHA खयमकुरुतेत्यपक्रम्य यदा way wa- स्मित्ररश्यऽनाव्येऽनिरुक्तऽनिलयनेऽभय प्रतिष्ठां विन्दते । aa

१ पादः। | अणमभाष्यम्‌ | २

सोऽभयं गतो भवतोति । प्रापञ्चिकधमर हिते ब्रह्मणि एतस्मिन्‌ ूर्वीक्षजगत्कत्तेरि परिनिष्ठितो gal भवतीत्ययः । तत्र यदि जगत्कत्त गौणः स्यात्‌ तन्निष्ठस्य संसारणएव wal न ara: | किच्च । देयत्वावचनाच ॥ ८॥

इतोऽपि निशुणएव जगत्कर्ता । वेदान्तेषु waa साध- agen युचादिवत्‌ जगत्कर्ता हेयत्वेन नोपदिश्यते यदि सगुणः स्यात्‌ प्राकूतगुणपरिदहारायं सुसुक्तभिजगत्क्ता नोपास्यः स्यात्‌ | पुतादिवत्‌। अत शच्तत्ादयो न aye wat! सूच्यस्य ईैचतिहेतुसाधकत्वात्‌ WATT | एव सूतरचतुष्टयेन ईक्ततिहेतुना जगत्कन्न॑तरो पपत्या दषटिवाक्यानां ब्रह्मपरत्वमुपपादितम्‌ | अतःपरं स्यतन्हेतूनाह। खाप्य- यात्‌ गतिसामान्यात्‌ तत्राति सूतरचयेण ।

aq किमथ डहेलन्तराणि। साधकत्वे एकेनापि तत्‌- fas | अ्रसाधकलते णतेनाप्यसिद्ेरिति चेत्‌। मेवम्‌ । रूप- भेदाथं हेवन्तराणि नानाविधात्रभीौजनढठसिवत्‌। तद्यथा आ शब्दात्‌ तन्निष्ठस्य मोक्तोपदेशत्‌ ₹हेयत्रावचनाचेति निगु - णस्य खरूपपरतया काथपरतया च कास्य पुनविधिनिषिध- भेदात्‌ दिरूपतेति | एवसुत्तरचापि प्रपलिष्यते | तच efe- वाक्यानाम्‌ ई्तिहेतुना भगवत्मरत्वमुक्तम्‌ | इदानीं प्रलय- वाक्यानामाह ।

स्वप्ययात्‌ ॥ < ॥ ब्रह्मणो न सब्वव्यवहारातोतत्वम्‌ | कुतः। खाप्ययात्‌ | ६

२६ AURA | | ६ अध्यायस्य

सखस्मित्रप्ययात्‌। ततचर॒विग्रकरणत्वाञ्जोवस्योच्यते। एवं fe शयते । यतेतत्‌ परुषः स्वपिति नाम सता सोम्य तदा सम्पन्नो भवति तस्मादेनं खपितौल्ाचकरते। खंद्यपोतो भवतोति खपितौति न क्रियापदं किन्तु जीवस्य नाम। तदेव खपितौति नामत्व' यदा सता aaa | सति खशब्दवाच्य अपोतिं लयं yale: | अहरहर्ज्जीवो ब्रह्म सम्पद्य तती वलादयधिष्टानं प्राप्य पुननेव इव समायाति वासनारशेषात्‌ |

BULA WAT | Qa: सच्छब्दसामानाधिकरखात्‌ निगुण- `

aql ननु प्रलये वक्तव्ये कथं सुषुधिः। मोक्तातिरिक्त- दणाबां तथा कम्यसम्बन्धाभावादिति qa: | सुक्तिवाक्याना- माह |

गतिसामान्यात्‌ ॥ १०॥

गतौ सामान्यात्‌ गतिर्मोत्तः समानस्य भावः सामान्यं मोरे सर्व्वस्यापि भगवतापि तुल्यत्वात्‌ । एवं डि ययते । स यथा सव्वांसामपा wae एकायनमित्यपक्रम्य वागेकाय-

Ce A Ba नमितिदृषटान्ताथ निरूप्य स यथा सन्यवखिल्य उदके प्रास इत्यादिना लयदृष्टान्तं निरूप्य न प्रेत्य संज्नास्तोति प्रतिपादय C. ~~ A

तत्रिरूपणाथं ya fe दतमिव भवति तदितर zat भि्यादिना way शद्रह्मव' प्रदशितम्‌ । श्रादिमध्वाव- सानेषु शडव्रद्मण एवोपपाद नात्‌ स्वेषां वेदान्तानां ब्रद्मस- मन्वय # इति । faq!

= उचित «fa Ro |

९ पादः। | अणभाव्यम्‌ | २७

AAAS ॥ ११॥

पूणमदः पूणमिदं पूर्णात्‌ पूणैसुच्यते | Wwe पूणमादाय पूशेभेवावथिष्यत दति अुत्येवासन्दि्ध' wanted प्रति- पादितम्‌ | सव्वं वेद्‌ा यत्पद्मामनन्तोति च | चकारोऽधिकरण- सम्भृणंलद्योतनाय | एवं चिद्रूपस्य कारणएतानिरूपणेन बेदा- न्तानां anata निरूपितम्‌ | अतःपरमानन्दरूपस्य कारण- त्वोपपादनेन तदाक्यानां ब्रह्मपरत्वसुपप7यते श्रानन्दमयाद्य- ofa: wail aa तेत्तिरीवशाखायां ब्रह्मखगुप्रपाठकदयेन | ततर श्रानन्दमय इति मययप्र्ययान्तस्या ब्रह्मते ना जगत्कन्तते ब्रह्मप्रपाठकस्याब्रह्मपरत्व' स्यात्‌ इति तत्निराकरणाथमानन्द- मयाधिकरणम्‌। षडन्दरियखरूपदयानन्दभेटेनानन्दस्याष्ट- विधल्वादृष्टस्चवाणि |

ननु कथं सन्देहः कथं वास्याब्रह्मत्वे प्रपाठका सङ्तिरिति | saudi ब्रह्मविदः परप्रासि' प्रतिज्ञाय Hatt कारणएत्वाया- नन्दशम प्रवेश्य जडत्परिद्ाराय सव्वज्नानन्दरूपं फलसुपपाद्य तन्निरूपणयं सर्व्वोऽपि प्रपाठक आरब्धः तत्र साधनरेषत्रह्मणो वाक्यादेव निःसन्दिग्धप्रतोतेः फलस्य awa प्रतिपाद्नौयं तत्राब्रह्ममतमयादितुलखवचनात्‌. सुखवाचकशब्दानामेव वच- नाच सन्देहः। आनन्दा शस्येव कारणत्वेन ब्रह्मत्वप्रतिपादना- VAAN प्रपाठटकवेवथ्यच्च फलस्य नेकखप्रतिपादनायात्म- पद्प्रयोगेण फलरूपेण जगत्‌कारणतासुक्ता तस्येव मध्ये सर्ववान्त- रत्वमुपपादितम्‌। तस्मादा एतस्मादिनज्ञानमयाद्‌न्योऽन्तर्रातमाऽ- नन्दमयद्रति। Fe च एतमानन्दमयमात्ानसुपसंक्रामतोति।

25 AURA | | ९ अध्यायस्य

प्आदिमध्वरूपे अनद्य फलत्वेनोपपादितम्‌। तत्रिरूपकस्यापि तत्तल्यफलत्वं॑वक्ञमत्रमयादोनामपि ब्रह्मलेनीपासनसुकतम्‌ | तच पून्वेपक्तेऽन्रम यादेरिवानन्दमयस्यापि न ब्रह्मतम्‌ | अन्न-

ध ~ „~ $ ~ ~ मयादितुलवचनात्तथव फलसिषेरिति। एवं प्राप्तऽभिधोयते।

अनन्दमयोऽभ्यासात्‌ ॥ V2

आनन्दमयः परमात्मा नान्नमयादिवत्‌ पदार्थान्तरम्‌ | कुतः । श्रभ्यासात्‌। अभ्यस्यते पुनः पुनः कौत्तेत इत्यभ्यासः तस्मात्‌ | अभ्यासस्य Rena’ पूव्वतन्वसिदम्‌। यथा Waa शब्दान्तराभ्याससंस्यागुणप्रक्रियानामधेयानां षखां कमभेदक- लमेवभेवानन्दमयस्याप्यभ्यासात्‌ पव्यैवेलक् म्‌ | श्रतोऽतुल्य- त्वात्‌ AWAY | एवमभ्यासः BAG | कोद्यवान्यात्‌ कः प्राखात्‌ यदेष आका Waal न स्यात्‌ एष दयेवानन्दयातोल्यथतोऽ- wie, सत्या मयडयतप्रसतिसु तुखखया । पुनवेचनेनाभ्यासेन प्रवाहाद्धदे साधिते ब्रह्मतम्‌। न तु दयापत्तिः। उत्तरस्य साधकत्वात्‌ । तस्पादानन्दमय TMI । अथवा सनेव रेमे तस्मादेकाकी न रमते स दितौयमच्छन्‌ सदे तावानादेत्यादि- युतिभिरेष उ एवेति चुतेश्च तानि तानि साधनानि art frat तानि तानि फलानि ददद्धगवान्‌ खक्रौड़ायभेव जगद्रू पेणाविभरुय कौडतोति वेदिकनिंरणीयते। एतदेव काण्ड- aasfa प्रतिपायते। शच्रन्यथा aaa साधनफले निरूप- यन्या: तर्ज वपरत्रमेव स्यात्न ब्रह्म परत्वम्‌ | कमं ब्रह्मणोरपि जोवशेषत्व' नापैयादेवं सति पूव्बकारडे $वान्तरफलान्यु्तेतस्ये-

न

१ पाद्‌ः। | अणभाष्यम्‌ | RC

वानन्दस्यान्यानि भूतानि माचासुपजोवन्तोति अुतेनिरवव्या- नन्दात्मकभेव परमं फलमिति तदिवक्माणण yar सामान्यत Mei ससाधनं तेत्तिरौये। ब्रह्मविदाप्रति परमिति, अक्तरब्रह्मवित्‌ परं ब्रह्माप्नोतौल्यथः | AA परशब्दस्य FATS afeaa वदेत्‌ ! Wa बरह्मीकराऽगरे यत्‌परमित्याह तेन साति. थ्यात्तत एव परं युरुषोत्तमरूपमेवात्ाभिप्रेतमिति ज्ञायते | fag. प्रतिवादिना तदािज्ञानालिकेव वाच्या तथा सति AMMA ब्रह्म प्राप्रीतौल्यथः स्यात्‌ स चासद्गतः। साध- नसाध्यभावव्याहतिश्च | gaat विशेषतस्तददिवत्तमाणाऽनुभ- वंकगस्यं तत्खरूपं नान्यमानगम्यमिति ज्ञापयितुमन्य- सुखेनाह । तदेषाभ्युक्तेति ! अन्यथा सव्वा्थं तच्छप्रतिपादिका afatad कथं वदेत्‌ । तदिव्यव्ययम्‌। तथा च तत्‌ gate ब्रह्मविदः परप्रासिलक्णएमथ' विशदतया प्रतिपाद्यत्ेनाभि- सुखोरृत्योपग्द्य खगेषा विदि तपरव्रह्मकरुक्ता । पूव्पवाक्यो- कास्य वेशव्यमनया क्रियत इत्यथः सम्पद्यते । तामेवाह । सत्य ज्ञानमनन्त ब्रह्म। यो वेद्‌ निहितं गुहायां परमे व्योमन्‌। सोऽश्रते सव्वान्‌ कामान्‌ सह ब्रह्मणा fac fat सोपपत्तिकमानन्दाक्कत्मयरं निरूपणौवमित्यघुना तद्निरूप्य सचिदगो टेशकालापरिच्छिनरत्रञ्चोक्तवतौ। FAW! श्रत्तरव्रह्मखानन्दात्के# सत्यपि तस्य परिच्छि- aaa परमफलत्वमत श्रानन्देऽपरिच्छित्रत्मेव परमफलताव-

* आानन्दातमकले दति गण |

० अणुभाष्यम्‌ | | ६ ware

चरेटकमिति तदर्मयुरःसरं परमानन्दएवानन्त णब्देनोच्यतेऽत् | aa विन्नानमानन्दं ब्रह्म । स्िदानन्द्‌विग्रडमित्यादटि afay बवयाणामप्येकप्रक्रमपटितत्वात्‌ दितवीक्तौ तत्नियतसह- चरितत्वेनानुक्तोऽप्यानन्दः प्रापस्यतरएबेल्या शयेन वानन्दः स्फुट तया नोक्तः |

श्रथ वेदट्‌नपद्‌ाथमाह | यो वेदेव्यादिना। अवरेंदमाकूतम्‌ । नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेधया न बहना Baa । यमेवेष

aud तेन लभ्यस्तस्येष AAT हरते तनु atfafa Zar वरणेतरसाधना प्राप्यलमुच्यते। एवं सति अुतिदयविरोधपरि- हारायाचरव्रह्मनज्नानेनावियानिहठद्या WRAL saat शदत्वश्चम्पादनेन युरुषोत्तमप्रापौो सखरूपयोग्यता ward | aren Ws सखोयत्वेन वरणे भक्तिभावात्‌ सहकारियीग्यता- सम्मा पुरुपोत्तमग्राभि्भवतोति faulted i तदेव गु्धार्या परमव्योमाविभावः। परो wad टष्यतेऽनेनेति तथा | ज्ञान- मार्गीवजोवन्नेवप्रकारकादेशिधयनापि तथा | परमव्योन्रेललौ- किकत्वक्ञापनायालौकिकः प्रयोगः aa: । भक्याहमेकया ग्राह्यः नाह वेद रिल्यपक्रम्य भक्तया लनन्यया शक्य इत्यादि स्मतिरघेवनेव सद्कच्छते । ara ज्ञानमागिणमपि ब्रह्मविदां परप्रा्िरेव स्यात्रत्वेवम्‌ |

मुक्तानामपि सिदानां नारायणपरायणः |

सुदुल भः प्रणन्तामा कोटिष्वपि महामुने ॥ .

तस्मान्मदधक्तियुक्तस्य योगिनो ब मदामनः।

ननज्ञानंन च वेराग्य प्रायः श्रे योभवेदिह |

९ पादः। | अणभाष्यम्‌ | a

इत्यादिवाक्ये | एतदेवाह । गुद्धायां ezaTata यदा- faa wa योमाच्तरामकं व्यापि वेकुर्ट तस्य पुरुषोत्तम- न्टह रूपत्वात्‌ तत्र निहितं खापितमिव वत्तमानं यो वेदस भक्तो ब्रह्मणा नित्याविक्षतरूपेण विपरिता विविधं पश्य fea हि विपञ्िच्च प्रषोद्रादित्वात्‌ प्यच्छब्दावयवस्य यच्छब्दस्य लोपं कत्वा व्युत्पादितौ विपञ्चिच्छन्दस्तेन विविध- भोगचतुरेण सङ सर्व्वान्‌ ATTRA इत्यधेः) एतेन पर- ulfageta उक्तो भवति। शुदपुषिमागीयत्वादस्य भक्तस्य aaa भोग Gad, सदभावोक्तया ब्रह्मणो WaT | aaa भक्तधोनत्व' भगवतः स्मतिष्वप्युते। ae भक्तपरा- घौनः। वशे qatar ai भत्येत्यादिबाक्येः |

यद्यप्यथभोजन दति धातोरद्रातोत्येवरूपं भवत्यशूडः व्याक्षाविति धातोभवल्यश्ूत दूति रूपं विकरणएभेदात्‌ पद्‌- भेदाच तथाप्यत्राग्भोजन दति धातोरेव प्रयोग दति ज्ञायते। तथाहि | अत्राशनक्रियायां ब्रह्मण सद्भाव उच्यते। तथाच व्याश्यधं कत्वे ब्रह्मणा सदश्यतान्‌ कामान्‌ व्याप्नोतो व्यर्थो भवत्ययवा ब्रह्मणा सदभ्रूतः Fula: कामान्‌ व्याप्रोतोति। एतौ agqa- करौ | नहि कामवव्नौवकन्त कव्या पनक्रिया कञ्तवं ब्रह्मणि सम्भव- त्यतिमहच्ात्‌ । व्यापनं चात्र खाधौनोकरणमेव वाचम्‌ | नहि कामानां ayia खतः प॒रुषायरूपं भोगणेषत्वात्तषाम्‌ | पूव्वोक्तपर प्रासिव्याक्ततिरूपलाच्ास्य तथार्थोऽतुपपन्नः | तेनएश- भोजन ईति धातोरेवायं प्रयोगोऽथस्यालौकिकतवक्नापनाया- लौकिकः प्रयोगः कतः । व्यत्ययो वहलमिति aay छन्दसि

= अणभाष्यम्‌। [ \ अध्यायस्य

तददिधानात्‌ आप्रत्ययपरस्मपदयोव्येत्ययेन ATGATAAGS जात इति भोगार्थक एवायं धातुः! एवमेव न तदश्नोति कञ्चन नं तदश्नोति कञ्चनेल्यत्र प्रत्ययमाचव्यत्ययेन प्रयोगोऽयधातोरेवेति ज्ञेयम्‌ | अन्यथा सव्वव्यापकस्य ब्रह्मएस्तन्निघधोऽनुपपत्रः स्यात्‌ |

ननु सकामोऽतोपासकस्तदुपास्यञ्च सगुणं aq दयोरपि कामोपभोगयवणात्‌। यत्र हि देतमिव भवति तदितर इतरं TRANGIA way सव्वेमाकोवाभ््त्‌ केन वौ प्येदि- स्यादिनाऽन्यद्शनादिनिषेघात्‌ ब्रह्मविदः कामोपभो गासम्भवशेति चेत्‌ | मेवम्‌ । तदेषाभ्य॒क्तति वाक्येन पूव्ववाक्छौक्तायेनिरूपि- aqua प्रा्तगु णसम्बन्धस्य aa वक्तुमशक्यत्वात्‌ | amt सति ब्रह्मवित्‌प्रा्यवपरत्वयोरसम्भरवापत्तः। न च वैदयय- स्यागणत्वसुत्तरस्य सगुणत्वमिति वाचम्‌ । परत्वानुपपत्तेः | साधनशेषभ्रूतस्यागुणत्वं तत्फलस्य स गुणएलमित्यसङ्गततरच् | यदि पश्यन्ति सुनयो गुणापाये समाहिता इति ओभागवतवाक्येन गुणातोतयुंसां वेङण्डदशनाधिकार उच्यते यच तच किमु बाय तत्परद शने |

यद्ोक्त' ब्रह्मविदो देतद्थनानुपपत्या कामभोगासम्भव इति तवराप्युच्ते। यत्र aw सर्वमामेवाश्वदिति खुतिरख- रडव्रह्मा द तभाने ब्रह्मविदः प्रापञ्चिकमेदाद्र्गनं वदति नतु प्रपच्चातौताथंदशनं बोधयति निषेधति वा युरुषोत्तमखरूपन्तु यावत्‌ खधम्मविशिष्ट प्रपञ्चातोतमेवेति तदशनादौ किमाया- तम्‌ | पुरुष wae सब्बे awd यच्च भाव्यमिल्यनेन THAT प्रपञ्चस्योक्ततदपि तस्य विग्रतिरूपं पुरुषस्तितो महानित्याइ !

पारः । | अणभाय्यम्‌ | २२

एतावानस्य मदमा | अतोज्यायां श पूरुषद्‌ति खुतिरतो न किञ्चित्‌ अनुपपन्नं! एवं खति ब्रह्मविदः परप्रासेः पूव्वेर णा तत्‌ कैनेत्या- दिनोचयत उत्तरदशा तु सोऽश्चत इव्यनेनोचयत दूति wa TEA । छान्दोग्येऽपि यत्र नान्यत्‌ पश्चतोत्यादिना भूमसखरूपसुक्ता आत्म- वेदंसव्वमित्यन्तेन तदिङ्खा वमुक्लोच्यते। सवा एष एवं पश्य- aad मन्वान एवं विजानन्रामरतिरात्मक्रोड च्रातमिथन च्रामा- नन्दः स खराड्‌ भवति wag लोकेषु कामचारो भवतौति! एतच लिङ्गभूयसू्वात्‌ afs बलोयस्तदपोल्यधि करणे प्रपञ्चयिष्यते |

अथवा तदेषाभ्युकरेति वाक्येन पर्ववाक्योक्तात्रह्मनिरूपिके- यदगिल्युच्यते | तत्र साधनफले निरूपिते इत्युचपि ते एव fae प्येते । तयादि | भ्रानन्दस्य फलातम कतेन साधनरेषभूते ब्रह्मणि तमनुक्का यो षेटेत्न्तयचं ब्रह्मविदिल्येतावती वाक्यस्य विवरणं क्रियते | uaa WATS खरूपयोग्यता सम्य्तिरुक्रा | तत उक्त- Dat भगवदरणेन भक्तिलाभे गुदायामाविश्धंतं यत्परमं व्यम तस्मिननिहितः ganna एवेति तं fafeafafa टठतौयाय दितौया। तया च तच निदितेन ब्रह्मणत्यये gaat श्रध परमफलत्वात्रिर वध्वानन्दातमकत्वमन्तरङ्भ्योऽपन्तरद्गःत्वं VAT ज्ञापयितु' was सर्व्वरूपतेन सव्वाधिदेविकरूपत्वमपि ज्ञाप- वितुमाधिभौोतिकादिरूपेणविभवितुः भगवानाकश्णादिरूपेणा- विश्व तोऽत एव भवन्‌ आकाशस्येव कन्त तमुच्यते | अगरेऽन्रमया- aifa चत्वारि रूपाणि yea निरूपितान्य॒त्तरोत्तरमन्तरङ्ग- भ्रूतानि। अन्नरसरमयशरोरश्रतात्‌ प्राणमयस्तस्मान्मनोमयस्त- स्मादिन्ञानमयः,

९५६

28 अणुभाष्यम्‌ | | १ अध्यायस्य

afaaatfa रूपाणि विकारामकत्वात्‌ प्राङ्लतान्येवेतै- भ्योऽप्यन्तरङ्गो विसुक्राविदयो जोवएवानन्दमय उच्यत इत्याह । स प्रतिवक्तव्यः अथिमप्रपाठके wget अधोदि भगवो ब्रह्मेति Zz वरुणस्त टोत्तमाधिकाराभावात्‌ सख्यं त्रह्मखरूपमनुक्ता तपसाधिकारातिश्यक्रमेण खयमेव ज्ञास्यतोति तदेव साधनं सर्व्वचोपदिष्टवान्‌ | तपसा ब्रह्म विजिज्ञासखेति। ब्ह्माति- रिक्रन साघनेनन तत्‌ ज्ञातु शक्यमिति ज्ञापनाय तपो ब्रह्मेति सव्ववोक्रवान्‌। तथाच तपसा साधनेन agea ज्ञातानि रूपाणि प्रा्ञतानोति विचारकेणन aa शक्यमिति। afe पुनत्रेद्मविषयकप्र्नसाधनोपदेणए तत्का रण्पूरव्वा aaa AAT AT परम्परा नोपपद्यत इतिचेत्‌! मेवम्‌ । भगवतो fe fafa रूपाणखनन्तानि | तच येन रूपेण यत्काय करोति तैन रूपेण समर्थोऽपि तदतिरिक्ं न करोति | तयेव तक्लौला यतः | तथा चान्नमथादिरूपेः चुद्राण्येव फलानि ददाति । हौनाधिकारिणां तावतेवाकाङ्कानिहन्तिभंवति। एं सति याद्शेनाधिकारे- णान्नमयस्वरूपन्ना नं भवति ATER तस्मिन्‌ wad तत्‌ ज्ञानमपि तथा । एवभेवोत्तरचापि। तथा चाकाशादिरूपमाधिभोतिक- सखरूपसुक्ता areata तत्‌ geared बद न्तो पर्सिरूपमाइ | यतस्तनव रूपेणाधिभौ तिके रूपे अ्राध्यास्मिकस्य पुरुषख प्रवेशस्त- दुक्तं वाजसनेविशाखायाम्‌ | Ura fare: पुर चक्रे चतुष्पदः | पुरः स पत्तो श्रत्वा पुरः पुरुष आविशदिति | agqay पुरुष एवः परन्तु य॒रःसम्बन्पो सन्‌ पत्तो WaT पुरःशरोराणखाविशदिव्यथेः । प्रा्लतोष विविधासु पूर्प्राक्तस्यकविधस्य प्रवेभरोऽलुचितो

९ पादः | | अणभाष्यम्‌ | २४५

यद्यपि तथापि खप्रवेशं विना न किड्िद्धावोति गतिप्रतिबन्धक- सुललङ्यालौकिकया गत्या प्रविश्ामोति ज्ञापनाय प्तिभवनं। afe तादृशः श्रतएव feuzaquz दरत्युकतम्‌ । आधिद्‌ विक एकएवेति यः भूव्वस्येति waaay ।

नन्वानन्दमयेऽप्ये वसुकेनायमपि प्ररमकाष्ापन्ररूपः किन्तु पू्व्वोक्तभ्योऽतिश्यितधब्धवान्‌ विबूतिरूपएव । न च शिर ्रादौ- नामानन्दरूपतेनेवीक्तरय' परमातैवेति वाच्यम्‌ । gana यथाऽवववानान्तद्रुपव' तथा आनन्दमयेऽपि तेषां तद्रुपत्वादन्यथा qaqa शारोर्‌ आत्मेति न वदेत्‌ । शरोर हि gata aa wal हि शरौीरस्तदधिन्नः प्रतोयते | तया च परब्रह्मल' खान्या- वच्च wa सब्वेखुतिविरुदम्‌ । नन्वेतदतिरि केत व्रह्म स्यात्तदानन्दमयादन्योऽन्तरश्रात्ा ब्रह्म्यपि वदेत्‌ नवेव aaa awa इति चेत्‌ । न। श्राध्यासिकरूपाणामेवात निरूपणात्‌ तेषां च पञ्चरूपत्वात्‌ तावतामेव निरूपण श्रतोऽस्मा- दन्य एव पर दति uta प्रतिवदति। आनन्दमयोऽभ्यासात्‌। च्रानन्दमयशब्दवाचः UWA! कुतः। अभ्यासात्‌ । AAT एव शारीर आता यः पूर्व्वस्येत्यत्रमयादिषु सव्वतेवामलेना- नन्दमयस्प्ेव कथनात्‌ |

ननु न किचिन्मानमन्र पश्यामः। fag) श्रानन्दमयस्येव सव्वेत्रा मलेन कथनश्रानन्दमयेऽपि aay एषेत्यादि न वदेदय- भेव पूव्वस्यात्ेति बदेदतो नानन्दमयः पर इति चेत्‌ | उच्यते | न दोश्वरादन्यः सव्वेषाभेकश्राका भवितुमदति | तस्यानन्दरूपलवं © वेतस्येवानन्दस्यान्यानि शतानि माचासुपजोवन्तीति। रसो

२६ अदभाष्यम्‌ | | ९ अध्यायस्य

au: रस waa लब्धानन्दौभवति | कोश्येवान्यान्‌ कः म्राणखयात्‌ ACY आकाश च्रानन्दो न स्यात्‌ | एष ह्येवानन्दया- तीत्यादि चुतिभिनिंीवते। एवं सति तरेकवाक्यताये प्र्ल- तोप्यानन्दमयभनव्दस्तद्ाच्यवेति मन्तव्यम्‌ | अन्यथा आनन्दम- यादन्योऽन्तर आत्मेत्यपि वदेत्‌ | ननुक्तमाध्यासिकानामेवात निरूपणादित्यादोति चेत्‌ ai उक्षरौत्याधिरेविकस्यगन्ते निरूपणात्‌ । अतएव भागेव्यां विद्यायामपि शगोरन्र- मयादिज्ञानानन्तरमयपि पुनन्रह्मजिकज्ञासीक्ा नलानन्दमय- ज्ञाने। न हि शगोराध्यात्मिकज्ञानाथ wate: किन्तु ब्रह्मन्नानाधमेव । अपोहि भगवो ayia प्रश्रवचनात्‌।

किच्च । ब्रह्मविदाप्नोति परमिल्यपक्रमादन्ते Fara गणनासुक्ता स यश्चायं पुरुषे यश्चासावादित्ये wun इति वाक्य रह्यविदि पुरुष्रादिलये च तदेवात्र aa ufafea- fafa तदानन्दोऽपि तथेवेति तयोरानन्दयोरेक्यम्‌ एवं रूपं ब्रह्मेति यो बेद्‌ तस्य क्रभेणान्रमयादिप्रािसुक्ता अन्ते बदत्येत- मानन्दमयमात्मानसुपसंक्रामतोति। एवं WITHA ALATA: फलत्वेनीक्तेः उपसं हारेऽपि तथैव भवितव्यत्वा दानन्दमयप्राप्त- VATA फलत्वेनोक्त स्तदु त्तरमन्यस्यलुक्तेरानन्दमय एव परः |

ननपसंक्रमणं द्यतिक्रमणएमतो न तयेति चेत्‌ । इन्तेवमति- करा न्तशब्दायखन्यतिभाति। यतः संक्रमणएशब्दः WIR: waa यवते श्रतएव रवेमकरादिराशिप्राप्तौ तत्तत्संक्रमणमित्य- gti न चेयं न परममुक्तिः अस्माल्लोकात्‌ प्रत्यति पूव्वमुक्तीः। अतएव युरुषोत्तमानन्द्ानुभवे सत्यनुभवकगम्योऽयमानन्दो न

९ mz | अणभाव्यम्‌ | 29

मनोवाज्िषय दति ज्ञाला लोक्वेदटकालादिम्यीऽपिन विभे- तौतियतो वाच इति स्रोक्षेनक्तवतो अन्यथा आनन्दे मनसोऽप्य- गम्यत्वसुक्ला विद्ानिति कथं वदेत्‌ । एवं सति सोऽश्चुते Waly क्रामान्‌ सह ब्रह्मणा विपञ्चितल्युचि यत्‌ फलमुक्तः agate fagafata ज्ञायते | चरन्यथा च्रस्माल्लो कात्‌ प्रतयेव्यक्ततवात्‌ देहा- भावेन भयानुपखित्या तत्निपेधासम्भवः। कामभोगासन्वश्च | FAVA सामानाधिकरणमनुक्कता ्रानन्द ब्रह्मण इत्य करम्‌ | एतेन लौकिकं पृव्वदेदं त्यक्ता साक्ताघ्नगवद्वजनोपयोगिनं भगवदिभ्च- त्यात्मकं सङ्ातं प्राप्नोव्यादरौी। तथाहि) डेडन्द्रियप्राणन्तः- कंरणजोवाककोदि सद्धातः। तत्र स्थलं शरौरमायविग्धति- रूपम्‌ । fede स्पष्टम्‌ ! aad सववेद्दरियसव्बन्धित्वनेन््रिय- रूपल्ेन चान्तःकरणात्कत्वेन चैन्द्रियान्तःकरणरूपम्‌ | तुरीयं जोवतच्वात्कम्‌। यत्र गुहायां भगवदरणेन परमव्योमावि- VITA: पूर्णानन्दात्कं पुरुषीत्तमसवरूपं WAST प्रापय उक्तखगयरोत्या तेन सह सव्वकामाशनमेव मनीवागविषय- नन्दवेदनं तदान्‌ waatfa वाक्येकवाक्यतयावगम्यते |

sae विचाय्यते | yvam दिपद्‌ इति युतौ वसुतस्त्‌ पुरुष एव परन्तु पुरःसम्बन्धो सन्‌ पक्तौ श्रत्वा युरश्राविशदिति निरू- पितं) प्रसते चात्रमवादयस्तथेवोक्ताः। एवं सत्येकस्यां परि बह्वनां तेषां प्रवेयो न वक्तमुचितः म्रयोजनाभावादित एककस्य पुरि तया वाचः | तच कौश्यां तस्यां कस्य प्रवेश इति विचा्य- माणे प्राक्ततत्न्रह्मल्रयोरविशेषात्‌ विनिगमकाभावात्‌ सव्वेषां सव्वच प्रषेोऽप्रवेभो षा भवेदितिकचेत्‌। was प्रतिभाति।

रे अणनाव्यम्‌ | | १ wae

अस्माल्लोकात्‌ प्रेव्येति वाक्ये दद्‌म्‌ब्दप्रयोगात्‌ प्रा्तगुणमयं प्रपञ्चमतिक्रम्य गुणातोतं प्रपच्ं साक्ताल्लोलोपयोगिनं प्राप्रोतो- ल्यवगम्यते। तम्मासरयमव भगवद्धाषे waa पून्वं भगवदिरह-

भावेनातितोव्रलेन सर्व्वोपमदिना णरौरन्दरियप्राणन्तःकरणानि नष्टान्येव wate तत्तद्रुपं बरह्म यदि तेषु ag न प्रविष्टं स्यात्‌ | TAQ च ब्रह्मण्येव लयेन लोलारसानुभवेन नाश्व सः। तया च तत्तद्रूपं ब्रह्म तेषु तेषु feafafa न तेषां नाशः | जोकेत्वा- नन्दमयः पुरुषोत्तमः ufanaifa रसात्कत्वाद्‌ानन्दामकभेव विरुहभावरसाच्िमनुग्धूय पञ्चात्‌ प्रादुभूतप्रसुखरूपं WAT न

विभेति कुतथनेति वाक्येन लोकात्तद्‌भावमसुक्ता Tay हवावन तपति किमहं साघु arava किमह पापमकरवमितिवाक्ये- वंदाद्याभाव उच्यते! रौर प्राणमनोन्तःकरणएजोवातसनां शरो-

रत्वं वाजसनेविशखायामन्तर्यामिव्राद्मणे प्यते | यस्य सब्वांरि भूतानि WX यस्य प्राणः शरोर यस्य वाक्‌ Wt यस्य qs: woe यस्य खोचं शरोर यस्य मनः शरोर यस्य त्वक्‌ श्ररोर- मित्यादेरन्ते यस्याका श्ररोरमिति sa पूर््वौक्रनिगुणदेहानां भगवच्चरणरे एजल्वेन भृतरूपवात्‌# ब्रह्मरोरत्वं। तत्रा्म- यतत्‌प्रतेगेन तस््थितिः प्राणेष्वपि तथा । ज्ानेन्दरियेषु विन्ञान- मयप्रवेशात्तया । मनसि मनोमय प्रबेशात्तयात्ं | जोेत्वानन्दमयः- प्रविशतौति तथालमतोयुक्त पक्चिल्रयकनं श्रानन्दमयस्य खरूपं विगरेषतोवक्लमशक्यमिति यः पूववेस्येति सव्वेतोततं। भरोरप्रवेश- प्रयोजन कपक्तिरूपिलं पञ्चसखपि साधारणमिति ay तथा वदन्द्या `

| * विभूलिभूतरूपलान्‌ दूति ae

९ पादः। | अणएभाष्यम्‌ | २८

नन्दमयेऽपि तथेयोक्तवतो श्ुतिरितिज्ञेयं। एवं सति स्यर्भमणि- सम्बन्धेन रजताटेदंमत्वमिवीोक्तप्रकारकप्रवेशादाखयाणमपि तत्तदाकत्वमिल्यु चते | वसुतसु परोक्षवादीऽयमिति ज्ञायते | तथाहि | ब्रह्मविदाप्रोति परमिति वाक्येन ब्रह्मविदः परप्राश्चिं सामान्यत उक्ता तत्तात्प स्यं ज्ञानमित्युचोक्रं | तव सव्वाल- भाववान्‌ भक्तो भगवता सह तत्खरूपातमकान्‌ कामान्‌ YA इ्युक्तव्याख्यानेन तदर्थोऽवधायंते | उक्तभक्तस्य सदेव विरहभावै तु विशेषतः प्रियस्वरूपातिरिक्ता स्फ्य अननप्राणादिरूपः स एवेति ज्ञापनाय तत्तद्रूपत्वसुयते। तेन परमप्रेमवल्वं सिध्यति | ततो भगवद्‌ाविभावे सत्यपि पूव्वंभावस्यातितोत्रतेन ज्ञानादि सरव्वैति- रोधानेनाग्रिमरसानुभवो न भविष्यतौति खयमेव तदनुभवातको भवतोति ज्ञापनाय विज्ञानरूपत्वसुच्यते। तदानुभवविषयः प्रकर आनन्दमय इति तत्‌सखरूपसु चते | ततर निरुपधि प्रोतिरेव सुख्या नान्यदिति ज्ञापनाय प्रियस्य प्रधानाङ्गत्वसुच्यते। तद्‌ प्रियेक्तण- दिभिरानन्दात्मकएव विविधरसभावसंदोदह उत्पद्यते यः स दक्षिणः पक्त उच्यते | ततः स्पशादिभिः पूव्वेविलच्णः प्रखष्टानन्द- संदोदोयः स उत्तरः पक्त उच्यते। नानाविधपक्तसमूदातमकला- तयोः पज्योयुक्तं तथात्व | स्थायिभावस्य करूपत्वादात्मलमुच्यते यतस्ततएव विभावादिभिवि विधभावोत्‌पत्तिः । परप्रासिशाघनो- भूतत्रह्मज्ञानदशाया तदानन्दोऽपि यः मव्बमतुभृतः स गणितानन्द इत्येतदानन्दानुभवानन्तर «Wear भातोष्टगतावसाधनविन सखरूपतोऽपि तस्मा ोनत्व' चेति एषठभागादपि दूरस्यितपुच्छ- Sua ॒त्रह्मण उच्यते | पुरुषोत्तमाधिष्टानत्वात्‌ प्रतिष्ठारूपत्'

ge अणाभाष्यम्‌ | | \ अध्यायस्य \3 ५५

च । एवं सत्यत्र दप्यत्तमत्वेऽपयप्रधानोभुव भक्तकाम पूर णकानतं a ऽसम्धावना विपरोतभावना च waa | तदभावायासन्नेव स भवतोत्यादुक्त | सखानुभवाभावेऽपि गुरूपदटेशेनापि . तद- स्ित्रमाचमपि यो जानाति a ब्रह्मविदः सन्तं सत्वधन्धरविशिष्टं वत्तमानं च विदुरित्यग्रे बददस्ति ब्रह्मेति चेदित्यादिना। ब्रह्मासच्चच्रानेऽसन्‌ भवतोद्युक्ता akan सन्‌ भवतौत्य- dat dada’ विदुरिति तच्छेनान्यज्नान' यदुक्त तेनोक्तपुरुषौत्त- मानन्दालुभववन्तं जानक्रियाविशिष्टं Mat वत्तमान' विदुः । अननुभवे केवलं गुरुपदेणादिना ताहकव्रह्मास्ति्ज्ञाने खरूपतः सन्तं तं विदुनतु ज्ञानादिमन्तं। तदस्छक्ञाने व्लौकतुल्य- मितिञखतितात्पय्यमिति ज्ञायते|

एवं विचारचातुय्येवद्धिः सद्धित्रंजाधिपे।

आनन्दमयतानन्दसन्दीहायावधाययते |

नन्वानन्द्मयस्य न ब्रह्मता वतु शक्या | मयटो लोके विका-

राधिकारविहितत्वादित्याशंक्व खयमेव परिहरति,

विकारशब्दान्नेति चेन्न प्राचर्यत्‌ ॥ १२॥ अनेनेव पूर्वकाः fast भविष्यति। विकारबाचौ शब्दो मयट्‌ प्रलयो यस्मिस्तदिकारशब्द्‌ AMIEL ब्रह्म न भवति | ब्रह्मणोऽविकारित्ादिति चेत्‌ ara विकारे मयर किन्तु प्राच्ुयात्‌। प्राचुयं अतति प्राप्नोतीति माचुीत्‌ । तथाच पाणिनिः। तत्‌प्रक्षतवचने मयट्‌ प्राचुर्येण Wad वचनं तत्‌प्रक्तवचन तस्मिन्‌ warned भवती-

९ पादः। | अणभाष्यम्‌ ! Be

aq: । प्राचुयंण पूर्व्वापेत्तयाप्याधिक्यन कोद्येवान्यात्‌ कः प्राखादिति वाक्ये प्रकरेण सुतं Hat मयर्‌ पूर््वापैक्तया प्राचुय- मयते एकरेशनिर्दैरेन तदयलत्षणया प्राचुयः। प्राचुयेन प्रसुतायैवाचकतादिल्ययं इति वा। छन्दसि च्यजब्यतिरिक्स्थले aaa विकारे विधानाभावात्‌ व्याकरणमप्यथनिणायकं विज्ञा- नमयानन्दमयशब्दौ पण्यत्रपि पारिनिर्मयद्तयीर्भाषायां चच ग्छन्दसोति कथमवोचत्‌ | अच केचित्सव्वेविश्चववादिनी विका- wae वदन्ति। शुतिस्त्रादौनामथान्नानात्‌ तत्‌ Feta विद्धिभगवतो नवमावतारकाथं ज्ञालोपेच्यं। योऽथस्तमवी- चाम । शब्दवलविचारेण मयटो विकारायत्वं निवारितं श्रथवलविचारेणापि निराकरोति, तदतुव्यपद्‌शाच ॥ १8॥

डेतुत्ेन व्यपदेशी तुव्यपदेथः तस्य इहेतुव्यपदेशस्तदेतुव्य पदेश- स्तस्मात्‌ | एष दयवानन्दयाति | आनन्द यतौव्यथंः | सव्वस्यापि विकारभ्रूतस्यानन्दस्यायमेवानन्दमयः कारणं यथा विक्लतस्य जगतः कारणं ब्रह्म अविक्षतं स्चिदूषमेवमेवानन्दमयोऽपि कारणत्वाद AAAS UAT ATTA व्यथमेव स्यात्‌ | तस्मान्नानन्द- मयो विकाराः चकारः समुच्चयं वदन्‌ सत्रदयेनेकोऽ्धो मध्ये प्रतिपादित इत्याद |

ननु किमिति निबन्धेन सूत्रतरथेणवं वण्यते | अरन्रमयादिव- द्पासनापरत्वेनापि खुत्युपपत्तेः। पक्तपुच्छादित्वेन मोद्‌- प्रमोदादोनासुक्तत्ाच। तस्मात्‌ ब्रह्मत्वेन साधितमपि आव- श्यकोपपक्यभावात्‌ न ब्रह्मपरत्वमिति प्रा्ऽभिधौयते | ह

४२ अणभाष्यम्‌ | | ९ ्ध्यःधस्य

मान्वणिकमेव च गम्यते" ॥ १५ ॥

सल्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म wae निहितं शगुद्ायां परमं व्योमन्‌। सोऽश्रुते स्वान्‌ कामान्‌ सह ब्रह्मणा विपञितेति aa) मन्तेलाभिघया हत्या प्रतिपादय" मान्लवणिकं। तदुप- पादनग्रन्ध तदेव मुख्यतया wad! aa यदुदिष्ट तदेव सुख्यतया ज्ञातव्यं | उपपादनोयं च सन्दिग्धं) aa ब्रह्मण विपश्ितेति सन्दिग्धं सर्व्वज्ञं व्रह्म तस्य हि फलवत्वं वाक्येनीप- पाद्यते। फलन्तु सर्व्वे; सुती Aa: | अभ्यासात्‌ सुतत्रमित्यवो- चाम | शिरःपाण्यादिकन्तु स॒ल्थसेव i garfayata | ah हि sand afeated च तदाकारं भवति । जौ वोऽत्र get । Heat व्यपदेशत्‌। सच वसतो दंसरूपः। युरुषाधिकारकं डि wed तेन पुरुषणरोर तदाकारः Wa फलं प्राप्रोति | अतः पुरुषं ह सरूपेणानुवणंयति | पञ्चखपि यारौर श्रात्ा जोव एक एव । तत्रात्नमये निःसब्दिग्धतात्तस्येष एव आत्मेति नोयते | दितोयादि प्रथमोक्तमेवातिदिण्वते | तचात्रमये दत्तेन प्रदभेय- faa निःसन्दिग्धं व्याख्यातं, तदन्तराहि प्राण ्रान्तरव्यव- हारकारणं। बलभोजनविसगोदिषृपयोगात्‌ । तस्य सञ्चार आकारे परिनिष्ठितः एयिव्यां। एवं लौ किकव्यवद्यराथं वाद्या- भ्यन्तरमेदेन दयं । तदनु वदिकव्यवहारः स च मनोमयः परुषः | श्रादेशः क्खचोदना। ब्राह्मणनि सरेषाणि। अथवाक्गिरसेब्रह्मकर्मत्रात्‌ प्रतिष्ठा। तदनु नानाविधयागादि-

* गोयत्तेदतिवा पाठः|

Que अणभाष्यम्‌ | ४२३

साधनवतः फलं विज्नञानमयः। तत्र खदा am: | लतौया- ध्याये तयमर्थो विस्तरेण वच्यते। यधोक्तकटेत्वात्‌ MATA: | ऋतसत्यौ प्रमोयमाणानुष्टोयमानौ TR योगचर FAATSTAT | अधोभागोमहर्लोकः तादटणस्य ततोऽवां कसं ल्यभावात्‌ । ततौ- ऽपि ब्रह्म विद्‌ अनन्द्‌मयः फलं) तस्य खरूपस्ये कत्वात्‌ धम्य- भेदेन शिरःपारखादि निरूष्वते | तस्य मुख्यतया प्नोति विषयत्वं घन्धस्तक्िरः | मोद्प्रमोरौ अपरिनिहितपरिनिष्ठितावानन्दा- तिश्योौ | आनन्दस्तु खरूपं साधनरूपलात्‌ । ब्रह्मप॒च्छमिति स्लोकौ तु सचिदंश्वोधकौ क्षेवलानन्दत्वपरिद्ाराय) अपरौ तु Bal म्दाक्यज्ञापनाय वाम्गोचरागोवरभेदटेन अवान्तरा- ARG WA तस्मात्रनतवा तदुत्‌कषेत्वबोधनाय । तस्मात्‌ Wag प्रपाठके मान्तवरिकभेव प्रतौयते। अतोमुख्योपपत्त विद्यमानतवेनानन्दमवः परमातेव) चकारौ मध्ये प्रयुक्लो विधिसुखविचारेणाधिकरणसंप्ूरत्वबोधकः। निपेधसुखेन च चतुःसूतरधद्भेवाधिकरणं पुनविंचार्यते सुटढत्वाय |

इदमत्राकूतं | जोवएवानन्द्मयो भवतु । फलस्य युर्‌- बाथत्वात्‌। स ब्रह्मविद्‌ानन्दमवो भवतोति सखर्गादिसुख- वदलौकिकमेव रूपं आनन्दमयं जौवस्य फलभूतभिति प्राप ऽभिधीयते ॥

नेतरोऽनुपपत्तेः ॥ १६॥

इतरोजोवः न । श्रानन्द्मयो न भवति । कुतः । अनुप- Nn ma win - Ud: | जोवस्य फलरूपत्वमा तरे णनन्दमयलं नोपपद्यते | तथा

४8 ATTA | [% ध्यायस्य

सति तस्य ara जगत्कटं त्रेद्यलौ किकमाहात्यव्वेन निरू- पणं नोपपद्येत Hal a जोव आनन्दमयः ॥

भेदव्यपद्‌ शच ॥ १७॥

दूतोपि न जौवः श्रानन्दमयः। यतो भेदेन व्यपदिश्यते। रस waa लघ्वृनन्दोभवतोति। अनन्दऽस्यास्तौत्या- नन्दो । एष दछेवानन्दयाति। आनन्दयतोत्यथेः। चकारात्‌ सूचदयेन जोवो नानन्दमव इति निरूपितं | तदि जड़ोभवता- नन्द्मयः | न । AAA कायरूपोभवति। किन्तु कारण- रूपः स खमतेनास्ेव | मतान्तरे प्रकतिभवेत्‌ | तत्रिवारवति।

कामाच नान्‌मानापेच्ता ॥ १८॥

€ नो ^~ = aS A

पथन्तमथमवोधयदाक्यं न fase: ॥

अस्मिन्नस्य च तद्योगं शास्ति ॥ ve ॥

Taga न जड श्रानन्दमयः। अस्िन्नानन्दमये रस्य जीवस्य च श्रानन्दमयमात्ानमुपसंक्रामतोति तेन रूपेण योगं शास्ति

~ € A फलत्वेन कथयतौति । न हि जोवस्य जड़ा पत्तिरक्ता । awa

१ Tz: | J AURA | ८६५

सन्‌ AMIGA तिवद स्याप्यथः। तस्मान्नायं Stat नापि जडः | पारिशेष्यात्‌ amafa fas |

ये पुनरधिकरणभङ्गः कर्वन्ति तेषामन्नानमेव | यतस्तेरम्या- नन्दमयः कः पदाथ दूति वक्तव्यं । न तावन्नीवः तस्य ब्रह्म ज्ञानफलत्वेन ब्रह्मणा विप्ितेल्यानन्दम यस्योक्तत्वात्‌। श्रय जडः खगेवत्‌ तदा किमाथचित इति ama’ | जडाितत्वे क्म फलमेव स्यात्‌ । ज्ञानस्याप्यवान्तरफलमिति चेत्‌ । न । तरि किमानन्दात्‌ तस्याततिरिक्तं फलं भविष्यति | जडचिद्रपताया पूव्वमेव विद्यमानलात्‌ अ्रस्यवानन्दस्यान्यानि watta माता- सुपजोवन्तोति खुतिविरोधञ्च। पुच्छत्वेन ब्रह्मव चनात्‌ way इति चेत्‌। तदि स एको ब्रह्मण आनन्द इल्यत्रापि षष्ठा भदनिर्दयात्‌ व्राह्मणः परमपुरुषाथत्वं नाङ्गीकुथात्‌। उपक्रमारिसन्पविरोधश्च पूव्वभेव प्रतिपादितः। यदप्यधिकरणमन्ययार वितं aga मिति तच न पुच्छस्य awa प्रतिपाद्यते । येनान्यया समाधानं waq किन्तु ब्रह्मणः पुच्छत्वमिति पूव्बेन्यायेनेदं पच्छ प्रतिरेति- वत्‌ | ततर Baad aera: | मौख्य चेतत्‌ | ्रानन्द- मयस्यैव ब्रह्मते न कोऽपि दोषः स्यात्‌ । आनन्दमयस्यानब्रह्मत्वं परिकल्प्य तत्‌पुच्छत्वेन ब्रह्म वैदनोधितमिति ज्ञात्वा तत्समाधा- नाथे यतमानो महामूटर इति विषयफलयोः किंसुख्यमिल्म्यु- qua । प॒च्छलीक्तिस्त gaurfaata | श्रतएव ज्ञानविषयवं प्रतिष्ठा च आनन्दमयो ब्रह्मण्येव प्रतिष्ठित इति अत्राऽवयवा- वयविभावो भाक्त इति तु युक्तं प्राण्मयादौनामपि तथात्वात्‌ अन्तसितस्य वाद्यानुरोधेन तथातल्मिति wa सुखं ।

९६ अणभाव्यम्‌ | [ ९ अध्यायस्य

अन्तस्तदर्मोपद्रेणात्‌ ॥ २०॥

अय य एषोऽन्तरादित्ये ferme: पुरुषो दश्यते हिरखश्म खु- fSc GRU, च्राप्रनखात्सव्वएव ससुवखस्तस्य यया कप्यासं Fw रौकमेवमक्तिणौो तस्योदिति नाम स एष स्वेभ्यः पाप्मभ्य उदितः! उदेति दवे wae: पाप्मभ्यो य एवं वेदेत्यधिदेवत- मयाध्यातममथ य एषोऽन्तरर्िणि पुरुषो दृश्यते इत्यादि । aa संश्यः। किमधिष्ठाटदेवताणशरौरमादोख्ित्‌ परब्रह्येति। ब्रह्मणोव शरोरमिति तदथमिद्‌ं विचायते। हिरण्मवशब्दः सुबसविकारवाचो शआ्राहोखित्‌ प्रकाशसाम्येनानन्दवाचौति। ब्रह्मविदाप्नोति परमिल्युपक्रम्य आनन्दमयस्य फलत्वसुक्ता दितीयोपाख्याने स wart पुरुषे यश्चासावादित्ये स एकः सय एवंविदिति साधनस्यानन्दमयमातमानसुपसं क्रम्य ति फलं Za | aa सवितरि वियमानस्याब्रह्मत्े फलं नीपपदयत इति विचारारम्भः। तत हडिरणमयशब्दो विकारवाचो केगनखादय- योच्यन्ते TOCA: | खता वा एषात्गमे ध्वायत्‌केशश्मयिति शरोरमन्तरा नोपपद्यते। परिदश चअधिदेविकादिव्चनञ्च बाधकं । च्रतः Waal तच्छरौरमिति q मन्तव्य चान्लषलराच | दन्दरियवत्वच्च खयते। यथा कप्यासं पुर रोकमेवमकिणौ Tala | कपेरासः ATTA | आरक्त तस्यासनं भवतोति असभ्यतुल्यता च। अतोदेहद्धिययोविद्यमानलत्वात्‌ wa: कश्िदधिकारौ aa- away इति wad फलं तत्सायुज्यद्ारेति । अरघोच्येत एष war: पाप्मभ्य उदिति इति श्रपहतपाप्रत्ादिधर्रखवणपत्‌

Vu | | अणभाव्यम्‌ । 8७

पूव्वदोषस्यापि विद्यमानल्रात्‌ amu एव कैनविन्निमित्तेन शरोरपरिग्रह दति तस्य च शरौोरस्य कम्मजन्यलाभावादप- हतपाप्रत्रादि संगच्छते। सुवसशरोरत्वमयपि श्रलीकिकत्वात्‌ ब्रह्मण `एव संगच्छते। शरोरवदिन्दरियस्यापि परिग्रडः। वखेमाच. परियदान्नासभ्यता | खावरापेत्तया जङ्गमस्योतक्ष्टलात्‌ स्थाव- रावयवीपमानवज्ङ्गमाबययोपमानं सखावरस्यापौति सव्वत्रह्म- भावाय श्ुलयुक्तत्ाच | तस्मात्‌ ब्रह्मणो एवेदं wat इत्येवं प्रास उच्यते | AMATA TSA |

अन्तरटश्यमानः परमात्मव | Ga: | तदर्रोपदेशात्‌ । तस्य ब्रह्मणो wat उदिव्यादिधम्मा उपदिश्यन्ते । a एष सब्वेभ्यः पाप्मभ्य उदित इति | अयमाशयः । ब्रह्य कारणं जगत्कायमिति fad | तच काम्यया कारणेन गच्छन्ति तया कारण साधारण्धम्मां अपि Wal तत्रापहतपाप्रलादयः कारण धर्मास्ते यच भवन्ति त द्रहयत्यवावगन्तव्यं । afasata कारण- धरस्य | नामतुल्यतामाचसुभयेषामपि धर्म्मणां ते चुदक- समधिगम्या ब्रह्मणि लोके प्रमाणान्तरमयि प्रवत्तते। अतः सव्वेरसादयो ब्रह्मनिष्ठा एव wat) waaay ये ब्रह्मणि निषिध्यन्ते अरस्लादि वाक्येषु ते काथः अणोरणोयानि्या- fey कारणधम एव । अत एकोऽप्यसाधारणो wat विद्य- मानः शिष्टान्‌ सन्द्ग्धानपि ब्रह्मधर््ानेव गमयति। दममेव श्ुत्यभिप्रायमङ्गोसत्य War ब्रह्मवाक्यनिणयमाद सूत्रकारः! तथाच ुतिव्यतिरिक्ञस्ये तथेवावगन्तव्य' । अनन्तमित्यनन्त- मूत्तिता च ब्रह्मणः प्रतिज्ञाता। wera गुदायां fateafafa

8८ अणभाष्यम्‌ | | २ अध्यायद्य

विरुध्येत | तस्मात्ाकारं तादटश्मेव ब्रह्म | ब्रह्मणः शरोर- भिति तु सव्वधा असम्भवं | सन्देकतत ब्रह्मणः का वा अनुपपत्तिः स्यात्‌ येन॒ तस्यापि wit कल्पयेत्‌ faq लौलया दामोहनायमन्यया भासयेत्ररवत्‌। तस्मादेदातिरिक्ऽणप- पत्तिपूर्व्वकं यत ब्रह्मधर्मस्तद हेति मन्तव्यः । ब्रह्म तु वैद्‌क- समधिगम्य get at प्रतिपाद्यते ताद्शमेवेल्यसक्द वोचाम | प्रकतेपि हिरण्मय इत्यत्र यकारलोपन्कान्दसः। अतो न च्छच्‌ । दिर शब्द्‌ आनन्दवाचो 1 लोकेऽपि तस्यानन्दसाध- कत्वात्‌ | Ha: केणशदयोऽपि सव्वं आनन्दमया एव तादृशमेव ब्रह्म सखरूपमिति मन्तव्यः । अतएव

ध्येयः सदा सविटमर्डलमध्यवत्तौ

नारायणः सरसिजासनसंनिविष्टः।

केयुरबान्‌ मकरश्कुण्डलवान्‌ facet ॥

हारो हिरणएमयवपुधतशं ख चक्रः |

इत्यापि वयुः. सखरूपं। माया Wat War wet इत्यादि

भगवदाक्यं भगवन्मायया भगवन्तमन्यया पश्यतौल्याह। न तु भगवानेव मायिकद्रति। शरोरे सति जौ ववभेवेति fara: | AA ब्रह्मधर्ममोपदेणात्‌ स्ूव्यमण्डलस्यः परमात्मैव ।

भेदव्यपदे शाचान्यः RL

इतोपि खय्यमण्डलस्यः परमामा। भेदव्यपदेशात्‌! य आदित्ये तिष्ठत्रादिव्यादन्तरो यमादित्यो न वैद यस्यादित्यः Wat

* कनकं दूतिवा aia: |

Qu | अषुनाप्यम्‌ | 8<

य आदित्यमन्तरो यमयत्येष त arated इति Fame आधिदेविकं सश्मर्डलाभिमानिभ्यां मदेन निदिष्ट' | यद्यपि ततराकारो न श्रूयते तथापि हिरएमयवाक्येनेकवाक्यला त्सव्व॑तर साकारमेव बद्येति मन्तव्यः| अन्तर्यामित्राद्मणि चत्वारोऽथां उच्यन्ते waa तिष्ठन्‌ तत्‌धर््येने सम्बध्यते | सव्ैसुक्तिपरिदाराय aaa वध्यते! खलोलासिष्यथं तच्छरोरमिति। तस्य नियमनन्तदथमिति | WAUSAU VaR) तस्मात्‌ सव्व विलचएत्वात्‌ saa नाभिमानो । उपचारव्याह्यथमन्यप- देनोपसंद्मारः | aga सिदे ज्ञानं वा उपासना वेति नास्मल्सिदान्ते कथन विशेषः | कारणे का्थधस्मारोपस्त्वयुक्त एव काय्य पुनः कारणएधम्भाधिकरणत्वेनोपासना श्रभेदात्‌ फला- येति waa व्यवख्ितिः।

अआकाशस्तल्लङ्गात्‌ ॥ २२ ॥

अस्य लोकस्य का गतिरित्याकाश इति होवाच aa हवा इमानि भ्रूतान्याकाशादेव समुत्पद्यन्ते । आकाशं प्रत्यस्तं यन्ति आकाशो वेभ्यो ज्यायानाकायः परावणएमिति। तत्र संश्यः | भ्रूताकाशो ब्रह्म af ननु कथमत्र Wes! आकागव्योमशब्दाः ब्रह्मण्येव प्रयुज्यन्ते ब्रह्ममकरणे | कायनिरूपणे तु महा- WAI: यथा AAA आनन्दो न स्यात्‌ परमे व्योमन्‌ प्रतिषहितेव्यादि। श्रामनः आकाशः सम्भूत डति काय्यनिरू- पणम्‌ | अतः प्रकरणादेव सग्दिग्धनिणंये किमिति ware: | जन्मादिलचणएखवेए चायमर्थो fatia: | चन्यथा ब्रह्मशब्देऽपि

9

yo अणुभाष्यम्‌ | | १ अध्यायस्य

सन्देदः स्यात्‌ महाभूतवेदादिवाचकलात्‌। त॑स्माग्रकरणादेव परिज्ञानं भविष्यतोति चेत्‌) उच्यते असन्दिग्धं प्रकरणे तयेव निर्णयः इह पुनः प्रकरणमपि सन्दिग्धम्‌ अतः विचारः। अवान्तरविदययायं पयवसितप्रकरणवरस्यापि प्रक रणस्य श्दताकागश् एव पयवसानमिति लोकभाष्यन्यायेनाकाशो भौतिक एवैति पूव्वेपक्तस नाह । शआ्रकाशस्तलिङ्ात्‌। आकाशः परमातेव | कुतः । तल्लिङ्गात्‌ । शुतिलिङ्गादयो नियामकत्वेन पूव्वेतन्ववदिद्ापि wae fergie एकवाक्यता च स्वसा ब्रह्मश्ुतौनां तच awa जगत्‌कारणएमिति निः सन्दि- wy सिम्‌ | सव्वशब्दवाचयत्वं ब्रह्मण्येव । da वाक्वाधघौ- Feat पदाथस्य दुबलत्वात्‌ बाव्याथः सव्वेगतित्वादिः | तद्‌- वाक्यार्थीन्याऽनुपपच्या आकाश्पदार्थो ब्रह्मेति) सव्वशब्द्‌- TATA न WAU FIAT! याबन्मुख्यपरत्र स्वति तावन्न कस्यापि वैद्‌ान्तस्यापरब्रह्मपरत्वमिति मयादा | तस्माद्‌

“~ दिति i An ATT आकाश अए्नन्दो a सखादितिवदचष्याकाशा anata सिद्धम्‌ )

FATA प्राणः ॥ V3 lh

प्ररोतर्यां देवता प्रस्तावमन्वायत्तेल्युपक्रम्य Aad कतमा सा देवेति भाण इति stata: warfu खवा दमानि ~ » ^~ ~ A “~

ग्रूतानि प्राणभमेवाभिसविशन्ति प्राएमग्युज्जिदते सषा देवता प्रस्तावमन्वायत्तति तव AAT! | आशन्यः प्राणो ब्रह्म वेति। € it ९. & पूव्वपच्सिद्भान्तौ gaaeaafatenfa | नन्धिकरणनां

`` ``मम णोर न्या

१ धाद. | अणुभाव्यम्‌ | YR

ज्यायरूपत्वात्‌ waa गमिष्यति किमिव्यतिदिश्वत `इति | उच्यते! प्राणस्य मुख्यस्यापि सव्वभूतसंबेशनं स्वापादौ खुतामै- वोपपाद्यते यदा वे पुरुषः सखपिति प्राणं afe वागथेतौत्या- feat i aa यथा प्राणविद्याया न ब्रह्मपरत्वमेवमेवा- स्यापि a amutafafai न न्यायेन प्राप्रोति। अतोऽति- दिथति। अनेन चायमतिरिक्तो न्याय आपादितः! यतेव matt ब्रह्मपरते aurea न किञिद्धाधकं तत्रेव ब्रद्मपरत्व कल्नोयमिति | नत्वन्यस्िन्‌ सम्भे तत्परत्वमिति | अतणएवं afayta प्रणणब्दवाच ब्रद्मति |

ञ्योतिश्रणाभिधानात्‌ ॥ VS ॥

। इदमामनन्ति। अथ यदतः परो feat ज्योतिर्दीप्यते faa: Bey Waa: एषठव्नुत्तमेपषूत्तमेषु लोकेष इदन्तावय- दिदमस्िन्नन्तःयुरुषे ज्योतिरिति तत्र ज्योतिःशब्देन प्राक्लतं ज्योतिराहोखित्‌ agafa संशयः! अतासाधारणव्रह्मधन्मा- भावात्‌ पूर्व्वपक्तः। सिद्धान्ते तु चरणस्य agquaafafa एतावानस्य महिमाऽतो ज्यायां पूरुषः! पादोऽस्य wat भ्रतानि चिपादस्याखुतन्दिगोति पूर्व्ववाक्यम्‌। गायती वा इद सर्नभरतं यदिदं किञ्ेति गायत्ास्यन्रह्मविदयां वक्तं तस्याः weed प्रतिपाद्य ब्रह्मणश्चतुष्ा सुतं । प॒रुषस्‌क्तऽपि आश्रमचतटयस्य SHAT: पादत्वनोकाः। तथा प्रणवनब्रह्मविद्यायामपि अरकारउकार- मकारनाद्वाचाश्लारः पादा वि्वतेजसप्राज्नतरौया उक्ताः, तद्दिष्णोः परमं पदमिति च। ब्रह्मयुच्छमिति च। सत्यकाम-

us AUHTAX | [ & अध्यायस्य

ब्राह्मणि तु स्यष्टाए्व ब्रह्मणत्वारः पादा निरूपिताः। अतः सच्धिदानन्दरूपस्य प्रत्येकससुदाचाग्याञचतूरूपत्वम्‌। तत्र az A कद Q 2 लानां काच्लतमेव। चतुयपादस्य तु ब्रह्मत्वं तत्रापि ष़ड़विधल- प्रतिज्ञानात्‌ भरूतषटयिवोशरोराणं परिचायकलेन षड़्‌ विधत्वमपि निरूप्य हरयख ufsud निरूपयन्‌ तस्य दवा एतस्येल्यादिना ay देवपुरुषाननिरूप्य तेषां दार पाललनज्ञानानन्तरं अथ यदतः परी ज्योतिर्दप्यते इति चतुघपादस्य षष्ठविधलतप्रतिपादनात्‌ © Nn A चतुथपादे पञ्च yautaa: परोदिवो ज्यीतिः बषष्ठस्तस्यव waa दौप्यमानल्व' निरूप्य तदेवा न्तःपुरुषे उपसंहरति | तस्मात्‌ पूवव चिपादस्याखतं दिबोल्युक्त्वात्‌ aa चिपात्‌सम्बन्धि way ~~ ~ = a उपरितनलोकेष्विति | अतोऽत्र wae: पादो निरूप्यत इति सिद्धम्‌) अतः पादानां ब्रह्मधग्यपरत्वात्‌ ज्योतिषो ब्रह्मत्वमिति ब्रद्मधश्चनिणेयाथमिदमधिकरणं चरणानामोपचारिकत्वव्या- त्यये | एतन्निणयेन प्रणवादि विया निर्णैता वेदितव्याः |

छन्दोभिधानान्नेति चेन्न तथा चेतोऽपेणनिग- द्‌ात्तथा हि द्‌ शनम्‌ ॥ २५ ॥

aq नाच व्रह्म चतुष्पात्‌ निरूपितं किन्तु गायचीष्छन्दः गायत्री वादद्‌ wa यदिदं किच्चेत्युपक्रम्य तामेव भतण्थिवी- गसैरहद यभेदर्व्यास्याय . सेषा चतुष्पदा षद्धिधा गायती तदेतष्टचाभ्युक्त तावानस्य महिमेति । तस्यामेव व्याख्यान्‌- रूपायां गायत्यासुदाहतो Aa: कघमकस्मात्‌ ब्रह्म चतुष्पाद्‌ मिदध्यात्‌ | यदेतदवद्येति ब्रह्मपद्मपि छन्दसः प्रल्तलात्‌

१९ पादः। | AUT | १५

तत्परमेवावगन्तव्यम्‌। शब्दस्यापि ब्रह्मवाचकत्वसिदधः ब्रह्मीपनि- षदि तिवत्‌ शब्द्‌ ब्रह्मेतिच। तस्मात्‌ छन्दसण्व पाद्ाभिधा- नात्‌ न ब्रह्मधमांः पादा इति चेत्‌ नघ दोषः। तथा चेतोऽपण- निगदात्‌ । तथा da दारेण चेतसोऽपरं निगद्यते गायतो वा इदं सव्वं यदिदं किञ्चतिन fe वण्समानावरूपस्य सव्वत्व- मनुपचारेण सम्भवति यथा स्चोदारा सरतप्रवेशस्तथा गायत्रौदारा बद्धिस्तत्‌प्रतिपासे ब्रह्मणि प्रविशेदिति। कुत एतदेवं प्रतिपाद्यत इति aatet तथा हि दशनं! तथा तेनेव प्रकारेण दशनं ज्ञानं भवति Bat afanteara ब्रह्मणि प्रविश्दिति। एतेन सव्वं मन्ोपासना व्याख्याताः दि यृक्त्चायमर्थो लोके Wal यन्न प्रविशति तदुपायेन विशतौति। नल्वदृटदरा | दृष्टे सममवत्यदृषटकल्यनाया श्रन्याय्यलात्‌। तस्मात्‌ पाद्‌ ब्रह्मघमाः।

क nA भूतादि पादन्यपद्‌ष्णोपपत्तेञ्चवम्‌॥ २६॥

किञ्च । श्ताद्यीऽच पादा व्यपदिष्यन्ते । तषटयिवौशरौर- हृदयानि ware) न Gatfa गायत्याः पादा भवितुमरंन्ति। ब्रह्मपरिग्रहे quad) यावन््ख्यसुपपद्यते तावन्न गौणं कल्यनोयम्‌ | अयमथः । पूव्वहेतौ छन्द सोऽपि पादा व्यपरेया- Rafa . तथापि त्रह्मणणएव युक्ता इति पुरुषसक्ते एतावानस्ये- त्यस्य ब्रह्मपरत्वात्‌ | श्रस्मिन्वाक्ये तु गायत्याः पादा एव नोप- feet t किन्तुते amu एव पादा sfai तदाचकलेन गायत्यासुपचारेणोपसंहारः। चकाराद्यथा न शब्दस्य पादा

U8 अणभाष्यम्‌ | [ ९ अध्यायस्य

न्ति © >. ~ ध भवन्ति किन्त्रथस्यवेति । तस्माद्र Raa भरतादीनां पादत्व- समुपपद्यते नान्यथेति । तस्मात्ाद्ाएदोनां बह्मधमत्वम्‌ |

उपदेशभेदान्नेति चेन्नोभयस्सिन्नप्यविरोधात्‌ ॥ VS il

पादोऽस्य विश्वाश्चतानि सव्वाखि waren: पादः पाद- तयमश्टतं दिवोल्येकोऽथंः । पादेषु स्व्वेश्रतानि पुसः खितिपदो विदुः | aad चेममभयन्िसूद्भुधायचि Beg | TIT | पुरुषस्कानुरोषे feala एवाथः | Waa तावत्‌ ननु दिवोति aa सप्तम्या आधारलवं प्रतिपादयते | अतःपरमि- त्यत पञ्चम्या अनाधारत्मत उपदेशमेद्‌ात्‌ पूर्व्वोक्तपरामषौ- भावान्न ज्योतिषो amafafa चेत्‌ नेष gia) उभयस्मिन्नप्य- विरोधात्‌ | मन्वे दिव्येवोक्तमस्मिन्‌ वाक्ये सव्वेली चयते | was विद्यमानस्य दिवि वि्यमानत्वंन विरुध्यते! अतः शब्देन न तत्राविद्यमानत्वम्‌ । किन्तु ततोऽप्यन्यत स्वं वोध्यते। तस्मात्‌ सप्तमोपञ्चमौनिटेशो न विरुद्धः । दितौयेतु । ननु मन्ते अ्ख्त- पदमत च्योतिःपदमतः उपदेशमेदाचतुथश्च पादो हदयम्‌ अतः WATE सब्यस््राद्ेदः प्रतिपाद्यते | श्रत उपदेथभेदान्ेक- वाक्यता | स्मि वाक्ये चरणाभावात्‌ खरूपासिदो डेतुरिति-. चेत्‌ । नेष दोषः! उभयस्निन्‌ ज्यतिःपदे अग्डतपदे च भयुज्य- माने एकाथेलात्र विरोधः । पादत्रयसुपरितनलीकेष चतुर्थं सव्वेतेति । श्रन्यथा वेजालयं पाद्ानामापदेत। परिदश fatwa) अतोऽखतज्योतिःशब्दयोरेकाधेतलेन विरोधाभावात्‌

९ पादः। | अणभाष्यम्‌ | ५

एकवाक्यत्व। Balsa चरणसद्भावात्तस्य च ब्रह्मधमत्ात्‌ AN ज्योतिब्रह्मव | e

प्राणसतथानु गमात्‌ ॥ २८॥

असि कोश्ोतकित्राह्मणोपनिषदि ceva aware: | प्रतः eat हवे रेवोदासिरिव्यादिना | एष लोकपाल एष लोकाधिप- fata लोकेशः स म arafa विद्यात्‌ सम श्राति बिद्यादिले- तदन्तम्‌ | aa वरदाने मामेव विजानोद्येतदेवाह मनुब्याय हिततमं मन्य cao लाष्टवधादिना आलानं प्रश्स्य सोपा- सनाया; पापाभावं फलत्वेन प्रतिपाद्य कसू्भिति विवक्षायाम्‌ प्राणो वा अदमस्ि प्रक्ञालानं मामायुरख्टतभिल्य पासेत्युक्ता श्रायुषः प्राणएत्वसुपपगयाख्तत्वच्च प्राणस्योयपाद्य प्राणेन wWar- सुमिन्‌ लोके अख्तलमाप्रोतौति भ्रखतत्वे योगेन प्रतिपादयति) तच Wee! पराणः किमासन्यो ब्रह्य वेति। अतएव प्राण इत्यत प्राणशब्दमाते सन्देहः | अतरार्धेऽपि wee: | बाधकच्च ada इति एथगधिकरणएरम्भः। तत्र साधकएसाधारण- धरस्याभावात्‌ बाधकानां विद्यमानत्वात्‌ न ब्रह्मत्वमिति ga त्तः] सिदान्तस्‌ चतुर्भिः aa: प्रतिपाद्यते] aa wad साधकधर्माद) एकेन \ तिभिनाधकनिराकरणं। प्राणः परमातमा भवितुमरति! कुतः! तथाऽनुगमात्‌। तथादि | Harqau पथालोयमाने aA पदार्थानां समन्वयो बरह्म प्रतिपादनपर उपलभ्यते | उपक्रमे तावदरं ठणोष्वेति इन्द्रः प्रत- नोक्तः परमपरुषायं वरसुपचिक्तेप । त्वमेव Rated

५६ अएभाष्यम्‌ | | १ अध्यायस्य

मनुष्याय हिततमं मन्यसे इति। qa हिततमलत्रेनोपदिश्चम7नः प्राणः ga परमात्ा नस्यात्‌ । न हि परमालनौऽन्यद्धि- ततममसि। परमानन्दखरूपत्वात्‌ |) शाप्राभावञ्च ब्रह्म विज्ञानएव । daa चास्य कन्याणि तस्मिन्‌ ee परावर इति 4a: | प्रज्नामत्वच्च तस्येव सम्भवति । उपसदारेऽप्यानन्दोऽजरी- ssa इति एष लोकाधिपतिरिव्यादि च तस्मात्व्वेचानुगमात्‌ ग्राणो A ।

न वक्तरात्मोपदेष्णदिति चेदध्यात्मसम्बन्ध- भूमारद्यसिन्‌॥ RE ॥

वाधकमाद। यदुचते प्रणो ब्रह्मेति तन्न । कुतः। Fae रात्मोपटेश्ात्‌। वक्ता we maragqafenfa | मामेव विजानोदोद्य॒पक्रम्य प्राणो वा अहमस्मि प्रज्ञानातानं मामा- युरख्तमि्युपाखेति। स एष प्राणो वक्तरामलेनोपदिश्यमानः कथं ब्रह्म स्यात्‌! तथा च वाचो धैनुलोपासनवत्‌ देवतायाः प्राएत्लोपासना बोध्यते! अन्ये च ब्रह्मधम्मः प्राणस्तावका इति । कथमस्य ब्रह्मो पाख्यानलमिति चेत्‌ । न । च्र्यासम्बन्धभूमा- ह्यस्मिन्‌ । अस्मिन्‌ प्रकरणे ्रध्यामसम्बनेः च्रातमानमधिल्लत्य यः; सम्बन्धः* | WATS AGATA वस्तुतो जोवस्य ब्रह्मलाय तथा वचः तस्य सम्बन्धः AFA तेषां वाहल्य प्रतोयते एष लोकपाल इत्यादि । यावद्यथाकथच्धिदपि ब्रह्मप्रकरण्वं सिद्धति ताव- उन्यप्रकरणएत्रमयुक्तमिति हि णशब्दाथेः। प्राणस्य म्रन्नञानाकल्ं

* कं पुस्तके ात्मानसधिरुव्येति नास्ि |

१ Ura: ।| AUTH | YS \9

सखातन््रमणायुदटत्वम्‌ | न वाचं विजिन्नासोत वक्तारं विद्या दिति चोपक्रम्य तत्‌ यथा रथस्यारेषु नेमिरपितो नाभावरा ञ्रपिंता एवमेवैता भूतमाचाः प्रज्ञामातराखयपि ताः प्रन्नामाताः प्राणेऽपिताः। स एष प्रज्ञासानन्दोऽजरोऽखतो न साधुना कम्मणित्यादि विषयेन्दियव्यवदारे अररनाभिश्तं प्रल्यगात्ानमेवोप- संदरति । सम आतेति विद्यादिति चोपसंहारः | तस्मादध्यात- सम्बन्धबाहल्यात्‌ ब्रह्मी पदेशएवायम्‌ । तदहि बाधकस्य का गतिरित्यत आइ |

WAC AEM वामदेववत्‌ Ze ॥

पूव्वसतरेणा पह तमत परिहरति तुणनब्दः। अयं दोषो व्यव- SWEAR अह ब्रह्मत्यार्पण aa quem | ननु तच्छ- मसि अयमात्मा ब्रह्मतिवाक्येषु जौवस्य ब्रह्मत्वं बोध्यते aa प्रत्यधिकारं शास्वप्रठत्तिरिति न्यायेन खात्मनएव ब्रह्मत्वाव- गतिमुस्या न प्रतदंनस्येन्रजोवनब्रह्मत्वावगतिरुपासन वा परूषा्थीय । श्रत: शास््रटृ्टिरपि नेवंविधा । केवलस्य चेतन्य- Waa तादे ब्रह्मण्येक्यावगतिः विरोधात्तच्चमस्यादिवाक्या- ्योऽध्यवसौयते। नतु aU जोवे वक्त शक्यन्ते दत्या णद परिहरति । वामदेववत्‌ | तदेतत्‌ पश्यन्‌ षिवाीमदेवः प्रतिपेदे अदं मनुरभवं arafal य एव प्रत्यबद्यत स सव्वं भवति az सर्वषां सर्वभावै सरव्वीनन््यप्रसङ्गात्‌ सर्व्वमेकभमेवेति वक्तम्‌ । ततः कारणलयएव सव्वभाव इति मनुरभवं सथ स्ेत्यवयुज्यालुवादोऽनुपपनः | तत्र यथयाज्ञाना-

ay

५८ अणभाव्यम्‌ | | १ अध्यायस्य

वेशात्‌ ware ्सफृततिः एवमलापि ब्रह्माेयादुपदेश इति त्वाद्रवधादयो ब्रह्मधम्माएव तदावेशेन क्रियमाणत्वात्‌ |

नन्वेष वज्ललव शक्र तेजसा रेदंधोचेस्तपसा च तेजितः |

तेनेव णतु जहि विष्णुयन्ितः । इति ठचरवचनं भागवते । तस्मा युक्त ब्रह्म धन्वचनम्‌ | ननु खाष्यय- सम्पत्योरन्यतरापेचमाविष्कृतं Vi सत्रे सुषुप्तो ब्रह्मसम्पत्तौ च ब्रह्माविभौवो नलत्वन्यदेति कथमेवमिति चेत्‌। मेवं। उपदेशभावनादिष्वपि कदा चिदुत्तमाधिकारिषिषये ब्रह्म प्राकय्य- मित्वज्गीकत्तव्यम्‌ | मय्येव सकलं जातमित्यादिवाक्चातुरोधात्‌ इहेव समवनोवन्ते प्राणाः ब्रह्मेव सन्‌ ब्रह्माप्येतोव्यपि आवि. भावापेच्तं तस्य च प्रायिकतात्‌ न सरे फलत्व माद । जोवन्मुक्ता- नामपि परमसुकेवक्तव्यत्वात्‌ च श्रसंप्रज्ञातसमाधाविवावि- भावद्शायाभेव शरोरवियोगे वियोजकाभावात्‌ वागादिमातं लोयते तस्य च प्राप्त्रादेव नाचिरादिगतिः तथापि प्रायिक ara सूचगोतादिषु तदचनम्‌। सगुणएनिशुणभेदटेन नियम- वचनन्तवप्रामाणिकमेव ब्रह्मवाद! गुणानङ्ञोकाराच्च | तस्मा- gaya Wat तूपदेश इति |

जोवमुर्यप्राणलिङ्गाननेति चेन्नोपासाचेविध्या- द्‌ाभ्रितत्वाद्‌ इ TAA ATA ॥ २१॥

अन्यत्‌ बाधकदयमाशङ्ते। ननु यद्यपि ब्रह्मधना भूवांसः प्रकरणे श्यन्ते । तदन्न वधन्धा सुख्यप्राणएधममीख बाधकाः

१ पादः। | अणभाष्यम्‌ | uc

सन्ति। न वाचं विजिन्नासोत वक्तारं विद्यादिव्यादि। wa fe वागादिकरणाध्यर्तस्य जौवस्य विज्ञयत्वमभिधोयते। श्रय खल्‌ प्राण UA AAS Wt परिगणयति शरोरघारणं सुख्यप्राण- धनः । मा मोदमापयथा चरहमेवेतत्‌ पञ्चधात्मानं प्रविभच्यै- तदाणमवष्टभ्य विधारयामो ति ख्रवणात्‌ | योव प्राणः सा प्रज्ञाया WAT a प्राण इति जोवसुख्यप्राएवाचयत्वे प्रज्ञाप्राणयोः सदह- हत्तित्वादुपचारो ati उक्तान्तिञ्च। नतु सव्वेयाविल- AUT ब्रह्मणः | तस्माज्जो व मुख्य प्रा लिङ्गयो वि यमा नत्वा बह्म- प्रकरणमिति चेत्‌! न । उपासाचेविध्यात्‌। अयमर्थः । किमत चोद्यते। जोवसुख्यप्राण्लिङ्गात्‌ ब्रह्मधर्माणां Taw” तयाणमपि खतन्तत्वं वा| लिङ्दयस्यापि ब्रह्मधम्मत्रसुच्यता- मिति ati ata: gaaa परिहृतः न fe ब्रह्मधर्मा अन्यपरत्वेन परिमातुः शक्या इति। हितोये दूषणमाह। उपासावेविध्यात्‌ तथा सल्युपासनं विविधं स्यात्‌ 1 asta भेदप्रसङ्गात्न युक्तं! sata तूपपत्तिरुच्यते। staat ब्रह्मणि न विरुष्यन्ते। आधितवात्‌ । जोवस्यापि ब्रह्माधार- त्वात्‌ तदख्भाञ्रपि भगवदाभचिताएव । इदल्युभयत सम्बन्धो ब्रह्मवाद | सुख्यप्राणे तु तद्योगात्‌ । तेन योगस्तद्योगः तस्मात्‌ | wud भगवति न विरुध्यन्ते । प्राणस्य भगवत्‌ सम्बन्धात्‌ तदख्चाणमपि भगवन्सब्बन्धात्‌। BAA वक्त॒लादयो न जौव- wat: किन्तु ब्रह्मधम्मीएव | जवे श्राितलात्‌ भासन्ते | qa तच्छरतेरिति न्यायात्‌ । प्राणेऽपि तथा। खाप्यय amuses त्रद्मासितत्वः । श्राध्यालिकाधिदेविकरूप-

६० अणुभाष्यम्‌ | | ९ अध्यायस्य

ala संयोगः प्राणस्य तु संयोगणएव। तस्मात्सव्वै wat ब्रह्मणि gard | सहोत्क्रमम्तु क्रियान्नानश्क्योभंगवदौययो- दहे सहव सानं सदोत्‌क्रमणएमिति भगवदधोनल' सरव्वैस्यापि वोध्यते। ननु प्राणस्तयानुगमादिति प्राणशब्देन ब्रह्मेव प्रति- पादितं। तत्कथं धम्मयोरुत्‌क्रमणमिति चेत्‌। अच wa धश्विंणोरेकत्णटयकत्वनिरथयोविद्यमानत्वात्‌ | प्राणौ वा अदमस्मिन्‌ watafa aa क्रियाज्ञानशक्तिमान्‌ निदि्टः। तदन्वेकैकस्य धर्ममपरशंसा। यो वे प्राणः सा प्रज्ञाया WHT सप्राण इत्युपसंहारान्तं। पुनस्तयीरेवोत्‌क्रमणप्रवेणाभ्यां सह | Bahay WUT वसतः मदोत्‌क्रामत इत्युपक्रम्य सुषुधिमूव्छ- मरणेषु प्राणधोनतं सन्टषाभिन्द्रियाणमुक्ता अआशन्यव्या- ae wae प्रतिपादयोपसं हरति । पनज्ञा न शक्ैरुत्कषै TH । अथ Wa यथा प्रज्ञायामिल्यारभ्यन हि प्रज्नापेतोऽथेः कञ्चन सिद्धतेव्यन्तेन ज्ञानगक्तात्कषं प्रतिपादय धममालत्वनिराकर्‌- wa ज्ञानशक्तिमन्तं भगवन्तं निर्दिश्ति। afe प्रन्नातव्य- भिव्यारभ्य मन्तारं विद्यादिद्यन्तेन। तदनु ज्रानक्रियाशक्यो- विषयभूतश्यूतमाचारूपजगतो भगवदमेदः प्रतिपादयन्‌ स णष प्रज्ञामानन्दोऽजरोऽखत इति उपसंहरति ब्रह्मधर्मः। aa: क्रियान्ञानविषयरूपो भगवानेवेति प्रतिपादय न तावन्तं ततोऽप्यधिक canada विदिता । तस्माज्जड्जौवरूपतात्‌ सर्वात्मकं ब्रह्मेवेति मदावाक्याथेः सिदः ॥

इति ओ्रबेदव्यारमतवत्तिश्रौ वल्लभाचायविरचिते ब्रह्मसत्रा- TAY प्रधमस्याध्वायस्य प्रथमः पाद्‌ः।

र Me |] अणुनाय्यम्‌ | ६१ सव्व प्रसिद्धोपदेशात्‌ ॥ १॥

समन्वये प्रथमेऽध्याये wast वेदान्तानां ब्रह्मणि सम- न्वयो वक्तव्यः। तत्रोद्गोधाद्युपासनावाक्यानां सुख्यवाक्येषु फलोपका य ङ्गत्वम्‌ | ब्रह्मवाक्यानां पननिःसन्दिग्धानां सम- न्वयः खतःसिदः। सण्दिग्धानि दिविधानि। शब्दतोऽयेतच।. तदथेचेतदिचारितम्‌ ब्रह्मणि व्यवद्ारोऽस्ि कश्चिन्न वेति । तत्र प्रथमस््‌व्रएव व्यवद्दारः सखापितः यतो वाचो निवत्तन्त इत्याटौनां विशेषेणेदसिलयतया निरूपणनिषेधनपरत्व एवभेव aTafas: | अधोतानां ब्रह्मवाक्यानाच्तुलक्षण्या ब्रह्म परत्वे fag अवण सिद्धयति! Baw कालान्तरेऽप्यसम्भावना- विपरोतमावनानिदच्ययें पूव्वस्थितानामङ्गानामनपेकिताना- सुदापेनान्येवामपेकितानामावापेन तस्येवार्थस्य निर्डीरणि मननं भवति। ततोऽष्येवंध्यानादिसमाध्यन्तरूपनिदिष्या- सनरूपमनसि सव्वतोनिदत्तव्यापारे सखयसुपलब्धनिजसुखानु- भवरूपं ब्रह्म । इदमेव ब्रह्मज्ञानमिति। अतस्तादृणस्यानुभवेक- वेखलतवाद्युक्लम विषयत्व पाकभोजनटसिवत्‌ । श्रतः खवणाङ्- मोर्मांसा्यां मादाव्यन्नानफलायां भगवदाक्यानामन्यपरत्वेऽन्य- वाक्यानाच्च भगवत्परत्वे दियध्धादिव्यघभ्चव्यत्यासेन aaa फलमाप्येत। तदथ दिव्यघर्निर्दरो दितीयाधिकरर विचारितः) वेदा एव वाचका अलौकिकमेव aafa ततः चूलो किकत्वाय विधिनिषेघसुखेनाधिकरणदयम्‌ । समन्वये चतिरूपम्‌ | तदनु प्रथमे पादे शाब्दसन्देहो निवारितो

EQ अणभाव्यम्‌ | [X\ अध्यायस्य

fafaata | तत्रापि प्रथमं प्रत्ययसन्देदहो निवारितोदयेन | प्रति समस्बन्धीऽप्यधिकरणत्रयेण | पुनरन्तिमिमधिकरणं संस्लेष- निराकरणाय। एवं प्रथमे wie शन्दसन्देहो निवारितः ये खनः कचित्सगुणनिगुणमभेद प्रतिपादयन्ति ते खयमेव सखस्य त्रह्मजिज्ञासानधिकारं बोधयनत्ति। ब्रह्मवाद साह्यानाभिव गुणानामनद्गौकारात्‌ | भोतिकगुणानामसम्बन्धाथमेव दध्याया- रम्भः। अन्यथा सव्वस्यापि तत्कारणतेन तत्सम्बन्धस्य विद्यमानत्वात्‌ अन्यनिराकरशेन तप्रतिपादकत्लनिधारका- धिकरणणनां वय्पैमेव | अर्थसन्देहनिराकरणा्थं दितीया- दयारभ्मः। तत्रार्थो दिविधौ जोवजड़ात्कः प्रत्येकससुदायाभ्यां विविधः। तत्र॒ प्रथमं जोवपुरःसरेण weet निवाथन्ते। दरदमान्नायते wa Ulead ब्रह्म तज्नलानिति शान्त उपासोत रथ खल क्रतुमयः पुरुषो ययाक्रतुरस्मिन्‌ लोके पुरुषो भवति aaa: va भवति स क्रतुं Hala मनोमयः प्राणशरोर इत््राटि ततर वाक्योपक्रमे सव्वं खल्विदं ब्रह्मति wa ama प्रतिज्ञाय ama इति स्वं विशेषणं ह तुत्वेनोक्ता तच्वेनोपासनसुकं । नचायं शमविधिः। atta लत्तणाप्रसद्गत्‌। कारणत्वेन सामान्यतएव fares | अरत: सव्वजगतो ब्रह्मतेनोपासन- सुक्तं । इदमेव पुराणादिषु विरारत्वेनोपासनम्‌। श्रत: पर- मिमवाक्याधं सन्देहः | कतुः कुर्वीतेति | mqual यज्ञ इति यावत्‌ । तस्य खरूपं मनोमयः प्राणएशरोरदति उपासनाप्रकरण- लवात्‌ उपासनेवषा | ततर मनोमय दति प्रमाणभूतो वेद्‌ Ta: | muna tf काथकारणयोरभेदोपचारः | अग्रे सत्यसङ्क

Rae | | अणभाष्यम्‌ । ez

atferaagng किमयं विज्ञानमयो जोवो ब्रह्मवेनोपास्यः उत ब्रह्मवान्तर्यामो यः पुराणेषु aA उक्तः | तत्र पूर्भवा वये जडस्य जगतो ब्रह्मतनोपासनस्योक्तत्वात्‌ Waals ब्रह्मले- नोपासनभेव युक्तं नलत्वाइत्येव ब्रह्मवाक्यं भवितुमर्हति विज्ञानं बरह्म चेदटेति शाखान्तरे wea च । तस्मात्काथकारण- योरभेदाज्नीव एव ब्रह्मत्रेनोपास्य इत्यवं प्राप्र उच्यते | Waa प्रसिद्धोपदेशात्‌ |

अथ खच्ित्यादि ब्रह्मवाक्यमेव। कुतः। waa प्रसि- दोपदेणात्‌। कव्व तेव्युपरेणः नतूपासना | तत्र परमशान्तस्य TAY जगतो ब्रह्मवेनोपासनया शद्धान्तःकरणस्य सर्व्वबेदान्त- प्रसिदव्रह्मो पदेशएव gal मननरूपः न तु कचिस्िद्धस्य जौव- स्योपासना। शाखान्तरे at आ्रानन्दमयस्य वक्तव्यत्वात्‌ तथा युक्त । नति तथा | तस्माद्‌ानन्दरूपप्राण्ररोररूपो वाक्यार्थः| ननु क्रतुमयः पुरुष इति यथासङ्ल्यमथिमटेहकयनात्‌ लोका न्तरभाविफलार्थमन्योपासनेव तु युक्ता नतु ब्रह्मज्ञानस्य तादृश फलं युक्तमिल्याश्द्ध परिहरति |

विवक्तितिगुणोपपत्तेश्च ॥ २॥

विवक्िता लोकान्तरे ताद्यरूपप्रापिः सा प्रकतेऽ्पपद्यते | भगवत्‌ स्रूपलाभात्‌ सारूप्यलाभादा | नच व्यािरुक्तेत्यध- मप्राप्रुमपायो युक्तः | सल्यसङ्कल्यादिवचनं च ब्रह्मवाक्यत्वपोष- कमिति चकारार्धः। नन्वेतावतापि नकान्ततो ब्रह्मवाक्यत्वमु- पपत्तरुभयत्रापि तुल्त्वादित्या शङ्का परिहरति |

९8 अणनाय्यम्‌ | | १ अध्यायस्य

अनुपपत्तेस्तु न WAT | २॥

न च प्राणश्रोररूपो जोवो भवति तिरोदितानन्दत्लेन निराकारत्वात्‌ | WAR तथात्वे वनुपास्यत्वमेव इदानो- मेवोपासकस्यापि तथात्वात्‌ । न चप्राणदेलौँकिकतवं । eT देणानयश्चप्रसङ्गात्‌। AA च्रानन्दरूपप्राणशरौररूपत्राभावान्र वाक्यार्थो जोवः । पूव्वेपक्तस्या तेव निहत्तत्रात्‌ तुशब्दः | fasta मये तु प्राप्ताप्रा्षविषेके न धर्मस्येवोपासना । नलु प्रा्तव्यता- हगसरूपफलाभिप्रायं भविष्यतोति परिहरति

कम्परकनव्यपदेशाच ॥ 8 ॥

एतमितः प्रव्याभिसम्भवितास्नोति यस्य स्याददान विचि कित्छास्तोति इ स्माद शाण्डिल्य इति अग्रे फलवाक्यं एतं WUT कम्धत्वन ध्येयत्वेन प्राप्यलेन च व्यपदिशति कटेत्वेन Twat व्यपदिशति) न च भजनौयरूपाकथने तादृशं फलं सिद्यतोति चकाराथः। श्रधिकरणसंपूस्षलयो- तक |

प्रब्द विशेषात्‌ ॥ ५ ॥

इदमाम्नायते यथा ब्रोदियवो वा श्यामाको वा श्यामाक- तण्डुलो वेवमयमन्तराकन्‌ पुरुषो हिरण्मय इति । aa सन्देह; | हिरण्मयः पुरुषः किं जोव उत ब्रह्मेति | उपक्रमवलो- aq Sa: उपसंद्ारबलोयस्ते ब्रह्मेति । यचेकस्यान्यपरत्े नकाथेता सम्भवति agtiaetafa सिद्धं yaaa aa

₹ धादः। | अणुभाष्यम्‌ | ६५

चतुर्विधभूतनिरूपणाध' जोवश्यैवाराग्रमातरस्यान्तहदये प्रति- पादकमिदं वचनं फलतो हिरएसयलवमिति न लेतादृणाभास- समानत्व' ब्रह्मणो युक्रमतो जोवप्रतिपादकमेवेद वाक्यमिति Wid उच्यते। शब्द विशेषात्‌ | दिरए्मयः पुरुषो a जोवस्य फलमपि तब्ाप्रेरेव फलत्वात्‌ | नाप्ययं नियमः तस्यामेव मूर्तो लय दूति, अतः weaa विशेषस्योक्तत्वात्‌ न दिरएसयः gam जवः । ननु हदये विव्यमानल्ात्‌ अभिमान्येव जवी युक्त इति चेत्‌ तचाद।

एप

खातद् ॥ € Ml

=

TAU सब्ेभरूतानां हदेशेऽज्जुन तिष्ठति इति। नतु सव्वेवेद्‌ानां यननिःश्वासत्र तस्य भगवतो वाक्यं कथं स्मति- fifa) उच्यते। a त्वौपनिषदं परुषं एच्ामोति ga: केवलोप- निषदं रह्म न WAIT! ततश्चाजँनस्य शिष्यरूपेण प्रपन्नस्य पुिभक्तत्ाभावात्‌ भगवदाक्धे निवि चिकित्सविण्वासा- भावात्‌ रथिल्ेनेव स्यालात्‌ न तादृशाय तादृश्देश- कालयोरुपनिषदाम वक्तव्यत्वात्‌ गुरुरूपतादृशरूपं निःखसित- वेदोद्गमजनकं Wat तद्येमपि War भगवान्‌ युरुषीत्तमो वाक्यान्यक्रवान्‌ स्मुतिरूपाणि। ततो ब्रह्मविचारे तान्यप्य दात्य faad | पुनश्च भगवान्‌ तद्धिकारेण ब्रह्मविद्यां निरूप्य = छपालतया सव्वेगुह्यतममित्यादिना भक्तिप्रपत्तौो एवोक्तवान्‌ | अरतोऽङ्गत्वेन yt सव्वनि सयाः उक्ताः TAIT | तयैवाज्ैन विज्ञानात्‌ afte वचनं तवेति । चकारात्तनलभूतनिःशा-

य

६६ अणुनाव्यम्‌ | | १ अध्यायस्य

सोऽणुच्यते | व्यासस्यापि भगवतज्ञानांशव्वाददोषः। उपक्रम- वलो यसत्वमाशङद्य परिदरति ॥

अभेकोकस्वात्तदुपट्‌ श नेति चेन्न निचाग्यल्वादेवं व्योमवच्च ॥ ७ ॥

ननु व्यापकसेषरस्य हदयदेशस्ितिरयुक्ता ब्रोद्यादिरूपत्वच्च । HA: अभंकमल्यकश्मोकः CLITA यस्य तात्‌ arated: ware न परमात्मा वाक्याय इति चेत्‌ । न। निचाग्यलात्‌ | ger प्रयमदूषणं परिदरति। हदये ज्ञातुं शकत इति तदा- यतनतेन प्रतिपाद्यते i निदिष्यासनानन्तरं fe साक्तात्‌- कारः तदन्तःकरण एवेति निचाय्यत्व wat तु वहिरपोति विशेषः । fend परिदरति। एवं व्योमवत्‌ । एवं त्रोद्या- दित॒ल्यतया यत्‌ प्रतिपादनं चतुविधभूतान्तरत्रख्यापनाय यथा चत्वार उपरवाः प्राटेशमाता इति तथा तत्‌हृदयाकाशे प्रकरस्य सदधिदानन्दखरूपसन्धतःपाणिपादान्तस्य तत्खुरूप- मिति। पृष्वपत्तसिदान्तयो्कारदयमेतादटगवाक्यान्तरे पब्ब पत्तसिद्ान्तयोराधिक्योपपन्तिससुच्चया्थं सेनातएव प्राण इति- वद्धिकरणान्तरमपि खचितमिति।

~ AN aanaafalefa चेन्न वश्ष्यात्‌ ॥ ८ ॥

= + ~ qTaaaig परिहरति। यरि want हद्यं भगवान्‌ जोववत्तिेत तदा stage तस्यापि सुखदुःखसाक्तात्कार-

+ क पुस्तकं अल्पकमिति aie | + टय इत्यारभ्य तदन्तःकरण एवेति दृत्यन्त क पुस्तके नास्य व |

आ ` पिके oo | कवक ` ग

Rae | | अणभाव्यम्‌ | =|

Dien स्तत्साधनादिपरिग्रहख प्राप्रोतोति चेत्‌। न। वरेष्यात्‌। विशेषस्य भावो ate तस्मात्‌ | सव्वेरूपत्वमानन्द्‌ रूपत्वं खक ततत्वं

विशेष On ~ ~ । स्तद्धावो ब्रह्मणि and न जोष दति Taga Wit a >, © ब्रह्मण इति। बवश्व्यपदादयमथः सूचितः । अपेक्तिति एव भोगो नानपेडित इति। aq तस्य भोगाभाव एवायिमाधिकरणविरो- धात्‌ | यथेद्धियाधिष्ाटदेवतानां | तच्लमस्या दि वाक्येन जोव- स्यापि तथात्वे तस्यापि तददेत भविष्यति |

अत्ता चराचर यणात्‌ ॥ < ॥

कठवज्लोषु पद्यते | यस्य ब्रहम च रत्रञ्चोभे भवत ओदनं | छल्युयस्योपसेचनं क इया वेद्‌ यत्र स इति। श्रत वाक्ये ब्रह्म्षचयोरोदनलं वदन्‌ यच्छन्दाथस्य yaaa!) aa ama: | किंजोवोब्रह्मवेति। सचिद्‌ानन्द रूपत्वं सर्व्वोपास्यत्वं पूव्बीधिकरण्दयेन सिचं । सव्वेभोक्तत्वं साधयति । ब्रह्म्तचयोर- © Q ~

शक्यवधयोः सन्वमारकस्य च खत्योभक्तयिता जोवोन waa- वेति कथं aes इति चेत्‌ । उच्यते, ओद नोपरेचनरूपकत्वात्‌ HAVA स्थानाज्नानाच। न दि सव्वगतस्य खहदयेऽपि प्रति- भासमानस्य क द्रया वैद यतर स इत्यज्नानसुपपव्येत। अलौ. किकसाम््यीच्च सन्देहः तच निषिदत्वाल्लौकिकभीजन- वन्निरूप्यमाएलात्‌ खानाज्ञानाच कञिदुपासनो पचितालौकिक- सामर्थ्यो महादेवादिरत्ता भविष्यति। नतु तदिरुडधम्मां भग- वान्‌ भवितुमहति अक्तिष्टक््चत्रादिधग्चवान्‌.। तस्मा्जौव

Q ~ 6 = ~ एवोपासनोपचितमहा प्रभावो वाक्याधं इत्येवं प्राप्तऽभिंधोयते |

६८ अणभाष्यम्‌ | | ९ अध्यायस्य

HAT चराचरग्रहणणत्‌ | अत्ता भगवानेव । कुतः। चराचर- ग्रहणात्‌ | चरं सन्बप्राणिवधाथै परिभ्रमन्मद्यः। अचरं बह्म चतरूपं कस्याप्यचाल्यं तयोरत्ता न wal भवितुमदंति यत्राप्यतिश्यो दृष्टः स खार्थानतिलङ्नादिति न्यायात्‌ । अस्मदादिप्रतिपत्यथे तु लौकिकवदचनम्भोक्तत्राय। प्रलय- काटत्वान्नायु क्त्वं | सव्बेतविद्यमानस्याप्यज्नायमानत्वात्‌ फलतः स्यानाज्ञानसुक्तं । ब्रहमक्तत्रयोरपि मोक्तापेक्षिततात्‌ सटल्युसम्बन्ध- मात्रेण भगवति भोक्तरि wags योग्यरूपमेवोदनत्वं प्राणानां तत्रेव समवलयान्युत्युरपि तत्रेव Vass जन्ममरणाव्यभावाय भगवत्येव प्रविश्यति। तस्मादस्मिन्‌ वाक्ये ब्रह्मचचखल्युनां भोग्यत्वेन ग्रहणादत्ता भगवानेषेति fad | ननु किमिल्येवं प्रतिपाद्यते | पूव्वेपचन्यायेन चमोऽन्योवा wa साधनौलत्य aan wa करोतौति जोववाक्यभेव विं न स्यादित्यत आदह |

प्रकरणा ॥ १० ॥

प्रकरणं NS ब्रह्मणः न जायत दत्यारभ्यासोनो दूर ब्रजतौ- त्यादिना माहात्यं aaa च Aaa चेत्याह | Aa: प्रक- रणनुरोधात्‌ पूर््वोक्कप्रकारेण ब्रह्मवाक्यत्वमिति | अन्यधा प्रसत- हानाप्रछृतकल्यने स्यातामिति चकाराधः।

Tut प्रविष्टावात्मानो fe तदशनात्‌ ॥ ११॥ तस्येवामे पयते | तं पिवन्तौ सुरतस्य लोके get प्रविष्टौ

परमे ye! छ्ायातपो ब्रह्मविदो वदन्ति पञ्चाग्नयी येच चिणएचिकेता दति । किमिदं वब्रह्मवक्यमादौखिदन्यवाक्य-

९ Wz | | अणभाष्यम्‌ । gc

मिति। अस्य वाक्यस्योत्तरशेषत्वे जोवप्रकर णएपठितत्वात्‌ न ब्रह्म- aaa | पूव्वेशेषले तु ब्रह्मवाक्चमिति हि प्रकरणनिणयः | मध्ये पाटठादेवं ue: | अर्थविचारे तु दिवचननिर्देशात्‌ yates वमुक्तजोवौ भविष्यतः । vated विन्द्रियमनसौ | उभय- यापि न ब्रह्मवाक्यं। दयोभंख्यत्वेन प्रतिपादनात्‌ | ब्रह्मवाक्य- त्वेऽपि न प्रयोजनसििः। aa मन्यते उपनिषत्‌पाटारन्वचा- निर्धराज्जोवव्रह्मपरत्वेऽपि तयीरमेदात्‌ ब्रह्मपरतेव alae युक्ति! तथापि कस्य निर्णीयकत्र' प्रकरणस्यार्थस्य वेति । उभयोरपि सन्दिग्धत्वादयुक्तो विचार इति चेत्‌ । उच्यते। सन्देहवारकं Wea wens तु निणंयः। जौ वादुत्कष शब्देन दयो वाक्येऽपि न क्तिः ।

गदातपशब्दाभ्यामित्यथः। wa पिवन्ताविल्यतरेवं संशयः | किज्नोवदयं निरूपयति आहो खिज्नोवन्र्मणो वेति 1 तत ब्रह्म- प्रकरणस्य सामान्यत्वात्‌ यस्त्रविज्ञानवान्‌ भवतोत्यग्रे विदद वि- इतोवक्तव्यत्ात्‌ तद्यसुभवोः प्रथमनिभर उचितः। मन्तेऽपि तं खगीपवग लक्षणं सुखं। मा गंदयस्यापि विदितत्वात्‌ सुक्लत- लो कत्वम्‌ | Jet तत्व विचारो दयं वा | जात्यपेक्तया ana- चनम्‌। परमपरा सत्यलोकः | तत्रीभयोर्भोगात्‌ | ्रविद्यया पिदहितप्रकाशल्ात्‌ अविदुषः grata’) ब्रह्मज्ञानेनातिप्रका- शत्वादातपत्वं विदुषः | अतएव विदुषः खरूपं ब्रह्मविदो वदन्ति | पञ्चाग्नयः चिणाचिकेता्चेतरम्‌ इन्द्रियमनसोसू्- चेतनत्वात्‌ न वाक्याथंसङ्गतिः। staat हि विथेषण- faq: | तस्मादद्धसुक्तजी वपरतयोपपन्नलात्त्रकरणपाटान्र

० अणभाष्यम्‌ | | १ अध्यायस्य

त्रह्मवाक्वमिति | wa प्राप्त saa get प्रविष्टावात्ानौ। गुहा हदयाकाश्ः तच सकछटेकस्मिन्‌ प्रविष्टौ जौवपरमातमा- नावैव। अनेन जोषेनात्नानुप्रविश्वेत्यभयोः प्रवे्खवणात्‌ | न quad हद याकाशे जवदयं प्रवेष्टमर्हति | wet सम्भ- वति । पूर्वाधिकरणे यथाभिलषितभोगो भगवति साधितः। प्रकारान्तरेणापि खतं wa’ परं ब्रह्मेति खतसत्यवोन्रह्मल- प्रतिपादनात्‌ सखरूपाखृतपातारौ | सुक्षतमयपि ब्रह्मेव तस्मरा- ad सुक्ततसुचत इति Ba स एव लीक उपचारात्‌ षष्टो | अत्रं वा प्ररमपरारद्धौपरि aaarat परिद्श्यमानलत्वात्‌। छायाप्रतिसारूप्यं सायुज्यङ्गतस्य जोवस्यापि तघालात्ततीऽपि विशिष्ट ब्रह्म प्रकरानन्दत्वात्‌ ATAU: परोक्तवाद्‌ः कार्डतयेऽपि तहाद्‌ इति चया wet च्रतो युक्तणवायमिति हिशब्दायंः। नन्वप्रक्तत्वात्‌ कथमेवमिति तचाद। तदशनात्‌ | तयोदेशंनं agra तस्मात्‌ । जोवत्रह्मणोः प्रतिपादनोयत्वात्‌ । येयं प्रेत विचिकित्सा मनुष्यं अस्तौत्येके नायमस्तोति चके एतददिदयामनु- शि्टस्तयाहमिति Wa: Be: | अ्रन्यच धञ्ादन्यताधस्यादन्यचा- स्मात्‌ छताक्षतात्‌ अन्यत भूतात्‌ WATS यत्तत्‌ पश्यसि age ब्रह्मापि U1 तत्र ब्रह्म निरूप्य जौ वत्रिरूपयन्‌ उभयोसु्य- aa महाभोगं निरूपयन्‌ फलां मध्ये खरूपं कौत्तयति | अती व्रह्मवाक्वमेवति सिद्धम्‌ | विश्षणा चख ॥ १२॥

विशेषणानि gata. जौवनब्रह्मणोरेव सङ्गतानि)

aaa वाक्यमात्मानं रथिनं विद्धि सोनः पारमाप्नोति

नि को म

२ पादः । | अणुभष्यम्‌ | Oe

तदिष्णोः परमं uzfafa i जोवप्राप्य' ब्रह्माह। अत उभयोरेव सब्वेव्याहच्या कथनाद्गििमग्रन्थपयालो चनयापौदं ब्रह्मवाक्य- मेव। at सुप्ति निःसन्दिग्ध। चकारः प्रकरणोक्तसव्वो- पपत्तिससुचयार्थः |

अन्तर SITT: ॥ १३॥

य एषोऽक्षिणि yaw दश्यते । एष gala रीवाचतदसत- मभयमेतत्‌ ब्रह्मेति। तव्यदयप्यस्मिन्‌ सपिर्बोद्वं वा सिञ्चति व्मनौ एव मच्छतोत्यादि श्रुयते | तच संशयः | ufafaa- पुरुषस्य ब्रह्मत्वे नोपासनापरमिदं वाक्य" ब्रह्मवाक्यभेषेति वा | विरुदाथंवा चकल्ात्‌ Wee: | तच दृश्यत इति वचनात्‌ प्रति- विम्बएवायं ब्रह्मप्रकरणस्य च सभाप्तत्रादेषा तेऽस्मदिव्या आत्- विया चेल्युपसंहारदशनात्‌ तत्‌सिददार्थसुपासनापरतेव वाक्यस्य युक्ता | अविरोध हि ब्रह्मपरता। उपास्यत्वेन ब्रह्मधम्माण- मन्वयो भविव्यतोत्येवं प्राप्त उच्यते। अन्तरः अल्तिमध्ये sua दूत्यक्तः परमातेव । कुतः उपपत्ते; । उपपद्यते हि तख दशनमाषेम्‌ | Waa ब्रह्म पश्यन्‌ वहिः सन्निधाने तस्य स्था नस्योत्‌कषटत्वात्‌ aa भगवन्तसुपदिशति लोकं वाव तेऽवो चन्नहन्तु ते तदच््ामोति महदुपक्रमाच | प्रतिविम्बमात्स्य च न युरुषत्नियमः | तस्मादिरोघधाभावात्‌ ब्रह्मवाक्य मेव |

स्थानादिव्यपद्‌ऽएच ॥ १४ ॥

एतं संयदाम इत्या चक्तत॒ एतं fe सव्वाणि वामान्यभि- संयन्ति। एष उ एव वामनोरेष fe सव्बाणि वामानि नयति

Oz अणभाष्यम्‌ | [ \ अध्यायस्य

एष उ एव भामनोरष fe wag लोकेषु भातोति। atatia कञ्चफलानि तेषामेव मनोहरत्वेन तदयं कभ्करण्णत्‌ | कर्डफललयः कशचफलद्ानञ्च यतदृति खगीपवगेफलदाटल्- Gal सर्व्वलोकेषु uray) एष इति तभेवाकिपुरुषं fafew स्थानादि व्यपदिश्यते। न fe प्रतिबिम्बात्नः स्थानादि व्यपदेशः सम्भवति | चकारादेतत्त स्वा ऋस्याप्ययभेवाथंः । इन्द्रविरोचनप्रजापतिसंवादे। अथ योऽयं भगवोष्ु परिख्यायत दत्यासुर। नतु यएषोऽक्तिखणि पुरुषो दृश्यत दव्यादि | तस्मा- दक्तिपुरुषो ब्रह्मेव | सुखविशि्टाभिघानादेव च ॥ १५ ॥

ननु किमिति निबन्धेन ब्रद्मवाक्यतं waa | उपासना- परते को दोष TINTS | सुखविशिष्टाभिधानात्‌। एतद- खृतमभयमेतत्‌ Agta चद्यच्रोपासना fanaa एष अआतेति तदा अरूतादि वचनं व्यथं स्यात्‌ | ATAU, Faaa प्राप्त ald | तस्माद्ख्तमानन्दः रभयं चित्‌ ब्रह्म सत्‌ सचिद्‌ानन्द- रूपश्रातेत्यकं भवति । अत एष इति अक्तिपुरुषं निदश्च सुखविशिषटमभिभोवते | सचितीनं ब्रह्मख्यापकत्रभिति सखभेव निदिष्टं। अतः सुखविणिष्टाभिधानादेव ब्रह्मवाक्यमिति। एषा सुख्योपपत्तिरिल्येवकारः। चकारात्‌ सदादिभिरपि तस्मात्‌ ब्रह्मो वा कठिपुरुषः |

श्र तोपनिषत्क AAAS ॥ VE It

सखरूपतो निर्णीय फलतो निणंयमाह। शुतोपनिषत्कस्य

Jat उपनिपष्रत्‌विया येन तस्य प्रविदो या गतिः टेवयानाख्या

२ mz: 1 | अणभाष्यम्‌ | OR

साचिपुरूषविदीऽप्यच्यते । अथ यदु वे वास्मिन्‌ शव्यं WH gaia यदि च नाचिषमेवाभियंतौत्युपक्रम्य चन्द्रमसो विद्यतं तत्पुरुषो मानवः स एतान्‌ ब्रह्म गमयति | एष देवपथो ब्रह्मपथ इत्य तेन प्रतिपद्यमाना दमं मानवमावनत्तं नावत्तन्त! इति ब्रह्मविदो ऽप्येषएव मागे: एुनराहनत्तिरदितः। चकारर्‌क्रसमुचयेनाधि- करणपूणत्वबोधकः |

अनवदस्ितेरसम्भवाच नेतरः ॥ १७ ॥

इद्मेवाधिकरणं yafatagaa विचारयति | नन्‌- पासनापरत्वेऽपि सर्व्वसुपपदययते। तदर्व्यपटेशेनेवोपासनोपपत्तेः। अतः Wat उप्रपत्तयो व्यपदेणिवद्नाषेन सङ्गच्छन्त इत्येवं ara उच्यते। इतरो नाच वाक्याथैः। अनवखितेः श्रस्थिरत्वात्‌ | उपदेशकवाक्यत्वादुपदेष्टरेव Vad भवेत्‌। तथाच वक्त नाभावात्‌ Wats द्रष्टुरपगमे चापगच्छति सदितौये स- दितौयः उपासनाकालते च सुतरामनवसख्ितिः। सददितौयो- पासनायामपि अजवणएमननयोभिन्र विषयत्वाद्‌ नवख्ितिः | वक्तरेव नियमे गुरोनिबन्धेन सुतरामनवस्ितिः। fea मनसा द्यपासनं aus ततर WENT UI) ताद्धर्वक्चं च न सम्भवति । आरासुर च भवेदिति चकाराधंः तस्मादकति- स्थाने सदजएव यो भगवानस्ति तत्‌परमेवेतदाक्यमिति सिदं। व्ापकसव्वेगतस्य सव्वतःपाणिपाद्‌ान्तत्वादानन्द्‌- मूर्तिंभगवानेव aware ava मर्यौदा। सगुणवादौ ब्रह्म वादाज्ञानादिति।. Vo

| BA:

938 अणभाष्यम्‌ | | १ अध्याधस्य

अन्तर्याम्यधिदेवादिषु तद्मेव्यपदे शात्‌ ॥ ९८ ॥

य दमच्च लोकं wey लोकं सर्व्वाणि च श्तान्यन्तरो यमयतोव्यपक्रम्य अयते यः एथिव्यां तिष्ठन्‌ एरधिव्या अन्तरो यं एथिवो a ae यख एथिवो शरोर यः ए्रथिवौोमन्तरो यमयत्येष त आत्मान्तयाम्यखत sae. तचाधिदवमधिलोकमधिषेदमधि- यज्ञमधिभ्रूतमध्यात्मच्च कञिद्‌न्तरवखितो यमचितान्तयामौति ययते । aa संशयः! किमन्तर्व्याम्यधिदेवादिषु waan एव अथाधिद्व(दोनां भदाद्ियत इति। सामान्यतस्ंतस्त- दम्मापटेगादिति aaa aga सिदमेव। तथा शब्द्‌- भेदात्‌ सन्दिह्यते श्रधिदेवादिषडमेदा आधारौ भगवल्युप- च्यन्ते अथवा dufafwer श्रन्यएवेति । तच तत्तद धिक्लत्य यो वत्तते अ्रभिमानेन तस्य तादटृशशब्दप्रयोगः। अधिलोका- qaqa शाखान्तरेऽन्यचैव प्रसिदा; यौ गख्यापकाः पञ्चखधिकर- ty) अधिलोकमधिन्योतिषमित्यादि। अतोऽधिदेविकादि- शब्दा यौगिकाः सन्ता न भगवति वत्तितुसुत्दन्ते। aaa कल्नोया YAR उपचाराद्घगवति भवेयुः | RATATAT सर्व्व - नस्तस्य AETS भगवहमतिरिक्तस्यासमभवात्‌। तस्मादन्त- यामिनव्राह्मणं कुत्राष्ययुक्तं सत्‌ तत्तदभिमानिदेवतास्तुतिपर- मेव तत्तदुपासनाथं भविष्यति । अन्नानज्चासन्देह सन्देहवदुप- पद्यते! टेहीसवोच्ा दति न्यायादा । नतु निषिदसज्ञा भगवति कल्पयितु क्वेति एवं प्राप्त उचयते | अन्तर्व्याम्यधि- देवादिषु! अन्तर्यामो श्रधिदेवादिषु भगवानेव नान्यस्तादटणो भवितुमरति। ननु चोक्तं भगवति कथं निषधिदकल्यनमिति

२ mre] | अणभाष्यम्‌ । ७५

तचाद। तदश्व्यपदेशात्‌। तेषां धर्म्माः awa तग्मयुकति- रोषे ~ =€ ¢ 0 बोधकाः ते विशेषेण भगवत्यपदिश्यन्ते। सव्बषां तत्तत्काय्य- सामथ्येच्च भगवतोन तु सखतस्तेषाभमिति। एवं सल्यन्यत्सव्वं सङ्गतं भवति तस्मादूब्रह्मवाक्यभेव। श्रन्ययात्वधिकरणरचना @ a ~ A अन्तस्तदराधिकरणेन गताथंत्वादयुक्तव ॥

न च स्मात्तमतद्म्परीभिलापात्‌॥ VE ॥

ननु ब्रह्मवाद अन्तयामो न म्रसिद्धः जोवब्रह्मजडानाभेव प्रसिद्धत्वात्‌ | अतोऽन्तय्यामिणः साहयरपरिकल्पितस्य गुणयोग- CEU ब्रह्मत्वे वा कः पुरुषार्थो भवेत्‌ | नरोष्वरं प्रकतिधर्मा- रूढमन्तथामिणं मन्यन्ते तादृस्योपनिषत्खभा वात्यव्वेपक्तन्या- येन स्ुतिपरता तन्मतस्य चाओौतल्रमित्याशङ्का परिहरति | नच स्मात्ते रतिप्रसिद' arn साङ्गमतसिद्ध्‌मिति चावत्‌। तादृण- मन्त््यामिरूपमत भवितु नाहति । कुतः! अ्रतदरम्रभिला- पात्‌। तद्म्म्राणमनभिलापात्‌ | तदिरुदधन्धाणं चाभिलापात्‌ नद्यच सच्चरजस्तमोगुणास्तत्काय्यै' वा श्रभिलष्यते afeegraa wat वस्य ए्रयिवो गरौरेमित्यादि। तस्मात्‌ सांख्यपरिकल्ितं नान्तव्यामिरूपमवर भवितुमदतोति सिद । एव सति ब्रह्मधसा uaa भवन्तोति ब्रह्मवादः फलिष्यति |

श्लरद्योभयेऽपि fe मेदेनेनमधोयते ॥ २० ॥

ननक्न्यायेन शरोर एव भवतु को दोषः | किमिति ब्रह्मपरत्वं कल्प्रामिति | care) शारौरख नेत्यनुवत्तते। worse wat

Dé अणएभाष्यम्‌ | [ ९ अध्यायस्य

नान्तयामि बराह्मणे तत्तदभिमानिरूपो यस्य एथिवौोशरौरमिति वाक्यानुरोधेन भवितुमरहंति। ततोऽपि भिनरतयान्तामिणो- वचनात्‌। उभयेऽपि काखमाध्यंदिनव्रा्मणएदयेऽपि yaaa मेदेनेवापोयन्ते ब्राह्मणाः। निःसन्देदार्थसुभयग्रहणं चयो विज्ञाने तिष्ठन्निति काराः य आत्मनि तिष्ठन्निति माध्व- न्दनः न चात्मशब्देनान्यः सम्भवति। अन्येषां gaaa पटितलात्‌ अन्ते दि जे)बमाद । तस्मादन्तथ्ाभिन्राह्मणे ब्रह्मेव वाक्याथ इति सिद्ध ।

BEALS एकोधर्ममौ क्तेः | २१॥

awa हि शूयते कस्मित्र भगवो विज्ञात इति ष्टे दे faa वेदितव्ये इत्युत्तरमाह | aa नामरूपात्मकजगतो विज्ञाना नामारे वेदादि; watt पराच । तच वेदादिविदययायांन सन्देहः | परार्था सन्दिह्यते किमेषा साइवमतविद्या ब्रह्मविद्या वेति। सांख्यघम््राभिलापात्‌ सन्देहः | अथय परा यया तद- AAT यत्तदट्ेश्वमय्राद्यमगोतरमव खंमचक्षर श्रोत्रं तद्‌- पाणिपादं faa विभुं wand qa तद्व्ययं | agaatte परिपश्यन्ति धौरा इत्यादि aa च दिव्योद्यमूत्तः युरुषः सवाद्याभ्यन्तरो ह्यजः । शअ्रप्राणोद्यमनाः शशरो ह्यत्तरात्‌ परतः पर इति sat एतस्माज्जनायत दति निर्य श्रम्निं दा चक्षुषो चन्दर aon इत्यादिना रूपसुक्ता पुनः पुरुषात्‌ खृष्टिमाह । ततेक- प्रकरणत्वादे कवाक्यता वक्तव्या। ततरा्तरषुरुषयोभदः प्रती- यते। तयोरुभयोरपि wie, तदुब्रह्मवादे न सङ्गच्छते ।

२ Wz | | अणुभाष्यम्‌ | 9S

तस्माताह्यम तभेपैतमक्लतिपुरुषयोः खिष्टलादन्यतरप्राधान्येनो- भयोः Bea उभयात्कलत्वात्‌ जगतः । रूपमपि समष्टिव्यष्टो- aaa यत्यत्तिरिति तिरीहितरूपत्वान्न त्रह्मविया किन्तु afatafa | ब्रह्मविद्या वेदविदा उपचाराहेति। एवं प्रास उच्यते । अदृश्यत्वादिगुणएकः परमात्मेव ब्रह्मदिज्ञानेनव सरव्व- विज्ञानात्‌ । ततएव विदयाया afa परत्वम्‌ । अ्षरस्यापि ब्रह्मलम्‌ पुरुषस्यापि तयोः परापरभावः अभेदश् एतादश एव ब्रह्मवादः | तत्र प्रथममक्षरस्य ब्रह्मत्वमाह | अदटश्यलादि- गुणकः परमा केव | क्तः | धर्मोक्तेः तथाक्षरात्संभवतोद विग्ब- भिति। इयं चोपनिषत्‌ aga ब्रह्मयव्यतिरिक्राज्जगदुत्मत्ति- रस्ति। पुरुषस्य ब्रह्मत्व निःसन्दिग्धमेव ईषदानन्द्तिरोभावेन बह्यात्तरसुच्यते | प्रकरानन्दः पुरुष इति ब्रह्मविदाप्रोति पर faaaa तथा निणयात्‌ । तस्माददृश्यलादिगुणएकः पर- aa

विशषणभेदव्यपदेशाभ्याच्छ नेतरो ॥ २२॥

ननु पूव्वेपक्तन्यायेन ब्रह्मविद्याख्यायामपि रतिः ब्रह्म-

A ~ ‘es “~ €. Oo, A विद्यवासु द ब्रह्मणो वेदितव्ये मूत्त wad yar विकार स्येव ब्रह्मपद वाच्यत्वम्‌ | अतः प्रकतिपुरुषावेव वाक्याथ दति परिहरति | इतरौ न भवतो बाक्यायरूपौ |) aa विशे षणभेदव्यपदेाभ्यां | विशेषणभदः यपदेश ताभ्यां अदृश्चला- द्यो गुणा न प्रकतेभवन्ति सव्वस्यापि तदिकारत्वात्‌। न हि घरटद्शेनेन ख्त्‌ नद्ष्यत इति afeq युक्तम्‌ | ब्रह्मवादे पुनः

S= अणनाष्यम्‌ | L\ अध्यायस्य

सव्वभवनसमयत्वात्‌ ब्रह्मणि विरोघधाभावः। a fe faa- सदेकरूपम्‌ विक्रियमाणच् ufaquefa | waaquaqea तदेव ब्रह्मेति fad amarfefa: | a: aaa: सव्वेविदित्या- zag सुतरामेव न vafawat: | व्यवधानाच न पुरुषसम्बन्धः | अच्रनिरूपणएव युरुषपिशेषणच | aarat पुरुषं ae सत्य- fafa तस्मादक्तरषिशेषणानि न प्रकतिविशेषणानि नापि पुरुषविशेषणानि सां ख्यपुरुषदष्य । न fe दिव्यवाद्यो गुणः पुरुषस्य भवन्ति! न हि aad पुरुषभेदोद्यङ्ोक्रि यते | जीव- ब्रह्मवत्‌ | न च तस्य बाद्याभ्यन्तरत्वं सव्वलाभावात्‌। a fe तस्माज्जायते प्राणादिः | तस्मात्‌ पुरुषविशेषणान्यपि न सांख्यपुरुषविशे्रणानि। अतो विशेषणएभेदः व्यपदेशिभेदशच ब्रह्म विदेवेषेति स ब्रह्मविद्यां सन्देविव्यामित्युपक्रमे प्रोवाच तां त्वती ब्रह्मविव्यामिति ag तेषामेवेतां ब्रह्मविद्या- ग्बदेत्यन्ते | तस्मान्न सांख्यपरिकल्ितो प्रङतिपुरुषो वाक्याथ; | न fe तब्र्माज्येष्ठपुव्ाय स्मृतिरूपां faut वदति इति चकाराघः।

रूपोपन्यासाच ॥ 23 I

afqast च्तपौत्यादिरूपं न हि प्रक्षतिपुस्षयोरन्यतरस्य सम्भवति । ब्रह्मवाद पुनर्विष्वाकारस्येतत्‌ रूपम्‌ | ख्त्रविभागात्‌ प॒नसुख्योपपत्तिरेपेति सूचितम्‌ चकारण शुत्यन्तरविरोध एकवाक्यता च Waal बेदान्तानामिति। तस्मादक्तरथब्देन यरुषशब्देन च ब्रह्मैव प्रोक्तमिति । ब्रह्मविदे वघेति सिद ।

२ पादः। | अणभय्यम्‌ | Se

AMAT: साधारणशब्द विशेषात्‌ ॥ २8 ॥

अधिकरणएत्रयेण भोगसुपपाद्य पृव्बाधिकरणे seqarfe- गु णानुक्ता प्रसङ्गात्‌ रूपमुपन्यस्तं। अघुना साकारब्रह्मतासुपं- पादयितुभिदमधिकरणमारभते। कोन आता fa बह्मेति ्रात्मा नभेषेमं वश्वानर सम्परतयप्येधितभेव नो gata चोपक्रम्य यक्ष वायुकाश्वारिषटयिवीनां सुतेजस्त्रादिगुणयो गमेकेकोपा- सननिन्दया च मूदादिभावसमुपदिश्यान्नायते यसे तमेवं प्रादेश- मातमभिविमानं वेष्वानरमुपास्ते स way लोकेषु way way सञ्यैन्वात्मखत्रमत्ति तस्य ह वा एतस्या मनो वश्वानरस्य Wea सुतेजाक्तुविश्वरूपः प्राणः एयग्बर्मा वमा सन्देहो बहुलो वस्िरेव रथिः एथिव्येव पादावुद्र एव वेदिर्लोमानि वरहिंददयद्गाद- पत्यो मनोऽन्वादायं पचनमास्यमादनोय इत्यादि | aa संशयः | किं वैश्वानरशब्देन ब्रह्म प्रतिपाद यितु शक्यते न वेति अ्रथस्या- तिसन्दिगधल्वात्सन्देहः। तचीपक्रमे ब्रह्मातपद्‌ प्रयोगोऽस्ि नान्यत्‌ किच्िदुपपादनेल तदर्माएव | साकारस्य तु लोकन्यायेना- ब्रह्मत्वं । वेश्वानरो aaaqaaufes: तथापि पूर्वैकार्डसिद्ता- देवतात्परिग्रही ga: | ततश्च संवत्सरो at afqasaraz इति तेः । संवत्सरस्य प्रजापतिल्ाच ददिरण्यगभोापासनापरभिद- मिति गम्यते । ब्रह्मात्मशब्दावपि हि aaa gaat | तदुपासक - स्येवान्रभोजनत्रमपि waa युक्तम्‌ । प्रादेशमात्रतल्रमपि सुख्यजो- वत्वादस्मदावयपेत्तया स्थलत्वाभिप्रायम्‌ | विराडभिमानिल्लाच लोकावयन्त्व। बेद्‌गभत्वादभ्रिवयात्कत्मिति। तस्मादिरणय- गर्भोपासनापरमेबेतदाक्य' न भगवद्पासनापरमिद्येवं प्राप

mo अणभाष्यम्‌ | ` [१ अध्यायस्य

उच्यते, FATA: परमात्मेव। FA, साधारणशब्ट्‌- विशेषात्‌। साधारणश्न्दात्‌ विशेषः। ये gaa साधा- cant हिरणयगभपरतया ततोऽपि विशेषोऽस्ति येन भगवा- नेव वेश्वानरी भवति | प्रारेथमाचस्येव agate | न हि विरस्दधग्माश्रयलं unaefatean सम्भवति | सव्वभवन- सामध्यांभावात्‌। साधारणात्‌ धन्यात्‌ शब्दएव विशेष इति वा] विशेषादित्येव वक्तव्ये साधारणशब्दगब्टौ प्रादेशमातस्येव वेष्वानरणब्दवाचलः युम्‌ दधलादिकन्तद्यैवेति समासेन योत- यतः । अन्यथाविरोधाभावात्‌। यदपि लोकात्मकं स्थलं रूपं तदपि भगवतएव न हिरख गभस्येति ! पुरुषत्वात्तस्य । विश्वस्य जडस्य नरस्य जोवस्य च भगवदंशवेन डेवतात्वादेवतादंद- चेति विण्वानरौ at निवासो यस्येति तस्य निवास cera | तैन परमेष्वरएव aad भवति नान्यः। भगवदंशतादन्यचौ- पचारात्‌ WAT: | तस्मादेश्वानरः परमात्मा ॥ सव्यमाणमनमानं स्यादिति ॥ २५॥

व्या ख्यानेन भगवत्‌परत्वात्‌ वाक्यस्य प्रमाणान्तर माड |

केचित्‌ खटेहे हदयावकाशे प्राटेणमाचं पुरुषं वसन्तं |

चतुभज कच्ञरयाङ्गगङ् गदाधर धारणया स्मर तोति |

AAAI रूपमनुमानं स्यात्‌ । प्रादेश्मात्रवश्वानरस्य

aga! स्मरणं हि मननं yaw भवति। युतिवाक्येभ्य एव fe yaw यदि प्रादेशमातवेश्वानरप्रतिपाद्‌कजातोयानां AMA स्यात्‌ तदा स्मरणं Aga! wa इति हतो; प्रादेणमातचवेश्वा- नरो भगवानेवेति सिद्ध |

र Uz 1] अणभाष्यम्‌ 1 ५

शब्दादिभ्योऽन्तःप्रतिष्ठानान्नेति चेन्न तथा दृश्युपद्‌ष्ण- दसम्भवात्‌ परुषमपि चनमधोयने ॥ २६॥ किञिदाश््य -परिदरति । ननु यदि स्मयमाणमनु-

मानं स्यादितिवाक्ार्थो नियते तदा स्मत्यन्तरेणएन्यघापि व्याख्येयम्‌ |

RE वेश्वानरो श्रूत्वा प्राणिनान्ददमायितः।

प्राणपानसमायुक्षः पचाम्यन्नं चतुव्विघध॥ बति

जाटरणवाग्निव्वानरो भवति तस्येव भगवददिभरूतिलात्‌ वाक्यार्थो यथाकथञ्चित्‌ योजविष्यते। नतु विरुदधर्माणं विद्यमानलात्‌ भगवत्परत्वं वाक्यस्य । विस्दधम्म्राः शब्दादयः अन्तःप्रतिष्ठानञ्च । अिर्वे्वानरइति शब्दः कैवलवैग्वानर- टे भवेत्‌ भगवत्परत्वं योगेन तदग्निसादचर््यीत्‌ श्रग्निरेव भवेत्‌ | तस्यैव च व्रेतागिनिकल्यनसुपासना्थः। प्राणो हि Saat- स्तत्‌यद्धकं ॒प्रथममागच्छेत तद्वीमौयमिव्यादिना। तदेतेभ्यो ड तुभ्योऽन्तःप्रतिषशठिदलमपि न unas: | युरुषेऽन्तःप्रतिषितं वेदेति fuataqzacaa भवतोति न चकारः। तस्मादिर्द- धर्माणां विद्यमानत्वात्‌ न भगवान्‌ वेग्वानर इति चेत्‌ । न। तथा द्रषटुमपदेात्‌। सव्बभोकतव' भगवतो वक्तं तथा दृष्टिरुप- दिश्यते विरुदधम्माणं तत्तद्नावापत्तिरिव्येश्वयमभेव भगवतो वणितं । afe काथवाक्यनेवासु स्मृलयनुरोधादिति चेत्‌ तव्राह | असम्भवात्‌ | नहि तस्य द्य॒मूद्धवादयो wat: सम्भ- वन्ति। उपचारादुपासनाथः परिकल्यनं भविष्यतौति चेत्‌। न । पुरुषमपि चैनमधोयते वाजसनेयिनः । स एषोऽचिर्वेण्वा- SiS

प्र्‌ AUNT | | १ अध्यायस्य

नरो यत्पुरुषः स चो Saar वेष्वा नरं पुरुषविधं युरुषेऽन्तः प्रतिष्ठितं वेदेति । तस्मात्‌ पुरुषत्वे पाठान्तरे पुरूषविधलत्व' वा जाठरस्य न सन्भवतोति भगवानेव वेष्वानरः। भगवत्परत्वे सम्भवत्यन्यकल्यनाऽयुक्तति |

अतएव न दवता HAA ॥ २७ ॥ वैष्वानरो न ऊ््येत्यादिमन्वेदैवताया महाभूताग्रेवी वाक्याथतेति कस्यचित्‌ वद्धिः स्यात्‌ तद्पि अतिरेशेनेव परि- दरति । सुख्योपपत्तिभं गवत्परत्वे सम्भवति न7न्यकल्यना युक्तेति |

साक्तादप्यविरोधं जमिनिः ॥ २८ ॥ |

अघुना परिमाणएविशेषो विचायते | प्रादेशमातच्रत्वं* भग- वत; सखाभाविकं कचिमं वेति) अस्मिन्‌ सिएव gata’ fas भवेदिति fared | तव्रास्मित्रयं चत्वार षयो Fare चिन्तकाः प्रकारभदेन। aa केवलं शब्दबलविचारकाः आचाथाः। शब्दाथयोजमिनिः | आश्मरष्यसतु शब्दटोपसनज्नने- नायविचारकः | केवलाधेविचारको बादरिरिति। आचा पुनविचाराविचारयोदाषं पश्यन्‌ विचारमपि वदन्‌ तेषामल्य- बद्धिख्यापनाय नामान्याह । तच जेमिनिरुभयवलविचारकः प्रधमं निर्दिश्यते। व्यापकस्य प्राटेशमातत्वे साक्तादपि कल्यना- व्यतिरेकेणापि सखरूपविचारेणेव विरोधः मन्यते जमिनि;। आकावद्यापकं सब्वेतःपाणिपादान्तः ब्रह्म अतएव ॒साका- रतमनन्तमूत्तित्वं ब्रह्मणः खेच्छया परेच्छया सखभावतख विभक्त

# ततुप्रादेशमाचत्वमिति कर |

र पादः] I ऋअणुभव्यम्‌ | ८

faa) त्रयोऽपि नियतपरिमाण श्रनियतपरिमाणास्‌ आकाश बरत्परिच्छेदनिरूप्याः । तद दिद्णासाभ्यां तथा भवन्ति! टता वप्यक |

विष्णोस्तु चौणि रूपाणि पुरुषाख्यान्यथो विदुः |

प्रथमं महतः ae दितोयं लरण्डस खितं |

Za सव्वभूतसख' तानि ज्ञात्रा विसुच्यत इति ॥

WAY पञ्चधा । उद्रऽङ्गष्टमावः। द्ये प्रादेशी सूद्धनि

च मनसौन्द्रियेषु चाणुः। चित्ते व्यापकः। एकस्याप्युपक्रमे aay तथातल्ववादी विश्रतिरमेदाय। तस्मात्‌ वेश्वानरस्य युरुष- त्वात्‌ सच्धिदानन्दरूपेणेव प्रादेशमाच्रलं न विरुध्यते! अतः साकारब्रह्मवाद एव जेमिनेः fasta: | ।

अभिव्यक्त रित्या्सरथ्यः ॥ RE ॥ निराकारमेव ब्रह्य मायाजवनिकाच्छन्रं तदपगमेन पुरुषा- =) =, क ee ९ कारणाधिदविकदटेवताधिषितेनाभिव्यक्तः पुरुषोऽन्तयामो श्रतएव पुरुषविध इति । चअभिव्यक्रहतोः साकारत्वमपि मायापगमन- क्तत्वात्‌ न खाभाविकत्वं तथापि निददिश्यमानं सचिदानन्द- रूपमेवाश्मरथ्या मन्यते|

AMAT: ॥ २० ॥ बादरिः केवलयौक्तिकचिन्तनव्यात्‌ प्रादुभ्चतरूपानुवादिका युतिरिति। यद्यद्धिया त उरुगाय विभावयन्ति ANY: प्रख्यसे सदनुग्रहाय |

८ अणएभाष्यम्‌ | | १ अध्यायस्य

दति वाक्यानुरोधात्‌ | अन्यधा बहकल्यनायां बुबि- सौकवाभावात्‌ ताकिकादिमतेष्वपि तथात्वात्‌ युक्यनुरोषेन व्रह्म वादोऽप्यन्यया नेय इति fe मन्यते shaq wia- ताच्िकलं । अथवा मायाखाने च्रनुरूतिः। अभिव्यक्तिसतु तुल्या । एवं सति वादरिमतेऽपि ताच्चिकमेव eq |

सम्पत्तेरिति जेमिनिस्तथादि द शयति ॥ २१॥

जेभमिनिमते ania नियतसाकार मन्यमानस्तटेकदटेभो नियतमेव प्रादेणमा त्रभगवद्ुपं मन्यते! तन्निराकरणाय aaa wena सम्यस्तिकतमित्याद। तच का संपत्तिः कथ- भिति सख्यभेव खुल्या प्रदगेयति। वाजसनेयि ब्राह्मणे दयप्र aa एथिवोपयन्तान्‌ वष्वानरस्यावयवान्‌ waa च मूच- म्र्तिषु विवकपयन्तेष॒ सम्पादयन्‌ प्रादेशमाचमिह वे देवाः सुविदिता अरभिसम्पन्नास्तयातु व एतान्‌ वच्यामि वथा प्रादेश- माचभेवाभिसम्माद्‌यिष्यामोति स होवाच सूदानसुपदिगशत्रेष वा अतिष्ठा वेष्वानर इत्यादिना सम्प्तिनिमित्तमेव प्राटेश- माचत्व वश्वानरस्यादह। नतु प्रादेशमात्र wa वेखानर इति तदटेकटेशिपरिद्ारच््नभिनिमन्यते।

आमनन्ति चनमस्सिन्‌॥ २२ ॥ सुख्यं सखरसिदान्तमह | व्यापकणएव प्रादेश afaa fe विरुदसुभयं भगवत्यनवगाद्यमादाव्ये AAA प्रमाणएभेवानु- aaa! न युक्तिः। शब्द्वलविचारएव qe न तु प्राती-

@ A ° @ तिकविरोधादन्ययात्वकल्यनं | वभ्वानरस्य पुरुषत्वं पुरुषविधत्वं

२ Wz | | अणुभाव्यम्‌ | ८५

पुरुषेऽन्तःप्रतिषितत्वं च वाजसनेयिनः समामनन्ति। नदि तस्य तदिधत्वं तस्मिन्‌ प्रतिष्ठितत्वं च सम्भवति gaat । अतोऽन्ये ऋषयो श्चान्ताएव Asa कल्ययन्तौ त्यभिप्र्य सखरमतमाइ | एनं वेष्वानरमस्मिन्‌ मूदविवुकान्तराले जाबाला; समा- मनन्ति एषोऽनन्तोऽव्यक्त आत्मा योऽविमुक्तं प्रतिष्ठित दूति सोऽविसुक्रः कस्मिन्‌ प्रतिष्ठित इत्यादिना wat: प्राणस्य चयः सन्धिः स एष यौर्लोौकस्य परस्य च सन्धिर्भवतोति न ह्यनन्त संकुचितसाने भवति बिरशेषरणवयर््यीपत्तेः। युक्तिगम्या त्न्रह्म- विद्येव । अविरोैऽपि वच्छति। शते शब्दम्रूलत्वादिति। ननु तथापि काचित्‌ वैदानुसारिणो गुक्तिवेकव्या शससाफलस्या- येति चेत्‌। उच्यते! विरोधणएवं नाशड्नौयो वस्तुखभावात्‌। ्रयःकान्तसंनिधौ लोदपरिभ्रमणे यायुक्तिः गभस्यौदर्य्या 2 रेतसो मयरत्वादिभाषेन fe सव्व खभावद शनाभ्यामन्योपपत्तिः ataeta शक्यते वक्त । तस्यान्तं सुशिरमित्यादना खुतिरेव- मेवाद | यशोदा स्तनन्धयस्य च भगवतो समुखारविन्द विश्वभेव दृष्टा खमायाविद्यानिराकरणाय सिद्वान्तमाद

श्रयो असुखेव ममाभकस्य यः क्नोत्पत्तिकच्रात्योगः;।

इति उलखलबन्धने चायमर्थो निखोतः। तस्मादानन्दांग- waa घमो यच सराभिवयक्तेस्तच विरुदसब्वधग्माश्रयत्वमिति चकाराधःः। तस्मात्रादेशमात्रो व्यापक इति वश्वानरो भग- वानेवेति सिद ।

इति श्रीरेद््यासमतवति श्री वल्लभा चाय्येवि रचिते ब्रद्यद्चाणभाय्ध प्रयमस्याध्यायस्य feats: पादः |

ag अणभाष्यम्‌ | [ १ aaa

द्युभ्वाद्यायतनं QUST ॥ १॥

fama? ्राधेयरूपी भगवान्‌ प्रतिपादितः। आधार- रूपोऽत्र प्रतिपाद्यते । तेन सव्व ब्रह्म ति फलिष्यति । इद्‌ अयते | यस्मिन्‌ यौः एथिवो चान्तरिक्षमोतं मनः सद प्राणेख सन्वः तमे- वकंजानयात्ानमन्या वाचो विसुच्चथागतस्यष सेतुरिति,

बाधकानां बलिष्ठतलात्‌ साधकानामभावतः।

द्राधारधस्मा वाध्येरन्रिति पादोऽभिधोयते॥ यस्मिन्नित्यादि वाक्ये च वाक्याथ सर्ववाधितः। अर्थात्‌ प्रकरणात्‌ लिङ्गादिति पूव्व' विचाय्यते। अत्र संग्रयः। दुभ्बा- दयायतनं ब्रह्म आदोखित्‌ पद्‌ा्थान्तरमिति। अधांन्तरभमेव भवितुमदति | द्यभ्वादौनां aa मणिगणा इव प्रीतानां भारः त्वान्न तद्वाहकः परमात्मा। अन्यवाग्विमोकञ्यासङ्गतः। एक विज्ञानेन सनव्वेविज्नानस्य षषटत्ात्‌ कथमन्यविमोकः सेतुञ्च गति- साधनः तस्मादफलत्वमपि areata पर विद्यत इति विरोध | च्रतो न ब्रद्मविद्यापरमेतदाक्य किन्तु स्मति सरलं भवि- व्यतोत्येव ae उच्यते | दुभ्वाद्यायतन aga । दौः भूखादि- यंषान्ते दुभ्वाद्यः तेषामायतनं । यस्मिन्‌ योरिति वाक्यो- क्तानां साधकं वदन्‌ प्रयमपरिदहारमाह। खशब्दात्‌। श्रात्म- शब्दो व्याख्यातः AWA | अत्र न जोवसखात्त्वेनोपासनाथ- मावमपद्‌ किन्तु पूर्व्वोक्तानामात्भ्रूतं तेन न भारक्लतो दोषः। कारणे हि काग्यमोतं भवति रसेतुत्वं च गुज्यते। तज्‌ज्ञाने- नाख्तत्वप्रापेः। अभेदेऽपि ब्रह्मविदाप्नोति परमितिवदर्थः।

2 पादः | | अणुभाव्यम्‌ | CS

म॒ क्तोपद्ष्यव्यपद्‌ शत्‌ ॥ २॥

ननु चों सव्यैविक्नानस्ोपक्रान्तत्वादन्यवाज्विमोको fag दति नेष टौषः। सुक्तोपख्प्यव्यपदे्ात्‌। मुक्तानां waz Barat शरौरादययध्यासरहितानामवान्तरप्रकरणशरधनुन्यीयेन ब्रह्मत्वेन ज्ञातं एथक्ल्ेन वा जोवं Ta योजयित तदुपरष्यता ` व्यपदिश्यते तेन शरोराद्यध्यासविशिष्टं न ब्रह्मणि arate fafa | fas बाग्विमाकएणव न वसुविमोकः। वस्तुनो ब्रह्म त्वात्‌। वाचारम्भणमात्रलादिकारस्य | wat न सव्वविज्ञान- बाधः। Rat बाधकाभावादिदं ब्रह्मवाक्यमेव | येतु Ba- रन्यथाथल कल्ितम तानुसारेण नयन्ति वै gatacaeyia- विरुदाय वादिन Sir: |

ननुमानमतच्छन्द्‌ त्‌ ॥ २ ॥

ननु WEVA: जडदृ्टान्ताः प्रकरणे बहवः सन्ति। श्रा दव ब्रह्मपुरे मनोमय इल्यादि। तस्मात्‌ प्रक्तिपुरुपनिरूपक- सांख्यानुमा पकभेवेतत्मकरणमस्तु । निर्णीतमप्यच्राधिकरणे TSIM YIM! तस्मात्‌ बयुभ्वाद्यायतनं प्रकतिरेव भवितमहंतोति चेत्‌। ai ्रनुमानं तन््तानुमापकं न भवति | कोऽपि शब्दो निःसन्दिग्धस्तन्मतख्यापको नास्ति, ब्रह्मवादख्यापकाग्तु वहवः सन्ति आवमसव्वंज्ञानन्दरूपाद््‌- शब्दाः । अतः सन्दिग्धा; जड्धम्मेत्वेन प्रतोयमाना अपि ब्रह्म

=e अणभव्यम्‌ | ! खध्यायख

धन्या एवेति युक्तं। न दि ब्रह्मवादः च्ुतिव्यतिरिक्ते* सिदीऽस्ति। येन ब्रद्मधश्माभावो निखतु' शक्येत । तस्मात्‌ सव्वाधारत्वेन निरूप्यमाणः परमात्मव न प्रधानमिति | प्राणएण्ठ्च ॥ ६ ॥ anf निरणयकं प्राणानामोतत्ववचनं मनोमयः प्राण- शरोरनेतेति च| अतो Maw: Aaa जडधम्मा चापरे सव्व- त्वादयीऽपि चीगप्रभावाज्जोवघम्म्ां इति। तस्माज्जडजोव- fafaz: सांख्यवादएव युक्त इतिचेत्‌ ai प्राण्ड्टल्नीवो न सम्भवति चअतच्छब्दादेव न द्यानन्दाख्तरूपः स भवितुमहति तन्मते | प्रथक्‌योगकरणमुत्तराथ'। भेदव्यपद्‌ एत्‌ ॥ ५ ॥ विशेषहेतुमादह | तमेवकं जानयथेति aaaeura: प्रतौ- यते | अतो भेदव्यपदेशात्‌ न ATU: | प्रकरणात्‌ ॥ ६ ॥ जौोवजडसाधारणनिराकरणाय विशेषदहेतुमाह | प्रकरणं रोद ब्रह्मणः। ब्रह्म देवानामित्यारमे स ब्रह्मविदयामिति। तषामेवेतां ब्रह्मविदयामित्यन्तं wi ब्रह्मविद्याया एव प्रक- रिणितल्रमवगम्यते andenad पुरस्तादित्यादिभिविखष्टः ब्रह्मवादः प्रतोयते। सित्यदनाभ्याच्च ॥ ७ | सर्व्मस्याप्यन्ययाभावशड्या विशेषडेतुमाद | टा सुपर्णत- am «gana अभिचाकशोति केवलस्ितिः परमात्मनः

* श्रतिव्यतिर्कतं दूति कर |

2 पादः।] AUCH AA | ८८

HARA जो वस्य । अतः खित्यदरनाभ्यां जोवपरमात्ा नावेव मध्ये पराख्ष्टौ। a fe साष्यमतमेतादशं भवति । श्रतीऽस्य वेशेषिकोपपत्तेविदयमानलात्‌ प्रातिलोम्येन wat उपपत्तथोऽ- eet इति युभ्वाद्यायतनं भगवानेवेति fae’) यद्यपि wg निषदि दा सुपखत्यस्यान्ययायाख्यानं प्रतिभाति तद्चाप्रदेश- विरेषेऽन्ययाव्याख्यानं न दोषाय । तस्मात्‌ सत्तरेतन्नौ जौोव- ब्रह्मणो व्याख्येयौ । WAT सम्मरसाद्‌ादध्युपदे शत्‌ ॥ ८॥

द्द्‌ च श्रूयते यो वै भ्रूमा तत्ुखभिति लक्तणसुक्ता wat waaay | यत्र नान्यत्पश्वति नान्चच्छणोति नान्यदिजानाति स भूमेति । aa संशयः | भ्रमा बाहल्यमाहोखित्‌ ब्रह्मेति | तच प्रपाठकारम्मे ततस्त TE वच्यामौति प्रतिज्ञातत्वात्‌ वैदादौनां नामत्वसुक्ता तती भ्रूयस््ं वागादोनां प्राणएपयन्ताना- मुक्ता सुख्य प्राणविद्याया अ्रवरतब्रह्मविदययात्वख्यापनायाधप्रपाटकं समाप्य ततोऽपि विज्ञानादौनामन्तरन्नाणां सुखान्तानां भूय tal सखस्य फलत्वात्‌ तस्येव भूयस्त्वं बदति | ययपि तरति शोकमात्मविदिति नारदप्र्नात्‌ श्यनो ब्रह्मत्व प्रकरणणत्‌ वक्त शक्यते तथापि तस्येवायात आमादेण इति अहङ्गारारेण- वद्‌ात्मादेगोऽपस्ि तेनाब्रह्मत्वेऽपि प्रससिद्धिः। तस्य सुख- बाइल्यस्य सरे महिननि प्रतिष्ठितत्वं waa: पूर्खविषयलामेऽपि भवति सुषुप्तावपोति। तयोरन्यतरट्ग्राह्य तवाप्यन्तरङ्गत्रात्‌ सुषुभिरेवाच्र श्रूमत्वेनोयते। न Weasel’ सुषुभिरूपभेव

ox

€ ० ATH | C2 अध्यायस्य

भूमेत्येवं WTA SAT | भूमा भगवानेव । Fa सम्प्रसादा- दध्य॒पदेात्‌। सम्प्रसादः Byte: carafe आधिक्येन उप देशात्‌ | यद्यपि नान्यत्पश्यतोत्यादि समानं तथापि सएवा- घस्तादिल्यादिना तु ततोऽप्यधिकधस्मा saa i न हि gga: सव्वेत्वादिधन्चाः सम्वन्ति। alamey मुख्यतया परि- waa भवति । भावशब्द्स्यापि waata भगवति afac- दोषः | तस्मात्‌ भूमा भगवानेव । धर्मो पपत्तश्च ॥ € ॥

नान्यत्यश्यतोत्यादयोऽपि गुण ब्रह्मणि न विरुध्यन्ते । खाप्ययसम्मर्ोरन्यतरापच्यमाविःक्तंदोति न्यायेन aa हि डेतमिव भातीश््यादि Jat उभयव्रास्नानात्‌ अन्यादशेनादयो भगवति न विरुध्यन्ते | चकारात्‌ फलं तस्यव पपद्यत दूत्या । सवा एष एवं पश्यत्नित्यादिना सदखाणि च विंशतिरिल्यन्तेन | तेन भूमा anata fas’ |

अक्तरमम्बरान्तधुतेः ॥ Ve ॥

गागिब्राद्मणे afaq खल्वाकाश waz प्रोतश्चेति स होवाच wae aeat गागि ब्राह्मण अभिवदन्तस्थूलम- नखिल्यादि श्रुयते । तच संश्यः। किमत्तरशब्देन पद्‌ार्थान्तरं ब्रह्म वैति । तचाचेतनसाधारण्यादणतुल्यत्वाद्‌ाका शव द स्याप्य- ब्रह्मलमेव | चु भ्वादयायतनविरोधस्त तुद्य: | अतणएवागतायेता ` अदृश्यत्वाययधिकरणेन । न हि तत्र॒ faaraal आशङ्क

ST a a es

* भवतौति ao |

दे पादः। अणभाष्यम्‌ | cx

निराक्रियन्ते । अतोऽचेतनतुचखयत्वात्‌ ब्रह्मवादस्यासमापलात्‌ त्राग्रहाविषटलाबष्ुः Wears स्मरो वाव आकाशाहयानिति- वत्‌ कयाविदुपपत््या स्मरणकालभूतसन्मप्रलतिजो वविशेषा- णएमन्यतरपरिग्रह दूति वक्तव्यसुपासनाथं। अच हि प्रापञ्चिक- सव्वेधश् रादित्य ब्रह्मधश्चत्वञ्च प्रतोयते। तदुपासनाथंत्व उप- पद्येत । ब्रह्मलपरिग्रहे तु वेयथ्यैमेव उपदेष्टुताभावात्‌ | तस्मा- दत्तरमन्यटेव बद्यधन्लेनोपासख्भित्येवं wa उच्यते। अक्र परमातेव | कुतः | श्रम्बरान्त्टतेः। afa व्याख्याय सिद' डेतु- माद | अत्रैकएव प्रश्न उत्तरं चेकं। च्राकाशस्यावान्तरत्वमेव | तेनाम्बरान्तानां एथिव्ादौनां विधारकः परमातेव । द्यभ्वादया- यतनसिद्लो धर्मोऽत्र Fa: 1 न तदश्नोति कश्चनेति सुख्तया परिग्टहोतो भवति | अन्यथा gt विपतनच्च भवेत्‌ | न न्यः सर्व्वाधारो भवितुमर्हति । परोक्षेण ब्रह्मकथनाथमक्तरपदमन्य- निराकरणाय तदर्म्रोपदटेशख | तस्मादत्तर परमात्व |

सा च प्रशासनात्‌ ॥ ११॥

ननु कचिदाक्ये विधारणं ब्रह्मघर्त्वनाभितभित्य- न्यचापि a aarafag शक्यते। नियामकाभावादिव्यत आद । सा च विष्टतिरत्ापि वाक्ये ब्रह्मधन्ध एव । कुतः भ्रशासनात्‌। एतस्य वा wave प्रशासने गागि arat- एुथिकी विष्टते तिष्ठत इति प्रशासनेन feature भवितु नाहंति। अप्रतिहताज्ञाशक्भेगवदरतात्‌। तस्मा- zat AWG |

८ AUHTAA | [ २ अध्यायस्य

अन्यभावव्याव् श्य ॥ १२॥

ननू्सुपासनापरं भविष्यतोति | cate! अन्यभावव्या- aa: | अन्यस्य भावः अन्यभावः अव्रह्मधस् इति यावत्‌ । तस्यात्र Baa wana fe awa नोपासना भवति । कायकारणभावभेटेन | न ह्यत्र तादशो धम्माऽस्ि 1 चकारायो वा एतदक्तरमविदिल्रा गागोंल्ादिना शद्धब्रह्मप्रतिषादन- मेव नौपासनाप्रतिपादनमिति। तस्मादक्तरं ब्रह्मेवेति fas ।

६ ततिकम्मरव्यपदे णत्‌ सः ॥ ९२ ॥

पञ्चमप्रश्ने एतद सत्यकाम GAY ब्रह्म यदोडार- स्तस्मा दिदाभेतेनकतरमन्वेति!। यथैकमात्र इत्यादिना एक- दितिमातोपासनया खग्यजुःसामभिमंनुष्यलीकसोमलोकसख्गध- लोकप्रा्िपुनरागमने निरूप्याधचतु्थ॑माचोपासनया परं पुरुषमभिध्यायीत स तेजसि परे संपत्रो यथा पादीरस्त्व- चेत्यादिना परात्परं पुरिशय पुरुषमौकत इति । aa संशयः | परपुरुषः परमातमा ध्यानविषयः श्राहोखिदिरारूयुरुषो ब्रह्मा वेति । ततासुख्यप्रवादपतितत्वात्‌ again गतस्य तदौच णेव च फलं ख्यते । न हि परमणरुषस्य ब्रह्मत्वे तद्‌ ज्ञानमेव फलं भवति | तस्मात्‌ विराट्‌ ब्रह्मा वा अ्रभिध्यान- विषय दति एवं प्राप्त उच्यते। सः अभिध्यानविषयः परपुरुषः परमात्मेव | कुतः । ईतिकन्धव्यपदेणात्‌ । जौवघनात्‌ केवल- जोवाधारभूतात्‌ ब्रह्मलोकात्‌ पररूपपुरूषदणनं ईतिः तस्याः HHA व्यपदेशात्‌ उभयोः कश्णोरेकलतवं श्रमरन्ति-

R पादः। | अएुभयव्यम्‌ | ८२

मातपथन्तं निरूप्य परं द्ये निरूपयति। तथेव च Wa तिस्रो मावा इत्यादि अभिध्यानस्य हि सातच्तात्कारः फल । अतः फलरूपज्ञानस्य विषयत्वात्‌ परपुरुषः परमातमेव । मन्दशङ्कानित्तयर्थमेषेद UA! अत्र सव्वसद्रवादिनामन्यथा- पाटो स्मात्‌ तच्ापि विचारसुखयः।

SUT उत्तरेभ्यः ॥ १8॥

aq यदिदमस्मिन्‌ ब्रह्मपुरे दहरं पुण्डरोकं वेश्म दहरो- ऽस्मित्रन्तराकाथस्तस्िन्‌ चदन्तस्तट न्वे्टव्यन्तदा व विजिज्ञा सित- व्यभिव््रादि yat) तत्र dna किं जौवोऽन्वेष्टव्यो ब्रह्म वेति जोवब्रह्मवादो निर्णोयते | gaat हि निरेतव्यः। तत्‌ यदस्मिन्वावये परमार्थतो जोव एव ब्रह्म चेत्‌ शाखः च ततेव समाप चेत्‌ व्यथमधिकरणारम्भः। इदसेव च वाक्य Fat वक्तव्यं च भवेत्‌ । तस्मादस्मित्रधिकरणे मुख्या wage बादादिनिराक्षतिः। किं तावत्‌ प्राप्तं ददर श्राकाशे जौव इति । अतावान्तरप्रकरण्दयं | aa दितौये प्रजापतिप्रकरणे जोव एवाख्ताभयरूपः प्रतिभाति सखष्टाथच्च दितोय- प्रकरणं | तस्मात्‌ प्रथमेऽपि जोव एव तादृशधम्प वान्‌ भवितु- महति। श्र्थालुगुखमपि व्याख्येयं । अयमेव iat ब्रह्म अयमाता ब्रह्मेति Za: | मतेयीव्राह्मणं चानुगुणं भविष्यति । तस्य पुर wit aa हृदयकमलं GA तताराग्रमाचो wa एवाकाशः तात्स्ाात्तदापदेण इति। चअन्वेषटव्यस्त तस्मिन्‌ विव्यमानस्त्मदिमा। वासनारूपेण aaa ata दति ।

C8 अणभाष्यम्‌ | [ २ अध्यायस्य

अन्यथोभयतवर सव्वेकथनं विरुदमापयेत। भूतानि महा- भ्रूतानि gateatat तच्चेत्‌ व्रयुरिल्यादिना नित्यतासुपपादय एष आत्मेत्यादिना तस्यव ब्रह्मत्ुपदिश्ति। aquray प्रशं- सति। सखात्मज्ञानिनः कामसिदिच्चाह। य इहेत्यादिना। येऽपि च विरुदा wit: प्रतिभान्ति अदरहर्गमनादयस्तेऽपि सखकल्पितिजोवानां खप्रमायामनोरथादिषु वेषाभेव गमना- गमने प्रति सखातिरिक्तस्य ब्रह्मणोभावात्‌ एवं लोकाधारल- मपि ब्रह्मचय्य' च तस्य साधनमिति, योगश्च तयोद्धमा- यत्रखतत्वभेतोति च । तस्माज्जोव एव ददर इत्येवं प्राप उच्यते ददरः परमात्मन जीवः कुतः। उत्तरेभ्यः। उत्त Ta वच्छमाणेभ्यो Saw: | तेषामपि साध्यत्ादटेवसुक्त | जोवो नाम भगवद्ंभो न भगवानेषैति अये adi श्रथ नानाव्यपदेणादिति | नापि ब्रह्म तावन्ातभिदममप्यग्रे वच्छते। अधिकन्तु भद्निदेशदिति। तस्मादिदं प्रकरणं न जौवव्रह्म-

विद्यापरं किन्तु ब्रह्मवाक्भेवेति |

गतिशब्दाभ्यां तथाद्धि ee लिङ्गच्च ॥ १५ ॥ उत्तरहेतूनां मध्ये हेतुदयमाइ । गतिशब्दाभ्यां । गति- AMMATAT | एवमेवेमा Tal: प्रजाः अहरहर्गच्छन्त्य एतं ब्रह्मलोकं न विन्दन्तोति एष श्रातापदतपाप्रा सत्यकामः सत्य- संकल्पय इति केवलभगवदाचकाः. शब्दा Aula | ननक्त' जोवस्यवेते we afaa मनोरयादिकल्ितानाभिति। तननिराकरणायाद। तथादि तथव गतिशब्दौ भगवत्येव युक्तो |

2 पादः। | अणएभाष्यम्‌ | ८५

श्रदरतेनापिधानं fe तेषां विशेषणं । श्रन्नानावेष्टितत्वमि- त्यर्थः। नन्वज्ञानपरिकल्यि तत्वं ezatq aaa fe दृश्यते । सव्वाऽप्याद न किचिदरवेदिषमिति | न च गन्तुरभाव एव शास्त- AMAIA: नद्यामनाशभः पुरुषाघः कब्चकटे विरोधश्च तथा| श्रपदतपाप्मत्वं च तदिरुदधर्म्ाणमनुभवात्‌। भगवति तु इदानौ- मेव तेषामनुभवः ध्वानाद्‌ावुपलब्धेः | एथिवोशराववदेव जोवनब्रह्य विभागो नन्वक्ञानक्षतः | तथाडि । gata नाम wasted ` तक्छक्तिरूपम नादि उत बद््डितं । साहयरवत्‌ न afeuct iq ateifauatiaa faced अन्तःस्थितायाः शक्तिरूपायाः स्रूपाविरोधिन्या a सखरूपविभेदकत्वं श्राश्रयनाशप्रसङ्गात्‌ | कल्यनायाखाप्रामाणिकलात्‌। बदहिःख्ितस्यव दि भेदकत्व' Far- रादिवत्‌। नापि वायुवत्‌ तच्छक्तित्लात्‌। faa) कोऽयं ब्रह्मवाद wey: येन मिष्यावादः परिकल्पयते। अज्ञानादिति चेत्‌ पौतगशहप्रतिभानवदयक्त मतकरणं ब्रह्मविदुपासनयानु- गमिव्यति | शर्कराभक्तणेनेव पोतप्रतोतिः wana fe वेद- व्यासेन भाविभिथावाद्निराकरणेनेदमधिकरणमार | तसमा- ज्जोवानामेवाज्ञानद्थनात्‌ ब्रह्मणः सर्ववन्नत्वदशनात्‌ गतिशब्दौ ब्रह्मविषयावेव न जोवविषवी । faa) fara वर्त॑ते यथव कञ्मजितो* लोकः saa एवमेवामुत्र पुखजितो। लोकः daa दूति नहि खाज्ञानं खस्य सम्भवति दिताकरणप्रसक्तिख। नच ज्ञानेन सामय्यसुददमिति वाच्यं विरोधित्वात्‌ नदि ज्ञानं

* aafaa दूति वा are: | { gufaa sfa at are: |

A ९६ अणुभाष्यम्‌ । [२ अध्यास्य

जाते aT AA a fet विश्चवबादिनोऽङ्गोज्घव्वन्ति। विरूढा च AMAT अह ब्रह्मास्मोति अतएव सव्वभावयुतेः | तद्‌ ज्ञानच्च- तस्य waa fag तस्य हि सगुणो भगणश्ब्दवाचयानामन्यतरः aaa समायाति ततक्षपया तस्येवास्यापि aria भवति तस्माल्चिङ्गादपि गतिशब्दौ ब्रह्मविषयौ | चकारात्‌ तमेव fafe- चातिरल्युमेति नान्यः पन्या विद्यतेऽयनायेति gar ब्रह्मत्वेन ज्ञानं नात्मनो मोत्ताय ब्रह्मण एव तु ज्ञानमाल्वेनापि। तस्मात्‌ ददरः परमात्मा। क -4 yay मदिग्नोऽस्यासिन्नुपलग्धेः ॥ १६ ॥

प्रपर Saate | छतेः। wT a ara स सेतुविश्तिरेषां लोकानामसम्मेदायेति। न fe सब्वलोकविधारकलत्वं ब्रह्मणोऽन्यस्य सम्भवति | चकारात्‌ शेतुत्मपि तदन्वेष्टव्यं तदिजिज्ञासितव्य- मिति लोकविधारणस्य मादाव्यरूपत्वात्‌ । तस्येव क्ल- मित्याह । afea इति। afean पुरुषस्य न तु वासनारुपैण तस्मिन्िद्यमानलं संसारिधग्मलेनामादात्यरूपत्वात्‌। न च विरुदसुभयतेकस्य दर्गनमिति वाच्यं | अस्यास्मिनुपलधेः । अस्ये तादृशविरुदधश्रा ्रयमादहाव्यप्यास्मिन्‌ भगवल्येवोपलब्धेः ज्याया- नाकाश्ाद्यावान्‌ वा च्रयमाकाशः अणुः स्थल दति | यशीदाद्‌- aq बहिःखितमपि जगरन्तः प्रपश्यन्ति नेता जवो भवितुमरति। तस्मात्‌ awa दहरः |

प्रसिदरेश्च ॥ १७॥

आकाशगब्दवाच्यत्वप्रसिडिः | श्रपदतपापमत्वादिप्रसिद्धिः।

कि agar प्रकरणोक्तसव्पैधम्मंप्रसिदिभेगवत्येव न जीवे सम्भवत्य-

2 पादः | ] अणभाष्यम्‌ । क

तोऽपि भगवानेव eeu | चकारादिधिसुखनाधिकरण्समा्िः सूचिता अन्यनिषेधसुखेन पुनबिचारयति।

इतरपरामशत्‌ सद तिचेन्नासम्वात्‌ ॥ १८ ॥

नतु awated जीवो नेताटश इति न कवित्‌ सिद्धमस्ति खुत्येकसमधिगम्यत्वादुभयसख रूपस्य ब्रह्मवाद अतो यथा waa ब्रह्मणोऽसाधारणएधम्धदगशेनात्‌ तत्तत्मकरणं ब्रह्मण इति निश्चीयते एवभिद्ापि जीवस्यासाधारणधश्म दनात्‌ जोवप्रक- रणमिति कतो न निश्रौोयते। नि्िते तु तस्मिन्‌ याकाशतुल्य- त्वादयो wal Wawa भविष्यन्ति नान्यस्येत्यभिप्रायेणाह | इतरपरामशौत्‌ 81 इतरो जीवस्तस्य परामशः उपक्रमोप- संहारमध्यपराम्शेः सन्दिग्धे निर्णयः aarafae: सर्व्वान्‌ कामानुक्ता मध्य AY AUT सप्रसादोऽस्मारुरोरात्‌ ससुलयाय परं ज्योतिरूपसंपय खेनरूपेणाभिनिष्पदययत एष च्रामेति दोवा- चैतदख्तमभयमित्यादि मध्य Wa wa a ATH स सेंतुरिति। तत्र सम्प्रसादः Baia: जोवावस्था। aa परसम्बन्धनिभमित्तेन खेनेव रूपेणाभिनिष्यत्तिवचनात्‌ जोवएवेतादृश इति गम्यते । aga परमात्मनोऽयं धर्मः सम्मवति। अतः संव्बभेव प्रकरणं Maat भविष्यतीति। सएव Mavs प्रकरणाथं इति ३त्‌। न। state न भवति बिसुदधम्मत्रेनव सर्व्वत्र afaa- यात्‌। उभयोरेकत्वं द्युभयत्वमेव न स्यात्‌ तं पिवन्ता- वित्याद्िवाक्यविरोधश्च | अतो न जौोवस्ताट्य इत्यभिप्राये णाह | श्रसम्भवात्‌ | नहि जीवे जगदाधारत्रादिक सम्भवति,

१२.

“= AUTH | [ २ Sats

नहि परामशेमाज्ेण सव्वेवेद्‌ान्तविरुडं कल्ययि तुं शक्यते | परा- मश्रस्यान्याथेत्वसृत्तरव्र वच्यति । तस्माददरो जवो न भवितु- मरति वाक्यार्था यथोपपद्यते तथोत्तरव्र awa | ब्रह्मत्रेक- मेव नोभवयमिति faaa: |

उत्तराच्ेदाविश्वेतखरूपस्तु ॥ १८ ॥

उत्तरात्‌ प्रकरणात्‌ प्राजाप्रत्यात्‌। aa हि fea wate मनोरूपे प्रतीयमानो जीवणएवाखताभयरूपो निरूपितः । ae वोदशरावे जाग्रत्‌साचिव' तदनु स्प्रसाक्षित्र तदनु सुषुभि- सातिः निरूप्य waa तस्याखृतरूपत्वभेव निरूप्यावसयाना- मताल्िकत्सुक्ता समाध्यवस्थायां मनसि ata जोवं तादृशं प्रतिपादयति अतो जीवोऽपि वस॒तस्ताटश एवेति प्रखतेऽपि. परामश्णत्‌ स एषेति चेत्‌, एवमाशङ्य परिहरति । तुशब्देन नायमयो gud किन्तु किञिदन्यदस्तोति न नकारप्रयोगः। तद्‌ाद। आविन्र॑तसखरूपः। खाप्ययसम्प्योभंगवदा विभीवी जीवै भवति कृसिहोपासकस्य छुसिंहाविभा ववत्‌ | ब्रह्मण उपटेश- समये भगवद्‌ाविभीवात्‌ waa खात्मानं पण्यनिन्दरेऽपि aa- वोपदिषटटवान्‌ प्रजापतिः| अन्यया प्रतिविम्बादावरुताभयवचन मिष्या स्यात्‌| इन्द्रे वाविभवाभावात्‌ प्रजापत्यसत्निधाने विप- ta पश्यति । अ्रतस्तावन्माचदोषपरिहारायान्यथो पदेशः खप्रा- दिषु तथा प्रकतेऽपि सुषुप्ावसायां भगवदाविभाीवात्‌ तथा वचनं | तस्मादुभयमपि भगवद्मकर णमेव | एवमन्यतापि भगवदा- वेशक्लता ANIL AAAI SET | तस्मादहरः परमात्मेव |

रे पादः। | अणव्यम्‌ | <€

अन्याथेख परामशः ॥ २० ॥ परामणेप्रयोजनमाद। अन्यएटवाथेः प्रयोजनं यस्य तस्मा- TASTE एवम्बित्‌ स्वगंलोकभेति aaa ara दि ब्रह्मसुखं फलं ब्रह्मज्ञानापेत्तायासुपयुच्येत भगवत तदाविर्भावो भव- तौति WATT | सम्पत्तौ भगवद्‌ावैशकथनाथं वच्यति च साप्ययसम्परत्योरन्यतरापेत्तमाविःक्तं हीति wai तस्मात्र परामशनान्ययावन््रानम्‌ |

अस्पश्रुतेरिति चेत्तदुक्तम्‌ ॥ Vz i

ननु न वयं जोव उपपत्तिरस्तीति जोवप्रकरणं RAITT: | किन्तु ब्रह्मणि नायमथं उपपद्यते saga: | अल्पे fe qw- रोके कथं भगवद्‌ वसानम्‌ । व्यापकत्व्रबणात्‌ | यावान्‌ वा अ्य- माकाश इति। तस्मात्‌ विरोधपरिहाराय जोवणएवाराग्र- ` मातरस्तथा भवलिति कल्यत इति चेत्तडि भवान्‌ सम्यग्विचार- कीऽस्मदीद्यएव पर तु तत्‌ समाधानं yadata निचाग्यत्वादधवं व्योमवचेत्यत्र | तत्र प्रस्मत्तव्यम्‌। विरोधस्तु सव्वेभवनसमयें ब्रह्मणि ना शद्धनोयः | तथा पुरुषथरीरच्च | पुरुषले च मां घोराः साह्खययोगविशारदाः | आविसखलरां प्रपश्यन्ति सवेशक्ता पं हितमिति | भगवदाक्चात्‌ | AMIRI ददर इति सिम्‌ |

अनुकृतेस्तस्य च ॥ २२॥

दहरपिर्डं वाक्यमाश् परिहरति aaa qat भाति न चन्द्रतारकं नेमा विदय॒तो भान्ति कुतोऽयमगिनिः। तमेव भान्त-

१०० अणनाव्यम्‌ | | २. अध्यायस्य

मनुभाति wa तस्यभासा सव्वमिदं विभातीति कठवल्यामन्यच्च च खयते। यत्तच्छब्दएनामेकायेल' प्रकरणात्‌ ब्रह्मपरत्वज्ाव- गतम्‌ | wala सन्देहः यस्मिन्‌ दचौरित्यत्र सूर्यादीनां ब्रह्मा धारत्वमुक्तम्‌। अस्मिन्‌ वाक्यं gate तच तेषां भानं निषिध्यते) यत्र यत्‌ सव्व॑द्‌ा fata तच चेत्तत्र भासते | क भारेताप्यपैच्ायां aaa ुतिबाघधनम्‌॥ यच्ेत्यधिकरणएसप्रमी | यतत लोकान्तरखितानामप्यभानं aaa, का वात्तंति वचनात्‌ सत्यलोकस्ितः कथित्तेजो विशेष- एव वाक्यार्थं इयेवं प्राप्रे उच्यते। भअ्नुकतेसस्य । भगवदनुका- राधेभेवैतदचनं खतो भाननिषिधः gate सर्व्वोऽपि पदार्थः तमेवानुकरोति wa रश्मय दब द्ाया युरुषमिव। तस्मादाक्य भगवदनुकारिलवचनात्रान्यायकल्यनम्‌> | fag) तस्य भासा सव्वमिदं विभातोति सथादोनां सखतःप्रकाशो AAT घटवत्‌ भगवत्‌प्रकाशेनव प्रकाशवक्ल- fafa चकाराधेः। तस्मात्‌ सखतोऽभाने लक्षणया कञ्त्वेवा भगवत्परत्वे सिदे नान्याथकल्पनम्‌ |

¢ अपि च सय्येते ॥ र२॥ व्याख्यातेऽथं सम््त्यथं माद | अपीति समुदयः |

न तद्भासयते सूया न WAST न पावकः। यदादित्यगतं तेजी जगद्वासयतेऽखिलम्‌ ॥

# नानायेकल्पनं दूति कण |

gmt] अणभाव्यम्‌ | १०१

यच्न्द्रमसि aati तत्तजो विदि मामकम्‌ इतिच ~ © 6 तस्माद्धगवानेव सव्वांवभासकस्तमेव सव्वमनुकरोतोति fara |

शब्दादेव प्रमितः॥ Re Il

प्रसङ्गात्‌ पुनबाधकान्तरमाश्डय परिहरति | श्रक्ग्टमातः पुरुषो मध्य आत्मनि तिष्ठति । Sarat भूतभव्यस्य न ततो विरति % | तथा ageata: gaat ज्योतिरिवाधूमक द्रति aaa अयते। यावान्वा अयमाकाश दति व्यापकत्व- मन्तःखितसय म्रतीतम्‌ | अङ्कष्ट मात्र ताचात्र प्रतौयते। चरतो विरोघाज्नौवस्येव लोकान्तरगं atwaq) उपासना्थमो णा- नत्वादिधममः। अङ्ृ्टमात्ं ged निश्चकषं यमो वलादिति तब्रिहच्यथेम्‌। तस्मादङ्गष्टमात न भगवानेवं प्राप्षमत उत्तर- माद | शब्दादेव प्रमितः श्रच सन्देहएव न क्तव्यः । ब्दा देव प्रकषण विमानात्‌ | वथा ददरवाक्य aa व्यापकत्वं तथाशङ्कटमाचस्ेवेशानतवं ! यदि भगवान्‌ तादो न स्यात्‌ अन्यस्य तादृशत्वं नोपपव्येत । तस्माद्नगवतः सव्वतःपाणिपा- दान्तत्ाद्‌ यच यावानपेच्यते aa तावन्तं खुतिनिरूपयतौव्य- Fear: परमा तेति सिम्‌ |

हव्यपेक्तया तु मनुष्याधिकारत्वात्‌ ॥ २५ ॥

नन्वनेकरूपत्व विरुबधग्ध व्च म7हात्याथं wed निरूप यति | प्रादेश्मातरत्च्च ध्यानाथं श्रङ्गढमात्रत्वस्य कोपयोग दति चेत्‌ तताह | तुशब्देन निःप्रयोजनत्वं निराक्रियते । अस्ति प्रयो-

* विजगुसते cera: |

१०२ अणभाव्यम्‌ | { २ अध्यायस्य

जनं तदाद | हदि अङ्गष्टठमाच' निरूप्यते केन हेतुना अपेया ई्वरकाथापेत्तया | ae: सव्वश्यतानां इदेशेऽजेन तिष्ठतौति wa: | रक्ताथं मङ्गष्ठमात TAG: । ननु प्रमा णान्तरत्वे किमेतत् सम्भवति तत्राह)! मनुवष्याधिकारत्रात्‌ | मनुष्यानधिक्लव्येदं AQUA Wad! अतो मनुष्याणं हदयस्यां गुमा तरत्ात्‌ यद्यपि हदयं we तथापि waed तावदेव तावन््राचस्यवाव- दानखवणात्‌। तस्मादङ्गष्टमातचस्यव सव्वधम्मरत्तकत्वादङ्ष्- मातरोऽत्र भगवानेवेति सिद्धम्‌

तदुपय्येपि वाद रायणः सम्भवात्‌ RE ॥

अङ्गषटमाचनिरूपणाये मनुष्याधिकारे निरूपिते कस्यचित्‌ श्रमो भवेत्‌ | waa ब्रह्मविद्यायां मनुष्याणमेवाधिकार इति | तन्निराकरणाय देवादोनामधिकारमादइ । तदुपयपि मनुष्या- पेत्तयाऽव्बीक्नानामधिकारो नास्ति। तवापि वेदिकधर्चड- Reaaftarat wagatatamaa । ततोऽपि ये साध्याद्यो ध््बयुक्तास्तषामप्यधिकारः | तच जेमिनिप्रथ्तोनां न सम्मति- रिति खनामग्रहणं विशिष्टचैवणिकानारभ्य प्रजापतिप्यन्तं पतानन्दिनिमधिकारं मन्यते बादर्‌रायणः। Fa: | संभवात्‌। स- भवति तेषां ज्ञानाधिकारः। धन्यनज्ञानाभ्यां सातिगययाग्यां तादभ- जन्मसम्भवात्‌ | न हि तैषां पव्वेसंस्कारो- लुष्यते। अक्तर- पन्तं शतोत्‌कर्घयवणात्‌ उपय्येपेत्ता | अतोऽक्स्प्राप्ः DE बरह्मविद्याहेतुकल्रादुत्तरोत्तरमुपटेष्ुणं विद्यमानलात्‌ प्रजा- पतिप्न्तं सर्व्वषामधिकारः सम्भवति | संभववचनात्‌ दुलेभा-

3 Utz: | | अणभाव्यम्‌ | १०३

धिकारस्तत्रेति afaaq । योयो देवार्ना प्रल्यबध्यत्‌ सएव तद्‌- भवत्‌ तथर्षीणां तया मनुष्याणामिति। तदु पव्यप्यधिकारः fas: |

विरोधः कमप्रेणोतिचेन्नानेकप्रतिपत्तेद शनात्‌ ॥ २.७ ॥

नन्वेवसुपरितनानां ज्ञानाधिकारे खौक्रियमाणे तत्‌पूव्वै- भाविष्वप्यधिकारो वक्तव्यः कमणि वेदाध्ययने उपनयनादिषु च| ततश्च तेषां ब्राह्मणाद्यभावादृश्दरव्यायभावाच पौराणिकेन मतेन देवान्तराभावाच् तद्भावेऽपि क्रियमाणे कमणि युति- विरोध इतिचेत्‌ । न! अनेकप्रतिपत्तेदशंनात्‌। बहनां प्रति- पत्तिदश्यते। बहवेाऽव कामि प्रवर्समाना Saat! साध्या वं देवाः सुवगंकामा एतत्‌ षड़राच्रमपश्यन्‌ तमादरत्तेनायजन्त सोऽगिनिष्टोभमेन वसूनयाजयत्‌ स उक्थेन तु रुद्रानयाजयत्‌ सीऽतिरातरेणादित्यानयाजयदित्यादि यथेक्तं वर्षाणि प्रजा- पताविन्द्रौ ब्रह्मचय्येसुवासेति | भरूमावागत्य BWA हत्वा यन्ञ- करण्च्च ययते | देवा वे सचमासतेत्यादौ दशेनवचनान्‌ warty wfana aaa दोतयति । अथवा । सन्वेपदार्थानाम- नेका प्रतिपत्तिबंहधोपयोगो वटे दृश्यते यथा चतुर्डाकरण्णदि परिधिप्रहरणणदि तुषोपवापादि तदिदयमाने क्रियते नाविद्य- माने तथा aa ये पदान सन्ति तत्र कम्म तदभावेऽपि भवति | तथादि दश्यते । wad सोमवाहका नोऽभावयन्‌ | यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवाः | इति संश्तसंभारः षुरुषावयवर हम्‌ । तमेव पुरुषं यज्ञ' तेन वायजमीग्बरम्‌ |

९०४ AURA | [ २ अध्यायस्य

A ae त्‌ दत्यादिवाक्येः सव्व संशव्यपपत्ति्च । ्राधुनिकान्‌ प्रति वेद्‌ विभागात्‌ जेमिनेस्तथानिण्यः। तस्मात्‌ कर्माधिकारः कञ्च करणच्धोपव्यपि सिदम्‌ |

शब्द इ ति चेन्नातःप्रभवात्‌ प्र्क्तानुमानाभ्याम्‌ ॥ २८॥

ननु मासु कमकरणे विरोधः we तु भविष्यति| अर्थ- नानन्तर हि कमकरणं वेद्ाचाथेज्ञानं। तच साध्यादौनां वेदएव कमकरणं गूयते तत्र ज्ञाने कामक विरोधः | war कल्पनायां लनवसाव्यवस्थापकपद्‌ाभावात्‌# | तस्मादेदो वख्नां aula वदन्‌ वसूनामधिकार वदेत्‌ | वदन्‌ वा कथमनिल्यो.न भवेदिति चेत्‌ । न । Aa: प्रभवात्‌! अतः शब्दात्‌ प्रभवः शब्दोक्त- पदा्यानां वेदोक्ताः सव्बएव पदाय आ्रधिदेविकाएव य॒रुषा- वयवभूताः सव्बीनुकारित्वाट्‌ भगवतः अतो नामप्रपच्चो वेदा त्कोभित्रएवाङ्गीकर्तव्यः। स कीवलं शव्देकसमधिगम्यः Fea सर्वैर हमेव वेद्यद्रति। अतस्तस्य प्रपञ्चस्य faaara विरोधः Te, कथमेवमत WIT) प्रत्य्तानुमानाभ्याम्‌ | Was तावदिदानोमपि यजमानः यजमानक्षल्यं खत्विज श्च aaa नेद्‌ादेवावगच्छन्ति। नचाकतिमान्रवाचकतेनाविरोधः सव्व लन्नणाप्रसङ्गात्‌ | a: सिक्तरताः स्यादिव्यादिषु facie न च प्रत्त निमित्तस्य व वाच्यत्वं प्रठत्तिवैयर्यी पत्तेः | waa विरोधाच। सव्वस्यापि पदार्थस्य भगवत्वान्रानुपखितिदोषः । सद्धेतग्रडेऽपि जमदग्नीनां पञ्चावत्तमित्यलुमानं न हि स्वयं,

* अनेवस्याव्यवस्यापकाभावादिति ao |

३ पादः। ] अणभाष्यम्‌ | १०५

जामदन्य इति प्रत्य रोऽनुभवोऽसि | परोत्तव्यवदार स्येव श्रलुभव- afafa agate: | तस्मात्‌ प्रत्यच्तानुमानाग्यामिदानौन्तनभौ- तिकयन्नपदायेषु भगवदवयवावेशस्तथासुच्रापि देवादिलोके। तस्मात्‌ वेदिकः wera: सर्व्वोाऽप्याधिदैविको भिन्न इति सिदम्‌।

अतएव च नित्यत्वं ॥ २८ ॥

साधिकां विशेषोपपत्तिमादइ। अतषएवास्मादेव ईतोवंदस्य नित्यत्व सबप्रपञ्चवलच्तप्येन | चकाराद्‌ ब्रह्मतुल्यत्वम्‌ । शब्द बरह्म Fegan इत्यादिवाच्यत्वम्‌ | भ्रसासतु खशत्रह्मो पादानस्य सव्वज्नतया कथनं तन्ादाव्यनिरूपणायेम्‌। वन्धिका द्येषा मोचिकातुसा। अतएव खषोणामप्यत ate निश्रसित- वचनाच तस्याऽप्ययं प्राणभूतो नित्य इत्यथः । प्राधान्यात्‌ ब्रह्मविद्या परा विव्या। प्रपञ्चमेदादेव लो किकवेदिकशब्दव्यव- हारभदौ | तस्मादाधिदैविकप्रतिपादकलात्‌ वेदस्य नित्यत्वम्‌ ।

समाननामरूपल्वादाव्रत्तावप्यविरोधो द शंनात्‌ WAG ॥ ३०॥ एवं शब्दबलविचारेणए वेदप्रामाणयसिदये भित्रएव wast ह्याधिरेविकः waa fas: | इदानोमर्धबलविचारेणोत्तर ate fafacing परिह्धियते दा्व्छीथम्‌ । नन्वस्य प्रपञ्च स्यानुकारित्रेन वाच्यत्वेन वा खीक्रियमाणत्वे रुषटिप्रलय- योविद्यमानत्वादनित्यसंयोगः प्राप्रीति तवाह। समान- नामरूपत्वादादत्तावप्यविरोधः । | aWgayg भगवद्रूषत्रादा- विरभावतिरोभावैकूयेव तथातलरात्राह िश्ङ्धापि तथापि लोक- ९४

१०६ ATA । [ २ ध्यायस्य

बद्ातुसारेणाृत्तावपि समाननामरूपलवात्‌ WHF जलप्रकेष- वत्‌ पुनरुपादाने तद्वेति निशयाभाकैेऽपि मामरूपयी- सतुल्यत्वादन्यस्य भेदकस्याभावात्‌ नानित्यसंयोगविसोधः | कुतः | दशनात्‌ | दृश्यते fe) तथा पिटमाटखीभटशरोरगङ्गादिषं तदेवेदमिति व्यवद्ारस्य सिद्धात्‌ |

स्वधा चन्द्रमसौ धाता यथापूव्वमकल्ययत्‌ |

feaq एथिवोच्ान्तरि्तमथोसुवः* ॥ इति waa!

सन्नवेदमयेनेदमामनानात् योनिना |

प्रजाः खज WaT याश्च मय्यनुशेरते |

cafe wail सव्रते । षीणां पूव्वचरितस्मरणं

सतिरूयत इति । श्रतोऽथेबलविचारेऽपि पदाथानां निव्- त्वाच्च न वेदस्यानित्यसम्बन्धः

मध्वादिष्वसम्भवादनधिकारं जेमिनिः॥ २१॥

च्र्थबलवि चार एवे कदेशेन पूव्वं पक्षमाह । aq मधष्वादिः- विद्यासु देवानामनधिकारात्‌ सव्व॑च्ेवानधिकारः। तथाहि। gat at श्रादिल्यो देवम तस्य योरेव्यादिना que टदेव- aya प्रतिपादितम्‌ रण्मोनां वेदत्रच्च। तत वसुरद्रादित्य- HITT: पच्च देवगणाः खसुख्येन सुखेनाख्त दघ व ठप्यन्ति। पञ्चविधा एव चदेवाः। खतःसिद्वं च तेषां day i ्रनुपास- HUTA SAACHA AMAT तांता | ब्रह्य णोऽपि sag | afenaa सरव्वीएव देवोपासनविया welat: | श्रतस्तेषा-

# eg: ofa aT ura: }

२ पादः। । अणुभाष्यम्‌ | १०७

सुपास्यल्ात्‌ क्तायत्राच नाधिकारः | न हि प्रयोजनव्यति- रेकेण कसख्यचिम्मरहत्तिः सम्भवति । मीचख्याप्यधिकारनित्ता- व॒त्तरमागेवत्तित्वात्‌ स्वतएव सिधेः । यव्रदधिकारमिति न्यायात्‌ । वद्नयाजयदरित्यत्ापि भाविन्येव dati तस्मात्‌ मनुष्याधिकारकमेव ज्ञानं कर्यदेति न देवानामधिकार इति जमिनिराचार्ययो मन्यते। Aqua ज्ञानक्मणोस्तरत- मभाववतां तत्तद्रुपभो गानन्तरं मोतचप्राप्रेरिति |

ज्योतिषि भावा i BR Ul

किच्च तेषां सव्वबामनधिकारः yaaa एव दृश्यते । wa fe न्व॑चादिरूपेण महाभोगवन्तो जगद्वभासकत्ेन ज्योतिखकरे aa) अग्निः पस्य प्रधमं काण्डमित्यादि तेख ! न हि तादशं प्राप्रैखथवतां सब्वौपास्यानां मोत्त- दातृ ज्ञानकस्धैणो कथनोपयोगोऽस्ति | तस्मादनधिकारएव देवानामिलेवं प्रास्त उच्यते । | | भावन्त्‌ वाद्‌ रायणोऽस्ति दि ॥ २२॥ तुशब्दः od ॒व्यावत्तंयति । भावं देवानामधिकारस्य Usa बादरायण wae: गौरसिचान्ताभावाय खनाम- ग्रहणम्‌ । किमापेण ज्ञानेन तथा सति तुखखयत्मत राद । afd fe, af वेदे प्रजापतिरकामयत प्रजायेयेति aua- दभ्रिो्र' भिथ॒नमपश्यत्‌ तदुदिते wa जुहोदिति cara सत्मासतेत्यादिभिः कम्ममोधिकारो fafa: | तद्योयो देवानां प्रल्बृष्यत्‌ सएव तदभवदित्यादि । तथेन्द्रप्रजापतिसम्बादे ब्रह्मा

(~+ अणुभव्यम्‌ | [ २ अध्यायस्य

देवानामिति च। एवभेवम्विपे वीवध बानामणयधिकारोऽस्ि | यत च पनदेवानां फलभोगएव प्रतोयते न करणं तत्रापि तेषामधिकारोऽङ्गोकत्तेव्यः! fe युक्तोऽयमर्थः। एते fe वसव आधिदेविकभगवदवयवश्रताः अनशनात्‌ | श्रन्यधा वसुलादि- विरोधः यदसूरनां प्रातःसवनभिव्यादिवत्‌। न fe जोव- विशेषा eet ट्ण्न्ति। तस्मादिदं ब्रह्मप्रकरणमेव । योऽपि देवोपासकवत्‌ प्रतीयते स भगवदंशएवाधिदविकः। न वा ूरव्ैकसेन निणयः। तया सति तेषामभावात्‌ । agar wa ्रनित्यता च वेदस्य स्यात्‌ । तस्मादेवानामष्यधिकार इति शरब्टवल विचारएव युक्त दति सिद्ध |

KATY तद नाद्‌ रश्रवण्णत्‌ तद्‌द्रवणणत्‌ खच्यते डि ॥ २8॥

इदानीं शूद्रस्याधिकारो निराक्रियते यथा कन्मति एतया निषादस्य पतिं याजयेत्ा डि तस्येटिरिति अतेदविष्कदा- धावति शद्रखेति लिङ्गात्‌ दीदादौ च शृद्रस्याधिकारः। एवभिदहापि संवगविद्यायां शृद्रस्याधिकारदइति। तन्निरा- करणाथमि दमधिकरणमारभ्यते | एवं दि zat जानश्तिदं पौत्रायण इत्य हसवाक्यश्रवणानन्तरं सयुग्बतोरयिक्लस्य aad wa saga: पौत्रायण रयिक्रमानिर षट्‌ शतानि गवामिल्यादिना देवतां ve: प्रल्युवाचाहदह्ारेत्वा शूद्र aaa ae गोभिरस्त्िल्यादिना जानश्ुतिं शृद्रश््दन सम्बोध्य एनथ शृद्रानेन सुखेनेतयक्ता सं वगेवि्यामुपदिष्टवान्‌ | अतोऽत्र

ति णीया

* रेक टूतिवा पाठः,

gmat) अणुभाष्यम्‌ । १०९

विद्यायां जातिशूद्रसखाप्यधिकार इत्याद्य परिहरति । ata शूद्रशब्दटो जातिशद्रवाचौ किन्तु मत्सरयुक्रस्तमत्र नाधिकारोति तथ। सम्बोधनं | ACT शक्‌ शोकः अरस्य जानयुतेः रुमजनि। तत्र हेतुः | तदनादर्वणात्‌ | तस्मात्‌ हसाद्नादरस्य खव- शात्‌ AAC एनमेतत्‌ सन्तं सयुग्वानमिव रयिक्मालेति खापः कषेखवण्णत्‌ | किमतो चद्येवमत ae) तदाद्रवणात्‌ | तदन- न्तरं WRIT Haag श्राद्रवतोति we: परोचतवादायं ala: सव्वज्नतख्यापनाय | रूटिर्योगमपदरतोति न्यायात्‌ कथय- मेवमतश्राद | qua हि । खस्य wave wat हं सवा क्यात्‌ | Wa जाते त्वमागत इति। waar प्रपन्नस्य धिक्रारवचनमन- धंक स्यात्‌ । युत्ता्चायमर्थो ब्रह्मविदः wanata तस्य मात्सथ- निराकरणं वा सम्बोधनफलम्‌ । तस्मात्‌ शचं प्रत्याद्रवणादेव शद्रपदप्रयोगो न जातिशृद्रवाचौ | कुत एवमत BIS |

$ wo तचियत्वावगतेश्चोत्तरच च चरथेन लिङ्गात्‌ ॥ २५ ॥

जानश्रुतेः पौचायणस्य त्तचियत्वमवगम्यते | गोनिष्करथ- कन्यादानात्‌ | न fe चचियप्रथ्तयो da चत्नियादन्यस्य सम्भवन्ति। Wawa! नद्यन्यो ब्राह्मणाय भा्यौत्वेन कन्या दातुं शक्रोति। नवा प्रथमदंसवाक्व' WE सङ्गच्छते। sueutsta चकारार्थः तथापि संवर्गविद्यायां शूदरस्येवा- धिकार मन्वानस्य निराकरणा्थ' हेतुमाद । उत्तरत्र चत रथेन लिङ्गात्‌ अथय द शौनकच्च कापेयमभिप्रतारिणएच्च कात्तसेनिभिव्य॒त्तरत्र त्राह्मणएचतरियौ सौ निद्िष्टौ। कचा

११० अणभाष्यम्‌ | [ २ सध्यावसख

सेना यग्येति कच्तसेनस्यापत्यङ्ा्षसेनिरिति । श्रस्य व्याख्यानं चेत्ररय इति । चिरा रथा यस्य तस्यापत्यन्तन qatia कल्चा- रूपा रया दति व्याख्यानं | एतेन वै चिचरथङ्ापेया श्रयाजय- fafa शौनकश्च कापेयोयाजकश्च याज्यितरयस्य पुत्रः कास्च- सेनिरिति । ब्रह्मचारी ब्रह्मवित्‌ । cal a संवगंविद्योपासकौ प्राणाय fe भित्ता तस्मात्र ददतुः उभावपि star भगवतः तेन प्रकतेऽप्येतौ गुरुशिष्यौ ब्राह्मणएत्तचियावेवेति गम्यते । तस्मात्र जातिशूदरः संवगं विद्यायामधिकारौ |

संस्कारपरामशोत्तदभावाभिलापाच ॥ ३६ ॥ `

इदानीं शूद्रस्य कवचिदपि बह्मविवयायामधिकारघेदत्ापि कल्येत | तत्तु नास्ति । सन्त संस्कारपरामर्भात्‌ । उपनयन- संस्कारः Waa waa तं होपनिन्ये । wife भगव दति दोपससाद्‌ | तान्‌ नुद्धानु पनोयेत्या दि प्रदेशेषु उपनयन- पूव्वैकमेव विवयादानं प्रतीयते शूद्रस्य तु तदभावाभिलापात्‌ चतुथं एकजातिस्तु we दति। न we पातकं कििन्न च संस्कारमहंतीति शूद्रस्य संसकारनिषेधात्‌ । चकारात्‌ न शूद्राय मतिं eatfefa fate: |

तद्‌भावनिद्धरणे च YIM: ॥ FO ॥ इतश्च शूद्रस्य न सर्व्वथाऽधिकारः तदभावनिदारणे शूद्रला- भावनिद्धारणएव गुरुशिष्यभावप्रवत्तेः। सत्यकामो ह जाबाल इत्यच गौतमः सत्यकाममुपनिन्ये । नैतदनराद्म णोविवक्तमह- तोति सव्यवचनेन शृद्राभावं ज्ञातैव | चकार Tara | चकारेण

7 =

२ पादः।) ATTA | १११

निदांरणसुभयन्नापना्य afta शद्राभावच्। तस्मात्र शुद्र स्याधिकारः

श्रवणाध्ययनाथेप्रतिषेधात्‌ समश्च ॥ २८ ॥

दूरे छ्यधिकारचिन्ता वेदस्य यवणमध्ययनम्‌ ATTA तयमपि तस्य प्रतिषिदम्‌ | तत्सननिधावन्यस्य च । अथास्य वेद्‌- मुपशणतस्वपुजतुग्यां ओओतप्रतिपूरणमिति | wa eat एतत्‌ प्मशानं यच्छदरस्तस्माच्छद्र सामीप्ये नाध्येतव्यमिति। उदा हरणे जिङ्णाच्छेदोधारणे शरोरभेद इति दोद्ादो शद्रसम्बन्धे मन्ताणामभावएव । स्मतिप्रयुक्वापि वेदां न शद्राधिकार इत्याह | Adar वेदात्तरविचारेण शूद्रः पतति तत्‌चण्ण- दिति। चकारसू्धिकरणसम्य्‌ लेलो तकः । स्मात्तेपौ राणिक- नज्ञानादौतु कारण्विरशेषेण शूद्रयोनिगतानां महतामधिकारः। ततापिन कख लजातिशूद्राणणं | तस्मान्नास्ति वदिके कवचिदपि शूद्राधिकारः इति खितं |

कम्पनात्‌ ॥ VE Il

कटवल्लोविचारेण निञखिताद्यधिकारिणः। बवाक्यान्तरच्च ततव्यच्चिन्तयते प्रलयावधि। यदिदं किञ्च quae’ प्राण एजति fawa asad वज्रमुद्यतं a एतदिदुरण्डतास्ते भवन्तीति । Ta म्राणव्ोद्यमनशब्दाभ्यां wee) fa प्राणोपासना इन्द्रोपासना वा ब्रह्मवाक्यं वेति। बाघकशब्दस्य श्चुतित्वान्न प्रक- रणेन निण्यः । gad वे प्राणा इति युतैः। प्राणोपास- कस्याप्यखतप्रापियुज्यते दन्द्रस्याप्यमरत्वात्‌ वच्मुद्यतमिति

१६१२ BURT | [ २ अध्यायस्य

प्राणपचै वियोजने मरणएजनकत्वात्‌ भयद्रूपलं इन्द्रपचे बलाधिष्ठाटत्वात्‌ प्राणलं । तस्मात्‌ प्राण इन्द्रोवा वाक्यां afa एवं प्रापे Gad | कम्मनात्‌। कम्पमनमतर प्रथमवबाक्याथः स च भयद्ेतुकः) श्रविरेषेण सव्वजगत्‌कम्मनं भगवद्धेतुकभेव भवति | नचेकान्ततो वज्र इन्द्रेवायुधं भवति श्रगििहृदय- त्वात्‌ । तस्य तातस्य हृदयमा दरिदत्‌ साशनिरभवदरिति Wa: | तस्मानारकरूपभेवेदं भगवतः प्राण्णब्दवायतवं तु yaaa fax । तस्मात्‌ सव्वं जगत्कम्मनं भगवत्‌क्षतमिति भगवानेव वाक्यायंः।

ञ्योतिदे शेनात्‌ ॥ ge ॥

यएष सम्प्रसादोऽस्माच्छरोरात्‌ समुलयाय परं ज्योतिरभि- सम्परय खेन रूपेणाभिनिष्ययत इति। तच संगयः। परं व्यातिमंहाभूतरूपं wa वेति | amwarg ये के चित्‌ fast युक्तया च साधिताः, निर्णी यका स्ततीऽप्यन्ये चत्वारोऽत्र निरूपिताः | तच रूद्ोपपच्या च महाभूतभमेव ज्यातिरित्यवं प्राप्त उच्यते । च्येातिर्ब्रह्यव। कुतः दशेनात्‌। ead waa देनं न्याय इति यावत्‌। सुषुप्तौ waa सता सौम्य तदा सम्पन्नो भवति। सति सम्परयन विदुः सति सम्प्रयामह दूति । अदर दत्रद्मलोकं गच्छन्तीत्यादि प्रदेशेषु ब्रह्मसम्पत्ति- रेवाक्रा। श्रचापि सस्मसादवचनात्‌ परं ज्योतित्रह्येव। तस्माद्यः कश्चनशब्दौ ब्रह्मस्थाने पटितस्तदाचक एवेति ।

र पाहः । | अणभाष्यम्‌ | ११३

अकाशोऽर्थान्तरत्वादिव्यपदेशत्‌॥ ४१॥

च्राकाभो a* नामरूपयोनिवंडिता ते यदन्तरा तद ब्रह्मेति शूयते | तताकार्णन्द सन्देदो ताकाशथः परमानमाङेति । नामरूपनिर्व्वाहमातल्मवकाशदानात्‌ भूताकाशस्यापि भव- तीति न ब्रह्मपरवमन्यस्य च नियामकस्याभावादित्येवं प्राप्त उच्यते। आकाशः परमाता गर्यान्तरलादिव्यपदेशात्‌। यद्‌- भूताकाशस्य प्रयोजनं gfafes तस्मादन्यस्य व्यपदेशः काथा- न्तरादिव्यपदेथशच । यतेव हि सिदवत्कारेणोत्छषटधर्मा अतदौया- स्तदेव vata) नापि नामरूपनिव्वाह आकाशस्य मादात्यरे तु- भवति । वं निशयेनेति सिदवत्‌कारान्ीपासनापरतवं निर्व्वा- eu ब्रह्मधश्मल' न युव्यन्तर सिद्धमिति विचारः | † अथां पत्ति- स चकस्त्वयमेव न्याय दति तस्मात्‌ यचेवातद्व्रकथनमन्यवाच्यस्य ततेव ब्रह्मपरत्वमिति fas |

सुपुपरपत्करान्तयोभेदेन ॥ ४२॥ ददारणयके ज्योति््राह्मणि या्वल्कया fa ज्योतिरयं पुरुष इत्यारभ्य अभवद वे aw भवति। aud Iza सन्देहः fa ब्रह्मवाक्यमेतत्‌ उत जीवस्येति जीवस्य ब्रह्मत्वप्रति- मादने जोबवाक्यत्वं | सखातन्तयण बह्मणएव ज्ञानकम्धवे ब्रह्म- वाक्त्रमिति। यदयप्यर्धज्ञाने न सन्देहः तथापि नियामक

* आकाशो = a <fa at पाठः) + चर्थापत्तिमूचक दृत्यारभ्य ब्रह्म परल' सिद्धभित्यन्तः कपुखलकं नासि | तत्त fafa.

करप्रमा दादित्यनुसनेयम्‌ | ९.५.

११४ अणुभाष्यम्‌ | [ २ अध्यायस्य

date भेदेनेति । तस्यायमथः। fa ज्योतिरयं जोव इतिं na सूथचन्द्रागिवाडनिराकरणानन्तरं अ्रातज्य)तिः रामा भगवानेवास्य ज्योतिरिव्यत्तरानन्तरं कतम श्रातेति प्रन्ने योऽय विज्ञानमयो ज्ञानरूपः इन्द्रियेषु इदि च प्रकाशमान दत्युत्तर जौ वोऽप्येतादश इति तच्निराकरणाधं स समानः सन्‌ stage: सन्‌ क्रीडतोत्याह | तस्योभयधम्मां seed क्रिया- मात्स्य तन्मलत्वाय ! तत्र हि चत्वारि खानानि अयं लोकः परोलोकः ay इति ad daw समानतया अनुभवति aa ave भिष्यालात्‌ दयमेव सुषुप्तञ्च चतुथे | saw तु मोकर्ो- ऽपि । . तत्रास्मिन्‌ लोके जीवस्यानो शितं प्रलक्तसिदम्‌ | मो चेत्वकयं सप्र माया अतःपरं दयंमवगिष्यते। aa gaa मेदः प्रति- पादितः। तत्र भगवतोजौवसान्ये अन्तःकरणेन्द्रियधन्मौः प्राश्रव- न्तीति ततानुकरणमाह ध्वायतौव लेलायतीवेति | ate ufea: सयमेव स्वप्रोश्रत्वा जागरणातुसन्धानं न करोति एवं जाग्रत्छापो ब्रह्मणो लोकदयं Maa सखानचयमाडइ | स वा श्रयमिति कर्डिकादयेन | स इति पूव्व प्रक्रान्तौ जवः | Naa शरोरेन्द्रियाणं दुःखदाटल्मेव। अथेति भगवच्चरितम्‌। सतु खस्यानन्द जो वस्य दुःखं च पश्यति। भदोधशब्दात्‌ जीवस्यानी- र्त्वित्‌ येन प्रकारेणायं जौवः परलोके गच्छति तमुपायं भगवानेव करोति। अयो खल्िति भगवतो न जागरितखप्र- भेदेएस्तौति we: परं खयंज्योतिष्ट' तत्र सखष्टम्‌ । एतावदरे भगवच्चरित्रमङ्गीलल्य जोवविमोक्ताधे wai सवा एष इति aaa | तस्य सहजः सङ्गोनास्ौति खप्रसङ्गाभावं प्रलचतः

3 UI: | | AUTRE | २५१

प्रदशेयन्‌ श्रसङ्गलमाह |. तावतापि जागरणावस्यायामसङ्गल- ज्ञानाय पुनः Wa| तत्र॒ मत्‌स्यटृष्टान्तोऽवसामेदन्नानाय क्रियान्ञानप्रधानं श्यनसुपर्द््टान्तसु WA भगवत्‌खरूप- प्राप्तये | अवखान्तो यत्रेति च भगवान्‌ पञ्चवणंनाडोकतएवास्य कशे भगवत्छतणएवानन्द इति खन्नानन्दो भगवद्रूप परमोलोकः खुषुभिस्वकामरूपो भगवान्‌ । BA ज्ञानाभावादुभयोः खष्टतया भेदनिदेशः। ade: प्राज्न इति नाद्याच्छादनाभावोऽतिष्न्दः तत्र भगवत्खरूपं गतस्य वाद्चेद्दरियधम्मांभावमाद। विजा- नोयादित्यन्तेन बाद्यन्दरियप्णां सलिलत्वमिति पूर्व्वोपपत्तिः। एष ब्रह्मलोक इत्यारभ्य अनुणशासेतदग्टतमिवन्तेनानन्दरूपो भग- वपन्‌ प्रतिपादितः फलल्ाय | एतावतोभयासङ्गः प्रतिपादितः तस्यानुभवारूढ्त्वाय यनः AA | दथनादश्नावापोदापाभ्यां fasaayraa पुरुष इति। एवं जोव geal भगवन्तं च Sat मोक्तोपाय ण्च्छति। तत्र aware भयं जातं सुवुद्धिरयं निर्बन्धेनापि wa ज्ञास्यतोति जोवब्रह्मधम्पनेकी- aq -जोवोपक्रमेण त्रद्मोपसंहारेणाद। स यत्रेति जीवस्य सु च्छापतापावस्था | तदयथा अन इति मरणाव्ा | तच भग- वानेवेनं लोकान्तरे नयति तद्यथा राजानमिति भगवतः सम्ध्राननम्‌।* एवंविद्मिति वचनात्‌ जीवस्तु नेवं वित्‌ सिदवदचनात्‌ न ज्ञानविधिः वाक्यभेदप्रसङ्गाच। स यतेति Ma मोहोऽधिकः। अथेनमेते प्राणा इति भगवच्चरिच्म्‌ । सम्प्र्यत इत्यन्तेन MA तत्‌ ब्रह्म श्रस्य जोवस्य श्रकामयमानसख

* garafafa कपुस्तकसम््तः are: |

११६ अणभाष्यम्‌ | [ २ अध्याय

भगवतः खरूपं पून्पैभेवोक्तमनलुबदति | भगवत्निगमने प्राणनां निर्ममनात्‌ तस्य चेच्छाधोनलात्‌ तदभावे इन्दियारि सुनी ततैव समवलीयन्ते । ब्रह्मेव सन्‌ कूटस्थः wal अपिः समुचये | az faa जोत ब्रह्माविर्भवतीत्व्थः। जीवे ब्रह्माविभावोन aga इति तम्रतिपादनाये' Ma) जोवोपदेशप्रकरणाभावेन सिङद्धवदचनात्र जोवन्मक्तावखा । नाप्यसंप्रन्नातसमाधिः मता- ALATA ब्रह्मप्रकरण्त्वान्र HAT सद्योमुक्तिः फलम्‌ उत्कमण- एव ब्राह्नणस्याप्यु क्तत्वात्‌ तच्यधेति सुषुसशरोरम्‌ अनश्िक इत्यादि संस्राडित्यन्तमुपसंहारः श्लोकास्रयोदश सव्वनिदांरकाः आयौ बह्मविन्नतेः। एष इति qyat नाडीतल्रात्‌ पञ्चवर्णण | aq तम इति दाभ्यामनेवविदौनिन्दा। तदेव सन्त दति बृि-

° ९ ~ मतां वचनम्‌ । आत्मानमिति वराग्यम्‌ । यस्यानुचित्तिरिति

नवभिभे गवतस्तुतिस्तदिन्नानच्च yatata सखषटतयोपदिशति | सवा अ्रयमासेत्वादि। रभयं वे जनक UTA IAAT कचित्‌ पाठमेदेऽप्यथमेवाधंः। wa प्रकरणे जवो वाच इति ath अभिपौयते ब्रह्मेव प्रकरणथः। BTA उत्रमणे च जीव- HAMAS व्यपदेशात्‌ | श्राकाशवत्‌ ब्रह्मनि रएव युक्तः |

प्यादि शब्देभ्यः ॥ ६२॥ किञ्च सव्वेस्य वशोत्यादि शब्देभ्यः सखष्टमेव ब्रह्यप्रकरणमिति |

इति ओरीषेदवययासमतवलत्ति श्री वल्नभाचाध्य विरचिते ब्रद्य- BAUM ATS TALITY ठतीयः पादः |

we ere

चतुथः पादः ।

न Lana

आनुमानिकमप्येकेषामिति चेन्न शरोर रूपक विन्यस्तग्रदोतेटे यति च॥ १॥ एवं want वेदान्तानां ब्रह्मपरत्वे नि णौँते केचित्‌ बेदार्था-

ज्ञानात्‌ कविदेदभागे कापिलमतांनुसारिपदा्धद्शनेन तस्यापि बेदम्रलकत्वं वदन्ति। तन्निराकरणय चतुधंः पाद्‌ mead | aa ईकतेनाशब्दमिति साङ्मतमशन्दत्ादिति निवारितम्‌ | वेदेन प्रतिपादितमिति तच्राण्ड्ते। श्रानु- मानिकमथेकेषाम्‌। एकेषां शाखिनां भाखासु साहनपरि- कल्पितप्रकल्यादरि यूयते ।

दरन्दरियेभ्यः परा war च्रधभ्यश्च परं मनः।

मनसस परा बुिवेषेरामा महान्‌ परः॥

` महतः परमव्यक्तमव्यक्तात्‌ पुरुषः परः | gaara परं किच्ित्‌साकाष्ठासापरागतिः॥ इति काठके BAT AA TTA ACH: ततो महान्‌

महत्त्वं ततः अव्यक्तं प्रतिः ततः पुरुष इति । नह्यदङ्गारादयः पदाथा ब्रह्मवाद सम्भवन्ति | तस्मादेवजाती यकेषु तन्मतपदार्थानां खवणत्‌ मायाप्रह्लत्यविदयवादा अपि we इति Iq न। शब्द साम्यमातरेण न तन्मतं सिध्यति। सन्दिग्धानां पदार्थानां Hata faq: | न तु सन्दि ग्धवाक्येन सममैव्याकुलतो विता | अच fe पत्वम्‌ ।

९९१ अणभाष्यम्‌ | [ २ अध्यायस्य

Tara रथिनं fate शरोर रथमेव तु।

विंतु सारथिं विदि मनःप्रयभेव च ॥

द द्ियाणि यानाह विंषयां स्तेषु गोचरान्‌ |

आलेन्द्रियमनोयुत्रं भोक्तेव्याडमनोषिणः ॥

तदनु चत्वारि वाक्यानि चस्त्वविज्नञानवानित्यादि | aefa- न्दरियेग्यः परा इति । तत पृव्वेसम्बबणएवायं उचितः । तमाद्‌ ! quasars: | WR wad ये शरीरेन्दरिया- द्यः ते विन्यस्ता यत्र रूपकभावैन रथादिषु तेषाभेवाच wei ग्रहणम्‌ | अन्यया प्रताना प्रतपरिग्रदापत्तिः। Mawar Gat सुत्तयपायोऽस्य रूप्यते! ay शरोरमारुह्य गच्छेदिति Sti पदम्‌ | aa जोवस्य ब्रह्मप्राप्तो मुख्यं साधनं शरीरं सरथः सव्वसामग्रोसहतापराधौनयानलात्‌ रथस दयाधोनः हयाश्च सखवबध्यधौनाः सा च प्रग्रहाधोना स च aaa: सच सखवध्यधीनः साच aaa सच प्राप्याधोन इति। wa Hal युक्सममग्रोकस्तद्शं wef: तदेद्द्रियाणमाता विषयाः तेच मनसा सम्यकत्वेन भावितास्तया भवन्ति। fax कन्द्रियाणामतथाल्वात्‌। ada विज्ञानं तद्‌ ब्रह्मविषयकं wesafa | ततः परमव्यक्त' न प्रकटं भगवत्‌लपव | सातु भग- वद्घोना न साधनान्तराधौोना। स च भगवान्‌ areata दति एवमेवायं स्तस्य चितः | किच्च । दशयति सखयभेषेममथम्‌ ॥ एष GAY Way [STAs न प्रकाशते, द्यते GBI वद्धा QR स्ट शि भिरिति |

* mela sfa at ats: |

४ पादः) | अणभाष्यम्‌ | ९१

खच्मयोपनिषदलुसारिण्या वद्या भगवत्नाने हि तत्मासि- रिति। चकारात्‌ ततो मां तत्वतो ज्ञात्रा विषते तद्नन्तरमिति रूटतिष्छहौता। तस्मात्‌ साघनोपदेशात्‌ न सां ख्यमतमिह faa- faatata |

SA तद्‌ दत्वात्‌ ॥ २॥

नलु अब्यकग्रव्देन न भगवतकपा वक्तं शक्या। धरि प्रवादादिव्याथद्च परिहरति त॒ Wl Gat तद्‌त्रह्मव ध्- धभ्मिणोरभेदात्‌। अव्य कशब्देन हि सत्यमुच्यते! तदेव हि ua प्रकारेण न व्यज्यते। अहत्वात्‌ तदेव ae योग्यम्‌ उभयचाप्ययं eq: 1 तस्मात्‌ waufddided भगवानेव सच्छमिति। तत्छपेवाव्यक्तवाचया |

तद्‌ षौनत्वादथेवत ॥ ३॥

ननु धर्मित्वे परत्वमनुपपत्रम्‌ | UAT Waal दीष इत्यत आह | अभेदेऽपि कछपायास्तद्धौनत्वात्‌ परत्वम्‌ | तच दृष्टान्तः qyaq अर्थः पुरुषाः फलं तदत्‌ । ब्रह्मविदाप्रोति पर मिति अरत vaga ब्रह्मणः सचिद्रपेण विषयत्वमानन्दरूपेण फलत्वमिति | तथयवाक्तरपुरुषोत्तमविभागोऽपि qyrat afy aia खयमपि सखाधोन दति। तथा छपाविष्टः साधनम्‌ श्रानन्द्रूपः फलमिति । अथयवाऽव्यतं सच्चिद्रूपमक्तरमेवासुः तस्मिन्‌ सति विज्ञानस्य विषयाघीनल्मयंः | एतेनान्येऽपि सव्व संस्चववादिनो निराक्लता बैदितव्याः। असम्बद्धाभिलापाच।

Re UATE | [ २ खध्यायद्छय

अनने करूट् शब्दानां वाच्यं ब्रह्मैव नापरम्‌ | शक्तास्तं धेत्तया age सन्म गत्‌ वदिःछताः ॥ तस्मादिद्धियेभ्यः परवाक्येनानुमानिकं किञिद्‌स्ि।

ज्ञेयत्वावचनाच ॥ Q ॥

पूर््वापरसम्बन्धेनायेः प्रतिपादितः केवलेतदा क्यविचारेऽपि न ane प्रलतिरूपमव्यक्तं feeder! अत्रहि वाक्य व्यत्त न्न यत्वेन नोक्तं । तेषान्तु प्रकतिपुरुषान्तर ज्ञातव्यं | न डि सिदवन्मा्निर्देे तेषां मते परुषार्थः सिध्यति 1 श्रपुरुषाथ- साधनते शच्रसंबद्ाथवाक्यत्वमेव स्यात्‌ परत्ववचनच्चासङ्तं लिष्टवादुभयोरिति चकारार्थः । श्रयं हेतुः पूवव सुकतोऽप्यवसरे स्मारितः | तस्मादव्यक्तं न प्रकसतिः।

वद्तोति चेन्न प्राज्ञो हि प्रकरणात्‌ ॥ ५॥ ननु न्ञेयलावचनमसिम्‌ ga निदमातमुक्ताऽे ज्ञेयत्व वचनात्‌ | रशनब्दमस्प्ेमरूपमव्ययं तथारसं नित्यमगन्धवच यत्‌ | अनाद्यनन्तं महतः परं WT निचाय्य तं खुल्यमुखात्‌ प्रमुच्यते ॥ दति उत्तरवाक्ये वद्तौोति चेत्‌। न। प्रकरणस्य निया- THe दयो; GANTT प्राज्ञः परमात्मेव निचाय्यः। नतु दयोर्‌ वेकवाक्यलं वक्तं शक्यम्‌ । तस्मात्‌ प्रक- रणस्य नियामकत्व AS वाक्यमपि भगवत्‌परमेव |

¢ पादः । ] अणभाष्यम्‌ | १२१

चयाणामेव च वम॒पन्यासः HAZ ॥ ९ ॥

ननु न वयं सुव्वैभेकं प्रकरणमिति वदामः किज्तिद्दरियेभ्यः परा इत्यारभ्य नाचिकेतमुपाख्यानमिव्यन्तं भिन्नं प्रकरणं । तत प्रथमं पदार्थनिदे णः | तदनु एष aay भरूतेषिति युरुषन्न। नम्‌ | ्रचाशब्दमिति तु प्रक्तिन्ञानम्‌। तस्मादेतावत्‌प्रकरणे सांख्य- मतनिरूपणादशब्दत्वमसिचभित्याण्ड्य परिहरति चचाण- मेवसुपन्यासः WAAL अस्मदुक्तव्याख्याने चिप्रकरणएत्वम्‌। QTM चतुः प्रकरणत्वं स्यात्‌ । Salar चषा वल्ली । स तमि खग्धेमध्येसि% wat wafe तं शरदधानाय मद्यमिति wa: प्रथमः । प्रतित्रवोमि ag मे निबोध खग्येमधिं नाचिकेत प्रजा- नन्‌ इत्यादयत्तरम्‌ | येयं प्रेते विचिकित्सा मनुब्येऽस्तीव्येके नाय- मस्तोति चके दति दितोयः was) देवेरत्रापोत्यग्रे उत्तरम्‌ | श्रन्य्न धर्मदन्यचाधमादिति ठतौयः WA: | Wa वेदा यत्पद्‌- मामनन्तोल्यादिना उत्तरम्‌ | एवभग्निजोवनत्रह्म णं प्रश्ोत्तराणि | तच यदि सांख्मतनिरूपणोयमिद्दियेभ्य इव्यादि स्यात्‌ तदा चतुयस्याप्युपन्यासः स्यात्‌ । उपन्यासे हेतुः wa अतएव पश्चादचनम्‌ । तस्य । प्रकतेऽभावादस्मदुतारौत्या dtwa प्रक- रणानोति सिम्‌ | उत्तरप्र्मभावा्थंच्चकारः।

Hea il S il ननु तथापि मतान्तरेऽन्यत्र सङ्कतिताः कथं ब्रह्मवाटे aq-

* सखगेम्येपि दति क ख पुस्तकसम््मतः UIs: | + yaa: भावादिति ao |

Xe

१२२ AUTH | २ Seg

परतया योज्यन्त इत्याश्ह्य परिदरति। मदत्‌ । यथया Wea शब्दो महान्तं विभुमात्मानम्‌ वैदादमेतं पुरुषं महदान्तमिव्यादौ Agee ब्रह्मपरो योगेन एवमव्यक्तशब्द्‌ोऽप्य्तरबाचक इति | न हि सांख्यमतद्व वेदान्तेऽपि महच्छब्दः प्रथमकाय्य वक्त शक्यते | तस्मादिद्द्रियादिवाक्ये सांख्यपरिकल्दितानां पदाथानां नामापि नास्तीति सिद्धम्‌ | चकारोऽधिकरणसम्पत्वद्यो तकः |

चमसवद विषघात्‌ ॥ = ॥

यनः खुत्यन्तरेण प्रल्यवस्ितं निराकत्त मधिकरणन्तरमार- भते। नलु प्रकरणवशात्‌ पूव्वेमस् दुक्तोऽर्योऽन्यथा afta: । यच प्रकरणापेकतेव नास्ति मन्ते तदस्माकं मूलम्‌ । अजामेकां लोहि तशशक्लक्लष्णां वङ्कोः प्रजाः जमाना सरूपाः | अरजो Pal जुषमानोऽनुशेते जद्ात्यनां सुक्तभोगामजोन्य इति। यदयपौदं श्वेताश्वतरोपनिषदि wars विद्यमानात्‌ पूर्व्वा परसंबदभेव वक्तव्यं तत ब्रह्मवादिनो वदन्ति किं कारणं ब्रह्म त्यपक्रम्य ब्रह्म विद्येव निरूपिता । तथापि पूव्ककाण्डे प्रणवादि- मन्वाणां नायं नियम इति प्रक्षतेऽपि मतान्तरवाचकस्येव प्रज्ल- aaa इति aE ते ध्यानयोगानुगता श्रपश्यन्‌ देवास- शक्तिं खगुणर्निरुटा+मिति च तथा ज्ञाज्ञौ दा वजावीश्णनोशावजा

# रोदिति दूति वा are: | † निगढासिति समौचौनः पाठः|

a

8 पादः | अण्यम्‌ | १२२

Gat भोक्तभोग्यायं युक्ता । अग्रे च यो योनिं योनिमधितिषट- aa विश्वानि रूपाणि योनौख सव्वाः। wfarad कपिलं यस्तमग्रे wataafa जायमानच्च पश्येदित्यादि च वाक्यानि कपिलतन््तवाचकानि वर्तन्त दरति सांख्यमतमपि वेदिक- मेवेव्येवं प्रापे उच्यते चमसवदविशेषात्‌ |

TAIT विलश्चमस BET:

तस्मिन्यशो निहितं विश्वरूपम्‌ |

तस्यासत BWIA: WA तोर

वागष्टमो ब्रह्मणा संविदानेति ॥

मन्ते यथा न विशेषौ विधातुं watt न fe क््मविशेषं

कल्ययित्वा तताव्वाग्बिलचमसं कल्पयित्वा aa qed सोमं सप्रदोतारो way भक्तयेयुरिति कल्यितुः शक्यते। तथा waa रोदितश्क्ल्ष्ण्ब्देन रजःसत्तमांसि कल्पयिता न तदशेन wata मतं शक्यते कल्पयितुम्‌ कपिलष्टषिवाक्य- मप्यनित्यसंयोगभयानित्यषेरवानुवादकम्‌ | तस्मात्न मन्त- मारेण प्रकरणयुत्यन्तरनिरपेकरेण विशेषः कल्पयितु शक्यः |

ज्योतिरूपक्रमात्त तथाद्यधौयत एके ॥ ८॥

ननु चमसमन्ते गनव्वग्‌बिल इति मन्तव्याख्यानम स्ति शिर- Baa: WUT वे यशः प्राणा वा waa दूति। नात्र तथा व्ाख्यानमस्तोतोमामाग्ङ्ां परिहरति तु We) अ्रजाणश्ब्देन ज्यातिरेवोचते। यथाद्यजा WaT तथेयं नध्वरसुख- दात्री | अग्निसूब्यसोमव्रद्युदूपात्‌ ब्रह्मणो दंमोक्तचरणरूपा

१२४ अणभाष्यम्‌ | [2 ध्यायस्य

भगवत्कायरूपांश्रत्वात्‌ तासां तितं चिदरतभेककाङ्रवाणोति सुते प्रथमोत्यन्ना देवता श्रजा शब्देनोच्यते! aa Sq: उप- क्रमात्‌ | अतरेवोपक्रमेत टेवाग्निस्तदायुस्तदा दित्यस्तदु चन्द्रमा दूति। हासुपर्ति चाग्रे मधष्येचायं मन्तः पूर््वोत्तरसम्बद्- मेव वदति सा ae efe: | अजदहयं जोवव्रह्मरूपमिति। अतर प्रकरणे न ae इति निरूपयति तथाडहि। खुल्यन्तरे स्पष्टमेव ata Ul यदग्रे रोहित रूपं तेजसस्तदरुषं TER तदपां यत्‌ aU तदन्नस्येति । एवमग्रेऽपि कलात्रये अनेन जोवेनात्मनेति जीवन्रह्मणोखखानुप्रवेशः वोजेऽपि चेविष्यमिति सरूपत्ं भगवत श्रभोगे Faq: Waa सुक्तभोगामिति। तस्मात्‌ प्रकतेऽपि चम सवच्छरुतावेवाथेकथनान सांख्यमतप्रतिपाद्‌ कत्वम्‌ |

कल्पनोपदेशाच्च मध्वादिवद्‌विरोधः॥ १०॥

aq fafaat wevafa: | योगो «fear| तत्र अजा- शब्द; छागायां रूढ; न जायत इति योगः । अनुभयरूपल्रात्‌ कथं खृष्टिवाचकत्वमिव्यार््य परिहरति कल्यनोपदेशच । काल्यनाऽनापदिश्यते । श्राया खष्टिः कल्पनया अजा शब्देनोच्यते | यथयाद्यजा वकंरसहिता waar afateat तथेयमिति उप- देशपद्ात्‌ तथोपासनमभिप्रेतं चकारात्‌ परोक्तवादोऽपि वेदस्य दिताय । यथा आदित्यो बे देवमघु। वाचं धरतुमुपा- aia | यलोकादौनाच्ाभिव्वं पञ्चागिनिविदययायां। तथा प्रक्ततेऽप्यविरोधः यीगरूट्िव्यतिरेकेणथेषा वेद्‌ गब्दप्रठत्तिरिति। तस्मरादजाश््येन न सांख्मतसिद्धिः।

* fae दूति Fo |

8 परादः। | अणनाष्यम्‌ | १९५

न संख्योपसंय दाद पि नानाभावादतिरे काच ॥ ११॥ मन्तान्तरण युनराशङ्य परिहरति | वदहदारण्यकषष aad | यस्मिन्‌ wy पञ्चजना ataraa प्रतिषितः। तमेवमन्य आत्मानं विदान्‌ ब्रह्मारुतोऽरुतमिति। qaqa पञ्चजनाः पञ्चाचयन्तं। न पञ्चानां Way समा- सानुपपत्तेः। तथाहि aa: qaqa: संख्यावाचौ संस्येय- वाचो atl श्राय पञ्चसंख्याया wats षष्टोसमासः संख्यायां warts | संख्येयपरत्वे दितौयस्य dara पञ्चत्वमेव पृव्वेवच्वेद्नन्वयः | विधायकाभावाच । अतो वौष्छा- पञ्चजनसंक्नाविशिष्टानां वा पच्चलमिति यथासम्भवमथंः। तथापि मूट्रग्रद्ेण संख्योपसंग्रहेऽपि लक्षणय केनचित्‌ waa पञ्चसग्राहकेण भाव्यम्‌ । सवच तेषां मतेन सम्भमवति। तथा सति पञ्चेव तचानि स्युः| अतस्ते नानाभावा एव खौक- तव्याः | यद्यपि भूततन्मा चा कूति वित्तिन्तःखितत्घधमा वक्त शक्यन्ते तथापि न ते agian: | | सरलप्रकछतिरविक्रतिक्मेहदावयाः watafaaaa: aa | Reuss विकारो न प्रकतिनं faafa: पुरुषः | इत्यन्यथोपगमात्‌। पुरुषे वेलचणयाभावप्रसद्गञ्च । faa नायं अत्यथं इति gataa प्रतीयते तिरेकात्‌ आकाशेति चकारादात्ा। यस्मितिल्यधिकरणएत्वेनीक्रः। तस्मात्रानेनापि मन्वेण तन्मतसिद्धिः।

* 4 faafatcfa ao |

१२६ अणभबव्यम्‌ | C अध्यायस्य

प्राणादयो वाक्वश्रोषात्‌ ॥ १२॥

AMIR मन्त साथा वक्तव्यस्तदनलुरोषेन लक्षणयापि ज्योतिः- सवत्‌ पञ्चपञ्च ब्दः पञ्च विं भशरतिवाचकतया परिकल्ययः 1 खष्ट- मादाव्याथेमाता काश्योराधा राधेयभावः प्रदभितस्तचत्ययोरेव। अतो aa तन््रतसिदिरिव्याणड्य परिहरति । प्राणादयः पञ्च- जनाः | वाक्वशेषस्य मन्ताथेनियामकलात्‌ प्राणस्य प्राणमुत च्लषषखन्तुः Alaw ओचमत्रस्यान्रं मनसो मन इति। ननु कथ- मस्य वाक्यशेषत्वम्‌ | उच्यते। प्राणद्यः संज्ञाशब्दाः करण-

वाचकास्त न्नानरूपं वा क्रियारूपं वा काय्यं जनयन्ति खव्या-.

TU) तत्र तेषां करणान्तरापेत्ताभावात्‌! प्राणदौनां पुनः प्राणदिमच्लं बाधितं स्यात्‌ । भगवतो माहहात्यविरोधश्च | अतः स्वार्थनिर्वाहायमन्याधेः aid पञ्चजनवाक्यस्य च wal वदे पञ्चठत्तौज नयन्तीति प्राणदयः पञ्चजनाः |

संप्रयोऽथ farsa निश्चयः wfata च |

स्वाप इत्युच्यते बद्ेलक्षणं ठत्तितः एथगिति ॥

तेषां तन्तग्मकारकं खकाय्यजननं न खतः किन्तु भगवत इति

SHANI Wa सङ्गतं स्यात्‌ | खण्डत्वाच शेषत्वं सन्बप्रव- त्तकत्वा्नगवतो न मादाव्यविरोधः। तत्र प्राणशब्देन लक्‌- घ्राणप्राणा ग्दोता रसनाचानने ufafsded wad वाग्वा तेजसि अत्ता चात्रञ्चेकच भवतः । सहभावित्वात्‌ afaea- ग्रहणं कचिदुभयग्रहणमिति। aaa wa waa भवन्दतिरि- चते परमाकाशः। तस्मात्‌ प्राणद्य एव GAMA aa न तन्प्रतसिदडिः॥

५१ "नक +.

8 Ute: | ] अणएभाष्यम्‌ | १२०

ज्योतिषे केषामसत्यन्नं ॥ १२॥

कारखपाटे अ्रन्रस्यान्रभिति ati | तदा कथं पञ्च तताह। ज्योतिषा संख्यापूत्तिः तेषां । यस्मादूर्वाक संवत्सर इति qa- पठितो मन्व;ः। aa तदेवा ज्योतिषां ज्योतिरिति aaa ज्योति र््राद्यम्‌ | व्याख्यातं पूव्वभमेव । तस्मात्‌ सिद्धं न तन्मतख afaqaad |

कारणत्वेन चाकाशादिषु यथाव्यपदिष्टोक्तेः॥ ve

खुतेविप्रतिषैधात्‌ खतिरेव ग्राह्येति मतं glad afa- विप्रतिषेधो नास्तौत्यधिकरणमारभते। aa sat खृटिभदा बहवः । कचिदाकाणादिकाः आवन आकाशः waa इति) क्चित्तेजः प्र्तिकाः तत्तेजोऽखजतेति। कबिदन्यधेव एतस्मा- ज्जायते प्राण इति । cay सव्वमदखूजतेति च। एवं क्रम- चत्र माने कविध॑र्ष्टिप्रतिपादकत्वात्‌ वस्तुनोदरूप्यासमभवात्‌ ग्रहात्वा अनुप्रजा पशवः प्रजायन्त इतिवत्‌ wfearaqrara- Fara ब्रह्मखरूपज्नानाथैत्वादध्यारोपापवादन्यायेन न वेदात्‌ ब्रह्मणः कारणत्वं सिध्यति । sa: परिदृण्यमानजगतः कार urna क्रियमाणे बाद्याबाद्यमतभदेषु सत कपिलस्य भग- वतृज्ञार्नांशणवतारत्रात्‌ तन््तप्रकारेणेव जगद्यवस्थोचितेत्येवं प्राप्ते उच्यते। न खृशटिभदेषु बरह्मणः कारणत्वे विप्रतिपत्तिः | सन्वेप्रकारेषु TSI Acasa: । आकाशादिषु कारणत्वेन ब्रह्म यथा व्यपदिष्टमेवकत्र श्रन्यत्रापि तदेव कारण्त्वेनो क्तम्‌ | न तस्य काय्यं करणच्च विद्यत द्रत्यादिनिराकरणन्तु लोकिक-

१२८ अणुभाव्यम्‌ | [ २ aug

कर्टत्वनिषैघपर तस्येव wala: | सर्वबत्रैल्णया्थे वेदिकानाम- बाचितार्थेकवाक्यत्वस्याभिप्रेतलादिति चकारा्धंः। काथप्रकारे Hey मादाक्यन्नापको न तु बाधकः | वड़धाक्ति सामथ्ये" लोके- ऽपि मादातमासचकमिति। तस्मात्र युतिविप्रतिषेधात्‌ wia- परिग्रह इति सिम्‌ |

समाकर्षत्‌ ॥ १५ ॥

पनरन्यथाश््ा परिदरति। aq कचिदसदा इदमग्र = = aN aN 2 ्रासोदिति। कचित्‌ सदेव सोम्येदमग्र आसौत्‌ । तदक ATE- रसदेषेदमग्र आसौत्‌ | अव्याक्लतमासोत्‌ | नासदासीन्रो सदा- सौत्‌ तम आसीदिल्यादिवाक्येषु ब्रह्मणोऽपि विगानं शरूयते । + ® तदक आहुरिति कम्वत्‌ पत्तान्तर सम्रवति। नद्यसत्तमः- AO 6 ~~, SS Team प्रतिपादयितु" शक्यते असन्नेव स भवतोति area | अआदित्यवणं तमसः परस्तादिति च। तस्मात्‌ कारणएत्वेनापि खतिविप्रतिषेधात्‌ ब्रह्मकारणं Faq UTA उच्यते | समाकर्षत्‌ | श्राक्षष्यते सखस्यानात्‌ चाव्यत इत्याकषेः। सर्व्ष्वेतेषु वाक्येषु रसदादिपदानां न निरामकलाव्यथी उच्यन्ते किन्तु वेलक्त- = € : ६ येन । सव्बशब्टवाच्यत्वं च सिद्धं ब्रह्मणः। यथया को अदा वेदक दद प्रवोचत्‌! Wa षेदा यत्‌ पद्मामनन्ति। यतो an A त्‌ e वाचो निवत्तन्त। मनसवानुद्रषटद्य इत्यादि wa विरुदधम्मां yaya । एवमनेकविरुचशब्दवाच्यव लोकप्रसिदताट- ¢ = 9 aa प्पयत्वात्‌ समाकषांद्‌वगम्यते। तं यया यथोपासते तया भव- तोति फलच्गपनाय' असन्नेव स भवतीति यथा कंसादीनां

J

@ पादः | अणभाव्यम्‌ | १२८

मारकः! तदेक आहुरित्यत् SELES प्रपञ्चुरूपोऽपिं स दति प्रथमः-पक्तः। अबव्याक्लतमसत्पक्तेण qe नासद्‌ासौदिति मनस्तदपि ब्रह्म | तम आसीदित्यनभिव्यक्तम्‌ । कञ्चणोऽपि भग- वत्वात्‌ पृन्वकाण्डेऽपि . तस्मादेव खष्टिः. न दभि तमस्तः सवेन qa लोके सम्भवति । अतः क्चिदिलक्तणटणत्‌ कचिदविल- BUG" ब्रह्मणो जगत्‌ | ATTA स्वय कटे कता च | सम्प- वरति WHIMS श्रज्ञानानिराकरणच्छायुक्तम्‌। तस्मात्‌ शब्द्‌- बेल्तष्येन चखुतिप्रतिपेधो वता न शक्यद्ति सिद्धम्‌ । जगद्वाचित्वात्‌ ॥ १६॥

एवं शब्दट्विप्रतिषेधं परिहत्याघविप्रतिषेधं -परिहरति कौशोतकिब्राद्मणि बालाक्यजातैशदसंवादे बालाकिरजा तत्वे ब्रह्मोपदेष्ट मागतः ` आदित्यादि दथिशेचिपुंरुषपयथ्यन्तं परि- fanaa तथा fatad तमेव wary ससाद | ततः सुप्तपुरुषसमीपसुभावागत्य ब्रद्मवाद्य चक्रतुः | तच कोष ` एतदालाकफे परुपोश्यश्त्यादौ जीवः म्रक्रान्तः। तस्मादेव ` सर््वोत्यत्तिरुक्ता ब्रह्म णोऽप्यतुप्रवेणशथ्च | Aa सन्देहः arava awafea कन्त ब्रह्मेव वेति) aa जोवएव कर्त Pa जगतो ब्रह्मत्वादट्यः तस्य wal राजलत्ववद्यजमानलत्व-

वदा | अस्मिन्‌ प्रकरणे ब्रह्मोपक्रमेण जोवपथवसानोक्तेः qaqa ब्रह्मतेनोक्तौ Wats कत्त । तथा सति लोकेऽपि stance’

सहज भवेत्‌ । बन्धमोत्तव्यवस्था च wa सत्यर्थात्‌ प्रछतेरेव

# कचिद्‌ विलत्तणादिति ayaa atte | ९७

१२० AURA | [2 ध्यायस्य

फलिष्यतील्ये वं प्राप्तं saat जगदावित्वात्‌। एतेषां yeuTut कत्ता यस्य चेतत्‌ HAGA एतच्छब्देन जगदुच्यते | पुरुष- शब्देन TANT! तच्नडजीवात्मकं जगत्‌ ब्रह्मकटेकमिति पूव्यसिद्धम्‌ । तदनुरोषेनापि # ब्रह्मपरत्वभेवोवितम्‌। नतु सव्वेविश्चवोऽखुतकल्यना च । अतः सुषुप्तावपि ब्रह्मरयेव लय- स्तस्मादेव wafafa ज्ञातव्यं maT तु पूर्वमेव सिद्वम्‌ । तस्मात्र जीवाधिषिता vata: कारण ।

जोवसुश्वयप्राणलिङ्गादिति चेत्‌ तद्याख्यातम्‌ ॥ १७॥

किचिदाश्ड्य परिहरति । aaa जोवएव प्रक्रान्तः। कष एतदालाके युरुषोयिषटेति। ब्रह्मलद्यापि न सिदभेता- दृशत्रेतादृशमिति। श्रत: शयनोलयानलक्णजी वध दशनात्‌ तस्ये व Awa’ जगत्कंलच्च तत्‌ सखतोऽनुपपनत्र' प्रकतौ फलि- प्यति। guar) मुख्यप्राणलिङ्गमप्यतास्ति प्राण एवेकधा भवतौति | सुषुप्तौ तस्येव हत्तिरूपलम्यते। विदययमानादेव सव्वोत्पत्तिप्रलयौ। सच WAM: | अतो जड़ादेव प्रधानात्‌ ख्छावपि watafa: | अतोऽस्रात्‌ प्रकरणात्‌ wager साच्तादा प्रकतेः कारर्त्वमिन्येवं प्राप्त उच्यते | तद्यस्यात | एतयो रुभयलिङ्गलमेव नास्तोति आखयत्वादिद तदययोगादिव्यत्र सव्वभेव काय्यै" भगवतशएव नान्यस्मादिति | अतोऽस्मात्‌ ब्रह्म वादरएव सिद्धयति न vafaate: |

{ तदनुपोकेनाचापौति ao |

8 Ota | | अणभाष्यम्‌ | ९२१९

अन्याथेन्त्‌ जेमिनिः प्रप्नवयाख्यानाभ्यामपि चेवमेके ॥ १८ ॥

wanda परिदारसुक्ता नियतधख्मवाटरेनापि परिहार माह। खापप्रतिबोधेा जौोवधर्म्मावेव। चन्तरादिलयाधारत्व प्राणख्येति | तस्मिन्रपि wa श्रन्वाथे तदश्चकौत्तंनं। ue fe तन्निराकरणमवण्यं कन्तव्यमिति तुशब्दः । बह्यप्रतिपच्यथभेव Maazel शटतिवेलच्षण्छेन प्राणकोत्तं नमाखयत्रह्ममो धाय | HA एतदवगम्यते तत्राह । उपक्रमोपसंहाराभ्यामेवावगम्यते | मरो बं बालाक एतेषां परुषाणामित्यपक्रमे मुख्यं aga निर्दिष्ट | तजज्ञानेनासरजयः Gaal भूतानां अर्य खाराज्यमाधिपत्य - चेति फल | न ह्यतदयमसुख्यं सभवति । अपिच | प्रस्नव्याख्या- नाभ्यां! कष एतद्वालाकै पुरुपोश्यिष्टेति wa: | aa जौवस्य ज्ञातत्वादटधिकरणमेव न ज्ञातं। यकष एतदालाके पुरुषो एयि- षेति व्याख्यानं न हि नाडोज्ञापयितु' व्याख्याति fag प्रति. ज्ञातं ब्रह्म । कथमेतदवगम्यते | नाड़ोव्यतिरिक्त आता wad दूति। तचाद। wan) wa शखिनो वाजसनेयिनः | तचापि दृप्बालाकिब्राह्मणे सदोवाचाजातशत्रयंतेष एतत्‌ gaia य एष विज्ञानमयः पुरुषस्तदेषां प्राणानां विज्ञानेन विज्ञानमादाय य एषोऽन्तह् दय श्राकाशस्तस्मिन्‌ शेते इत्यचा- AMMA ब्रह्म सता सौम्य तदा सम्मन्नोभवतौोति च खंद्य- पौतोभवतोति च । तस्मादाधारभूतत्रह्मन्नापनाथेत्वाज्जीवमुख्य- प्राणलिङ्गात्‌ प्रतिवाद दत्सङ्गत |

१२२ अणभाष्यम्‌ | । °. च

वाक्यान्वयात्‌ ॥ १८ ॥

पुनज्जीं वब्रह्मवादेन प्रकतिकारणएवादमाशङ्य परिहरति | हददारणयके चतुर्थे षषे च याज्नवल्कामेत्रेयोसंवाटे Aare नाखतास््रां किमहं तेन कुव्यीमिति विरक्तिसुक्ता यदेव भगवान्‌ वेद तदेवमेन्रूहोति षष्टे तामभिसुखोक्व्य न बारे पत्यः कामाः येत्यादिन। अररतत्राय ज्ञानसुपदिशति । षष्ठे पुनरुपसदारेऽप्येता- qzt खल्वशतत्वमिति ial याज्ञवल्कयः प्रवव्राजञेति। तच जोवस्य प्रकर णित्वं ब्रह्मणोषेति संशयः | aataa;: प्रियत्वं availa qaigdaat बोधयन्‌ जोवभेवोपक्रमे श्रात्मत्वेन बद्ति। तदनु तत्र दगनादि विधत्ते तेन wat विदितमिति फल- माद) तच कथयमात्मज्ञानेन सव्वेज्ञानमित्याकाङ्खायां aw a परादादित्यादित्यादिना इदं Wa यद्यमातेत्यन्तेन तस्येव सव्वेत्वमाह | तदनु कथमस्मिन्‌ Wed च्रालनज्ञानं भवतोत्या- APA दुन्द्भ्यादिदृटान्ततरयमाह। परम्मरया बाद्याभ्वन्त- भेदेन | यथा महाकोलादले दुन्दमे हन्यमानस्य शब्दो ग्टद्ोतो भवति। ततर करणं दुन्द्भिदशेनं दुन्द्भ्याघातद्‌ शनं वा। अतुमानदारा fad aa निविष्ट तत्‌साक्तात्कारो भवतीति । तथा AMAA बोधकका््यतुसन्धाने तत्सान्तात्कारो भवतीति | तच कथं सव्वेवमि्याकाङ्घायां ततणएवोत्पन्न' सव्व" नामरूपा- aan तस्मिन्नेव लोयत इति स यथेति saan | मध्येऽपि स एव नातिरिक्तं विशतीति स यथा सेन्धवघन इत्यनेना | श्राधरेय- त्वेन तावन्मा तन्निराकरणाय ह । न प्रेत्य सज्ञास्तोति।

* तावन््राचता दति क |

8 पाद्‌ः। | अणनब्यन्‌ | १२२

काय्य तिरिक्तरूपं कथयितुं न शक्यत दति। aa विशेषाका- छ्यामतिरिक्राकथने aang तत्परिद्ारायादह सदो- वाचेति । अविनाभोत्यनेन काथ्बलक्षण' सिद्दवत्‌कारेणोक्ता विषयसम्बन्धेन संसारमाद। मावतरासंसगेसत्वस्य भवतोति। विशेषतसूत्कथने डेतुमाद यदेतमिव्यादिना यावत्‌ समासि। चन्चरूपमेव पश्यति नात्मानं । ननु रूपमप्यातेति चेत्‌ aat- qua तत्‌ द्रृषटव्यत्वन न aula a fe द्रष्टसखरूप दृश्यज्नानेन ज्ञातं भवति अतद्रपल्ात्‌ | एवं द्रष्टुदृश्यव्यबहार च्ज्नानावखायां विशेषतस्तजज्ञानमशक्यस॒ुक्ता ज्नानोत्तर कञ्यकठभावणएव नासतो ag । यत्र वा अन्यदिव स्यादित्यादिना। इदमेव fe ज्ञानः मरुतत्वमिति। ततादिमध्यावसानेषु जौवप्रकरणमित्येव प्रति- भाति | तस्य ब्रह्मता जगत्कहढलमिल्ये वोत्कषः# | नतु तस्माद्‌न्यत्‌ ब्रह्मत्वेन वक्त युक्तमथविरोधाच । तस्माददे रृष्टिवाक्याना मेतत्‌- न्यायेनान्याथलान्र ब्रह्म जगत्कारणमिति प्रक्तिवाद्एव युक्त इत्येवं Wa उच्यते | वाक्यान्वयात्‌ इदं वाक्यं भगवत्यवान्वेति। नात्र जौवप्राघान्यगन्धोऽपि | waa भगवद्‌न्वयेनव जीवस्यापि प्रियलम्‌ | तस्येव सुखरूपल्वात्‌ | सव्वोपनिषद्‌नुरोघेनवास्याप्य- wa वक्तुमुचितत्वात्‌ तमेव fafeanfasaafa ara em खल्िमानि ania जायन्ते सव्व एवातानो व्यचरन्त एष चये वानन्दयातीत्यादिशुतिसदखलनिःसन्दिग्ये्रह्मणः खरूपं काथ- मंशा प्रतिपादिता इतौदमपि वाक्यं तत्‌परमेवोचितं। सव्व

* दूल्युत्‌कष CfA ao |

१२४ अणभाव्यम्‌ | [ २ अध्यायस्य

व्यवहारस्य तमलकत्वेन पूव्वसुक्तलात्‌ | विषयस्पशो विन्नाट- त्वमपि तस्यव | एवं सति सव्वेमेव सङ्तम्‌ भवेत्‌ । अ्रतो वाक्यान्वयान्र जोवपरत्वं येन vafaare: स्यादिति)

प्रतिन्ञासिद्धलिङ्गमाग्सरथ्यः ॥ २० ॥

नियतधश्चवादिनामपि मतेन प्रसते सिद्वान्त' वक्त' पक्चा- न्तराणयादह | तच ब्रह्मवादेकदेशिवादाः सन्ति! aa जौवो नाम खस्य भोगनिष्यत्यथ' सांशो भगवता कतो विस्युलिङ्गव- दिवल्याश्मरण्यो मन्यते। अनादिसिद्वएव जवश्च तन्यमाचं wer रादिसङ्ाते प्रविष्ट इति विति तन्मात्रेण प्रवेशे च ara दूति च ओडलोभिराचायः। काश्लत्‌स्रसु आसक्त्या विषयभोक्रूपं भगवत एव जोव इति। तेऽपि खमतानुसारेणाच परिद- रन्ति | तत्र पुतादिप्रियसहवचनात्‌ जौवप्रकर णमे वेतदिव्यारड्य जोवोपक्रमस्यान्यत्‌ प्रयोजनमिल्याह प्रतिज्ञासिदेरिति get | तस्या लिङ्गः अरं शत्वाज्जोवस्य तद्भटेनोपक्रमः प्रतिज्ञासिदलिङ्ग भवति | एकविज्ञानेन सव्वविज्ञानं प्रतिज्ञा। wears व्यत्‌- पाद्यमानत्वात्‌ तस्या एतत्‌ साधकं यथा Wal भगवानेव जड इति आश्मरथ्यो मन्यते। खातव्यादिविषयसतु भगवानेव | तस्मात्रियतधन्यजोववबादरेऽपि न जोवोपक्रमोदोषः।

उत्करामिष्यत एवम्भावादिल्ोडलोमिः ॥ २१॥ लिङ्ग मित्यनुवन्तते। यद्र जीवोपक्रमेण भगवतः यव. णदिकमुत्तं तत्‌ संसारभावात्‌ उत््रमिष्यतो जीवस्य लिङ्ग Gat जीवो भगवानेव भविष्यतौति ज्ञापकं। अन्यथा सेव कथम-

a

५

9 पराद्‌: | ] अणभाष्यम्‌ | १२५

aa भवेदिति इति wet डतौ fee विश्वासाः गौण प्रियवैराग्यायच्च जीवोपक्रमः कत्तव्य एषेति ओडलोभिरा- चाय्या मन्यते । तस्मात्‌ भित्रजोवपकषेऽपि नाच दूषणम्‌ |

अवस्यितेरिति arma: ॥ २२॥

लिङ्गमित्येव भगवतएवावस्था जीव इति । अतः Wat दणायामपि sal ब्रह्मेति नाचोत्कमणसुपचारी at । अन्यया कथमावमनस कामाय wa प्रियं भवतीति aga wa प्रियं भवति । मोक्तु ज्ञानमेव उत्तरत्र कर्तव्याभावात्‌ । श्रव- war व्यवसायात्‌ सिद्वान्ताददिशेषः। इति ्देनेतावदरे खल्वखतत्रभिल्यपसंदारो तुरस्य पक्तेति aATwaqEt- मन्यते | तस्माज्जीवोपक्रमो भगवतएवावस्थापिशेषो जोव इत्यस्य qay लिङ्गम्‌ । तस्मान्मेचेयोब्रादह्मणेनापि जौवद्ारा प्रलति- कारणवादरासिद्धिरिति fara |

प्रछतिशच प्रतिज्ञादष्टान्तानपरोधात्‌ ॥ २३॥

एवं प्रकतिकारणएवादनिराकरणिन ब्रह्मणणव कारणत्वे सिदधेऽप्यद्जरती यतयोभयस्थापनपक्तं परिहर मधिकरणमार- भते! ननु ब्रह्मकारणएतां a निराकुम्मः। सुतिसिदत्वात्‌। किन्तु समवायिकारणं प्रकतिरेव कायकारणयोरवेलत्तणयात्‌ | समवायिकारणानुरोधि fe काय्य | श्रन्यत्‌ सव्वं भगवानस्तु। अपेच्छते च समवायिनिमित्तयोभदः। कश्यपि शुतिरूति- समवायो wa) एवं ब्रह्मवादेऽपि स्मुल्यक्ता प्रतिः समवायि कारणं am निमित्तकारणमित्येवं प्राप्ते gad: प्रसतिख

१२६ अणभाष्यम्‌ | [ २ खध्यायख

निमित्तकारणः समवाविकारणश् ब्रह्मेव । प्रक्ततिपद्‌ प्रयोगात्‌ । खतिसिदटतौयस््यैधर्म्ापदेशः |. चकारात्‌ wafers संग्रहः | कुत एतत्‌ 1 -प्रतिज्ञादृष्टान्तानुपरोघात्‌ ! प्रतिज्ञा। अपिवा तमादेणएमप्रात्तो वेनाञ्रुत युतं.भवत्यमतं मत भवत्य विज्ञातं विज्ञातं भवतौोति। ger यथयेकेन wfawa सव्वं शएसयं विज्ञातं स्यादित्यादि प्रतिन्ञाटृट्टान्तयोरनुपरोधः satya तस्मात्‌ समवायिकारणन्ञानेन fe कायथज्ञानम्‌। उमयोग्ह णमुपचारव्यादत्ययेम्‌ उपक्रमो पसं हारवत्‌ । प्रतिज्ञा- मातल अदृष्टदारापि भवेत्‌ । दृष्टान्तमात्र त्वनुमानविधया स्यात्‌। तथा सति सव्वसमानधम्मवत्‌ ब्रह्म स्यात्‌ न सम- वायिकारणम्‌ । उभयोग्रंहणे तु प्रतिज्ञाया दृष्टमेव दारभिति समवायित्सिदिः।* कायकारण्योभेद्‌ामदट्मतनिराकरणाय पिण्डमणिनखनिक्न्तनग्रहरं ।, तथा सति यच कचिद्धगवान्‌ ज्ञातः WAa ज्ञातो भवति aay ज्ञातं भवतीति सामान्य लत्तणप्रत्यासत्तिनिराकरणाय च वाचारम्भणं विकारो नामधेय- fafa अलोकतनिराकरणाय च मल्तिकषेलयेव सत्यमिति aga- नेव जगतः wad नान्यधेति। सामान्यलनणप्रत्यासत्ति- निराकरण स्परणमेवाग्रे चोशि रूपाणौव्यत्र करिव्यति। sat ब्रह्मरूपेण सत्यस्य जगतो व्रह्म व समवायिकारणम्‌ | टेदात्- बद्धिसु सत्यां विकारवदौ दोषः । खुतिसामध्ये प्रमाणएमित्यक्तम्‌ | तस्मात्‌ aga समवायिकारणं न. vata:

कि कि = (क

उमवायलरसिद्धरिति Ho |

8 पादः । ] AUT | X29

अभिध्योपदे शा ॥ ee

लिद्गान्तरमादह । सोऽकामयत बहसयां प्रजायेयेतोत्यत कामनं तस्याभिध्यानम्‌ आप्तकामत्वात्र कामना | तदभिध्यानं खष्टावुपदिश्यते। बहस्यामिति waa बहरूपत्वाभिध्यानेन we खयमेव भवति । सुवणंस्यानेकरूपलं सुव णप्रकुतिकत्वएव | श्रध्यासाभावात्‌ गौणएत्वापत्तेथ । न दि मुख्यं बहभवनं योगिनां सम्भवति | स्वेभवनसाम्या सस्ये सम्भवति गौणएकल्यनाया अन्याय्यत्वात्‌ | चकारादिरं wa यदयमात्मेति कायस्य awa शुतित्रहयप्रकतिवे warafa नान्यथा । भ्रथवा। wa खल्विदं ब्रह्म तज्जलानिति शान्त उपासौतेति तस्य जगद्रुपतेनाभिष्यान- सुपदिश्यते। तदूत्रह्मसमवायित्वे घटत दूति चकारादेकलत्ेन wat बडइधा विश्वतोमुखमिति |

साक्ताचोभयास्नानात्‌ ॥ २५ ॥

लिङ्गसुक्ता श्ुतिभेव प्रमाणमाह । साक्तात्‌ युत्येव सम- बायितसुच्यते। चकारात्‌ खल्यापि । कथं श्रुत्योच्ते। aay! उभयाक्ानात्‌। ब्रह्मणः सकाशत्‌ ब्रह्मण्येव च efevaaar: अआश्नानात्‌। watfe हवा इमानि भूतान्याकाशादेव समुत्‌- पद्यन्ते sat प्रत्यस्तं यन्तोति। ae Way जगतः प्रभवः प्रलयस्तथेति Wi नद्येतसित्रिमित्तले सम्भवति सुवणीदिषु तथोपल: | लोकवेदन्यायेन BATS | तस्मात्‌ भगवानेव ` समवायिकारणम्‌ | श

१८ अणएभाष्यम्‌ | [ १ अध्यायस्य

आत्मत; परिणामात्‌ ॥ २६ ॥

aq सएव wa wate स एवावति दन्ति चेति कत्तं ल- प्रतौतेराकाश्ादिवाक्यमप्यौपचारिकं भविष्यतोति ततननिराकर- णाया | waa: | agate सखयमङुरुतेति स्वस्येव काकलेभावात्‌ अविक्लततश्वचनाचालौकिकल्म्‌। तथापि ज्ञानार्थ॑सुपपत्तिमाह। परिणामात्‌ । परिणमते काथाकारे- रेति अविक्लतभेव परिणमते gat सर्व्वाणि च तेजसानि। ठद्व्ालौकिकत्वात्‌ ब्रह्मकारणत्वएव घटते । पूव्वावस्यान्यया- भावस कायञ्ुल्यनुरोधादङ्गोकन्तेव्यः। वच्यति ai way शब्दमूलत्वादिति। अन्यानि च युक्तिदषणणनि -परि हरिष्यति | तस्मात्‌ ब्रह्मपरिणमलत्षणं कामिति जगत्समवायिकार्णएत्वं ब्रह्मण एवेति सिदम्‌ |

योनिश हि waa ॥ २.७॥

चेतनेषु किञ्चिदाश्छ्य परिहरति | नन्वसु जडानां ब्रद्मेक- कारणत्वे। चेतनेषु तु योनिवोजयोः समवायितद्‌ नात्‌ घुरुष- त्वात्‌ भगवतो योनिरूपा प्रतिः समवायिकारणं भवतु। शक्र णो णितसमवेततलाच्छरोरसेत्या ङ्य परिदरति। योनिश AGI! शाक्तवादनिराकरणाय चकारः। aa gyfer प्रमाणयति fe Maa इति युक्तिस्तावत्‌ ata deena भरासौदेकमेवादितोयभिति पूव्वेमेकभेव प्रतिज्ञातम्‌ । आाकाशा- Sq श्रानन्दाद्धपवेत्यायेवकारेश्वानन्यकारणत्वे जगतोऽवगम्यते |

# पुरतल वचनादिति wo |

~ प (`

8 uta: | | AUT | १२८

इतरापेच्चायां saga: | Wat च । करत्तीरमोशं पुरुषं ब्रह्म- योनिं। यद्घतयोनिं परिपश्यन्ति धोरा इति च । मम योनि- महदन्रह्म तस्मिन्‌ गभे दधाम्यदहमिति। तासां ब्रह्म aval face वौोजप्रदः पितेति च । भअर्तरपुरुषोत्तमभावेन aaa | तस्मात्‌ योनिरपि भगवान्‌ युरुषोऽपि wa’ Ta was भगवानिति इदं सव्वं यदयमामेति सिम्‌ । तस्मात्‌ कैनाप्यं- शेन प्रकतिप्रवेशो नास्तोत्यब्ट्त्वं सांख्यमतस्य सिम्‌ |

एतेन VA व्याख्याताः व्याख्याताः ॥ २८ ॥

ब्रह्मवादव्यतिरिक्राः सब्ब वादाः श्रवेदिकाः वैदविरुडा- Bas | एतेन ब्रह्मवादस्थापनपूव्वेकं सांख्यमतनिराकरणेन aq पातच्छलादिवादा area: | अवदिका अनुपयुक्ता । वैदिकानां दिबेदः प्रमाणं । तस्ित्र्याकुले स्नान्तिप्रतिपन्रा एव सव्वं वादए इति। waaay विस्तरेण वच्यते | आहत्तिरध्यायसमासिवोधिका | :

डति श्रीवेदव्यासमतवत्ति श्री वल्लभा चा्येविर चिते ब्रद्यदचाणभाय्य प्रथमाध्यायस्य WA: पादः । प्रथमोऽध्यायः AA: |

दितोयोऽध्यायः |

सुत्यनवकाशदोषप्रसङ्ग इति चेत्‌ नान्यसु्यनव- काशदोषप्रसङ्गात्‌ ॥ १॥

प्रथमाध्याये वेदान्तवाक्यानां विवादास्द्‌ानां ब्रह्मपरत्वेन समन्वयः प्रतिपादितः श्रघुना छतिखत्यविरोधः प्रतिपादयते।

भ्रान्तिमूलतया सव्वसमयानामयुक्तितः।

न तदिरोधादचनं वेदिकं werat व्रजेत्‌ | खतिविप्रतिषेघसत्ववश्यं प्रतिविभेवः। प्रथमचतुथेपादे सब्वै- mart प्रतिपादिते स्मतिप्रतिपादिते स्मृतिलवचनेन प्रामाण्ये च यावत्‌ तदप्रामाख' न पएरतिपाद्यते तावत्‌ afd: परिहतुंमशक्य इति तत्निराकरणाथं प्रथमतः खत्रचथमाह | तल्यबलानां परस्परविरोधे न प्रक्रारान्तरख्ितिरिति ततो युक्तया शुतिविप्रतिषेधप्रिहारः। ततो दितोये पादे वेद बाधकत्वाभावेऽपि acta खातन्तेयण कश्चन पुरुषार्थः सेव्य- तोल्याश्डय बाद्याबाद्यमतान्येकोक्षद्य निराकरोति भान्ते. quad) ततः सभ्यग्बेदाधविचारायव वेदिकपदार्थनां क्रमखरूपविचारः पाददयेन । अतः सम्परणेनाप्यष्यायेना- विरोधः प्रतिपाद्यते#। कपिलादिमदषिकतरूतेनं मन्वादिव-

% प्रयनाध्याये इत्यारभ्य प्रतिपायते इत्यन्तं ayaa नास्ि। an अवश्यमेव

यीजनौयम्‌ |

१९ पादः | अणुभाष्यम्‌ | १९१

पत्तेरिति aq न कपिलव्यतिरिक्तश्धव्रह्मकारणएवच कस्म त्यनव- काश्दोषप्रसङ्ः | WE सव्वेस्य जगतः प्रभवः प्रलयस्तथेति |

इतरेषाच्चान॒पलभम्धेः ॥ २ ॥ प्रकतिव्यतिरिक्तानां मददादौनां लोके वेदे चानुपलबेः। एतेन योगः प्रतय क्तः ॥ २॥

सास्यस्मतिनिराकरणेन योगरूढतिरपि निराङता द्रष्टव्या | यीगस्य वेदिकत्वशङ्या भेदेन निराकरणम्‌ |

न विलक्षणत्वादस्य तथात्व च शब्दात्‌ ॥ 8 ॥ बाधकोऽयं dai श्रस्य जगतो विलक्षणत्वात्‌ श्रचेतन- त्वाच्चेतनं न कारणम्‌ । विलक्तणत्वश्च शब्दात्‌ । विन्ञातच्ा-

famaafa प्रत्यक्तस्य भ्रान्तित्वं मन्यमानय्येदं वचनम्‌ |

अभिमानिच्यपद्‌ शस्त विशेषानुगतिभ्याम्‌ ॥ ५ ॥

aaa । श्रापोऽन्रवन्‌ । तत्तेज UAT, ते ह वाच. मूचुस्त्वं ` न उद्ायेति । एवमादिश्ुतिभिग्वेन्द्रियाणां चेतनत्वं प्रतिपायत zara तु शब्देन निराकरोति। तत्तदभिमा- निन्य एव टेवतास्तथा वदन्ति । aa! वेद एव विन्नातच्ा- famaafa तेतनाचेतनविशेषोक्तेः* । अनुगतत्राच। अगिि- वी ग्‌ भूत्वा सुखं प्रा विशदिल्ेवमादिविशेषानुगतिभ्यामभिमानितव- भित्यथः | टेवतापदञ्च Ba |

* चेतनविशषोक्ते रिति खादशपुस्तकसम्मतः पाठः|

ह

१४२ अणभाष्यम्‌ | C अध्यायस्य

दृश्यते तु ॥ ९ ॥ परिहरति । तु शब्दः पक्त व्यावत्तयति। दृश्यते डदि काय- कारणयोवेरूप्यं# केश्गोमयहिकादौ । चेत नाद्वेतनोत्त्ति- fata तदं श्खयेव fata: | quineafaaa प्रकतेऽपि सदं शः।

असदिति चेन्न प्रतिषेधमाचत्वात्‌ ॥ © ॥

सुतौ कारणएत्वेनासदुक्तमिति चेत्‌। न। प्रतिषैधाथभेव वचनम्‌ | कथमसतः सज्जायेतेति । कायस्य वा पूव्प्रतिषेष ब्रह्मकारणताय | |

अपोतो तदत्मसङ्गादसमच्ञसम्‌॥ ८॥ पूव्वपत्तमाडह । अपौतिलयः। काथस्य कारणलथे तदत्‌ We: | स्णीलखसावयवत्परिच्छिनिलाश्टदत्वादिधग्यसम्बन्धाव- ्यकत्वादसमच्ञस ब्रह्मकारणवचनम्‌ | न तु दृष्टान्तभावात्‌ ॥ ९॥

न वास्मदौये wea कि्िदसामन्नस्यमस्तोति तु शब्देन परिहरति | खपचखापनपरपक्तनिराकरणयो र्वि मानत्वात्र त॒ वचनम्‌ | तत उत्पन्नस्य aa लयेन काय्यांवस्थाधम्भरसम्बन्धः शरावरुचकादिषु प्रसिद्धः! भवतांपरं न दृष्टन्ताऽस्ति।

सखपक्दोषाच ॥ १० ॥ auq चेते प्रतिवादिनः साधारणा dat: | निवििशेषात्‌

* Seufafa a> |

१ पादः।) अणएभाष्यम्‌ | १४२

~ ~ ४ प्रधानात्‌ सविशेषस्य कायता तस्योत्पत्तिः। लये तद्ब्र A ई सम्बन्धः। असत्कायवादप्रसङ्गः। तथव काय्योत्पत्तौ कारणण- भावेन नियमाभावः | भावे वा सुक्ञानामपि पुनबेन्धप्रसङ्ः।

तर्काप्रतिष्ठानादप्यन्यथान्‌मेयमिति चेदेवमप्य- विमोक्तप्रसङ्गः ॥ ११॥

FSSA शष्कतकंण प्रत्य वस्थातुमयुक्तं तकंस्याप्रति्टानात्‌। तर्वोनाम aataat युक्तिः। सा एकोक्ता नान्येरद्गेक्रिथते। arauana मतिभेदात्‌ aqare रूप्यासम्भवात्‌ निया- मकाभावाच। अतो न तकंस्य प्रतिष्ठा ! gaufea: परिहारः | श्रयन्यधानुमेयमिति चेत्‌ एवमप्यन्यथा वयमनुमास्यामदहे यथा नाप्रतिष्ादोषो भविष्यति । न fe कोऽपि aa: प्रतिष्ठितो नास्तोति वक्त शक्यते । व्यवहारोच्छेद्‌ प्रसङ्गात्‌ |

आष धर्ममोपदेणएच वेद शस्ताविरोधिना | यस्तकणानु सन्धत्ते स wa वेद नेतरः ॥

इति स्मरतेः ॥

सावद्यतकंपरिद्ारेण fun: प्रतिपत्तव्यो भवतोति चेत्‌। एवमप्यविमोत्तप्रसङ्गः । ब्रह्मवादि नोऽनिदु टतकंस इावेऽपिकन प्रक्षतिवादिनस्तकंस्य टोषाविमोत्तप्रसङ्गः । मूलतनियमाभावात्‌ बेमत्वस्य विद्यमानात्‌ ।

एतेन शिष्टा परियद्दा अपि व्याख्याताः ॥ १२.॥ सांस्यमतस्य वे दिकप्र्यासत्रत्रात्‌ केषाचित्‌ शिष्टानां परि-

# निरवद्यतकंसद्धावेऽपोति He |

१९8४ AUTH | [ २ अध्यायस्य

ग्रहोऽप्यस्ति। अणशुमायाकारणवादास्तु सर्व्वथा न fas: परिग्यद्यन्त दूति तेषां तकाः पूर्वोक्तन्यायेन सुतरामेव निरस्ता वेदितव्याः |

भोक्तापत्तेरविभागस्चे्‌ स्याज्ञोकवत्‌ ॥ १२॥ कारणदोषं परिहृत्य कायदोषपरिदाराधमारमभः। भोग्यस्य warts: | ब्रह्मणा निव्विशेषस्य कारणत्वात्‌ daiwa भोग्यस्य च भोक्लतवमापद्येत | gat न विभाग दति चेत्‌। स्याललो- कवत्‌ | यथा लोके करक ङण्डलादौ नां सुवणकारणत्वेन सुवण - नन्यत्वेऽपि न कटकस्य कुण्डलवमेवमेव न भोग्यस्य भोक्तुम्‌ |

तदनन्यल्रमारम्भणशब्दादिभ्यः |i १8 ॥

सुतिविरोधं परिहरति । वाचारम्भणं विकारो नामधेयं खृत्तिकेत्येव सत्यमिति i aa विकारो वाद्ातेणेवारभ्यते न aga sae: प्रतिभाति तथाच सति कस्य ag कारणं भवेत्‌। अतः अयुतिवाक्यस्यायमाद । आर म्भणश्ब्टादिन्यसतदन- wa प्रतीयते । Hae कारणानन्यलं न मिथ्यात्वं । ये पुन- भिष्यात्व तामसवद्धयः प्रतिपादयन्ति तेरह वादाः qagfa- नाशनेन तिलापः कता Sfeaen: | अन्तःप्रविष्टचोरवधाथमेवेष आरग्ः। अलोकिकप्रमेथे सूत्रानुसारेरेदव निण्य उचितः। न खतन्ततथा fafaq परिकल्मनं तकांप्रतिष्टानादिति निरा- कतमेव। न चास्िन्रपि wa भिध्यात्राथः सम्भवति। एक- विन्नानेन सब्वविनज्ञानोपक्रमबाधात्‌ प्रकरणविरोधश्च। नवा- विरोधभयपरित्यागेनेकमिदं सूत्रमन्यथा यीजयत्रतिधष्ट इत्यलं विस्तरेण |

१ Oz I | AUHTATA | १६५

भावे चोपलम्धेः ॥ १५ ॥ भाव एव विद्यमान एव घटे घटोपलब्िः नाभावे। चकारान्‌ सृत्तिकेल्येव शतिः परिग्णहौता। argu च उपलम्भे मिय्यवात्र घटोऽप्यसतोल्यक्ते उपलग्धेत । इदं खत मिष्यावाददिनान ज्ञातमेव । अतएव पाटठान्तरकल्पनम्‌ |

सत्वा्चावरस्य ॥ १६॥ अवरस्य प्रपञ्चस्य ward चकालिकल्वात्‌ awe’) सदेव सौम्येदमग्र आसीत्‌ यदिदं किञ्च तत्‌ सत्यमित्याचच्त इति Wa:

असद्ययपदेशा्ेति चेन्न धम्मान्तरेण वाक्यशेषात्‌ WO ॥ रसदा इदमग्र च्रासोदिति gat प्रागुत्पत्तः कायस्या- aa बोध्यत दूति चेत्‌ । al भव्याक्लतत्वेन धर््गान्तरेण तया व्यपदेशः | कुतः | वाक्यशेषात्‌ | तदात्ान wangedta aaa क्रियमाणत्वात्‌ इद मासौत्पद्‌प्रयोगाच् | युक्तेः शब्दान्तराख ॥ १८॥ युक्तिस्तावत्‌ समरेतमेव ala wequiaa इति सम्बन्धस्य दिनिष्ठत्वात्‌ नित्याच कारणन्तरेणापि परम्परया सम्बन्धः| असम्बदोत्पत्तो तु मिथ्यात्वमेव प्रतत्तिस्वभिव्यक्यथीमिति | शब्दान्तरम्‌ | CMCSA: RATA खयमकुर्‌तेति। पटवच्च ॥ Ve ॥ यथा सवेष्टितः पटोन व्यक्तं गय्यते विसततसतु wad तथा आविभीवानाविभावेन जगतोऽपि Le

१४६ UTAH । [ २ अध्यायस्य

यथा च प्राणादिः ॥ २०॥ यथा प्राणापानानां नियमने जौवनमाचम्‌ श्रनियमने आङ्चनादि नतावता# प्राणमेदः पू्यमसच्छ' बा तथा जग- तोऽपि | ज्ञानक्रियाभेद्‌ात्‌ खत्रहयम्‌ |

इतरव्यपदेशद्धिताकरणादि दोषप्र सक्तिः ॥ २१॥ बरह्मणो जगत्कारणत्वे tate जौ वस्यापि ब्रह्मलात्‌ afed कत्तव्यं aa adda तदकरणादिदोषप्रसक्तिः। तत्‌ Set तदेवानुप्राविशत्‌ । श्रनेन जोवेनात्नानुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणौति तस्येव Nagy व्यपदेशात्‌ । अधिकन्तु भेदनिदेशात्‌ * ॥ २९॥ तु शब्दः पत्तं यावत्तयति। यदि ब्रह्म तावन्मात्रं भवेत्‌ तदायं eta: । तत्‌ पुनर्जोवाञ्जगतश्चाधिकम्‌ | कुतः । defae- शत्‌ | द्र्व्यादिवाक्येषु aaa aaa विज्ञानानन्दव्यम- tual नहि amtiswe fed निवमेन करोति! wa न्दरियव्यापाराभावप्रसङ्गात्‌। खलोलयेकं तु करोत्येव । अभ्सादिवच तदनुपपत्तिः ॥ २२॥ पायिवत्वाविशेषेऽपि हौरमाणिक्यपाषाणानां पलाश चम्मकचन्दनानाम्‌ उच्चनोचत्वमेवं जौवस्यांश्वा विशेषेऽपि ब्रह्मादि खावरान्तानासुचनोचत्वम्‌ । कायवेलन्ष' तदनलु- रोधश्च दशितः।

# नैव तावता इति wo | † भेदव्यपदेशात्‌ इति ao ।

१ पादः।] अणभाष्यम्‌ ।! १४७

उपसं दारद शेनान्नेति चत्‌ AAs ॥ २४॥ बरव कमेव जगत्‌कार णएमिव्यक्तम्‌ | तन्न पपद्यते | कुलाला- देखक्रादिस।धनान्तरस्योपसंहारद्शनात्‌ सम्पादनदशेनादिति चेत्‌ । न। न्तौरवद्धि। चथा at कत्तांरमनपेच्छ दधिभवन- समये दधि भवति एवभेव ब्रह्मापि कायथसमये सखरयमेव aa’ भवति |

देवादिवदपि लोके ॥ २५॥ खतोभित्रकरणे दृटान्तः। यथा देवषिपितरो बाद्यनिर- पत्ता एव खयी गवलेन Va Fala एवं ब्रह्माप्यनपेच्छय तत्सम- वायं खतणएव wa करोति|

छतस्तप्रसक्तिनिरवयवत्वशब्दकोपो वा ॥ VE |

यद्ये कमेव ब्रह्म सखात्मानमेव जगत्‌ कुयात्‌ तदा Aaa ब्द्मौकमेव BIA भवेत्‌ अयांशमेदे न व्यवखा । तथा सति निरवयवत्वखुति विरोधः | निष्कलं निक्ियं शणन्तमिति |

श्रुतेस्तु शब्द मूलत्वात्‌ ॥ RS | त॒ शब्दः ud व्यावत्तेयति। Qa: # श्रूयत एव इयमपि । नच शुत युक्ता बाधनोयं | णब्दमूललात्‌ शब्देकसमधि गम्यलात्‌ |

अचिन्त्याः wa ये भावा न तांस्तकेणए योजयेत्‌ । अव्वाचोन- विकल्पविचारकूतकं † प्रमाणाभासभास्तकलिलान्तःकरणदुर व-

* कपुस्तके श्रुतेरिति नालि | + Haan दति ao |

१६८ अणुभाष्यम्‌ | [ २ ध्यायस्य

ग्रवादिनां विवादानवसर * सव्वेभवनसमर्थ ब्रह्मणि विरोधा- भावाच। एवं परिहतेऽपि दोषे खमलत्याऽनुपपत्तिमुद्धाव्य सब्वे- aud वदन्‌ मन्दमतिः सदधिरुपेच्यः।

आत्मनि चेवं fafaarg हि ॥ ec eel टेणएकालापेक्तापि af, saga ख्ष्टत्रात्‌ देशकालख्षटटावपि भात्मन्येव साधिकरणस्य wears afe- रन्तञ्च Uae वा आदह | विशेषाभावेन च्रनन्तरोऽबाद्य इति। विरोधाभाव विचित्रशक्तियुक्लत्वात्‌ सब्भवनसमथंत्वाच्च । ` सखपक्तदोषाच ॥ RE ॥ प्रधानवादिनोऽपि सब्वेपरिणमसावयववत्रानिल्यत्ादिदौषो द्ःपरिहरः । युक्तिम्रलत्वाच तस्य । अचिन््यकल्पनायां प्रमाणा भावाच | : सर्ववोपिता च तदशनात्‌ Be 1 सब्बक्तिभिरूपेता उपगतः। चकारात्‌ सत्यादिगण- युक्च । कात. | तदशनात्‌ | तथा Ae दृश्यते । यः सब्ब ज्ञः Tae शक्तिः! सर्व्यकर्ता सर्व्वकाम इत्यादि । विकरणत्वान्नेति चत्‌ तदुक्तम्‌॥ २१॥ कत्त इन्द्रियवान्‌ लोके) ब्रह्मणो निरिन्द्रियितात्‌ कथं कटत्वमिति qi al अस्य परिहारः पव्वेमेवोक्तः zag शब्ट्स्रूलत्वादिव्यव्र। AAAs ुतिरेव शरणं नान्या वाचोयुक्तिरिति,

* वाद्‌ानवसरे इति qo |

९ पादः। | अणाभाष्यम्‌। १६८

न प्रयोजनवत्वात्‌ ॥ २२ ॥

न ब्रह्म जगत्‌कारणम्‌ । कतः । प्रयोजनवच्वात्‌ । कार्य हि प्रयोजनवत्‌ ze लोके । ब्रह्मणि पुनः प्रयोजनवच्' सम्भा- वयितुमपि न शक्यते | श्राप्रकामयुतिविरोधात्‌ । व्यधिकरणो ST: न समासौ वा

लोकवत्‌ तु लोला HASTA ll २२ ॥ तु ब्दः पत्तं व्यावत्तयति। लोकवत्‌ लीला। नहि लोलायां किचित्‌ प्रयोजनमस्ि। लोलाया एव प्रयोजनलात्‌ | ईैश्वरत्वादेव न लोला पयनुयोक्तु wat! सा लौला RAG Wa) तस्य लोलावेऽप्यन्यस्य तत्कौ्तने dra इत्यथः । लीलैव केवलेति बा। `

वेषन्यनेधु णे न Baars तथादि दशयति । २४ ॥

कांखित्‌ सुखिनः कांञित्‌ दुःखिनश्च प्रलयच्च काव्वेन्‌ विषमो faaadfa चेत्‌ । न । सापेक्तलात्‌ । जवानां कम्मोानुरोषेन सुखदुःखे प्रयच्छतीति वादिबोधनायेतदुक्तम्‌ | वसुतस्त्वाण्ष्ट वेष्यने्ै यसम्भावनेव नास्ति। afeaq भगवान्‌ बीजवत्‌ au | fata तधा दशेयति। एष दव साघु कश कारयति तं यमेभ्यो लोकेभ्य उननिनोषति | एष उ एवासाधु कम्य कारयति वमधोनिनोषति+ | oat वे yaa कर्णा भवति पापः पापेन कन्धणेति च । सापैचमपि कव्व त्रीशखर इति मादहातव्यम्‌ |

* उभयचापि निनीषते दति ao |

१५० अएभव्यन्‌ | [ २ अध्यायस्य

न कम्मे विभागादिति चत्‌ नानादित्ात्‌ ॥ २५ ॥ न aq विभागात्‌ कार्ययोदरमात्‌ ge’ सम्भवति। war न्योन्याश्रय इति चेत्‌ । न । अनादिलात्‌ । वोजाङ्कुरवत्‌ प्रबा- दस्यानादि वात्‌ |

उपपद्यते चाप्युपलभ्यते च ॥ २६॥ कथमनादरित्वमिति चेत्‌। उपपद्यते | अन्यया कस्य संसारः क्र तदहान्यक्ताभ्यागमप्रसङ्गखच। उपलभ्यते च Tawa: | अनेन जोधेनामनेति सर्गादौ जीवप्रयोगादनादिल्रं। aves यथा- qa act विश्वमिदं भवानिति च।

सव्बेधन्प्रापपन्तेशच ॥ BO ॥ उपसंहरति | वेदोक्ता wat: सव्वं ब्रह्मणि उपपद्यन्ते | सव्वसमथत्रादिति।

इति ओीषेदययासमतवत्ति श्री वह्नभाचाथ्येविर चित ब्रद्च- खचाणभाव्ये डितोयस्याध्यायस्य प्रथमः पादः |

दितोयोऽध्यायः |

रचनानपपत्तेश्च ATAATAA Ut १ ॥

खतन्ततया Wa वादा# निराक्रियन्तेऽस्मिन्‌ पाटे | लोका- aU aT ATA ्रचेतनेन केवलेन प्रधानेन रचना MMII | रचितत्वादेव न परिणामः सव्व॑स्य संश्धेषप्रसङ्गात्‌ | श्रतद्चेतन- कटेका रचना नादेतनेन प्रधानेन कत्तं ` शक्या । तस्मात्‌ कारण- त्वेन † प्रधानं नानुमातव्यम्‌ । अन्यथोपपच्या बाधितमभेवानु- मानमिति चकाराथः।

प्रवृत्त ख ॥ २॥

सुवनानि विचा जनान्‌ विचारयति। सव्वस्य तत्परि- wa प्रतत्तिनोपपद्यते। प्रधानस्य वा wyayata: | यद्यपि प्रधानकारणवाद फलपय्यन्तमङ्गोक्रियमाणे न किञ्चित्‌ दूष- एम्‌ कतिमातस्य प्रधानविषयत्वात्‌ तथापि वादिनं प्रति लोकन्यायेन वक्तव्यम्‌ | Aa लोके चेतनाचेतनव्यवद्ारोऽस्ति। चेतनाश्चतुर्विधा जवाः ae: अ्रलौकिकाथ् | अन्येऽचेतनाः aataa विचारोऽतेति न किचित्‌ विचारणोयम्‌ |

पयोऽम्नवच्चेत्‌ तत्रापि ॥ २॥ यथा पयो विचित्रफनरचनां करोति। यथा at aatfz-

* सब्वेवाद्‌ा दूति we | † करणत्वेन दति Go |

१५२ अएुभयष्यम्‌ | [ २ अध्यायस्य

जलं aa एव स्यन्दत इति चेत्‌ । न। तत्रापि दोहनाधिश्रयणे मेधानां चेतनानामेव Bald | व्याख्यानान्तरे लन्रा््‌, वदिव्य- gai fala * समाघानन्नोभवयवादिसम््तम्‌।

व्यतिरोकानवस्थितेश्ानपेक्त्वात्‌ ॥ ४ ॥ प्रधानस्यान्यापेच्ताभावात्‌ सव्वंदा काथकारणमेव न व्यति- रेकेण तृष्णौमवसानसुचितम्‌ | पुरुषाधिष्टानस्य तु Gaara | सेश्वरसांल्यमतेऽप्य शवथ न्तद धनमिति यथासि तमेव दूषणम्‌ ।

अन्यचाभावाच न ठणादिवत्‌ ॥ ५ ॥ टणपल्लवजलानि सखभावादेव परिणमन्ते एवमेव प्रधान- fafa a मन्तव्यम्‌ | WIA WETS] दुग्धस्याभावात्‌ | चका- रात्‌ चेतनक्रियाप्यस्ति। ततस लोकदृष्टान्ताभावाद्चेतनं प्रधानं न कारणम्‌ ।

अभ्यु पगमेऽप्य्थाभावात्‌ ॥ ६ ॥

~ ~ © प्रधानवादाङ्गीकारेऽपिः प्रच्यकारित्वाभावात्‌ न पुरुषाथः सिध्यति | |

पुरुषाश्मवदिति चेत्‌ तथापि ॥ ७ ॥ प्रधानस्य केवलस्य कारण्वादो निराकूतः | पुरुषप्रेरितस्य कारणएत्वमाशङ्य परिहरति | पुरुषः पङ्करन्धमारुद्यान्योन्योप- काराय गच्छति। यथा वा अ्रयःकान्तंसन्निधिमाचेण लो * facia दति ao | { प्रधानकारणवादाङ्गोकारेऽपि दति ae |

२ tz: 1] अएभावष्यम्‌ \ Ws

क्रियासुत्यादयति। एवभेव gaatfufea qayafafed at प्रधानं प्रवत्तिष्यत इति चेत्‌ तथापि दोषस्तद्वस्थः। प्रघान- Wag पुरुषस्य खाभाविकम्‌ प्रधानकतं at) ara प्रधा नस्याप्रयोजकत्व दितौये प्रधानरोषस्तदवस्ः। नित्यसम्बन्धस्य विश्ि्टकारणत्वेऽनिर्मोक्तः। WAS तु मोचाङ्गीकारः सव्वं. याऽनुपपन्नः |

अङ्गित्वानुपपत्तेख्च ॥ ८॥ प्रक्षतिपुरुषयोरद्गाद्गिते भवेदप्येवं | तच नोपपद्यते | पुरुष- स्याङ्न्त्ि ब्रह्मवाद्प्रवेणो मतदानिश्च। प्रकतैरद्भित्वे लनि- मोक्तः* | अनेन परिहतोऽपि मायावादो निलेज्नानां हदये भासते।

अन्यथानुमितो च ज्ञशक्तिवियोगात्‌ ॥ € ॥

अन्यथा वयं सव्वेमनुभिमोमहे यथा wa दोषाः परि- हता भवेयुरिति Rai तथापि ga ज्ञानशक्तिनांस्तोति aaa! तथा सति मौोजस्येवाभावात्‌ निलत्वाचानिर्मोत्त 1 afta |

विप्रतिषेधाचासमञ्ञसम्‌ ॥ १०॥

परस्यरविरुदत्वान्मतवत्तिनां पच्चविंशदिपच्चाङ्गीकारात्‌।

वस्तुतस्वलो किकाये वेद्‌ एव प्रमाणं नान्यदिति |

# प्रतेरद्किलि faara दूति ao | † निव्यललाच frata दति ae | ०

१५४ अणभाष्यम्‌ | [ २ aye

मददोघेवदा इखपरिमण्डलाभ्याम्‌ ॥ ११॥

ददानौं परमाणकारणवादो निराक्रियते । ततर स्यल- ev ° “~ ~ RINT प्रथमं परमाण्दयेन दारुकमारभ्यते। परमाणदय- संयोगे arya भवतीत्यथः। तचरोपथधोभावभिलने इाणक मदत्‌ स्यात्‌ ददिगुणपरिमाणएवचात्‌ प्राक्‌ पञ्चाञ्धिलने दौष- वत्‌ वास्यात्‌। परमाणुपरिमाणं sa परितोमर्डलच्च । उप- हासार्थ' तस्य मतस्यानुवादः। किमतो यद्येवमत are |

उभयथापि न कर्मातस्तदभावः ॥ १२॥

उभयथयापि न । कुतः। AAW) नकारो देहलोश्रप्रदोप- न्यायेनोभयनच्र wad | अतोदयणकाभावः। उभयथधापिन परमाएसङ्गटटनम्‌। प्रदेशणाभावात्‌। कल्यना मनोरथमाचम्‌ | श्रसंयुक्तां णाभावात्‌ तदेव तत्‌ स्यात्‌ | संयोगजनकं कर्मापि न समवति कारणान्तराभावात्‌ ! प्रथन्नव्दात्मसयोगे अदृष्टवदात्- संयोगी चाभ्युपगम्यमाने निरवयवत्वात्‌ तदेन तत्‌ स्यात्‌ । विशेषाभावात्‌ विभागस्याश्क्यत्वाच्च | sat इणुकस्याभावः।

समवायाभ्युपगमाच साम्यादनवसितेः ॥ १२॥ परमाण्द्यणएकयोः समवायोऽङ्गोक्रियते।। सम्बन्धिनो-

रवस्थानमपेच््य सम्बन्धस्योभयनिष्ल्ात्‌। स च नित्यः सदा सम्बन्धिसत्चमपेत्तते अतोऽपिन दयक उत्पदयते। fag

* टेदलोय न्यायेनेति Fo | †{ क-पुख्कं समवायो arta |

ure | J AUHTAA | १५५

समवायो नाङ्गञीकत्तः Wa) संयोगन तुल्यत्वात्‌ सम्बन्धात्‌ तस्य यथा सम्बन्धिनि सम्बन्धान्तरापेत्त एवं समवायस्यापि | तथा सत्यनवखितिः।

नित्यमेव च भावात्‌ ॥ १४ ॥ परमाः कारणान्तरस्य च नित्यमेव भावात्‌ सदा काय स्यात्‌ | ख्पादिमक्ला च विपय्येयोऽद शनात्‌ ॥ १५ ॥

यद्रूपादिमत्तदनि्यं। परमाणोरपि रूपादिमच्ात्‌ fad ययः अनित्यत्वं अपरमाण्लच्च | नच प्रमाणबलेन acia- Ra व्याधिरिति वाच्यम्‌ । श्रदर्थेनात्‌। काथानुपपत्तिः gaa परिहृता |

उभयथापि च दोषात्‌ ॥ VE tt

परमाणुनां रूपादिमच्े तद्भावे च दौषः । एकतानिव्यल- मन्यत्र काथरूपस्य निमूलत्वच् रिद्राचुणसम्बन्ध रूपान्तरसय जननादिरोधाऽपि चकारायेः।

स्रपरिय्दाचात्यन्तमनपक्ता ॥ १.७ ॥ सव्ववेदिकानामपरिग्रहाचात्यन्तं सर्व्वथा AAA | समद्‌ायउभयदतुकऽपि तदः प्रा्निः ॥ १८॥

[ह * € Ce अतःपर.बाद्यमतनिराकरणम्‌ ! ते ससुदायदयं जोवभोगायं सहन्यत इति मन्यन्ते | परमाणएसमूदः णथिव्यादिश्रतसमुदाय

११६ अणभाष्यम्‌ | [ २ ध्यायस्व

एकः । रूपादिखकन्धसमुटायञापरः । रूपविज्ञानवेद्नासंच्ष- संश्कारसंन्नकाः प्रच सन्धा: | तद्भयसम्बन्धे जोवस्य संसारस्त- द्पगमे we इति। aa उभयरेतुकेऽपि समुदाये जोवख

acuta: | त्षणिकत्वात्‌। सरव्वत्तणिकत्वे standin

वा तद्प्रािः।

इतरेतर प्रत्ययत्वादिति चन्नोत्यत्तिमाच- निमित्तत्वात्‌ ॥ १९ ॥

daa पूव्वपूर्वस्यो तरोत्तरप्रत्ययविषयत्वात्‌ कारण-

त्वात्‌ सन्ततेरेव जोवत्वाज्जडत्ाच न काप्यनु पपत्तिरिति चेत्‌ |

न । उत्रत्तिमातनिमित्तत्रात्‌। अनुसन्धानाग्युपगभे ख्िरत्वा- 0९ ~ =. र

पत्तिः} सग्बन्धवियोगाथ' को at यतेत | स्यव्याभावात्‌ ससु-

दायानतुपपत्तिख | |

खत्तरोत्याद च पव्वेनिरोधात्‌ ॥ २०॥

उनत्तरोत्र्िरपि न सम्भरवति। उत्पन्नस्य खलत्पाद्‌ कत्वम्‌ | अरत उतरोत्पस्िसमये yaw नष्टवात्‌ | उत्यत्तित्तणए एव सिति- प्रलयका्धकरणसव्वाङ्गोकारे विरोधादेकमपि न स्यात्‌|

रसति प्रतिज्ञोपरोधो योगपद्यमन्यथा ॥ २१ ॥

एका कणिकत्वप्रतिज्ञा wut चतुर्विधान्‌ faq gale चित्तचेत्ता उत्पद्यन्त दति । वस्तुतः त णान्तरसम्बन्पे प्रथम- प्रतिज्ञा नश्यति। श्रसति fadtati दितोया चेत्राङ्गौक्रियते तदा प्रतिबन्धाभावात्‌ सर्व्व सर्व्वत एकदं बोत्पथेत |

२ पादः | अणभाष्यम्‌ | १५ 9

प्रतिसंख्याऽप्रतिसंख्यानिरोधा प्रा्धिर- विच्छेदात्‌ ॥ २२॥

श्रपिच। बेनाणिकाः कल्पयन्ति बुदिबीोध्यन्त्रयादन्यत्‌ aaa त्णिकञ्ेति । aa पुननिरोधदयमाकाश्च। aa- दानीं निरोधदयाङ्गोकारं दूषयति प्रतिसंख्यानिरोधो नाम भावानां बद्विपूव्वंको विनाशः । विपरौतोऽप्रतिसंख्यानिरोधः। तयमपि निरुपाख्यं । निरोधदयमपि न प्राप्रोति सन्ततेर विच्छ दात्‌। प्दार्यानाच्च नागर्कसम्बन्धाभावात्‌ प्रतिवन्धसम्बन्धा- भावः। अआद्यनिरोधः पदायं विषयक व्यथः । दितोयः त्रि काङ्ग कारेणेव fear कर्तः |

उभयथा च दोषात्‌ ॥ Rs ॥ प्रतिसंख्यानिरोधान्तग ताऽविद्याविनाशे ara इति चणिक- वादिनो भिध्यावादिनश्च aaa. अविद्यायाः सपरि- कराया निरहतुकविनाशे शएसवेफल्यम्‌ । श्रविद्यातत्कार्य्याति- रिक्तस्याभावात्र सहेतुकोऽपि। न हि बन्ष्यापुतेण रल्नसर्पो नाश्यते अत उभयथापि दोषः | ATTAIN चाविशंषात्‌ ॥ २8 ॥ यच्चोक्तमाकाशमप्सावरणाभावो निरुपाख्यमिति । aa आकाशेऽपि सर्व्वपदायंवत्‌ वस्तुत्वव्यवदारस्या विशेषात्‌ | ATHAIZ ॥ २५ ॥ सर्व्वोऽपि क्षणिक्रवादो बाधितः स एवायं पदाथ इत्यनु स्मरणात्‌ | अनुभवस्मरणयोरेकाग्रयत्वमेकविषयत्वञ्च |

१५ अणभाष्यम्‌ | [ २ ध्यायस्य

नासतो दृष्टतात्‌ ॥ RE I

afa a नानुपमदयप्रादुभावं वेनाशिका WAIT | ततश्च

प्रसत अलौकात्‌ ATA स्यात्‌| aa! Aevatqi a दि श शङ्गा दिभिः fafgenta दृष्यते । एवं सतः कारणत्वं Wa पाटे उपपादय असतः कारणत्वं निराल्लत्य व्यासचरण द॑दानाम- व्याङुलत्रे सम्पादितेऽपि यनरदेत्ययामोहनायं प्रत्तस्य भग- वतो बुधस्याक्नया

AY सद्र महावाहो मोदशास्ाणि कारय |

अतथ्यानि वितथ्यानि rae महाभुज |

aaa: कल्ितेस्त्वञ्च जनान्मदिसुखान्‌ कुस | इत्येवरूपया महादेवादयः खांेनावतौय् afeay प्रविश्य विष्वासाथ' वेदभागान्‌ यथा्थानपि व्याख्याय सद्‌सदहिलक्त- णामसदपरप्यीयामविव्यां सव्वेकारणएत्वेन सखोकत्य ततन्निच्यथं' जातिश्ंरखपं सनत्रासपाषर्डं प्रसाथ सब्देमेव लोकं व्यामी- दितवन्तः। व्यासोऽपि कलह क्त्वा Wat गधा तूष्णीमास | अतीऽग्निना मया AAA: सदुदाराथं ययाखुतानि खुतिदचराणि योजयता सर्व्वा मोहो निराक्षतो वेदितव्यः | प्रथमाध्याय एव तन््रतमन्‌ द विस्तरेण निराक्लतमिति नातोचयते।

= उदासोनानामपि चवं सिद्धिः ॥ २७ ॥

यद्भावाद्वा वोत्प्तिरङ्ोक्रियते तथा सल्यद्‌7सौनानामपि साधनरह्ितानां सर्व्वोऽपि धान्यादिः सिध्येत श्रभावस्य सुलभ-

त्वात्‌ |

२ me |) अणभाव्यम्‌ | १५९

नाभाव उपलब्धेः ॥ RE ॥ एवं कारणासत्व निराक्तत्य विन्नानवादययभिमतं प्रपञ्चा सत्यत्वं निराकरोति। स च ज्ञानातिरिक्तः प्रपञ्चा नास्तो- त्याह । atl अरस्य प्रपञ्चस्य नाभावः | उपलब्धेः उपलभ्यते fe प्रपञ्चः । यस्तृपलभन्नेव नाहमुपलभ इति वदति स कथसुपा- देयवचनः स्यात्‌|

वधर्म्याच न AISA ॥ RE ॥

नन्‌पलधिमातेण न वसतुसत्वम्‌। स्वप्रमायाभ्रमेष्वन्यधा दृष्टत्वात्‌ दरति Aq) al वेधर्म्यात्‌। खप्रादिषु तदानोभेव aura वा वसतुनोऽन्यथाभावोपलम्भात्‌। न तथा जागरिते वषानन्तरमपि दृश्यमानः WA: सम एव । खस्य मोचते एठत्ति- व्याघातश्चकारायः |

न भावोऽनुपलब्धेः ॥ २० ॥

यदप्य॒च्यते बाद्यायंव्यतिरेकेणापि वासनया ज्ञानवचिक् भविष्यतौति | तत्र । वासनानां न भाव उपपदयते। awa बाद्याथेस्यानुपलब्धः | उपलब्धस्य fe वासनाजनकत्वं | अना- दिवेऽप्यन्धपरम्परान्यायेना प्रतिष्ठे । अथेव्यतिरेकेण वासनाया

अभावात्‌ वासनाव्यतिरेकेणाप्यर्यो पलब्धेः | श्रन्वयव्यतिरेकाभ्या- मथ सिबिः।

सतवणकत्वाच ॥ २१ ॥ वासनाया श्राधारोऽपि नस्ति आलयविज्ञानस्य चणि- कलात्‌ | ठत्तिविज्ञानवत्‌। एवं सौचान्तिको विज्ञानवाद च

१६० असएनाव्यम्‌ | [ २ अध्यायस्य

yam: | माध्यभिकसु मायावादिवदत्यखम्बदभाषित्वादुपेच्छ इति न निराक्रियत आआचाय्येण।

सव्वेथान्‌पपत्ते ॥ २२ ॥ fa बहुना बाद्यवादटो यधा यथा विचाय्यते तथा तथा अस म्बदएवेत्यलं विस्तरेण | चकाराद्द्‌ विरोधो मुख्यः |

नेकस्सिन्नसम्भवात्‌ ॥ २३॥ विवसनसमयो निराक्रियते ते छन्तनिष्ठाः wag उदा- सोनाः सप्त विभक्तौः परेच्छया वदन्ति स्यच्छनब्दोऽभौष्ट- वचनः । अस्तिनास्तावक्तव्यानां प्रत्येकसमुदायाभ्यां स्यात्‌- Gan: सप्त प्रकारो भवति } atafaa योजयन्ति ¦ तदिरो- घेनासम्भवादयुक्तम्‌ |

एवच्चात्माकातस्यम्‌ ॥ 3B ॥

ननु कथं बह्िरुदासोनस्य तदषण्मत आह । एवमपि सत्यामनो वस्तुपरिच्छेदादकात्‌स्ैप न स्वत्वं । श्रथवा अरीर- परिमाण sata सव्वशरौरागणमतुल्यत्वात्‌ आनो न RITA न कतृसख्रशरोरतुल्तम्‌ |

न्‌ च प्यायादप्यविरोधो विकारादिभ्यः ॥ ३५॥

प रोराणणमवयवोपचयापचयानुसारेणात्मनोऽपि देवतिय- डूनख्येषु अवयवो चयापचयाभ्यां तत्तच्छता स्यात्‌ । तथा सति पव्यायेणाविरोध इति न वक्तव्यम्‌ | तथा सति विकारापत्तेः * सङ्ोचविकासेऽपि विकारस्य दुःपरिदरत्वात्‌।

* विकासापत्तेः दति कण|

a

RB) अणभाष्यम्‌ | १६१

श्रन्यावस्थितेश्चोभयनित्यत्वाद विश्रेषः ॥ २६ ॥

अन्त्वावख्धितिमैक्रिसमयावखितिः tated: पूव्वेदोषपरि- हाराय च उभयनित्यत्वं भवेदणत्वं बा ASA वा । उभयथापि © शरौरपरिमाणो न भवतीति न तवाथसिद्िः।

पल्यरसामच्छस्यात्‌ ॥ BO ॥

पराभिगरेतान्‌ जडजोवात्निराक्ष्येश्वर निराकरोति | ` वदोक्तादणमातरेऽपि fantasy यद्धवेत्‌। ` atest at Mae चेदुभयं मूलतो खषा | ताकिंकादिमतं निराकरोति । पतिष्चंदोष्वरः तस्माह्धितर- स्तदा विषमकर णादषम्यनेधैरले स्याताम्‌ । कम्प्पैक्ता्यां^त्वनी- awa युक्तिमूलवाद्यषः। श्रसामन्ञस्याद्धेतीनं पतिल्रेनेखर- fafe: |

सम्बन्धानुपपत्तेश्च ॥ २८ ॥ जौवब्रह्मणो्विसुत्वादजसंयोगस्यानिष्टलात्‌ पतितवालुष- पत्निः। तुल्यलादप्यतुपपत्तिरिति चकाराथः। | अधिष्ठानान्‌ पपत्तेश्च ॥ २८ ॥

स॒ च tad जगत्कटेत्वेन कल्पामानो लोकिकन्यायेन कल्मनौयः | स च अधिष्ितएव किचित्‌ करोतीति ईश्वरेऽप्य-

* कमा पेत्तयेति Ho |

<a

१६२ अण॒भाष्यम्‌ | [ २ aque

fi रो Q a धष्ठानमङ्गोकत्तव्यम्‌ । तस्मिन्‌ कल्यममाने मतबिरोधोऽनवस्था असम्भवश्च |

करणवच्ेन्न भोगादिभ्यः ॥ ge ॥ करणवदङ्गोकारे असम्बन्धदोषः परिहतो भवति। तच न am भोगादिप्रसक्तेः |

्रन्तवत्त्वमसव्वेज्ञता वा ॥ Br Ul tat प्रकतिजोवनियमाथमङ्गीकतः | तत्त्‌ तयोः aft. च्छेदे सम्भरवति। aaa लोकन्यायेन जौव प्रजव्योरन्तवच्वं भवेत्‌ | ततश्च अनिल्यतायां मोच्तशस्तवफल्यम्‌। एतदोषपरिदाराय विभुलनित्यत्रे अङ्गोक्रियमाणे सम्बन्धाभावादसव्वन्नता वा स्यात्‌ | तस्मादसद्गतस्ताकिकवादः।

उत्यत्यसम्भवात्‌ ॥ ४२ ॥

भागवतमते afeed निराकरोति i ते चतुवयूोत्पत्ति वदन्ति। वासुदेवात्‌ सङ्षणः तस्मात्‌ nga, तस्माद्निरुद afal aa UIA TANIA उत सङ्कषेणस्य जौवत्वम्‌ च्न्यान्यत्वम्‌ । उत्पत्तिपक्ते जोवस्योत्पत्तिनं सम्भवति तथा

सति aad सब्वेनाशः खात्‌ | Q । ^ न च कत्तु : करणं ॥ 8२॥ वात्तेः सद्षणसं ज्ञकाञ्जोवात्‌ प्रदय्नसं न्नकम्‌ मन उत्पद्यत दति । तल्लोके न सिम्‌ । न fe कुलालाद्‌ण्ड उत्पद्यत दति i चकाराद्‌ ग्िमस्य निराकरणम्‌ |

२ पाद्‌ः। J AUTHTAA | १९३

विज्ञानादिभावे वा तदप्रतिषेधः ॥ 8४॥ यथ सव्व परमेश्वराः विन्नानादिमन्त इति। तथा सति तदप्रतिषेधः । ईवयाणामप्रतिषेधः। श्रनेकेश्वरत्वच्च न युक्त भिद्यथंः। वस्तुतसु खातन््यमेव दोषः | विप्रतिषेधाच ॥ gu ॥ - बडकल्यनयां वेदनिन्दया च विप्रतिषेधः । चक्तषारादेद्‌- प्रक्रियाविरोधः।

इति श्रीषेदयासमतवत्ति Magara fachaa AREA - भाव्ये दितोयसख्याध्यायस्य दितीयः पादः |

दितोयोऽध्यायः।

न वियद्‌ श्रुतेः ॥ १॥

सुतिवाक्येषु परस्परविरोधः परिद्ियते विप्रतिषधपरि- हाराय मोमांसायास्तदथध yaaa शक्वविरोधाभ्याम्‌। तथा चं ब्रह्मवादे जडजोवयोविरुदांशनिराकरणाय ठतौीयपादा- ta: | दिविधा fe deta ख्टिः। तभोतिकं सव्व ब्रह्मणएव विस्फलिङ्गन्यायेनकः रपरो वियदादिक्रमेण। साच अनाम रूपात्मनो नामषपवच्वेनाभिव्यक्तिः। सजडस्यव काय्थत्वात्‌ तस्य Nag लंशत्वनव न नामरूपसम्बन्धः | afaq जननं faa- ऽपरिच्छिनने समागमः। नित्यापरिच्छिन्नतनो प्राकयचेति सा विधा) तत्र क्रमरूष्टौ wee) aera हिस टेव सौम्येद्‌- मग्र श्रासौटेकभेवादितौयमिल्यपक्रम्य तदेतत तत्तेजोऽख्ज- तेति सेजोवन्रखूशिरुक्ता।! न वाखाकाशएयोः | तेत्तिरोयके पुनः ्रह्मविद्‌ाप्रोति परमित्यपक्रम्य तस्मादा एतस्मादामन आकाशः aaa दति atatufzefeqa | उभयमपि क्रमद्ष्टिवाचक- मितेकवाक्यता युक्ता। छान्दाग्ये मुख्यतया ख्शिस्तत्तिरौये गौ । सुख्यात्वग्रे वच्यते सोऽकाम यतेत्यादिना । तच संशयः | किमाकाशम्‌ उत्पद्यते न वेति । fa तावत्‌ प्राप्तत्रोत्पद्यत इति | कतः! श्रग्युतेः | Btaatieat Jaa fata: | Zar नमे ख्य* FAB न यते |

+ qe क्रमरुष्टौ इति ao |

R पादः। | अणभाष्यम्‌ | १६५

aha aii तु we: पत्तं व्यावत्तयति | तेत्तिरीयके faazatacta | यद्यपि qa नास्ति तथापि विरोधाभावादन्यच्ोक्तमप्यङ्गी- कन्तैव्यमेकवाक्वत्वाय | एकविज्ञानेन सव्वविज्ञानानुरो धाच्च |

गोण्यसम्भवात्‌ ॥ २॥.

वियदुत्पत्तिगौणो भविष्यति । कुतः। असम्रवात्‌ | न द्याका- शस्योत्पत्तिः सम्धरवति निरवयवत्वात्‌ व्यापकत्वात्‌ च। Fal चाभावात्‌ । एकविज्ञाने सब्वेविन्नानप्रतिन्नञा तु तद्धिष्ठानत्वेन जो ववत्तद्‌ गत्वेन वा तच्छरौरत्ेन वा एकविन्ञानकोरिनिषैः शात्‌ । लोकेऽप्यवकाशं कुवित्यादौ मौणएप्रयो गदश नात्‌ |

Wes ll 8॥

वायुशवान्तरिच्च्च एतदख्तमिति। भआकाशथवत्‌ सन्वगतशच

faa aft | न द्यखतस्य ब्रह्मदृष्टा न्तभूतस्योत्पत्तिः सम्भवति | ASR ब्रह्मशब्दवत्‌ ॥ ५॥

नतु कथं वियदुत्मत्तिगणौ भविष्यति । aa हि सम्भूत इत्ये कभेव पदमुत्तरत्रा वच्यते | तथा सत्युत्तरतर FAT BTA गौणौति युगपद्‌ घत्तिदयविरोघ इति चेत्‌ । न । एकस्यापि स्यात्‌ कचित्‌ सुख्या क्चिोणोति ब्रह्मशब्दो यथा तपसा ब्रह्य विजिज्ञासख तपौ ब्रह्मेति | प्रथमवाक्ये सुख्या feat गौणो । न चात्र प्रयोगभेदोऽसतोति वाचम्‌ | सम्भूतशब्दोऽप्याव्यते न q तादृश्णययुक्तोऽपि। आत्सच्चनेव तत्सच्चमिति । सत्वगुणो वचनद्ेतुः। तत्तद्वावापत्रं awa सर्व्वत्र कारणमिति नानेक-

१९६ अण॒भाव्यम्‌ | [ २ अध्यायस्य

लक्षणा । तद्ावापत्ति^विरशेषणएव्यादल्यथमपि न लच्तणा। सख्रभावतोऽपि ब्रह्मणः सव्वैरूपलवात्‌ । तस्माङ्नौणौ आकाश सम्भूतिश्ुतिरि्येवं प्रापे इदमाह | ।

प्रतिन्ञादानिरव्यतिरोकाच्छन्देभ्यः ॥ ६ ॥

भवेदेतदेवं कदि छान्दोग्धख्ुतिनं विरुथेत । कथं ! एक- विन्नानेन सव्वेविज्ञानप्रतिन्ञा aaa) भ्रव्यतिरेकात्‌। अलु- मात्‌ । यदि सम्बद्ध मेव ब्रह्मणा आकाण्न्तिषठेत्‌ तद्धा ब्रह्मविज्ञा- नेनाकाशविषयीकरणे तव्रेकविज्ञानम्‌ । alate च अलौ- किकत्वात्‌ aqua सववेह्नतायां अ्रपेच्तितमेव । न च जौववत्‌ लोकिकल्वात्‌। यवदारमाचविषयत्वात्‌ नातोद्दरियलादिविन्ता। अनुद्रभेऽपि वस्तुसामर्ध्यांत्‌ कथं प्रतिन्ञारौीयत इत्यत ae! शब्देभ्यः । Aaya Ba भवव्यमतं मत भवल्यविज्ञातं fasta भवतीति शब्दात्‌ प्रकतिविकारभाषेनेव व्यत्पार्यन्ति SIT | शब्टभ्या हेतुभ्यः प्रतिन्नाहानिरिति योजना)

यावदिकारन्तु विभागो लोकवल ॥ ७ ॥ तु शब्द आकाशोत्यच्यसम्ावनश्ड्गं वारयति | aafead तस्य सर्व्वस्य विभाग vata: आ्राकाश्मपि विक्षतं लौकिक व्यवदहारविषयल्रात्‌। यथा लोके विक्लतमात्रमुत्पयते। आका Maa ya fara आ्रआकाशवत्सव्वगतशथ् faa: आका श- शरोर ब्रह्म स यथाऽनन्तोऽयमाकाग एवमनन्त Brat वैदि- तव्यः आकाश gat इत्यादि gaa समोऽनेन सव्वणय

* तत्तद्धावापत्तिरिति ae |

द पादः। | अण॒भावष्यम्‌। १६९७

aratn तिष्ठन्‌ स््वमासेलेवमादिभिरेकवाक्यतां लभन्ते | व्यवहारे त्वन्नबोधनं ATTA AAA: |

एतेन मातरिश्वा व्याख्यातः ॥ ८ ॥ आकाशोत्प्तिसमर्थनेन मातरिश्बोत्‌पत्तिः समधिता। सेषा अनस्तमिता देवतेति भौ तिकवायुव्यादरक्यथम्‌ अलौ किक- परम्‌ | AAAI सतोऽनुपपत्तेः ॥ < ॥ aq ब्रह्मणोऽप्यत्‌ पत्तिः स्थात्‌ राकाशवत्‌ सव्वंगत्च नित्य इति श्युतेराकाशन्यायेन सव्वगतत्वनित्यलरयोरभावे इतोमामा- श्नं तुशब्दः परिहरति सतः सन्मात्रस्य उत्‌पत्तिने स वति । a हि कुण्डलोत्पत्ता कनकोत्पत्तिरुच्यते | नामरूपविशे- षाभावात्‌। उत्पर्िश्च खीक्रियमाणा नोपपदयते। खतो न सम्भवति अन्यतसत्वनवस्था || यदेव च मूलं तदेव ब्रह्मेति |

तजोऽतस्तथाद्या इ ॥ १० ॥

तेजाऽतः वायुतः तथाह्याह वायोरभ्चिरिति aa: हि शब्देन वमाह | कादग्यश्युतिः प्रतिन्नञादानिनिराकरणार्थन्तेत्ति- रौोयकमपेक्तते वाखाकाश्योरुत्पत्यथ' | तथा चो पजौव्यस्य प्राघा- न्यात्‌ वायुभावापन्नरमेव सत्‌ तेजस उत्माद्कमिति खोकरोति। ब्रह्मणए एव सर्व्वोत्पत्ति पच्तस्त्वविरुदः |

ATT: ११॥

AVIA aI | इदमेकमनुवादसतरमविरोधस्यापकम्‌ | न

Jan: waa विरोध दति,

१६८ AUHTAA | [2 अध्यायस्य

प्रथिव्यधिकाररूपशब्दान्तरेभ्यः ॥ १२॥

ता आप UA aE: Bla प्रजायेमदोति ता अत्रमख्ज- न्तति। तत्र gama Dees ओआदहोखित्‌ एथिवोति सन्देहः | नतु कथं सन्देहः । पूव्वन्यायेनो पजोव्ययुतेब लौ यस्त्वा दिति चेत्‌। उचयते । agi ufaat एधिव्याः ओषधयः आओष- धोभ्योऽन्रसित्यग्रे ada तया सति एथिवोमोषधोश्च ष्टा आपो अत्रं ख्जन्ति। श्राहोखित्‌ अत्रश्ब्देनव ufaalfa | नन्वेवमस्त॒ प्रधिव्योषधिषच्यनन्तरमन्ररूष्टिरिति Fa! न। छ्ान्दोग्यसुतेरपेक्ताभावात्‌ महातमातचस्यं वाभिलषितत्वात्‌ | एकपदलत्षणापेत्तया ततृसखोकारस्य गुरूत्वात्‌ yataua aaa: | तत्र अन्नमय fe सौोभ्यमन आपोमयः प्राणशस्तेजो- मयो वारिति चयाणणं सह चारः सव्वेत्ोपलभ्यते लोकप्रसिदिः वष णश वि्ठलिङ्गच्च | तस्मात्‌ एथिव्योषध्यन्नानां मध्यं अभेद- विवक्तया यत्‌किञचित्‌ वक्तव्ये अरनत्रमुक्तं। इत्येवं प्राप्त उच्यते | sana एथिवौ i ga: | श्रधिकाररूपर्ब्दान्तरेग्धः। श्रधि- कारो भ्रूतानामेव न uifanrai i aay रूपं ufyar ua ग्रूतसहपाठात्‌ | शनब्दान्तरमङ्गायः wfaafa तस्मादन्रशब्देन एथिव्येव ! `

तदभिध्यानादेव तु तल्लिङ्गात्‌ सः ॥ 23 tt अआक्राशादटेव काययादायुदिकायथात्त्ति तु wet वारयति |

सण्व परमात्ा वायवादौन्‌ waft | कथं तच्छब्दवाच्यतेति चेत्‌ । तद्भिध्यानात्‌। तस्य तस्य काथ्यस्योत्मादनाधै' तदभि-

पाद] अणभाष्यम्‌ | १६९

ध्यानं ततस्लदामकत्वं da तदायत्वमिति ¦ ननु aargaaa कुतो न wae saa ate: तलिद्गात्‌ । aanea fas तस्येव wha बेदान्तेष्ववगतं। eat देवताया वा यत्‌ किचित्‌ जायमानं aga ब्रह्मणएएवेति fae

विपय्येधेण तु करमोऽत उपपद्यते॥ १४ ॥

यथोत्पत्तिन तथा प्रलयः किन्तु विपथयेण क्रमः| अतः उत्पत्यनन्तरं प्रलयः | कुतः | उपपयते । प्रके्विपथ्थयेण fe निगेमनं। क्रमरष्टावेवेतत्‌ |

अन्तरा विन्ञानमनसो क्रमेण तल्िङ्गादिति चेन्नाविशेषात्‌ ॥ १५॥

तैत्तिरीयके आाकाशत्‌ अत्रपथन्तसुत्पत्तिसुक्ता गरत्रमया- दयो निरूपिताः। तचान्नरमयस्य प्राणमयस्य च सामग्रो पूल्व- सुत्यन्नोक्ता | waaay परमात्मा । मध्ये विज्नानमनसौ विद्यमाने कचिदुत्‌पन्रं दति वक्तव्ये । aa क्रमेणोत्पन्ने इति वक्त व्यम्‌ । way प्रातिलोम्येन aa विपयधयानन्तरकथनात्‌ | अन्त- रेति वचनात्‌ च तेजोऽबन्नानामन्नमये गतत्रात्‌ बाखाकाश्योः प्राणएव गतत्वात्‌ आकाशात्‌ ya विन्नानमनसौ उत्पन्ने इति वक्तव्यं | aga वचनमेव लिङ्गमिति। अतस्तयो रत्यन्तिवक्त- व्येति Aq, ai अविशेषात्‌ । नामरूपविशेषवताभेवोत्त्ति- रुच्यते न aaa: | विज्ञानमयस्य जोवत्वात्‌ मनोमयस्य च वेद्‌- त्वात्‌ | अतो भूतभौतिकप्रवेणाभावात्‌ न तयो रत्यत्तिवेक्तया |

२२

१७० अणभाष्यम्‌ | [ २ अध्यायस्य

चराचरव्यपाश्रयस््‌ स्यात्तद्यपदे शो भाक्त स्तद्गावभावित्वात्‌ ॥ १६॥

aq विन्ञानमयस्य जीवस्यानुत्पत्ता सव्बैव्यवहारोचछेद्‌ः। उत्यत्तिसु विविधा निरूपिता ¦ श्रनित्ये जननं नित्ये परिच्छिन्ने समागम इति। तथा च जीवस्य समागमलक्षणाप्यत्पत्तिनं स्या- दितोमामाश्ड्ां निराकरोति तु शब्दः। चराचरे खावरजङ्मे शरोर तयोविशेषेणए अपाखय आखय: शरोरसम्बन्ध इति यावत्‌ | Hg ald नतु खतः। ननु भरीरस्योत्यत्तौ जोवोऽप्त्यद्यते अन्यथा जातकम्मरोदौनामभावप्रसङ्गात्‌ इति चेत्‌ । न। तद्‌ व्यपदेशः A UDCA WRATH जौवव्यपदेशो भाक्तः लाक्षणिकः | कुतः! तद्वावभाविलात्‌ | शरौरस्यान्वयव्यत्ति- रेकाभ्यामेव जोवस्य तद्भाषितं \ Eeuat Naw भाक्तः तत्‌- सम्बन्धेनेवेत्प्तिव्यपरेए इति faa’)

नात्माऽश्ुतेनित्यलाच्च ताभ्यः ॥ १७ ॥

ननु जोवोऽपयत्‌पद्यतां किमिति waa कल्पयते दूति चेत्‌ । न । आत्मा नोत्पद्यते | कुतः! wwe | न डि आत्मन sate: श्रयते । देवदत्तो जातो विष्णुमितो जात इति दे्ोत्पत्तिरव नतु तदतिरेकेण एयक्जोवोत्पत्तिः ययते । विस्फलिङ्गवदु- चरणं नोत्पत्तिः नामरूपसम्बन्धाभावात्‌ | एतस्य गुणाः खरूपं चाग्रे वच्यते । fag निव्यव्राच् । ताभ्यः श्ुतिभ्यः। श्रयमात्मा- जरोऽमरः न जायते ज्ियतेदृत्येवमादिभ्यः) गुणनिरूपयन्‌ प्रथमतसेतन्यगुणमाइ |

९ पादः । । अ्रण॒नाष्यम्‌ | १७१ <:

च्ञोऽतएव ॥ १८ ॥

ज्ञः देतन्यसदरूपः तएव श्युतिभ्यः विज्ञानमय इत्यादिभ्यः | सब्वेविक्गववादौ ब्रह्मवाक्यान्युदाहत्य सूतोक्रसिदान्तमन्ययाछत्य तिद्धतो ल्ङ्मेन प्रगलभते।! स वक्तव्यः! fa जीवस्य and प्रतिप्रादयते जोवत्वं वा निराक्रियत इति ata इ्ापत्तिः नहि विस्य लिङ्गोऽप्न पशो भूत्वा नागिनिः। दितौये खरूपनाश्ः | sae afaafafa चेत्‌। a) aaa जोषेनाकमनेति afa- विरोधात्‌ । न च अनादिरयं जौवब्रह्मविभागो afeaa: प्रमाणाभावात्‌ स sa सौम्येदमग्र आसोदेकमेवादितौयमिति खुतिविरोधश्च। नच जोवातिरिक्तं ब्रह्म नास्ति सव्देद्तिस्‌त- नाशप्रसङ्गात्‌। यः सव्वेज्नः wants: अरयमातएऽपदतपापरा | अ्रधिकन्तु भेरनिदेणादिव्यादि दाधः। तस्मात्‌ तद्‌एस्य तदप देशवाक्यमाचं GAA शिष्टपरिग्रहाथे माध्यभिकस्यवाथम- घरावताएरो नितरां सद्िरपेच्छः |

उत्कान्तिगल्यागतोनां ॥ १९ ॥

श्रतएवेति च वत्तते। स यद्‌ाऽस्माच्छरौराद्तृक्रःयति Sead: सववरत्करामति | ये कैचास्माल्लोकात्‌ प्रयान्ति चन्द्र मसमेव ते सव्वं गच्छन्तोति | aaa पुनरेत्यस्मरे लोकाय wat | ुल्यतानाम्‌ उत्करान्तिगल्यागतीनां यवत्‌ यथायोग्य तस्य परिमाणमङ्गोकत्तव्य'। यद्यपि श्राराग्रमात्रौ दयपरीऽपि ev दूति yaa परिमाणसुक्तं तथापि बहबादिविप्रतिपत्रलात्‌ युक्तिभिः साधयति । ब्रह्मवेलत्त णयार्धसुत्का न्तिपूव्व॑कत्वसुनत |

१५२ BUH | [ २ अष्यायस्ं

AAA चोत्तरयोः ॥ २०॥

उत्कान्तिगत्यागतोतां सम्बन्धे sfarfefa: परिष्वङ्गो- safe । ततः सन्दे होऽपि भवेत्‌ | किमुपाधित एतेषां सम्बन्धो- भवेत्‌ खतो वेति | उत्तरयो गेत्यागल्योः खात्ना केवलसखरूपेण। ऊणेनाभि्य॑था तन्त॒न्‌ जते सञ्चरत्यपि । जाग्रत्‌खप्रे तथा जवो गच्छत्या गच्छते पुनः ॥ ब्रह्मोपनिषत्‌ अनेन जोवैनावमनाऽनुप्रविश्यं ब्रह्माप्येति कामरूप्यनुखच्चरत्रिति वां | श्रयवा। उक्रान्तिगत्यागतीनां जोवस्षम्वन्धएव बोध्यते arya | सखरामनाचोत्तरयोरित्य णतम्‌ | अङ्छटमात पुरुषं निखकषे यमो बलादिति sna गत्वति- रिक्तं सखातन्लाभावात्‌। THAT Masta चकारादिन्दि- aq गत्यागत्योः aan जोव इत्यर्थः चतो मध्वमपरि- माणएमयुक्तमिव्यणरेव भवति

नाणरतच्छते रिति चेन्नेनराधिकारात्‌॥ २१॥

जोवो नाणुभेवितुमह fa | कुतः । अतच्छरतेः | श्रणएत्वविष- रौतव्यापकतश्युतेः। सवा एष मदानज stat योऽयं विन्ञान- मय afa Sq) न। इतराधिकारात्‌। इतरः पर ब्रह्म तस्य अधिकारे महानज इति वाक्यं | प्रकरणेन wera नियम्यन्त | श्रन्यपराश्रपि योगेन ब्रह्मपरा भविष्यन्ति

सखणब्दोन्मानाभ्याच्च ॥ २२॥

wi fama खयं निर्माय खेन भासा खेन च्यातिषा

९ ae: | J अणभाष्य | १२

प्रखपितोति खणब्दोऽणुपरिमाणं जवं बोधयति। नदिखप्र व्यापकस्य वा शरौरपरिमाण्स्य वा विहरणं सम्धवति। बालाग्रशतभागस्य शतधा कल्यितस्य तु । भागो wa: स विज्ञय दूति । आराग्रमाचों दयपरोऽपि ee दति चोन्मानम्‌ । चका- रात्‌ Byala; सन्धा at गतिदशनम्‌।

अविरोधश्चन्दनवत्‌ ॥ २२ ॥

qua सव्वशरोरव्यापि daa न घरत इति विरोधी न भवति चन्दनवत्‌। यथा चन्दनभेकटिग्सितं स््वैदेहसुखं > aoe करोति । agaaaatead वा तापनिहत्तिम्‌ |

अवस्यितिवेशेव्यादिति चेन्नाभ्युपगमाद - दि हि ॥ २8६ ॥

चन्दने अवख्ितिवेेष्य अनुपदतत्रचि सम्यक्तथा श्रव- स्यानं तस्मात्‌ त्वच एकल्रात्‌ aa भवतु नाम नतु प्रकते तया सम्भवतोति चेत्‌ । न} भ्युपगमात्‌ | अभ्युपगम्यते जोवस्यापि स्ानविशेषः। हदि fe: छदि जोवस्य fafa! गां प्रविष्टाविति fe afa: |

गृणाद्या AMRIT २५ ॥

जीवस्य हि saat गुणः स Gata | यया मणि-

mae कान्तिबेहदेशं व्याप्नोति तदत्‌ । प्रभाया गुणत्वमेव

सपर््यानुपलम्भात्‌ | उदट्कगतोष्णपवत्‌। न च विजातोचस्यारम्भ- Are

कलम्‌। प्रमाणभावात्‌। लोकप्रतोतिस्त waatfefwar-

—_

१७8 ACHAT | [ २ खध्धायस्य

पायया तत्र गुखिकिल्यनापेत्तया गुणणएव सलान्तरे आरभ्यत दति कल्यतां aaa लोकप्रतोतेः। पुष्परागादेरपि प्रभारूप- मेव तावदेशं व्याप्रोतोति मदिसखभावादेवाङ्गोकन्तव्यम्‌ | आरम्भकस्य तेजसस्तत्राभावात्‌। कान्तिः प्रभारूपमिति fz MATA: | वा Wel यथालोकं युक्तिः कल्यनोधेति सूच- यति । ब्रह्मसिद्धान्ते तु यथेव लोक दृश्यते तयेव ब्रह्मणो जात- fafa न कल्यनाज्ते्ोऽपि। व्यतिरेको गन्धवत्‌ ॥ २६॥

fag दृष्टान्तमाद । यथा चम्मकादिगन्धश्चम्परकवयवदित- स्थ लेऽप्युपलभ्यते | वेदोक्तत्वादस्य दृष्टान्तत्वम्‌ । यथा waz संपुष्पितस्य FURAN aad प॒खस्य कणो दूरादन्धो वा- तोति | अन्ययाकल्नात्वयुक्षेत्यवोचाम |

तथा च दृणंयति ॥ VW I

दया यतनत्वम णपरिमाणएल्च्च श्रावमनोऽभिधाय agar ang आनखायेभ्य दरति चतन्येन गुणेन समस्तशररीरव्या पित्वं द्श्यति |

परथग्‌ पद्‌ शात्‌ ॥ RE ॥

प्रत्नथा रौर समारुद्येति करणत्वेन एथगुपदेश्ाचेतन्य

गुणः । तद ग्‌ णसारतवान्त्‌ तद्ययपट्‌ शः प्राज्ञवत्‌ ॥ २९ ॥

ननु तच्चमस्यादिवाक्येः परमेव ब्रह्म जोव इति कथम णुत -

मितो माभाश्डनं निराकरोति त॒ शब्दः। तस्य ब्रह्मणो गुणाः

३ पादः। | ्रणएभाष्यम्‌ | १७५

प्रज्ञादषटुलादयस्तएवात्र जोष सारा इति जडवलचण्यकारिण इति श्रमात्ये राजपदप्रयोगवत्‌ NF भगवह्मपदेणः | RAD सम्प ब्राह्मणि भगवच्वेन जोव val” | ननु कथमन्यस्यान्य- धश वच्वेन कथनम्‌। न fe निरूपणखलएवोपचारः सम््रदति तत्राद प्राज्ञवत्‌ | daar प्रियया fear संपरिष्वक्त इत्यत्र एव- गवाय WUT Wat प्रा्ञेनामना संपरिष्वक्त दूत्यभिघाय प्राज्ञघ्रूप्रमादह तदा अस्यतद्तिडन्दोऽपहतपाभ्नाभयएः रूप- मशोकान्तरमत्र पिता रपिता भवतील्यादि। प्राज्ञश्च सुषुति- सक्तौ । नहि तस्यापदतपाप्रत्मस्ति ब्रह्मलिद्धात्‌! एवभेव mora जीवस्य ब्रह्मधम्नोधिकाः gaa: इदमत्र वक्त- व्यम्‌। स््वपनिषत्‌सु ब्रह्मज्ञानं परमपुरुषार्धसाधनमिति तत्निणेयाथ भगवान्‌ व्यासः सूत्राणि wart: तत्र ब्रह्मसूत्रे विचारं प्रतिज्ञाय जगत्‌कटेत्ायसाधारणलक्षणं ब्रह्मणः प्रति- ज्ञाय समन्वयनिरूपणे जोववाक्यानि दूरौकत्याविरोधेऽपि रेक्येऽपि डिताकरणादिरोषमाश्द्य अधिकन्तु मेदनिर्हा- दिति परिहत्य जोवस्याणत्वम्‌ उपचारात्‌ ब्रह्मत्वमंशत्वं परा- प्ीनकर्दलादिकं प्रतिपाय तस्येव दक्षिणमार्गेण पुनराटत्ति- मुक्ता ससाधनेन ब्रह्मनज्ञानेनाचिरादिदारा त्रह्मप्राप्िसुक्ता न स॒ पुनरावन्तत saatafa वदन्‌ शस्पय्यवसानेन सर्व्वान्‌ वेदान्तान्‌ अव्याङुलतया योजितवान्‌ । aa कथित्‌ तद्यपदेशेन प्रोक्तानि त््मस्यादिवाक्यानि Gag wWaata च ब्रह्म

* aaa जैवत्ेन जोव उक्त दति क |

१७६ अुभमब्यम्‌ | [ २ wae

सोक्षत्य तदतिरिक्तस्य aaa कार्णांगकाथरूपस्य frend परिकल्पय तद्वोधकश्चुतौ नामथेवाद्‌त्वेन भिध्यात्व खोक्त्य सुषुश्चि- सम्पच्ोभेगवता प्रकटौक्तमानन्दरूपल्वं तत्‌प्रतिपाद्कवाक्यानां सद्योसुक्रिरूप फलवाचकत्वमुक्ता क्रममुक्तिमुपासनापरत्वेन योज- यिता वेदसूचाणि व्याक्ुलोचकार तत्‌ वेदान्तानां ब्रह्मपरत्वं saute वेति यद्‌ युक्तं तत्सद्धिरनुसन्धेयम्‌ ।

यावद्‌ात्मभावित्वाच्च न दोषस्तदशेनात्‌ ॥ ३०॥

ननु कथमन्यस्य नोचस्य सर्व्वात्कषटव्यपरेशोऽपि। न fe प्रामाणिकः way aqa व्यपदेणः क्रियते। न चोक्ततङ्गण- सारतवात्‌ ब्रह्मणः waives प्राकव्यादिति वाच्यम्‌ । तथा सति प्राज्ञवत्‌ पुनस्तिरो हितं स्यादिति तस्य तद्मपटेगोव्यर्थोऽ- प्रयुक्तसंति Ii नायं ae) कुतः। यावद्‌ात्भाविवात्‌ पञ्चात्‌ यावत्पथन्तमामानित्यत्वात्‌ TAT आनन्दां शस्य प्राक- चात्‌ तस्य तथैव दमगनमस्ति। अनादच्ये्वव्धादौ ना मुक्तत्वात्‌ प्राज्नात्‌ wade विशेषः| चकारात्‌ तस्य चानन्दः प्रकटित दूति न दूषरगन्धोऽपि । पदेशो वा नाव्यन्तमयुक्तस्च | याव- दावा ब्रह्म भवल्यानन्दांशप्राकच्येन तावदेव तद्यापदेशः राज- ASAI | एतदेवोक्तं व्यापकत्श्रुतिस्तस् भगवत्त्वेन युज्यते | अआ[नन्दाशभिव्यक्ती तु तत्र ब्रह्माण्डकोटयः। प्रतीयेरन्‌ परिच्छदो व्ापकत््च तस्य तदिति ॥

पु स्लादिव्छस्य सतो व्यक्तियोगात्‌ ॥ २१॥ व्यपटेगदशायामपि भानन्दांयस्यानात्यन्तमसतवं | पुंसत्वादि-

र षादः! | ्रभाव्यम्‌। १७७

वत्‌ यथा पुर्व सेकादिसामष्य' ae विदयमानभेव यौवने प्रकाशते तथा आनन्दां यस्यापि खतएव व्यक्तियो गः |

नित्योपलम्धयमनु पलभ्धिप्रसङ्गोऽन्यतर- नियमोवाऽन्यथा ॥ २२॥

ननु कथमेवं सौक्रियते। cert संसारावस्थायां सचित्‌- प्रकबययभेव wie त्वानन्दांशोऽपि प्रकट इति तन्निवारथति। तथा सति faaguafe: स्यादानन्दांगस्य तथा सति a ससारावस्थोपपद्यत। अथानुपलध्िः weer तथा सति मोच्तद्‌श्ण विरुध्येत | अधान्यतरनियमः। sat निरानन्द्‌ एव ब्रह्मवानन्दरूपं। तथा सति aga सन्‌ ब्रह्माणेतोति चुति- विरोधः । तस्मात्‌ पूर््वोक्लएव प्रकारः Gada इति fara ।

कत्ता शास्ताथवत्वात्‌ ॥ २२ ॥

wena प्रृतिगतभेव कन्तत्वमिति। तत्रिवारणा्- मधिकर णार: | कत्तां जोबएव | कुतः | शखाथवच्वात्‌ | जौव- मेवाधिक्त्य वेदे अभ्यद्यनिःख्ेयसफलाथं walle कम्माणि विदितानि । ब्रह्मणोऽनुपयोमात्‌। जडसाणक्यत्वात्‌। सन्दिग्धेऽपि तथेवाङ्गीकत्तव्यम्‌ । विद्दारोपदे शात्‌ ॥ sg kt तस्येव गान्धर्वीदिलोकषेषु यद्यत्‌ कामथते तत्तद्नवतोति विहार उपदिष्टः । ततश्च कत्तृल्लभोक्तल योः साधुकारौ साघुभव- तौति सामानाधिकरप्छश्चवणत्‌ जोवएव कत्त । २३ :

१७८ अणभष्यम्‌ | [ २ ध्यायस्य

उपादानात्‌ ॥ २३५ i

तदेषां प्राणनां विज्ञाभेन विन्नानमादायेति aa सर्वेषा विज्नानसुपादौयते। तस्मादिद्दरियादोनां करणव्वभेैव खात- न्तादस्येव are । ag मन्यते बदिसम्बन्धात्‌ जौ वस्य कटेत्व- भिति। स प्र्टव्यः। किं बदिकटेत्वं जोष समायाति अथवा जोकगतमेव ada बुद्धि सम्बन्धात्‌ उद्गच्छति श्रयवा शशविषा- णायितेव aaa सम्बन्धि समायाति! नाद्यः जड़लात्‌ ॥ अरनङ्गोकारात्‌ ga निराक्ततलाच! दितोयेविष्टापत्तिः उपा- दानविरोधञ्च। ठतौये शास्तविरोधः। ब्रह्मणि सिदत्वाच्। असत्‌काल्यस्य निराक्लतत्वात्‌। सब्बविश्चवस्तु माध्यमिकवद्पेच्छः t

व्यपदेशा क्रियायां नचेन्निदे शविपय्येयः ॥ ३६ ॥

व्यपदेशः विज्ञानं aa तनुते कञ््माणि तनुतेऽपिचेति अच UIST बृद्यादौनाभेव ade न जोवस्येति । क्रियायां यागादि- HUG नतु Wit) Was ata a चेत्‌ । न। तथा सति निर्दैशस्य विषयो भवेत्‌ । fanaa विज्नानमादायेतिः aqua | wash ठतौयान्तता waa । श्रय खव्या- पारे कर्तत्वं तथापि पूव्वनिर्देण्खय विज्ञानमयस्य fares: स्यात्‌ विकारित्र स्यात्‌। तचासङ्गतन्वावत्वात्‌। विन्नानमादायेत्यत विपयथथएव । एकस्य म्रदेयभेदेनामेद्‌ऽपि। भगवति wa TR: खभावतएव wate! श्रौ पचा रिकत्वन्नापकाभावात्‌ ॥ यन्नो जयमानडति अदादोनां शिरसत्वादितः। तस्मात्‌ विज्ञानः मयो Maat जडस्य च खातन्ताभावानन TUE ।

द्‌ प्रादः।] अणभाष्यम्‌) Qe

उपलम्धिवदनियमः ॥ 39 ॥

नतु Waa aya हिताकरणादिदोषप्रसक्तिरिति चेत्‌ ।

न । उपलस्िवदनियमः 1 यथा चन्ुषे्टमनिष्टञ्चोपलभते एव. fafea: क gaq ceafad वा प्राप्नोति ।

शक्ति विपय्येयात्‌ ॥ से ॥ नन्वौश्वरवत्‌ खाथमन्यथा न कुबधादिति चेत्‌ शक्ति विपथथयात्‌ तथा साम्याभावात्‌) इतणएव देवाददितमपि रोति) |

समाध्यभावाच्च ll BE ॥

जोवस्य fraretawal योगेन सिध्यतः waTautata WMATA इत्यथः। चकारात्‌ तादृश्मन्वाभावोऽपि। न च सहज कत्ततवे श्रनिर्मो चः | पराधौनकततै aaa 1 AAT । सांख्यस्य तन्म तानुसारिणो वान्यस्य wa एव । Aas न सुक्ति- रिति, नपुंसक एव सुचेतेति वाद्यवत्‌ | निरिन्द्रियस्येव समा- धिरित्यपि। करणत्वेन aft वदन्‌ न केनापि gat तस्म stag सखाभाविकं कत्त लं । ध्यायतौव लेलायतौबेत्यपि पर- PASAT | अयमप्येको wy: | खाप्ययसम्पच्योनत्र wage quae सव्वं विश्चवं वदन्‌ उपेच्छः t

यथा च AMAA ॥ se ॥

भनु कश्मकराणां कठ त्वभोक्गत्वभेदौ ead तथा कंटत्- Wade भविष्यतोति चेत्‌ । न यथा तत्ता रयं faata

१८० अणभष्यम्‌ | C अध्यायद्य

तचारूढो विरति | पौटं वा । खतो वान व्याप्रियते वास्यादि- इारेखवा। चकारादन्येऽपि खा्यकरत्तारः। भ्रन्याथेमपि करो- तोति चेत्‌ । तथा प्रकषतेऽपि wafeara प्रयतमानलवात्‌ । न च कटत्वमाचं दुःखरूपं । पयःपानादेः सुखरूपत्वात्‌ । तया च खाधपरा्धंकटलं कारयिटलत्वच्च सिद्धम्‌ |

जछतप्रयल्नापे्षपतुं विहित प्रतिषिद्धावेयथ्या- दिभ्यः ॥४२॥

ननु बेषम्यनैषं खयोने परिहारः) अनादितेन wea कारयिटत्वादिति पत्तं तु wet निवारयति प्रयल्नपथन्तं जीव- छत्यम्‌ । अग्र तस्याशव्यलात्‌ खयमेव कारयति । यथा पुतं यतमानं बालम्‌ । पदाधगुणदोषौ वणेयन्नपि तत्‌प्रयन्नाभि- निवेशं eet aaa कारयति | सव्वत्र तत्कारणत्वाय तदानीं फलदाटत्वे या इच्छा तामेवानुवदति उत्रीषति निनोषतौति। अन्यथा विहितप्रतिषिदयोर्वेवरष्यीपत्तेः | श्रप्रामारिकलच् । फलदाने HHT: । कम्म कारणे प्रयनापेत्तः। प्रयननो कामा- प्तः । कामे प्रवादापेक्त.इति मथादारक्ताध षेद'। चकारात्‌

३ पादः।] अणभाय्यम्‌ | =

ततो न ame दोषगन्धोऽपि। न चातौष्वर वं मर््यीद्‌ामार्मस्य aaa निम्बा णात्‌ । यत्रान्या स मुषटिमध्य इति।

SH नानाव्यपद Megat चापि द्‌ाश्कितवादि- _ त्वमघोयत TH ॥ ४३॥

जोवस्य ब्रह्मसम्बिरूपमुच्यते। जोवोनाम ब्रह्मण अंशः |

Qa: | नानाव्यपदेयात्‌ सब्बएवातानो व्यच्रन्ति कपूयचरणा TAMIA इति च। नतु ब्रह्मणो निरवयवत्वात्‌ कथं जोव- स्यां शत्वमिति वाच्यम्‌ | न हि ag fata सांमिति वा कचि- ल्लोके सिद्धं वेरेकसमधिगम्यत्वात्‌। सा च श्युति्थंोपपद्यते तथा तदनुलद्गगेन वेदायज्ञानाथें थुक्तिवंक्तव्या। सा चेत्‌ ख्यं नावगता तपोविभेयं afar at ugar afi नतु सव्वंविष्चवः HAA: | तचरषा ata: | `` ` fawafagi carafe sestrat विनिगताः।

aaa: पाणिपिादान्तात्‌ सवतोत्तिशिरोसुखात्‌ ॥

निरिन्द्रियात्‌ खरूपेण atemfefa नियः |

सदशेन जडाः पूर्व्वल्चिद गेनेतरे अपि ।

॥अन्यघञ्चतिरोभावामूलेच्छातः aterm इति ब्रह्मवाद AIA एव । AT BUA सजातौोयत्रमायाति | श्रुत्यन्तरे यनब्रदह्मदाणा aga कितवा उत । wa सव्वस्यापि ब्रह्य विज्ञानेन विज्ञानप्रतिच्ानात्‌ दाणदौनामपिि ब्रह्मच प्रतौ यते | तत्कायत्एव स्यादिति चेत्‌ । न। जन्या चापि प्रकारा- न्तरेणापि Ta wifes: दाशकितवादित्वमधो यते waa श्रय-

(oR अणुभाष्यम्‌ | [ २ खध्धायष्य

त्वन च। सखरूपतः काय्योभावेऽपि प्रकारभेदेन काखत्वात्‌ । तथाचन साजात्य Bazine तिरोहितत्वात्‌ । watate तु साजालत्वमिष्टमेव। AAU च ॥ 88 gee waeyaafamat पादोऽस्य विश्वा भूतानीति भ्रूतानां जवानां vies’ पादेषु खितवेन वा श्र॑ंणत्वभिति ।

अपि च Maa ॥ 8५ ॥ वेदे खतन्वतया उपपाद्य वेद्‌ान्तरेऽपि Ta AIT | ममेवांभो जो वलोके Sawa: सनातन दति।

प्रकाशादिवन्नेवंपरः ॥ 8६ ॥

#वस्यांगत्वे इस्तादिवत्तदःखन परस्यापि दुःखि स्यादिति चेत्‌ न। एवंपरो न भवति । एवमिति प्रकारभेद दिष्ठत्वेनानुभव इति यावत्‌ । अन्यथा सव्वेरूपत्वात्‌। कुत एवं तवाद प्रकाशणादिवत्‌। नप्रेहिं तापी a feaa aq स्यादिति प्रकाणग्रहणं धम्मलयोतनाय। दुःखादयोऽपि ब्रह्म ध्म दति | अतो हेतबुध्या श्र॑शस्येव दुःखि न परस्य । अथवा प्रकाशः प्रकाश्यदोषेण यया न दुष्टः पापस्यापि azuarfeta |

सरन्ति च ॥ 8 ॥ स्मरन्ति च स्वपि खषया श्रंशिनः दुःखसम्बन्ध' स्मरन्ति | aa यः परमात्मा हि स निल्यो निगु णः स््रतः। न लिप्यते फल खापि पद्यपच्रमिवाम्सेति | HUA त्परोयोऽसौ Maia स युज्यते |

श पादः। | अणभाष्यम्‌। १८२

एकस्तथा सवश्रूलान्तरात्ा न लिप्यते लोकदुःखेन वाद्यः | चकारात्‌ तयोरन्यः पिप्पल खादच्यनसनन्या अभिचाकोति।

अनुज्ञापरिदारो देहसम्बन्धाज्जोति- रादिवत्‌ ॥ ४८ ॥

ननु जोवस्य भगवदंश्ले विधिविषयत्वाभावात्कम्मसम्बन्धा भावेन कथं फलमखम्बन्धः। जोवस्य च पुनरनेकदेहसम्बन्धात्‌ क; शद्रः का भावयति qaqa | aa: क मागेस्य aga कथं जोवस्यापि दुःखित्मिव्याण््य परिहरति । squad विधिनिषेधौ जीवस्य देदसम्बन्धात्‌ at tet यदा खदोतस्तत्छतौ । यथा wWalfy: चण्डालभार्डस्यसुद्कं तदटादिश्च परिद्यते usage परिग््ह्यते। तथा जीवेऽपि टेहसम्बन्धक्लतः सम्बन्धखाध्यासिको भगवत्सतख्च । श्रघ्यासि- कोद्यन्नानाव्रिवत्तेते हितीयो भगवतेव । जीवन्मक्तानामपि व्यव- हारदशनात्‌ | afag भगवत्छतसम्बन्धमेवासिल्याणिनदोचादिक — विधत्ते। aaa विद्यां aurag बोधयन्तौ कर्माणि a fae- ध्यात्‌ । wena yqaaa सिद्धत्वात्‌ । कथं सिदवद्याव- sitd विदध्यात्‌ । न्यासोऽपि टेहसम्बन्ध एव ।

असन्ततेघाव्यतिकरः ॥ ve ॥

ननु देहस्यापि बाल्धकौमारादिभेदात्‌ कथं कमकाले जाद्मणत्वा दि | जो वेग्यादिति चेदेहान्तरेऽपि स्यादिति तताह। देदान्तरे सन्ततिरपि नास्ति । बाखादिभेदे पुनः सन्तति- रेका। अतः सन्ततिमेदात्र कमणां सांकयमिति |

१८४ अराभाय्यम्‌ | [ २ अध्यायख

ATHTS एव Ail Yo ii

ननु सच्चिदानन्दस्य ब्रद्मणिऽशः सचिदानन्द एव भवेत्‌ अतः कयं प्रवाहे प्ररेशो भगवतश्च सवकार्व्याणिं तत्राह । आभास एव sta: आनन्दां शस्य तिरोडितवात्‌। चकारादाकारस्याप्य- भावः। नतु सवंथा प्रतिविम्बवभ्मिष्यात्व जलचन्द्रवदिल्येक- स्यानेकत्वे दृष्टान्तः । तथा www खस्य न स्यात्‌। ततर ठच्यादिदोषप्रसङ्थ | चरतो न मिष्यालरूप श्राभासोऽच विब- चितः | |

अदृष्टानियमात्‌ ॥ ५१ ॥

दैशित्वाय नेयायिकादययभिमतं aed निराकरोति । नानात्ानो yaaa इति भोगव्यवस्यां जोवनानाल्लमङ्गो- क्तम्‌ | तत्रादृ्टस्य नियामकत्वं तन्मते fag देशान्तर वस्तुत्पत्य- न्यथानुपपल्या व्यापकत्वञ्चाङ्गोकषतं। एवञ्च क्रियमाणे मूल एव कुठारः स्यात्‌) सवेषामेव जोवानाभेकशरीरसम्बन्धात्‌ RUE | न च मिष्याज्ञानेन व्यवसा । तत्रापि aut! नचानुपपर्या परिकल्पनं | सुत्ये वो पपत्तेः | एतेन विरोधादृषिप्रामास्यमपि faced |

अभिसन्ध्यादिष्वपि चेवं ॥ ५२॥

ननु मनःप्रष्टतीनां नियामकत्वःत्‌ तेषामोश्वरेच्छ्या नियतत्वात्‌ न दोष इतिचेत्‌। न। पूववदेव दोषप्रसक्तिः। ता दओेश्वरकल्यना च पूवमेव निराङछता t

Rue: । | AUTH | आ

प्रटेशादिति चेन्नान्तर्भावात्‌ ॥ Ys | araat विसुत्वेऽपि प्रदेशमेदेन व्यवसा sata तादृशः प्रदेश्विरेषोऽस्ति येन सव्वसुपपद्यत इति चेत्‌ । न। अन्यस्यापि प्रदेशस्ततान्तभेवति | ` तस्यैव वा tea टेशान्तरगमने पूव्वे- Saw wart सोऽशः अन्त्मषेत्‌ तिरोश्रूतो भवेदिति | ति स्रीविदव्यसमतवत्ति श्रो व्लमविरचिते ब्रद्मदधचाणु भाग्ये दितो यस्याध्थायसख हतवः पादः |

#

AG! पादः ।

` gt 4 ~

तया प्रखणः॥ १॥

जोवशरोरमध्यवत्तिनां प्राणादौनां विचारार्थ' पादारग्भः। aa जोवं निरूप्य ताद्श्धम्यवत्छः प्राणे अतिदिशति) प्राण wnat; प्रियत्वाय। प्राणाः इन्द्रियाणि भनसो मुख्यता देकवचनं | उत्‌क्रान्तिगत्यागतोनामिल्यारभ्य सब्वापपत्तिरत .- tafeet| चिदशस्यापि तिरोभाव इति एथङ्किरूपणं। ननु तद्गुणसारलादयः कथसुपदिग्यन्त इति चेत्‌ । wa असि तत्रापिये प्राणं ब्रह्मोपासत दति।

गोण्यसम्भवात्‌॥ २॥

ननु उत्रान््यादिश्चुतिर्गौणो भविष्यति । न। गौखसम्ब- वात्‌ । सा चुतिर्गौँणौ न सम्भवति। एकव gfasta मुख्या प्राणे मौरोति कथं सम्भवति |

तत्‌ प्राकर तेश्च ॥ ३॥ जडत्वेनाधिकविचारोऽच क्रियते। we: पूव्व॑मपि ara. eat स्थितिः wat) seer इद्मभ्रमासीत्‌ are: fH तदसदासौदिव्यषयो वाव तेऽग्रे ्रसदासौत्‌। तदाष्ुः RA षय दति प्राणा वा खषय इति। ननु सदेव सोभ्येदमयर ासौदेकमेवादहितौयभिति विरोध इति चेत्‌) सखरूपोत्मत्ति- tata निषिध्यते जोववत्‌ नतूहमः। उह्नमात्‌ पूर्वन्तु सदे

9 पादः।] अणभाष्यम्‌ | १८७

वेति खुतिः। चकारात्‌ मोक्ते तस्यापि सम्पत्तिः यते स्थला- न्तरे | एतस्माज्जायते प्राणे मनः सव्वन्द्रियाणि चेति afla- विस्फ॒लिङ्गसटभो ।

ततपव्वेकलाद्याचः ॥ 8 ॥

मनः पूर्वरूपं वागुत्तररूपभिति तस्य यजुरेव शिर इति, तथाच वेदानां खत उत्प्यभावात्‌ तत्‌परूव्बहूपमनसः कथसुत्‌- पत्तिः |

सप्र गतेवि शेषितलाच ॥ ५॥

तसुतक्रामन्तं प्राणोऽन्‌त्‌क्रामति प्राणमनत्‌क्रामन्तं सव्वं प्राणएण चरन॒त्क्रामन्तोति पृव्वाक्तानां चक्तुरादौनाम्‌ | अया रूपज्ञो भतोल्येकोभवति न पश्चतोव्याहरित्यादिभिजोवगति waa गतिभि्विशेष्यते। सप्रगतयसेन विशेषिताः एकोभव- तेति । aat जौवसमानयोगन्ेमत्वाज्जौवतुदयरेति | चकारात्‌ तत्त = पाख्यानेषु चत्तुःप्रश्तौनां देवतात्वं wares | Wada: quay केचिदिद्‌ सूव्रसुत्तरसूचपूव्वेपतच्तवेन योजयन्ति | तत्रायमथेः। ते प्राणाः कतौल्याकाङ्लायां सप्त wat: प्रभवन्ति तस्मात्‌ सप्ताचिषः समिधः सप्रजिद्धाः। अष्टौ ग्रहा श्रष्टावतियद्ा इति। waa Wee: प्राणादाव वाचाविति नव वे परुषे प्राणा alfyenal SH व पशोः प्राणाआ्आत्मकाटृण दत्येवमादिषु नानासह्या प्राणनां प्रतोता । तच ुतिविप्रतिपेधे fa युक्त भिति संशये waafa प्राप्तम्‌ । कुतः । गतैः सप्तानामेव गतिः श्रयते सप इमे लाका येषु चरन्ि प्राण गुहाशया निहिताः

gee AUTH | [ २ खध्यार्यश्छं

सप्त aata) fag, विशेषितत्ाच्च जौवस्येातक्रमणसभयेः

सप्तानामेव विशेषितत्वम्‌ । जन्ये तु पनरेतेषायेव ठत्तिभेदादद्य इति। एवं प्राक्त उच्यते। ,

चस्तादयस्तु स्ितऽलोनवं ॥ ६ ॥ , चूव्वषम्बन्धं उत्‌सूचं पूव्वेग्ः। तु शब्दः Wave aaa ata | दस्ताद्यः सप्भ्योऽधिकाः। इस्ता चादातब्यच्च उपस्था. नन्द्‌ यितव्यं च पायुश्च विसज्यितव्यच्च पादो च गन्तव्यः चेति च्तुरादिगणनायामेतेऽपि चत्वार इन्द्रियत्वेन गणिताः faa सति gat गणनया चक्ुरादितुल्यत्वं सति sat far सप्रवेति न PRAMAS अवान्तरगणनासूचनखाऽसम््रवाभिप्राया अ्रधिक- सङ्ग्रान्तःकरणएभेदादिति। एकादभेवेन्दरियाणोति fea `

अतच ॥ = ॥

सव्वं प्राणा अणुपरिमाएः गतिमच्वेन नित्यत्वे णत्व

~

ASA ॥ ८ ॥

मुख्य प्राणो नित्यगतिमान्‌ अ्रणुपरिमाण्श्च। चकारा-

दतिदेशः। नासदासौदित्वच श्रानोद्बातं खधया atafafa अरननालकस्य VITA प्रद्शिता। `

न वायुक्रिये प्रथगुपदे शत्‌ ॥ € ॥ |

ननु सुख्य; प्राणो वायुरेव भविष्यति | दद्द्रियाणं क्रिया

वा। एवं हि यूयते यः प्राणः way: | एष ag: पञ्चविधः

प्राणोऽपानोव्यान उदानः समान इति सामान्यकरणहत्तिः

Dineen, 2 nee

४ प्रादः., P| अणभाव्यम्‌ | tee

qurat वायवः पञ्चेति.।. तत्रान्तरीया आ चक्तते agua- मपि न। कुतः। एृथगुपरेगात्‌ | एतस्माल्नायते प्राणो मनः: सव्वन्दियायिच।. खं वायुर्ज्योतिरापः ufan विश्वस्य धारिणो इति प्राणवायोः प्रयमुपदेशात्‌। तत्तित्तत्तिमतोर- wea ततोऽपि एयगरुषटेणाच |

: ; चन्तुरादिवत्तु तत्सदशि्प्रादिभ्यः ॥ १०

स प्राणः Sa: परतन्तौ Sfa विचारे wae इति तावत्‌- ata सुषु वागादिषु प्राण एकोऽखतानाषः प्राणः संवर्गो वांगादौन्‌ संते प्राण इतरान्‌ प्राणान्‌ wate मातेव yarfata Widiaal निराकरोति तु शब्द्ः। चक्तुरादिवदयसपि प्राण TAA: | सुखतो भगवदघोनः व्यवहारे जौवाघोनः |. Ta: तत्सह शिच्यादिभ्यः. चक्तुरादिभिः सडह णासनात्‌। इन्दरििजय- वत्‌ प्राणजयस्यापि ezata | श्राद्श्ब्देन जडत्वाद्वः।

श्रकंरणत्वाच न दोषस्तयाडि द श्यति ॥ ११॥ ~ ननु प्राणस्य जोवोपकरणएत्वे तदुपकारकव्यापारव त्वम पेच्छते | तचरैकाद्गेव हत्तयस्तन्तान्तरेऽपि सिद्धाः | ~ एकादणमो मनसो हि waa आकूतयः पञ्चधिवोऽभिमानः। मात्राणि कम्माणएि yey तासां वदन्ति चेकाद्श्वीरभूमीरिति | / तथा .कथिम्राएस्य व्यापारोऽस्तोति Fai नेष eta | ङतः | अकर यत्वात्‌ | करणस्य व दि व्यापारोऽपेचितः । अन्यस्य

१९६५ अणभाष्यम्‌ | [ २ अध्यायस्य

काय्यमाचमपे्तितं aati तथाहि काय्यवक्च युक्तं तत्‌ gfata दशयति । तस्मित्रत्‌क्रामव्यथेतर satfegtaty: प्राणएनिभित्तेव शरीरख्ितिरिति। तस्माद्यापाराभावेऽपि खरूप- सितिमाव्रेण तस्योपकारित्वम्‌ |

पच्चत्त्तेम नोवद्व्यपद्श्यते ॥ १२॥ व्यापारव्यतिरेकेणोपकारित्वमसमच्छसमिति चेत्‌ । तत्राह ugaa, अद्भेवे तत्पञ्चधातानं विभज्येतदाणएमवष्टभ्य विधारया- मोति यथा मनसो दारभेदेनेवेकाद्‌श्ठत्तयः Wea एव एव- aa प्राणस्यापि पञ्चधात्मानं विभज्य काथकारणं व्यपदिश्यते

ANY ॥ १२॥

अतिदेशेन प्रा्रमप्यणुत्वं पञ्चधात्मानं विभज्येति वचनात्‌ सन्दिग्ध yafadiad | आसन्योाप्यणु;। चकारात्‌ पूर्वोक्त सन्वेससुचयः। ज्योलिराद्यधिष्टानन्त्‌ तदामननात्‌ ॥ १8 ॥ वागादोनां देवताधिष्ठानवतां vata: खत एत्र वा जौवा- धिष्ठानब्रह्मपरेरणयो विदयमानल्रादिति संश्यः। विशेषकायौ- भावात्‌ न टेवतापेरेति gaudy निराकरोति तु शब्दः । वागा- दौनां ज्योतिरादि अन्ादिरधिष्ठानमवश्यमङ्गोकन्तव्यम्‌ | कुतः । तदामननात्‌ | तथा अआन्रायतं अग्निवीक्‌ भूत्वा सुखं प्रावि शदित्यादि । श्रयमयेः। योऽध्यासमिकोऽयं पुरुषः सोऽसावेवाधिदे विकः | यस्तत्रोभवविच्छेदः स स्मरतोह्याधिभौतिकः | इति

४ me: 1] अरणएभाष्यम्‌ | १९१

आध्यासिकादटौनां खरूपं वागादयश्वानुरूपा नित्याः | तच afe चैविष्यं न waa तदेकस्मितेव शरौरे saad शरौ. Wat न भवेत्‌| कल्यामाने तु अ्चिद्‌ेवतारूपोऽनेकरूपभवन- समथ वाग्रूपो भूता waa प्रषिष्ट इति सङ्गच्छते a चान्यादयद्चेतना भगवटंशस्तिरोह्हितानन्दाः सामथ्यगुक्ता इति काव्थवशाद्‌वगम्यन्ते। श्राध्यास्मिकाधिदेविकवोरेकल्वात्‌ वद- नादिकाय्यायेमाध्यात्मिका एव निरूपिता उदहमने एतस्मात्‌ जायते प्राण इत्यादिषु । वागादौनां faata तत्त्नी वसातनिष्व सखतच्चानिगमनं खव्यरूपश्रमेण तत्र लयः पुनरुद्नमनं समष्ि- व्यष्टिभावश्च अन्यथा नोपपद्येत । श्राधिभोतिकक्षतश्चायं भेद Taq anata | एवमेव ब्रह्मणोऽपि अनेन जौषेनात्म- नानुप्रविग्येत्यतच्रापि निःसन्दिग्धं द्रष्टव्यः । यदज्ञानात्‌ wa- विक्चववादव्यामोहः।

प्राणएवता शब्दात्‌ ॥ १५॥

यद्धिष्ठानमन्यादि तत्‌ कि खत एव श्रन्यसदितं वेति सन्देहः । किं तावत्‌ प्राप्त खत एवेति पृ्दीक्न्यायेन तावतेव सिद्धेरनवस्यानाच टेवतात्वव्याघातचेत्येवं प्राप्ते उचते । प्राणवता अधिष्ठिते वागादि । कुतः। णन्दात्‌ । सोऽयमग्निः परेण खल्य नाएतिक्रान्तोदोप्यत इत्यादि । अयमथधः। gare प्राजापत्या इत्यतच्राधिष्टाटठत्वमम्नोनासुक्तः cat इत्यविशेषेणिन्द्रियाधिष्ठाचो- sara ।* तेषां प्रतिजन्धकासुरातिक्रमेख खगलोके गमनेच्छा

# ख पुसतक तेषामित्यारभ्य भाष्यसद्ितानि वह्नि सूवारि न दृश्यन्ते | तत्त च्िपिकरप्रमादादित्यवध(रणषेयं |

९५२ -अणाभष्यम्‌। [ २ अध्यायस्य

बभ्रूव। तत यन्ननेव way इति तत्र जनको वेदे दति ATHY केनाक्रमेण यजमानः खगं लोकमाक्रमत Tawa faat वायुना प्राणेनेति उद्वाचवाक्रमणमिति सिम्‌ । तचाः न्योऽन्योद्गाटल्वर्णे तथोद्गाने यो वाचि भोगस्तं देवेभ्य.इत्या- aia | तदनु खमरूपयात्मना वैद्यानन्तरमप्रतिरूप saeaita निरूपितं सोऽपि दोषो टेवानां प्राप्रोति तत्‌. शुतिविप्रतिषिदः ae वं देवान्‌ पाप गच्छतौति। तदतु प्राण एवीहमतासिदः वेनाः न्येषामपि पापसमस्बन्धोऽपि निवास्तिः। aa. परेण खल्य॒मनिः कान्तो daa इति wat रौप्यमानस्ेवाधिष्ठाटलत्वात्‌ प्राखबत - वाधिष्टानमिति सिद्धम्‌ । ।

` तस्य च नित्यत्वात्‌ ॥ १६ ॥ arg: प्राणसम्बन्धो faa इति सव्वेदाधिष्ठाटत्वम्‌ | पराणस्य तत्सम्बन्धस्य चेति चकारायः। प्राणसहायेनेव यथोचित- aqiza इति लोके खामिष्टव्यन्यायेन st भोगः फलिष्यति ।

तदिन्धियाणि त्युपदेणदन्यच ASIA ॥ १७॥ इद्मत famed, इन्द्रियाणणं प्राणधौनसव्वेव्यापा- बत्वात्तत्र.मव्यपदटेशच प्राणवत्तिरूपाणोन्द्रियाणि तच्वान्तरारि वेति dua, तच्वान्तराण्येवेति fasta: . तानि इद्द्रिथाशि तक्वान्तराति | कुतः | तद्य्मपदेयात्‌ | Thea! व्यपदेशात्‌ ¢ शएतस्माल्नायते प्राणो मनः Bateau चेति. भिन्रश्ब्द वाच्यानां

क चिदेकशब्द्‌ वाच्यत्वेऽपि नकत्वम्‌। आआसन्येऽपि तहि. भेदः

स्यादित्रत me) न्यत्र श्रेष्ठात्‌ | तस्य ते योगिकाः wer इति,

४ पादः ] AUHTAA | १८ २

मेद्‌ श्रुतेः VE यत्रापि प्राणद्रब्द्प्रयोगः तचापि wea श्रूयते । तसुत्‌- क्रामन्तं प्राणोऽनुत्‌क्रामतोलति। प्राग्मतुत्‌क्रामन्तं सव प्राण अनुक्रामन्तोति | वेलक्ए्याञ्च ॥ १९॥ वेलक्तण्च्च प्राणस्य वचेन्द्रियाणाञ्च। aay बागादिषु प्राणो stata: खामिसेवकवचानेकं aay |

daafiaina अवरत yaa उपद्‌ गात्‌ ॥ ze ॥

सरतभौलिकखृष्टिः परमेण्वराटेवेति निर्णेव नामरूपया- करणमपि परमेण्वरादेवेति निखयाय॑मधिकरणारम्मः। लोके नामरूपकरणं क्लालाद्जोवेषु प्रसिदमिति। अलोकिकेऽपि स्थावरजङ्गमे मयूराद्स्ञां afeg ataza हिर प्गभाटे- भेषिष्यतौोति asqifetarat जौवरूपाणमेव वःगादिरूपेणानु- प्रवेशात्‌ तत्साद्चय्येए नामरूपयोरपि जोवएव wu भविष्य. तौति simst निराकरोति gee) संज्नामून्याः क्तिः नामरूपयो नम्म्राणं चित्‌ gaa: यख्िठत्‌ करोति तस्मत्‌ | सेयं देवत चत दन्ताहमिमास्तिस्रिदेवता अनेन जौषेनात्नानु- प्रविश्य नामरूपे व्याकरवःणोति। तासां तितं वितभेकेकं करवणोलि faaqaul परमेश्वरः। सएव नामरूपयोरपि कत्ता । कुतः। SIMA, उप समीपे एकवाक्ये उभधकरणस्य प्रतिज्ञानात्‌ जौवस्य तु तिदरत्‌करणनन्तरं शरौरसम्बन्ध कत्त त्वात्‌ | तस्मत्‌ नामरूपप्रपञ्चस्य भगवानेव कन्त ति fag |

२५. ।

१९८९ अणभाय्यम्‌ | [२ Wa ae

मांसादि aa यथाशब्दमितरयोश्च ॥ २१॥

इदमिदानीं विचायते। अरत्रमभितन्त्रेधा विधौयते। तस्य य: खविष्टो घातुस्तत्‌ yay भवति । यो मध्यमस्तन्यांसं यो$ fusaaa: | रापः Waray विघौोयन्त | a: ख विष्टो धातु- wal यो मध्वमस्तल्लोहित। योऽशि स प्राणः तजो- ऽशितं तरेधा विघौयते तस्य यः स्विष्टोधातुस्तदस्ि भवति) यो मध्यमः सा मन्ना | योऽरिष्ठिः सा वाक्‌ अन्नमयं fe सौम्य मनः आपोमयः प्राणस्तेजोमयौ वागिति। तच संशयः) वाकप्राणमनांसि far भोनिकानि arifaq सखतन्चाणोति। एतस्माज्नायते प्राणो मनः सवब्वन्द्रिवाणि चेति श्ुतिविप्रतिः पधात्‌ संशयः | चिदठत्‌कर णप्रसङ्गनोदितामाशङ्गां निराकरोति | aa पूव्वपकच्तमाद | मांसादि भौमं एुरौषमांसादि तेजोऽवनप्रज- fam) ङतः यथाशब्द | waatuafaartegtandt निःस- feng प्रतिपादनात्‌ किमतो aid तद्ाह। इतर्यो् वाचि तुद्यवात्र सन्देहः। इतरयोमनःप्राणए्योरपि भौःतकतं यथाशनब्दः। उद्मय्ुतिस सुतित्लनानुवाद्परा भविष्यति। उपपादकयुतिवाधात्‌ | तस्मात्‌ भौतिकान्येव मनःप्रथतौनौलयेवं. प्राप उच्यते। ।

AREA तु तद्वादस्तदादः ॥ २२॥

अन्रादिभिविशेष्ते, मनःप्रति सम्यक्काथदमं भवति| AMAIA | रतो वेशेष्यादेव हेतोरन्नरमयचादि- वाद्‌; । ननु कथमेतदवगम्यते । वबेगष्यात्नौणोवाद्‌ व्यचते | अयातमनेन्नाद्यमागायदित्यच प्राणएव wAaqragial निदिष्टः। 4

8 पादः | अण॒भावष्यम्‌ | १८ ५

स कथं तत्परिणामकाय्यः स्यात्‌| वागादयश्च तत्रान्नायमनु- प्रविष्टाः wet प्रथमतो भिन्रतया निरदगात्‌ | तोन भोति- कानि मनःप्रम्टतीनि। किन्तु तच्चान्तराणौति सिद्धः | तदद्‌ इति वप्या अध्यायसमास्िस्‌ चिका

इति वेदव्यासमतवत्तिं श्रीवक्लभाचाथ्यविरचिते ब्रन्नूचागभाष्ये दिती याध्यायस्य चतुथः पादः | समाप्तोध्यं दितः यीब्ध्यायः।

ठतोयोऽध्यायः ।

तदन्तरप्रतिपत्तौ रदति सम्परिव्वक्तः प्रप्रनिरपणाभ्यां ॥ १॥

सन्तोपनिषदां स्द्याद्यविरोधे समन्वयः! कथे दौधकता

तासां | स aala पिचायते। एकं वाक्य" प्रकरणं UIT: स्वः सहव वा। एकां विद्यामनेकां वाजनवन्तौति चन्त्यते॥ ससाधने डि पुरुषे जन्मना कमणा Wai | केवले वा ययायागे प्रथमं तदिचायते। विचारपृव्वकं तस्य ब्रह्मभावा्ियोम्यता। अधिकारे aa: सिद्ध विषयाव्ठतिस्ततः॥ ्रन्तरङ्गविचारेण गुणानासुपसंहतिः। वह्िरद्गविचारेण कम्मणमितिसा fear 1

Tce AURA | र अध्यायस्य

तस्माद्धिकारिणो qafasit: तदनु aq ब्रह्यभावयोग्यता ततो गुणोपसंह्ारः adissfaar इति। aa प्रथते पादे waa ब्रह्मज्ञानोपयिकं ana विचाय्ते। aa पूव्वजन्मनि निष्कामयन्नकतेज्ञोनरदितस मरणे ज्ञानाभावेन यज्ञाभिक्तय- भावात्‌ भतसस्वारकणएव्रयन्नो जात इति। निष्कामत्वाश्च तदधि- कारिदेवाघोनान्येव भूतानोति | देवास्तच aa हत्वा तस्य शरोर सम्पाद्‌यन्तोति पच्चम्यामाह्धतावापः पुरुषवचसो भवन्तोति afa:| aa जोवेद्द्रियाणां होमाभाकेनाश्ुडिमाश््य तेषामपि होमं वकरमिदमधिकरणमारभते। नच पञ्चाह्ृतयो धूममाग UI तच गमनागमनयोवद्धविशेषश्रवणत्‌। तदय za’ विदु- aaa «waa पासते तेचिषमभिसम्भवन्तीति तज्‌- ज्ञानवतोऽपि aafainfasa तथा देवद्तानां ae ata स्यात्‌ ज्ञानायभेव TAA: | पुनराव्रस्िः परं तुल्या । WAIT निष्कामणएव धूममागैः योगौ प्राप्य निवत्तत दति स्मरणात्‌ । भोगायेमेव धूभादिलोकाः। निष्पत्तिम्बु पञ्चाग्नावेव। अन्ने प्रविषानामन्येवामपि रेतोदारा योनित उत्पत्तिरिति कपूय- चरणवणनं | एवं तयीधरमनुप्रपत्रा गतागतं कामकामा लभन्त दृति कामनायां भिन्रएव प्रकारः एथगुपदरेशत्‌। तस्ा- दाम्यशरौरनिष्य त्ये खयमेव गच्छति waufea: शद्धाहोमा- amt aaa « at संवन्ध इति ana: भिन्रपक्ते योनो बवैति। तच ase ओतन्यायेनव निणयस्योचितवादाद्धता वपाङ्गोणत्वा- पत्ते: GAA ग7ानासुपसख्यापकत्ाभावाच्छरौरवियोगे टठेवानाञ् ताव विलम्बं कारणाभावा श्रडारूपा ways Bawa अतो

* alarara ai इति खपृस्तकंस्म्मतः ais; |

a पादः] AUHTAA | rc 9

aa परिष्वक्तो गच्छतोव्य वं wa Saal तद्‌न्तरप्रतिपन्तो tsfa संपरिष्वक्तः प्र्रनिरूपणाभ्यां। तस्य जोवस्य यज्ञादिकत्तः अन्तरप्रतिपत्तौ अन्तरे मध्य सुद्यप्रतिपत्तमात्तलक्तणाया अवाक योग्यशरोरनिष्यल्यथ' | ate वस्तुतो यज्ञानाभिद्‌ं फल भवति wat सुख्यं विलम्वात्‌ प्रतिपत्तिरेषा तस्य सुष्यफलस्य वा अन्तरे या प्रतिपत्तिस्तद्य' ® बावपेत्तते। अतः सम्यगेव च तत्‌कारण्श्त; संपरिष्वक्तएव रंहति मरणानन्तमेव क्यसमाप्ेः ~ A 4 ध 9 ¢ A सम्यग्ध्तानि तदव संस्तानि प्रतिद्निसस्काराथच् anyza- ~ a a =~ ~ परिष्वक्तः ga शरीरेण व्यवधानात्‌ woes at axatia भ्रूतसच्छाणि सम्यक्‌ तमेवासक्रानि। त विद्याकन्णौ समन्वार- मेत प्यं पूत्वंप्रज्ञा चेति । जौ वपते ज्ञानको fe सखरूपभ्रूता ्आपः। ततर हेतुः प्रश्निरूपणाभ्यां | वेदय यथा पञ्चम्यामाद्ता वापः पुरुषवचसो भवन्तीति wr | रसौ वाव लोकोगौतमागि- (त र + (कस * सतस्यादित्यएव सभिदित्याद्निरूपणं† | wa fe पुरुषत्वं qefa a देहमाचं तञ्जौवाधिष्ठितानामेव भवति सिदवत्‌कार्‌- वचनाच | निरूपणेऽपि चन्द्रौ भवतोति तत्रापि सौमोराजा [qa aqarfasra ह्यन्यस्य शरोर भवेत्‌ तथात्ररतो- © ~~ = = aula अन्यथापि fafadinaaratq) जौवसाहित्य ऽप्यपामेव सु ख्यतं शरौरवत्‌ wi होमस्ततच aga जनयन्तौति न दुःखदहेतुः। तस्मात्‌ प्रस्मनिरूपरणन्यथानुपपच्या संपरिष्व्तेएव e A CA. a ° संस्वतेभूते र इतति fag |

* ख पुस्तक तदथे' दूत्यारभ्य MARAT fy @eq एतावतृपर्थ्न्तं नास्ति । तत्त लिपिकरप्रमाद्‌देवेत्यवगन्तव्य' | + arfatafa खपुस्तकसम्मतः UIE: |

१८८ अणुभाव्यम्‌ | | ई see

MARAT तु भूयस्त्वात्‌ ॥ २॥

ननु कथं अ्रूतसंरकारमाचत्वमवगम्यते। यावता प्रश्रनिर- प शभ्यामापएञावगम्यते। नच तावन्रचसंस्कःरकल्ं। निया- मकाभावात्‌ | असिं चेवतेन मार्सञ्च यजमानः TUR TA दति विरोधयथेति wet निराकरोति तु we: |) अपामेव ग्रह शेन तेजोऽवद्रानि ग्य्डोतानि ज्ञातव्यानि कुतः त्यात. कलात्‌ लोकादि्निश्माणानन्तरभाविवात्‌ ता आपस्िहत्‌क्षता- एव । श्रतस्योऽपि ग्डोता Bai ग्रहणेन | उपलत्षणएत्येऽपि अपा- मेव ग्रहणे हेन्तरमादह। श्वूयसत्वात्‌ । शदतलादिशेषाभावात्‌ मध्यभावाच टो्िततुखखयत्वेन भा रूपे नाग्रे वक्तव्यत्वात्‌ शदाया- मेवेदं Wt बद्धदहेतुकलभेव wae बद्धा परिणामा । द्रव्य- भ्रूयःकरतच्च। तस्मान्नियामकानां BARAT SUT AHI ग्रहण |

प्राणगते ॥ २॥ afent नुक्िमुक्ता लोकिकोमादह। प्राणस्य गतिः प्राण- गतिः तमुत्क्रामन्तं प्राणोऽनूत्करामतीति प्राणप्यायनजनकल्वा- eat प्राणो गच्छन्‌ खाप्यायकं witaa गच्छति, HART eat टृहसब्यन्धः। Bal AUT गच्छन्ति। क्रमसुक्ताउपि टेदपम्बन्य इति पोराशिज्ञाः | देबभावद्त्यौ पनिषद्‌: । अरतौ दूर्‌ प्राणएगतिरनेव। अतोऽपां मंस्रंषो amet | चकारात्‌ विद्या- HUT समन्वारभेते पूचप्रज्ञा चेति सकश्चसदहभावं बोधयति

द्युतिः । तस्माद््धिः परिष्वक्तो गच्छाति |

स्रन्गदिगतिश्रुतेरिति चन्न भाक्तत्ात्‌॥8॥ स्ुतिविरोघं परिचरति । परस्परविरोधे व्यवदखा वा

९ पादः] | अणभाष्यम्‌ | (cd

वीष्यते| ननु aay परुषस्य wagig बागप्येति aa प्राण इत्यादिना अन्वादिगतिः प्राणानां भूगते। नचगोपधौ- लेमानि वनस्पमरतोन्‌ RAT इत्यत प्रत्यक्षषिरोघःदाधितविषयेयं खुतिरिति ata’ | आध्याल्मिकैन्द्रियमध्यपाताल्लोमकेशा अप्या- ध्यासिकाएव ग्राह्याः| येः कण्ड़लावख्यप्रनो लिः टृष्यसानानि तु गोलकस्यानानि | तस्मात्‌ प्राणोत््मणुतिरन्वादिभावयुत्या बाध्यत दति चेत्‌ । A) भाक्तलात्‌ ¦ प्रकरणव्यतिरकेणासुता- विषते प्रत्ता भाक्ता भवति। अथ ea जारत्‌कारब आर wit: प्रपच्छेत्यवर ग्रहनिरूपणानन्तर wa’ दृष्टा स्वियमाण- प्रञ्यनामेव न जडहाव्यन्यज्नदातोति प्रतिज्ञाते प्राणोत्‌क्रमण- प्रे नेति प्रतिवचने वागादीनामन्याद्भावानुवाद्स्ततीो मन्वणात्‌ जोवस्य ब्रह्मभावोऽवगभ्यते। सास्ग्यागतत्वात्‌ । ate यदूचतुरिवि wanda भिननप्र्रोत्तरा। उभयोवंचन- विधानात्‌ ब्रह्मविद्या च War) उत्‌क्रमण्द्युतस्तु स यत्राय TWO waa ब्राह्मणे Maw परलोकविदादाखे'। निष्का मति agaaaifzar प्राणानां विद्धारसाघकःनां निगमन माद अतो सुक्तामुक्तविषयभेदस्य व्यवस्थापकस्य विद्यमानः लादन्यादिभावश्रुतिनत्‌क्रमणयुतिवाधिक्ता। तस्माद्न्यच fast धञ्मोऽन्यतचावसासाम्यात्‌ चोज्यनानोभाक्ताभवति। अतः प्राणोन्‌- क्रमणमस्ति। तस्मात्‌ सम्परिष्वक्तो गच्छतोति सिदम्‌।

प्रयमेऽश्रणादिति चेन्न ताणएव चय पपत्तेः ॥ ५ ॥

fafazing परिदिरति। असौ वावनलोको गौतमाग्न- Raa देवाः यड जुह्तौति Baus न सङ्गोत्तिताः। अपां

R20 रूएुभाष्यम्‌ | [ ५ अध्यायस्य

fe पञ्चम्य.माद्नतौ पुरुषवचनं । श्रद्धा मनोधम्धः स कथं इयत इति चेत्‌ । at मनसा ve भविष्यति तथःप्यर्णा न्यायेन ध््ममुख्यचः। तदि कथं प्र्नोपसंहारौ। परोक्त atzistaafa चमसवत्‌ wear ara इति Was) wie- हेतुसाम्यात्‌ | चन्द्रमा मनसोजात इति Gaara भवि. ष्यति। तस्मात्‌ प्रघमाह्तावपामख्रवणात्‌ न ताभिः सम्परि- wal गच्छतोति चेत्‌। न} Alva अपएव रदाशब्देनोच्यन्ते | दि युक्तोऽयम्थः। यथा कमःकारेआपः खद्धाशब्द्‌ नोच्यन्ते तथा प्रक्षतेऽपि पर नोपचारः Goud: | उपक्रमोपसदाराव- न्ययाकन्तं' युक्ता । चख द्धासहभावः संस्कारहारेण संस्कतेखु way सिद्धः। तेन मनःस्थाने आपणए्व वाच्याः चन्द्रमा मनसो जात इति तु भिन्ना खटिः। खदाप्रयोगस्तु कामनाल्लतव्याटच्ययः। तत्र फलएव Bea Hala | यो यद्छृडःसएवस इति खदाया आशयस्य विषयभावजनकत्वात्‌ कट ; कश्यभावाय ASTI: | ततः GHA’ HTT: यजमानरूपा इवमाना भवन्तोति सिद्धं भवति | तस्मात्‌ प्रघमेऽप्यपामस्ति wa |

aa त्वादिति चेन्नेष्टाद्‌ कारिणं wala: ॥ ६॥

खितमेतच्जौवः aaa रहतौति । ate विचायते) सव्वं silat सम्मरिष्वक्रा गच्छन््याहोखित्‌ ज्ञानोपयोगिन द्रति विमशः। aa पच्चाद्धतिप्रकारे नाधिकारिणः ati a2 fe गुतानुसारिकल्प्रना। sal विशेषय्यःखुतत्वात्‌ qa षामेव पञ्चाहतिप्रकार ईति चेत्‌। न। इष्टादिकारिणां प्रतौतेः। साघारण्पक्तं दूषवति। इतः इष्टादिकारिण्णं

९ पदः] अणुभाष्यम्‌ | २०१

प्रतौतेः। इशादिकारिणः प्रतोयन्ते aerate देवकटेलेन च। सोमभावषाम्यात् # दशटादिक्षारिणां धूममागव्यत्पादने सोम- भाव उक्तः। sata प्रयमाहतिफलं सोमभाव उच्यते। भरतः खुतिसाम्यादपि इश्टाद्िकारिणो teanfa faz |

भाक्तं वाऽनात्मविच्चात्‌ तथादि दशंयति yo ॥

किचित्‌ दूषणं परिहरति । aqafe अुतिसाम्येन सोम- भावादिष्टादिकारिणो रदन्तोव्यु्यते तदा सोमभावे तेषामनिष्ट यूयते | तद वानामन्रं तं fat भत्तयन्तौति समानखतौ चाप्याय- सखयापकत्तौयसखेत्येवमेतां स्तच्च waanifa चन्द्रटृष्टान्तन ते च Waa | ततश्च देवाः खातर पजेन्येऽगरौ कथं जुहषुः। श्रत पञ्चाहत्यभाव caine परिहरति वाणब्दः तेषां सोमभावी गोण: HAUZ! प्रतेऽपयङ्गारत्वाचन्द्रमसः कथमाञतिफल भवेत्‌ । सोमभावस्य भाक्त्वमगरे निरूपयिष्यामः ददानो भक्त- णस्य गौणत्वं निरूपयति अरत्रभावे fe सुख्यं भक्तणं भवति तद AMAA नोपपद्यते | ब्रह्मन्नाने त्‌ भवतिस uw भवति तदे तत्यण्यन्‌ खछषिवांमदटेवः प्रतिपेदे अदं मनुरभवं सूव््चेति। प्रकते तु तत्र । अनामविच्वात्‌। तथा सति मोत्तएव waa | अतो भत्तणमपि गोणं। तथाहि । afata गौणभावं शब्दस्य बोधयति । अरय योऽन्यां टेवतासुपास्त इत्यत्र यथा पशुशब्दएव- मतापि भक्तणं सद्क्रोडनं VARA: | चन्द्रतुल्यापदेणाय तथा- वचनं i तया सति तेषाममरत्वेन तथा ofa: | चन्द्रस्य भक्षणं * सौोमभावसाम्यल्ादेति पृर्तकान्तरसमभतः Ws: | † गौणभावे इति पुसखकान्तरसम्मरतः ws: |

२६

QR AUHTAA | [ २ अध्यायस्य

तु चयाद्नुमौयते zen प्रयमोऽपिवत्त बद्िरित्यादिरूपया | दटेवानामभच्णं भगवद्वयवानाभेव | अश्ननएनशने तस्याविसच पाधिभौतिकानां देवानामशनमेव। तस्मादइक्तणस्य ATTA सोमभावे न काविन्ता।

छताल्यये ऽन्‌ ण्यवान्‌ दष्टस्मतिभ्यां यथेतमनेवच्च ॥ =

प्रयमाङ्तिः सफला विचारिता fede विचारयितुमधि- करणारम्भः। सोमस्य पञ्जन्यरेतावे्लिमिति सोमादष्टिभावै रूपरसाटौनां Vaasa प्रतोयमानत्वात्‌ यागख्यावान्तरफलं तत्र भक्त इति निथितं। aa ana.) किं सव्बैमैवावान्तर. फलं तच भुतो आआदोश्िद्नुश्यवान्‌ टिम बतोति | सदासन- afaanafa सद्‌ाचारथुकएवस्यादिति च्राचारदनं न पुनन्ति वेदा दति बवाधोपलब्धेः। अतो विचार उचितः। तव्रावान्तर- RAAT शच्रवान्तरफलत्रबाधात्‌ ज्ञानोपयिक्रश्रौरभावादेव सद्‌ाचारसिद्धेः। प्रयोजनाभावाच्च निरनुश्यएव afeura प्राप्रतौल्येवं प्राप्न उचते | छताल्यये अरनुशयवान्‌ | कतस्य सोम्‌, भावस्य अत्यये नाथे सति अनुश्यवान्‌ अवान्तरफलसाधकलेग- afeaua afeura प्राप्रोति | कुतः । दृटस्मतिभ्यां | दृटन्ता- वत्‌ भोगसाधकमूलद्रव्यनागेऽपि भोगसाध्कतादशटहवखादि- सद्धितएव तस्मात्‌ स्थानादपगच्छति | SVU BAYA देहपातो भवेत्‌ #1 श्रतो यथा लोके सानुश्यः। खतिञ्च

+ दटेष्ट्पातः स्यादिति वा पाठः|

४ पट; ] अणभाय्यम्‌ | RIS

ATA नः सखरग्यसुखावशेषितं

खिष्टस्य दत्तस्य कतस्य शोभन |

तेनाजनाभे सरतिमज्जनन्म नः Big

वर्षे हरियेद्जतां शं तनोति ॥

इति टेवगाथा। wat ज्ञानोपथिकं wa अनुशयवत-

एव भवति | श्रन्यथा पूबेजन्ररत्यभाषे विषयासक्तिः प्रसज्येत । ननु अनुशयसहङतएव जोवो atfs: परिष्वक्तो भवेत्‌ aa श्राह । यथेतं यथागतं | अन्यया प्र्निरूपण्यो वधः; स्वात्‌ | afe तावद्बान्तरफलसाघधकसहितः स्यादत BIS | अनेवच्च | एवंप्रकारयुक्तागमनं नास्ति भीगस्य जातत्वात्‌ | चकारा दराग्यसदितोऽपि। तस्मादनुप्यवान्‌ भिन्रप्रकाराद्धिः परि Sat टेवक्षपासदितो हषटिभिवतोति

चरणादिति चन्नोपलक्तणाशति काष्णाजिनिः॥ = ॥

fafgztagi परिदरति। ननु नातोात्तमजदाथमनु- श यीऽपेच्छयते चरणाटेव भवष्यति। तद्य दद्ध रमणौयवचरणा अभ्यासो यत्तं रमणोयां योनिमापद्येरन्‌ इत्यादिना यः ya- sata विद्दिताचारं करोति स उत्तमं जद्मप्राप्रोतिः। यसु निषिद्धाचरणं करोति स खादियोनिं प्राप्नोनोति साघुकारी साधुभवतोत्यादिुत्या च प्रतिपाद्यते प्रते तु तस्य रम- MITA चरणादेव तस्य सम्यगजस् भविष्यति किमनुग्राय- सखदभाव्रेनेति चेत्‌ । a, चरण्युतो या योनिसर्क्रा सा उप्र aqua waa पूव्वैजन्मनि सप्रोचोनं aafafa ज्ञापिका नतु तस्मिन्‌ जन्मनि समौोचोनकरगे निधासिका | अन्यया

२०४ अणभाष्यम्‌ | [ ₹ श्रध्यायस्य

ब्राह्मणानां निषिद्धकरणं नस्यात्‌ | तस्मादनुशव)ऽपेद्यते ज्ञानोपयोगाथमिति काष्णाजिनिराचार्य्यो मन्यते। काष्णेजि- नियदहणं पञ्चाश्रिविद्याया भिन्रप्रकारत्रज्ञापनायं | तस्मादख समते भिन्नत्वात्‌ न wet न चोत्तरं | नहि पञ्चाध्िविखायां य॒रुषादन्यभावः सम्भवति प्रकरणएप्रिग्टहौता युति नन्यत्र न्यायसम्मादिक्ता]

्रानथंक्यमिति चेन्न तदपे कत्वात्‌ ॥ १० ॥

नन्वेवं सति चरणयुतिरनधथिंका | ज्ञापनायां प्रयो- जनाभावात्‌ | war विधायकल' यतेः इषटानिषटफलबो धक युति- वत्‌ । अतः कञ्ममतारतम्येन फलविन्ञानात्‌ निष्कामकश्चकन्तः न्नानोपयोगिदटेदहविधानं भविष्यतीति अनुशएयसदभावो व्यथं इति चेत्‌ । al तद्पैचत्वात्‌ । धूमादिमागंस्य तस्याः चुतैर- पेचत्वात्‌ | काम्ये्टा दि कारिणः फलभो गानन्तरमुत्पत्तौ सुखा- नन्तरं दुःखमिति न्यायेन पापस्येदोपखितत्वादसमीकचौनश्रौर- uifaat भवत्विति रमणोयानुष्ठातृणणं रमणोयश्रौरप्रा्भिरेव बोध्यते * नासमोचौनशरौरमिति। तस्माद्‌ न्यनिषेधार्थ' are कत्वान्नानुशयप्रतिषेधिका।

fagi रमणौययोनिः क्िमाकस्मिकौ सकारण a) नाद्या वेदवादिनां । feat तु aaa पिललोक इति वस्वादित्यदूपता च वक्तव्या प्रजामनु प्रजायन्ते श्मश्नान्तक्रिया क्रत इतिच । चेविदययामां सोमपा इत्यादिना इन्द्रलोकभोगा- नन्तरं तथेव पुनभवनच्च वक्तव्यः | न च सव्छषामेक्यः भिन्र-

~~~

* नन्याप्रनासम्भैखोनशरपैरमिति ख-पुसखकमम्पतः पाठः|

१ पादः] AUHTAA | २०५

SIS] । तस्मात्‌ कर्मकटवेचित्यण श्रतिरूतिमेदा समयं - यितव्याः। नत्वेकमपरतर निविशते उपरोधप्रसङ्गात्‌ | तथा च प्रकृतेऽपि अनययाभावे भक्तणभवनयोनिवमोन सात्‌ । ब्राह्मणदौनामघन्ने बलिहरणे श्वचण्डालयोभक्तणं | त्राद्मण- भच्तणेऽपि मलभावे शूकरभत्तणं। श्रन्‌गशयस्य नियामकत्वे तुषा- दिष्वत्रभावएव यावत्‌ समीचौनरेतोभावः। तस्मादुपलच्णतेव चरणश्ुतेयुक्ता | तस्मादन्‌श्यसहितएव afew प्राप्रोतौति सिच |

सुक्लतदुव्कते एवेति तु वाद्रिः॥ ११॥

फलांशएवानुशय इतितु aad | कश्य फलय दयमेषैश्वरे- क्या नियतं। क पुनभेगवत्‌खरूपमेव aware सींशोऽभि- व्यक्तः | waa तदादिसंयोग द्रति aud) अन्तसंयोग- पच्चमारहेकटे शित्ज्ञापनाय। सुक्तदुष्क्ते एव विहितनिषिद्ध- HUT अनु्यद्रति वादरिराचार्य्यो मन्यते। तेन मोत्तपय्यन्त- मनु शयोऽनु व्तिष्यत दति सत्रफलं । तुषन्दन निरनुश्रयपन्त- aga नास्तोत्युक्त। एवं दितौयाद्ृति निर्धीरिता |

अनिष्टाद्कारिणामपि च श्रुतं ॥ १२॥

quaa विचारे एक्येवा। पञ्चाङ्तिधूममागयोः सोम- भावं गतस्य पुनराठत्युपसंहारे उपलचणेनापि पापाचारवता- मुपसंदारदशनात्‌ तेषामप्याहतिसम्बन्धो धूममागच्च प्राप्नेति! तन्निराकरणायमधिकरणारम्भः! नन्वनिष्टादिकारिणामपि सोम- भाव; यूयते) दष्टादिकारिव्यतिरिक्रानां ये वेके चास्मा

२०६ AUHTAA | [ २ अध्यायस्य

ल्लोकात्‌ प्रयान्ति चनद्रमसमेव ते सव्व गच्छन्तीति कौषोत- faa, समामनन्ति। अत्र च कपूयां योनिमापयन्त इति पयथवसानं | तेन wa dead mahal अयमाशयः | कम्म aufandfafafan विधायको ae: afagia जुद्ध- यात्‌ यस्य aeq Fel च विषिते चिपूरुषः a fear- दूनजातानि | ब्रह्मणादौनामपि चिविधकरणं सम्भवति | न इदि सब्वौऽप्येकान्तती fafea at प्रतिषिदंवा करोति । ततो विददितकर्तुरपि त्रयसम्भवात्‌ ज्ञानाभावेन फलभोगनेयत्यात्‌ सोमभावानन्तरमेवाकश्रविकम्यभोगो वक्तव्यः| श्रतएवाविशेषोप- संहारो | तस्मात्‌ सोमभावानन्तरमेव स्वेषां जन्ति प्रापनं |

संयमने त्वनुभूयेतरेषामारोदावरोदौ AH ASMA ॥ १२॥

तु शब्दः पच्चं॑व्यावत्तयति । . विदित्यतिरिक्तकततेणं संयमने यमसत्रिधानेसुखं दुःखंवा aqua आआरोहावरोद्ौ अनुभवाथमारोदं अनुश्रयावरोद इति। कुतः। azfaes- मात्‌ । तेषां गतिविसदटशौ eat वेदे fe प्रथमं विदिता दधा गतिः सकामा निष्कामा चेति | खकामा यथाकाममनन्त- विधा। निष्कामाज्ञानरदिता। fefaar वदिकश्द्यस्मात्तं - Haq तच गद्यस्मात्त यमः Wa सोममावः। aa वेताम्नि- विधानेन निष्कामानामदम्भानां ga स्यादित्यधिकारिविश्रेष- णात्‌ विशेषतः सामान्यतख प्राय्ित्तविधानात्‌। यद्‌रबीचौन- मेनोश्तरणदयावाम्तस्मान्मचत इति तरति तरति ब्रह्महत्या fafa च सव्वैप्राययित्तविधानात्‌ ब्रह्यानुभवाभावे सोभगति-

१ पादः] अणभाष्यम्‌ | २०७

रेव । पूव्वजन््ध स्य वित्तशदाबुपयोगः#। तदानौन्तनस्य गङ्गा alae: wage) अननः पापस्याभावात्‌ पुणस्योपक्तोण- त्वात्‌ तस्य पञ्चागिनिप्रकारएव न्नानोपयोगिजनस्मनि पापसखञ्चषा- भावोपायमये वच्चति। पिलमेघत्यमाद्धतिमन्स्तु मन्तत्वाच- मसवन्न गतिनियामकः | चेताग्निविदयारह्ितानां पुखपापाप- भोगो यमएव।

वेवम्बते विविच्यन्ते ये राजनि तै जनाः।

ये fut सत्येनेच्छन्ते य उ araaarfea: 1

षति यमगतेः पञ्चाग्निविवयायाञ्ेषा व्यवम्ा | चित्तएदि-

भावाभावाभ्यां वा अवश्यं काण्डदयव्यवस्था एकस्य त दकतव्य' सकामनिच्कामभेदौ वा बेदटान्तिनामपि uray यमापेत्तणात्‌ सा गतिवक्तेव | तस्मान्न खव्वषां सोमगतिः |

स्मरन्ति च ॥ १९॥

स्मरन्ति च व्यासादयः

यमेन TEMAS TAZA जगत्पते |

qa त्वमणश्भं Wa vast कृपते शम ॥ safe | चकाराल्लोकप्रसिडधिः।

aig ay lly i

~ ~~ € + © ध चेत्यनुवत्तते। पापोपभोगाये' यमालयगमनमङ्गौकन्तव्य यतस्तच नरकाः सप्र सन्ति रोरवाद्यः | WAT SA सख्याभेदे-

* चित्तगुद्धानुपयोग इति ख-पुस्तकसम्मतः पाठः | + येच दूति ख-पुस्तकसम्मतः पाठ. |

Roe अणभाष्यम्‌ | [3 अध्यायस्य

ष्ववरकत्ता। सव्यैया निराकरणाभावाय सप्तग्रदणं | तस्मादयम- गतिरस्ति |

Tafa च तद्व्यापारादविरोधः ॥ १६॥

किच्िदाशद्का परिहरति। ननु नरकेषु चित्रगुमादयो भिन्ना एवाधिकारिणः सन्ति। तथा सति ठतौयः पत्तः स्यादत Sei तच नरकादिषु येऽधिकारिणस्ते यमायत्तासत्सेवकाः। श्रतो यमस्येव तवापि व्ापारान्र ठतौयपक्तप्रािः। चकारात्‌ सुखदुःखभोगीऽपि। लतौोयपकच्षएव विरोधः | aqar यमगते- मन्तलिङ्सिद्धेः पापस्य च पौराणिकत्वे चन्द्रगतिरेकेव स्यादिति विरोधः | तषां यमसेवकवे तु मन्वलिङ्गपोषकत्वान््रागदयसिदेर- विरोधः| तस््रायमगतिरस्तोति far |

विद्याकम्मेणोरिति तु प्रक्षतत्वात्‌ ॥ १७॥

साधारणत्वाभावाय पूव्वाक्रायंसाधकमधिकरणमारभते। ननु ये केचास्माल्लोकात्‌ प्रयन्ति चन्द्रमसमेव ते wa गच्छ- Maat ze: का गतिः| पञ्चाग्निविदयाप्रस्तावे वा यमगतिः कुतो नोक्ता। तस्मात्‌ वेद्विरोधात्‌ न ठतौयपक्षसिडिरित्या- net परिहरति तु शब्द्ः। अत्र वेदटान्तेगौणमुखखफलटेहार्धंः विद्याकर्णोरेव हेतुवेन निरूपणं । विदयया रेवथानं कमणा सोमभाव दृति तयोरेव प्रसतत्वात्‌ कारणत्वात्‌ । तेन कौषौतकि ब्राह्मिऽपि प्रक्षतत्वात्कभ्थिण एव स््वैशब्देनोक्ताः। watfa न यममागे Va! तस्पात्‌ विद्याक्मणोमुख्यत्वान्मरा गंदयमेवोतं नेतावता ठतोयवाघः।

९ पादः | अणभाष्यम्‌ | ५ ~

नं ठतोयं तथोपलन्‌ धेः ॥ १८॥

ननु इयोः Wax यत्ततीयो मागे उक्त श्रयैतथोः Gala कतरेणचन तानौोमानि ञद्रा्यसकछदरावर्त्तीनि भूतानि ` अवन्तोत्याद्ना जुगुपे तेत्यन्तेन हतोयनिन्दया दयोः स्तुतिरिति awa ठतौयोसु fa यममागशेत्यत wae) न ee मागं तथा पु्छपापयोरूपभोग उपलभ्यते | यतः समानन्राह्मणि कौट, पतङ्गा afe दंदशूकमिति यौनौ निदतेवियमानलानत्र महत्‌- पापोपभोगः। नापि कौरादिषु मदहदासुखोपभोगः। एकवाक्यता चोभयोयेकता | यद्यपि मदाराजादिराजदण्डादिषु तथोपभोगः सम्भवति aaa रमभादिसम्भोगे * नरकेषच यथा तथान सम्भ वति। जडेतु पञ्चग्याद्वतिभरतएव दोषरेच्छया जन्महय- मधिकं तविभिरिति वचनात्‌ भरतोऽहमिति प्रतोतेख। ततः पूष्वैमस्मरणादाल्याद् वदेव TAA | तस्मात्‌ जायखेत्यादि बंल- चखाद तिरिक्तो यममागः। पच्चाद्धतिनिवमाभावम्॒ च्रानोप- योगिदेदहेप्यं वतरणे | yfeartara aa दोषः |

Wala sfa च लोके We tt साधकान्तरमाद | श्रपि च लोकेऽपि मूच्छादिषु यम. तोकगमनसम्भाषणएपुनरागमनानि Waa | दशना ॥ Re यमपुरुषा दृश्यन्तेऽपि कैधिद्जामिलप्रश्तिभिः। चकारात्‌

* सम्मीगेनेति ख-पुस्तकसभ्मतः पाटः) ag

२१० AUUTAA | [2 खध्य्यस्य

\

४ : N तेषां वाक्यादिश्रवण | तस्मादवखतमागेन किमपि वाधक fafa faz ।

ठतोयश्ब्दावरोधः AMAA ॥ २१॥

ठतोयामाद्धतिं faatcafa | aa atta भवतोति aat- यातिः सफला | पूदयं शब्दे कसमधिगम्य । दष्टेरत्रमिति साधनफलयोः Waaara afeataua भवति बवोजव्यति- रेकेण । बोजष्य fe फलं a निमित्तमाचेण तद्भावो वक्त Twa | तष्माद्सङ्गतं वषटेरन्नमित्याश्ड्यादह। ठतोयशब्दाव- रोधः ¦! दतौयाद्धतौ शब्देन शब्द्साम्येन कारणभूतस्य जलस्य अवरोध TET | स टेव सौम्येदमग्र असोदिव्यत्र तत्तेज tad बह्धस्यां प्रजायेयेति तद पोऽरूजत तस्माद्यत्र a च शोचति खद्ते* वा पुरुषस्तेजसएत तदध्यापो जायन्त waa कारणरूपापां निरूपणे भशोकजलमपासुक्त' | wt च तस्माद्यत्र क्च वर्ष॑ति तदेव भूविष्टमत्र' भवतोति अतः पञ्चाग्निविद्यायामपि टेव- होमात्‌ कारणभूरूतेव afestdfa † नात्र बौोजान्तरापेत्ता। श्नोकपदरेन यद्शुभ्रोयत aguay डिरणखमभवर्द्ति सहायः सूचिनः। यद्यपि amram wait तथाप्यत्र एधिव्या श्रिसमिद्रूपत्वादवसेव | तस्मात्‌ कारणप्रक्तियुक्ताया get भवतति न काप्यनुपपत्तिः |

साभाव्यापत्िष्पपत्तेः ॥ २२॥ किखिदाण््य परिडरति। ननु कारणजलदूपदठष्टिरितच

* सखद्ते इति ख-पुम्तकग्टद्टीतः पाठः | + जातेव्यारग्य सूचित दरयन्त ख-पुस्तके नास्ति।

re STA RRQ

TH AMMA यतः * AHATARTA AA TSTANIA TA AT तस्मिन्‌ यावत्‌ aanaafaar अ्रयेतमेवाद्वानं yafaaud यथे- तनाकाश्मिव्यादिना तिलमाषा इति जायन्त इत्यन्तेन तत्न यथेतमिल्याकाश्एव अक(श्ाचन्द्रमसमिति पृव्वेमुक्तत्वाद्‌ाका- श्य मागतव बायुभूत्वा धूमो भवतोव्यादिषु तन्तद्वावः श्रयते | तै च विक्षताः। तद्‌नन्तरभावित्वात्‌ घ्टिरपि विङ्तेव। तस्मात्र कारणत्वमिति आशङ्य परिहरति। साभाव्यादिरूपापत्तिः। शाभाखापत्तिरेव | वावुवदाभा आभानं। मध्ये वावुमण्डलेनाग- च्छन्तो आाद्धतिवायुभवनशब्देनोच्यते, आ्कतेरेव पदार्थ. त्वात्‌ । व्यापत्तिश्ब्टन च तेजोभावापन्नस्य जलभावापत्ता कान्तिनाशणन्राशदबेति दयोतयति | कुतः । उपपत्ते; | तथैवोप-

पयते चिचतुरगादिषु विकारस्य विकारान्तरापत्तावियभेवं व्यवसा उपासनायां नतदपि। ay wart खुतेवाधः | प्रति- नियतपदाथां fe ते भवनावरोदहाभ्यामेव तथावचनात्‌ | अन्य-

स्यान्यभावं वदृन्तौ खुतिरेव गोणवं वदति। कारणांगभाव- व्यतिरिक्स्यले तथेव प्रतोतेः। तस्मात्‌ तद्ाङतिमातरेण न

स्वरूपान्ययाभावः |

a = alfafacu विशषात्‌ ॥ ee ll उपपच्यन्तरमाह। तद्रूपता च नातिचिरेण न बहुकालं तदरूपता । gat विषात्‌ | न्रभावापन्नस्यव AAAS णात्‌ | aat बे खल्‌ दुनिष्यपतरभिति प्रापतसरं प्रपततरं वा|

~>, ~

* य॒त दूति agar नास्ति।

~

RR AURA | | २ अध्यायस्य

वणत्ोपः छान्दसः | अतः Calatgat न fatiararfa वह- कालस्ितौ डि तद्रूपता। कारणएवशादेवानां मनुष्यभाववत्‌ | भित्रपकन्ते न कोऽपि दोषः एेक्यपक्ेऽपि ज्ञानवतो ग्यदस्थस्य दुज्ञभत्वादेवं वचनं । तस्मात्‌ zeta भवतौति faw |

अन्याधिष्ठितं पृञ्चवद्भिलापात्‌ ॥ २8 ॥

चतुधी मडतिर्विंचाथते। ननु dans: कञ्मदोषैथाति स्थावरतां नर इति कथमस्यात्रत्वं। अपृव्वात्रत्वेऽपि awa- पाकादिषु क्तेन जीवस्यापगमात्‌ कथं रतोभावः। चव्वरौ- द्य पाकस्त्वावश्यकएव | न च जोवष्य जङ्भावः। मय्यादा- भङ्गप्रसद्भात्‌। तस्मात्‌ RIAA Talay इत्याशङ्य परि- हरति । अन्याधिष्ितेदृषटेरत्रभावसमयएव थन्येर्जीवरधिद्ितो arate तस्मिन्‌ श्रपूव्यवत्तहञावापत्तिः* अतिथिवत्‌ पूव्व वैलक्षण्येन atl gai, श्रभिल्ापात्‌ | त्रोहियवा ओषधिवनस्पतयस्तिल- माघा इति पव्ववत्तत्तद्वावमातं न वदति कितु जगति खित ब्रौद्यादिभावणएवाभिलप्यते। तथा सति यथान्येषु ब्रौद्यादिषु तद्‌ धिष्ठाटदेवतया नियुक्ता जौवास्तानावमतवेनाभिमन्यन्ते एव- मतरापौोति न कोऽपि दषः अधिष्ठाने fe वेद््‌ना। मरणानन्तरं क्रिभिभावस्य द्त्वात्‌ | तस्मादन्स्य रेतोभावोयुक्षः।

अ्रुद्धमिति चन्न शब्दात्‌ ॥ २५॥ किञ्िद्‌ाशङ्य परिहरति | ननु अन्याधिष्टाने अरङ्गक्रियः £ श्रपृव्ववत्‌भावाप्रत्तिरिति खः | + तिलामासा इति a’ |

९ पादः ] AUHTAA | २१२

माणे & यातना जोवानामश्इलादग्रुदमनरं खात्‌ | तथाच कथं. योग्यटरेह दति चेत्‌। a) शब्दात्‌। देवा अन्न जुह्ति तस्या आदधते रेतः सम्भवतोति देवेराहुतिरूपेण Dasara wea | अन्यस्य दि संस्कारेणेव एदिरन्यया यावच्जीवं का गतिः स्यात्‌ | तस्मात्‌ सस्कारगब्दाच्छदबमेवान्न 1 ।

रोतःसिग्येगोऽथ ॥ २६॥

पञ्चमाइतिं विचार्यति। ननु कथं पुरुषेऽत्रहो माद्र तोभावः | बाल्यकौमारवाद्धकेषु व्यभिचारात्‌ तारुपखेऽपि न हि सव्व मन्न रेतो भवति। जातमपि न नियमेन योनौ सिच्यते नापि Squat | पुरुषप्रयनस्य विद्यमानलादित्यारड्य परिहरति | रेतःसिग्योगः। पुरुषशब्देन पौरुषधघम्म वानुचयते। dare t देयकालसंविधानेन मन््रवद्रतःसेकसामष्य'। न Paarl जनोनं साव्वैचिकं वा तद्ये टेवापेत्ता तथासतिन कोऽपि व्यभिचारः ।

कथं पुरुषशब्दमात्रेए च न्नायते तत्राह | TY च्रानन्तर््यात्‌ | शरोरायमेव देवस्तत तच होमः AA: | तत्कथं पञ्चमाह तावेवा- न्यथा भेत्‌ | तस्मादानन्तथात्‌ परुषाद्ति नांच रेतःसिग्योगः। योगश्ब्देनाचापि अन्याधिष्ठानेन रेतःसिग्यो गाभावः।

योनेः WT ॥ २७॥ यमानं निरूप्य फलं निरूपयति | तस्या arama: * galas अनड्गैक्रियमाणे इति ख' |

+ शुद्धत्वमेवान्नमिति ख । † पुरुषेति qo |

R08 AUHTAA | [3 खध्थायस्य

सम्भवतोल्यु्पे। at सन्देहः। योनावन्तःखितमेव फलं बहि- fata वेति। aa गभेशब्ट्‌नान्तःसितएव waza afa- वाधः स्यात्‌ । उपसंहारोऽ्यये कन्तव्यभावादुपपद्यते। ततश्च षएस(सानन्तरं गभ Waa जननानन्तरं नगुरूपसच्यादि- कार्त्तव्यमिल्याशङ्गय परिहरति योने्निंगतं शरोर गभशन्दे नोयते । अरगनेरयितस्येव फलरूपवात्‌ | मध्यभा वस्या^प्रयोज- कत्वात्‌ | मापरिपाल्यत्वाय गभेवचनं। कलिलादिभावे पुरुष- वचनत्वाभावादुपसंहारानुपपत्तिश्च। शरौरणब्देन वेराग्यादि- qa: afar: ag स्यं agtuataa जात इति। तस्मात्‌ योग्यदटेदहः साधनसदह्ितो ब्रह्मन्नानाधे' निरूपितः इति श्री बेदव्यासमत वन्ति वह्लभवषिरचिते AMAA भाष्ये ल तीयस्याध्यायस्य प्रथमः पादः|

सन्ध्ये खष्टिराद fe? |

पूर्वपादे अधिकारियोग्यदेद्ोनिरूपितः। ददितोये tae सुक्ियोग्यता निरूप्यते । तच प्रथमं स्वप्न निरूपयति । स्छप्रस्य सत्यत्वे तत्छनगुणदोषसम्बन्धो Tag भवेत्‌ । aay निरूपिता शुदिव्यर्या स्यात्‌ । अतः खप्रस्य मिथ्यात्वं प्रदशेथितुमधिकरण्ण- Ta | तच पूव्वेपत्तमाद। सख्य स्वप्र खृषटिराह। तस्य वां एतस्य पुरुषस्य दे एव स्थाने भवत इदञ्च परलोकस्थानं च सन्ध्य

तोयं स्वप्र ्यानमित्यु पक्रम्य न तच रथा नरयव्रोगा न पन्धानो

‰ मधष्यवाभावस्येति ख | + qa ea इति ख| { नटतर्या रथयवोगा इति व्र |

२ पादः] अणभाष्यम्‌ | ९९५

भवन्त्यय रथान्‌ रथयोगान्‌ पथः wafa* इत्यादिना रुष्टिराह \ waq स्थाने ृष्टिरस्ति यतः aia: सखयमेवादह। युक्तथाय- मथः यथा wfaraefa तथेव ay ema) देबादिवाक्यानां प्रबोधेऽपि बाधाभावात्‌ न चेयमेव टिस्तचर दृश्यते न aa रथा इत्यादिना निषेधात्‌ | अखुतिवाटिरनां afata प्रमाणं किं पुनरनुभवसम्बादिनी। तस्मात्‌ ay ख्टिरस्ति।

निर्भातारच्चेके पुजादयश्च ॥ २॥ काठके चतुथवच्छां waa) यणएषु† way sath aa कामं पुरुषो निर्मिमाणः तदेव gm aga तदेवा खत सुच्यत इति निश्मातारभेके वद्न्ति। यद्यपि सुषुघ्युत्कान््ोभदेनेत्यच न तत्र रथा इत्यपि ब्रह्मप्रकरणं तथापि नियतधश्पत्ते जीव एव acta प्रतिभाति । तदयं निःसन्दिग्धं वचनसुदाहरति। भगवत्निश्धितवात्‌ खूप्रख्स्यापि सत्यव'। नहि कर्तुः खापो- ऽस्ति येन श्रमः स्यात्‌ जागत्तोंति वचनात्‌| इच्छापूव्यकञ्च aa खजति। गतायषः पुचपोच्रानिति कामविषयाः gar. द्य उक्राः। तेच fafeat परलोकसाधका दति लोकत्रय- AYA) चकारदयेन कारणक्ाथगताः सव्वं ध्मा उक्ताः | तस्मात्‌ खुल्यु पपत्तिन्यां स्छप्रध्पञ्चस्य Terai तत्छतगुणदोष- सम्बन्धं yawned व्ययमित्येव प्रापनं । माथामाचन्त्‌ कात सं बनानभिव्यक्तः स्वरूपत्वात्‌ ॥ २ ll तु शब्दः पक्त यावत्तवति। सखप्रखुष्टिमीोयामच। तत्रहेतुः

------= `

aad दति ख | + यएष इति ख ।

२१९ अणभाष्यम्‌ | [ २ अध्यायस्य

कात्स््रनानभिव्यक्त्चरूपतवात्‌ | कत्‌सरत्वेन यस्य यादृशं खरूपं टेश कालवस्तुसापे्तं तथाभिव्यक्तिः कात्‌स्नानाभिव्यक्तिस्तद्‌- भावात्‌ | श्रयमाग्चः | Bla: ख्षटिमेवादइ न तस्य सव्यत्वमपि | यथय तद्‌ाव्थमिदं सव्वं तत्सत्यमिति! आत्मानं सख्यमङुरुत तत्‌ सत्यमित्याचक्तते कथमसतः सज्जनाये तेव्यादिखुतिसदसेभ्यो- cq सत्यत्व प्रतीयते नेवं ख्प्रप्रपञ्चस्य खुतिरादह। सत्यप्रयो- जनाभावाचच । खप्रमाचविद्ारस्तु महामायाविलान्ायवापि सिष्यति। नापि faa: प्रपञ्चः। जोवस्यकल्ात्‌ । श्रविद्यया मन्यत दलि बचनात्र तत्खदुःखभोगाथेमपि सत्यलम ङ्गोकन्तव्यं। स्यानदयप्रतिन्ना च विरुध्येत ! जोवतोखतांख पश्यतोति लोक हयदगैनं। अतो लोकदयप्रतिच्छायरूपतान्‌ मायया क्रौोड़ाया- मन्यानुरोधाभाषैनातिसुखत्वाद्धगवत्‌कछतमातवाचकत्वाचच चुत रतिरिक्रकल्यनायां प्रमाणाभावात्‌ ज्योतिःशास्तनियमाभावाच मायामाचमेव सप्र इति न ततृक्तगुणदोषसम्बन्धः। <ifa- तस्यान्नमोजना दिप्रायखित्त' तु भगवत्‌क्रौड़ायामपि प्रतिच्छव- त्वात्‌ क्रियते तदानीं कटतवस्यारोपादन्यदा कटेलस्याशङ्खवान्र धरदाचस्चजनकलं। देवताज्नादिसु जौवन्रह्मणोविद्यमानल्वा- aat| अ्रलौकिकन्ञाने इ प्रतिच्छछायत्वात्‌ * सवाद्‌; क्षचिद्धग- वद्‌ावेथे ईषल्धंवादोऽपि | तस्मात्‌ खतन्तसल्यतावां प्रमाणा- भावान््रायामाचं waaay इति सिद्ध |

खरक हि श्रुते राचक्तते च तदिद्‌ ॥ 8॥

ननु afe जोवसाच्िकभेकदेशेन किमिति eata aaie |

* yfaaratfefa @

२ पादः] अएनय्यन्‌ | २१७

aan | शभाश्भफलस्चको भवति खप्रः। चकारात्‌ कचि. दाज्ञाविशेषदानं। कलिकालादेः yaa बाघधकलात्‌। युक्त खायमथः। प्रातः सूच कफलस्ये व* टृ्टत्वान्न तु खप्रपदाथंस्य| सूच त्वे प्रमाणएमाद |

यदा aang काम्येषु far ary पश्यति,

सखदि' तच जानोयात्‌ तस्मिन्‌ सप्रनिदभने।

इत्यादि खुतेः। किच्च । aaa च तदिद्‌ः। खप्राध्याय

विदस्तयंवाचकच्तते । wet गोहषङ्कच्रराशमित्यादिना। तसात्‌ सूचनार्थ जोवप्रद्शनसिति।

पराभिध्यानात्‌ तु तिरोहितं ततोस्य वन्धविपय्येयौ ॥ ५॥

किञ्िदाशङ्य परिदहरति। aq जौवाय भगवान्‌ afe करोति yeaafa च स्वस्य स्व्यैलोलां | gua कथमस्य दुःखि- त्वमिव्याग्डय परिदरतितु शब्दः अरस्य जीवस्य tuaife fatifed । तच हेतुः । पराभिष्यानात्‌ | परस्य भगवतोऽभितो ध्यानं agay च सव्यतो भोगीच्छा तस्मात्‌| ईष्दरेच्छया जीवस्य भगवद्धख्तिरोभावः रेश्वयतिरोभावादौनल्ं पराघोौ- aa वौधतिरोभावात्‌ sigiqasa यश्स्तिरोभावात्‌ सव्व - Saq ओतिरोभावाज्जन्मादिसव्वापदिषयत्वं ज्ञानतिरोभावा- देहादिष्वहवदधिः सव्वबिपरोतन्नानखापस्मारसदह्धितस्येव +" वेराग्य-

* प्रात; सूचकफलेष्वे वेति @ | + अपस्मारमदितस्यैवेति ख' |

२२८

१८ AUT [ २ अध्यायस्य

तिरोभावादिषयासक्निः। जन्धशतुणा कार्य्यो विपथयो दयोः | तिरोभावादेवेवं नान्यथा | गुक्तोऽथमर्थः। एकस्य कांयप्राकब्येऽपि तथाभावात्‌ । भानन्दांगस्त॒ waa तिरोदितो येन जौवभावः। प्रतएव काममयः! अकामरूपत्वादानन्दस्य। निद्रा च सुतरां fatiutanat भगवकछक्तिः। श्रतोऽस्मिन्‌ प्रस्तावे ae धन्य तिरोभाव ta: | अन्यया भगवत एेखर्य्यादिलीला निविंषया स्यात्‌ । तस्मान्न जौवखरूपपय्यांलोचनया किञ्चिद्ाशङ्नोयं |

देदयो गादा सोऽपि॥ ६ ॥

ईष्वर च्छ येष्ठ््यीदिक्तिरोभावं aad निरूप्य मतान्तर- णापि नि्यतधख्धवादेन निरूपयति | टेदहयो गाद्वा | टेडसम्वन्या- Saray सव्वतिरोभावः विप्रयो वा । रपि शब्दाद्न्यत्‌ | अस्मिन्‌ † aq देदवियोगएव पनरष्वय्यादिप्रासिः पूव्दस्मिन्‌ कल्ये विद्यमानेऽपोति fata: | नत्वौश्वरेच्छवा विकनल्यः। afaq परशब्देन टेदादिमाद्ध। तदा अभिध्वानयोगवयोराकस्मिकता स्यात्‌ । स्व्वैस्य वौ सव्वैश्येगान इति विरोधश्च कञित्‌तु तस्याभिध्यानात्‌ ada देहमेद्‌ इति शयुत्यतुरोधेन जौवकन्न- arfaara मत्वा अरतिरोदधितमिति कल्ययति विपय्यश्ब्देन TAA!) बह्ष्यादहारेण च सूचदयं योजयति तत्‌ ब्रह्म वादापरिन्नानाद्सद्गतेय साधनोपटशस्य भ्रान्तोक्त मित्युपेच्छ । निद्राया विधेकन्ञानाभावावस्ररत्वाद्यया व्याख्यातएवाथः।

^ ~ न= ----~-

* ईर च्छवैव्रेश्र्य्यादि इति ख'।

+ arafafa ख'।

र प्रादः] FUGA | २१९

तद्भावो ASG तच्छतेरात्मनि च ॥ ७ ॥

प्रसङ्गाल्जोवस्यान्नानं निरूप्य Wat केवलमन्ञानं निर्ह पथितुः स्थानखमप्राभावे निरूपयति । एवं शयते नाड़ोरतु- क्रम्य तासु तदा भवति यदा सुप्तः सप्र a कञ्चन^पश्यति ्रथास्मिन्‌ प्राणएवंकधा भवतोति। तथा प्राज्नेनासना संपरि- ष्वक्तो न are किञ्चन ae नान्तरमिति। aa aut: | ay- वत्‌ uyaefe माथिकौमयपि भगवान्‌ करोति न वेति सशंयः | तच य एष सूत्रेषु जागन्तोत्यव्र जोवखापमाचे भग वत्‌ख्टटेरकत्रात्‌ BT न कञ्चन पश्यतील्यच्रापि† दथनमाच- निषेधात्‌ न ata किञ्चन ae नान्तरभिति च जागरण खप्रप्रपञ्चयोरविशेषेणादभंनकथयनात्‌ सुषुप्तावपि प्रपञ्चनिमाण- मस्तोत्यवगन्तव्य' | aay कस्यामयवखायां प्रपञ्चव्यति- रेकाभावात्‌ सुक्तावपि स्यात्‌ । सखाप्ययसम्पच्योरन्नानमाच- विशेषात्‌ सति सम्पद्य न विदुः सति सम्मव्यामद् इति। तस्मात्‌ बाद्यसत्‌सम्पदोविदयमानयोरपि यथा ज्ञानाभावाद्‌ग्रहण- मेवं प्रपञ्चस्यापीत्येवं प्राप्तं उच्यते तद्भावो नाडौषु। तस्य स्वप्रस्याभावो नाडोषु तथा ्रात्मनिच। Fa | ABBA: | प्रपच्चा- भावय्युतेः। कामनया fe प्रपञ्चः सुषुप्तावस्थाया WaTaAIG- सुतैः । तदा अस्ये तद्ातमकाममाप्तकाममकाम रूपमिति | नाड़ोषु आत्मनि चेतिग्रहणात्‌ ayfatefatfa सूचयति। तथाहि। feat नाम नादः पुरोतत्यन्ता हदयदे शत्‌ वाद्याः |

# स्वप्र कनति खः | + अत्रापि Vtfa खः।

RRe अणभाष्यम } [ ९ sae

अभ्यन्तरः WAM BITTY Wag इद्धियाणांच सएव. देः । aa निद्रया मगवच्छक्या बहदं च्याच्छछादने भगव- ज्लोलायां तां पश्यति | तचाच्याच्छाद्नै गाट्सुप्ोभज्ञानरदितः क्रिया गत्या अन्त्भगवन्तं ` वा प्रवियति बदिनरड़ीषु at समा- याति। अतएव डदारणकषठे | AA सुप्तो न कञ्चनं कामं कामयत इति वारदयमाह। ता वा WAT नाम नाद्यः तदा अस्य तदासमकामसमिति भेदेन । सुषुतिख्‌भयत्र न्ञानरक्तेः aaa तिरोधानात्‌ | तस्मात्‌ सुषुप्तौ न प्रपञच्चखष्टिः |

AA: प्रनोधोऽसरात्‌ ॥ ८ ॥

~ “~ Aw प्रबोधे gee प्रतियोन्याद्रवति बुदान्तायवेति जोव- “ ४. $ € समानधम्मब्रह्मुप्रकरणे निरूपित ।! ततो नाङोभ्यः पुनहद्य- ॐ 9 पो eu गत्वा भगवतो वा समागत्य जागत्तोति आदहोखिद्यच खितस्ततएव जागत्तोति। तच अत्यनुरोधात्‌ हदयदेग- ATTA BAM Qs WA उच्यते अतः नाङोभ्यएव प्रबोधः | Q Ty # गत्तपतितस्य प्रबोधे दिततो गमनं प्रतियोन्याद्वणन्तु भगवत इति। fear प्रवोधोऽस्मात्‌ । अस्मादाकमनः सकाशादेव प्रबोधः। प्रिययेव संवरिष्वक्र्य वोधाभावे कथमागमनं। प्रतएव संपरिष्वक्तो fafagfae: | तच्मायनेव तिष्ठति aa एव प्रबोध दति सिद्ध |

सएव तु कम्भनुस्मृति शब्द दिधिभ्यः ॥ ९॥

किचिदाश्ड्य परिदरति। ननु प्रिययेव प्राज्ञेनात्मना

% गाद्सुप्तौ Thaw |

२ पादः | AURA | २२१

परिष्वक्स्य ब्रह्मलोकं गतस्य प्रबोधेन ज्ञाने सुक्तएव भवेत्‌ न * पनरागच्छेत्‌ । अतौ भगवदिच्छया देहनिवोदहाय तत्स्थाने जियुक्ताऽन्यएव जोव: सभायातु waa: wats q ava व्यबद्ारस्तु तावता tela qaqa waayg न कत्तव्य इव्यागड्य परिहरति तु शब्दः अस्मादपि प्रवोचं gua | कुतः कम्प्रानुरतिशब्द विधिभ्यः चत्वारोहेतवः लौकिक- वेदिकयोज्ञानक्धमेद्‌ात्‌। तत लौकिके af सामिक्लत- aut शेषखमापनात्‌ । न हि कथिद्पि सु्प्रतिबदः सामि कतं न समापयतोति afafag तथानुखतिः । न हि प्ववैदृष्ट न समरतोति afafer | wera) qa: पुषछेन WHIT भवति पापः पापेन Hat तदाभूत्‌ कुत एतदागादिति तया सति संपद्येल्यादयश्च। विधयश्च । श्वोभूते ब्रह्माणं णते वोभूते Tay समाप्रयात्‌ एकएव यजेत द्ादश्रराचौरींकितः स्यादि. त्यादि यः कामयेत बोरोम आजायेतेत्यादयः{ । भगवतैव AMAT तथाकरणात्‌ परव्वैपचगुक्तयो दुवलाः। तस्मात्‌ सएव प्रतिवध्यते |

न ee = मुग्धेऽद सम्पत्तिः परिश्षान्‌ ॥ १० ॥ किञ्चिदागद्धय परिहरति। ननु यत्र कर्मानुखतयो न सन्ति तचान्यो भविष्यति कचिन्ा च्छो दि विशेषै सवेरष्टति- नाशेन सुग्धभावद्शनात्‌। तत यया लौोकिकवदिकव्यवहारा-

# निति ख | + Hala @ | t यजायेतेति खः |

RRR AU भाष्यम्‌ | [ ३ अध्यायस्य

स्तयान्यवापि भविष्यन्ति। श्रनुस्मरणणदयश्च बुडिठत्तयः गङ्गा प्रवादजलस्य गङ्गगवद्यएव वचिदंशप्तचायाति। सएव तथा भवतु fe सएषेति निवन्धनेत्याण्ड्धय परिहरति ga qua अद्सम्म्तिरेव न सर्व्वा । न fe मुग्धस्य यज्नाद्‌ावधिकारोऽस्ति पूरवव॑प्रत्तानि* तु जौवनाधिकारात्‌ क्रियन्ते। लौकिंकव्यव- हारोऽपि नापृब्वः सिध्यति। पूनवाक्तहैतुसद्धावे g न केऽपि Sa: अतो qa अर्धसम्पत्तिः yaa नोत्तरा । इत एतत्‌ | परिशेषात्‌ । सएव वान वेति निखयप्रमाणनामभावादथीत्‌ सन्दे होऽव्थिष्यते। तस्मात्‌ सन्देहात्‌ A ्रहप्रतिपत्तिः। न त्वच प्राणायनविघातक्रता मूच्छ विचायते। तस्याः प्राणधम्य- लात्‌ यथावाल्यं wdc: | व्यश्च विचारः जौवावसख्याएव fe विचाय्यन्ते। Faaarfaarey a aware: | तस््मारेक- एव ota: खप्रादिदोषसम्बन्धरदडहितस्तादणजन्मयुक्तो भगवत्‌- न्नानरदितोज्ञानाधिकारोति सिद्ध,

न स्थानतोऽपि परस्योभयलिङ्ध aaa हि ॥ ११॥

इदानीं विषयनिर्धाराथें। ब्रह्मस्वरूप विचायते। aa प्रथममन्योन्यविरुद वाक्यानां fata: क्रियते तदयमेतावत्‌ fae समन्वयाविर्‌घाम्यामेकमेव ब्रह्म प्रतिपाद्यत इति! तत्र यथा कास्विरोघः uftea: एवं'व्रह्मधम्मविरोघोऽपि परिदहरणोधः।

* पूच्यहत्तानीति ख | a © = [| + निद्ारायमिति ख| ¡ समन्वयाविरोधाभ्यामेव प्रतिपादयत इति a |

न त र के ` ee षयो

२ Iz: J ANH | २२२

अन्यथाऽबोधकता स्यात्‌ | ततर खगतधम्प्राणामविर्द्ानामग्रिम- पादे विचारः। जडजौोवध्त्वेन प्रतौतानामत्र विचारः क्रियते| तच कचिज्जड़जीवधमो भगवति बोध्यन्ते afafate- Wat | यया सर्व्वकर्मा wiaa| न चते जोवघश्राएवन भवन्तौोति वाच्यं। उच्वावचकञ्यणां कामानाञ्च जौवगतव्- प्रतीतेः | नेतरोऽनुपपन्तेरिति eas वेल सखम्थो क्तत्वात्‌ । काथ. fatquatat कारणे वक्तमशक्यत्वात्‌। न च कारणधसय एष स्वे काय्यै वा प्रतीवन्त इति वाच्यः | अस्थूलमनणित्यादि- वाक्येः प्रपद्धिकसव्धन्बं वेलक्तण्य स्योक्तत्वात्‌ | wa केचिदविरोध- Haas: | WA कारणत्वाह्वगवानस्ति। ततश्च अस्यूले अम्यूलः अनणौ AAT: उच्चावचकत्तरि उखावचकन्ता उचावचकामे GAT वचकामः प्रयिव्यां सव्वगन्धः जलाद्‌ावगन्धः एवं रसादिषु एवं स्थानतः परस्योभयलिङ्गसुपपद्यते। waa कारण्एव रूपम- रूपञ्चावकूद्भेटेन अचिन्त्यसाम््यादा अन्यथा रसतः सल्ननन- प्रसङ्ग इति । गपिनासंग्टह्ोत इति | एतदुभयमपि न । कुतः | aaa fe, सर्ववेताटणं रूपं भगवत उपदिश्यते | fe युक्तोढ्यसचः। भगवतृस्वरूपप्रतिपाद्कानि fe एतानि वाक्यानि न त्वनुवाद्कानि | वेयर्यापत्तेः । अ्रचिन्त्यतेज्ञानानुदयः। तमेव विदिललाऽतिरृल्यमेति भक्तया मामभिजानाति यावान्‌ वासि यादृशः ततो मां तत्ततो atat विते तद्नन्तरमिति ज्ञाना- नन्तरमेव सायुज्यप्रापतेः। न च यखामतं तस्य मतं मतं यस्यन वेद at अविन्नातं विजानतां विज्ञातमविजानताभिति वाच्यं । यास्रानारम्भव्रसङ्गात्‌। अयञ्च विरोधः परिहरणौयः। aa fe विरोधा wa fara | नापि तत्तदुपादान्‌भूतप्ररेणः

२२४ ATTA | [ = यध्याय्छ

विशेषेणपविरोधः। श्रनुवाद्‌ कत्वेन वयर्व्यापत्तेः | न च भगवति भेदोऽस्ति प्रत्यारग्भमेकमेवादितौ यमिति वचनात्‌ । ्रल्यकल्य- नायामपि युतिषिरोघधः fag: जुत्यविरोधायेमेव fe wae: | तस्मान्न मत्‌ान्तरानुसारेण जडजौवधर्माणणं waraa परि Su शक्ये । न भेदादिति चेन्न प्रलयेकमतद चनात्‌ ॥ १२ ॥

प्रकारान्तरेण समाधानमाश्ङ्य परिहरति न भव्रदुकतो विरोधः सम्भवति भेदात्‌ कारणकाय्यषु asta West कारात्‌ | प्रपञ्चविलच्तणं ब्रह्म भिं प्रपञच्चधन्मवद्ह्य भिन्नं तया- ज्ञानं Wag एकस्य भेद्स्याङ्गोकारे सव्वैमुपपद्यत इति चेत्‌। Al प्रत्येकमतद्चनात्‌ श्रभेद्‌वचनात्‌। दयं परथिवौ सञ्षां भूतानामध्विति ब्रह्मणि gata स योऽयमिति सव्वैचाभेद- वचनात्‌ कायकारगरूपप्रकाराणं भेद्निपेधात्‌ । तस्मान्न भेद्‌ङ्गोकारेण युतयो योजयितुं Wa: |

अपि चैवमेके ॥ १३२॥

Hae वाधकमाह। अपि च एवमेवामेद्मेव भद्‌. fataaa गाखिनो वदन्ति मनसेवेदमाप्व्य' नेद नानास्ति किञ्चनदल्योः ख खत्युमाप्रोतियद्ड नानेव पश्यतोति भद- द्गननिन्दाबचनात्‌ | तस्मात्र भेदाङ्गोकारः क्तः क्यः इव शब्दो बह्स्यामिति Bas: | तन्म्ादुपनिषत्‌सु सव्वैप्रक.रो विरोधः faz: |

Weed हि तत्प्रधानत्वात्‌ ॥ BU एकदरेगिमतेन समाध्रानमादड | कथमत्र सन्देहः विरोधो वा

२ पादः | एुभाष्यम्‌ । २२५

जडजौवधरम्पणां विधिनिषेधयोः । जडजीवयो हिं जडजो वध्र भवन्ति | अन्यतर तूपदिश्वसाना उपासनायां भवन्ति । ननृक्तो भेदा- भावः सत्यं तयापि काओकारणांश्भावक्षतस्य# भगवदिदहाराध' जातस्य भेदस्य निैद्धूम रक्यत्ात्‌ | तस्मात्‌ ब्रह्मणि जड्जोव- धम्मं निषेधौ युक्तः उपचारात्‌ त॒ सव्वकम्मदयः | विप Qa किंनसयाद्‌त आद! श्ररूपवटेव | रूप्यते निर्ष्यते यवद्धि- यत इति रूपं सब्वेव्यवहारषिषयलं ayn रूपवत्‌ fam | ब्रह्म तु तदिलच्तणं । काथकारर्णपणशिनोवेलतच्णयस्य ga- त्वात्‌ । नन्ववेलक्षणखयमपि भुक्तं कारण्त्ादत आदह | तत्मधान- लात्‌ । तस्य ब्रह्मणः 1 प्रघानत्वान्म ख्यल्वात्‌ | यतर हि anfa- पाद्यते { तच aq qua) बह्मप्रतिपादने ब्रह्मधम्मांणामेव सुख्यत्वं नान्यध्््णां | यथा प्रणासनस्य सुख्यत्वे तथा सव्वं कर्ति लौ किककम्मीलुवादेन भगवत्सग्बन्धे स्पटमेवासुख्यत्वं । विश््ट- बोधनेऽपि सव्वेणब्दस्य प्रसिद्धानुवाद्कवादतिरिककल्नायां गोरवात्‌ प्रमाणभावाच। यथयाकयलित्तदगवक्वेन ज्ञानस्य वोपयो गात्‌ लोकधघ्षानेवानूदय वे शिथ्यवोधनसुचितं। seq fafa anal अरूपवदिति वचनं। भित्रधम्प्ाणामेत्रैवं निणंयः। न त॒ प्रप्रासनवज्गवदन््ाणां | तस्मात्‌ कायवत्‌तदन्धाणामपि कायत्वात्‌ WIA न भगवदम्मलमिति fag |

# काययकारणंभभावे कतस्येति @ | + तख ब्रह्मण इति ख-पुस्तकफे नास्ति। + aq fe यत्प्रतिपद्यते इति a’)

२५

RAE अणुभाष्यम्‌ | | २ अध्यायस्य

०९ प्रका शव्ावेयर्थ्यान्‌ ॥ १५ ॥

a , rN ननु सरन्बव्यवद्ारातोते णाखवफल्यं | मनसवेतदाप्रव्वमिति

A ४ ° विरोधश्च न परिहतः। तन्खापनिषदं पुरुप च्छामि यतो

8 वाचो निवन्तन्त इति चेत्यत wre | प्रकाशवत्‌) यथा सौरः प्रकाणो BIBI, waar! नहि खतः सम्पादयितु शक्यते स्यापयितु' वा } wma a सव्ये Aaraara च सात्रिध्य- (र © + S WAT BANU कन्तः Ward तथा लौकिकवाड्ुनोभिनं wai व्यवहरन्तः facets तु शक्यत इति दयमाह ८ 3 श्युतिः। कुत एतद्वगम्यते तता | Wad! अन्यथा We व्ययं स्यात्‌ । चकारादरम्णां तथात्विरोधः परिहृतः | stain दूर व्रजति अपाणिपादो जवनो ग्टदहौता पश्यत्यचन्ुः स रोत्यकणं इत्यादौ अलोकिका ANITA GAA | अका- रणककाय वचनात्‌ ATAU Halwa बोघयति। तस्माद्‌व्यव- हार्यैऽपि न शस्वेफल्य'।

ATS च AAT WE

fafsemmer परिचरति नन्वलौकिकानौद्दरियाणि विसोधाभावाय कथंन AWA! अन्यथा अकारणककाथतवं तस्य च नित्यमलोकिकवः ततख् पश्यत्यचन्षुरिलति विरोध दूति आश्य परिहरति are च युतिः खयमेव तन्मा प्रन्नानचनमाचं स यथा सैन्धवघनोऽनन्तरोऽवाद्यः* ATA रस- चन एवंवा अरे अयमात्माऽनन्तरोवाद्यः ATS प्रज्ञानघन

क~~

# antag दति ख|

"मि णन ण्ण

र UI ] अणभाव्यन्‌ | ९२७

एवैति । खरूपातिरिक्रानामिन्द्रियाणमभावात्‌। न च क्रिया- भावोऽपि कैद्‌विरोधेन तथा कल्ययितुमशक्यलात्‌ । वेद्निष्वा- सायनभूतसमुल्ानारे*र्क्रत्वाच। Wal नेन्द्रियाणां परिकल्यना किन्तु सव्वाकारसर्ूपं वस्त्वेव atenfafa ame aquay- न7चकारात्‌ सर्व्व॑न्द्रिदविवज्जितमिति रतिरपि | तस्मान्नेदन्द्रिय- कल्यनयाविरोधः + | दशयति चाथो अपि स्सय्येते Ww

चनः प्रकारान्तरेण faqiyarag t परिहरति! ननु aw जगत्‌कारणमिति fas’) तच समवायि निमित्तं चेति a कारणधन्धाएव fe कायः भवन्ति। भरसम्भावनायान्न्यथा- aaa | कामादयो ware gat विहिताः§। तै ब्रह्मएएव भवितुं युक्ताः। निषेधिकापि afaafe बेद्वादिनामखमाच- मघ्यन्यधाकल्पनमुचितभित्याण्ड्य परिदरति। दशयति afa- रेव जडजीवधम््माणां भगवत्यभाव दति) इ वाव ब्रह्मणोरूप इत्य॒पक्रम्य FI पञ्चभरूतान्युक्ता waa आदेघ्ो नेति नेतौ- are | इति शब्दः प्रकारवाचो | AW पञ्च महाश्चतानि मवति न त्वेवंप्रकारकं तत्साघयति। न waa aw ated! fe युक्तोऽयमथं; । एतस्माज्नातमिति। न हि काथकारणयोरेकाः प्रकारो भवति। श्रतो नेतोतिप्रकारनिषेधोपसद्ारः। नतु समवायित्वमात्त्व' किन्लन्यत्मरमस्ि इति रूपं निरूप्य नाम

# भेद्विश्रासायनभूतति @ |

+ इन्द्रियकल्पनायाविरोघ दति ख'।

‡ विततेषमाशङ्यितुम्‌ शक्वादिति a $ श्रुतिविद्ितादतिख।

२८ अरणुभाव्यम्‌ | ( २ अध्याय

निरूपयति सत्यस्य सत्यमिति aa प्रपञ्चातिरिक्तब्रह्मणो विद्यमानत्वात्‌ waaay तस्मित्नौपचारिकमेव युक्तं । gaa तथा प्रतिपादनात्‌ | चक्रारः पूव्वयुक्तयनुसन्धानायेः। agi दति प्रक्रमभेदोऽपि। ama आदर डति fuanma- we | खुषैरन्यायता निराकरणायाह। afa स्मयते | भनादि मत्पर ब्रह्म न सत्तत्रासदुच्त इति। सदरुतोः च्ेचत्ात्‌ ज्ञेयनिरूपणे निषेधः wogerar भगवति उच्यन्ते वेदादौ नतु awa भवन्तोति ज्ञापयति | तस्मात्‌ चखुतिस््रतिभ्याभेव तथा निण्यः

AAT] चोपमा य्येकादिवत्‌ ॥ १८ ॥

FUGUE भगवल्युपचारादुच्यन्त इत्यत्र निद्थनान्तर- माद | श्रतएव। इममेव निरणेयमाथित्य समः श्रषिण aat- नागन समोमयकेन सम एभिखिभिर्लोकेः समोऽनेन सर्ववैरेति निरूपमस्य भगवतो चदुपमानन्तत्तदशअसम्बन्धात्‌। न चात खतन्त्रतादयधम्मवत्व ब्रह्मणो वक्त ga | नज्िदमपि विरुड- मिव्याश््धय दृष्टान्तमाह । खयधकादिवत्‌ | सूख्ेण सदतं जलं GAH | यथया

ह्ययं ज्योतिरासा विवसखानपोभित्रा बट्रषे कोऽनुगच्छन्‌ |

एकधा AEA चेव दश्यते जलचन्रवदि ति | यथेतरसुश्िषटस्योपमानत' एव समः ्मिणेत्यपि। चका aq विरोधाभावो वक्तव्यः। श्रधिकरणच्च TATA Re fire इति anata) तस्माज्ड़जोवधन्माणणं भगवव्यपचारो निष- धस्तु सुख्य इति |

२ पादः] अणएुभाष्यम्‌ | RRL

AMICTEUT FAAS ॥ १८ ॥

सुष्यसिद्धान्तं वक्तुमेकदेशटिनं दूषयति। तु शब्दस्तया सिदान्तः व्यावन्तयति। aaa, समवायातिरिक्तस्य aza- योगात्‌ जडजौवधघन्मयोगात्‌ सब्वकामत्वाद्यी a भवन्ति। Gail भअरम्बुवदग्रहणात्‌ । wate दि प्रतिबिम्बेऽधि. ayaa daa रूपरद्ितं aa विद्यमानच्ख a प्रतिबिग्बत इति anal तथापि खमतविरोधाद्व्ववद्ग्रहणमिति | खच्छ- aa प्रतिविम्बः wzetfa नदि aaraat ग्रहीतुः शक्तुवन्ति quar! सर्व्वाधारत्ेन तथेच्माने बयथ्यंमिति पून्मैमवो- चाम। TAMA कल्पनं बेदेनोच्यते श्रप्रतारकत्वात्‌ wa- ज्ञता | बिष्चववादिनएवेवं वचनं न वेदिकस्य) ufuai तिष्ठन्‌ दल्यादि विरोघधख। तस्मात्‌ amwales सबव्वेकामा- द्योनतूपाधिसम्बन्ादोपचारिका fa |

PIES ACCU मन्तभावाद्‌भयसाम- BMuleT Wee ll

सिद्वान्तेन विरोधपरिद्ारमाद। विरोधो fe परिदरणोयो MAIS | तदनुसारेण मदानवकारोऽल्मोऽवकाशो यथाव- aie चमसानितिलौकिकवेदिकव्यवहारो वस्तुधर्मविरुद्धरो दृश्यते । व्यापकल' हदिक्ासौ च आकाशस्येव | तच यया करके प्रविष्ट आकाशस्था wifes तया सत्युभयसामच्स्य भवति। अनन्यया एकतरवाषे भवति | wal तत्तदमुप्रवेणत्‌ ब्रद्या- ail न चौपाधिकत्वं जपाकुखुमलौ दित्यवद्न्यधम्मं ताभावात्‌ | अन्यानुविधायविलेऽपि खघम्माएव ते। कारणत्वादिवत्‌। न

२२० अणुभाष्यम्‌ । | ३ see

चागन्तुकत्वात्‌ तदम्ाएव न भवन्तोति ati अन्यधमव प्रमाणाभावात्‌ तत्तलप्रतौतेख दृष्टवाच्चाविरोधः। श्रविरोध- प्रकारोऽयं ययोभयसामच्नस्य' भवति! प्रकारोऽपि तस्येव तथा वक्तव्यः | तस्माद्यथाकाश्रस्य ठदिक्वासभाक्ता करकादिष्वन्तभवात्‌ तयेवोभयसामच्धस्यादटेवं ब्रह्मापि, ददिन्ासपदटेन शरीर अआकागश्रजौवयोरेकमुदाहरणं बोधयति |

द शना ॥ २१॥

हेत्न्तरमाह भगवति wa विरुदधम्मा दृश्यन्ते | न fe ce अतुपपन्न' नामयाघातात्‌ | तादृशमेव तदस्त्ितिलध्यवसायः प्रामाणिकः। चकारादुल्‌खलवबन्धनादिषु प्रत्यच्चमेवोभयसखाधकं दृष्टमिति । wat aqua ममा्भक्येति च। तस्मात्‌ शुति- स्तिप्रलयक्े; सव्ै विरुद्ध घर्म श्रयवेन ब्रह्मप्रतौतेनं विरोधः |

प्रसतेतावच्च' हि प्रतिषेधति ततो aaa च भूयः ॥ २२॥

परमायेतो विरोधं परिहृत्य युक्तयापि प्रतिषेधति । ननु सव्बैविशेषधन्पणणमव्यूलादिवान्चेनिंपेघात्‌ कथमविरोधः प्रत्येतव्य इति चेत्‌ तचा । yaaa’ fe प्रतिषेधति। प्रकते यदेतावत्‌ परदश्यमाना यावन्तः पदाथा लौकिकाः तेषा- मेव धर्मान्‌ निषेधति । प्रतौतस्येव fe निषेधात्‌ | अतो जगद्‌- वेलकम वास्य ज्ञा दिवाकः प्रतिपाद्यते नतु वेदोक्ता awa * fata’ शक्यन्ते । कुत एतदवगम्यते तत्राह । ततो त्रवोति च

* वेदोक्ता wal इति ख'।

२ पादः ] अणभाष्यम्‌ | २२१

wal यतेव वाके wt निषेधति तस्मिन्नेव cal पुनस्तनेव विधन्ते। यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सद mae बरह्मणो विद्वानिति । तथा श्रस्यूलवा केऽपि एतस्येव प्रशासने एतदिरित्रा श्राक्ाश Nag प्रोतश्चेति! चकारारेकवाक्चोपा- ख्यानभेदौ संखरीतो। waa लौकिकं प्रतिषिघत्यलौकिकं विधत्त इति gam निणेयः। तस्मात्‌ युक्तयाप्यविरोधः; |

तदव्यक्तमाह FT ॥ VF Ni

शब्द्‌ वलविचारेण विरोधं aftearaqafaqrtarfatty- प्रतिपादनायाधिकरणएमारभते। सव्बाणि विरुदबाक्यान्युद्‌ा- eu fama) न चन्ुषा गह्यते कञ्चिदधौरः प्रत्यगात्मानमेचत्‌ नापि वाचा सव्वं वेदा यत्पदमामनन्ति भप्राप्य मनसा सदह मनसेवेतदापव्य' अस्प्प्रगन्धमरसं WISI: Wada asta अपाणिपाद्‌ इत्यादि faaaagharie fader यः ada: सव्वैशकतिरित्यादि विरूदवाक्यानि। a fe aq feed सम्भ- वति । वाक्यदयमपि ward | तया सति प्रमाणान्तरानुरोधै- नेकस्य खाय प्रामाखमन्यस्लोपचरितार्यत्भिति युक्तं । aa प्र्क्तानुरोधेन निणेयो विचायते | तत्र पूरन्वपक्तमादह । तद्‌- व्य्तं । तत्‌ ब्रह्म अव्यक्तमेव भवितुमर्रति | gar) are fe afayaarat नेति नेव्याताऽग्राह्यान fe waa इति। न fe waa इत्यनुभवप्तादिकं प्रमाणं yfaus| afe केन चिदपि चक्षषा मनसा aw ezafe | waaua तु सन्धरेव द्रष्टु शक्येत । तस्मात्‌ सञ्वधन्मवच्ेन प्रतिपाद्‌कन्यपचरिताया- न्येवानुभवतिरोधादित्येव प्राप्त ।

२२२ ATTA | [ ३ यध्यायस्

अपि संराधने प्र्यक्तानु मानाभ्यां ॥ RB ॥

अपति GIANT सर्व्वथा मूखैः पन्टपक्तवादौ यतः संराधने सम्यकसेवायां भगवन्तोषे जाते ead शडाभक्तिन्नान- aintzafe | यमेवेष awa तेन लभ्यः भक्तया त्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽव्लेन ज्ञातुः द्रष्टुञ्च तत्वेन प्रवेष्टु्च परं तपेति | दिविधमपि रूप दृश्यते ततस्तु तं पश्यते निष्कलं ध्यायमानः अनेकवाद्‌ रवद्ानेचं पश्यामि तवां स्व्वतोऽनन्तरूपमिति । संराध- कस्य * खानुभवः घ्रुवादौनामनुमापकतच्च। तस्मात्‌ प्रल्यन्नानु- मानाभ्यां खुतिस्म्रतिभ्यां वा ब्रह्म साकारमनन्तगुणपरिपूणः चेति नाव्यक्रमेषेति निशखयः। wat लौकिकालौकिकप्रत्यच्च- विषयत्वादुभयवाक्याथरूपमपि aw ।

प्रकाशादिवच्ावशेष्यं प्रकाश कम्म ए्यभ्यांसात्‌ ॥ २५॥

एनः प्रकारान्तरेण पूर्वोक्तमेव खिरौकत्तेमधिकरणान्तर- मारभते | तच सूत्रहथेन पूव्बपचदयमादह | ननु प्रत्यचातुरोधै- नोभयविधवाक्छसमाघानं नोपपद्यते। वसुशत्तयेव fava उचितः) नतु युतिप्रत्यक्ताभ्यां। यथा प्रकाशजलसुवणांदो- नामनेकविधल्वं नाङ्गोक्रियते। सग्यचन्द्रमणिप्रकाश्रादिषपूष्णशौता- नुभवरूपस्मशीः waa) न fe तेजसि ताउन्तः aut asifmaa | जले च दिमतस्षङुण्डादिषु । तथा सुवणं वण- wet नदि wa खाभाविकाः। तेजसू्वादिसखभावदानि- प्रसङ्गात्‌ तथा ब्रह्मणोऽप्यवेशेष्यमङ्गोकत्तव्यं | fafaid fe

* साधकखयति @ |

२ IZ: | AURA | रेट

ब्रह्मेति स्व्वप्रसिबिः। चकारादेवंसाधका wart न fe ZA दत्येवसादयः। AAR तस्य तथासाक्तात्‌कारात्‌ तादृशश्च नेकतिधलमङ्गोकत्ते' शक्यत इति नैष दोषः । प्रका- शख कमणि । agufaurarfenafy भगवतः प्रकाशः | तत्र यथा तेषां कामस्तथा प्रकटोभवति। चकाराद्‌प्रकाशन्यथा- VAR | तत्र हेतुः! श्रभ्यासात्‌ । Alaa: यद्येकवार प्रकटः स्यात्‌ तदा तदा # तद्रूषत्वमङ्गौक्रियेतापि प्रतिभक्तं प्रतिकम्भः चाविभांवः। श्रतः प्रकाशोध्पि affara दौपप्रकाश्चवत्‌। ATI सर्व्वदा स्यात्‌ | तस्मान्न भक्तप्रत्यक्तेण fate: j

अतोऽनन्तेन तथाहि लिङ्क ॥ २६ ॥ फलितमाद | अतः अभ्यासात्‌ श्रनन्तेन श्रनन्तरूपे णा वि- भावः! नद्यकं वसतु ufaaquaten भवति निमित्तमेदव्यति- रेकेण | कचिद्रककामसख निमित्तत्वेन प्रतोयते i न fe निमित्त wea याजमानं वस्तु भवति किन्तु तथा सति fas’ विग्रहएव भवति †{ । युक्तश्चायमथेः। यद्यदियात venta विभावयन्ति तत्तत्‌ वपुः प्रणयसे सदनुग्रहायेति | wa Bat प्रव्यक्तेण वा तथा fata: कत्त क्यः । तस्मात्‌ सव्यैगोचरमेव aw- त्येवं uta | उभयव्यपदे शात्वदिङ्ुण्डलवत्‌ ॥ २७ ॥ तु शब्दः प्तं व्यावत्तयति। नेवं केवलयुक्तचा Macias निणेवः शक्यते कन्तु । अन्यथेदं Wa व्यथेमेव स्यात्‌ । aa fe

* तदा तद्रुपत्रमिति @ | + भगवति दूति a |

Zz 0

२२४ ATTA । [ ३ snare

वेदादेव AWAIT | तत्‌ कथं खरूपगक्तया निण्यः ब्रह्य तूभयरूपं। उभयव्यपदेशात्‌। उभयरूपे निगु णत्वेनानन्त गुणेन gafaeguge रूपेण व्यपदेशात्‌ | तहि कथमेकं वस्वनेकधा भासते तत्राह | ateqwaaq | यथा सपा खलुरनेका- कारकुर्डलस् भवति तया ब्रह्मरूपं सव्वैप्रकारं भक्त्या तथा स्फुरति । कल्यनाशास्त्े Oe वाघक अनेककल्यना- मौरवचेति। नतु केवलं शुत्येकसम धिगभ्ये | न च शास्रे फल्यं | णवं साधनार्थत्ात्‌ | अचेव सूरिव्यामोहाटन्यशस्त्ोत्वत्तिः *। qa सव्वविरुदधर्म्ा TUATHA भगवान्‌ | न दहि waraqa- दृष्ट श्रतुपपत्तिरस्ति यद्‌" युक्वपेत्ता । लोकेऽपि शरोरान्तः- करणादौनि परस्परविर्ददयामारकत्वादौनि विषयभेदेनेकस्मि- तरपि at प्रतोयन्ते, तस्मात्‌ सकलविर्दधम्ां भगवत्येव ada इति न कापि अुतिर्पचरितायंति fas |

प्रकाश्णाश्रयवद्ा तेजस्त्वात्‌ ॥ २८॥

धम्मसखरूपविचारेण पूर्व्वोक्तपच्चदयं स्थापयितुमधिकरणा-

रमः ननु धर्म्मा नाम कैत्रह्मणोभिन्रास्तत्‌कायरूपाः द्ो- AAW = = २ & ©

faq amafa dua: | aa लोके कायस्यव परद्पाटेस्तदग्- त्वात्‌ † समवेतत्वात्‌ तत्रिव्यतायां प्रमाणाभावात्‌ सखाभाविकत- मात्रेण नित्यवकल्पनायां मौरवापन्तेरेकभेवाददितौयमिति afa- विरोधा Wat प्रपच्वत्‌ कार्य्याः। तया सति aw wa- कल्प नारहितमेव सेद्छ तीत्येवं we इद्‌ सुच्यते। प्रकाथाश्रथ-

* अन्यया शास््रोत्पत्तिरिति a | + पटरूपाटेधमौत्वादिति |@ |

२ HE: } अणएभाष्सम्‌ । २३२५

वदा | वा शब्दः पत्तं व्यावन्तंयति। यथा प्रकाशञखयाः स््थाद्यः vata न भिन्ना एयक्ख्यित्यभावात्‌ समवेतलाख म्रूलाविच्छेद्रूपेण तद्ाधारतया faaata | नापि qua भिन्रप्रतौतेः विद्यमानत्व तादृशमेव तदस्तत्पत्तिसिद्धमिति समन्त्य । कल्यनायामपि यथा स्यप्रकाश्योः कल्मना एवं बरह्मधस्योरपि नह्यन्यथा वदप्रठत्तिननिषेधरेषता सत्य- ` ज्ञानानन्तानन्दपद्‌ानां सामानाधिकरण्य वा सम्भवति। लक णायान्तु सुतरामेव धर््ापेत्ता | ग्रत) विशिटपदाथणएव तादो बेदसिद दति मन्तव्यः। aa हेतुः * तेजस्त्वात्‌ । तेजः- शब्द वाच्यतादरह्दूरव्याघ्यर्थमेव इहेतुरुक्षः | अआतपादेधश्चल्रेन ufaaa च प्रतोतेः। अतः प्व्वैवदेव दृष्टत्वात्‌ Waals न agate युत्यपेक्ता। तस्मात्‌ far यथाश्रुतमेव ब्रह्मेति t

पव्वेवद्धा ॥ २९ ॥

एकदेशिमतेनापि सव्वसमाघधानमादइ | अथवा श्ररूप देव हौत्यादिपच्चसूव्या यः सिद्धान्तः कथितः तादृशं वा ब्रह्म प्रतिपत्तव्य | अयमागयः। वैदस्थापनाधं fe प्रत्तिः। तत्र यथाच्तरमातस्यापि alae न भवति तथा वक्तव्य" t यदथसुभय- रूपता Alaa तच waiut खरूपनिववाहायमवश्य' ब्रह्म- वेलत्तछमङ्गोकर््तव्य' | तया सत्येकमेवादि तीयमिति बाधः प्रस- ज्येत । तथा चोत्पच्या विचारे farkaaa gi ब्रह्मेति प्रति- aay | उपप्यापि विचारः पून्ीनुरोधेमेव कत्तव्यः । तच

* तव रेतुसक्त इति ग |

२२६ अणभाष्यम्‌ | [ ३ अध्यायस्य

agua ब्रह्मत्वे एकविज्ञानेन स््यविज्ञानसुपपद्यते * नान्यथा तत॒ प्रथमं ब्रह्म खधम्मरूपेण भवति तदनु क्रियादिरूपण प्रपञ्चरूपेण च । तावतेव स्ैवेदाथसिद्धेः | न.च.लोकिकौ युक्तिस्तत्रापेच्यते येन arene कथं सव्वभाव दति वथतुवोगो भवेत्‌ । धर््मकल्मनायामपि नेषा तकल मति रपनेयेति | समाधानं | sau Ware च विचारदयं उप- पच्या पूर्व्वैनयनं खसिदान्तः एकदेशिनस्तदिपरौतं | उभयमपि सूत्रकारस्य waatata |

प्रतिषेधाच्च ॥ २०॥

एकदे श्रिमते उपप्यन्तर माह | एकमेषेत्य॒क्ता ॒नरदितौयव- मिति fama प्रतिपेधति। स एवकारेणेव सिदो व्यथः सन्‌ aafatuaty खचयति ए ्ततेति वचनात्‌ तदुत्पत्तिः | चकारा- टेकविज्नानेन सव्यविज्ञानोपक्रमः परिग्टहीतः। तस्मात्र ब्रह्मणि afatette दति fas i

परमतः सेन्मानसंबन्धभेदव्यपदे शेभ्यः॥ ३१॥

धर्िधग विरोधः पिहितः धन्मवन्तरविरोधपरिद्धाराथ- मधिक्ररणमारभते। तत्र पृव्वेपच्तमाह। waa) अतोऽपि ब्रह्मणः wae फलमस्ति । aa वेदिकरेतवः। सेतून्‌मानसंबन्धभेदव्यपदेभेभ्यः । यद्यपि खमन्वयएवेते दोषाः

* उत्पद्यते tfa @ | + अपनयति | | { उतक्रष्टमस्तौति @ |

२ पादः] AUHTAA | २२७

परिह्ताः तथापि खरूपविरोधपरिहारप्रस्तावात्‌ पुन रुचन्ते। सव्ववाक्यप्रतिपादयमेकमेवेल्यपि न सिदं।. एते- vata: परिच्छेदेन धशिमेदे fag न पूर्व्वाधिकरणसिदान्त- विरोधः। ननु समन्वयेन ब्रह्मत्वःसुत्तरपादेनेक्यं पूर्वीधि- करणेनाविरोध इति व्यथमिद्मधिकरण्मिति Fa) अघ- बलविचारोऽय समन्वये चोत्तरपादे च शब्दवलदिचारः । धि विचारान्न पूव्वेए गतार्थत्वं । Wad: साघधनतच् WHITEY प्रमणतः। विचारेणातदडत्तचेत्‌ कोऽन्य साधयितु त्तमः।

अतो हेतून्‌ बाधकानाह। एकदेशवाधकलरात्‌ तच फलतो TYAS † । सेतुव्यपदेणात्‌। wa wy amt स sqfauia- रिति est उत्तरेभ्य दूत्यचब्रह्मत्मस्य fay | waa डइदा- त्ानमनुविद्य व्रजन्तौल्यु पक्रम्य TAY लोकेषु कामचारो भवती त्यक्ता कामालुपपाद्याज्ञानव्यवधानं ज्ञानप्र्ंसायसुक्ता न्नाना- नन्तरं संसारसम्बन्धाभावायसेत॒लं वदति । पापाद्धितरणाधं aq तरति axata दोषा गच्छन्तोति च। अतः ससार फलयो मथ विदयमानलात्‌ UA फलश्रवणात्‌ फलरूप A किच्िदन्यदस्तोति strat निधित्वेन फलवचनमवान्तरफल- परं भविष्यति | एतमानन्दमयमात्ानसुपसक्रम्ेत्यप्यतोदा- हरणं | तथा उन््ानव्यपदेशात्‌। ततेव यावान्वा अयमा- कागसावानेषोऽन्तद्ेदय श्राकाश इति साधनथुक्तिपश्र उन्ानैन

* ब्रह्म दति @ | † बाधहतुमाद sft ख|

रच अएभाय्यम्‌ | [ ३ अध्यायस्य

परिच्छेदं निरूपयति | टृ्टान्तद्‌ा्टन्तिकत्वेन ज्ञानं साधनं * | aa बह्िराकाश्न्नानमपि साधनं भवति| चतुष्पाच व्रह्म भ्रता- दिपादाख ज्ञातव्याः। तथा सम्बन्धव्यपदेात्‌ | aaa प्रमेय- निरूपणप्रस्तावे उभावस्मिनिव्यादिना साधाराधेयसम्बन्धो निरूपितः | भरत च वस्तुपरिच्छेदो निरूपितः | प्राज्ञेनात्मना संपरिष्वक्त ^ इति च । तथा भेदव्यपदेशात्‌ । य एषोऽन्तरादि्ये हिरण्मयः gaat ema य unsafe पुरुषो दश्यत इत्यत्र स्ानदयखितयोः पुरुषयोः परस्परं घमांतिदेश्माह | अक्तिख्ितनिरूपकमतिदेः प्रमाणमिति । धम्मभेदे तु स एवा. यमिति वदेत | अतो देशकालवस्तु खरूपपरिच्ेदाचतुव्विधपरि- च्छ्छेट्रद्ितमन्यत्किचिदस्तोति प्रतिपत्तव्यमिल्येवं प्राप्त |

सामान्यात्त्‌ ॥ BRM

तु न्दः पक्त व्यावत्तेयति। समानस्य भावः सामान्यं सेत्वाकाशदिणन्दास्तचमो तिदेयाथमुचयन्तेन तु तद्रतं दोषमपि कल्पयन्ति संसारसागरोत्तरणोपायत्ात्‌ aga । faaarat- ata | कामाभिदोदहाय चतुष्याच्चं। भ्रखतत्वाय षोडश aaa | अतिदुलभत्वाय सम्बन्धः। दिव्यलाय धम्मांतिदेशः। ङण्डपायिनामयने मासामिनिडोत्रवद्रणायमेव वचनं न दोषा fafa | न ततोऽन्यणद्ा उत्पाद्नौोया। तस्मात्र पूर्वोक्ता दोषाः

* क्ञानसाधनमिति @ | + परिष्वक्तः उति ख' |

२ पादः] अएमाव्यम्‌ | । २२८

ब इयथः पादवत्‌ ॥ २३॥ अन्यसमानधश्मवत्त' कुचोपयुज्यत Aq Bs | बद्यथेः । तथाव्यपदेशणे aga: बद्धिरेव प्रयोजनं यस्य । तथोपास- नाथ श्रयुक्तमित्याशङ्य दृष्टान्तमाह | यथा भूतादीनां पादत्व- ज्ञानमुपासनाथं तया तत्तद्ग णएवक्वेन ज्ञानाये खधम्मप्रगसार्थः ऽवसुच्यते।

सथानविशेषात्‌ प्रकाशादिवत्‌ ॥ २8 ॥

~ o~ aA AY ननु स एवायमित्यतिदेशेऽपि तथा बदिः सम्देतवेति ४५ “~ ॐ व्यर्थो धम्यांतिदटेश् same तयोक्तेऽपि समानघस्मत्रन्नाना. = one Ao = भावे हेतुमाह । wraanatfefa: waraasfa सान विशेषप्राष्या न समानघश्मल दश्यते अन्यत्रापि न तधात्वमा- यास्यतोत्यतिदेणो धाणामपि क्त इत्यथः अस्मिब्रयें दृ्टान्तमाद प्रकाशादिवदिति। यदादित्यगतं तेज इति वाक्या- दादित्यचन्द्रा्िगते तेजसा मेक्येऽपि न समानप्रकाशत्वं यथा नैः ५ = तथात्रापोति * ज्ञानसम्भवारिव्ययः। आदि पदाटेकस्यव कालस्य यथयोपाधिविशेषसम्बन्धादुत्तरायणएत्वादत्तमघन्मवत्छ' तदिपरोत- धम्भवच्व' तथेत्यपि + सग्यद्यते | SAGAR ॥ २५ il किञ्च | सत्यज्नानादयुक्तधन्मरविश्िष्टब्रह्मणोऽन्य उत्तमोऽस्तौति वदता ततेतउत्‌कष्टधम्यवत्ल' वायः | तचाश्क्वं। प्रमाणा-

* qaruifa ख | + तथधेत्यव्रापौति ख'।

२९० अणभाष्यम्‌ | [ २ अध्यायस्य

~ ~ A भावात्‌ । साम्येऽपि तथा। विशेषाभावोऽदइतश्ुतिविरोघधश्च। तस्मादितः परस्यानुपपन्नत्वादुक्तरूपमेव परमकाष्ठापन्रं बस्ति त्युपपद्यत इत्यथः |

तथान्यप्रतिषेधात्‌ ॥ ३६ ॥ यथा सेलाद्यः शुवयोक्तास्तयेव न तत्समश्ाभ्यधिकख दश्यत दरति gaa ततोऽधिकख प्रतिषेधात्‌ त्वयाप्यस्मदुक्नएव माभाऽनु- स्तव्य TA | अवतारकाले पूर्वः स्शर्तयाविभावमलछषत्ा पञ्चात्‌ Azada छते लोकानां पूर्व्वीवस्ालो भगवल्येवीधिक्य- भिव प्रतोतं भवतौत्यभिप्रायेणान्यपदोपादानं।

अनेन सव्वेगतत्वमायामशब्दा दिभ्यः ॥ BO ॥

प्रकरणसुपसंहरन्‌ फलितमथ माद | अनेन Batfeay- देमानां सुख्याधंकलनिराकरशेन व्यापकत्वं ब्रह्मणः सिद- faut दति केचित्‌। तन्न। जन्माद्यस्य थत इत्यादिना सव्वे- देशगतकाथकरठेत्वमुक्तमिति तेनेव वापकत्वस्य सिलात्‌ । न चाविरोधसाधनप्रकरण्त्वात्‌ पव्वसिद्च सन्वैगतत्वमनेनाक्त- qa कत्वा सेलादिवाक्येः सममविसदचभित्यय डति वाच्यं । अथिमपद्‌ वर्धया पत्तेरिति Aq sad ज्नेयं। नोक्तकटेत्वेन व्यापकत्वमेकान्ततो ब्रह्मणि us शक्रोति । योगसिददूरश्रव- णादिवत्परिद्छितेनाप्यनेकदे्गतकायकरणसामथ्ये विशेषस्य वतो पक्यत्वात्‌ । अन्यया पूव्वैसिदव्यापकत्वविरोघेन रसेत्वादिव्यप- am: परिच्छिन्नत्वेन ब्रह्मणोऽन्यस्य wa’ न शङ्केत | विरोधपरि- ारायतु सामान्धाच्चविरोध इति वदेत्‌ । तस्मादेवं सूचाथा ज्ञेयः । अनेन ब्रह्मणोऽन्यस्य wars यआयामश्रन्दादिभ्यो

२ Ue | AUHTAA | RBR

व्यापकत्ववाचकश्रुति वाक्या दिभ्यः सात्तात्सव्वं गतत्वप्रति पादकेभ्य एवं सर्वगतत्वं सिध्यति नतु मौतमोयानामिव कटत्वायतुष- पच्येलर्धः | तेच न्दा भ्राकाग्रवत्‌सव्बगतञ्च नित्यः ज्याया- feat ज्यायानाकाश्रात्‌ वत्तदव स्तव्यो दिवि तिष्ठत्येकस्ते- नेद पूणं पुरुषेण सव्वेमित्यादयः | सादिपद्‌ात्‌ aac: पएशणि- पाद्‌ तत्‌ सरव्वतोऽ्विथिरोसुखं ata: अुतिमलोके wana तिष्ठतीत्यादि waa: Tee | एतेन ब्रह्मि शखुतिरेव qa प्रमाणं अरनुमानन्तु विलम्बोपस्ितिकत्वेन सध्यसिदिपरा- इतमपोच्छाविरेषेण जननोयञ्चेदभ्यचयत्वमाच पय्वसास्यतोति भावः|

फलमत उपपत्तेः ॥ २८ ॥

एवं सर्व्वोत्तमत्निरूपणेनो त्तमाधिकारिणं ` भजनोयत्व- प्रयोजकं रूपसुक्रा तदितराधिकारिणन्तदादह। ते डि फल- Gaia भजिष्यन्ति) तच्च फलद्‌ाटल्एव सम्भवतौति “~ 9 A # तद्‌ । अतः. ईष्वरादटेव फलं भवति aafafeefen पार लोकिकं वा। कुतः उपपत्तेः, सव्वस्य वभौ सर्वस्येशान इति श्ुतिवंस्तुमातरैगिटत्मसङ्चितमाह | न दन्यस्य वस्वन्योदातु' ba ५ “~, id ~ © A समथाऽतो भगवानेव aay: केचित्छच्रव क्मणस्तत्‌- MAGIA च फलदाटत्वमाशद्धय ततरानुपपत्तिमचोपपन्रत्वेन e ~ A छ व्याङुव्वन्ति। aad जमिनिमतोपन्यासखमतोपन्यासाभ्यां व्याखूएव व्यक्तौ करिष्यतीत्यधुने वाप्रा्निराकरणमणिमस्‌चदय- age स्यादिति fara २१

XBR अणुभावष्यम्‌ | [ २ अधस

श्रुतत्वाच्च ॥ २९ ॥

qaqau शुतमौभिदत्वं फलदानडउपपन्तितेन निरूपितं | fo q खाक्ताच्छरतिमेव फलदाटत्ववाचिकां प्रमाणयति साच स वा एष महानज आत्मान्नादो वसुदान इत्यादिरूपा | चकारात्‌ सुखं दुःखं भवोभाव इत्युपक्रम्य भवन्ति भावा भरतानां मत्तएव vafad इल्यादिरूपा सतिः zag? |

धम्मे जेमिनिरतएव ॥ 8० ॥

यच x wate प्रत्यवतिष्ठते! ननु BAIA फलमिति परतेऽप्युपपत्तिखवणे तुल्यं । तथाहि ईष्वरवादिनां † wats dau तेन फलमिति न वक्तु we विधिवेयथ्यप्रहच्यलुपपत्ति- ग्रसङ्गाभ्यां | तत्सापेत्तवे तदे वाम्तु छतं तत्सापेच्चेण तेन । न चा- चेतनं चेतनाधिषितमेव काय्यत्तममिति केवलेन तेन फलासम्वः इति वाच्यं कन्धसखरूपं aatfeng न लोकसिद किन्तु afafas | तत्र च सखर्गादिफलसाधकवेनैवोत्पत्तिवाव्येष्वर्थ- वाटेषु ऽ चाग्निशोमेन स्वगकामो यजेत श्रग्निदोच' जुहोति प्रजाकाम इत्यादि दशपूणमासाभ्यां खगेकामो यजेत पर. । मेदिनो वा एष यज्ञोऽग्र अआ्सौत्तेन स परमां काछामगच्छ- दिल्यादिषु कञ्च gat स च तत्साध्यल्ेनेव | एवं सति लोकै

‡ खपुस्तके aa इति नास्ति |

+ दश्वरवादिनामपौति ख ।

{ तेन न फलं सम्भवतौति ख | ६ उत्यत्तिवाक्य अ्धवादेषु इति a)

२ पादः] अणभाव्यम्‌ । ९४२

ऽन्यथाद्शनेऽपि ध्िग्राहकप्रमाणेन तयेव सिदवान्नाच काचन ङ्ग । ई ्वरवादिनो निल्यज्ञानादिमच्त इव । भासुमिक- फलत्देन तम्मतिबन्धकापगमे भवतोत्यावयोस्वुल्य | तस्याश्तर- विनाश्त्केपि शुतिसिद्धकारणतानिर्वाहाय तद्यापारोऽपूब्व कल्पयते | अ्रविषमादौण्वरादिषमफलोत्यच्यतुपपत्तिवेषम्यने चठ च स्यातां अतः कश्चण एव फलमिति जमिनि्मतुते |

पूच्वन्तु वादरायणो दतुव्यपद्‌ शात्‌ ॥ ६१॥

त॒ शब्दः पूव्वेपचच्यदासाघंः। वाद्रायणस्त्वाचाय इतः पूजीक्तमोशखरमेव फलदत्वेन मनुते। कुतः हेतुव्यपदे णत्‌ | Sqaa sat व्यपदेशादित्यथः। एष sua साधु aw कारयति तं यमेभ्यो लोकेभ्य उत्निनौोषत एष उ एवासाधु कमं कारयति यमधोनिनोषत इति gal न कैवलं कम्मकारयिलटत्वमुच्तेऽपित्‌ फलददिव्या तथातः | अतः फलद्त्वमौश्वरस्येव व्यपदिष्टं भव- तौति नानुपपत्तिः काचित्‌ । नन्वोण्वरस्य खतः फलद्‌ानसतम- थस्य * qufeatat सत्यां कन्कारणे को हेतुः काय्यवचित्यञ्च कथमित्यादि चोद्यं छतप्रयन्ापैचस्तु विहितप्रतिषिद्धावेव- wifes इत्यत्र निरस्तं | विडन्मण्डने arta च† | अतः सकामरपि सएव भजनोगोनान्य इति fag |

इति भोवेदव्यासमतवत्ति श्री वत्नभदी च्तितवि रचिते व्रद्मखचाग भाष्ये दतीयस्याध्यायस्य द्ितीयः पादः |

‡ फलदाने समर्थस्येति |@ | + fazaa चति ख |

AT: OS ।

—— Oo सव्ववेदान्तप्रत्ययं चोदनाद्यविशेषात्‌ ॥ १॥

qaue जडजौवधस्चनिराकरणेन शडदसश्चिटानन्द- विग्रहरूपत्वं ब्रह्मणो निरूपितं । इहतु ब्रह्मणएणएव * धम्म विचाथन्ते। ते चेदेकस्मिन्‌ वाक्यएव wa पठिता भवेयुस्तदा न विचाररौया भवेुविरोधाभावात्‌। पटठिताञ्च तन्तदुपासन- प्रकरणेषु कचित्‌ तएव afafsar यथा वाजसनेयिनः पञ्चाग्निविद्यां प्रसुत्य षष्ठमन्यमभ्भिं पठन्ति तस्याग्निरेवाग्नि- रिति। छन्द गास्तु पञ्चसंख्ययेवोपसंहरन्ति। अय यच Tat नेवं पञ्चाग्नोन्वेदेति। तया प्राणसंवादे मुख्यप्राणाद्न्यांखतुरः प्राणान्‌ वाक्चन्लःश्रोत्तमनांसि पठन्ति। वाजसनेयिनसतु तमपि पञ्चमं vate |

च्रपरञ्च । गथर्गोपनिषत्सु कचिद्रोकुलदन्दाकाननसंचरदीप- रूपमनलकल्यटुमप्रसनविरचितविचिव्रसखलोककालिन्दौ सलिल- कल्ञोलसङ्गिखृदुतरपवनचलदलकविराजमानगर्डम ण्डलद्यतिम- र्डितङ्गण्डलप्रभालुभावितवामां सभिलचछूड न्घमदामणिकमुरलि- कामुखावलौोभिङद्तितरलकरकमलयुगलाङ्लौ वशं वद्‌ विविध - खर मूच्छनामोदितव्रजरल्ननितम्बिनी।कद्‌म्बकटाचचङकुवलया चितं

४

£ ब्रह्मगता एव इति | | + व्रजनरनितस्विनीति खः |

२ पादः) अणुभाव्यम्‌ | २६५

कचित्‌ कोदण्डमरण्डितमुजदर्‌ण्डखण्डितप्रचर्ड द शसुण्डम तिवि- वितचरिताभिराम रामस्वरूपं कचिदतिकरालवदनविचा- दितकमलाकमलासनहठषभाखनादिकनुकेसरि खूप कचिदूरुक्रमा- feeug निरूप्यते। तथा च द्रव्यदेवताभेदाव्यागभेदवदश्म- शामावापोदापाभ्यां दष्टादटृ्टफलभेदाच वेदभेदे wa ब्रह्मा नेकल्वापत्ता शुतिविरोधादिनिगमकाभावात्‌ सर्दमासुपास- नाविषयाणामव्रद्मत्मापतितं | ननूपास्नाविषयाणामौपाधि- कत्वात्तेषाञ्चाविद्याकल्यितलात्‌ तदहिखिष्टानां तथाल युक्रमेव। न चेवं तत्निरूपकाणां वेदान्तानामव्रह्मपरत्वप्रसद्घः। शस्य ब्रह्मणो दुज्ञंयत्वे नोीपाधिविश्िष्टोपासनया fennel सत्यां खत एव तज्ञानं भविष्यतोल्ये तत्तात्पथकल्वादिति चेत्‌ मेवं। सम- न्वयविरो घापत्तेः । तासां ब्रह्मविद्याव्दानेख wa: प्रतारकत्वा- पत्तेख॒ । ATs | योऽन्यथा सन्तमात्ानमन्यथा प्रतिपद्यते | fa aa a क्रत पापं चोरेणात्मापद्ारिण।

दूत्यन्ययान्नानं निन्दन्ती खुतिः कथं फलसाधकत्वेन तत्त दुपासनां वदेत्‌ । स्पष्टार्थानां शुतिवाक्यानां निखेयमक्ला सन्दिग्धाथांनां ज्योतिराकाशादिशन्दानां तदहाचकतं न निर्णी याद्धगवान्‌ WA! एवच्च सल्युक्तरौत्या यागवत्तेषां परस्परं Heat इत्यलपत्‌ पाश्रारल्नरिति प्रापतेऽभिधौयते। स्वै वैदान्तप्रत्ययं | अनेकरूपनिरूपकेः wade: प्रत्ययो ज्ञानं यस्य तत्तथा । ब्रह्मणोऽनन्तरूपत्वेऽपि यानि यानि रूपालि विविषं जीविरूपासितु' शक्यानि तानि तानि रूपाणि तैस्ते. वेदन्तेनिरूष्यन्त इति तावद्रू पाल कमेव ब्रद्यैत्ययैः। तच हेतुः

२९६६ अणुभाव्यम्‌ | | र अध्यायस्य

चोद्नाद्यविशेषादिति ¦ चोद्यते कर््तव्यत्ेन बोध्यतेऽनेनेति सोदना विधिवाक्यमिति यावत्‌ तस्याविशेषादिव्यथंः। यथे- कस्मिन्नप्निष्टोमे शखाभमेदेऽपि deat तथेव भवत्यग्नि्टोमेन यजञे- तेति तयेदापि सर्वषु वेदान्तेषु ब्रह्मवेनेवोपासना विधौयत दूति तथा आदिपद्‌ात्सात्तात्मरंपराभेटरेन मोक्तफलकत्कयन#- मप्युपासनानामविथिष्टभिति प्रयोजनसंयोगः CTA |

भेदान्नेति चेन्नेकश्यामपि ॥ २॥

ननु द्र्यदेवताभेद्‌ादयागसेदवद्पास्यानां घश्चमेदेन भिधो- Hagatafafe भेदान्नेति चेदित्यनेनाश्डय तत्परिहारमाह सूचकारः एकस्यामपोति खचावयवेन। यथेकस्यामपि wea- षोडशिकायामतिरातव्यक्तावग्टहौतषोड्श्िकायाः सक्राशद- गुणाधिक्येऽपि नातिरातभिन्नरयागत्वमतिरावलक्तणकधेवाधि- aut तदनृह णाग्रहणयोविधा नादेवमिद्ापि ब्रद्मेवाधिकल्य तत्त- दग रेत्िच्यावेशिच्चयोरुक्तत्वात्र ब्रह्मोपासनाभिन्नरत्सुपासनासु | तथाच ब्रह्मधरत्वेनाभेरस्य विवक्तितत्वाच्दुक्रहेत्वसिबिः। एवं afa यच कस्मिन्ुपास्ये रूपेऽन्यस्मादरपादधिका गुणा उच्यन्त ततर तेषामुपसं हार उचित इति भावः। अतायं विशेषो Fa: उपासना विषयेष्वखिलेष्वविशिष्टं amd ‡ ज्ञात्वा तेष्वेकतरं रूपं य उपास्ते तस्य तत्र We TUT उपसंहत्तमुचिताः | यसत्वनन्तेषु विभूतिरूपैष्वोभिवयक्तरादिष्वामित्येतदचरं ब्रह्मेति ज्ञात्वोपास्ते

* मीचफलककथनमिति खः | + खपिक्ञत्ये ल्य।रभ्य ब्रह्मं वा धिक्लत्ये यन्त ख पुखके नास्ति ‡ afafaeanafafa a’ |

द प्रदः] ATA | २९४७

(म e AQ शाखान्तरोया श्रप्यतदचरोपासनप्रकरणोक्रा एवोपसंह- त्तव्या ATS | तद्रुपम धि छत्येव तेषां गुणानां कथनाटर्‌न्यथाति- प्रसङ्गात्‌ | इयन्तूपासनामार्गोया # चवस्थोक्ता । भक्तिमागोया त्वेतदिलच्तण साये बाच्येति। नन्वग्नि्टोममेवोदिश्च यावन्तो घर्म्रीस्तन्तिरीयके पन्ते तै तावन्तो वाजसनेयके | तथा च त्वदुतारौत्या वाजसनेयनान्तदम्मापसंहारोऽपि न्याय्यो भवेन्न त्वेव खः शिष्टाचारादिविरोधात्‌। तथा पञ्चा्चिवियाभेवाधि-

€ AX + Ce A

छत्योक्तोऽपि wish छन्द गेः गक्यत उपसं हत्त | तथंवाथ- € AA be) $ वेणिकेनकस्मिन्‌ रूपे रूपान्तरघम्मा दति प्राप्त उत्तरं पठति।

खाध्यायस्य तथात्वेन हि समाचारेऽधिकायच सववच तन्नियमः ॥ 3 i

SIAM Fei स एकमेव क्न्य शाखाभेदेन भिन्नभित्र प्रकारकं बोघयतोति ange: सम्यगभ्यतेऽग्निष्टोमादिलक्षण श्राचारे तत्तदज्गाचारनियमोऽन्यूनानधिककरणलक्षण इत्यथः | तावद्धिरेवाङ्गयीगसम्पनतेरधिककर णस्या प्रयोजनकतात्‌ तावता- HAHA करणं । AAA तदस्भीणामणुपसं STRAT सम्वतौव्यत wel श्रधिकारादिति। सव्वषां शखिनां खस्शणाखोक्त कन्धरे वाधिकारो न परश्मखोकेऽप्यतोऽपयि तथा नियमः। चकारात्‌ स्रणाखीक्तात्‌ कन्ध्रणोऽतिरिक्ततत्‌करणे न्यूनकरणे च यदस्य कम्धण इत्यादि प्रायथित्तखवणमपि afa- यमे Sq: समुचौोयते। ्रतएव कचित्‌ परणाखोक्तमपि व्वव-

* उपासनमार्गौया इति खः |

९८ अणुभाव्यम्‌ [ र अध्यायस्य

स्ितविकल्पविषयल्वेन aaa उच्यते। विकल्ये quaaq- MAINS तूभयय्यापि शाखार्यत्मतोऽपि arate सहारश्डा। अत्र दृष्टान्तमादइ सववदिति। यथा सवाः Sat: सपसू्यांदयः गतौदनपथन्ता बेद्‌ान्तरोदिततेतान्न्‌ - नभिसम्बन्धादथर्व णोदितकाभ्रिसम्बन्धाच्चायवंणिकानामेव Ber त्वेन निचम्यन्ते तथा तत्तच्छाखायास्तथात्वात्‌ तदुक्तएव wate तत्तच्छाखिनामधिकाराच सख्सखशाखोक्ादन्यूनानति- रिक्रकखकरणनियम इत्ययः ! प्रकतेऽपि यद्रुपोपासनाप्रकरणे यावन्तो धम्म उक्तास्तस्मिन्‌ रूपे तावद्रमवत्ेनेवोपासना काया तदोधकप्रमाणनुरोधात्रतु रूपान्तरोपासनप्रकरणोक्रा साधा- रणएधमंवच्वेनापि | तथा सति मतस्योपासकस्य चापश रादिक- मपिभावनोयं स्यात्‌ पुरुषरूपोपासकस्य च लक्तयोजनायाम- खङ्गादिकं। नन्वयवेणोपनिषत्‌सु सौरामोपासनाथां ata ये ALARA AAT भुवः aaa वे नमो नम इति वाक्यं न तदितरावताररूपत्वमुच्यते तेन तद्भुम्मवत्वमप्याचिप्यते | सत्यमाचिप्यते तदग्धवच्च' तत्रायमभिसन्धिः। परमकाष्टापन्नं व्रह्मखरूपभिद मिति ज्ञात्वा दयुपासना काय्य | तेनेतसैवान्येः- वतारास्त्तदरूपैण तानि तानि कम्मरख्ययमेव कृतवानिति ज्ञेय पर नतु तस्मित्रेव रूपे अन्यावतारधश्मवच्चमपीति। तथाच तस्िंस्तस्मिन्नवतारे तत्तम वानिति gar बोध्यतेनतु स्वै त्ेति। तत्र बाधकसुक्तमेव । प्राणायुपासनासरेतावाज्िशेषो यधा क्चखतिरेके प्रायित्तश्रवणं बाधकं श्रोरामखरूपादयुपासनास च तेनावतारेणाङक्षतकम् णस्तच भावनेऽपराधो बाधकौयोऽन्यधा सन्तमात्ानमिल्यादिवाक्यच्च। न तथा प्राणाद्युपासनासखधिक-

9

२ पादः) ्रणभाष्यम्‌ | २8९

गणस्येतरचो पसं हारे कि्चिद्धाघकं दृग्यत दति स कत्तं शक्यत sfai ननु युरुषारिरूपस्य विग्रहद्यव शदव्रद्मत्वाद्‌ यमेवाव- तारन्तरेष्वपि लला कत्तति क्ञानमनुपपत्रमिति चेत्‌ मेवं | धश्थिग्राहकमानेनेकस्येव शएदग्यवानन्तरूपत्वेन सिदवात्‌ | aqaua agar atfaeet । ययेकस्येवान्योन्याभाव- स्यानन्तभावप्रतियागिकतद्रूपतलः तावव्मरतियोगिकात्यन्ताभाव- रूपत्वञ्चाभावप्रतियोगिकान्योन्याभावाव्यन्ताभावरूपत्ञ्चाभावा- भावरूपलेप्यभावरूपत्वभमेव Vis iMag assay अभावत्वस्या- प्रयोजकत्वात्‌ धमिग्रादहअमानय्यैव तथात्वात्‌ । ag ठेत्िरोयोप- निषत्‌सु +

अतःपरं नान्यदणौोयस्हि

परात्परं यन्महतो मान्त |

यटेकमव्यक्तमनन्तरूप

fay पराणएन्तमसः ACTHIT II

इत्यादि श्ुतिरूप ufasaa | अपरञ्च | warargaaatat fe ब्रह्मविज्ञानसाधनत्वेन

gat निरूपणं क्रियते। amatitataraatfaarasa: स प्रकारथ निरूप्यते एवं सल्येकस्यां शाखायां कतिपयरुण- निरूपणं तदितरस्यां णखायां तदतिरिक्रानामपि गुणानाभि- aa को हेतुरिति ^ santa: | उपसारेण प्रा्िं निरूपणे eg चेद्वौषि aa वदाम एवं सति न्यूनगुएनिरूपिका श्रुतिः स्वोक्तानपि गुणान्‌ न वदेत्‌ । तथाहि) उपासनानां ब्रह्म

* gaa हेतुरिति a |

RR

२५० अरणभाष्यम्‌ | [ a maa

विज्ञानफलकत्वस्य * fatlaarq तस्य चेकजातौयलादट- वतक्तपागेषसाधनसाध्यवादशेषतद्विरूपिकेव शुतिनिरूपयेत्‌ अन्यातूपासनाया नामोक्तोपासौतेव्येतावदेव वदेत्‌ गुणानामा- च्तेपलभ्यत्वात्र वदेत्‌ । उपसंद्ाययानपिवा azq | निरूपयति च गुणानोपसंद्राययान्‌ | न च खसखशाखामाचाष्येतृणामुपासना- सिध्यथे स्व्वथाखासूपासनप्रकारोक्तिरि(त वाच्य | परशाखाऽ- AAA तदुक्तगुणोपसंहारस्याप्यसम्भवेनोपासनायाएवासग्यवा- पातात्‌। तस्मात्‌ खस्वशाखोक्रप्रकारिकोपासनायाभमेव सव्वेषा- मधिकारात्‌ aaa ब्रद्मविन्नानं भवति afaaaret ars सनेयिप्रण्टतीनाच्ाग्चिष्टोमसम्पत्या सखगदव। wad ब्रहम क्यात्तत्तदिन्नानं ब्रह्मविज्ञानमेव } नदि रूपरसगन्धादिमत्यां भुवि पुरुषभेदेन कस्ये व वेकेकप्रकारवं यद्ज्ञान न तज्नच्ञानं | एतेनानन्तधमे वत्वं ब्रह्मणि ज्ञापितं । तदुक्तं। परास्य शक्ति- विंविधेव भूयते स्वाभाविकौ ज्ञानबलक्रिया चेति । अच स्वाभाविकोति विशेषणाद्‌ विद्याकल्ितत्व' शक्तीनां निरस्त | केचित्वाथवेणिकानां विद्यां प्रति शिरोव्रतापेत्तणादन्येषां तदन- पेच णदिद्यामेद्‌ इति wa उच्ते। खाध्यायस्येष wat न विद्यायाः। कथभमिद्‌मवगम्यते। यतस्तवात्वेन खाध्यायघम्म - त्नेन समाचारे वेद्व्रतोपदेगनपरे ग्रन्धे ्रायवंरणिका इदमपि वेट्व्रतत्वेन समामनन्ति नेतद चौ व्रतोऽपीत इति चाधिकत- विषया? तचछन्दाद्‌भ्ययनशब्दाच सखोपनिषद्ष्ययनधमं एवष afa fantasia) तस्मादनवययं विद्यकत्रमिति aaa वद्‌न्ति।

0 गमिष्यथ

* ब्रह्मविन्नानफनलत्वस्येति खः |

2 WE: | AUHTAA | ५९१

स चिन्ल्ते। न ह्यस्य fanaa विद्ाभेदक। उकन्यायेनान्य- त्रापि तदुपसंहारस्य वक्तं शक्यत्वात्‌ न चानुपसंहारायमेवा- तदर्मत्व' बोध्यत इति qr) उपक्रमोपसंहाराभ्या विद्येकत्व- निणयस्येव टदृश्यमानत्वादुपैच्छद्रव भाति! ननु तदुक्तियेया तथासु अतद्धमत्रबोधनस्यानुपसंहाराथकले कानुपपत्तिरिति चेत्‌। उच्यते, सूतस्य तदुक्राथेत्वे हि तत्तात्पथकल्यना सएव च न साघौयान्‌ । तथाहि । सखाध्यायोऽध्येतव्य इत्यादिषु स्वाध्यायश्यव्ट्स्य ३ेद्‌वएचकत्वं प्रसिष्ं समाचारशब्दस्य विहित क्रिया गचकत्रच्च। तत्रोभयोरपि सुष्ये(ऽयो बाध्यते। तस्मिन्‌ सम्भवति तदाघसत्वयुक्तः।

faga नवग्निष्टोममेवोदिश्येव्याद्नोक्ताश्ड्ाया afa- afafifa: नन्यवणोपनिषतृसु पद्यते स होवाचाजयोनिः योऽवतारारणं मध्य सेष्ठोऽवतारः को भवितायेन Marge Sager भवन्ति यं WA सुक्ता BAIT ससाराद्ववन्ति कथय- ास्यावतारस्य ब्रह्मता भवति। सहोवाच तर्हि नारायणो टेव दरत्युपकम्य मथ॒रास्रूपं निरूप्य निगद्यते यत्रासौ संखितः क्ष्णः स्वोभिः रत्या समाहित इति तेनास्यावतारस्यारेषावता- राणां मध्ये ae7 निरूप्यते | ओरोभागवतेऽप्पि च एते चांशकलाः पुंसः amg भगवान्‌ wafafa Waa. पपूर्व्वोक्तरोल्यातु सब्वतुल्यता प्रतौयत इति नेकतरनिीरः सम्मरवति। faq ब्रह्मणो निरवयवत्वे कस्यां भित्वमन्येषां तद्‌ एलमिव्यपि वकत मशक्यमिति प्राप्तेऽभिधौयते। qa यस्य प्रिया aft: faye- aa तउ घाम ्ान्तमित्यादिवाक्मेरप्राक्तो भगवत्‌स्थानभ्तः सत्वनामा भगवदस्मरूपएव कश्चनास्ति यादृशेन रूपेण भगवान्‌

RYR अणभाष्यम्‌ | ३ ध्यायस्य

काये क्तमिच्छति तादग्रूपन्तं प्रकटौक्षत्य तस्मिन्‌ खयमा- विभूयायःपिण्डे afeaq तत्तत्‌का््खरि करोति afer यस्मि. aint ससींऽश इत्युच्यते तच दि विग्रहस्तचाविभूतं व्रह्म- सखरूपच्च प्रतोयते । विग्रहद्य सत्वात्मकत्वेन THEVA तत्रा- विर्भतस्येव ब्रह्मतत्‌ससुदितस्यावतारतेन गणनात्‌ तचैकस्य- वारस्य agua’ यत्‌ तदेवांगत्वः | यच्राध्ि्ानमनपेच्छय स्वयमेव शद्ध साकार ब्रह्माविभवति भक्ताय सस्यं पूण भगवानु च्यते | एतदेव च श्रेष्टवमतएव waa: पारणि्पादान्तत्र ataq ez ज्ञापयितुः तोकादिभाषेनाविबेश्डव | तेन वाहम्‌वाहग- लोलाविशिटं यद्यद्वाद्धयपौगर्डादयवग्थाविश्िष्टं तत्तद्रपं नित्य- मेवेति वयं sida: | न चवं सचिदानन्दविग्रहोज्तिः सर्वत विर्‌डा भवेदिति वाच्यं सत्वस्यापि भगवदन्ध्रत्वेन सखिदट्‌ानन्द्‌- रूपत्वाद्‌ विरोधात्‌ | मन्तादयधिष्टाटरूपाणि तु विभरूतिरूपालि। एतच्च यथातथा भक्तिसे प्रपञ्ितं। awe प्रकाशाश्रयवदहा तेजस्वादिति न्यायेन भगवदर्म्माणामपि सचिदानन्दरूपत्वात्‌ होनाधिकारिणमथयपासकानां फलप्रेष्यनां तत्तत्‌फलदानाथ- मणश्वय्योदिरूपैण तच तच स्ितत्वमेव। नन्वकस्येव शस्य वा- नन्तरूपत्व भवतवोक्तमतो मव्छादिरूपेष्वपि नधिछानत्वेन aa aa शवं | faad निराकारखभावत्व' ब्रह्मणः सििष्यतोति सत्वाव्यउदितप्राकययोक्तिरप्यनुपपन्रेति चेत्‌। Aa: सलाधि- छानत्वस्य प्रमाणसिदत्वेनानपनोद्यतवात्‌ | agia यरेकमव्यक्त- भिन्यादि*) प्राक्च हि भक्तिनिभित्तक सातु ब्रहविधेति तद्नु-

# यदेकमव्यक्तमतन्तखूपसिति | |

द Uz | AUHTAA | २५२

रूपं प्राकच्यमपि तथा | सगीद्काखछेष्वधिक्तानां भक्ताना- भितरासक्तिरप्यस्तीत्युपाध्यन्तरितस्रेहव त्वा चानन्तरूपत्वेन मत्‌- स्यादिरूपोऽपि aga तद्यवधानेन प्रकटौभवति। येतुभग- बत्स्वरूपमाता सक्तास्तदथं' स्वयमेवातद्व7वधानेन प्रादुभेवति । एतेनेव निराकारत्वशद्धापि† निरस्ता! एतेन सोपधिसेषहवद्य मेव मव्छादिषूपप्राकच्स्य प्रमाणएसिद्धुतानिरूपधितददयमेद खौ व्रजनाथग्राक्यप्यापि तघाल्रात्‌ सोपाधिल्तेदवत्छपि पुरुषा थं- दाएनस्यानुषङ्गिकत्ात्‌ पुरुषविध इति सुतश तदेवखूपं रसो वैत इत्यादिखुतिप्रतिपादयः निरूपधिस्रेदवतां विषय इदमेव च Sey मव्यादिरूपन्तु सोपधि तदतामेव तया तादृक्तदतामयं एव प्राकचयादिव्यवसौोयते | एवं सति गुणभेदस्याप्रयोजकलतात्‌ सव्वैबेदान्तप्रत्ययल ब्रह्मणो fama | दशेयति च ॥ ४॥ वैद्यं कतेन वियानामेकल' afaenafa wa वेदा यत्‌- पदमामनन्तीव्यादिनिा | उपाखनाप्रकारमेदटेनोपास्यभेददग्ने दोषञ्च दशेयति यदा aay एतस्िन्रद्रमन्तरं कुरुते अरय तख भयं भवतीति । उदिव्यव्ययमय कं । तथाचारमल्यमप्य. at Tad Ta: |

उपसंहा रोऽथाीमेदादिधिशषवत्छमाने च ॥ ५॥ ननु पूरव्वैसवोक्तरोत्या गुणोपसंह्ारो न कवचिदपि प्राप्ताव- सर इति fae | दृश्यते चोपसंहारः भ्रौरामोपनिषत ara ये

* न तयेति wa |

+ निराकारत्ाश्डादति ख |

२५४ अणभाष्यम्‌। [ ३ अध्यायस्य

मत्‌स्यकूर्ादयवतारा इत्यादिनोक्रावताररूपत्वस्य ATTA नभस्त waa रावणान्तकराय चेत्यादिषु तडतियुश्रच्छब्द्‌- विषये ओोत्रजनाथे रघ गयलार्रित्यायच् तत्मयोजक रूपमाद। उपसंहार इत्यादिना | उक्तस्यलादिषु य उपसंहारः * सत्रस्य पदार्थस्य भगवलत्तणस्योभयताप्यमेदादिल्यथः। नन्वेवं सति मतस्य शरचापादिकं पुरुषे} खङ्गादिक भावनोयं स्यादिति चेत्‌ | तत्रादइ | विधिेषवदिति यथा विधिशेषाणमिदहोचादरौ- नाम्चिदहोचत्वा दिलक्षणि धम्म समानेऽपि सति सखखशागोक्त- प्रकारकस्येव करणं नान्यशाखीक्तधर्ममोपसंदार एवभि- हापि तत्तदबतारोपासकस्य तत्तद्साधारणधन्धरवच्ेनेवो पासनं नान्यावतारधम्मवचवेनापौव्य्थैः। यदा मत्वथीं योवत््रल्ययोऽन्र । तथाच विधिशेषोऽथवदस्तदत्‌ समानच् भवति यत्तत्र चोप- Get uy; wad ज्ञयं। एकस्यां Walaa wat यत्‌ फलमुच्यते तदितरस्यां तस्यव कश्चणस्तदितरत्‌ फलमुच्यते | एवं सति द्वितीयचुल्य कफालकामनयापि तदेव कन्ध कत्तव्य भवतौति तत्‌फलसाधकत्वस्यो पसंदारः। यथा यदे शदेवेन यजते प्रजाएव तद्यजमानः Baa इत्येका श्ुतिरस्य यागस्य प्रजा- फलकत्वमाद।) Asean quai ayaa तन्छंवस्सरमाप्रोति तस्मादण्वटेष्ेन यजमानः। waaday सखस्तिमाशास्त इत्याशासौतेति दितोया श्युतिराद ततोक्रोतिरिति। ad

* उत्कस्यलादिषु उपसंदार इति ख। + भावलच्णस्यति ख" | ‡ पुरुषे च दति ख |

३ पादः] AUT AA | २५५

विधिशेषाणामग्मिहोतादिधस्पीणां तदेवेक्रमग्निदहोचादिकन्ध सव्वैतेत्यथाभेदादुपस्ह्ार इति तत्र साधु | अ्रगिनिहोचारेस्तत्त- च्छाखिनां खसख्णखोक्तप्रकारस्येव करणदतिरेके प्रायखित्त- श्रवणान्नान्यशाखोक्तधमोंपसं दारः शक्यवचनः। प्राणाद्युपासना- स्धिकगुणएस्येतरतचोपसदहारे न किञिद्ाधकं दश्यत इति तच स कत्ते शक्यत दति चकारेण तदादयः WGA! वस्तुतस्तु पूञ्वसमुचयाये खकारः | AGATA AIT हारप्रयोजनाभावस स्वाध्यायस्य तथावेनेत्यत निरूपितत्वात्‌ । उपरुद्ारवोज- मनेन Gay |

अन्यथात्व शब्दा दि ति चन्नाविशषात्‌ ॥ ९ ॥

ननु उपासनास्क्तन्यायेन गुणोपसंहारोद्यपाखानां ब्रह्मते- नैक्ये सति भवति। भिथोविरुचानां गुणानां शान्तलक्रूरत्- तपोभोगादोनामुपसदहारे क्रियमाणे खरूपाणामन्यथाव' श्रव्रह्म- त्व' स्या दिव्यथंः । aa हेतः शब्दादिति | एकत्वेकरसत्वादिघग्- fasuagaftag: | समाधत्ते नाविशेषादिति। एकरसत्व यथा खलतिवलानिर्णयते aut विस्दधगमवत्वमपि तत एव तथे- त्यथः । तेन aaa तत्‌ तादृञ्चन्तव्यमिति भावः ।

न वा प्रकरणभेदात्परोवरोयस्तवा दिवत्‌ ॥ 9 ॥

पूच्वचोक्तागद्धानिराकरणं वा विकल्पेन Galata प्रका- रान्तरेण कत्तव्य Tats नवेति। तमेवाह | प्रकरणमभेदा- दिति। अत्रायं भावः। ग्युतिप्रामाखाद्यावत्‌ तदुक्तधम्मवत्‌ ब्रह्मेति मन्तव्यं । एवं सति यादटृशोऽधिकारिणो यादे

२५ € AURTAH | [3 अध्यायस्य

रूपं ताटृष्य ag wea तच्निरूपयति प्रकर्णभेदेन 1 तथाच ज्ञ(नप्रकरणि ज्ञानाधिकारिणो weted Fa तावात्‌ aw निरूपयति अदृश्यमग्राद्यभिद्यादिरूपा afa: । भक्तिप्रकरणे तु भक्तेवंहुविधलात्‌ याटगयादग्‌भक्तानां यादृक्‌ याद्क्‌ तद्नुभवविषयभ्स्ताटक्ताटक्तनिरूपयत्यच्र्व्वणोपनिषदिति | अत्र दृटान्तमाद | परो वरौ यस्त्वादिवदिति | अस्मिन्मे लोकषुक स्यादिति काञमवत ्राराग्राऽवान्तरदौत्ता FIQaT | तदग्रे परी- वरौयसीमवान्तरदोतच्तासुपेयायः कामेयेतासुश्चिच्रे Nag क दिति चतुरोगेऽय चौोनथ दावथकभेषा ब परोवरोयस्य- वान्तरदोक्ेति पटितं। अस्य दौक्ताप्रकरणे पटितत्वादौक्तौँ विनोक्तरीत्याव्रतेतुन परोवरोयस्त्वमेवं भक्िप्रकरणौयानाम- धवे णोपनिषदाद्यक्षरूपाणं न भक्तिरहितीपास्यतवं। ata साधनत्वेन विष्णस्मरणादावपि क्रियमाणे भक्तित्वं नेति । श्रथवा qaasa सम्ैरूपेषु fag: सव्वैधर्म्रणामुपसंदारः प्राप्तः | सचे. कान्तिभक्तानुभवविस्ड इत्यव व्यवखितविकल्यमादहन बेत्या- दिना सब्वेष्ववतारेषु भगवद्‌वतारत्वेन साधारणौ भक्तियेस्य स सव्बयोपसंद्ार करोतु नाम wea तस्य ख होत्कपण्णन्तः- करणमेकभ्मिन्नेव रूपे पयवस्ितमिति रूपान्तरमन्तःकरणारूढर न भवयेषेति नोपसंहारसम्भावनापोति | तदेतदुच्यते न वेत्य- नेन। aa हतुः प्रकरणएभेदादिति। vzatfey तत्तद्धि- कारिणसुदिश्य तन्तप्मकरणसुक्तं तेनात्र प्रकरण्पदेनाधिकार उव्यते। ud सल्युपासकादिग्य उक्तरोलीक्छष्टाधिकारादिव्यथेः

ॐ यादमनुसवविषय्र इति खः |

द पाद; | अणुभाव्यम्‌ | २२५ 9

सम्पद्यते | परोवरौयस्त्वादिवदिति ) परस्मात्परथ्च बराच वरौ- यानिति परोबरोयानुद्ीयः। तया चाच्यादित्यादिगतदिरण्यश्म- ुत्वादिगुणविगिष्टोपासनाया अप्युद्रौयोपासनत्वेन साम्येऽपि सर्व्वोत्‌कषटत्वेनाचोद्ोधोभासत इति न fecumygarte- गुणोपसंहार: परोवरोयस्त्गुणविश्््िदोयोपासनायामेवं wa- तेऽपति | |

qaagy तद्क्तमस्ि तु तद्पि॥ ८॥

एकान्यनेकान्तिनोरपि ोरामोपासकत्वादिसज्ञा लविशि- टत्येकान्तिनोऽप्य॒पसंदहारो युक्त इत्याश्डधोत्तरन्तु न वा प्रक- रणभेदादित्यनेनेवोक्तं । संज्ञा तु लोकिक्यधिकारस्त्वान्तरः तो ५ म सएव वलोथानिति। संज्ञकत्वस्य हेतोरन्वयव्यभिचारमाह af तु तदपीति। प्रमिति # मेदेष्वप्युपासनेषु परोवरौयस्त्वादिषु सन्ञेकत्वसुद्रीयोपासनेऽप्यस्तौत्यथेः |

AIA समच्छसम्‌॥ < ॥

अथेदं विचाथते। sway रूपेषु वाल्यपौगण्डादिक- मप्यच्यते । तथा सति विग्रहे न्यूनाधिकभाव श्रापततौति asta सचिदानन्दलमनुपपन्न' स्यात्‌ तेषां सदेकरूपत्वात्‌ प्राक्तत्र च सन्वैमसमन्नसं स्यादिति प्राप् आद व्यासेरिति। waa: पाणिपादं तदित्यादिश्ुतेः साकारमेव व्यापकमिति। चकारात्‌ सव्वेरस दति gar रसात्मकत्वेन भक्तानां वादृगृरूपेण लोलारसानुभवस्ताटृग्रूपं क्रमेण योगमायापसारणेन प्रकरी

x प्रमितेरिति @ |

२२

२५ ८ अणभाष्यम्‌ | [ ३ अध्यायस्य

करोतोति बाद्धादिभावोपपत्तेः सव्वरुपपन्नमिल्यथेः। तेन यावदुक्तघवद्‌ ब्रह्मेति सिद्ध | ननु ब्रह्मधन्भवच्वेन #ते aa नित्या वाच्यास्ते च तनत्तहक्तविशिष्टा स्तत चेकस्येव भक्तस्य पौव्वी- पर्येणनेकलोलासम्बन्धित्व' यूयते । तथाच पूर््वैलोलाया निव्य- aa तत्सम्बन्िभक्तस्यापि तथात्व aa) एवं सति तस्य- वायिमलोलासम्बन्धोऽगक्यवचनः। तथा वचने तु पृव्दलीलाया fama † भज्येत । fagae त्य्िमलौलासम्बन्धिनो भिन्रलं स्यात्‌ तच्ानुभवे तदावैद्‌कमानविरुचमित्यत उत्तरं पठति |

सव्वाभेदादन्यचरेमे ॥ १०॥

लौलामध्यपातिनां wast पदायौनां ब्रह्मणा सदहामेदाद्‌- ब्रह्मण खकत्वात्‌ पृव्यैनोला तोऽन्यतोत्तरलोलायामपौमे प्य लोलासम्बन्धिनि एव त दत्य्थः। अत्रैदमाकूतं | रसो a9 दरति gar { atta || इति aan च सव्वेरसामकल' ब्रह्मणो fadla तथाच यस्य रसस्य ये विभा वानुभावादिरूपास्तेः स रसः सम्मदयत श्रातानवितानातमकतन्तुभिः पट दवातस्तत्ता- दात्य रसस्येति सव्वभेदोनिःप्र्यह इति | ननु faag- दिकयोरेकजातोयभाववतोभक्वतिशयेन युगपटेकजातीयलतेला- afsaunamiguta भगवतो व्यापकतेनेवं प्रादुभौवस्योप-

# ब्रह्मधम्भत्वेनेति ख |

+ faa इति ख' ।

{ सम्बस्धिभित्रलमिति a |

§ श्रत्याचैति @ |

|| खपुम्तके सव्वेरस इति श्रतिन प्ररिषटदौता |

र WE: | अणभाष्यम्‌ | २५८

= € त पत्रत्वेऽपि लोलापद्‌ाथांनामव्यापकत्वात्‌ युगपदाविभावोऽनुप- © पन्नः *| भक्तयोः समानत्वाद्रक्तिमागविरोघापाताहिनिगमका- A ° watsaa मायया प्रदशंयतोति च वक्त gafafa wet Gat खत्राभ्यां निरस्तेति Fa) ब्रह्मणो व्यापकत्वाल्लोला- ~ ~ A aq तेन सदहाभेदात्‌ वघालादृकस्म भक्ताय यथया ब्रह्मणा € ह A A ae waver श्राविभवन्ति तथव तदवान्यत्रापि भक्त- समानदेश शाविभवन्तीति सव्वंसामन्नस्यात्‌ । ननु यापकल- वत्‌ पूर्णणनन्दश्लयतौय्यीदयोऽपि ywatey प्रतोता भवेयुः = ; ९ . न चेवमस्ति दुःखसम्भावनायां प्रभुभेत्र प्राथयन्ति यतः। एवं स्ति व्यापकत्वमपि न वक्तु क्य तुल्यत्राद्‌त उत्तरं पठति।

आनन्दादयः प्रधानस्य ॥ ११॥

पूण नन्देष्वय्यांद्‌यः प्रधानस्य धरणो ब्रह्मणएव wat: लौोलापदार्थीसतु त्रह्मधस्त्ेन व्यापका उच्यन्ते । व्यापकस्य धम्िणोऽनागन्तुकघन्मस्य व्यापकत्नियमात्‌ a fe way पूणणनन्दत्वादयः सम्भवन्ति | घर्ित्वापचयाषश्रव्यादतैः † । भत- एवाच प्रधानपद्मुपात्त' गुणभावेन लोलापदार्यानामाविर्भाव इति ज्ञापयितुः।

प्रियशिरस्ादयप्राधरिरूपचयापचयो डि भेद्‌ ॥ १२॥

ननूपासकस्य प्रियत्वादिप्रकारकन्नानक्रममादाय प्रियत्रादि-

धमाणां भिरस्त्वादिरूपत्वमानन्दमयाधिकरणे निरूपितमिति

% शआआविभवानुपपत्तरिति @ | † aqeuafcfa a |

२२६० अणभाव्यम्‌ | | दे ्यध्यायसख

लोलास्यानामपि प्रियलादिन्नानस्य सच्लादचापि खरूपोपास- कस्य प्रियशिरस्वादिधममाणासुपसंहारः काय इत्याशङ्य परि इरति प्रियथिरस्त्वादयप्राप्षिरिति । वित्तशडितारतम्यहेतुक- प्रियत्वादिज्ञानं लौोलास्थानां चित्त्डाश्पेत्ताभावान सम्भव. तौति न तेषामवत्रोपसंहारः काय TMA: | अथवा नन्वानन्द्‌- सयोपासनामथवेरोपनिषदुक्रपच्चरात्राद्यागमोक्तप्रकारेण GAA: परुषरूपै पक्तादुपसंहारस्यायुक्तलाद्‌ानन्दमयाधिकरणे तद्रूष- स्येवोक्तावात्‌ परुषरूपः कथमानन्दमयः | तथात्वे बा कथं नोक्तो पसंहारः। अपरच्च । मोदप्रमोदयोरुपचि तानुपचिता- नन्दरूपयोयगपल्सत्वेन रेशभेदेनापि भिन्नता न्निल्यानन्देकरसे ब्रह्मणि ताटग्रूपकथयनमनुपपन्नमिद्यागद्ध परिहरति । प्रिय- भिरस्त्वादौति। वद्ययव्वेणोपास्यात्‌ प्रियभिरस्वादि विशिष्टस्य We: स्यात्‌ तदा azuifa: ¢ ara च तथेति frafacearfes- सुपासनामार्मीधस्याध्ययर्वणिकादेरुपसहामेक्षत्यधः | वित्तश्युदि- तारतम्यहेतुकं प्रियलादिज्ञानसिति पक्ते परोदवाद्‌पक्ेऽपि aa मेदाभावान्मोदप्रमोदयोनं व्वदुक्लरूपत्रमित्यथः। तब्रह्म- धर्माएव भिन्ना दत्युपासनाथें तानादाय च्रिरःपाणादि निरू. म्यत दति asa निरूपितमस्माभिः। यद्यव्यानन्दमयाधि- करणएवाख्यायंस्योक्तवान्नेयं WET सम्भवति तथापि गुणोप- संहार प्रसङ्ग { मिष्यावादिन श्रापाततः WET सश्भवतौत्याचायं

* चित्नशद्धऽपेत्ताभावादिति a |

+ देशमेदेनाभित्रतादिति a |

t तदा तदप्राप्तिः खादिनि ख-पुस्तक्े aria | § ung: दति @ |

2 षादः) अणुभाष्यम्‌ । २९१

wat निरस्ता, नन्‌ पास्यरूपस्याविरूषाएव गुणा उपसंह- TA ag विषदा: | तथाच पुरुषरूपे पत्तादि विरूबमिति न तद्पसंहायमित्याश्ड्याह।

इतरे त्वथंसामान्यात्‌ ॥ १२॥ इतरे Yared विरुदतवेन ये भासमाना धम्मसतेऽप्युप- संदत्तव्याः। aa विरोधव्यवच्छेदन्नापनाय तु we! da डेतुरथसामान्याद्ति) अधेः Ua: अनन्दमयत्वलक्तणस्तस्य सखमानत्वारेकत्वा दित्यथः। श्रथानन्दमयाधिकरण उक्तप्रकारेण ये प्रियलादिषम्मस्तेषामेवोपसंहारः कयः नतु पुरुषरूपे पत्तादौनामपोव्यचिमं पठति।

च्ाध्यानाय प्रयोजनाभावात्‌ ॥ १8 ॥

अआनन्दखरूपस्य यावन्तो war भक्तिमार्मोयाः परोचवादे- नो न्ते प्रियवव्राधान्यादयस्तेषां सव्वषां ध्यानमासमन्ताद्यानं तदधं ये धर्माः * प्रयुक्ता स्तएवोपसंहत्तव्या नान्ये । aa Fa: प्रयोजनाभावादिति। प्यानपदाथेस्य तावद्धिरेव सिद्धेरधिकोप- संहारे तथात्वादित्यथः | अन्धेषामनुपसंहारे हेवन्तरमप्याद |

आत्गन्दाच ॥ १५ ॥

प्रियमेवेत्याद्ना परोत्तवादेनोक्तानां प्रियप्राघान्यादौना- मेव भावना काव्यीनतु यथयाख्ुतानां शिरःपत्तादौनां। तेषा- मविवक्तितत्वात्‌। तत्र हेतुरातमशन्दादिति। अनन्द ्रात्मे-

« aa qual: इति a | + उपयुक्ताः इति a |

२६२ अए॒भाव्यम्‌ | २ अध्यायस्य

त्यनेन पूव्वीक्तानां प्रियप्राघान्यादौनां रसासकानामाता स्रूपमानन्दं TYR! AT रसौ वेस दति वच्यमाणएत्वात्‌ तस्य च सायभावात्मकत्वात्‌ तस्येवानन्दमयलाच् प्रियविषयक- लोलामध्यपातिभक्तज्ञानप्रकाराणामपि रसात्मकत्वेनानन्दरूप- aia तषामुपासना तूत्तमाधिकाराभावात्‌ शरःपच्चादिरूपेण कार्यैति भाववती खुतिस्तया न्यरूपयत्‌ ¡ एतेन यत्परम्प्रा- सम्बन्धेऽप्युपास्यत्वं तदस्य avas कियद्वधिवाच््भिति ज्ञाप्यते एवं सल्युपासनामागोंयोपाय्यं faufaed a तु मूल- रूपं यत्र योगेन वाक्यादिति Fa |

च्रात्मयहो तिरितरवदुत्तरात्‌ ॥ VE Il

तेत्तिरौयकेऽत्रमयादिनिरूपणे युरुषविधलं तेषां निरूप्य तस्येष एव शरीर भावा + यः qiafa wea fanaa तत्रानन्दमयपथन्तं शारौरात्मत्वकथनाइवति संशयः । शरोराभि- मानो जोवएव afaga ब्रह्मेव | तत्र शारोरपद्‌ात्‌ जौवएव भवितुमहति तथा सल्यानन्दमयस्यापि ब्रह्मत्वं नोपपद्यते । उच्यते च भागयं विद्यायां aa ब्रह्मेति व्यजानादित्यारभ्वा- नन्द्मयपयन्तमानन्दो ब्रह्मेति व्यजानादिवन्तया Fat ब्रह्म त्वमिद्य॒भवतः पाशरञ्छरिति प्राप् आह । इतरवत्‌ जौववत्‌ STAG: TRUST | AAI एव शारोर श्रालेति यत्तदुत्त- रात्‌। यः पू्वेस्येति स्व्वैत्रीकलात्‌ waw उत्तर श्रानन्द्‌- मयस्तस्माद्धेतोरिव्यथेः। अन्रमयादिषु सङष्वानन्दमयसेवोक्त-

* उपास्यमदच्चमिति @ | † पुरुषएव शारो आद्या sfa ai

₹ पादः | AUHTATA | ६२

तन्तच्छोराभिमानिवात्‌ तथा| एतयथघातथानन्दमयाधि- करि * प्रपितमस्माभिः। अघ वाऽन्योऽन्तर श्रात्मेव्यत्रमया- aaa सव्वच्रोक्ततात्‌ पूत्वेपूव्यैनिरूपितो यः a at दल्युयते। तथाच यः पृव्वैद्धेति अुव्येतरवत्‌ पूव्वैनिरूपितवत्‌ प्रकतस्या- प्यात्ग्रहणं कथनं यत्तदुत्तरादि ति |

अन्वयादिति चेव्छपाद्‌ वधारणत्‌ ॥ १७ ॥

ननु सव्वंचान्योऽन्तर आनेति यव्या प्र्येकमन्रमयादौनां मेद्‌निरूपणाच्छारीरपदाच भिनी fuat tat आत्मा शरौ. राभिमानौो सजेतोच्यते । अ्रानन्दमये$पि तथोक्तियांसा श्रानन्दमय्य AMAA यापकत्ेन | सब्धचान्यात्‌ सर्व्वेषु शरीरेषु खम्बन्धादित्याथ्द्धय तन्निरासायोक्तऽयं उपपत्तिमाद । स्यादि त्यादिना । स्यात्‌। श्रानन्दएवोक्तसव्वेशएरीराभिमानौो भवती- व्यथं; | तच हेतुरवधारणादिति । एष एवेत्य वकारेणितरनिषेध- ूल्यैकमानन्दभयस्यै वामत्निदौ रादित्यथः |

कार््याख्यानादपूव्वे' ॥ १८ ॥ तित्तिरौयके प्ते | तस्मादा एतस्मादान आकाशः BAYA इत्य पक्राम्य महाभूतरूष्टिसुक्ता saad एथिवया aw श्रोष- सोभ्योऽन्रं श्रत्रात्‌ पुरूषः खवा एष पुरुषोऽन्नरसमय cia) एत दयेऽन्नस्यो त्पत्तिखितिलयहेतुलमुक्ता येऽन्नं ब्रह्मोपासत इत्यच्यते | श्गुवरुणसंवाटरे Wa ब्रह्मेति व्यजानादिव्यच्ते। तत्तसवा # एतत्‌ यथानन्दमयाधिकरणे इति ख. |

† शारेरपदाच्च भिन्नो sta इति a | ‡ व्यापकलत्वेनेति agama नालि |

२६8 अणुभाव्यम्‌ | [ ३ अध्यायस्य

एष पुरुषोऽन्नरसमय इत्यनेन TATAUT पुरुष उच्यत उत तद्धित्र इति भवति waa: किमत्र युक्तं पूर्वोक्त एवेति । aa: Gara स्येव खवा एष इत्यनेन प्रत्यभिन्नानं प्रतीयते aa ब्रह्मवेनोषा- सना काय्येव्यभि प्रायेण ब्रह्मत्वेन waa इति प्राप्त आह | का््या- ख्यानाद्पूव्वेमिति | पूव्बैस्यान्रकाथस्य पुर्षस्याख्यानात्‌ खवा ay दृत्यमेनायिमयुतिभिन्रेह्यत्वेन प्रतिपिपाद्यिषितमन्नरूप मेवोच्यते न तु पूव्वेमित्यथः। सवा एष इति प्रल्यभिज्ञान- मिति यदुक्तः aa) अन्नात्‌ पुरुष इत्यन्तेनाधिभौतिकतन्निरू- पणत्‌ सवा एष इत्यनेनाध्यासिकतनच्रिरूपणादुभयोश्च भेदात्‌ | अतएव संगएयाभावायाद्‌ | वे fasta) एष वच्छमा णः पुरूषः aii आाष्यास्मिकलटन प्रसिददोऽन्ररसमय इति अन्यया ब्रह्मा तमकतपोलक्तणसाधनेनाधिकारे Wag व्रद्येति व्यजाना- दितिन वदेत्‌ नत्तेतदपि तत्‌ तथात्वेन waa इति वाचं |

qa: प्रतारकत्वापरः। आ्रानन्दमयान्तमैवमेव निरूपणा i.

अतरवास्याप्यात्माऽये निरूपितो यः gagfa सत्वाधिद विक SACHA: | AAI बाजसनेयिणाखायामाव्मत्येवो पासौतेल्युप- क्रम्य तदेतत्‌ प्रेयः पुच्ात्‌ प्रेयोविन्तात्‌ प्रेयोऽन्यस्मात्‌ सव्वेस्माद्‌- न्तरतरं यदयमाव्मेव्यंतद्गरेऽन्यस्य प्रियत्व' निराकत्ये्वरो दहि तथा स्यादात्ानमेव प्रियसमुपासोतेति प्यते | श्रचाभोपाधिक- त्वात्‌ waa प्ियवययामपटरेन जोवामनएव प्रियत्वेनोपासना fagiaa उति्वरपद्‌ात्‌ परमात्मन इति भवति ana: किमच् qa जोवात्मनएषेति | अतः * यथा पुचादेरातोपाधिकप्रिय-

# कुतः इति ख |

६ पादः | BURT | २६५

ata जीोवात्नएव प्रियत्वमुचतेऽन्यच Bal तथेहापि प्रेयः पचादित्या दिक्षथनाच्जीबात्मेव भवितुमहतीति प्रा STE काव्यीख्या नाद पूव्वैमिति | दतः पृल्वेमान्नायते प्राणन्नेव प्राणो नाम भवति वद्न्वाक्‌ पश्यं चन्त: शग्खन्‌ WA मन्वानोमन- स्तान्यस्येतानि कञ्मनामान्येबेति। तथाच प्राणनवदनादि- कायै; छत्‌सप्राणवागादितेनेकस्यवाकन आख्यानात्‌ कथ नादपू्वे । ya पुत्रवित्ताद्यभिमानद्भायां a at at पत्यः कामाय पतिः प्रियो भवतौत्यादिना यज्ियत्वेनोच्यते तस्माद्धिन्र- मामशब्द्‌वाच्मचरेल्वयंः | लोकै fe प्राएवायुवागिद्दिया- दौनामेव तत्तच्छब्दवाचयतानतु जौवस्य aa एवाग्रे युतिराद ईश्वरो fe aut स्यादिति। अत एव प्रेयोऽन्यस्मात्‌ सव्वस्माद्‌- न्तरतरं यद्यमातरेव्याद | Wall जौवात्ा ततोऽप्यतिशये- नान्तरमन्तरलरं पुरुषोत्तमस्वरूपमेव भवितुमदतीति एतेन विग्रहस्य वात्मरूपत्व सिध्यति } तेना विक्तलपरमानन्दला- दयोऽपि धर्मां उपसंहर्तव्याः। नतु fea? wasters बेलक्तरप्रतीतेराकनश्चकरसत्वादु ककनाम वन्त ब्रह्म खनुपपन्न- मिलाश्छ्योत्तरं पठति ।

समान एवं चाभेदात्‌ ॥ १९ ॥

a ~ > चोऽप्यथ | तथाचवमपि सति सखोत्रचक्ञुरादिवलक्षण्य- प्रतौतावपि सति समान एकरूपएवनतु विषमसत हेतुर - ben ~~ # ca naa S$ it भेदादिति | WAU ai ayaa परस्परममेदादित्यथेंः | भते- द्‌ माक्ूतं | तन्लौ पनिषदं gaa एच्छामौति शुतेरूपनिषदे वयमेव ब्रह्मरूपं । ATS प्राणन्नेव प्राणो भवति वद्न्वागिल्यादिरूपाः २४

२६६ अण॒भाव्यम्‌ | [ ३ अध्धायसय

प्रतिनियतेन्द्ियग्राद्यानयौन्‌ खरूपेनेव Vee ह्म तत्तच्छब्दवाच्यं भवतौति वदन्ति) तदाच्यता च व्यवदहायत्वे। स चतदेतत्‌ प्रेयः एचादिबाक्ये कवाक्यतया निरूपधिखेहवतामेव व्यवहा दति ज्ञाप्यते स चाविभतेऽवताररूपएव सम्भवति | एवं सति तत्र भक्तभगवद्दिग्रहे तत्तद्‌ वयवेषु wea वघायया व्यवद्ियते तयातथयव तदृेकमेवाखण्डसविद्‌ानन्दरूपं ब्रह्मेव्यथः सम्प्रयते। एवच्विधो लोकेन प्रसिद्ध इत्यसम्भावना स्यात्‌ तद्भावायाग्े स्युतिराह tati fe तथा स्याद्ति। एतेनादिभ्‌तरूपे व्यापक- तलकरसत्रसचिदानन्दवाद्यो war उपसहत्तव्या अनाविभते- ऽपौति सितं | एवं सत्याविभावेऽना विभोषेऽपोष्वरः समानः। न ह्याविभीवे कांशचनागन्तुकान्धस्मानाद्‌ायाबिभेवतौति वक्तं शक्यं अनाविरभूतस्यापि एवं श्राविचं तप्रकारेरैवामेदादिल्यपि gare: सूवकाराभिमत इति क्ञातयं। चकारेण विरुदसव्वैधम्मश्रयतवं aqeaa | एवं arareifay तभगवद्रूपे पूर्णनन्तधर्मस्तदुपा- सकेनोपसं हन्तव्या इति fas |

गय यत काथचिकौषया wa खयम्ाविशति तदावेशात्त- sgiafa केचित्‌ तस्मिन्राविभवन्ति ततोपासकेनाखिलब्रह्म- wages Haat न वेति शङ्ासमाधानं विकल्येनाद सूचार्यां। तत्रादौ fafuaqars |

सम्बन्धादेदमन्यचापि ॥ २० ॥

च्नन्यत्रापि Masa वं ब्रह्मणौवोपासना काया | तत्र हेतुः

सम्बन्धादिति। अयोगोलके agica तस्मिन्नावेशएलत्तणः सम्ब- ma ~ ~ 2 es Ne

न्धोऽस्तोति aaa ques ata: | aad ज्ञेयं। श्रयन्तु

२ पादः ] अणभाव्यम्‌ | २६७

जोवोऽताविष्टः भगवन्तमहमुपासदति जानाति चेत्तदानसा जोवगामिन्युपासना किन्तु ब्रन्नगामिन्येव । तचराखिलधम्मोप- संहारे न fase । यच ब्रह्मत्ेनेव ज्ञात्वोपास्ते तत्रापितं यथा यथोपासते तथेव भवति। तद्धेतान्‌ श्वेलावतौति चखुतेगेरवादौ जौ वत्वव द्धि निषेधा तथा । तत्तदुपासकस्य * तदुपासना- fagy तत्‌फलदानाथेच्च तादृग्रूपो भगवानाविशतौति च तथा । यस्त्वन्तरङ्गभ गवदवक्त' हद्यापिभृतभगवत्क' ज्ञातवेतद्चजने- नाह भगवन्तं प्राद्यामोति ज्ञात्वा तमेव भजते स भक्ति aia दति भकल्टदयाविभूतेऽपि रूप उपसंदहारो YAU तेन न काय इत्यग्रिमं पठति।

न वाविशेषात्‌ ॥ २१॥

अनुपसंहारे हेतुरविशेषाद्ति। अस्य भक्तभक्तत्वेन तद्‌- भजनरसाखादरनेन वखततद्‌ाविष्टभगवत्कत्वेन ततिरपेक्तत्वेन at agifagunata गुणोपसहारेऽनुपसंहारे वा भक्तोपास- नाया शिशेषाभावारि ie अनुपसंहारस्यान वाघकलाभाव- न्ापनाय वा शब्द्‌ विरेषादिति वा| पूव्व' विहितत्वेन भगवद्‌ाकारादिषु भक्तं इुववेतरयक्तरूपभक्तसङ्गेन तद्गजनेन च पूव्वैस्मादिशिष्ट नवीं रसास्वादे विशेषानु णोप- संहार सन करोतील्यनुवादः। विहितत्वेन गुणोपसंदहारपू्व- कोपासनायां MAGA अनाद्रज्नापनाय वा भव्ट्‌;। भगवद्त- ताररूपोऽपि बादरायणः प्रासद्गिकेऽपि भक्तिमागंसखमरणे aa

* ऊगिवबुद्धिनिपैघादिति ख | † aa याटगुपासक दरति ख |

२६ अणुभाव्यम्‌ | [ २ अध्यायस्य

रसावे पर वशस्तद्ावस्रभावमनूक्रवान्‌ | ale च । उपसंहारो* हि तलत्रानुक्ानामन्यतोक्रानां गुणानां तच स्वेन Waals | उक्तारूपभक्तरूपं भक्ताय तु ARTS भक्तएवालोकिकाननु भावान्‌ भगवान्‌ vad दशेयतौति a तन्रोपसंहारापेा- गन्धोऽपोदुत्तरं पठति |

दशयति च ॥ २२॥

ननु भक्तभक्रः खरव्ये्यलोकिकं da’ दृष्टा तदा विष्टे भग- वति तसम्भारकव्ेन्द्रादोनामपितदाक्नापेक्तिव' दष्टा युलोक- व्यापकत्वस्यो पसंहार HCI AYMAN |

सम्भुतिदयुव्याप्षप्रपि चातः ॥ २३॥

राणायनोयानां खिलेषु wat | त्रह्मज्येषठा dat सम्भ - तानि ब्रह्माग्रे we दिवमाततान | ब्रह्मभ्रूतानां प्रथमन्तु aq तेनारंति ब्रह्मणा स्प्िंतुंक इति। अस्यास्तु ्रन्यदिं gay: सहायथानपेच्य विक्रमाः afar, यन्ते तेन तत्पराक्रमाणन्त- एव नियतपूव्यैभावित्वरूपकारणएत्वेन ज्येष्ठा; AWA aaa व्येष्ठमनन्यापेक्तं ख्ष्यादि करोतीव्यथैः। एवं सति ब्रह्मज्येष्ठ येषां तानि ब्रह्मज्येष्ठानि Nate) भत छन्दसि az- वचनखडादटेशः | faa रन्देषां वौर्व्वाणं वलवद्धिमये भङ्गो- ऽपि भवति तेन ते ख्ववीर्ग्यारसि न सस्विम्बति ब्रह्मवीर्याणि तु बरह्मणा सम्भृतानि निःप्रतयहं सम्भुतानोत्ययः। तच्च we

सं उपर्महारोरहौति ख,

२ पादः | सरएुभाष्यन्‌ | २६५८

ag इन्द्रादिजन्मनः aia fed खगमाततान व्यापत- वन्निव्यमेव विष्वव्यापकमित्वथः। उेशतोऽपरिच्छेद्मु क्षा काल- तोऽपि तमाह | Fafa भूतानामाज्ताशरौनां पूव्वंमेव जज्ञ आआविवंभूवेत्यथंः। एतेन वोव्यसम्भृतिदुव्यासिप्रखतिमादहाव्य मुक्तं भवति | तथाच सम्भुतिश्च द्यव्यािच तयः समाहारस्तया | एतावपि स तच नोपसंहरति। aa डेतुनवाविरेषादिति adia एवेत्यतिदिगत्यत एवेति । एतद्यथा तथा aaah । विषयवाक्योत्तरा्द्खल्धर्म्मीनुरेनेवं ज्ञायते भक्तस्येहिकपार- लोकिकोपयो गिधम्मापलक्तणार्थ' हयोरे वोदे एः कत इति | चका- Tu दशनमणुकतं समुचचौयते। waa, स्राङतिसम्भावनायां fe तद्योग्यतानिषेधः सम्भवति सा चाविश्रूतएव भगवति सभ्मवतोल्यखिलगक्याविभीवपूव्यैकमाविभ्ैतस्य तथ्येतया अत्या मादाव्यमुच्यत इति naa) एवं सति एतदाक्योक्तधम्मयोरे- वानुपसंहाय्यत्वेन यत्‌ कथनं तत्त भक्तद्ृच्याविभ्च्‌ तं ब्रह्माप्येवं- ग्दतमेवेति ज्ञापनाय अतो गुक्तएवानुपसंहारः।

पुरुषविद्यायामिव चेतरषामनास्नानात्‌ ॥ २8 ॥

ते ्तिरीयके सदसखमीषा पुरुषः सहस्राः सखखपात्‌ स भूमि विश्वतो ला भ्रव्यतिष्ठदशाज्गुलं पुरुषएवेद्‌ सव्वं यद्भूतं यच्च भव्यभिव्यादिना पुरुषविद्या निरूप्यते । aga awfaet- प्रति परमिति प्रसवा एष पुरुषोऽत्ररसखमय इत्यारभ्य प्राणमयमनोमयविज्ञानमयानन्दमयाष्मकं ब्रह्मखरूपं निरू. प्यते । तच aaa सच पुरुषविधएवेति च waa) अचा- नमयाद्षु YAR च पुरुषपदयवणादन्नरमयादिषु awa.

७० AUHTAA | [ ₹ अध्यायस्य

गौ षेवच्वाद्युपसं हारः Anata वैति भवति daa किमत युक्त । उपसंहत्तव्यमेवेति। कुतः। waa ब्रह्मणएवापास्य- तवाद््ाप्यपासनोकनतरह्यतवपरुषवयोर विशेषा दिदयेक्यादिति प्राप्त उच्यते) पुरुषविदायामिषेति | अन्नमयादिषु सहस्रभ्नोष वत्वा- दिकं widens | कुतः | पुरुषविद्यायां यथा पुरुषसखरूपं निरूप्यते न तथेतरेषामन्रमयादौनां विन्नानमयान्तानां खरूपं प्रकरणे निरूप्यते | aa fe पुरूषत्वसुच्ते, सदहसख्रपदटमनेक- त्वोपलच्तकं अन्यया च्णां भशिरोभ्वेद्धेगुणयं वदेत्तेन साकारव्याप- कत्वमुक्तं भवति । तत्र पुरुषविधत्व' स चाध्यास्मिकरूपस्तच्छरो- राभिमान्यात्मा चान्य आधिद्‌षिक उच्यते न तथाच।

किञ्च पुरुषण्वेद adfaarfeat प्रपच्चात्कत्व afa- aga नतावन्माचमस्य मादहाव्यमितोऽपि मदन्‌- माहात्धमस्तोति वक्रे प्रपञ्चरूपं तदिभरूतिरूपमि्येतावानस्य मह्िमेत्यनेनोक्ता तत आधिक्यमाह अतो ज्याया पूरुष aft) एवमतिवेलच्तख्यात्‌ पुरुषपद्माव्रसाधर्म्यण नेकविद्यतवं वक्त WR न वोपसंदहार इति | चकाराद्म्भस पारे Yar मध्य नाकस्य पृष्ठे महतो महहोयानित्यादि waa: waa: पाशि. पादन्तदित्यादि ware सग्णह्यन्ते। एतेन afafara- साम्येऽपि) न सूलग्डतव्रह्मरूपमत एव न तचोपास्यता तथा- त्वेनेति ज्ञापितं। अतएव wayward अदमयादित्रह्य- ज्ञानेऽपि जिज्ञासंवोक्ता ष्डगोरानन्दरूपपरब्रह्मन्नाने तु AAT!

* तत्प्रकरणे इति खं | + WHA: इति ख |

२ पादः) AUN | २७१

तेनाशेषगुएपूणे' ब्रहम त्युक्त भवत्यत उत्तमाधिकारिभिस्तदेवो- पासनौोयं न विश्चतरूपमिति ज्ञापितं |

aq निरोषत्व' war भजनोयमिति ज्ञापयितुमधिकर- णान्तरमारभते।

वेधाद्यथेमेदात्‌ ॥ RY Il

बाजसनेविश्णखायां दयाह प्राजापत्या # दृन्युपक्रग्य तेषां मिथयःस्पदासुक्तोच्यतेते द देवानूचुहन्तासुरान्‌ यन्न॒ उङौोयेनात्य- यामेति ते इ asaya न उत्रयेति तथेति तेभ्यो वागुद- गायद्यो वाचि भोगस्तः देवेभ्य श्रागायत्‌ † यत्‌ कल्याणं वद्ति तदान ते विदुरनेन वे न उद्राचाल्येषयन्तौति तमभिदुत्य पाप्मना विध्यत्सयः स पापा यदेवेदमप्रतिरूपं वद्तिस एव पाप्रेति{। एवमेव प्राणचत्तुःग्रोतप्रख्लिषु पापबेधसुक्तोच्ते श्रधेतमासन्यं प्राणमूचुः न उद्रायेति तथेति तेभ्य एष प्राण Saray विदुरनेन ब न उद्ना बादयेष्यन्तौति तमभिदुत्य पाञ्मना fad स यथाश्ान्त्वा लोष्ठो विष्वं सेतेवरह वं विध्वंसमाना विष्व्चो विनेशुरिति छान्दोग्येऽपि प्राणादिष्वेवभेव पा्मवेध- सुक्ताऽसन्येन तथेव्यु्ते। एतावान्‌ परं विशेषो वाजक्नेयि- नाङ्गानकठटत्व' सामगानामु्ौयत्वेनोपास्यत्वसुच्यते वाकप्राणा- रौनासिति। अच टेडसम्बनित्रगानकटढत्वयोरुपास्यत्वस्य चा- विशेषेऽपि वागादिषु away श्रासन्यप्राणे कुतो नेति भवति

=-= te

* galqal sta @ | + अगात्‌ इति ख । ‡ सए्वषप्भमतिख।

२७२ अणभाष्यम्‌ | [ २ अध्याघस्य

जिज्ञासा | नचासन्योपासनाया सिप्रेयत्रात्‌ ततसतुल्यथेमन्येषु quad उच्यतेऽस्मिन्रेति वायः। न fe प्रयोजनायास्नन्त- aay वोघयति श्रुतिरिति aw व्यं प्रमाणतरव्याहतिप्रस- ङ्गात्‌ । एकच प्रतारकत्वे सव्वैचापि तच्छ्ङ््या तदुक्ते कोऽपि न प्रवन्ततापि। साक्तात्क्रियायंत्वाभावैऽपि नासत्रिरूपकत्व- मयेवादानां । वस्तुतस्तु यदेव विद्यया करोति खद्योपनिषदावा तदेव वौयथ्यवत्तरं भवतीति 3a: | Hal War च कमणि जनीऽयमनुतिष्ठति। विदुषः कम्मसिद्िः स्यात्‌ तथा नाविदुषौ भवेत्‌ ॥

इत्या दिवाक्ये एवं वेदेति वाक्येधार्थवादीक्षसखरूपं ज्ञात्वा HUTT YW फलमन्यथा न इव्यर्थवादानां फलोपकायय॑ङ्गनि- रूपकत्वा्रानयक्यमत उकोथंडेतु'न पश्याम दूति wa aa- वाइ वेधादौोति। वाकूप्राणादिपु यः पाप्मवेध आदिपदात्‌ दुटविषथसम्बधश्च तच हेतुरथमेदः। अया भगवान्‌ तस्माङ़ेद्‌ा- दिव्यथः। आसन्यत य एवायं मुख्यः प्राणस्तसुद्ोधसुपासौतैति छान्दोग्ये उपास्यलेनोक्तः। सव्यैवेदान्तप्रत्ययमिति न्यायात्‌ दान्ते aig ब्रह्मःतिरिक्त नोच्यत caraaisfa ब्रह्माभित्रोऽत एवापहतपाप्मा Bs इति सामगः Waa; Wawa न पा्म- वेध इति भावः। ब्रह्मणः खतन्तपुरुषार्घत्वन्नापनायाथेपदे- alfa: i एतेन विभ्रतिरूपेऽपि यवेवं तच स्तूलभ्चूतव्रह्मणि निद षत्वे * किं वाचमिति ज्ञापितं । श्रयवाऽथः प्रयोजनं विषय इति यावत्‌। तङ्धदादिव्यथः।

« faztiafafa ख

| अणुभाष्यम्‌ | २७३

अतेदमाक्ूतं। देवा हि खस्यासुरजयाय AAA बागा- age न उद्नायेति ! गानानन्तरं यो वाचि भोगस्तं * देवेभ्य आगायदित्युयते। एवमेव प्राणादिष्वपि खस्वभोगं देवेभ्य ्मगायदिति। एवं ata देवार्थसमेवेतद्ानं न तु भगवद्थं'। यद्यप्या सन्येऽपये वसुच्यते तेभ्य एष प्राण उद्गायदिति तथापि यथा वागादिषु खनिष्ठभोगं देवेभ्य आगायदिल्युक्तं तथा नासन्ये। तेनो क्षमानेन्रद्यामकत्वेनासुरजयह तुर्भगवत्सस्बन्ध एवेति नज्नात्वा तदयेवागोयदासन्य इति ज्ञायते अतएवान्यच वेध sates तत्‌क्षरशेच्ावामप्यासुराणं AM उक्तः। अग्रे च भवत्यातमना पश्मस्यदधिषन्‌ । अ्राटव्यो भवति यएवं वेदेति पद्यते । तेन पर- aa निर्दोषमिति fag वाच्यं । यच तदिभरतिरूपासन्यस्योक्त रूपतां यो वेत्ति सोऽपि गुणयुक्तो टोषरद्दितख भवतोति केसुतिक- न्यायः सूचितो भवति i एतेन लोके दोषत्वेन ये wat: प्रतोयन्ते तएव war भगवति निरूष्यमाणा) न टोषत्रेन ज्ञेयाः किन्तु गुणत्वे नेव aga एव तथात्वादिति भावो ज्ञाप्यत !'

एवं भगवत्सम्बन्धाभावे दोषसम्बन्धसुक्ता तधा सति गुण- खानिच्च वट्‌ स्तत्र विशेषमाह |

हानो द्वपायनशब्द AGATA कु शच्छन्द- स्तुत्यु पगानवत्तदुक्तं ॥ RE I तदा विद्वान्‌ gang विधूय निरच्ननः परमं साम्यमुपेति

# भोगस्तं रेवेन्य इति a | + परात्मदिषन्‌ इति ख | t निरूप्यमाणा दोषत्वेन दति ख |

२५

FR98 AUHTAH | [ २ अध्यायस्य

तदनन्तरं स।म्यमुपेति इत्यायर्वरिकेः पद्यते | परमपटरेन ब्रह्मो- Sa! तथा च सकाय्याविद्यारदितः परमम॒पति तद्‌नन्तर साम्यसुपतोति योजना | ase विचाथते। साम्यं हि समान- जातौयध श्वच्वं *। तच कतिपयधररगेषतचिष्ठघन्धवी भवति, AAT: पत्तो ब्रह्मण सम न सम्भवति न तत्छमश्वाभ्यधिकच् दृष्यत दति शुतिविरोधादत आय एव पक्तोऽनुसत्तव्यः। तत्र Rae: साम्यमिहोच्यत इत्याकाङ्खायामाह। हानाविति। ब्रह्मणः सकाशादविभागो जोवस्य हानिशब्देनोचखते। तया च तस्यां सत्यां ये घम्म जोवनि्ा अनन्द्‌गेश्वय्यीद्‌यो भगवदिच्छ्या तिरोदितास्ते ब्रह्मसस्वन्धे सति पुनराविश्चता इति तेरेव तथे त्यथंः। भगवदानन्दादौनां † पूणत्वाज्जीवानन्दादौनामल्वत्वात्‌ नाननैव wade: | कत्वा ब्रह्मसाभ्यं जोव उपचयते साम्य- सुपेतीति। वस्तुतस्तु नैतैरपि va: साम्यमिति भावः। श्रतएव न॒ तत्सम इति शुतिरविरुदा। अतएव सूचक्रता साभ्यमपे- तति साम्योपायनश्ब्दमाचंन तु साम्यपदट्‌ाथेः खारसिकोऽचा- fa भावप्रकरटनाय गब्दशब्द उक्तः नतु तरेव wa: साम्य नेतररित्यच को डतुरित्याकाङ्खायामाह। उपायनशब्दशेषत्वा- दिति। परमसुपतोति य उपायनशब्दस्तच्छषत्वात्‌ साम्योपाय- नस्येव्यर्थ; | ब्रद्यसम्बन्यडेतुकत्वाद्‌ानन्दांशाव्याविभीवस्य तदेव साम्योपायनकथयनात्तरेव ug साम्यमभिप्रतमिति भावः । नन्वानन्दादरौनां ब्रह्मधग्त्रात्‌ तेस्तत्‌ साम्यक्थन तदमेदमेव * uqafafa ख |

† भागवदानन्दादौनामिति | | ‡ ah: wat: इति ख।

३ पदः] अणभाव्यम्‌ | २७१५

गमयतोत्या शङ्ख तदखवच्चमाचस्य न तदभेद्साधकत्वमित्यत दृ्टान्तमाड | कुशेव्यादि | कुशा श्रौदुम्बयः समिधस्ता अग्नि छोमादियागेषु प्रस्तोत्रा स्थाप्यन्ते #। तद्‌ तत्सम्बन्धि यच्छन्दः सु- व्य॒पगानन्तददित्यथः | तच्राभित्वा शूर।नोलुमो दुग्धा इव धैनव इत्यचि ये वणस्तेषामच एवो पसंहत्य भकारेणव गानं क्रियते। न हि तदाविकवरधर्म्मणामचामपसंडारोऽस्तोति TETAS भकारस्य; सम्भवति। एवं प्रकतेऽपि aquaria न तदातमकत्वं Naw सम्भवति । ननु तत्तमस्यादिविाक्येरच्ाभद्‌- बोधनादस्तु तथेति चेत्‌ तव्राहइ। तदुक्तमिति जौोवत्रह्मा- भेदबोधनतात्मथमुक्तमित्यथः । तङ्ुणसारतात्त तद्धयपदेशः प्रान्नर्वदितिसचेरेति शेषः , अपिच। युतौ ब्रह्मोपायनस्य¶ साम्योपायनहेतलोक्या

तदनुपायनस्य साभ्यानुपायने हेतुत्रमिति ज्नाप्यते। तथाच परा- भिष्यानात्‌ तु तिरोहितं ततोद्यस्य वन्धविपय्धयाविति aa जीवस्य ब्रह्मां शसेनानन्देष्वग्यी दि ्रह्मघम्वत्ात्‌ ब्रह्मणः सक्ता ्ादिभागे सति तदिच्छया तदश्तिरोघधानस्य संसारित्वे## हेतुत्व सुक्तं यत्तदपि तदुक्तमित्यनेन arya इति न faa-

% स्थाप्यते इति ख |

† पूर इति ख |

t मकारेरीवेति ख' ।

§ सकारस्येति a |

|| ब्रह्मधम्माप्राकय्य न इति ख' |

¶ ब्रह्रोपासनसेतिख se Falftaegafafa ख |

RVE AURTAA | | ३ श्रध्यायस्य

तयं । यथान्यशाखोक्तधम्मं want विद्य।यासुपसंद्धियन्त एव ब्रह्मनिष्ठा धम्मं जोवेऽेतया खुल्या daa इद्येतावत्‌ साम्यमस्तोत्युपसंहारप्रकरण एतस्य निरूपणं aa ।

साम्यराये तत्तेव्याभावात्‌ तथा न्धे ॥ २७॥

वाजसनेविशाखायां स एष नेति नेतोल्यात्मेदयुपक्रम्य न व्यत Waa ब्रह्मस्रूपमुक्ता यत एतादटग्‌ ब्रह्मा तस्तदिद्पि faataaeq इत्यभिप्रायेणग्रे पद्यते * aa: पापमकरवमतः कच्याणमकरवमिव्युभे उभे qe एते awa इत्यादिनायिम- येष नित्यो मदमा ब्राह्मणस्य चा च ब्रह्मविदो म7हाव्यसुक्ला पद्यते तस्मादेवंवित्‌ शान्तो दान्त उपरतस्तितिन्ञुः ्रदावित्तो भूत्वा भआत्न्येवालमानं पश्येत्‌ wiaad पश्यति सर्व्वीऽस्याता भवति सर्वस्यात्मा भवति at पाप्रानन्तरत्ति aa aig तरतीत्या- दयक्ता भन्ते पद्यते य एवं बेदेति। aa हिपाप्मतरणादिरूपं ब्रह्म- क्ञानमाद्ात्यसुच्यते ज्ञानस्य संसारसुक्तिरेतुतलात्‌। चथवणोप- निषदादिषुतु भगवद्धक्तमेक्तिडेतुत्सुचते । पर ब्रह्मेतद्योधार- यतौतुपरपक्रम्य भजति योऽखतो t भवतोति अग्रेऽपि सुक्तो भवति संखतेरिति ! एतदिषयव्यव्खा तु पुरेवोक्तेति नातौ- च्यते। एतावान्‌ पर सन्देहो aud वेद्‌ स पाप्रानन्तरतीति वचनात्‌ क्ानदटशवामपि पापरुच्च वाच्यमन्यथा तरणसम- वापन्तः। एवं सति भक्रिद्‌शयामघेवमेव नवेति भवति सं शयः। तत्र खुतावविशेषेण पापनाश्य्रवणात्‌ सुक्तिपूव्वकाले पाप-

* safamgu पठयते इति ख | + Osea इति ख!

३ पादः] अणभाव्यम्‌ | ROH

नाश्णवश्यभ्भावारेकच निर्णौतः शास्राथाऽपरत्रापि तथेति न्यायेन भक्तया पापनाशादचापि तथेति प्राप्त ate) सम्पराथ इत्यादि | सम्परायः परलोकस्तस्मिन्‌ प्राप्तव्यं सतोत्यथंः । यवा परः परुषोत्तमस्तस्यायो ज्ञानं । तथाच BUTI पुरुषोत्तम. ज्ञानं येन स सस्मरायो ufaara इति यावत्‌। अथवा परे पुरुषोत्तमे अयनं अयोगमनं wan इति यावत्‌ । तथाच सम्यक UTA येनस तथा भक्तिमागं इत्यथेः। क्ञानमागंऽ- त्तरप्राघ्या भक्तिमागे पुरुषोत्तमप्राष्या तस्मादिशेषमच ज्ञाप faqaa कथनमतो भक्तैः gata पापनाशो युक्त इति ara: | ब्रह्मभतस्य भक्तिलाभानन्तर भक्या मामभिजानातोति भगवद्‌. वाक्यात्‌ पुरुषोत्तमखरूपन्नानस्य भत्तयेकसाध्यत्वात्‌ तथा । एवं सति

मुक्तानामपि सि्लानां नारायण्परायणः।

Sea: प्रशान्ताका कोरिष्वपि महासुने।॥

सुक्तोपरप्यव्यपटेश्ात्‌ |

जन्मान्तरसदखेषु तपोष्यानसमाधिभिः।

नराणां ्तोणपापानां कष्णे भक्तिः प्रजायते॥

जन्मान्तरषद्सेषु समाराध्य FAA |

वेष्णवत्वं लभेत्‌ कञ्चित्‌ सव्वपापच्तयादिर t

cafes, पापनाग्ानन्तरमेव भक्तिसन्भवाद्क्तस्य तत्त.

व्यपापादटेरभावान्न# ज्नानमार्गोयतु ल्यतेत्यथः। ननु य एवं वेदेति सामान्यवचनात्‌ पुरुषोत्तमविदोऽप्यवभेवेति चेत्‌ तत्राह |

# ्मभावत्रादिति @ |

२७८ AUTRE | [ ३ अध्यायस्य

AMMA | तथा क्ञानानन्तरमपि पापवन्तोऽन्ये * भक्तिमा्गी- येभ्योऽन्य इत्यथः । उक्तवचनरूपोपपत्तिहिं शब्देन ज्ञाप्यते । नलु भक्तिमागींयाणमपि गोपस्लोणां दुःसद्धप्रे्ठविरहतीतव्रतापधुताशभाः | ध्यानप्राप्नायुता्ेषनिदेलया MAA: I इति वचनेन दुष्कतसुक्ततयोरपि दानिख्रवणात्‌ पूर्वोक्त वचनेविंरोध इत्याशङ्धायासुन्तर पठति |

न्दत उभयाविरोधात्‌ ॥ २८ ॥

छन्द TET! तथाच भक्तिमार्गीयाणामपि पूर्व्व पापा- नाशौ यः स भगवदिच्छाविशेषतोऽतो + भक्तेः पून्वैमेव पाप- नाश्निरूपकातत्राशनिरूपकवचनयोरविरोधाद्धेतोभक्तेः { ge मेव पापनाश्र आवश्यक Tas: | एवं सति भकः पून्वेमेव तन्नाथ ओरत्सगिंकः स क्विदिशेषेच्छयापनोद्यत इति भावो ज्ञापितो भवति । अचेच्छाविेषे वक्तव्यबज्कत्वेऽपि § fafeeua || । चिकौषिंतलोलामध्यपातिभक्ता न सोपधिस्नेहवत्यो न सगुण- विग्रहानवा सुक्ततादियुक्ता इति ज्ापयितुः कतिपवगोपौस्तद्‌- विपरौोतघश्युक्ताः कत्वा तस्यां दशायां qurat प्रतिबन्धं ¶ कार-

* पापवतीऽन्ये इति ख' |

+ अतदूति खपुस्तके नासि |

{ war: इति at

§ ama बहलेऽपि इति खं |

| fafafefa agen नास्ि। ¶ प्रतिवन्ध्‌ इति ख)

३ पादः ] स्रणभाष्यम्‌ | ROE

विला waka at दशां नाभ्रवित्वा खलौलामध्यपातिनौः कत- atfafa | न द्येतावता साचदिकएवायं भावो भवति | a fe मन्तप्रतिबद्धशक्निरग्निरदाहक इति तत्‌सखभावत्वमेव * तस्य खाव्वेदिकभिति वक्त way) एतच ौभागवतदशमस्कन्धविहतौ प्रप्चितमस्माभिः |

गतेरथेव्वमुभयथाऽन्यथा हि विरोधः WE ॥ ननु सत्यं ज्ञानमनन्त am al वेद्‌ निहितं गुहायां परमे व्योमद्रिति । तमेवं fagtaaa दह भवति नान्यः gar विद्य- तेऽयनायेव्यादि्ुतिभिरुत्तरूपव्रह्मन्ञाने सत्येव मोच दत्य च्यते | यक्ेवेष aya तेन लभ्य दति yar आत्मीयलेनाङ्गोकारा- कवर णस्य भक्तिमार्गोयत्वात्‌ तस्मिन्‌ सति भक्तिमागे प्रवेगाद्‌- भ्तयेद स cad) किञ्च । waar मामभिजाना तील्युक्का ततो मां तत्तो ज्ञालवा विश्रते तदनन्तरमिति भगवतोक्तमिति ufa- मागेऽपि प॒रुषोत्तमन्नानेनेव मोच उच्यते BAA aac ज्ञानेनेति विशेषः । तस्मात्‌ मह्क्तिगुक्तस्य योगिनो वे मद्‌ात्नः। A Wa AT atlas प्रायः Bat wafes | दरति वचनेन भक्तिमार्गस्य ज्ञाननरपेच्यमप्यच्यते † । तथा चेवं fag: युतयो] विरोधानरेकतरनिधौरः समवति। न चज्ञाने- नेव मोच उभयतापि तथोक्तैः। ज्ञाननेरपैच्योक्तिसु भक्तिस्तल्य-

* तत्‌खभाव इति खः। † बेरपेच्छ' दति Gi

{ Bal, स्म्योश्चेति वं ।

२८० AU RTA । ` {३ अध्यायस्य

भिप्रायेति वाच्यं । विषयभेदेन ज्ानभेदानृक्तिसाधनं कतमज्‌- ज्ञानमित्यनिथयात्‌। नच ग्रोतत्वाविशेषात्‌ समुच्धय इति वाच्यं | ज्नानिनोऽत्तरे भक्तस्य पुरुषोत्तमे लयात्‌ समुचयासम्भवात्‌ ! aaa विरोधाभावादुपपन्नं wafafeaq ने। पूव्यं ज्ञान- मार्गीयज्ञानवतः पय्ाद्धक्तिमार्गयन्नानवतो लेयस्थाननिदांरा- सम्भवात्‌ | ।

श्रपरच्च i ततो मां aadt ज्नातवेतिवचनाद्धक्निमागे तच्चतो भगवत्‌ज्ञानमेव wanatyafafa मन्तव्य | तथाच

मत्कामा रमणं जार मत्खरूपाविदोऽवन्ाः | व्रह्म मां परमं प्रापुः सद्गच्छतसद््स्रशः ॥

दूति वाक्यात्‌ ज्ञानमागोंयभक्तिमागींयज्ञानरहितानामृपि भगवत्मराते स्तव्लाधनत्निरूपकयुति विरोधः | तथाच १ ज्ञानं सुक्तिसाधनत्वेनोच्यते कचिद्वक्तिः कचित्नोम्‌ मपो- त्येकतरसाधनानिखयान्मक्लिसाधने सुसुत्तोः प्रहच्यन्षस्मव इति प्राप्त श्राह | गतेरथेवच्वचमित्यादि। AMAIA फल. जनकत्वसुभयथा मर्या दापुष्टिमेदनेत्यथः |

HAART: | एष उ एव साधु कश्यकारयति तं यमेभ्यो लोकेभ्य उत्निनोषतौव्यादिशयुत्तिम्यो भगवान्‌ खष्टिपून्यैकाल vara जो वाये aH कारयिल्वेतत्‌ फलं दास्य इति विचारितवानिति तथेव भवति | ततोक्तरौल्या सुक्रिसाधनाननुगमें हेतुर वश्यं ITS | एवं सति क्तसाध्यं साधनं ज्ञानभक्तिरूपं ara बोध्यते। ताभ्यां विददिताभ्यां सुक्तिमर्व्यीदा| तद्रद्धितानामपि खखरूप-

। ९. साः a ताभ्यां मुक्किमव्यादाडइति @ |

ई पादः, AMAT | REY

aaa खप्रापणं yfefiaga | तथाच यं ata afararasy- HAIG Na तच प्रवत्तयित्वा तत्‌फलं ददातीति wa सुखं | अतएव पुष्टिमागेऽङ्गोक्लतस्य ज्ञानादिनरपेच्य' मर्व्यादायामङ्ग- कतस्य actfaay युक्तमेवेति ara: | अच्र साधकत्वेन विपक्षे aware * | अन्यथा fe विरोध इति.। अन्यया मर्य्याद्ापुटि- मेदेन व्यवसाया saya विरोधा द्धेतोस्तधेत्यथेः | विरोधस्तु पूर्व्वं पक्ग्रन्थ उपपादितः ¦! एतेनेव ननु अवणादिरूपा प्रम- eur च भक्तिरविशेषेण पापक्तय एवोदेल्यत कञ्चिदिशेषोऽस्ति तचाश्ुनिकानामपि भक्तानां दुःखदशेनक्छरवणादेः पापनाशकल्- अवणाचाविशेषपक्तस्त्रसङ्गतः। रय थवणाददिरूपा पापे सत्यपि भवति प्रेमरूपा तु aam एवैति विषो बाच्यः। सोऽपि प्रेमवतामप्यक्ररादौनां मिप्रसङ्ग भगवता समं कापच्चछति- यवणान्र खाधोयानिव्यपि wet निरस्ता वेदितव्या तथादि HAMA esate rate वे लच्तखादायायामद्नक्तानां सुसु- चयैव श्रवणादौ प्रहत्तिस्तदाटलेनेव भगवति प्रेमापि ag निरूपधिः | कद्‌ाचिदसुखभा वेन युक्तौच्छानिहठत्तावपि aga: साधनमा्गोयत्ादनिच्छतो मे गतिमाखीं § प्रयुक्त इति वाक्यादन्ते सुक्तिरेव भविती। अस्मि्मागे खवणादविभिः पाप- aa प्रेमोत्पत्तिस्ततो मुक्तिः । पटिमागऽन्गोक्षतेस्वत्यनुग्रहसाध्य-

# बाधकमाहेति a | † सापोति ay

t safaftfa |@ | § गतिमन्वीमिति ख |

२६

४८२ अएभाष्यम्‌ | | २ ध्यायस्य

त्नात्‌ तच च पापादेरप्रतिबन्धकत्वात्‌ अरवणादिरूपा प्रेमरूपा च युगपत्पोर्वीपर्थैण वा बेपरौत्येन वा भवद्येव। अत्र श्रवणा- दिकमपि फलरूपमेव सेहेनेव क्रियमाणत्वात्‌ न विधिविषयः | न दविव्यादिसुक्यन्तरूपभजनानन्दात्यन्तरायरूपाभ्चङ्घा विरलः विविधमदातर्ग्रहनानां दहने लोलुपस्यानुग्रहानलस्य * तदा- न्तरालिकपापतूलं प्रतिबन्धकमिति वक्तं क्य । तदुक्त खोभागवते

सखपादमूलं भजतः प्रियस्य

त्यक्तान्यभावस्य हरिः परेशः + |

विक यच्चोत्पतितं कथयचित्‌

धुनोति सव्वं हदि afafaz: 0 इति

faa प्राक्तनं तदुःखदमिति खयञ्च इरित्वेन दुःख-

हरति धुनोति। उक्रविरेषणएविगिष्टस्य खतो विकर्ममोत्पच्य- सम्भवात्‌ i सांसगिंकं add नतु मया कछतमितिवहा यत्‌ छतं विक तत्‌ कयिदुत्पतितमिव्यु्ते। द्यक्लान्यभावत्वेन भगवत्सेवाव्यासद्गेनेन्द्रदुन्ना ख्य पार्डयराजवन्मह दागमनादयज्ञानं वा वतोक्तरूपे भक्तेविकमेक्तावरुचिज्ञापनाय वा कथच्चिदिल्युक- वान्‌ | तेन afd विकमीचायभिप्रेतमिति § ज्ञायते। vated स्यापि यदि विकर भवेत्‌ act afasue न ते नान्यत्कत्तेव्यं |

> अवग्रहानलस्य fa @ |

t प्रवेश इति ख ।

+ दयतोऽतिकर्मोत्प्यसम्भ वादिति @ | § सवाभिप्रेतमिति खः |

३ षादः] AMAT | नन

भगवानेव हदि निविष्टस्तचनोति यत इति | कदाचित्‌ खभक्ति बलस्फत्या सदोषमपि जनं कंतार्थोकरिथामोत्यङ्गोकङात्‌ चेत्‌ भक्तस्तदे व# तत्‌हदिखएव तत्यसगजं दोषमस्यतदङ्गोकारेण तदोषमपि घुनोतौति सव्वेपदेनोच्यते। चिरकालभोग्यमपि तत्‌ क्षणिनेव नाग्रयति। aaa कालादेरप्रतिबन्धकत्वमित्यपि ज्ापयितु परस्य कालादेरोश्त्वमुक्तं | अत्र भजनादिहत्रिवेणश- न्तानां स्पषटटएव fanaa सत्यपि सम्भव दति।

BOTA AAU TATA कवत्‌ ॥ २० ॥

नलु HALT TAT फलत्वसुच्यते | यु क्चचंतत्‌ सं खतेदुःखा- तकल्रात्‌ | afaaa: सन्षामिष्टत्वात्‌ । पुशटिमागींयभक्लानान्तु तदनपेचिचमु चते | तदुक्त मयव्वै णोपनिषत्छशदथाणमन्तखरूप- मुक्ता पते पर ब्रह्मतो धारथतीत्यादेरन्ते सोऽखतो भवतो- व्यादि। urea fa तद्रूपं किं रसनं कथं हेतद्वजनभित्यादि प्रश्नोत्तरं पयते। भक्तिरदस्यभजनं तदिद्धासुच्रोपाधिनेराश्येनेवा- मुष्याकनः कल्यनभेतदेव नेष्कम्पे fafa | एतदत्र विचा ते| मन्वा- छत्तितदधिष्टाटढरूपध्यानादेरखूतत् | फलमुच्यते। भजनस्ररू- पञ्च यावत्‌ WIAs भगवत्यात्नः कल्यनमिल्यच्ते। न च फलन राश्येन भजनेऽप्यन्ते सुक्तिरेव ufadfa वाच्यं । तं यया. यथोपासते aga भवति तदतान्‌ ग्रलावतोति शुतेमक्ति- साघधनतरेन | ज्ञात्रा भजतः सेव फलं खरूप्रस्यव सखतन्तपुरुषा-

as रि च ©. fj ‘ # तदव तनृहदिस्लत्‌सुसगजं इति @ | + अगतत्वे फलमिति ख | i मुक्तिणाधनमिति ख'।

~ - स्रणभाय्यम्‌ | | ३ अध्याय

्त्वमनुभवन्‌ यो भजते तस्य तदेव # फलमिति यतो fawa: सम्पद्यते | ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथेव भजाम्यहमिति भग- वदाक्याचच | अतएव रहस्यमजनं लच्यमुक्त' । तथाच † खेतलभग- वत्सम्बन्धित्वयोर विशेषात्‌ कतमो गरौयानिति संशये गूढाभिः afar: पठति | मसुक्तोः सकाशाद्रहस्यभजनकत्तेवो पपन्नः उप- ufaga: | तमेवोहाययति | तलत्तणये पलब्पेरिति। तल्लक्षणो भगवत्खरूपालको योऽर्थः सखतन्दपुषायंरूपस्तदुपलब्धेः खाधौ- नवेन तत्मासेरिलखथेः | यद्यपि पुरुषोत्तमे vat तद्‌ानन्दालुभवो भवति तथापि न प्रभोस्तदधौनलवं भक्तितिरोभावात्‌ saa वेष- रोत्य' भजनानन्दखख तत श्राधिक्यन्तु aia ददाति कडिंचित्‌ स्म न भक्तियोगं | दरौयमानं न wefea विना मत्सेवनं जनाः। नारा- यणपरा इत्युपक्रम्य खरग पवगे नरकेष्वपि तुल्यार्थदर्भिन इत्या - दिवाक्ये रध्यबसौयते | श्रतएव { सामीपष्यवाच्युपसगे उक्तः । तेन दासौवेन दासतेन सौलायां qua प्रसुनिकटे स्ितिरूक्ता भवति। नच मदत्पद्‌ाथेखरूपान्ञानादल्यएंवानन्द यथा स्व्वी- धिक्च मन्वानः gata’ न वाञ्छति तघात्रापोति बाच्यः। दौयमानानामथानां सखरूपान्ञानासम्भवात्‌ शरनुभवविषयी- क्रिवमाणएवतस्येवाच दौयमानपद्‌ाथैत्वात्‌ | तदज्ञाने खर्गादिच्रये तुल्यदशिंतासम्भवश्च | मुक्तिं ददाति किचित्‌ स्मन भक

* तदैवेति @ |

{ anafafa खः |

{ अतरएवासामौप्यति a | § मघान इति ख |

| अण॒भाष्यम्‌ | २८५

योगमिति वाक्यं भक्तेराधिक्य सष्टमेवोच्यते । तस्पात्‌ न्यृनाथ- जिचकच्तोः सकाशात्‌ पूर्णथवान्‌ महानिति युक्तमेवास्योप- Waa । इममेवायं दष्टान्तेनाद । लोकवदिति । यया खाधीन- भटका नायिका तदवस्याननुगुणग्टदवित्तादिकन्दीयमानमपि नोरोकरोति तथेल्ययः। WAIT स भगवानेव लक्तणमसाधारणो Val यस्य स तलत्तण उद्नटभक्तिभावः स vary: खतन्वपुस्‌- षाथरूप इत्यग्रे पूव्यैवत्‌ । भगवप्माकवानेव fe भक्तो भक्तत्वेन ज्ञायत इति तथा । एतेन ज्ञाप fe ज्ञापकाद्‌धिकं भवति। एवं सति यत्‌ ज्ञापकं परमकाष्ठापन्नं ay पुरषोत्तमसखररूपं सव्व फलरूपरं dated * कथं an क्यमिति aad |

अनियमः स्व्वासामविरोधः शब्दान्‌- मानाभ्यां ॥ २१॥

श्रथ्वैणो पनिषत्‌सु प्यते परब्रह्म तद्यो धारयति रसति भजति ध्यायते प्रमति णोति खावयत्यपदिश्त्याचरति सोऽखतो भवतोति । तच धारणदौनां समुदितानामेवाख्तसाघकत' उत प्रत्येकमपौति भवति संशयः | अरत धारणादिसाघधनकलाप- सक्ता फलम्च्यत इति समुदितानामेव मुक्तिसाधकत्वं sowad चेतच्छ्रवणादिनवविधमभक्तीनामध्येवमेव तथात्वमिति que सिदान्तमाद् | अनियम इति। ससुदितानामेव तेषां फल- साधकल्रमिति नियमो नासतीव्थंः | तत्रोपपत्तिमाह । सव्वी- सामविरोधदति। चिन्तयंञ्चेतसा aw सुक्तोभवति संखतेरिति qu चिन्तनमाचखख तथात्वमुच्यते। पञ्च पदौ जपर्ित्यायक्ता

% मदन्त मिति ख |

८६ AVATAR | र अध्यायस्य

ब्रह्म संपद्यते aw संपयत इति श्रुत्या कौत्तनमाचस्य तयात्वसु- Qa तयाच प्रत्येकपत्त एव सर्वासां युतोनामविरोधः स्यात्‌ एवं सति परनब्रद्मतया धारयतोत्यादिषु सोऽखलो भवतोति पटं प्रत्येकं सम्बध्यत इति ज्ञेयं । ननु यथा दृश्डादोनां प्रत्येकं घरडेतुलोक्तावपि anes तज्ननकत्वमेवम त्राप्येकेकस्य चिन्त- नादेलयात्वोक्तावपि फल साधकल' समदितानामेव तेषामिति चेत्‌ । मैवं । योऽघौ यद्ममाणकसमधिगम्यः @ aa प्रमाणेन यथया fagfa * तया मन्तव्यः | दण्डाटेस्तथात्वं प्रलयक्षेण Waa दूति तच तथास्तु | प्रकतेतु तेषां तथात्मलौकिकशब्दकसमधि- गम्यं शुतिसूक्ेव। न चोक्तन्यायः खुतिष्वपि तात्पथनिर्णीयको भवतोति ara) भ्रलीकिकेऽयं + लौकिकस्यासखाम्यौत्‌ | अन्यथा ब्रह्मणा मनसेव प्रजाजनन; निषेकादिकमपि waa खतिरपि

केवलेन हि भावेन गोप्योगावः खगारुगाः।

येऽन्ये qefaaratat: fart मामोयुरच्सा #

एतावान्‌ सांख्ययोगाभ्यामित्य॒पक्रम्यान्तं नारायणकूति-

रित्यादिरूपेवभेवाद | इममेवाय' हदि aare सूत्रकारः गब्दानुमानाभ्यामिति चुतिष्यतिभ्याभित्वयः | ते चोक्तं | एतेन सूच्कारस्यान्योऽप्यनुश्योऽस्तोति भाति | यतरोक्तसाधनस्तोमः-

(+

* प्रमाणेन fasifa इति ख |

+ अलोकिकस्याखामध्यादिति ख | ¡ प्रजनने इति ख। | ६ स्तोम इति a |

RAR ] अएनाव्यन्‌ | ६८७

सम्पर्निरेकस्मिन्‌ भक्तेऽस्ति ततरैकेनव मुक्तावितरसाधनतव- बोधकश्ुतिविरोधात्‌ अ्रवगकोत्तंनस्ररणानां मुक्ययवह्ितः पूव्वच्तणे युगपदपि सम्भवादन्यथासिद्धिसम्पवे विनिगमका- भावादेकेनेव मक्गिरिति न नियमोऽतः प्रव्येकसाधकत्वबोधि- कानां सर्व्वासां sai भियोविरोघः तद्धयंकच तथात्वे सव्व - चेव तथास्तित्याशद्य तच बाधकमाह | शब्दानुमानाभ्याभिति पूर्व्ववत्‌ । aa प्रत्य कमपि सुक्तिहेतुलमुच्यत इति न तथेत्यथः। यतर प्रत्येकमपि तथात्वं तच किमुवक्तग्य समुदितानां तथात्व दति भावः। तेन fac: प्रयोगोऽयमिति ज्ञेयं ।

यावद्‌ धिकारमदस्थितिराधिकारि काणां ॥ २२॥

ga मुमुत्तभिः साधनत्वेन क्रियमाणानां भगवदर्ग्राणां सु क्रिसाघनप्रकारो विचारितः अधुना तु भगवान्‌ afaar- fan लौ किकेखयधायशक्य' ज्ञात्वा aualfzes दत्वा थेन जवेन तत्कारयतिस जो वस्ते ममे al भवति न वेति विचा- UA) तत्र जोवक्लतभगवदिषयकधर्ग्राणां यत्र तत्साघकल्वं aa भगवदौोयानां धम्मांणां तत्साघकलः सुतरामेव तेषां खक्तत्य- साध्यतेनाविभ्रेयत्रात्‌ तत्साधनेष्वप्रवेभशोऽपौीति wee निणेयः aig, यावदित्यादि। यस्िन्‌ NF यत्‌काथसाधनाघमधि- कारो भगवता दृत्तस्तत्‌काथसाधनक्नमास्तस्मिन्ये BIA भगः बता खापितास्त श्राधिकारिका इत्युच्यन्ते | तत्काययसम्पमत्तिरेव तद्धिकारप्रथोजनमिति तावदेव तेषां तस्िखितिरिल्यथः। एवं सति तत्‌सम्पत्तौ सोऽपि निवत्तत इति तत्सम्बन्धिनो

acc अणुभाव्यम्‌ | [ र अध्यायस्य

wat afa निवत्तत * दूति सुक्तिपययन्त' न तेषां व्यापारसम्भवो भगवता तथेव विचारितत्वात्‌। सुक्तिसु भक्तयेषेति भावः। यच

ब्रह्मणण Ue ते सव्वं संप्राप्त प्रतिसञ्चरे ।

परस्यान्ते क्तात्मानः प्रविशन्ति पर पट्‌ ॥

द्रति वाक्यः तच्चाकल्पान्त' येषामधिकारः सप्तमि प्रषटतोनां

तददिषयकमिति Fa । saat भगवदत्ताधिकारसामध्येख्य भर- तस्य स्वाधिकारखमापौ मुक्तिं न वदेत्‌ । लतात्मान इति पदात्‌ तेषामपि भगवि क्रतान्तःकरणा नासेव परस्य भगवतः परपदे. नापि gare waa उच्यते न लाधिकारिकगुैः।

अक्र धियान्ववरोधः सामान्यतद्गावाभ्या- मौपसदवत्तद्‌ क्तं ॥ २२॥

ननूक्ताथवगोपनिषदाक्येभंगवदर्णां मक्िसाधनलमुच्यते | सुव्यन्तरेषु ana विदितल्वानिखत्युमेति नान्यः पन्या विद्यतेऽय- नाय । ज्ञानादेव तु aaa तरति भोकमामवित्‌। ब्रह्म वेद्‌ aaa भवतोत्यादिषु ज्ञानस्येव सुक्तिसाघनत्वसुचति। wear. विरेषादुभयोस्तथात्वे कारणएवे जात्य का वंजात्यस्यावश्यकलत्वा- Val च AAMAS AT मामभिजानातौति वाक्याइक्तौ ज्ञान- स्यापि सम्भवात्‌ ज्ञानेनेव सुक्तिरिति plas waar: पकश्ुतितात्पय्ये निरूपयन्‌ पुरुषोत्तम प्रापनेरेव सुक्तिपद्वाचय- तात्‌ तद्ध जनस्येव तप्मापकतवसमिति ददि ware अत्तरधिधा- मित्यादिः। तु शब्दः पृव्वैपत्तनिरासे। वाजसमेथके शूयते | एतद azat गागि ब्राह्मणा श्रभिवदन्यथ्लभित्यादि | तथाथव्वैषे

हि | ह a * निवत्तत इति a

देय पादः | AURA | २८९€

च । श्रय परा यया तद्चरमधिगम्यत इति । तेन ज्नानमागंऽत्तर- विषयकाणयेव ज्ञानानि निरूप्यन्ते युरुषोत्तमविषयकाणि नेति निखौयते। ब्रह्मविदाप्रोति परमिति शुतावच्तरव्रह्मविदोऽ- च्रात्‌ परस्य प्रासिर्च्यते । अत्तराद्पि चोत्तम इति भगवद्‌ वाक्वाचाचरातोतः युरूषोत्तमः। भक्या माभभिजानातोति aay माभितिपदाव्‌ पएुरुषोत्तमविषयकं ज्ञानमुच्ते न तक्तर- विषयकं |

faq ब्रह्मभ्ूतस्य भक्िलाभोक्तेस्तस्य चानन्दांणाविभाी- VARTA तस्य चावबिद्यानाणजन्यत्वात्‌ तस्य चाच्तरन्ञान- जन्यवात्‌ पृव्वंकक्ता*^वि्ान्तमेवाच्तरन्नानं। एवं सत्यत्तरविष- यिणीनां धि्यांश्ुतौ सुक्तिसाघधनेषु asada: प्रवेशनं गणनेति यावत्‌ स सामान्यतद्खावाभ्यां हेतुभ्या। यपुरुपोत्तमसम्बन्ि- anal सुक्रिरिति सामान्यं | मर्व्वीदामागंऽद्भीकतानां ब्रह्मदतः quaiat न शोचति न काङ्कति समः way aay asta लभते परमिति वाक्यात्‌ ब्रह्मभावानन्तरमेव भगवद्वावसम- वात्‌ तेन प॒रुषोत्तमे प्रवेणात्‌ aa परम्मरोपयोगो ब्रह्मभाव खेद्यभाग्यां हेतुभ्यां तथेल्यध; । वस॒तसतु पुरुषोत्तम प्राप्तिरेव atatcfa ara: |

नन्वत्तरस्याविशिष्टत्रेन तदुपासकानामपि तथात्वात्‌ केषा चित्ततैव लयः केषाचिद्क्तिलाभ इति कथमु पपद्यत इत्याशय

a पञ्वकक्तविग्रान्त sft ख | † मम्बन्ीसम्बन्प इति q | { परावितिख।

39

ado पअणभाव्यम्‌ | [ 83 अध्यायस्य

aa हेतु दृष्टान्तेनाद | भओोपसखद्‌वदिति। उपसदास्ये कश्चणि। ताननप्वस्यश्यंख्यमोपसद्‌ः कन्वास्ति। तव्रातिष्यावाप्रौवा- सुचि चमसे वायद्‌ाज्यं चतुरवत्तं पञ्चावत्त वा समवद्यति तत्ता नन्‌ त्मिव्युचयते। श्रनाष्टष्टमसौति मन्तेण षोड़शाण्येलिजो यजमानेन सह तानूनप॒त्रसमवखगन्यतु मे दौत्तामिति मन्तरेण यजमा नस्तत्समवशएन्तरत्विजं कामयेतायं यन्न^"यशस सच्च fefa a प्रथममवमशयेदित्ि चुतौ कल्ये च। wa सव्व॑षा- चखत्िजां तानूनप्‌तित्ा विशेषेऽपि यस्मिन्‌ सेहातिश्येन तथेच्छा asa तथाकछतिनंतरेषु | नदि तचराविशिषटेषु कथ- aq छतिरितिपथनुयो गः सम्भवत्येवमिदहापौत्यथः |

ननु वणारेयया पुरषोत्तमसम्बन्धित्रेन anifatqa- मेवमक्तरस्याप्यस्तित्यारड्न त॒ निखिलासुरजोवतमःपुच्ननिरास- केन यदुवंभरोदयाचलचूडामखिनव निरस्तेति न खतो वक्त सुचितेत्याश्येनाह। तदुक्तमिति । भगवद्नोताखिति शेषः। तत deat वेदविदो बदन्तौल्युपक्रम्ब स याति परमां गति- भिव्यन्तेनाक्तरप्राप्रुपायमुक्ता च्रनन्यचेताः सततमित्यादिना BIT Tay Vat भक्येकलम्यत्व' स्वस्य वक्तं पूवव BUA: खरूपमाह । सहसखगुगपय्यन्तमिव्य॒ पक्रम्य प्रभव- त्यदरागमे इत्यन्तेन त्तरखरूपसुक्ता परस्तस्मात्‌ तु भावोऽन्य AINA तद्धाम परमं मभेत्यन्तेनातच्तरसखरूपसुक्त' | अत पल्वे त्रस्रूपसुक्ततसिति परस्तस्माखिन्यचर atta परत्वसुच्ते। तच्छब्दस्य पू्मैपरामशित्वात्‌ तस्येव पू्न्वसुक्तवाद्‌तणवाक्तर-

« यज्ञमिति ख|

देय मादः | अणुभाय्यम्‌ | २५१

व्या वन्तकम्तुशब्द्‌ उक्तः एतेन नित्यल्लेन च्षरणाभावादतच्तर- शब्देन जोवएवोच्ते नतु प॒रुषोत्तमाधिष्ठानभूतो Mama दति निरस्तं। यं प्राप्य न निवत्तन्त इति वाक्याज्नीषे तथा- त्वासम्भवात्‌ नित्यसुक्ञत्वापत्या शास्रवेफ्यापत्तेश्च । इतएव ज्ञानमागिणं तत्‌प्रासिरेव सुक्तिरिति ज्ञेयं! ततोऽनिहत्तेः । युरुषः स परः We इत्यनेनाचरात्मरस्यय सखस्य भक्तये कलभ्यत्- ail तेन ज्ञानमार्गीयाणं न पुरुषोत्तमप्रािरिति सिद । यच्यान्तःस्थानोत्यनेन परस्य लन्तणसुक्त। तच waferay ओ्रौगोकुलेषखरे स्यष्टसुच्ते। तेनात्तरोपासकानां न परषोत्त- मोपासकत्वं तद्‌विषयकयवबणादेरभावादिति भावः। श्रव्यक्तो- sat दत्युक्तस्तमाहः परमां गतिमितिवाक्यात्छ याति परमां गतिभित्यत्ात्तरमेव यातीत्यये Fa. किञ्च! तत्तिरीयोप- निषत्सु पद्यते |

यस्मिन्निदं सञ्च विचेति सवव

यस्मिन्‌ देवा ्रधिविश्वे fate: |

तदेव भरतं तदु भव्यमा दद

तदक्षरे परमे व्योमन्‌ ॥

येनात खच्च दिवम्महों च

येनादित्यस्तपति तेजसा माजसा FI

यमन्तःसमद्रे* कवयो वयन्ति

यद्‌चरे परमे प्रजा इति i

अता्तरात्मकत्ेन चरातमकाद्‌ाकाशात्‌ परमे व्योम्नि

भक्तानां दयाकाश इति यावत्‌ तच प्रकाश्मानभिव्ययोीत्‌ |

समुद्र कवय दति ख।

RER AUHTQA | [ देय अध्यास्ख

यतएव ब्रह्मविदाप्रोति परमित्युपक्रम्य सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्य यो az निदितं gerat wa व्योमन्निल्येतदुपनिषत्छेव पद्यते। यदचरे परमे प्रजा इति पदमवयन्तोत्यनेन सम्ब- ध्यते । एतेनाक्तरस्य पुरुषोत्तमाधिछानत्वं निश्ौयते। इतीऽप्य- तरातोतः पुरुषोत्तम इत्यवगम्यते। अच प्रजापद्‌ात्‌ व्यापि- A ~

वेकण्डात् को लो कोऽच्तर पदे नोच्यत इत्यवगम्यते | अतएव न यत्र मायेत्यादिना भरोभागवते तत्खरूपमुच्यते। एवं सति सामान्य भगवदिभ्रूतिरूपत्व' तद्वावस्तस्य पुरुषोत्तमस्य भावः सत्तोक्त- dea aa खितिरिति यावत्‌। ताभ्यां हेतुभ्यां तथेत्य प्ययोन्नेयः।

इयदामननात्‌ ॥ ३8 ॥ ननु संसारनिहच्यानन्द्‌ा विर्भावयोरविशेषाद च्रे ब्रह्मणि

^ ते ~ | + लये पुरुषोत्तमे प्रवेश्णत्‌ न्य्‌ नतोक्त को हेतुरित्याकाङ्कायामाडह) इयदिति परिमाणवचनं तस्य श्रुतौ कथनादिव्यथः। अचरद ~ 9 > A म Fa तेत्तिरौयोपनिषत्‌सु सषानन्दस्य Maat भवतौत्य॒पक्रम्य मानुषमानन्दमेक गणयित्रा तस्मादुत्तरोत्तरं शतगुणमानन्दः गन्धरन्वानारभ्य प्रजापलिपथन्तस्योक्तोच्यते। ते * ये शतं प्रजा- पतेरानन्दाः† स एको ब्रह्मण alae इति। एवं सतौयत्‌ i एतावदित्यचरानन्दस्य सावधित्वेन Gal कथनादानन्दमयत्वेन निरवध्यानन्दात्कत्वस्य पुरुषोत्तमे कथनात्‌ auitateia |

# ते शतमिति ख |

+ are इति ख |

‡ एवं सति यत्‌ इति खः । § सावधिकल्वेन इति ख |

देय पादः] AURA | ९८२

अन्तरा भूतयामवत्‌ AAA: ॥ २५ ॥

FY VAAN यथा खात्मत्वेन ब्रह्मणो ज्ञानं तथा भक्ति- मागेऽपि भक्तया युरूषोत्तमन्ञाने सखामलेन पुरुषोत्तमन्ञानं भवति न वेति विचायते। सव्वान्तरतरेन चुतो कथनात्‌ तद्धव- तौति प्यः wa: | तथाऽपि wate वो सन्वैस्यैगान इत्यादि सखुतिभिरेवमेव ज्ञानं नतु तथेति fasta: | aa तयाज्ञाना- भावस्यावश्यकत्वाथे' विपरीते बाधकमाह । gafaq aa ब्रह्मानन्दा न्नजनानन्दस्याधिक्व निरूपितं सतु भगवदत्तस्तदय- वधायकोऽधेश् प्रभुण न AAAs | खातत्वेन VAY भजना- नन्दान्तरायरूपं ययेतत्सम्मादयेत्‌ तंन ददयादग्रेऽन्ययाभाव- दतः सखरामत्वेन ज्ञानं मक्तिमार्गीचस्य न सम्भवतीत्याशयेनाद। श्रन्तया aaa xa, भगवता भक्तिमागे * खोथलेनाङ्गेसतो य ` भ्राता. Wawa यद्‌ातसलन ज्ञानं तद्नजनानन्दानुभै न्तरा चवधघधानरूपमिति भगवता aan Mat aa सम्मा- दयत tau) ततसम्प्राद्नस्य . स्वधे वासम्भाविव'¡ elaayg ज्ञापयितु दृष्टान्तमाह । शतग्रामवदिति। उक्तभक्तस्य faq- खोऽप्यलीकिक दति तच लोकिको waarat न समभवति रहीन- लात्‌ तथेव्यथः। अधवा लोकिको wag: स्तोपुचपण्वादिः ब्रह्मानन्दानुभवे बाधकस्तया भजनानन्दामुभवे Wada भगवतृन्नानमित्यघंः; |

# afafcfa ख पुस्तके नासि। + भगवता तारे इति @ ‡ अअरसम्भवितलर्मिति ख!

२९४ BUA | [ दव अध्यायस्य

अन्यथाभेद्‌ान्‌पपत्तिरिति चैन्नोप- दे णान्तरवत्‌ ॥ २६॥

ननु भक्तष्वप्युद्धवादिषु ज्ञानोपदेशः श्रूयते। स चात- ब्रह्मामेदज्ञानफलक इत्यातत्वेन ्ञानाभाके तदभेदोपदेशनुप- पत्तिः स्यादिति तन्मन्तव्यमेव्वं सति भक्तिमार्गात्‌ ज्ञानमाग- स्योत्‌कर्षश्च सिद्धयतोत्याश्ड् परिहरति उपटेशान्तरवदिति। न॒ दात्रामेदज्ञानायोपदेः faq यथायिमस्र्गापवगाख्य पारलोकिकानन्दफलकालौकिकै कर्म्यधिकाररूपसंस्काराथ' गायल्युपदेशः क्रियते तत्स॑स्कारसंछ्तं तच्छरौरादिकमपि भूतादिभिरपि नोपदतं भवति। यथावा यौोगोपदेशसस्व- तस्य वपुरग्यादिभिनपडन्यते तथा प्रकते भक्तिभावस्य रसा- ककत्वेन संयोगविप्रयोगभावातमकतात्‌ दितोचस्य प्रलयानला- दतिकरालत्वेन कदाचित्‌ तद्वावोद्ये तेन भक्तवपुरादे स्तिरोधाने- ऽगिमभजनानन्दानुभवप्रतिबन्धः स्यादिति ततरिच्यथ' ज्ञानोप- देशसंस्कारसंस्वतं तदपुरादिकं भगवता क्रियते न ल्रान्माभेद्‌ ज्ञानं भगवतोऽभिप्रेतमिवययंः। अन्यथोपटेशनन्तरं वदरीं गच्छन्‌ विदुर प्रतौदागतोऽदं विरदातुरातेति न वदेदेवमेवा- न्येष्वपि भक्तेषु ज्यं | भत्रोपदेष्यन्तरपद्‌ं प्रसुतोपदे शभित्न- सुपदेप्रमाडेति प्रस्ततस्य तस्यान्यस्याभावादमभेदपदेनाभेदोप- टेर एवोच्यते। एतेन भगवान्‌ स्तौयानां भक्तिभावप्रतिवन्ध- निरासायेव * wa करोतीति ज्ञापितं भवति।

e निरासादेवेति @ |

रेण पादः | अणुभाव्यम्‌ | २५५

श्रयवोपदेशान्तरवदित्यसखायमयः | शरौरादयध्यासवत- स्तद्धिन्नश्रात्मातचखं नतु शरौरादिरिव्युपरेशो ्ानमागे यया क्रियते तेन शरोरादावात्वुद्या यः adetfe: Masia तथाच सर्व्वषामात्मनोद्याता य आत्नि fasfaarfe ata- सिद्धो जौोवाव्नोऽप्याता पुरुषोत्तम दति वोष्यते। तेन युस- षोत्तम निरुपधिः सैदस्तत्स॒म्बन्ित्वेनात्मनि स सिदति। यद्यप्येवं भावः पृन्यैमप्यासौदेव तथापि सहजस्य शस्ताथ- त्वेन ज्ञानेऽतिप्रमोदो gaa भवतोतिः aati नेतावता जोवा- भेद ्रायाति) अमो जोवनसम्परत्तिरेदीपटेशकाययं'। नतु तेन पूव्वेभावोपमदहंः सम्मरवतौति सारं । तेन ज्ञाने सव्वौ- ` चिक्य मन्वानाय भक्तिवलप्रदभेनच्च सिदाति।

व्यतिद्धारो विशिंषन्ति हौतरवत्‌॥ ३७ ॥

ननु तद्योऽदं सोऽसौ योऽसौ सोऽदभित्येतरेयके तेत्ति रोय चाहमस्मि ब्रह्माहमस्मोति wat) अच मध्यश्यं ब्रह्मपद्मुभ- यच सम्बध्यते | तेनाहच्या व्यतिददारोऽतो agiie:t सिद्धयति) तथा लोलामध्वपातिभक्तानामपि कष्णोऽदहमदं aw इति भाव उन्मेषश्च) य यतेऽतस्तद्भेदज्नानं भक्तिफलमिति पंफुल- मानं प्रतिवादिनं तत्छरू्प बोधयति। रसाष्छकत्वाद्वकतैः संयोगविप्रयोगात्मकत्वात्‌ हितोयभावोटद्रेके यथेतरेऽश्युप्रलापा- दयो व्यभिचारिभावास्तयातिविगादृभावेन तद्भेद्‌स्पत्तिरणेकः |

% खतिषरमोदाये' भवतभेति ख' | t वयत्दहारतो ane इति ख'। { swadfaa |

२८६ अणभाष्यम्‌ | [ aa अध्यायस्य

ख नतु* साव्वदि्कस्तदां aad aaa विशिंषन्ति तच्च खात- त्वेन सोऽत व्यतिदहारपदायं इत्यथेः।

अपरच्च उदेश्यविधैयभावस्यत्तौ न ह्य देतन्ञानमस्ति किन्तु भावनामावं भक्तानान्तु विरहभावे तदामकत्वमेवाखणर्डं स्फुरति ये तत्तज्लोलां † खतः कब्दन्येतदयथातया | ओौभागवतदच्रम- स्कन्धविद्धतौ प्रपञ्चितमस्माभिः। एवं सति मुख्यं यददेतन्ञानं तत्‌ भक्तिभावैकदे शव्यभिचारिभावैष्वेकतर इति सषेप खर्णा चल - योरिव ज्ञानभत्वोस्तारतम्य' कथं वणनौोयमिति ara: |

सेव दि स्यादयः ॥ ३८॥

age विचायते। प्रा्षभक्तैः पुरुषस्य सत्यशमद्मादयो विधीयन्ते न वेति फलोपकायन्तरङ्गसाधनत्वाच्छुदौ सत्यामेव चित्ते भगवग्रादुभेवसम्भवादिधौयन्त इति get: wa | ate प्रस्य aa विधौयन्त इति fasta: | aa डेतुमाद। fe यस्मा. Sanaa भक्तिरेव सत्यादिसव्यसाधनरूपा। तस्यां wat सत्यादयो येज्ञानमागे fafeaaty कष्टेन क्रियन्ते सुखुत्तभिस्त भक्ददि भगवव्रादुभोावात्‌ Wawa भवन्तीति न विधिमपेक्न्त इत्यधेः |

कामादोतरच तच चायतनादिभ्यः ॥ Be ॥

पवसे खोकाखिलसाधनरूपत्वं HATA । AEA:

मधुना सुत्तिप्रतिवन्धकतरेन यत्वे नोक्नानां कामादोनान्नपिभग-

# सुचन दति ख । + येन तह्लौलामिति @ 4 एतद्‌ यथा यीभागवते इति ख |

a) AURA | २८७

वत्सम्बन्धान्दयक्तिसाधकत्वसुखते । भक्तिसु विहिताऽविदहिता चेति दिविधा। मादाक्यन्नानयुतेभ्वरत्रेन प्रभो निरुपधिदेहा- स्मिका विहिताऽन्यतोऽप्राप्तवात्‌ कामादुपाधिजा सात्वविहिता। एवसुभयविधाया श्रपि तस्या सुकतिसाघकत्वमिल्यादइ | carta विहितभक्तेरिति शेषः। कामाद्यपाधिखेदजश्रूपायां कामारोव सुक्तिसाधनभित्यये; | भगवति चित्तप्रधेशहे तुत्वात्‌। अ दिपदात्‌ युच्त्रसम्बन्धित्वादयः । स्रेहत्वाभावेऽप्यविह्ितत्वभगवदिषय- कत्वयोर विशेषात्‌ देषादिरपि संग्ह्यते। तेन भगवत्सम्बन्धमा चस्य मोच्साघकत्वसुक्त भवति। aa विहितभक्तावित्यथेः। we aaa हेवत्वेनोक्ता fe wer: | सव्व निषेद्‌नपून्वैक wey भग- वत्सेवां कुव्वेर्तां तदुपयो गित्वेन तेभ्य एव -भुक्तिभवतीत्यर्थः। एतादृशानां WHT WIAA VW एवेतिज्ञापनायायतनपद्‌ं | तेषु तथयाप्रयोगप्राद्चयात्‌ | ्रादिपदटेन iguyatea: संग्ह्यन्तं | एतेन ज्ञानादिमार्गादुत्कषरं उक्तो भवति वाधकानामपि ary- कत्वात्‌ । मादहाव्यन्नानपूव्वकन्नेहे† सत्येवभर्ठतेन wa कामोऽपि सम्भवतोति ज्ञापनाय चकारः

अआदरादलोपः॥ Be | ' e € © cae त A aq नित्यानां वणांखरमधम््राणां भगवदम्मांणां चककाले प्राप्तौ युगपद्भयोः करणासम्भवात्‌ श्रन्यतरवाधे प्राप्ते कस्य

स्यात्‌ न कस्येति स्यात्‌ संगशयः| तच कमणां खखकाले विदि. तानामकरपे प्रत्यवायश्नवणादितरव्रातघथाखवणद्न्यदापि

* कामादयुपापिजसेषरूपायामिति ख'। † माद्टा्राज्नानपूर्व्वकं सेहे द्रति @ | 4G

२८८ अरण भाष्यम्‌ | [ दय ध्यायस्य

तत्कतिसम्भवात्‌ सावक्राश्रत्वेन तेषामेव वाधोयुक्ा नतु निस्व- काश्ानामिति पूर्वः cama सिदान्तमादह। आआदरादिति। ब्रह्मयज्ञप्रकरणे तेन्तिरौयेः पर्छते श्रोंमिति प्रतिपद्यत एतद यजुखयीं विदां waar वागोतत्परममत्तरन्त देतटटचाग्धक्तख चो- अ्तरे परमे व्योमन्यस्मिन्‌ tar श्रधिविश्वं निषेदुययस्तत्न वेद्‌ किरचा करिष्यति यद्रतदिदुस्तदमे समासत डति) aa खक्‌- सम्बन्धितखेन वण¶त्मके agqayg परमे व्योमात्के*ऽत्तरे ब्रह्मण्यो इरे ATTA तल्नोकतेदप्रसिद्ध परं aw a a ae wu fast करिव्यतोल्यनेन तदज्ञाने वेदाध्ययनस्य निष्फलतसुच्यते। एवं ofa तदृक्तक्मणोऽपि तचयाल्मायाति। एतेन भक्तया मामभिजानातौतिवाक्यात्‌ परत्रह्मखरूपन्नानं Waddle wat! - सन्तः पुरुषोत्तमविदो ये तेषामेव बवेदाध्ययनादिकं फलप्रदं नान्येषामिल्युक्' भवति। aaa खोभागवतेऽणुक्त' ऋषयोपि 2a युमत्मसङ्गविमुखा इह सञ्चरन्ति) संसरन्तोतिवा।

अन्वये} faend ये इत्‌ ईश्वरत्वेन तत्‌ gaia पर ब्रह्म विदुस्त दमे भक्ताः सत्वापेचया सम्यक्‌प्रकारेण भगवन्निकटे शौगोक्ल- वदुण्ठादिष्वासते, तेनान्येषां सम्यगसच्वमथाल्तिप्रं भवति। QUT faa चौद्म्‌ शब्दप्रयोगे ण चान्येषाम सत्तस्त्वं युतेरभि-

4

* परमबयोमात्मके इति a |

+ योन वैद fear करिष्यतीति @ | ‡ wag sfa ख'। |

§ wea tata @ |

¶ परः खितार्थवाचीति a |

देव पादः | अणुभाष्यम्‌ | RE

मतमिति ज्ञायते। खकशाखायामपि तसुस्तेतारः qa यथा विदन्‌ चतस्य aa जनुषा यिपत्तन are जानन्तो नामविदिविक्त- न महस्ते विष्णो सुमतिं भजाम इत्यादयग भिरन्येभ्यो wae: सकाशा्गगवबन्ष्वाद्रः यूयत इति तेषामलोप eae: | एतैनाकरण प्रत्यवायश्रवणादिल्यादि यदुक्तं तदपि प्र्यक्त वेदि- तव्यम्‌ । कारणेऽपि वेय्यीत्‌ तदपरौदहारात्‌। एवं सति यद- करणे प्रत्यवाथकथनं तेन तस्मादवकाशं प्राप्य गौणकालेऽप्य- करणे तथेति तस्या्य इति sad) नन्वेव॑तात्मयकर्त्वं खुतेरुपनयनादिवत्‌ कम्मापयीगिलं+* भरक्तितत्‌न्नानयोः स्यादिति कमण एव प्राधान्य नतु भक्तेः † सिद्धातोत्याणद्य भक्तितन्न- न्नानावश्यकत्वबोधकःयुतितात्पयमाद। SUA SAMA चनात्‌ ॥ 8१॥ तयोयगपत्करपिऽलुपस्ितेऽपि यदि ga भगवदनकरण- सुच्येत तदा त्वदुक्त स्यान्नत्वेवं किन्तूभयोऽयेगपत्करण उपस्िते बलाबरलविचारे क्रियमाणेऽत ्राद्राच्ेतोसलतहचनाद्घगवदस्राणं वलवेच्वेनालोपवचनान्र कम्माङ्गत्वभेतेषां सिदधयतोत्य्थः | तन्निङ्खीरष्णनियमसदृष्टेः एरथगृष्य प्रतिवन्धः फलं ॥ 8२ ॥ अथेदं विचय्यते। पुरुपोत्तमविदः क्म कत्तव्य नवैति।

= Sa pe Sete >

* उपनयनादिकम्मोंपधोगित्वभिति a | † भक्तः बति a)

t प्रबोधक द्रति ख|

§ किसुभयोरिति खः।

२०० अणुभवष्यम्‌ | [शव ` ऋ

तत्र मागत्रयफलात्मके तस्मिन्‌ सम्पन्ने पुनस्तस् स्रतोऽपुरुषाधंस्य करणम प्रयोजक मिति न कत्तव्यभेषेति पूवैः wats सिडान्त- माहे तन्निडरणेत्याद्ना। भत्रेदमाकूतं। भक्तिमागे fe £ nA = e “a A zi aaieyfedczaria देविध्ये। तच मयादायां get चतादशस्य © $ A न का्मकरणं सम्भवति। अतएव तत्तिरौयकोपनिषत्सु waa । आनन्दः ब्रह्मणो. fasta बिभेति कुतथनेति । एतं ह वाव न तपति faaey साघु नाकरवं किमदं पापमकरवमितोति। श्यते चोभयविधानामपि कन्चकरणं अम्बरोषोद्वपाण्डवादीनां | एवं सल्युभयविधानां मध्ये मम क्मकरणे प्रभोरिच्छस्तोति यो निद्ीरयतिस करोतिय एतद्िपरौतं, सन्‌ करोति यथा शक. जडादिः। एतन्निदरथ भगवदधौनोऽतो anata afagic © © Le oN ॐ ॐ णानियमोऽतः कम्म कत्तव्यमेवातन्रिदडांरणेत्वाधुनिकानां। एवं ~ © € (|

सतोच्छान्नानवता AMAIA च क कत्तव्यमिति fag | तत्रोभयोः फलं बदन्रादावाद्यस्याद। तदृष्ट : । तस्या भगवद. च्छाया दृषटिज्नीनं यस्यसर तथा तस्य जोवरृतकन् फलात्‌ एयग- भित्रमोश्वरकतकन्मणो यत्‌ फलं वेदमय्धाद्‌ारत्ता लोकसं

तत्‌ फलभित्यथः। fe शब्देन

सक्ताः waafagiat यथा gata भारत) कुया दिदांस्तथासक्तधिकोष लो कसं यह ॥

दूति भगवदाक्यरूपोपपत्तिः सूचिता। ददितीयस्य मध्यमा

a * करणप्रयोजकनिति ख | + yard इति खः। ‡ पतद्टवाद्ति ख t § य तदिपरौतं श्त @ |

दय पादः | अणभावष्यम्‌ | २०९

धिकारात्‌ कालसङ्गादिजनितवित्तमालिन्येन भगवत्सात्निध्ये प्रतिवन्धः स्यात्‌ ततिन्तिस्तत्‌कलतकग्च णः फलमित्ययेः। यवा पूव्ैसूाभ्यां भगवदम्मजतेरावश्यकात्वमुक्तः | सव्वामभाववतीो Aa न च वराग्य प्रायः खेयो भवेदिहेति भगवदचनादिषधै- याभावादसम्रवाच्च कमन्नानयोविहितभक्तेशख्च करणं न सम्भव- तोति तस्य किं फलमित्याकाङ्खगपूरणाय तदनुवदति । तन्ति इरणेल्यादिना। तस्मिन्‌ धि्छेव नतु umafa दृष्टिर्यस्य सं तथा । टृष्टिपदेन ज्ञानमात्रसुच्यते। तेनान्यविषयकद्शंनखव- शादिज्ञानाभाव उक्तो भवति। एतादृशस्य प्रभुसङ्गममाचमपे- चित | तच भगवदुकसखसङ्गमावधिकस्य भक्तस्य सक्गमसमय. निर्डारो भवति | अतादृशस्य aw स नेति तत्नि्धीरणानियमः* | एतेन फलप्रासेः प्रागवस्थोक्ता भवति। फलसखरूपमाद एयक फलभिति। अस्यानिर्वेचनोयतवादनुभवेकषेदयतान्मोत्तान्तं यत्‌ फलं शास्ते उक्त तस्माद्धित्रमिल्यक्तं | अन्यत्र. डि धर्माणं साधनत्व' । यत्र फलमेव साधनं तत्‌फलस्यानिर्वाच्यता युक्तै- वेति fe श्ब्देनाह । न्नानमोत्तादिना तद्नावाप्रतिवन्धञ्च फल- मिव्ययः। प्रासद्धिकमेतत्‌ as ।

प्रदानवदेव तदुक्तं" ॥ ४२॥ पथेद्‌ विचायते। सव्वात्भावो विहितकम्मन्नानभक्तिसाध्यो न वेति। तत्र पुराणं तस्मात्‌ वसुदवोत्‌र्ञ्येत्यपक्रम्य |

e तत्रिदरणानियेयःद्तिखः। . + एवद्ौति ख'। { तस्माच्चमुद्धवेव्युपक्रम्येति ख |

२०२ अणभावष्यम्‌ | [57 अध्यायस्य

मामेकमेव शरणमात्ानं सव्वेरेदिनां | याहि सर्व्बात्मभावेन यास्यसे ह्यकुतोभयं |

इति वाक्ये सुक्तयात्मकाक्‌तोभयसाधनरूपशरणगमने प्रकारत्वेन सव्वामभावस्य कथनेन खप्रयत्नसाध्यत्वं गम्यतेऽतः साधनखाध्य इति ya: Ta) तच सिदान्तं aq’ तदुप- देगश्खरूपमाह | प्रदानवदिति। यद्ययं साधनोपदेणः स्यात्‌ स्यात्तदा साधनत्वेन सव्वात्भावेन शरणप्रात्तेः खक्षतिसाध्यतवं। aaa | किन्तु तदुक्तं भगवदुक्तं प्रदानवत्‌ | प्रष्टं दानं प्ररान- fafa यावत्‌! | तददेवेत्यथैः। वरेण हि खक्षत्य साध्यमपि सिदध - तोति ता श्चवसंसार|भयादिनापि शरणसिभेवति। aaa तस्याः yaaa’ किन्तु तन्नित्तेरेव | प्रकतेऽपि astra स्वरूपप्रासिविलस्बासदिष्णुलेनात्यात्तौ सख्रूपातिरिकलास्फ्या तद्धावसखाभाव्येन गुणगानादिसाधनेषु कतष्वप्यप्राप्ो खाशक्यतवं ज्ञाता प्रभुमेव रणं गच्छन्येऽतचच न खकति साध्यमिति gar प्रदानवदिति। भक्तस्येश्यितोऽथा fe वरो भवति । सव्वौतभाव- स्यानुभव कवेयत्रेन पू्वमन्नानेनेश्छितलासम्भवेऽपि खत एव कपया द्‌ानमितिवदिवयुक्तं। अथवा सव्वाकसभावेन मां areifa सम्बन्धः । यदा प्रदानवदित्यस्य पव्ववदेव व्याक्लतिः। च साघनासाध्यते प्रमाणमाद। तदुक्तमिति । नायमाना प्रवच- aa wat न मेधया न बहना gaa; यभेवेष awd तेन

% साध्यलेनेति ख' 1 7 + वरदटानमिति यावदिति @

t गवुसद्टारेति ख' |

§ गच्छाम्तच इति a |

देय पादः | अणभाष्यम्‌। ०३

aq दति yar वरणातिरिक्साधनाप्राप्यत्सुच्यत दति तत्तेत्वथः। भगवदुक्ताकुतोश्भयपदस्य न सुक्तिरथैः किन्तु यतो वाच इव्वादिनऽऽनन्दस्य खरूपसुक्ताऽऽनन्द ब्रह्मणो fasta विभेति कुतखनेति sae यत्‌ पृन्धाक्तरसातकपु रुषो - तनभजनानन्दातुभवोत्तरकालीनमक्कुतीभयतदयः। ..

लिङ्गभुयस्ात्‌ तद्धि वलोयस्तद पि ॥ 8४ ॥

aq प्रतिबन्धककालादृष्टादिसद्धावेऽपि वरणकार्यै' खादुत तच्नित्तादिति संशये प्रतिबन्धकाभावस्य waa ईतुत्वात्‌ तन्निठत्तावेव तथेति पून्वैपक्ते सिद्धान्तमाइ । लिङ्गत्यादिना। सामोपनिषतसु नवमे प्रपाठके सनत्कुमारनारद्संवादे प्रय- Haya मुख्या ब्रद्मविद्योपटेयाही न भवतौति ज्ञात्वा सनत्‌- कमारो नारदाधिक्ारच्च wre ala aa मोपसीरेल्यकतो नारदः खविदितार्ग्बेद्‌ादिसपदेवजनविद्यां तसुक्ता सोऽदं भगवो† मन्तविदेवास्मौति स्ाधिकारसुक्वाइ atafagay ह्येव मे भगवद्शेभ्यस्तरति भोकमामविदिति सोऽहं भगवः भशोचाभित मा भगवान्‌ शोकस्य पारन्तारयत्ििति नारदेनोक्तः सनत्कुमारः पूव्व्छात्‌ Gala भ्रूयोवदेति we: । भूयःपद्‌- माधिकयायकं | नामवाड्नःसं कल्प चित्तध्यानविन्नानवलात्राप- स्तेजग्राकाशस्मराऽाप्राणान्‌$ ब्ह्मत्वेनोपासनाविषयत्वेनोक्ता

* भगवदुक्तात्‌ कुत दति ख ।

† भगवतद्ति @

{ वाड्जनसङन्ल्प दति ख ।

$ भाकाश्स्सराकाशखराप्राणान श्ति | |

२०९ अणभावष्यम्‌ | [ देय अध्यायस्य

प्राणोपासकस्यातिवादित्वः सत्यवादित्वेनोक्ता निज्ञाशितव्य- Sas सत्यविज्ञानमतिश्रदानिष्टाक्तिसुखानि पूव्वपूव्वेकारण- त्वेनो ततरोत्तरायुक्तवा सुखस्ररूपां जिन्ञासायामाइ. यो वे भ्रमा तत्सुखमिति । Wa खरूपजिन्नासायामाइ aa नान्यत्‌ पश्यति नान्यच्छणोति नान्यदिजानाति ख शमेति | एतेन सव्वा- त्भावखरूपमेवोक्त भवति। तच विरदभावेऽतिविगाढभावेन aaa. तदेव स्फुरतोति स एवाधस्तादिल्यादिनोक्घा कदाचित्‌ सखस्मित्रेव भगवतवस्पात्तिरपि भवतौत्यथाहडारादेश्र इत्यादिना तास॒क्ताएतेषां व्यभिचारिभावत्वेनानिवतल ज्ञापयित पुनः aaa भगव त्‌स्फ॒त्तिमाद सयात आत्मादेश इत्याद्ना। ततः संयोगभाषै सति waa सन्भप्रमदिना खप्राणदिसर्व- तिरोधानेनायिमललानुपयोगिल न शडनोयं यतो भगवत एव सब्ैसम्प्रसतिरित्याययेन तस्य हवा एतय्येवं पश्यत इद्यप- क्रम्यात्मन एवेद aa fanaa । ततः साकस्तद्धावखरूप- VRAIS BARE: शदा{वित्यादिना। प्राण- पोषको यादार स्तस्य-खटोषत्वे तु न fafafagfia |. एवं सति भगवद्‌ तिरिक्तस्य; wat निदोंषल्लाभावाद्वगवानेव चेत्‌ प्राण पोषको भवेत्‌ तदा Wa सम्प्रयतेस च स्व्वासमभावे सत्येव भवति सच तथा तेन प्रकारेधेत्यथः१ aged विना न भवति।

s विजिज्ञासितव्यत्वेनेति खं |

+ सुखरूप इति ख |

{ खाद्ारशदावित्यादिना इति at

§ एवं सति श्रतिरिक्तस्यति ख'।

¶ सच तधा तेन gated ख gaa afta

`

देथ पादः | अणएुभाष्यम्‌ | २०६५

तच्चोक्तकाव्यीनुमेयमिति वरणलिङ्गः सर्र कभावस्तस्येव WATT सन्यैतोऽधिकल्ात्‌ तत्‌ ACURA सर्व्वतः कालादेवंलौय इत्ययः । gfagaa सव्वं तोऽधिकं तस्य aura fa वाच्यमिति कसु- तिकन्यायोऽपि सूचितः | न्नानमार्गीँयन्ञानेन प्रतिबन्धगङ्गाया- माह तदपीति | उक्तमिति शेषः । अन्तरा भूतग्रामवत्‌ खासन ति qau तच्चोपपादितमस्माभिः।

पन्च विकस्य प्रकरणात्‌ स्थात्‌ क्रिया मानखवन्‌ ॥ 8५ ॥

अत्राह | नात वरणलिद्गग्रूयस्व' fread किन्ला- त्मज्ञानप्रकारबिशेषरव | तथाहि । पृवेप्रपाटकषे आना सह्ा- मेदः सर्व्वस्य निरूपितः ग्वेतकैतूपाख्यानेन । अिभ्ने च सोऽहं भगवो मन्तविदेवास्मि नामविदित्यादिना नारदस्सामजिज्ञा सेवोक्ता; एवं सति उत्तरमपि तदिषयकभेव ufaqueaa श्रालप्रकरणत्वादुभयोः प्रपाठकयोः TAY aie SATA सखरूपमात्मन एवेदं सव्व मिल्यन्तेनोक्तमिति पूवोक्तप्रकारा- द्न्येन प्रकारेणात्ाभेद्कएव Wala दति | तदेवा | GA मूञप्रपाठकोक्तातमभेदज्ञानस्य विकल्पः प्रकारभेद एवायेऽपि निरूप्यते, adigufaary प्रकरणादिति। एतत्त॒पपादितं | अच fagiataaaaa दुष्टान्तमाद | तद्धद्यसंवादायः क्रिया मानसवदिति। यथया पूजनप्रकरणे arg तत्कियारूपमुच्त

ee

* “ft ~ “N # पून्वाक्प्रकारणात्माभेदद्ति a’ | t सिद्घान्तिसम्मतसेवेति ख' । २९५

Rae ATHTAA | [aq अध्यायस्य

HAY मनोव्यापाररूपसुच्यते। न द्येतावतान्यतरस्य az- faa’ Ta शक्यं प्रकर णाभेदात्‌* TASTING: |

AAS UTS ॥ ४६॥ masnaa हि जगत्‌ aqua t सव्वेशब्देनानृद्य तस्मिन्‌ aga निरूपितोऽग्रेत्वगादि!विद्ा अनूद्य नामाव्मकत्रद्मलवं aS AA ~ न~ Q तच्रादिश्यतेऽ नामवतन्रामोपाखति। इतोऽपि हेतोज्ञानप्रकार- भेद्एवागरे निरूप्यत Ta: |

विद्येव तु निद्धारणात्‌ ॥ 8७॥

तु शब्दः Tad व्यावत्तेयति। यदुक्तं सनत्कुमार नारदसंबादै श्मातनज्ञानप्रकारविशेषएव निरूप्यत इति तन्न किन्तु विद्येव faaqa इति i अतरेदमाकूतं । नायमामेति श्ुतिरितरसाधन- fataqaa वरणस्य साधनत्वसुक्ता तलभ्बल Fas वदन्वरण- विषयमप्यादह तस्येष Wat वणते aq खामिति। तस्य हत. स्यात्मन एष भगवानाताऽतएव तत्तनूरूपः स जोवासा | तदर- णस्यावश्यकत्वन्नापनाय खामिति। wat fe खकौोयान्तनु- मातकौोयतेनाकलत्वेन च वणते तदिशिटएव भोगान्‌ ya प्रतएव तेत्तिरौयकोपनिषत्‌खपि ब्रह्मविदाप्नोति परमिति सामान्यतो ब्रह्मविदः परब्रह्मप्रसिसुक्ताऽयिमचां विशेषतो वदन्‌

# प्रकर्णमेदादिति @ |

+ तत्‌पूव्वकमिति ख |

+ अगर तत्‌ ऊगादिविद्या इति ख । § sfafeud sfa a |

¶ सात्ौयलेम्‌ च eva इति ख'।

रय प्रदः; अणएभाष्यम्‌ | ३०७

qq ज्ञानमनन्तं aga परत्रह्मखरूपसुक्ता यो वेद्‌ निदितं गहायां परमे व्योमन्‌ । सोऽश्रते सर्व्वान्‌ कामान्‌ सड amu विपञ्ितेत्युक्तं। एतद्ययातयानन्दमयाधिकरणे प्रपञ्चित- मस्माभिः। |

faq । पुरुषोत्तमलाभरेतुश्रतं तु भक्तिमार्ग यदरणं सखौयत्वेनाङ्गोकाररूपन्तटेव न त्वन्यादटृर्मपीतिन्ञापनायाग्रे वदति नावमावा बलहीनेन लभ्य fa aaata डि प्रसु- वभ्मौकरणं तचादं भक्तपराधोनः at gafa मां waar द्यादिवागेभेत्येवेति बलगष्देन भक्तिरुच्यते । श्रन्यथा पृष्व वाक्यएवेतर निषेधस्य क्तत्वात्‌ पनबलाभावनिषेधं+* न इुर््यीत्‌ | वरणएमातरस्य हेतुत्वसुक्रा बलस्य तथात्र न वदेत्‌ | एतादटणस्य हदि भगवतप्राकव्धे भवतीत्या | एतेरपायेयतते यस्तु विद्धां स्त- स्येष राला विशते ब्रह्म घाभेति। sarees आत्मामनोऽप्याल- घरुषोत्तमो am श्रत्तएव्रह्मासकं धाम वितं इति) धामपद्‌ परुषोत्तमस्यात्तर] ब्रह्मसदजं स्थानभिति ज्ञापनाय सुक्तमन्यथा न वदेत्‌| तेन aged स्लखानमाविभोवधित्वा स्यं ततर प्रकटीभवतीति न्नाप्यतेऽ। प्रकते भ्वेतकीतूपा स्याने परोच्चवादेन ब्रह्माभे दबोधनेन पुरुषोत्तमाधिष्टानवयोग्यता ज्ञाप्यते | wT तु न दछयोवावतेवाधिष्ठानावमकात्तराविभाीवो भवति पुरुषोत्तमस्य वा| तया सति ज्ञानिनां सब्ब॑षां परप्रािः स्याब्रत्वेवं। भक्तया च-

% faiuafafa ख' | † ama च इति a |

‡ धामपद पुरुषोत्तमस्याक्षरमिति ख yaR न[न्ि। § जायते tfa wa |

RoE अणुन श्यम्‌ | { २२ अध्यायस्य

मेकया ग्राह्य cates: किन्तु भगवद्मुगरहैण भक्तसङ्गन च भक्तौ सत्यामिति ज्ञापनाय भक्तएव तद्ोधाधिकारौव्यपि क्ता प्रयितु' भक्तस्य नारदस्य भगवदाषेशयुक्तस्य सनत्कुमारस्य च Wale उक्तः। Astana पुरुषोत्तम sad भक्तिसागे* निरुपधिसेहविवयः ष एव यतः aq सव्वीतसभावेकसमधि- गस्य इति सब्वावमभावएव विव्यायनब्दनोच्ते। परमकाष्टायनन aaq तदेव हि वेदान्तेषु सुख्यवेन प्रतिपाययमच्रत्रह्यादिकं तु वदिभ्रूतिरूपलेन तदुपयोगितेन मध्यमाधिकारिफलत्वेन च प्रतिपादयते। तेन तच विद्याशब्द्प्रयोग staat सव्वैौनम- awa Fa मुक्ते तदक्तरविषविखा{ विद्यायाः सक्राशात्‌ तत उत्तमविषयिष्ासस्या उत्तमत्वं, एवं सति पूव्वप्रपाट- कश्याक्तरप्रकरखलादुत्तरस्य पुरुषोत्तमप्रकरशत्वात्‌ avafatys- खात उक्तन्यायेन विदयैवायिमप्रपाठके निरूप्यते aq’ yaaa न्नानप्रकारविशेषः। Ta Squire निर्दारणदिति सुखन्तेव| विजिन्नासितव्यनिव्यक्का सुखस्वकू्पमादह यो वे भ्रमा तव्छखं नाल्पे सुखमस्ति waa सुख श्टमात्वेव विलजिक्ञासितनव्यडइति। शरत्तरपथ्यन्तं गणितानन्दत्रात्‌ पुरुषोत्तमस्यवानन्द्मयलवेन **

* भक्तिमामिं तु दतिखः।

‡ प्रयोगः सौपचारिक इति ख |

+ रविषयिणखा दरति ख।

$ लङ्त्वसिद्विः इति a |

“ angen इति @

|| acta इति afaq दश्यते।

ve आनन्द्सयत' न इति ख'।

देव पादः | अणभाष्यम्‌ | Rok

निरवधिसुखात्मकषल्नात्‌ aaa ua तस्यैव विजिन्नासितव्यलेन निर्बारणादित्यथः | wat लक्तणमग्र उच्यते यत्र नान्यत्पश्य- Matfer । यस्मिन्‌ ज्ञाते'सति नान्यत्‌ पश्थतीत्यथः। तया सति walaaraaa: प्रसुदगेने सत्यपि लौलोपयोगिवस्तु- द्ग नादिकमनुपपत्रमिति णड तु तख हवा एतस्यैवं waa एवं मन्वानस्यैवं विजानत saa: प्राणा इत्यादिना निरस्ता वेदितव्या) तैः ae wat चिकीषैतः प्रभुत एव सव्व सम्म दयते नतु भक्तसामथ्यनेति भावेन तदुक्तेः |

~ध द्‌ शनाच ॥ ४८ ॥ wa च सकी मभाववतां भक्तानां व्रजसौमन्तिनोप्रश्टतीनां पूैसितरविष्छृतिभंगवत्‌ स्मा दिनाग्रे स्वै सामथ्यैमिति व्यासः SANT प्रमाणएलेना ह | उक्रच्च श्रो भागवते ताभिरेव 1 faa’ सुखेन भवतापद्टतं wey यच्चिवि श्ल्येत करावपि wa aa । पादो पदं न चलतस्वेत्याद्निा। तेन ज्ञानशकित्रियाशरक्तितिरोघधानमसुक्तं भवति! श्रये तदा- विभावादिकं waza | ननु सनलत्कुभारनारदसंवादाद्यकं मां तमेकं * वाक्छं। तच्नोपक्रमे सन्तविदेवास्मि नात्वित्‌ gavdia at भगवदषे. घष्लर्ति शोकनातविदिति ase भगवः णोचामोल्यादिना SIMA AAMAS हारोऽपि. तमादायेवोचितः भ्ये

% सम्बाटामकमेकव, aia’ इति ख", |} शतः wad @ sfa ay

२१० अणभाष्यम्‌ | {24 यध्यायस्य

चेदात्पदानामीणश्वरपरत्वः स्यादाक्यभेद्‌ उपक्रमविरोधश्च स्यात्‌ तस्मादाक्यानुरोधात्‌ पू्व्वज्ञानप्रकारविगेषएबायमिति मन्तव्य- मित्यत saz cafe |

श्रुल्यादिबलोयस्वाच न वाधः* ॥ Ve ॥

नैवं वाक्यानुरोधादरण्जः सर्वासमभावलिङ्गयसत्व' बाधि- aq वाक्यापेत्नय्रा अुतिलिङ्गयोबलोयस्त्वात्‌ | एतदलौस्त्वन्तु ख्यतिलिद्वाक्यप्रकरणस्यानसमाख्यानां समवाये परदौबेल्य[- भिति जंभिनोयसूते fas) प्रकत इतरसाधननिपेधपूवेकं यमेवैष sya तेन लभ्यम्तस्येष श्रावका ठरते तनु खामिति श्तिवरणमात्रलभ्यत्वमादह। एतदग्रे च नायमात्मा बलद्ीनेन aa द्ल्युपक्रम्येतेरपायेयेतते ay विदां लस्यं ष ata विशते ब्रह्मधामेति afa: aaa?) एतच्च fada तु निदरणादित्यच निरूपित |

रपर | नात्मवित्तरति शोकमात्मविदिति नारद्‌ वाक्यानु- वाद्योराकलपदसुत्तमप्र्रातकत्वेन लिङ्गेन पुरषोत्तमपरमिति च्यते ख fe स्वेभ्य उत्तमोऽती ब्रह्मेव्यपास्यत्वेन. सनल्कुमा- Qa प्रतिरूपं ततस्ततो श्चयोऽस्तोत्यण्च्छत्‌ । अन्तं सर्वाधिक- त्वेन सुखाककलेन श्मानं Jar तथा नाण्च्छत्‌ किन्तु तम्मा- ्यर्थमल्यात्तौ कस्मिन्‌ ufafsa इत्यष्च्छ्त्‌। तदा सव्व

„___ ~~~ ~~~ ~~~ ~

# a ara इतिवा ig: |.

+ वरणेनेति ख |

t पारदीौव्वैल्यमिति वा aia: |

६ सनत्‌कुमारोक्तीप्रतिरूपसिति कचित्‌ eae |

देव पादः | AUT A | ३११

कभाववल्छेव प्रतिष्ठित इत्याश्येन सव्वासभावलिङ्गालकं भावं स एवाधस्तादित्यादिनोक्तवान्‌ | नत्वेतया Fat न सर्व्वातमभावलिङ्गात्मको भाव उच्यते किन्तु व्ापकत्वेन सन्वैरूप- त्वेन स्भिन्राधिकरणाभावादन्यत्राप्रतिषठितत्रभेवोच्त दत्यत Sut पठति।

अनुबन्धादिभ्यः प्रज्ञान्तर एथक्तवत्‌ दृष्ट तदुक्तं ॥ ५०॥

ूमखरूपं Bar स भगवः कस्मिन्‌ प्रतिष्ठित cfs wR | मडिस्नोलयुत्तरं | तदयसु aaa ठते भक्ते यो महिमरूपः सव्वं सभावस्तस्मित्निति। खरूपात्मके afeatfa ari भग- बदालकत्वात्‌ सर्व्वा सभावस्य | तदितरस्य साचात्‌ पुरुषोत्तमा प्रापकलरात्‌ HAI तत्‌प्रापकल्वात्‌ परमकाष्ठापत्रमहितरूपोऽय- मेव भाव दरति मदिमण्ब्देनोच्यते। सतु विप्रयोगभावोदये सत्येव सम्यकृन्ञातो भवति व्यभिचारिभावः ते नियतस्भावा दरति ज्ञापयितु' fafa: सख एवाधस्तादित्यादिनातैवेदध- सन्वैभित्यन्तेन निरूप्य श्मप्रतिष्टाधिकरणप्र्र यदुत्तरित# खे मद्िश्नोति तमेवानुवध्राति स वा एष दत्यनेन। तच्छब्दस्य पूवेषरामभित्वात्‌ ! एवं सति लदुक्तमन्यचाप्रतिष्ठितत्वञ्ेदिद प्रतिपाद्यः स्यात्तदोक्तरोत्यानुबन्ध' न कृ््यादहडाराटे णि. कञ्च न कुादुलप्रग्नोत्तरं खान्यवस्त्वभावान्र aaa बदे- ्स्मादस्मदुक्तएव मार्गोऽनुसत्तेव्यः। श्रादिपदात्‌ तिविधाये भावः उक्तास्तेषामपि स्वरूपपेवं पश्यन्नेवं मन्वान एवं विजान-

e azutfafa ख।

२१२ ` अणमभाष्यम्‌ । [ देय अध्यायस्य

fafa क्रमेण यत्निरूपितं तदुच्यते | पूव हयतिविगाढ़भाषेन तदितरस्फ्यां तमेव ada पश्यति । एतदेवोक्तभेवं पश्चन्नित्य- नेन । ततः किचिद्धाद्यानुसन्धानेऽदङ्गारादेणो भवति सत्वहमेव सवेतः wafautaga. तं प्रकरौकरिष्य इति मनुते करोति पघ तथा। परतएवान्वेषणगुणगाने aa ताभिः एतदेवोक्तमेवं मन्वान cada! तती निरूपधिन्लेह विषयः पुरुषोत्तम आत्म शब्देनोच्त दति aged भवति। तदा पव्वे्तखसाघधन- परपव्यन्नानेनातिरेन्ययुक्तसदजसेदजविविधभा वनान्‌ भवति.तदे- तदुक्तमेव विजा नन्नित्यनैन श्रतएबोपसखगे उक्तः। ततोऽतिदैन्ये- नाविभावे *सतिया श्रवख्ास्ता निरूपिता atacfaftar दिना । श्रचालणश्ब्दाः पुरुषोत्तमवाचका Far: । अन्ययौपचारि- कत्व स्यात्‌ । मुख्ये सश्वति तस्यायुक्ततात्‌ |

नतु सर्वामभावस्यापि gat पथ्थवस्ानसुत नेति संशय निरासाय दृष्टान्तमाह | प्रज्ञान्तरष्यक्तवदिति। मुमुत्लुभक्तस्य सेष्टदाटतल्वन भगवदिषयिणौया war सा सर्व्वीत्मभाव्रवद्भक्तः प्रज्ञातः प्रज्ञान्तरमिव्युच्यते तच्च कन्मज्ञानंतदितरभक्तपरजाभ्यः पाघंक्येन तदिष्टमेव साधवति यया तथा सव्वा्मभाववतो भक्तस्य यद्मकारिका भगवदिषयिणो wat तमेव प्रकारं ख भावः साधयति नान्यमिति न सुक्ता पथवसानमिव्य्थः) अत्र व्यासः सानुभवं प्रमाणत्वेन | टषटयेति। उक्तभाववतो भक्तस्य प्रभुखरूप्रद्‌शनाद्यतिरिक्फलाभावोऽस्माभिरेव ee cay: a afacatfaala इति खः |

+ कम्मन्नाननितिख.1 t यथाद्ति a yak नास्ति।

श्य पादः | अएभाष्यस्‌ | २१२

एतादृश अनेके दृटा इति नेकस्य नाम Weld | अच शब्द्‌ मपि प्रमाणमाद। तदुक्तमिति | भगवतेति शेषः | च्रौभाग- वते दुर्वाससं eta भमक्तपराधौन द्भत्युपकरम्य वशे Hate मां भक्तया wafaa: सत्पतिं यथेति । योद्ि यदशौकतः स तदिच्छ।नुरूपमेव करोत्यतो न सागुज्यादिदानं किन्तु भज- नानन्ददानमेव | तेषां मुक्तयनिच्छातु

मत्सेवया प्रतोतच् सालोक्यादिचतुष्टयं

नेच्छन्ति सेवया पूर्णः कुतोन्यत्कालविश्चतं |

खर्गापवर्गनर केष्वपि तुच्या्द्भििनः

सालोक्यसाष्टिंसामौप्यसारूप्यै कत्मण्युत

दौयमानं न ख्हन्ति विना मत्सेवनं जनाः!

इत्यादि वाक्यसदसैनिंणोयते।

न सामान्यादप्युपलब्धैग्ट aaa दि लोकापत्तिः ॥ ५१॥

ननु नान्यत्‌ पश्यतील्यारभ्य IAA प्रपाठकस्य सर्व्वातमभाव- निरूपकत्वोक्तिरनुपपन्रा भरत एवाकमपटरानां पुरुषोत्तमपरत्वो- faq) यतस्तस्य सु्तावपि कामाभावः प्रतिपायतेऽत्रतु तस्य सर्वषु कामचारो भवतीति तिः waa) एवं सति न afae- पणमेति वा arse तद्धाववतोऽप्यन्यकामवकत्वमिति वा। हितौ- यस्योक्तप्रमाणएपरादततवेनायपन्तएवाशयणोय दरति पूव्नं पत्तं निर्‌- स्यति । नेति। aa हेतुमाह सामान्यादप्यु पलब्धेरिति। तत्‌- समानधश्मयोगादपि anata: श्चुतावपलभ्यतेऽनेकशौयतः wa- * सतेति ara’ इति ख' |

९०

218 अणभाष्यम्‌ । [3a अध्यायस्य

तेऽपि विविधानां लोकानां विविधसखप्रधानत्वाद्गवत्सम्बन्धिषु Way सुरेषु कामचारो भवतौति अुतेर्थान्नेयः। ननु यथा- स्ुतएवार्घोऽस॒ तच्राद afe लोकापस्तिरिति। सरव्वाह्मवत इति प्रकरणात्‌ नान्यत्पश्यतोत्वादिघम्मनिशिष्टस्यात्मनः प्राणादिः सन्ैवनो लोकसय्बन्धो युक्तिसदहोऽपि नेति ज्ञापनाय fe शब्दः । fyi wei न पश्चा wa प्श्यतोति Gar यथाखल्ु- fata: feat तघात्मन्‌ view सव्वेमिति शुदयैवकारेणात्ाति- रिक्तव्यवच्छेद्‌ः क्रियत दति खुल्युवज्ञोकेाऽपि न संम्बद्धयत Tare | aaafefa | तच रोगादौनामपि द्शननिधेषै सव्यपि खव्यो- रेव यत्निदगेनसुकतं तेन भक्तानां लोकान्तरसम्बन्धस्तत्तच्य इति ज्नाप्यतेऽततएव नोतदुःखमिति दुःखसामान्यनिषेधोऽये कतः |

परेण च शब्दस्य alae WAST त्वन्‌ वन्धः ॥ ५२ ॥

श्रव हत्वन्तरमादाद्ित्रेव ma सव्वमाप्रीति wad इति परेण पटेन शब्दस्य शुतिवाक्यस्य aaa एवेद स्मिति यत्‌ पूव्वे† afar’ तदिधतेव प्रतोयत इति न लोकसम्बन्धो aa शक्य इत्यथः | नन्वाकन एवेद स्वमिति वाक्येनैवैतदये- लाभे पुनस्तदुक्तिनोचितेति शड्मयां aa हेतुमाद। तु शब्दः शङ्ानिरासे। Waza: asa हेतूनां बाइच्े “aqeiay भवतोत्यार्येनोक्तार्थस्येव स्लोकेनानुबन्धः HA TAU: | अथवा भ्रयः पद्माधिक्यायकं। तथाच खक्लतसाधनसाधितफला-

ॐ सव्वात्मभाववतः इति ख| t aa gaia sf aw |

देय प्रारः | अणभाष्यम्‌ | २९१५

पे्तया सरथसु्यम्य भगवता साधितफन्े निरवधिस्त्कषं इति ज्ञापनाय पुनः MHA AGA: । एक आत्मनः शरोर भावात्‌ ॥ ५२॥ gasa शुत्यन्तरसम््रतिमप्याद | एके एएखिनसतन्तिरोयाः MOC भक्तशरोरहदयाकाथर्दइति यावत्‌| तचरात्मनो भगवतो भावादाविभाीवात्‌ तेन सदह सरव्वैकामोपभोग वदन्तो श्रुतिं पठन्ति| qa Waa ब्रह्मयो az निहितं गहायां परमे व्योमन्‌ | सोऽग्॒ते स्वान्‌ कामान्‌ ae ब्रह्मणा विपरितेति। च्मचो पक्रमे त्रह्मविदाप्रोति परमिति खुति।रक्षरनव्रह्मविद्‌ः परव्रह्मप्रासिं सामान्यत उक्ता वि्रषतः कथनाथंन्तरेषाभ्यलेति वाक्यः तद्‌ ब्रह्मप्रतिपादययल्ेनाभिमुखोङव्यैषा वच्यमाणा ` चण अच्चरन्रह्मविद्धिरुक्तेत्युक्ता तासुक्तवतो wa wrafafa | पर- ब्रह्मखरूपमनुभव कवेद्य' न शब्दादिभिर्वियमिति ज्ञापनाय we तत्तच्च प्रतिपादि काष्यन्यमुखेनोक्वतो | अतर बरह्मणा सद सब्बे कामोपभोग उक्त दत्येतटेकवाक्यताये way लोकेषु कामचारो भवतोति अुतेरप्यक्रएवाथा मन्तव्यः| व्यतिर कस्तद्धावाभावित्वान्न तपलञ्धिवत्‌ ॥ ५8॥ ननु ब्रह्मविदाप्नोति परमिति श्युत्याऽक्तरव्रह्मविदः ya. प्राक्चिरुच्यते। तत्रे तरसाघनसापेत्तं ब्रह्मज्ञानं पर प्रापयल्य॒त

9 WAN? हदयाकाणे इति पाठान्तर | † ब्रह्मयो वेद्‌ fafea परमिति शरनेरितिखं।

२९६ अणभाष्यम्‌ | (aa अध्यायस्य

ततिरपेदमिति भवति संशयः। wa yay तन्माचोक्तेरितर- निरपेत्तमेव तत्‌ तथेति ga: ae) सिदान्तस्ेवं सति ज्नान- मागोयाणामपि acta: स्यात्‌। सा त्रमेकप्रमाणबाधितेति यून्वैमवोचाम |

किच्च । ज्ञानओेषश्ूतव्रह्मापेचया फलामकस्य परस्य सुख्य- त्वात्‌ तदेषग्यक्तेति शुतिस्तदेव प्रतिपाद्यतवेनाभिसुखीक्षलय चगुकतेत्याङ । तेन aa ब्रह्मपदे प॒रुषोत्तमपरे ज्नायेते। तथा च गुहायां wards परमं व्योम पुरुषोत्तमग्टदासक- मत्तराककं व्यापि dau’ भर्वति तदा तत्र भगवानाविभेव- तौति तत्माधिभेवतोदयुच्यते यो ae निदितं getat परमे व्यामन्नित्यनेन 1†। तथाच ज्ञानिनां गुहासु परमव्योनाव्यति- रेकएव । तच डतुस्तद्गाबाभावित्वादिति। यभेवेष awa इति खुतेवेरणाभावे भगवद्भावस्या सम्भवात्‌ wart तयाबरण- भावात्‌ भगवदिषयको भावो न भावीति तधेल्थः। ननु stafagaaacifaaraag । faa) तद्तिरिक्तमाविर्भाव- मपि न पश्याम इल्याणड्ायामादइ न तूपलिवदिति। उप- लच्धिज्ञीनं तद गुह्ायामाविभीवो न भवतीत्यधः | यस्मे भक्ताच य्लोलाविर्थिष्टं खस्वरूपमनुभावयचिता प्रसुभेवति तद्‌ - गदायां तल्लीलायभूतमतच्तरस्ररूपं वैकुर्टलोकवद्‌ा तिभावथ- तौति नोक्रथद्मसेशेऽपि। यच पुरुषोत्तमस्य चान्ुषतल ततर ततोघःकन्तस्य AT तथाते का श्म नाम। एतचोपपादितं qa विहन्‌मण्डने च ।

+ यथाविरमू तमिति ख'। + इत्यन्तेनेति ख' |

23 पादः J अणुभाष्यम्‌ | २१७

ननु जञानिज्ञानविषयभक्तगुहाविभूताच्षरयो Weisfia न all नाद्यो मानाभावादटेकत्वेनेव ada. न दितोयः। निरवयवस्य कचिज्लोकरूपलातद्रूपल्वाभ्यामेकत्वानु पपत्तेरिति चेत्‌। मैवं। लोकरूपलयय awarstfaa हो यमनुपपत्तिनेतैवं किन्त्तरखरूपमेव तथेति अयुतिराह। ्रखसपारे भुवनस्य मध्य दत्युपक्रम्य तदेव शतं तदु भव्यमा इदन्तदकच्तरे परमे व्योमन्‌ | एतदयं च यमन्तःससुद्रे कवयोऽवयन्ति थद्च्तरे परमे प्रजा इत्यादिरूपा | afacta

परस्तस्मात्तु भावोऽन्ये व्यक्तोऽयक्तात्‌ सनातनः | समः aay भूतेषु नश्वतसु न विनश्यति | अक्तोऽच्तर इद्युक्तस्तमाइः परमाङ्गतिं । यं प्राप्य न निवत्तन्त तद्धाम परमं AA I इत्यादि त॒ मोतासु। ओौभागवतेऽपि दशयामास ख' लोक गोपानां तमसः aT । ay ज्ञानमनन्तं यद्‌ बरह्मज्योतिः सनातनं ॥ यद्धि पश्यन्ति सुनयो गुणपाय aarfeat: | इति दशमे । fama च । तसे aaa भगवान्‌ समाहितः सन्द्शेयामासेत्यपक्रम्य कालविगुणमायादिसम्बन्धभ्रादित्यमुक्ता भगवत्पापदानुक्ता विमानप्रमदा उक्ता wear) तथाच खुतिमत्यैकवाक्यतायां तादक्स्ररूपमेवाचतरमिति नियो भवति । एवं सति सच्चिदानन्दतदेएकालापरिच्छेट्खयप्रका-

# मायासचन्ध इति @ |

५4 5 अणाभाय्यम्‌ | [ aa अध्यायस्य

शत्वगुणातोतत्वारि धस्य वच्चेनेव न्नानिनामत्तरविन्नानं भक्ताना- मेव पुरुषोत्तमाधिष्ठानतेन तथेति ज्ञयं। मल्लानामशनिरिति स्ोकात्तरौत्या पुरुषोत्तमस्यैव। प्रभुणाये यथा ` विचारिताः सन्तिते तथा" भवन्तोति तदिचारएव सव्वेषामधिकाररूप इति छत प्रयज्ञापेत्तस्तित्यच निर्णत 1 अस्मिन्रधे कसु तिकन्याय- कथयनाथ' निदेनेनो त्तरं vaste ।

BPTI न शाखासु हि प्रतिवेदं ॥ ५५॥ `

यागी तत्तटटविङ्धिः्यतकत्तव्यान्यन्वाधानादौन्यङ्गानि | तचाव- बदा; सव्वएवत्विजो यजमानेन । अववन्धनं नामाध्वय्य्‌ ` त्वा at होतारं at हण उद्गातारं at aul द्ल्यादि रूपं वरणएमेवान्यया सवकम विदुषां तव्‌कतिपटूनामेकत्राधिकारो नान्यत्रेति नियमो न स्यात्‌ । तस्य तस्य तधा वरणे तु यज- मानेच्छेव तुः! तेच तदान सर्व्वासु शाखासु fafear- न्यङ्गानि कत्तं wail शक्ताः किन्तु यजमानवरणनियभिता एव aati aa हेतुमाह । हि यतः कारणात्‌ प्रतिवेदं निवमिता- agifa रहौचख्चाष्वथ्यवादि यजुषौद्ाच सान्नेति। तथाचा-

NN

* aa aq sfa ख' ।

+ निर्णौतः इति ख |

‡ त्वां रे दति वा पाठः| 0 § Hart at ga इतिवा ars: |

¶ उद्रातार at दशे इतिवा aia: |

|| सव्वं ऽपीति खः ।

देय परदः] अणुभाष्यम्‌ | २५९८

लौकिक वेदिक कश्चणि Naser नियामिका भवति यत्र ततर किसु वाच्यं प्रतिलोमरूपं* सावकाएममितब्रह्माण्डखितिमत- स्तटौर्ितुरिच्छेव नियामिका तत्ततसाघनफलसम्पन्ताविति।

मन्लादिवदाऽविरोधः॥ ५६॥

ननु ya कश्मन्ञाननिष्टानामपि yaaa भक्तिमार्गीय- a aa भवति तत्र तयैव भगवदरणमिति fe सिद्धान्तः) त्विजस्त्वे कस्मिन्‌ यग एकच aaa नापरत्रापि तथेति विरुदो दृष्टान्त इ त्यरुच्या निद्शनान्तरमाद | ययेकएव कञ्चिन्‌ मन्तो asy कश्चसु सम्बध्यते कथित्‌ दयोः कश्चिदेकत्रैव तथेव विधानात्‌ तथा भ्रवापौवल्यथंः। भादिपद्‌ात्‌ कर्म्ोच्यते। यतर काभ्येनव नित्यकधनिर्बाहस्ततर कामिता्ंसाधकत्व) प्रत्यवाय परौडारेऽखेकमेव तदुपयुन्यते। तथाच सव्वतोमुखेऽनेक- ोटप्रवरेऽध्वय्युप्रवरे च ग्टह्यमाणे देवाः पितर इत्यादिना यजमानकटेकानुमन्त णमेव Ula सम्बध्यते aga विधरेसलथा- तापि ताबद्धिधं यदेकमेव वरणं तेन aufasiaat भक्ति- निषेति न दृष्टान्तविरोध इत्ययः | अथवोभिन्युद्‌ाहत्येव मन्लाणासुचारणान्मन्तादिरोहयारः स यथया ब्रह्मातमकलतरेनेक एव सबव्वमन्तेपु सम्बध्यते तथा वरणमपीौति तथेत्य्थः¶ | यय- पौोतरनिष्टानन्तरमूतभक्तिनि्टावतो वरणं तथाभूतमेकमेवेति

# प्रतिरोमकूपं दति ख ।

+ ईति fagren: दति ख| ‡ साधकलः इति ख ।

$ चखनुमन्तणमेकमेव दूति ख| ¶ व्रणमपोवयर्धः इति ख' ।

२९० अणभाष्यम्‌ | [ aa ene

नोक्तदोष स्तयाप्युत्क्रष्टमागं saa नोचक्र्तापादानमलुचित- मिति मत्वा पत्तान्तरसुकं। AWay साधनमय्यदेया aa भक्तिदित्‌सिता aa तथेति नानुपपत्तिः काचित्‌,

भग्नः कतुवज्जयायस्तं तथादि दशयति ॥ ५७॥

ननु सुखसखरूपजिन्ञासायां यो वे भूमा तत्‌ सुखमिय्यक्तं । श्रमखरूपजिन्नासायां यत्र नान्यत्‌ पश्यतोल्याददिना aafa- रूपितं तत्सव्वमभावसखरूपमिति यदुक्तं तन्नो पपयते। भरना fe सुखरूपतोच्यते। सन्दात्मभाषे तु विरदभावे दुःसह- दुःखानुभव: शरूयते तेन मोतच्तसुखमेव यौ वे भेत्यादिनोच्यते। यो वै भूमा aguafafa वाक्याच्च। a4 चसवा एष एवं पण्यत्नित्यादयक्ता तस्य Way लोकेषु कामचारो भवतौति फल- Baa | तच्च मीोच्तानन्तरमसम्भाव्यतः स भावो मोत्तोऽचोचयत दूति संणए्यः। ततर कामचारोक्तमक्तिपूर््व॑दशाथां तन्म्राहात्य- निरूपणायेलादख्तरव्दाच afata भ्रूमपदेनोखत इति Ga: Tal तत्र भूमगब्देन स भावएवोच्यत इति सिदान्तस्तत Guage सब्बे धिकत्वलच्तणं भूमत्वमनुपपन्नमिति wet परिहरति । भुक्तः सन्भाकमभावस्य ज्यायस्त्वं Baars. ama | तत्रोक्रानु पपत्तिपरिदहारायं' टष्टान्तमादह | क्रतुवदि ति। द्शपूणेमासप्रकरणे तेत्तिरौयके पद्यते परमेशिनो वा एष TUT श्रासीन्तन स परमां काष्टामगच्छदित्य्‌ पक्रम्य य एवं विदान्‌ दशपूणमासौ यजते परमामेव काष्टां गच्छति । यथा व्रतादिदुःखामकत्वेऽपि परमकाष्टालच्तणएफलगम कत्वेन दभेषूण- मासयोः सवक्रम्धोऽधिकलत्व' वक्तमग्र ्रासौोदिति स्तूयते तथा

Ba पादः ] अणुभाव्यम्‌। २९

दुःखडे तुतवेऽप्यनन्यलभ्यसाक्तातपुरुषोत्तमा नन्द प्रापिद्ेतुत्वेन सुख- रूप्रत्रसुच्यत इत्यन्येभ्यः सर्व्वभ्यो ज्यायस्त्वं मन्तव्यमित्यघंः | अतोपपत्तिमादह। तथादि enafa | afag सएवाधस्तादिव्ा- युक्राप्यडडारादेश द्ल्यायुक्वाप्यामादेय इत्यादुक्तवत्यग्र चेतादशस्यातमनएव प्राणाणस्रादिसन्वमिति च cuata t एतत्‌ सव्वासभाव वत्येव सर्व्वसुपपद्यते न तु सुक्रस्य । ध्ठत्तिभेदा- भावात्‌ प्राणादयभावाच। जोवन्मुक्तिद्‌णायां .प्राचौनानाभमेव सच्चाद्‌ाव्नः प्राणा इत्यादिन ददेत्‌ | | aati aq लोकेऽपि ृद्धाररसभाववति पुंसि नायाच्च इकभा व सम्बन्धिव्यभिचारिभावाः शूयन्ते सेव wha सएव स्व्वैनेति एवं सति लौकिकसधगखवच्वान्र* त्वदुक्रभावस्यालौ- किकज्ञानादिम्थ अआधिक्व' aq शएक्यमलौकिकविषयलान्लौ कि- कलत्वमपि न तथेति भवति संगयः। तत्र मनुजत्वरिपुलादि- sratatfaa कामादिभावेन स्रेहभावस्यापि waratarar- लोकिकल्र्मिति ga: wai सिदान्तसत्वसख् भावस्य लौकि- केभ्यो ज्यायसं मन्तः | ननक्तं लोकसाधारण्' बाधकमिति शङ्ानिरासाय निदशनमाह। क्रतुबदिति। यथा दर्णी- दिषु दोहनाधिश्रयणान्तच्च त्रोह्यवघातादिपुरोडाएभकच्वणादौनां सौकिकक्रियातुखवेन दशनेऽपि न लौकिकत्वं सौकिकप्रमाण- प्राप्लादलोकिकतप्राप्तवात्‌ तथोक्तप्रमाणएरूपवरणलभ्यत्ेन शल्य त्वान्न लोकिकत्वमस्य भावस्येति fen) away ग्राम-

* सधश्मकरत्वात्‌ इति ख} `

४१

२२९९ पअणभाष्यम्‌ \ | ३य AQIS

fies सिंह सरूपतेऽपि* न तादृगृष्टपं वक्तु शक्ये तधा लोकिक- यंसि नार्वा तदाभासौ came निरूप्यते तदृष्टान्तेन भगवद्गाववद्गकरौ तिभावनाधं* नल्वरपोणां लौकिके तात्पय्य भवितुमहति | च्रचोपपततिमाद तथाहौल्यादि । पृन्वीक्तभाव- वत ्रालनः प्राणादिकं wa द्शेयति शुतिस्तस्य दवा एतख्येवं पष्यत इत्यादिना i दतः पृव्वैमपिस वा एष एवं पश्यत्निल्युष- कम्यात्मरतिरात्मक्रोड्‌ आकमिथुन भामानन्दः स खराङ्भवति aay लोकेषु कामचारो भवतीति शुतिश्च। नहि लोकएवं सम्भवत्यासमपदानां भगवदाचकलारिति सर्व्वात्तमविषयकभाव- स्यैव तथात्वं युक्तमिति चोपपत्तिहदिगब्दटेन सूच्यते ।

नाना शब्दादिभेदात्‌ ॥ ५८॥ पन्यीधिकरणेः.सर्व्वासभावस्वरूपादिनिणयं छतवान्‌ 1 अरघ मतस्यादिरूपाणं भगवद्वतारवच् + मविशिटमिति स्ब्वैषां सम्यापासना कावा उत पाथक्येनेति विचारयति। त्रो- पास्याभेदेऽपि रूपभेदादेकचरोपएसकस्यान्यत्रानुपासनलक्णाव- aTawazer प्यसिदिसम्भवाद्पि समस्यैव सा कायति प्रा सिदान्तमाह | संव्दैष्ववतारेषु नानेवोपासना mat, तच डतु: णन्दादिभेदादिति। तत्तत्सखरूपवबाचकशब्दानां मन््ाणां चादिपदादाक्ारक्रणाच्च defeat एतेनैव भियोविरुखा- नामाकारकञ्चणानेकलव्र भावनस्य क्यलमयुक्ततवं चेति भावः

~

सूचितः।

* सिदरूपत्वं sfu sfa @ | t अव्रतारत दूति वा yrs: |

देव प्रादः | अणएुभाव्यम्‌ | RRR

विकल्योऽवि शिष्टफलत्वात्‌ ॥ ५९ ॥

पार्थक्येनोपासनानि anata fet विचाथते। किं श्रग्निदोचदर्भ॑पूरंमासादिवदेर्षां ससुचय उत विकल्प. इति । aa विधिफलयोः समानत्वात्‌ wana द्तिप्राप्ै fada- माह i उपासनानां विकल्पएव। aa हेतुरविश्िटटिफलत्वात्‌ | सुक्तिफलकत्वं हि सव्वेषासुपासनानामविशि्टं। एवं सत्येकीनेव तच्सिद्धावपरस्याप्रयोजकत्वाद्ग्रिदोवादिवन्रित्यताबोधकश्चुत्यभा- वात्‌ तदधिनो विकल्यएव | ह

काम्यास्तु यथाकामं समु चोयेरन्न वा पञ्चदेत्वभावात्‌ ॥ € ° ॥

ay queasy भित्रानि * फलान्य चन्ते तत्र॒ त्वनैकफला- िनस्तत्तत्‌फलकोपासनानि ससुचौधेरन्रविशिष्टफलल्ाभा- वात्‌ । यच त्ेकस्येवोपाखनस्य खकाभितानेकलं 1 यते तत्र तथेव चेदुपासनं करोति तदा न समुचोयेरव्रपि खकामितैष्ेक- तरस्य तदन्यफलबैशिशयनाविशिषटफलत्वा { भावादिति पृव्व- हेत्वभावादिति शिष्टप्रयोगाभिप्रायेणोक्तमिति Sa, अ्रयवा aay नियतफलकानि तानि न समुच्चीयेरन्‌ अत्र ea स्पष्ट; |

e नित्रानि faarfa फलानीति ख'ः। . { सनेकफस कत्वमिति ख' |

+ फलफनलत्तराभावादिति ख |

९ afafae इति ख |

२२४ AUHTAA | {3a अध्यायस्य

aAPy यथाश्रयभावात्‌ ॥ ६१॥ प्रधानेष निणयमुक्ता WEI तमाह | एकाथसाधकाना- सुपासनानां भेदेनाद्गमेदेऽप्येकतरोपासने फलक्याद्ङ्गानि aa समुचौयेरन्रवेति संशये निणयमाह । उपासनाङ्गनान्तदटेवा- यस्तया च यदृङ्गः यदुपासनाभितं ततैव तस्य भाव इत्यथः । सत्र हेतुमाह |

शष्ट खच ॥ ९२॥ तदुपासनं तत्तदङ्गविशि्टमेव वेदे शिष्यत इति तथेत्यथ, | वकारादतिरिककरणे प्राययित्तोक्तिरपि बाधिकेति « सच्यवे।

समाददारात्‌ ॥ €२॥ कम्मार्गोयोपासने fauaqal ज्ञानमार्गोयोप्पशने तमाह! भ्रयर्वोपनिषत्‌सु कृसिंह्ोपासनादिषु werqatte- खूपतेनापि सुतिः gat यौभागवते च नमस्ते रघ्वथा- येल्यादिरूपा सुतित्रेजनाधे। एवं सति रूपभेदेऽपि भगवद्‌- वतारस्याविश्ष्टवत्वादेकस्मिन्‌ रूपे रूपान्तरसमाद्ारो दश्यत दूति सर्व्वरूपत्वेतैकतापासनमपि साध्ित्यथेः।

गृणएसाधारण्यश्र तेख ॥ ६४ ॥

एखयकीयौदिगुणानां सव्ेष्ववतारेषु साधारं यूयते 1 । तेन घन्िधम्मौ णामेक्यात्‌ gate aaa: { ।

* ्मरिवाभिका इति ख'। + साधारण्य श्रयते इति खः | + पून्वौक्षसाधूरिति @ |

RW पादः] अणुभाष्यम्‌ | २२५

न वा AQAA तेः ॥ ६५ ॥ नन्वेवमुपासमं नित्यसुतविकल्िकमिति ५ संशयः। उक्त- रीत्या नित्यले प्रापो तन्निषेधमाद्। नेति। किन्तु at विकल्प एवेवसुपासन एेच्छिकिस्तत्र खेतुमादह सहभावायुतेरिति। नियमतस्तेषां रूपाणां सहभावश्रवणं चेत्‌ स्यात्‌ तदा स्यात्‌ तथयोपाखनयख्य नित्यता aaaaat विकल एवेत्यथंः |

दशना ॥ ६६ ॥ | योऽपि रूपान्तरसमादहारपूर््वक)मुपास्त सीऽयेकं रूप- qugaa मत्वा तत्तयोपास्त इति फलं तस्पैकस्येव रूपस्य aaa भवति न तु सव्वेषाभितोऽपि ₹ईतोविकल्यएवैत्वर्थः, एतदृष्टान्तेन यस्मिन्‌ रूपे qn ख्यते ताटग्‌धर- विशिष्टमेवेकं t रूपमुपाश्यमिति व्यासहद्यभिति ज्ञायते, उपासनानिणयान्ते TAMAS सर्व्वीपासनानां भग वत्‌साक्तात्कारः फलमिति ज्ञाप्यते §। माहाव्यज्ञापनाथः परं सब्वांवताररूपतल' यथाथेमेव केिद्‌ज्ञाप्यते | यथाघंत्वात्‌ तदृप्यविरोधादिति ज्ञेयम्‌ ॥ इति श्रवेदयासमतवत्ति | शी वद्वभा त्ाय्यै विर चिति यासद्धचागा- भाष्ये रतीौवाध्यायस्य fala: पादः समाप्तः |

४ वैकल्पिकमिति वा gta: |

T पु्तकान्तरे समाहार समादारद्ति faufacfe | i uaa इति खः । | |

§ चन्यतेष्तिख।

¶ अविरोधीति ख| |

| पसकान्तरे विषुसखाभिमतवर्तौति दृश्यते)

BRE अणभाष्यम्‌ t [ 3a खध्यायस्य चतुथेः पादः ।

पुरुषाथाऽतः शब्दादि ति वाद रायणः ॥ १॥

उपासनाभेदेऽपपास्यामेदाच्छाखान्तरोक्तधम्माणामणपसं- हारः atafaa इति पूव्वेपादे निरूपितमिति तत्रयायेनो- तरकाण्डप्रतिपाद्यव्रह्मफलकसव्वी भावेऽपि प्रव्वकाण्डप्रतिपा- दितकम्मणासुपसदारः प्राप्रोति न बेव्यघुना faaraa i fafe- पत्ते तत्सहक्त तस्यास्य फलसाधकत्वमिति सिद्यति। निषेधपक्ते त॒ कैवलस्येतौममेव पत्तं सिदान्तत्रेनाद) yaaa दत्या- feat । सिद्धान्ते ज्ञाते तच पूर्व्वपत्तसम्भव इत्यादौ तमे वाद । Aa सव्वीत्भावादेव केवलात्‌ पुरुषाथंः सिद्यति। कुतः! शब्दात्‌ युतेरित्ययः | शुतिस्तु नायमात्ा प्रवचने- नेत्य पक्रम्य यमेवेष ava इत्यादिका ब्रह्मविदाप्नोति पर- सित्यादिका। तमेवं व्रिदानसूत इह भवति। सनत्कुमार नारद्संवादे यत्र नान्यत्‌ पश्यतौल्यादयात्मिका छान्दोग्यश्युतिञख। एतदादि खुतिषु पूर््वीक्त रीत्या कैवलस्येष भगवद्गावस्य फलसाध- aa श्रूयत द्रति तथा। अत्र फलमत उपपत्तेरिल्यकत्रैवोपपत्िं हेतुत्वेनातुक्ता Barada were agaaiea श्रुति रत्यात्मकः सव्वोऽपि प्रमाणगब्दो हेतुत्वेन arattuaa इति न्नायते। तेन

केवलेन हि भावेन गोप्यो गावः खगा BAT! |

येऽन्ये मूटृधिवोनागाः feat मामीयुरच्नखा |i

यद्र alta सांख्येन द्‌ानव्रततपोष्वरे; ।

व्याख्याखाध्वायसब्यासेः प्राप्रयायल्नवानपि |

Be पादः] अणुभाष्यम्‌ । B29

इत्यादिरूपा सतिद्पि deat, एतेन शुल्यादिप्रमाण- वादिनामिदमेवाभिमतं तदिस्दवाद्नाभमितोऽन्यदिति तेषाम- प्रामारिकत्' ्ाप्यते। भ्रतषएव Wala Vela! सखस्य वेद्‌- व्यासकटठवेन TAA यतो UT t qty | afeafaara भगवत्‌खरूपस्येव सखतन्वपुस- षायलात्‌ प्रा्ततत्खरूपाणां सुक्तयनिच्छाकथनान्मुक्तो परुष्य- व्यपदेशाच सुक्तरपरमपुरुषाथत्वात्‌ * सा भवतु नामान्येः खाधनेः। वसुतः परमपुरुषार्थ य उक्तरूपः सतु स्वान. waaafa ज्ञापनाय फलपदमनुक्ता पुरुषाथेपदमुक्तं1 एवं सत्यस्य सूतस्या्यान्तरमपि व्यासाभिमत्मिति ज्ञायते! तथा सत्ययं fae: प्रयोगः। तथाहि । gaara भगवानेव । कुतः | प्रतःशब्दात्‌ ¡ अतःपद्विशिष्टश्चुतिवाक्यादिव्यथैः । तत्ति- रोयोपनिषत्‌सु पद्यते | saat नान्यदृणोयस हि परात्पर यन्महतो.मडहान्त'। यरेकमव्यक्तमनन्तरूपं faa पुराण्न्तमसः परस्ादिति॥ agra uaatasa + |

Nn < ~ शेषत्वात्‌ पुरूषाथवादो यथान्येष्विति . - - जमिनिः॥ tt विष्णोरिज्यत्वेन कम्मगेषल्रात्‌ तत्खरूपन्नानपूव्वेको यागः

# पुरुषार्धिं तात्‌ इति खः | + प्रत्यवतिषन्तं शति ख'।

२8 अणुभाष्यम्‌ | [ इय ग्ध्यायस्य

फलातिशयद्ेतुरिति तन्मादात्यसुच्यत इत्ययेवादष्ूपं तत्‌ | Ta दृष्टान्तमाह । यथान्येष्िति। अन्येषु द्यसंस्कारकम्सु यस्य पणंमयो जुह्धभवति न पाप Alay Tafa! यदा चन्त॒रेव MEAG sea यद्मवाजान्‌ याजा इज्यन्ते VT वाः एतद्यज्नस्य क्रियते wif यजमानस्य ्ाटव्याभिन्धूल्ये इल्येवं जातीयिका फलश्चुतिरधेवादसददिव्यथः। ।

aq aaa विदित्वा सुनिभवेत्ये तमेव प्रत्राजिनोलोकभौप्‌- सन्तः प्रत्रजन्ति। एतद्येचतेद a पुतेषणायाख वित्तेषणा- QUA लोकेषणायाख BATA भितच्ताचय्यः I चरन्तोति afa- भगवत्‌न्नानवतः स्व्बैत्यागं वदतीति न दुक्तं साधौय इत्यत SAL पठति |

AMATTHATA ॥ 3 ब्रह्मविदामपि afasieimafgerifzace जेभिनिः पश्यति तदाचारं प्रामाणिकमिति च मनुत इति तन्मत- मनुवद्न्निममप्यनुक्षवान्‌ व्यासः! ब्रह्मविदां व्यागावश्वकतवे गाद स्थामेतेषां न स्यादिति भावः। उक्श्तिसत कग्डणय- शक्तानां तेषां त्यागमनुवद्ति | लोकषणाया्च व्ययायेति शतैः लो कसंग्रहायं' तत्करणमिति न वक्त शकं,

# पुस्तक।न्तरे यदिति पदं नास्ि। { पस्तकान्तरे कम्मे इतिपदं नासि। ‡ यत््रयानानुयाजा इति वा पाठः। § aad gat इतिच पाठान्तर |

¶ अथ fraser’ इति a |

ध्ये पादः] अणभाष्यम्‌ | VE

ABA lg

ब्रह्मविदः क्माचारनिरूपकश्युतेरित्ययः। साच जन- कोद वैदेहो aquefeta atau इत्यादिरूपा । तथाच ज्ञानेनेवाथसिद्धि्ेत्‌ स्यात्‌ तदा तदत भ्रायास्षसाध्ये कमणि प्रवत्तिन स्यादिति ata: |

समन्वारम्भणात्‌ ॥५॥

तं विद्याकर्मणौो समन्वारभत दति श्रुतिः फलार

विद्याक्रणोः सादितं द्शयतीति न खातन्त्यं विद्यायां |

तदतो विधानात्‌ ॥ ६ ॥ व्र्धिष्ठो ब्रह्मा दशंपूमासयोस्तः awa दति कल्पश्ुत्या ब्रह्मविदो agaa वरणं विधोयत ofa व्रह्मन्नानस्यालिज्याचि- कारसम्पाटकलात्‌ क्मगेषभेषेत्यधः। ननु Teta विरजेत्‌ तदहरेव प्रव्रजेत्‌ | गटहाहा प्रत्रजेद्‌- वनादेत्यादि यतिभ्यो विहितत्वाविरेषात्‌ क्छतत्‌व्यागयोरेरिकों विकल्योऽङ्ोकाख्याऽतो न ओेषिशेषभाव saa उत्तर पठति।

नियमा ॥ ७॥ ग्राश्विनं धूख्रललाममालमेत Agata: सोमं पिषा- सेत्‌ । Ula पनरुत्‌ख्टमलमेत य भ्रा * Salata पुरुषात्‌ सोमं न पिबेदिच्छित्रो बा एतस्य wade यो ब्राह्मणः सन्‌ श्राटतोयात्‌ परुषात्‌ सोमं न पिबति। यावनज्नौवमग्नि- va yeatearte gia यथा कञ्मकरणे नियमः यूयते न तथा aaa इति नोक्तपक्तः साषुरित्यथः। चकारात्‌

# यं्ाठतोयारिति q | Br

६२० अ्रणुभाष्यम्‌। [ द्य अध्यायस्

नियतस्य तु सन्यासः क्णो नोषपद्यते। मोदान्तस्य परित्यागस्तामसः परिकोरसतितः ।

इत्यादिरूपा रतिः समुचोयते! त्यागविधिरण्क्तविषय

दत्य॒क्तमिति प्राप्ते प्रतिवदति। अधिकोपदेशात्‌ तु वाद्‌ रायणस्येवं तदशनात्‌ ॥ ८ ॥

तु we: पूञ्पत्त व्यवच्छिनत्ति | aga Tata पुरुषाथं- वाद्‌ दरति तत्रोपपव्यते। gat श्रधिकोपदेशात्‌। कम्साम्य- मपिन वक्तं शकं यत्र तत्र awa FTI | यत ईष्वरः कर्णः सकाणद्‌धिक उदिश्यते i agits

सवा अयमात्मा WA वशो सवैसयेणानः स्व्व॑स्याधिपतिः aafae प्रशास्ति यदिरं किच्च ।

। सन साधुना HAUT स्यान्नो एवासाधुना कनीयान्‌ LAIR पयते |

तमेतं वेदानुवचनेन विविदिषन्ति ब्रह्मचय्येण तपसा zwar यन्ननानाशकेन चैतमेव fafear सुनिभवल्येतमेव प्रत्राजिनो लोकममोप्यन्तः प्रत्रजन्तोव्यादि |

एवं सति यत्‌ न्नानसाधनत' यन्न aq यज्ञरेषत्व कथं स्यात्‌ किन्तु ana तदेदनगेषत्व' । एतेनेज्यत्वेन तच्छेषत्व प्रयुक्तं वेदितव्य'। तज्‌नज्ञानस्य यागपूव्वाङ्गवात्‌ तदिशिष्टस्य

e sufema इति a | † नस Byal sfa @ | t निभेवतु इति ख'।

श्यं पादः | अणएुभाष्यम्‌ | २२१

तस्य ब्रह्मन्नानसाधनत्वात्‌ | AWW सामान्यत इज्यन्नान- मासीत्‌ ada विशेषतो ज्ञाने खति पुनयज्ञकरणे पूण aw. फलं भावोति^ न तद्शेषलमिति वाच्यं । तमेव विदित्वा मुनि- भवत्ये तमेव प्रवाजिनो लोकमभोष्छन्तः 1 प्रत्रजन्तौति खतेस्तद्द्‌- नस्य गादहंस्ःविरोधिलेन तद्रुम्भवात्‌। aa साष्वसाधुक् फलसम्बन्धर हितस्तस्य कठत्वेन तथात्रमनुपपन्नमतो जीवात्मन एव तथात्व' नतु UTE | न चरैतयोर्वीस्तनाभेदात्रेवभिति बां | वास्तवाभे टाज्जोवेऽण॒क्त्ुतिभ्वस्तथात्वस्य सुवचत्वात्‌ | वास्त वामेदस्य gita निरस्तत्वात्‌ तमादाय ये वृन्बपच्चास्ते पूव्वै- पत्ता एवेत्यलमुक्या।

न HUW न प्रजया धनेन

MUAH ABAAATAT: |

परेण नाकं निहितं qerat

विभ्चाजते यदयतयोःऽ विशन्ति ॥

दूति अत्या कमयप्रजाघनेर्मोक्ताप्राधिसुक्रा त्यागेन aaifa-

रुच्यते । त्यागविषयस्यान्यस्यानुक्या ¶ सातिध्यात्‌ कम्मषदौना- मेव त्यागोऽभिप्रेतः। तथाच सुक्तोपदखप्यलाद्गवत उक्तसाध- नेन भुक्ताः data परेण विद्यमानमपि भक्तया wea विभ्राजते तत्‌ यस्मात्‌ परन्नापरमस्तौत्यादि्निोपक्रान्तत्ात्‌

# भवतौति इति @ |

+ क्लनीपसन्तः इति a |

+ साघु साधुकश्मफलसन्वन्ध दति पुक्नकान्तरेषु टश्यते। ६ तत्‌ यतय दृतिख।

श त्यागविषयस्यानुक्तया इति a |

२२२ अणुभाष्यम | देय अध्यायस्य

परुषोत्तमसरूपं यतयः विरहभावेन तदना खातुम शक्तास्तत्‌- niga यतमाना fauna भक्तिमार्मीयाणां फलसुक्तं। श्रय वेदान्तविज्ञानेत्युचा ज्ञानमार्गयाण्णं फलसुक्त' । श्रन्यथा पौन- रतयं स्यात्‌ | एवं कन््न्नानाभ्यामधिको भक्तिमागस्तत्प्राप्यः पुसः षोत्तमच्च श्रुतावपदिशखत इति तदेकप्रमाणवादिनी * वाद्राय- णस्य मतमप्येवं जभिनिमतादधिकमिव्य्थः |

एवं खुल्या परमतं fara श्िष्यविष्टासार्थ' स्ानुभवसपि भ्रमाणएयति। तदृशनादिति। उक्ताधिक्यवच्चेनैव† भगवतो भक्तिमागस्य चानुभवादिव्यर्घः। चुतयोऽधिकमानानं दभेय- न्तोति न व्याख्यानमुपदेएपदेन पोनरक्यापत्तेः | तन््मतमनिरस्य तस्मात्‌ खमतञ्माधिक्यमावेाक्तचा निस्कामकश्णखिन्तश्रदिहेत- त्वेन परम्प्ररान्नानमार्गोपयोगाङ्गोकारः Gaal युषश्टिभज्ि- amg सोऽपिन यत्र योगेनेति वाक्यात्‌ । एवं सति क्र कन्म शेषद्दगन्योऽपि ब्रह्मलोति भावः ।

Ae दशनं ॥ ९ ॥

यदुक्तमाचारदगनात्‌ Buty ब्रह्मण इति तदपि न साधोयसुल्य' यतो wai ब्रह्मविदां एकटतोयजन्मवदाष- भादौरनां व्यागदशनात्‌। एतेन यद्धिदां कर्मतया गस्तस्य AAI कथं ufequfa शक्यमिति भावः सूच्यते। एतेन कम्चणय- शक्तान्‌ प्रति त्यागविधिरिति निरस्तं । शकादोनामतघातात्‌ |

भ्ये पादः | अणुभाष्यम्‌ । २२२

AA on, aq जनकीदह वैदे इति शुतिसाडाय्यादाचारदशनं व्याग- द्शे नाद्धिकबलमित्यत उत्तरं पठति ।

HAST AR ॥ १०॥

ब्रह्मविदां सन्षामेतदाचारस्ेन्निरूपयेच्छरतिलदा त्वदुक्त स्यात्रतरेवं# यत एतादृशो ुतित्रह्मवित्सु wag न यूयते | तथाडि।

एतद सवे तदिदास sie षयः कावपेयाः किमया वयमध्येष्यामहे किमर्था वयं agra? एतद्धस्म वैतत्‌ ya विदां सोऽग्निदोच' न लजुहवाञ्चक्रिरे । एतं वे तमात्मानं विदिता amu: घुवै्णायाच्च विन्तषणायाच्चां लोकेषणायाच व्युला- याय fuga चरन्ति एतावदरे खल्वखतत्वमिति Fat याज्ञवल्कयः प्रवत्राजे्या(दि खुतयो बह स्दिद्‌ां कम्मत्यागमेवानु- वद्‌न्ति। श्रतस्ागपत्त एव वलवान्‌ | I नतु ब्रह्मविच्लाविथेषेऽप्येकेषां कम्मकतिरेकेषां au दूति विभागः कुत इत्याशङ्य तच हेतुमाह |

विभागः शतवत्‌ ॥ ११ ॥ एतस्येवानन्दस्यान्यानि शतानि माचासुपजोवन्तीति 32- मौनुष्षानन्दमारभ्य बद्मानन्दपयन्तः Asnfuar श्रानन्दास्त

% नद्येवमिति @ |

† वित्तेषणायाख दति ख पुस्तके नालि | { एवं वलकान इति a |

§ ब्रह्मविच्वाशेषरेऽपौति a |

२२४ अणभाष्यम्‌ | {24 अध्यायस्य

सव्वं पुरुषोत्तमानन्दात्मका+ UA! एवं सति येषु यावानानन्दो दत्तोऽस्ि तावन्तः तन्निरूपयन््यधिकारतारतम्येन तदानमिति ज्ञापनाय शतोत्तरं शतोत्तरमानन्दः अुतिन्येरूपयत्‌ अतएव AQT A ख्यासमानसंस्ययेवोत्करषं † उक्तस्तेन पएरुषधम्मैस्या धि- कारस्य वोत्कथः दुच्यते एवं प्रक्तेऽप्यन्यभावरादहित्यतास्तम्बन भगवद्गावतारतम्यं अचर त्वनुग्रह एवाधिकाररूपद्रति तदुत्कष ल्यागस्तदनुत्कपे Aga: | aaa तदतो विधानादिति तत्राह । अध्ययनमाचवतः ॥ १२॥

यदुक्तं ब्रह्िष्ठोा amatfe aa agua वैदएवोच्यते नतु utara at नद्मतेनाविक्लतनब्द्रूपत्वं ज्ञात्वा सततं तदधष्ययनमात्रं यः करोति नतु तेन किञ्चित्‌ कामयते तस्याधि- कारो ब्रह्मलारलिज्य इल्युयत दति न ब्रह्म्नानस्य waive | प्रव्यस्यातिशावनायंकल्रादतिषएयेन ब्रह्मरूपस्तटव भवतौति In तस्य तदालििज्यमेवं सति ब्रह्मपदं amqurafa सङ्ग- च्छते। अयवा बेदाध्ययनमात्रवतः कम्बण्यधिकारो ततु aw- विदोऽपीत्यथ;। न च तदन्तःपातितेन वैदान्तानामभ्यष्ययन- स्यावकश्यत्वे तत्मतिपायब्रह्मनज्ञानस्यायवञ्जे नोयलात्‌ तदतएव तत्राधिकार इति वाच्य", शब्द्परोत्तन्नानस्यं ब्रह्मन्ञानत्वा- भावात्‌ ¦ नहि सितामधुरेति शब्द्ज्ञानमात्रवांसतन्ाघुयन्नो भवति। तथा सति पित्तोपरमादिक तत्‌कायमपि स्यात्‌

# सन्नपुरुपोत्तमानन्दात्मका दति @ | + उत्‌काष इति ख' |

{ तधा तच्च ama नेति ख'।

§ पित्तापच्यादिकमिति ख |

श्ये पादः] अणाभाष्यम्‌। ३२५

aaa । अतएव STITT सनत्कुमारेण asa तेन मोपसौदे- वयक्तो नारद्‌ खग्वेदमारभ्य सपंदेवजनभ्विद्यापयन्त' खाधौ- नमुक्रादह whee मन्तविदेवास्मि नात्मविदित्यतोऽपरोत्तब्रह्म- ज्ञानमेव बह्मन्ञानसुच्यते। saga तेत्तिरोयोपनिषल्सु वेदान्त famagfafaatat इति waa) विन्नानमनुभवएव नतु ज्ञान- माच्रमतो FUE eaves ब्रह्मणः । तं विद्याक्मणीलया- दिख darting. पूर्वटेहत्यागसामयिकं sara निरूपयति नतु ब्रह्मविद्‌ इति समन्वारभरणदिति qagqefaaararag | agin नियमाचेति तत्रा । नाविशेषात्‌ ॥ १३२॥

प्राज्िनमित्यादिश्चुतिभ्यः waaay चथा नियमः श्रुयते नतथा व्याग इति aga तत्र। gait अविशेषात्‌। न क्मरा न प्रजया धनेन aaa अख्तत्वमानशरिति युतिः कामी दिनाऽरुतत्वाप्रासिसुक्ता ततत्यागेन at aca कमत्याग- स्ावश्यकत् वदनौति तस्मान्न fatal यत इत्ययेः। तघा- चाखूतत्वमानश्रितिपदात्‌ geal: कम्मल्यागनियमोऽमुसुक्तो स्तत्छतिनियम इति व्यवस्थेति ara: |

अधवाननु क्रमप्राप्ते तुरोयाखमे fe कम्मत्यागो दिती तस्मिन्‌ क्करणनियमस्तत्र च कत्तरङ्त्ेन तत्छरूपन्नान- मावश्यकं तच वेद्‌ान्तरेवेति कथंन क्मरेषत्वमित्यत्‌सूत्- aaa fatufa | नेति । यदहरेव विरजेदिति युतेस्तावत्‌

* दटेवयजनविद्या इति ख'। † RIAA Tal दति @ |

२२९ अएनाव्यन्‌ | [ देय अध्यायस्य

कम्प्रणि कुर्व्वीत न निर्विद्येत यावतेति भगवदाक्याच aii quay च प्रयोजकत्वाद्‌ाखमविशेषे विेषाभावा^द्प्रयोजक- त्वादित्यर्थः! यत्रापि कचित्‌ क्रमप्राभिस्ततरापि न तजन्नानं ब्रह्मन्नानमिति पूर्ववख्चएवोक्तमिति भावः। एतेन वेदाध्यय- नादिकमप्यप्रयोजकमिति न्नापितमतएव शकस्य वेराग्याति- शयादुपनयनादेरप्यनपेक्तोचयते |

एवं सूचदयेन करम्ाधिकारसम्प्राद्कत्वेन ATTA aaa निरस्त i श्रथ ग्रहिलतया ब्रह्ष्ठ इत्य ब्रह्मपदेन परएवोच्यत इति aefa ततापि वदामः

स्तुतयेऽनुमतिर्वा ॥ १६॥ द्शेषूणमासाबेताटमे यत्र ब्रह्मविदा्लिज्याधिकारौति ततृसुत्यर् aft ब्द्धे्यनेन बद्मविदोप्यार्तिज्येऽलुमतिः क्रियते न तु तस्याधिकारित्वमभिप्रेतसुक्तानुपपत्तिभिरिव्यथंः। कामकारेण BH १५ ॥ नन्वेष नित्यो महिमा ब्राद्यणस्यां न कम्मं णा[ aga नोक- नोयानिति gat ब्रह्मविदः कम्क्लतरगुण्दोषो निषिेते। सच ufagan इति ब्रह्मविदः ऽ कम्मकरणमावश्यकसिति प्रा उच्यते कामकारेणेति। करणं कारः। काभेनेच्छ्या करणं कामकारस्तथाच परानुग्रदायमिच्छामातरेण नतु विधिवश्णद्यत्‌

# आग्म्विशेषाभावादिति ख | † बाह्येति ख' |

t कम्मेणोति a

$ ब्रह्मवित्‌ ब्रह्मदः इति ay

भ्य पाद्‌; ] अणुभाष्यम्‌ | BRO

करणं तत्‌ कामकार इव्युयते। तथाचेवं छते काणि awMATT- टोषप्रसक्तौ तत्मतिषेधभमेके णखिनः एष faa cafe wafer | न द्येतावता क्मजत्यधिकारप्रासिरिति भावः| भ्रथवा कामेन कारो यस्य स तथा ताद्शेन WAU प्राप्हद्भिद्ासयोः सम्बन्धाभावं ब्रह्मविदे पठन्तोत्यघं;। चकारेणेषखरान्नया लोकसंग्रादहा्थं कतं कम्मं“ Wasa सर्व्वस्य वणौ सवैस्येणान

ala खतेस्तया ।

© BAZ ॥ १६॥ अनेन कम्म्ाधिकाराभावे हतवन्तरसुच्यते। sama fe {वि € A < ययाकथयचित्‌ कमङूतिसम्भावनापि यस्य त्खण्डव्रह्मादतभानं [ऋ कि + ९ e a e oo ~ ब्रह्मेत्येव न त्विदं बद्धेति wae! श्रतो देश्यत्वेन प्रपच्चस्यापि भानात्‌ Haws! तथाचाखण्डतद्धाने कमेतद्धिकारारेरुप- 09 © मद्‌ ` चेके wifes waanfa a ब्रह्मज्ञानसख कमरेषत्लसमा- वनापौोल्यथः। afig यत त्वस्य elas केन कम्प ष्ये दित्यादरिरूषा | Ca अर ऊध रोतःसु च शब्दं FIN १७॥ sae विचायते। तब्रह्मचयथानन्तरं ararafa gat

aaa ब्रह्मचयादटेव प्रत्रजदित्यादिगुतिभिन्रह्मचारिणएव प्रत्रजनमपि बोध्यते। एवं सल्यविरोधाय agutafa स्ते

% waaay: दृति ख | + Fafa दखण्डममिति a + qwafafa खग

BR

२२८ अएभाष्यम्‌ | | दय अध्यायख

रागितद्रहितमेदटेन विषयभेदो वाच्यः। तच * ब्रह्मचथाविशेषे- ऽपि भगवद्‌नुग्रहविशेषजवित्तश्टुदिविशेषजवेदान्तथपरिन्ञान- मेव हतुर्वायः। वेदान्तविन्नानसुनिशितायीः सच्यासयोगाद्यतयः grat इति युतिरिममेवायमाद। तथा चेतादणा uate - रेतस TATA | ए३ सन्यूहवरेतःसु कम्म्भाव उक्तरीत्या त्वया- प्युरोकाय दति ज्ञानरदितानां क्मण्धिकारस्तदतां सन्यास इति त्वदुक्तादिपरौतोऽथेः सिद्यतीति क कमंशेषत्वसम्भावना Sa | ननु सन्यासेऽपि तदाश्रमीणं कमीस्तोति वैरागम्यसहल्मतं ्ञानमेतच्छेषभूत तदसदहरतं तद्‌ ग्निहोतादिशेषभ्रतमिति न वैपरीत्यमिति uta ate शब्द्‌ हीति | ज्ञानखरूपं तत्‌- mag न afafas किन्तु वेदमाच्सिद'ः। aa तु तमेवं fastaaa इह भवति ब्रह्मविदाप्नोति att ava विदुर- खतास्ते भवन्तौत्यादिवाक्येनरह्मन्ञानस्य dara फलं श्रूयते सर्व्यसाघधनानां साक्ात्परम्पराभेदेन तत्रेव पथवस्ानादतो धरिग्राहकमानविरोधात्‌ सद्यासाश्रमोणएकम्मरेषत्वमपि न aq कय मित्वथेः । नन्वेवं सन्धासत्रैय्यभिति चेत्‌ । न । ब्रह्म विद्तिरिकतसङ्गस्य भगवदिस्मारकत्वेनावश्यत्याज्यल्ेन Zar कथनादतणएव मेदान्तविज्नानसुनिधिताया इलुक्ला सद्यास- योगायतयः शइसत्वा इत्युक्तं | AA पञ्चम्या श्रन्तःकरणे संस्कार विरषाधायकत्वच्च प्रतोयते सन्यासस्य। सच ससारः फलोपकायङ्गमित्यावश्यकः सन्यासो म््यद्‌मागें। ygfez-

# यतेति ख । + परामिति @

ध्यं पादः | AUDA | २२९

मागें AAI व्यवसखा। न ज्ञानं नच वैराग्य प्रायः श्रेयो भवेदिहेति वाक्यात्‌ |

परामर्श" जेमिनिरचोदना चापवदति हि ॥ १८॥

ऊ्करेतःसु च न्ञानोक्तेसस्य सुक्तिफलकत्वोक्तेः किं प्रजया करिष्यामो येषां alana नायं लोक इत्यादिश्रुतेश्च ब्रह्म- प्राप्तावेव सर्व्वस्याः खुतेस्तात्पथमिति सिद्ाति। तस्या एव सव्व- क्तेशापायपूव्यैकपरमानन्द्रूपत्वात्र तु HAGA दुःखामकसंसार- हेतुत्वात्‌ तस्य । जौवश्रयोनिमिश्तमेव gravy । श्रन्यथा निषेधविधिनेस्यात्‌। तथाच करविधिनापि परभ्परामोत्त एव फलत्वेन पराष्टश्यत इति fasta > परामश'कमखातन्तय- वादौ जेभिनिरपवदति बाधत Tae: | मोहकण्णखप्रवत्तकः स इतौण्वरमेव न मनुते यतोऽतस्तम्रा्िस्तस्य मते दूरापास्ता । कम्मानधिकारिणामन्धादौनां सन्यासविधिविषयत्वमन्यथा वी- रदा वा एष देवानां योऽप्निसुदासयत दति निषेधविधिनं | स्यादतो ब्रह्मचय्यः समाप्य Wel भवेत्‌ खटदादनौभ्रूला प्रत्रजे- दयदिषैतरथा ब्रह्मचर्यादेव प्रव्रजेत्‌ ग्दादनादेति शुतेरप्यङ्हौन एव स विषयो यत आगुभांगविभागेनाश्रमाणां विधानं । ada तस्मिन्‌ टदेडन्द्रियादित्रैकल्यः नियतमतः क्मणेव शुतेस्तात्‌- पय्ये । अपिच ज्ञानकन्मणोरलौकिक्फलसाधकत्वेन विदित- त्वमेव प्रयोजकं । भरपरोक्तत्रह्मज्ञानञ्च न विधेयं साक्तात्‌ खकव्य-

* नोयमात्मा aa sta इति ar इति faai ai इति a | ‡ इति च्रतिर्नस्यादिति खः।

28° AUHTAA 1 { देय अध्थायस्य

साप्यलाचोद्नाबोधकलिडादयभावाश्च ^ ज्ञानस्य न सुक्ति- साधकत्वं वक्त wai य एनं विदुरित्यादिसु यागेषिज्य- विष्णुस तिपरेत्याण्येनाह। अचोदना चेति। जमिनिवत्तत्‌- सदहायभ्रूतेयमचोदना च परामशमपवदतोति सम्बन्धः तथाच विधिसम्बन्धात्‌ कम्मेवानुखेयं न तु सुक्तिसाधनमप्यतयाला- fefa fad |

अन्‌ष्टेयं वाद्‌ रायणः ATITAA: ॥ Ve ॥ बादरायण भआआचार्यया जैभिनेरपि गुरुस्तदेव कत्तव्यमिति शिष्यसम्मतमनुष्टेयं कम्मापवद्तोति gaa सम्बन्धः। aa हेतुः साम्ययुतैः यथा वौरहा वा ua देवानामिति gat कश्य- ल्यागकन्तनिंन्दा aaa एवमेव भगवत्‌ज्ञानरडितस्यापि सा qad यतः। तथाड़ि रस्या t ata & लोका अन्धेन तमसात्तताः। aie प्रेत्यापि ‡ गच्छन्त्यविदां सोऽवुघा जनाः ॥ एतदये चये तद्िदुरख्तास्ते भवन्धेतरे दुःखमेवोपय- न्तोत्यादिरूपा | एतच निन्दामात्रेण साम्यसुक्तमापाततो aq- तस्तु तमेतं वेदानुवचनेन तरिषिदिषन्ति ब्रह्मचय्येण तपसा खदया यन्नेनानाएकेन चैतमेव fafear सुनिभेवत्येनमेवऽ प्रत्राजिनो

e लिङ्गादययभावाचचति @ |

7 Bear iia षव afaq दश्यते, } प्रेल्याभिगच्छन्तीति वा aia: |

§ wuqaaaafa वा ara: |

eu पदः] AQAA | २४१

लोकमौष्॒न्तः* प्रत्रजन्ति इति Fat न्नानसाघधनत्ेनेवाश्रम- कमकरणोत्तेख न खातन्त्य HAT WH Tl श्रतएव शुकस्य न ब्रह्म चर्य्यीदिकमपि फलस्य जातत्वेन तत्साधनानपेक्तणात्‌ | न च स्वगंकामपदशवणात्रैवसमिति वाचय | बद्भिमतलोका- Raat यन्न दुःखेन संभिन्नमिति वाक्यरेषोक्तखगपदप्रघत्ति- निमित्तघरम्माभावाद्‌ानमसुखस्येव तादृशात्‌ तस्यैव aad: । एवं सति तमेतं वेदानुवचनेनेति t श्ुत्येकवाक्यतापि सम्म- aasaat तु facta wa ननु टृ्टफलका अपि कारौरोचि- च्रादि यागाः श्रूयन्त दरति मैवं fawa eff चेत्‌ उच्यते। नित्यकश्णो fe ज्ञानसाधनत्वसुच्यते ब्रीहिपभ्वादौनां afa- बौदकत्वात्‌ तच्छषलेन तेषां विधानं एवं खति वौरहेति सुतिः साभिकस्य whey श्रालस्यादिदोषेण तदुद्ासने दोषमाह नत्वाश्रमएन्तरपरिग्रह दति मन्तव्यं । Tay तदुच्छेदस्तदिधि- वैयथ्यच्च स्यात्‌| न चानधिक्लतमादाय तत्‌समादितिरिति वाच्यं । अच एच्छामोऽन्यपङ्ादिभिः प्रत्रजनं कामिति विधिरशयाहोखिदया वज्नौोवमग्निहो त्र विधायकप्रत्रजनविधायक[- वाक्ययोविरोघाभावाय विषयो भित्र: कल्याते। नादयोऽशुतैः। न द्वितौयः यददरेव विरजेदिति zat वैराग्यवतः प्रव्रजन- विधानात्‌ तेनेव विषयभेद्सिद्धौ तत्कल्पनानवकाश्ात्‌ । तेन नापुचष्य लोकोऽस्तोति खुतिरप्यविदहिषयविणोति न fad: |

* लीकमौत्तन्त दति वा qr: | Tt बचनेति ख'। t वाक्यप्रवत्तनविधायकं इति ख'।

३४२ अणभाष्यम्‌ | [ श्य अध्याय

fasta: प्रजा न कामयन्त दूति श्रुतेः। एतैनणं वयापाक्षरण- मपि van वेदितव्य ्रविद्वद्विषवत्वात्‌।

यदप्य॒क्तमचोद्ना चेति खत्रावयवेन चोद्नाबोधकलिडनगद्य- भावो बाधक * fai तद्पिन साधोयः। अखुतिसाभ्यादेव। श्रयते हि तस्मादेवं विच्चछान्तोदान्त उपर तस्ति तिन्ञुः द्धावित्त भ्रूत्रालमन्येवात्ानं पणश्ेदिति। न च प्रमारवस्तुपरतन्ततल्रात्र sing विधेधतेति ater) इतरन्नानस्य † तथाऽपि जोवा- ललच्तणेऽधिष्ठाने परमात्मनो भगवतो दशनस्यान्यतोऽप्राप्तत्वात्‌ | यद्वान्तसाधनस्तदर्भने खरूपयोग्यतासम्परत्तावात्न्यधिष्ठाने परमातदथनानुक्ूलप्रयन्नविधानसग्रवाच्छबणएविधिना अुति- वाक्यजशाब्दन्नानातुकूलप्रयन्नविधानवत्‌ । एवमेव fe याग विधिनापि क्रियारूपथागस्य खानुकूलप्रयन्नाभौनवेन स प्रयन- एव विधोयतेऽन्याप्राप्तत्वात्र तु faatanaa सति तस्याः सखरतएव सम्भवात्‌ । Waa | ननु यया बौरडेति War कम- लामो निन्यते AGATA ATA ते लोका अन्धेन तमसा Sar: | तांस्ते भेत्यापि गच्छन्त्यविदांसोऽबुधा wat) ये तद्धिदुर- Bata भवन््येतरे दुःखमेवोपयन्तो{ल्यदि war भगवत्‌- ज्ञानाभावो निन्द्यते। एवं सति कमन्नानानुक्ूलप्रयलयो्विंषै- यत्वे मिथो विरोधाद्‌धिकारिमेदेन विधेयत्वं वाचः aa तावत्कर्माणि gala न निविद्येत यावतेति भगवदाक्यार्‌-

* बोधक इति ख | { दतरन्नानख तस्य तथात्वेपीति खं!

+

+ दुःखमेवापियन्ति इति वा पाटः

ये पादः] अणएभाव्यम्‌ | <BR

रागिणः aq विधोयते तद्रहितस्य ज्ञानमिति az | जनको ह वेरो बहदस्तिणिन यन्ञेनेज इति अुतेनीरःगत्वेन प्रसिदस्यापि aa कमणि gafaat सा न स्याद्धिकरारा- भावात्‌ । श्रथ जनकदृष्टान्तेन कमं णोऽङ्कित्वं ज्ञानस्य तदङ्गत्व वाच्यं | तथाच ज्ञानवता Haigeafafa प्राप्तं * प्रतिवदति। अनुेयं बादरायणः साम्यथ्युतैः | Wang तदङ्गितेनानुटेयं Huta मतं बाद्रायणोऽपवदतौति पूव्वेण सम्बन्धः | तच हेतु- माड खाभ्यश्रतेरिति | सखतोऽपुरुषाथे' कमं फलार्थिंनेवानुषटेयं । तथाचैष नित्यो महिमेति gar ज्ञानवति fafeafafaea: कर्मणोः MATA TAA साम्यं Yar दति फलाथिप्रटृत्यसम्भवेन ज्ञानिनस्तयात्वाभावषेन कर्मो च्छेदप्रसततया न क्नानस्याङ्गत्वं वक्त श्क्यं । कछषोवलस्य Meta वपने भव्जनस्येव | तथाच ज्ञानिनः प्रहत्य सम्भवेनान्येषां चाधेतरे दुःखमेवोपयन्तौति निन्दाख्वणेन तालात्‌ सन्वाथेतच्चन्ना श्ुतिज्ञा7नवहिभतं कमं कथं विद्‌- ध्यादिति ज्ञानस्य परुषायौसाघकत्वोक्तिमसदमानेनाचाय्यंण Wat निरूपितं । एवं सति पूरव्वकार्डवेयथ्यंमापततोति तत्‌- तात्पय्यमाडइ |

विधिव्वी धारणवत्‌ ॥ २० ॥ यथा MAUI मनःसमाधैरेव साध्यत्वात्‌ तत्साधनत्वेनैव मानश्या मूत्तधरणं विधीयतेनतु सखरतन्ततया फलसाधकत्वेन मनःसमाधौ दक्यागात्‌†। ततः किञ्चन न स्मरेत्‌। तच्चापि चित्त

# प्राप्त प्रतिवदति दरति wa | + मन्‌ःसमाध्यं तत्यागादिति ख'।

२४४ अणभाश्यम्‌। [ इय saw

बडिशं waafage इत्या दि वाक्येभ्यस्तया | तथा भक्तिसाधनल- जेवानुषटेयभिति तात्पर्य्य कमविधिसच्यते। न तु खवन्ततया फलसाधकत्वेन | ननु तत्र समाधिमधिक्लत्य यमारौन्यत्ा- नोति तन्मध्यपातित्वेन धारणस्य तथाल" युज्यते † प्रकते ज्ञानं भक्ति वाधिक्षत्य न aa विहितमिति टदृष्टान्तबैषम्यमिति चेत्‌ । न। उक्तानुपपच्या खानिन्द्यमेव कमे शुतिविंद्धातीत्य- am वाच्यं । निन्दायां चेतरपदात्‌ ज्ञानमध्यपातिन एव ae- विषयस्य प्राभेरावश्यकत्वात्‌। तथाच भगवत्‌न्नानस्येतरनिर- पेदत्वेन खरूपोपकारित्मस्य कमणो ATS | तघाचोक्त' | दानव्रततपोहोमजपसखाध्यायसं यमैः | खेयोभिविविधे्ान्येः कष्णे ufafe साध्यत ॥ इति एष नित्यो महिमेति चुतिरपि । यजज्नाने सति fafea- निषिदकमफला सम्बन्धस्तदित्छादित्यनुक्ता aga पदवित्‌ ar: दिति वदुक्तवतो तेन पदयोभक्तिमागगंरूपत्वेन सुष्यत्वात्‌] ततन्नानानुकूलप्रयनमेव gay faze §i तेन गवन्ति गायन्ति waite: स्मरन्ति नन्दन्ति aafea जनाः तएव पश्चन््यचिरण तावकं भवप्रवाहोपरमं पदाम्बजं | दूति वाक्याच वणणश्रमधर्मा आत्धमीख पदनज्ञानसाधनत्वेन

* फलं साघकलेनेति @ |

+ उच्यते afa al aig: |

t तेन पद्योभक्तिमागैखूपलात्‌ aq च पदयोरेव सैव्यलेन सुरत्वात्‌ इति ख | ६ विदधते इति ख।

eg पादः] अणभाष्यम्‌ | २४५

कत्तव्या इति fag | तस्व तच्छब्दस्य # प्रसिद्धायै कत्नाल्लोकवेद्‌- प्रसिदस्य एुरुषोत्तमस्यैव। तत्रापि wefaea दोनभावेन भक्ति मागोंयज्ञानवानेव स्यादेषेल्येवकारः स्व्व॑त्रानुषज्यते | तथा सति अक्तौ जातायां Baw भगवजन्नानं भवतोति ज्ञापयतुः तं विदितेति पथादुक्तवतौति तदाश्यो wad अतएव पूवव aa निरूपितं साधनत्वात्‌ । स्यादेतत्‌ । भक्तिसाधनमेव। चेत्‌ कमणः दुतेरभिप्रेतं agi भगवदिदि तत्‌फलासम्नन्ध दत्यनुप- पत्रमिति चेत्‌ । मैवं । कमर्णां दि wager ‡ खरूपयोग्यता- सम्पांद्कत्वमेव नायमात्मेति श्तेः कमज्ञानाभ्यामलम्थत्वाद्धग- वतः खरूपयोग्यतापेक्तापि माग्यीदिकस्य नतु पौष्टिकखयातएव व{ शब्द्‌ उक्तोऽनियमवाचौ | तथा सति भगवदनुग्रहेत्‌ तदा भक्तिस्तया युरुषोत्तमश्ानं तदा कमे तत्‌फलःऽ सम्बन्धगन्धोऽपि नेति किमनुपपन्न'। एतेन तमेव विदिता सुनिभवति अग्राद्लो न हि waa इत्वादिशरुतीनां मिधो विरोधः परिहतः। भक्तया ग्राह्यवात्‌ तददितरसाधनाग्राद्यलादत एवं विषिदिषन्ति न तु बिदृन्त्यपौव्या्चवतौ तमेतं बेदानुवचनेनेति युतिः पदयते । a चातुपदमेव aaa विदित्वा सुनिभवतो्यक्गेः साति- ध्यादुक्तसाघनेरेव वेदनमभिपरेतमिति ara’; वैदानुवचना- eat सन्वेषां वेदनसाधनतरे सर्व्वेषां तत्‌कत्तंणां वेदनसमन-

* तस्यव तच्छन्दख इति ख' |

† भक्तिसाधनत्मेव द्तिवा पाठः|

fuga इति ख' |

$ तत्‌फलमिति ख | ५

४४

९४६ अण॒भावष्यम्‌) [ इय अध्यायस्य

वेन मुनिभवतीत्येकत्वं afefe न वदेदतो ata कस्यचिदेकस्य भवतीति ज्ञानस्य TANS ज्ञाप्यते |

मनुष्याणां away कच्चिद्यतति सिये ।

यततामपि fagrat afaat वेत्ति awa: ॥

afa भगवद्ाक्याच! afe वेदानुवचनादिषु निःश neta: कथंदय। सवा श्रवमासेत्यादिकया TARA भग- Tae खुला यथाकथच्चित्‌ तददद नौत्ुक्ये सति सत्सङ्गाभावैन भक्तिमागीपरिचयात्‌ कममागंमातमाश्रमधमेत्ेनालोकिकाथ साधकत्वेनापि ga’ ऋ्ञातमस्तीति तदेव भगवदेदनेऽपि साधनमिति मन्यमानास्तदेव gata aq वैदिकसाधनानां वैयव्य' कथमिति चेत्‌! न। भ्रमङतत्वेऽपि जन्मान्तरोयाच्र- ज्ञानोप्रयोगिसंस्काराधायकत्ेनावयर्ध्यात्‌ ।

सुतिमाचमुपादानादिति चेन्नापून्व- त्वात ॥ RU

ननु साभ्यश्युतेहतोः कमेशेषत्व' ज्ञानस्य यद्पास्त' aaiq- पद्यते} साभ्योकतेज्नानसुतिरूपलात्‌ । श्रपिच। तथा ज्ञानि- नोऽपि कर्म पादानात्‌ कमेक्रतिखौकारादिति यावत्‌ । अन्यथा aifaat कर्मक्लत्यभावेन तत्सतगुणदोषाप्रसक्या तन्निषेघानुप- पतिः स्यात्‌ । तेषामपि तत्छ तगुणदोषसम्बन्धोऽस्त्ये वेति ज्ञापनाय मातपदं निषेषेनेतरसाधारण्यं परिद्धियते। तथाच ज्ञानि- नोऽपि कमकरणात्‌ कार्मभओषतल' sire निःपरत्यदमिति Baa वक्त युक्तं । पदन्नानस्य कमफ़लासमन्धफलकतवख्वापूल्वैलादिषै- ' यत्वमेव । नदि ae कमणो न्नानखवा यत्फलं तदुक्तिरपि

ध्य पाद्‌ | अणएुभाष्यम्‌ | २६७

सतिरेवेति gay तयोरच्छेदापत्तः। fafufe yada तस्य पुरुषप्रहत्युपयोग्य्धं कथनेनेव चारिता््यीद्न्याथ कथनस्य स्तुतित्वमसतु नाम । add प्रकते | Bash कमबन्धाभावप्रेष्ो- स्तत्‌साधनत्वन्नानएव प्रहत्तिसम्भवात्‌ | यच कमेफलसम्बन्ध- निषेधानुपपचया कमेसस्बन्ध इल्यक्त तत्न साघौयः । न हि तरणौ तमःकावव्याभाव Tae तत््रा्तिरपि सम्भवति |

TAI | परुषोत्तमन्नान^सुख्यफलस्यातिमदत्वेन सा्तात्‌ TAHA ज्नापयन्ती केसुतिकन्यायेन परम्परया तदाद्ान- यच्चा †। तं fafzar ब्राह्मणो भवतौति खुतेत्रीद्यणपदेन ब्रह्म- विदुच्यते । तथा चायपदेन बदिस्यत्राह्मणमादत्येदेथे छते स क] इत्याकाङ्घायामाइतं ब्राह्मणं विदिता fafeafafas- फला सम्बन्धौ भवतौति waa cq: साच्ताच्नगवहिदः fag वाच्यमिति भावः। श्रतस्तस्येव तच्छब्दस्य पून्बपरामभित्वाद्‌ ब्राह्मणस्येव unafeat भक्त्यैव पदविव्ात्‌ तजुन्नानानुकूल- प्रयत्न वान्‌ स्यात्‌ तद्नजेतेति यावत्‌ । तथाच $ aa भगवदिष- यकन्नानस्याप्युक्तरोत्या न HART वक्‌. शक्य तत्र भगवज्‌- ज्ञानस्य तथाल दूरतरणमिति wa’ सुस्थं |

® सानफलखति a |

{ wagral इतिख।

{ सचड्तिखः।

§ यथयाचेति खः ।

¶ दररद्ररतरंद्रति a

|| सत॒तिमातम्‌पादानात्‌ इत्यस्य पूव्रस्छानन्तरमेष भगवता भाष्यकारेण भाव- शब्दाच्च इति aa रहोतं वह्लभावाय्येन त्‌ तत्‌ परिहतं |

२४८ अणुभाष्यम | रेय॒ अध्याय

पारिञ्षवार्था इति चेन्न विशेषितत्वात्‌ ॥ २२॥

TY प्रकारान्तरेण WEA | wya वारुणि; वरुणं पितरसुप- ससार । walfe भगव इति होपससाद सनत्कुमारं नारदः। प्रतदनो va टेवोदासिरिद्धस्य प्रियं धामोपजगा- मेत्यादपाल्यानेहिं ब्रह्मविद्या निरूप्यते। सर्व्वाखाख्यानानिं पारियवे शसतोति खुल्या णसनरेषत्व तेषामवगम्यते। शंसने गन्दमाच्य WAIANAE तघालादुपरेश्णन्ताख्यानप्रति- पायं ज्ञानं मन्ताथेवद्प्रयोजकमिति करमेशेषत्वमपि न am शक्य'। प्राधान्यन्तु दूरापास्तं। धर्मिण एवासिद्धेरित्याद { पारिष्चवायां इति । sate wat उपाख्यानश्रुतयः कमंशेष- WAT इत्ययं; AAT एवमपि कमशेषल् ज्ञानस्य म सम्भवतीत्याह । नेति । कुतः fatfeaara) कमणः सका- शात्‌ ज्ञानं विरशेषितमधिकधमविथिष्टते नोक्तमिति न ज्ञानस्य कमरेषत्रभित्यथेः। ननु विशेषितत्वमाख्यानेच्ेषेत्यप्रयोजको Safefa चेत्‌। मैवं आचाय्याए्यानवगमात्‌। तथादि। पृचयैन्तुष्यतु gia इति न्यायेनाख्यानानां शंसनशेषित्व सुपेच्योयते। नह्याख्यानेष्वेव ज्ञानं निरूप्यते किन्न्य- चापि। तयाडि | तेन्तिरीयक्े प्यते ब्रह्म विद्ाप्रोति परन्तदेषा Wal सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रद्मेलयपक्रम्य माहात्यविशेषन्ञानाधं-

* भगवत tia @

+ रीपाससादति |@ 4

t =ufafs: दति ख'।

§ शमनगरेपत्वसुपेचिला इति खः ।

भ्यं पादः | अणभाष्यम्‌ | २६०

माक्राशादिकत्त वसुक्का नन्दमयल्वं रसरूपवमण॒क्घाभ्भोषास्मादि- त्यादिना सव्वेनियामकत्वच्चोक्ता भगवानेव पूर्णीनन्द इति ज्नापनायानन्दगणनां कल्रानन्दमयं पुरुषोत्तमं प्रात्रेनानुश्वय- मानानल्दखरूपं यतो वाचो निवत्तन्ते श्रप्राप्य मनसा सहे- त्यादिनोक्ता तिदो मादाव्यसुच्ते। way ez वावन तपति किमदं ary नाकरवं किमदं पापकरवमिति। अतर ज्ञानवान्‌ Ufagd देशक्रालापरिच्छित सव्व कत्तांरं निरवध्या- नन्दा त्कं सव्वनियामकं मनोवागमोचरं पुरुषोत्तमं प्राप्रोति। कमे तु खयं कोणालक तहांश्चास्यैनानन्दस्यान्यानि भूतानि मातासुपजौोवन्तोति ga न्ञद्रतरानन्दजनकखगपण्वा दि फल- माप्नोति विदितनिषिद्धकमणो्ाप्रयोजकलत्व' तस्मिन्‌ चत इति कमणः सकाशात्‌ wag निरवधिरेव विशेष उच्यतडतिन धम्येसिद्धिनवा कर्मेरेषत्व' ज्ञानस्य सिद्य॒ति । तथाप्याख्यान- म्रतिपादितविद्यानामसिदिरेवेति चेत्‌ तत्राह | तथाचेकवाक्यतोपवन्धात्‌ ॥ २३॥

यथा कैवलयुतेर्वियाप्राधान्य तथेवोपाख्यानशुतीनामि- त्य्थः। चकारेण प्रस्नोत्तरेनिर्णोता्थप्रतिपादनं | मह तामेवात्र yafa: सापि बद्ायासपूव्विकेति विद्यामाहात्यन्ञापनं प्ररोचनञच्चाधिकमुपाख्यानानासुपाख्यानं विनेव विद्यानिरूपि- कायाः 3a: सकाशादित्युयते। तत्र हेतुरेकवाक्यतोपवबन्धा- दिति। आचाथवान्‌ पुरुषोवेदेति अुत्येकवाक्वताज्ञानमाख्यानं

* रसखरूपतमुक्रा sfaq |

२५० अणुभाष्यम्‌ [ [ 34 अध्याषस्य

विना a भवतीति तदथसुपबन्धात्‌ गुरुरिष्कथोपवन्धा- दिषव्यथंः। श्रयवोपाल्यानरद्दितायां श्रुतौ aut ज्ञानं निरूप्यते agaraife ana इति दोपससाद्‌ सनत्कुमार नारद्‌ इत्या- दयाख्यानेष्वपि निरुप्यते इत्यनाख्यानशयुतयैकवाक्यतयेवाख्याने ज्ञानखरूपोपवबन्धात्‌ प्रतिपादनादिल्यथः। नेकच्यवाविनोप- पदेन # वस्तु प्रतौयात्‌ तत्तत्‌गुरस्तत्तच्छिष्यकथयातत्सामोष्य मतोचयतेऽन्यया सामोप्यासम्भवाद्‌तः कल्ितत्रशणङ्ानिरासः + नन्वेवमपि पारिष्ठवाधेतेन बाधकं} पश्याम इति चेत्‌। उच्यते। अश्वभेधप्रकरणे मनुवेवसखतो राजेत्यादौन्याख्यानानि यत्र पटितानि aa सामान्यतस्तेषां विनियोगः सव्वाण्याख्या- नानि पारिष्रवे शंसतौत्यनेनोक्त इति सव्वंणब्दस्तदाख्यानपर एव नत्वाख्यानान्तर परोऽपि प्रकरणस्य नियामकल्रात्‌। णवं सति यदा पारिक्षवास्यकमप्रस्तावस्तदा विशेषविनियोग उक्तः पारिश्चवमाचन्नौतेति। aa प्रयभेऽदनि मतुरवेबखतो राजेति दितीयेऽदनीन्द्रोवेवखत इति ठतीथेऽदनि चमो तैवखतोराज- त्याख्यानविशेषा § वाक्यशेषे विनियुज्यन्ते। श्राख्यानसामन्य- परत्वे तहोषिशेषडउपाख्यानविगरेषविधानं न स्यात्‌ । waa पारिश्नवभिव्येकबचनमतोनाख्यानान्तरगन्ध सम्बन्धोऽपि । प्रापका- भावात्‌ |

* उपरेशेनेति ख |

1 कच्ितल्व' शडानि रासं ईति a | ‡ बोधकभमिति पुस्कान्तरे दश्यते | § इव्याद्याष्डानविशेषा इति ख' |

ee पादः ] अणुभाष्यम्‌ | २५९१

सतणए्वाग्नोन्धनादयनपेत्ता * ॥ २४॥

एवं पुरुषा्धौऽतःगब्दादिद्यु पक्रम्य ज्ञानख फलसाधने कर्मा नपे्त्वसुपपाद्य तजैवोपपच्यन्तरमाद्। यतोज्ञानी ज्ञानेन खयमेव quant जातोऽतएव जराम््याग्निहो तेऽग्निस्तदिन्धनं समिदादि। तददय अाज्याद्यस्तेषामनपेच्तोक्ता Bat । ते्ति- Day पद्यते | aad विदुषो यज्ञस्यात्मा यजमानः खडा पनौ शरोरमि्षमुरोवेदिर्लो मानि ववदः भिखा हदयं यः काम आज्यं मन्यः पश्स्तपोऽप्रिरित्यादि। एतेन यदन्यस्य यज्ञता- सम्पादकं तस्य खकाय्यसाधने कथं यन्नापेत्ता भवेदिति भावः aya |

ATTA च यन्नादिभर तेर्च- वत्‌॥ २५ ॥

उक्तन्यायेन wa प्रति कमणः फलोपकारित्वाभाकैेऽपि खरूपोपकारित्वमस्ि न वैति चिन्त्यते। aa नेति qa: wa: गुरूपसन्तितदुपरेशेरेव तत्छम्भवादाचायवान्‌ पुरुषो वेदेति mai. अन्न सिदान्तमाह। wattafa । wast कमेन्नान- AMAT पुरुषोत्तमज्ञानोत्त्तावसत्यपेक्ता। अत YATUATS | यन्ञादिखतेरिति। यज्ञादिनिरूपिका श्रुतिरेव प्रमाणं यत इत्यथः | ददमचाक्तं। प॒रुपोत्तमएव सख तन्त पुरुषा थरूपस्तत्‌- प्रािरेव wal) ततर प्ेमभक्तिजं तजज्ञानमेव साधनमिति

# अतएव चागौन्धनायनपेचा इति पुक्तकान्तरसम्मतः Ts: | + तत्‌प्राप्िरेषां फलं इति खः

२५२ अणभाव्यम्‌ । [ इय अध्याधसय

~

न्ह्मविदाप्रति परमित्यादि afaagaa * प्रतिपायते। भथे- तरे दुःखमेवोपयन्तोति gar ज्ञानरदहितानां दुःखमात्प्रासि- रुच्यते । एवं सति स्तोऽपुरुषायेरूपं यन्नादिकं सर्व्बायतच्च- प्रतिपादिका gfaufaaqata तत्‌ सर्वया प॒रुषाय साधन- qaafa मन्तव्यः । तच निःकामतयैव कतं तथा। अतएव वजसमनेयिशथाखायां यथाकारी यथयाचारौ तथा भवति साघुकारौ साधुभेवति पापकारौ पापो भवतोल्युपक्रम्य प्यते AMMA युनरेत्यस्मै लोकाय कमण इति कामयमागोऽथा- कामयमानोयो कामो निःकाम श्रात्मकाम भाप्तकामो भवति तस्मात्‌ † प्राणा उत्रामन्यचव समवलोयन्ते ब्रह्मैव सन्‌ ब्रह्मा- gaat | श्रयाकामयमानः § wat निरूप्यत इति शेषः । यः पुमान्‌ | कमक तावकामस्ततो निःकामः सत्रामकामो fre यधिसेहवान्‌ प्रभौ | ततो भगववराघ्याप्तकामो Nadler | भत यथाकारोव्यादिना कमेकन्तैरेवीपक्रमादथाकामयमान इत्यने- नापि तथामूतः सणएवोच्यते। एवं सति सत्‌कर्मप्रहच्ययें विविधफलानि ** खयमेवोक्ता जनान्‌ arfaaaifafa खोक्त-

* य एतदिदुरख्तास्ते भवन्तौत्यादि च्रुतिसदस्रं रिति वा Urs: | tT न तस्मादिति ख ।

‡ उत्‌क्रमतोति खः

§ wa यथा कामयमान दति ख|

J कः पुमान इतिखः।

|| awt इति ख|

ax विफलानषैति ख |

se पाद; ] अणुभाष्यम्‌ | २५२

करणाचिरेण दयया fata करोति | सकामतयापि क्रियमाणे नैव व्रेदिककमंणानेकजन्मभिः संस्वारविशेषप्रचयेनापि तथा| काषाये कर्मभिः; WR ततो wa wana इत्यादि wha ज्ञानोत्पत्तौ कम्मीपेचास्तीति चकारेण युष्टावद्गेकतस्य aa: नपैक्तेति सा समुचोयते। saga नायमालेत्यादि afaa विरु- ध्यते | ननु ज्ञानद्वारा कम्मादीनामेव फलसाघकलवमस्िति शङ्गा निरासाय टदष्टान्तमादाणखवदिति। यथा सखे्टफलसाधकदेश- व्धवध्ानात्कदटेगातिक्रमेऽग्वस्य Wiad नतु aa फलसद्ध वपि तथा भाधिमौतिकाध्यालिकाधिदेविकप्रतिवन्धनिहत्ताषेव तेषां साधनत्वः नतु भगवत्‌प्राप्तावपौत्ययंः। Ta मुमुह्तभक्त- विषयकमिति ज्ञेवं। आत्यन्तिकभक्तिमतां भक्तौतरानपेच् णात्‌ |

शमदमाद्युपेतः स्यात्‌ तथापि तु तद्िधेस्तदङ्गतया तेषामवश्चानुष्टेयतवात्‌ ॥ २९॥

ननु तस्मादेव विच्छान्तोदान्त इत्याद्नि gata ज्ञान- साधनत्वमुच्यते न यज्नादेरिति चेत्‌ तव्राद । णमद्मोदयुपैती भक्तिमागंऽपि स्यादेव यदपि तथापि तद्ङ्गतया आबन्येवा- त्मानं पश्येदिति ज्ञानमार्गवज्ञानाङ्गतयेव watiefaaeat- Maat तेषामवश्यानुष्टेयत्वात्‌ तथाविधिरिव्यधे;। भक्तिमाे खतएव गशमादोनां सम्भवेऽप्यावण्यकत्वं न तेषामिति भावः।

सन्चान्नानुमतिश्च प्राणात्यये TENANT ॥ २७॥ ननु सत्वणोधकत्वेन यज्ञमदमाटेविघानमिति मतन्नोप- पयते Wesel wanfetfa युतेस्तदिरुडा सर्व्वात्र- भचणातुमतिरपि यतः श्रयते छन्दोगानां । न wat एव॑विदि- ६५

किञ्चनानन्नं भवति। तया वाजस्नेधिनां न vat अस्यानन्नं जग्धं भवतोत्यादि । तस्मात्‌ स्शद्याथ' यन्नादेनं विधानमिति प्रासे विषयव्यवस्ामाह। श्रादारदौर्वख्येन # प्राणात्यय उप- सिते प्राणधारणस्य ज्ञानान्तरङ्गतमसाधनत्वेनाहारस्य टेह- पोषकत्वेन ततो वदिरङ्गत्वात्‌† acaafa: क्रियत इत्यथैः। अत्र प्रमाणमाह तदशंनादिति। चाक्रायणः किलपिरापद्त awa सामिखादितान्‌ इतल्माषांश्खादेत्यादि wzaeuars दिव्थः। ययपि ज्ञानखाधनत्वेन सत्वश्देरपेचितत्नाज्नाते ज्ञाने तत्‌साधनानपेकणादेवंविदौति वचनात्‌ ated सान दिक्यपि तदनुमति ननुचिवा। afa स्मत इत्यनेनाविद्षोऽ- प्यनुमतेवं चमएणएत्ाच | तथयाप्यान्ाययं णावस्थाविशेष विषयकल- सुक्तं - यत्तेन ज्ञानिनोऽप्यनापदि विदितिखयागोऽविदहितकरणच्च चित्तमालिन्यजननेन न्नानतिरोघधायकमिति अुत्यभिमतमिति न्नापते। चतएव श्रौभागवते इितोयस्कन्धे

fang कोवलं ज्ञानं प्रत्यकसम्यगवश्ितं

सत्यं Waa निगेशं नित्यमदयं।

षि विद्‌ न्ति¶ सुनयः प्रणन्तात्ये न्द्रियाशयाः

यदा avatar स्िरोभूयेत विश्चत॥

ofa ब्रह्मणोक्तं |

» दौलग्धेनेति वा पाठः। + वद्हिरङ्गादितिवा aia: | ‡ चाक्रायण दव्यपि दश्यते | § ग्रतिदशंनादिति a | ¶ wafsedtfa ख'।

ध्ये पादः ] अणभाध्यम्‌ | २५५

_ aifaatafa Qaifa देवो Anaad fe at | बलादाक्ष्यमोहाय महामाया प्रयच्छति ॥

इति ATA AAT । एषा क्नानमागोंयन्नानवतो व्यव- सेति Sa) मक्तिमार्गधयस्येवमापदसम्भवात्‌। अनन्याखिन्तघन्तो मा थे जनाः पथ्येपासते। तेषां नित्यासियुक्ञानां योगक्तेमं वहाम्यहं |

दति भगवदाक्यात्‌ | मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते इत्यत्रैवकारेण एरुषोत्तमन्नानवतएव मायातरणोक्िरच्चर- मात्रभ्ज्ञानवतां तधात्वसुचित।

अनाधाच ॥ २८॥

alate agauata ara चवित्ताशदवसम्भवेन तज्ज नितप्रतिबन्धाभावाच न दोष TAG: |

अपि च GAT ॥ २५॥ श्रापदयविदुषोऽपि दु्टात्नभक्तपे पापाभावो aa wad aa विदुषि शुत्यतुमते का शद्कैत्यथः! रखतिसत जोवितात्ययमापन्नो योऽन्नमत्ति यतस्ततः । लिप्यते न स पापेन पद्मपचमिवाम्भसा॥ दति अथवा facut दु्टकर्मासम्बन्धा srafy: ataaife भस्मसात्‌ Fea तथेति स्मथतध्पौोत्यथंः |

परब्दखातोऽकामकारे ॥ Bo ॥ यती न्नानाग्निरेव alaaceqany दरति फलदशाथां

* qqiqiq ज्ञानवतांदइतिखः'।

२५९ अणमाष्यम्‌। {[ ९२ अध्यायस्य

कमक्रारेऽपि* न दीषोऽतएव साधनदशायां तद्माकन तस्मादेवं विच्छान्तोद्‌ान्त उपरतस्तितिन्तुरित्यादिरूपः qe: कामकार- निवत्तकः श्रूयत इत्यथः । एवं ज्ञानस्य कमना कल्ये सिद जातज्ञानस्या्मकमं कत्तव्य नवेति चिन्त्यते! aa फलस्य जातत्वात्तस्यापि नाश्यलरेनाप्रयोजकलानत्र कर्तव्यमिति ye: पत्त्‌।स्तत्र सिदान्तमाह | विहितत्वाचाश्रमकर्म्रापि ॥ २१॥

यथया ्ानिनाप्यनापदि शिष्टानासेवान्रं भत्तोयं fafea- त्वात्‌ तथाऽखमकब्यापि कत्तव्यमेव नित्यं विह्ितत्वादित्यथं;। यथाऽनापदययण्ष्टात्रभच्णं दोषाय निषिदडत्वादेतचोपपादितं amiamafafiaa तथा निव्यव्यागोऽपि{ प्रत्यवायजनक्र sfa तत्‌ कत्तव्यमेवेति भावः। asta लतसापि. नाश्यत्रेना- प्रचोजकत्वान्र कत्तव्यमिति तचाह |

सुहकारित्न च॥ BQ NI

एएमद्मादौीनामन्तरङ्गसाधनानां सहकारौखाश्मकरम्ा- acted: शमादिभिरपि ज्ञानं न faded’ क्यमिति तानि कर्च॑व्यान्यक्ेत्यथः। संसारवाघनाजनकत्सखरभावोयः कर्मणां सज्ञानेन नाश्यत इति a सहकारित्ेऽनुपपत्तिः काचि- fefa भावः। एवं ज्ञानमार्गोयज्ञानखेयसाधनसुक्ता भक्ति- सा्गोयसाधनानां भगवच्छुवणादौनामित आधिक्यमावश्चकता- खाद |

a कामकारेऽपौ[त a |

, + Gard faa) . ‡ तथा तच्यागोऽपि इति wy.

श्ये प्रादः ] अणुभाष्यम्‌ | २५७

सञ्बथापि तणएवोभयलिङ्गात्‌ ॥ २२॥

भगवच्छवणवौत्तनादयः साधनान्तरवदिहितत्वेन कत्तव्या एव यद्यपि तथापि etary अन्येषां युगपदुपख्ितौ तद्‌नुरोघ- मक्त्वापि तएव भगवद्र्माएव कत्तेव्या इत्यः! कुतः श्ुनि- लिङ्गत्‌ रूतिलिङ्गाच । शयुतिलिङ्गन्त॒

तमेव धोरो विन्नाय wat कुर्व्वीत ब्राह्मणः * ।

नानुष्यायात्‌ † ag छब्दान्‌ वाचोविग्लापनं हि तत्‌ । इति

तभेवेवं जानथ अआमानमन्या वाचो विसुच्चया]खत सैष सेतुरित्यपि। अनैवकारेण भगवदतिरिक्त प्रतिषिध्य तदिष- यकज्ञानानुक्रूल waa श्रवणात्कं विज्ञायेति विधाय स्मरण- मपि -तन्मात्रविषयकमेव प्रज्ञां कुन्नीतेति वचनेन विधाय तदेकनिष्ठताडहेतश्चतानानमेव शब्दानामावत्तनमर्थानुसन्धानमपि ade नान्येषामिति नानुष्यायादह्नित्यनेनोक्तवतौ | अता- न्वित्यपसगेए ध्यानस्य पथाद्नावित्वभुच्यते। तेन योग्यतया श्रव ण्‌- कौत्तंने एव तव्यव्वेभाविनौ प्राघेते। स्मरतिः

रन्ति गायन्ति ग्ट णन्त्यभो चण शः स्मरन्ति नन्दन्ति तबेदितं जनाः) तएव पश्यन्त्यचिरेण तावकं

भवप्रवाहोपरमं Veta TT ॥ इति

# ब्रह्मण इति ख' | t नान्यध्यायात्‌ इति a | ‡ que sfa at qr: )

२५८ BUA | [ इय aur

महात्मानस्तु मां wa देवीं प्रल्लतिमायिताः! भजन्त्यनन्यमनसो ज्नात्वा भूतादिमव्ययं।॥

सततं कीनत्तयन्तो मां यतन्तख दृढव्रताः | नमस्यन्तश्च मां vag नित्ययुक्ता उपासते॥ इति

एतेन भगवदरममाणामावधमतेनान्तरङ्गवा दाश्रमकर्मणो SE- धर्मत्वेन वदिरङद्गवात्‌ तद्विरोधेनेव तत्करव्यमिति fede अतएव भगवद्र्मीन्यघमः प्रतिषिष्य तेषां qa भराधिक्यं ज्नाप- faq wat भयमामा सव्वंस्य attenfeat भगवन्मादात्य- am |

अनभिभवच्च * दशयति ॥ FS I

प्राधान्येन भगवदमीएव HUA इत्यत्रो पोदलकान्तरमने- नोयते सबं पापानन्तरति नैनं grat तरति wat पाभ्रानं तपति aa पाभ्ा तपतौव्यादिना भगवद्धमीनुरोधेनाख्रमकम्मी- करणजदौपैरनभिभवच् द्युतिटगैयत्यतो भगवदमाएव सब्वेभ्य उत्तमा ¡ इत्यथः |

अनन्तरा चापितु TST: ॥ २५ ॥ भगवदर्मेभ्य श्रायमधम डना दूत्यप्यल्यसुच्यतेऽपि तु तद्धिन्‌ पुरुषोत्तमे धर्म्ये efvaraa यस्य पुं सस्तस्या श्रमध्मा श्रन्त- राच । फलसिदौ व्यवधानरूपाशेति { श्ुतिदंेयतौति yoru

` ----

* अनभिभवत्वच्ेति वा पाठः|

† सव्वं पापान इति a दश्यते | ‡ उत्तमानि साधनानौति a’ |: § व्यवधानशूपाचेति a |

BU पादः] अणभाष्यम्‌ | २५९

सम्बन्धः| RAT शन्दाऽचाव्ययात्को व्यवधानवाचकः। तथाच सुतिः एतच स्म ब ब्राह्मणा अनूचाना fagia: प्रजांन काम- यन्ते fa प्रजया करिष्यामो येषात्रोऽयमात्ायं लोक दति चछणापाकरणरेतुतेन लौकिकोत्करषरेतुलेनापि प्रजाया च्रभोष्ट- त्वेऽपि तद्त्मादनव्यासङ्गेन भगवद्‌ानन्दानुभवेऽन्तरायो भविष- तौति तदृष्ट्वा aaltat दशयति |

पपि च Wala ॥ २६॥ अपि शब्द्‌ नाथमधघम्मीणां तथात्व किसु वाचं । यतो ज्ञान- तत्घाधनवेराग्यारौीनामप्यन्तरारूपल' AA | तस्मानद्रक्तियुक्तस्य योगिनो वे मदामनः। a Sa aw वेराग्य' प्रायः Bal भवेदिह ॥ द्रति भगवदाक्च। fANGTATTA ॥ Bo I maa ofa gam खम्बन्धः। ज्ञानादेः सकाशद्धक्तिमागं फल तोऽप्यत्कषेमाह | क्ञाना दिसाधनवत्छतुग्रहो सुक्तिपथन्त एव भक्तिमागे तदं भक्तपराधोनोह्यखतन्व दव हिजेत्यादिवाक्यै- विशेषरूपो सुत्या दिभ्योऽपि भक्तानां व्यावत्तेको भगवदनुग्रहः aaa इत्यथः । गूढाभिसन्धिसुद्वारयन्‌ फलितम्थं माह | अतस्ितरज्न प्रायो लिङ्गा ॥ २८ ॥ श्रत इति पूव्वात्ताख्यतिरूतिपरामभेः | तथा चेतरस्या सुक्त- रपि भक्तिमार्गीयतरौीयत्रभमेव ज्याय दूत्यथः। wa हेतलन्तर-

% तत्‌ पूव्यं ब्राह्मणाः इति वा पाठः ।

३६० अणभाव्यम्‌। { दय अध्यायस्य

माह लिङ्गाचेति। सुक्तानान्तु मायाविनिमेक्लमामखरूपमेव नतु देरेन्द्रियादिकम्यस्तियेन भमजनानन्दानुभवः स्याद्क्ता- नान्तु टेडैन्द्रियादिकमपि मायातत्कायरडितलेनानन्दरूप- aa च भगवदुपयोग्यतोऽपि तत्तधेत्यथः। न डि मुक्तात्मनां कञ्चन भगवदुपयोगोऽस्ोति भावः । तदुक्तं यौभागवते। न यत्र माया किमुतापरे हरेरनुव्रता यत्र सुरासुराचिता इत्यादिः सक्तो परखुप्यत्वच्चोच्यते | च्रतएव सप्तमस्कन्धे देहेन्दरियासुदौनानीं वैङ्र्डपुरवासिनाभिल्यक्तं । पुरवासिल्रं देहादेरावण्यकलत्वा- तरिषेधो जड़ात्मकानामेवेत्यवगम्यते। इतरत्‌ ज्याय इति पाठे तु पून्वाक्ताश्रमकमपरामशाऽत इत्यनेन । उक्रयोरेव बा । एतेन सोऽश्रुते सर्व्वान्‌ कामान्‌ सह ABUT विपञ्ितेति चु्युक्तफल- qq तस्य qaqa |

ag तस्य तु नातङ्खावो जमिनेरपि नियमा- तद्र पाभावेभ्यः ॥ BE ॥ gaz विचाच्यते। तदौयानामपि कदाचित्‌ सायुज्यमस्ति नधेति। तच भक्तिमागस्यापि साघनरूपत्रात्‌ तस्य च मुक्ता- वेव पययवस्ानात्‌ तदीचत्वस्य साधनावसख्ायासुत्‌कष्टावस्ा- रूपत्वात्‌ तेषामपि सुक्तिरावश्वकीौ। तथाच कमफलतो† न ` कश्िदिशेष इति प्रास्त उच्यते तद्भतस्येव्यादि । तु शब्देन मर्य्यी दामार्गोयव्यवच्छेद;। अत्र विशखासद्‌ाव्छायाहान्यख्य का ata कममातनिरूपकस्य जैमिनेरपि यदि कदाचित्‌ भग-

£ उक्तफल वच्चमिति ख । † तचाच फलत इति a |

श्य पादः] BUH | २९१

बत्‌कपयाऽयं भावो भवेत्तदा तद्तख yeamiae ^ भग- वह्वावं प्राप्तस्य तस्यापि नातद्नाव उकभावतिरोघधानं न कद्‌ा- चिदेपौल्यधः। अत्र हेतूनाह । नियमादौन्‌ । तत्तिरौयके ते ते धामान्युससौति wai यत्र भूरिदा अयासस्तदुरुगा- यस्य परमं पदमिद्युक्ता तद्नन्तरं aa कतानि कर्मर्यपिं बिष्णोः कर्माणि पश्यतेति मन्तरेण निरूप्य पुनः पूव्नेक्तलैैला- खानं तद्ष्णाः परमं पदमिति waa तस्य नित्यत्वनिर्ू- पणायोच्ते सदा पश्यन्ति सूरय tft सूरयो विर्दांसः पुरषोत्तमन्ञानवन्त इति यावत्‌ । तच्च भत्येवेति सूरिपरेन भक्ता उच्यन्ते, तथाच भक्तानां सार्वदिकद्शनं1† नियम्यते wefa पदेन । एवं सति युषटिमागोयभगवन्नावं प्राप्त सुक्लावच्य- मानायां तन्नियमो भव्येतेत्यर्थः। यचोक्तं साधनावखायासुत्त- मावस्थाद्पत्व परं तदौयत्रस्य फल afatafa तचादहात- द्रूपेति , Sauna न साधनरूपमपि a सुक्तेरपि फलरूप |

मुक्तानामपि स्िदानां नारायणपरायणः सुद्लेभः प्रशा- न्तात्मेति वाक्यात्‌ | यदा सव्वं प्रसुच्यन्ते{ कामा tea हदि थिताः। WAU भवल्यत्र ब्रह्म समस्ते ॥ tla श्युत्याऽख्तस्य सुक्रस्य ब्रह्मखरूपभोग उयते रुचं

[मि

# पुष्टिमागौखभगवद्वावं इति ख' | † wafenena’ इति ख' | { प्रभिदयन्तं इति वा qr:

४६

३६२ अणभाष्यम्‌। [aa खध्यायश

aN -- ~ # यमेवष ava दति श्युतेभगवदोयत्वसाध्यएषेति we’ फलत्वमः- स्या ताऽतद्रूपल' | किच्च। फलं हि साघनादुत्तमं भवति। भगवदोयला- दुत्तमस्या्यस्याभावाद्पि न सुक्तिवक्तुसुचिता | तदुक्त ओौभाग- वते पञ्चमस्कन्धं ga aufmaedt निरूप्य । तयैव परया fagal यपवग मात्यन्तिकं परमण॒रुषायमपि खयमासादि- “ “~ ~ NN fa e -तत्री एवाद्धियन्ते anadiaaaa परिसमाप्तसव्वायां इति ।

न चाधिकारिकमपिं पतनानमानात्‌ तद्योगात्‌ ॥ Be ॥

sad विचायते। भ्रवमपि चब्रह्मादिलोकाधिकारं ear तत्सम्बन्धिफल ददाति नवेति aa date: a fal तच 2a: पतनानुमानादिति।

=e Py

TAMIA AT: पनरावर्तिनोऽजन I

चरति रतेरित्यघः। फलस्य सावधित्वा)दिति ara: | faa तादृशे भगवदौयेऽ पतनायोगादरपि न तथा । Ayal aleve सद्‌ा भक्तिरसानुभवात्‌ तदतिरिक्रयानपेचणादन्येषां फलानां सम्बन्धाभावादिव्यथः। * स्यष्टफलत्वमिति a + Ja’ भक्तिखरुपमिति ay ‡{ फलस्य सावधिकत्वात्‌ fafa at पाठः।

§ भागवदौयेद्ति ख'। भ यजनायोगादपि इति a |

श्ये AT | AUHTAA | २६

उपपव्वं मपि त्वेके भावमशनवत्तदुक्त ॥ 8१॥ एके भक्ता श्राधिकारिके फले पतनमाचं न इहेयलप्रयोजक*- ` fafa बदन््यपितूपपूरव्यै पतनमेव तदिति वदन्ति भक्तिभावात्‌ aa: अधिकारखमाप्तौ भगवदलुरहाणापि कदाचित्‌ सम्भ- वतोल्युपपतनं तत्‌। सुक्तौ लपुनराहत्तभेक्तिरसाशापि नेति मदापरतनभेव सेति भावः । तेन निषिदक्रमेफलतुल्यत =्ापितं भवति i saga श्रोभागवते | नारायणपरा लोके न कुतस्चन fara | खर्गापबग नरकेष्वपि तुल्याधद्शिनः॥ ॥ इति maa, भक्तिमागें तु साच्तात्सङ्गाभावेऽपि तदीयं. भावमात्र॑मप्यषनवत्‌ साच्ताद्धगवत्खरूपभोगवदेव मन्यन्ते । तदुक्तं ओभागवते। श्रथ इवाव तवेव्यादिना। साक्ताद्गवद्‌-- भोगी जौवस्यास्रम्ावित इति णङ्ानिरासायाद agafafa t. सोऽश्रते सव्वान्‌ कामान्‌ we ब्रह्मणा विपञ्चितेति। अत. ब्रह्म ward इत्यादिश्रुतिषु सात्तात्‌ब्रह्मसररूपरसाश्रनसुक-; भित्यथः। बहिस्तृभयथापि स्मृतेराचाराच ॥ 8२॥ sae चिन्त्यते । प्रच रभगवद्धावमातवतः साचात्‌ खरूप- भोगवतो awa: कर्तव्यो नवेति। फलस्य सिद्धला- afa पचचव्यवच्छदाय महार्तीयातयामानां न बन्धाय wer wat fa वाक्यात्‌ बन्धकत्वेन याच्य इति पक्तव्यवच्छ्दाय च तु-

# पतममात्रं तु हेयत्वप्रयौजकं दति a | + सदौयभावमाचमिति ख |

३९४ अणुभाष्यम | [ Rd अध्यायस्य

WE | BAAS साक्तात्‌प्रमुसम्बन्धे बोभयथापि ग्टदात्‌ afe- गमनं weala दति यावत्‌! स चरावश्यकः। aq प्रमाण माह । स्मतेरित्यादिि।

तन्तु सव्वं ` परित्यज्य Ge खजनबन्धुषु ।

मय्यावेश्य मनः: सम्यक waefaqra Ai |

इत्यादि तिभगवत्‌भाव वतस्तत्सद्गः विशिष्टस्यापि बहिगमन-

माह। तदाचारोऽपि तथेव शरूयतेऽतस्तथा । अत्रायमाशयः ! sana Weal यद्‌रेवेत्यादिशुतिभ्यः yaqu- पादितोऽपि यदधुना yaad तेन तदतिरिक्तोऽयमिति Mad, ayaa सुसुत्तुसुक्तिप्रतिबनकत्वाभावेऽपि MIF तत्रावश्यकत्वादुक्तोभयोरप्यनवरतं प्रसुरसाखादे म्रतिबन्धकल्रेन तस्य तच्यागसखय विप्रयोगरसानुभावकतेन चस क्तव्यः यद्यपि खेष्टान्तरायत्ेन Bava त्यागो भावी तया- प्याखमादाख्रमं गच्छेदिति वाक्याद्चाश्रमान्तरत्वाभावेन त्याग- स्याविद्धितलशड्मभावायेयसुक्तिरिति।

खामिनः फलश्रतेरित्याचेयः॥ 92 | युष्टिमार्गयभक्तस्य विदहितत्वादिन्नानशभ्मप्रयोजकं | तत छेतुः तस्य भक्तिमागसखामिनः सौोगोङ्कलेणादेव फलस्य द्युतेरतो बहिर्गमनं न साधनतवेनाच कायथमिति भावः wa यमेतैष awa इति खुतिरनुसन्धेया। waequeaa पद्यते नायमात्मा वलकतीनेन लभ्यद्रति। अत्र भगवदरणानन्तरमपि Haq

« विद्दितलादितिज्ञानं इति ख'।

॥ a ew ate: | ATA | २९५

कतमं यदपेत्ता भगवल्लाभ इति faatarat सुन्वात्भाव- एव बलमिति निर्णोयते। aaa मर्व्यादाबलोपमरंकत्रात्‌ wT ACs IAs | त्रजसौमन्तिनौनां प्रसुवचनातिक्रम- मपि wat खरूपपरिग्रहस्तदलेनेव यत इत्यातेय भ्राचायी मनुते। इदमतराभिप्रेतं। सन्बीत्मभावस् यद्वलं तत्तदातमकंस्य प्रभोरेव | तस्य चाय WMATA यदन्यत्र रोचतेऽतएव नजपरितद्- वद्नेन्दुवचनकिरणप्रचारप्ो च्छलत्‌केवलभावा AN asad चयो गोयन्ते यद्येम्बजात्त तव पादतलमस्प्ाच्छं तत्मष्टति नान्यसमक्तं सातु पारयाम WISTS | भतस्छागस्तु weary Tatar aifa न तदथै यतनौयमिति। विष्णवतारत्रेन पुरषोत्तम- भावसखरूपन्नोऽयमिति तथा |

आविज्यमित्यौड्‌ लोमिस्तस्र दि परि- जोयते ॥ gg ॥

सर्न्वत्यागपूर्व्वकं यदहः प्रमुसमोपगमनं भक्तस्य तद्‌ालिज्य- खतविकमेबे्याड़लोमिराचा्य मन्यते । तस्यायमभिखन्धिः 1 यजमानो fe azfaquafan श्रादौ awa) प्रकते च यनने- वेष aya दति खुतेस्तस्मादेकाक न रमतदूति qaa BAST भगवान्‌ खचिकोपि ततत्तललीलानुरूपान्‌ जवान्‌ saat यनः स्थविरान्वेति विकल्पादेकरूपाणणं यथ सोमादिषु वरणं तथा सव्वात्मभावत्वेनेकरूपाणामेवात्र वरणं । तत्र यया खीयसखीय- तदङ्गमात्रकरणं तेषां तथेतरसम्बन्धनिवत्तेनपूव्पेकं * तद्धाग्य- समपंकत्वमवर | तदुक्तं भगवता। यदा पुर्मांस्यक्रसमस्तकर्मी

Pe fi ९ € fi ठ ४ * तधेतरसस्वन्धिनिवत्तनपूव्वकमिति ख ।

२६९ अणुभाष्यम्‌ { [ २थ अध्यायसछ

faafeatan विचिकौषितोम दति । अत्र पून्धैपदेनेतरसम्नन्ध-. निवत्तनोक्या सर्न्वात्भाव उक्ता भवति। तदनन्तरमात्निषे-

दने सति तदिषयकलोलाकरणेच्छाविषयः स भवति*। अन्त-: रङ्गलौोलाप्रवेशनमिच्चछायां विगेषस्तस्मात्‌ सष्तमालिज्यमिति+ एतेन न ददाति न पचतीत्यादि waaay सोमादौ दौचितस्यः तद्यागेतरधमेनिहत्तिः सएव परमोधरम ` यतस्तया पुरुषोत्तम. Aras: WE TATRA सा्न्वदिकमेतदेव च महन्महत्मितिः सूचितं भवति । sad मक्तानाख्विक्तीन निरूपणे. हेतु- त्वेन तात्मथान्तरमप्याद् | AA, यजमा नारव्यकम खाङ्गत्वायः wefan परिक्रौयते वरणेन स्वकायमाचोपयोगित्ायः aa: क्रियते। तथा प्रतेऽपि । न च कच्चित्‌ wera efaar इतिः प्रस्रवचनात्‌ AVA तम्रहत्तिरतर तु खतः एुरुषार्थत्रेन भगवद्र्था प्रहत्तिरतो वैषम्यमिति वाचः । नोरागस्यापि वरणसमये ततप्रश्नस्यावश्यकलत्वात्‌ aga दक्तिणदानमप्यन्यथा निरङ्गत्वा-

पत्तेः | प्रकतेऽपि भक्तानां Seite प्रहत्तिभेगवान्‌ खातुभवाथं- मेव ताननुभावयतौति न Taz । ।

can ; ¥ Aagt i 8५ ॥ 4 चकः थवेणोपनिषत्स्‌ पद्यते। मक्तिरस्य भजनन्तदिदासुना- ९ A AN ह ~ = € पाधिनराष्येनेवासुभ्रिन्‌ मनःकल्यनमेतदेव नष्कभ्य्मिति ufa- माग॑प्रचारेकहदयो बादरायणः मानं भागवतं तत्र aad ज्ञेय-. सुत्तमैः |

# सम्भवतपैनि ख'। † रोष्वरदप्रश्रतेयेति पुलकानरसम्मतः पाठ; |

ex पादः | AUT A \ | ३६७

सहकाय्यंन्तर विधिः पक्तेण ठतो तदतो विध्यादिवत्‌ ॥ ४६ ॥

aq यभेवेति gfe: साधनान्तरनिषेधपून्यैकं वरणस्येव साधनत्वमाह। तस्मादेवंविच्छान्तोदान्त उपरतस्तितिन्ञः द्धाविन्तो श्त्वाव्न्येवात्ान पश्येदिति अतिः साधनान्तर- मप्याह। एवं विरोधे युतिल्लाविेषात्‌ किमादरणोयं किन्नेति संशये खाधनान्तरविधिरेवाद्रणोयोऽन्यधा शखग्रैवय्य ` स्या- दिति ata उचयते सदहकाथ्न्तरविधिरिति। मर्व्यादापुशि- भेदेन वरणं दिधोच्यते। aa सहकाथन्तरविधिस्त मथादा- यत्चेणोच्ते gel तु नान्यापैक्तेति न विरोधगम्ोऽपि । gut । साधनं fe कायिकं वाचनिकं « मानखिकच्च विधोयते i ततर मनसेवाप्तव्यमिति श्युतेस्ततोयं qe! तदपि तावदेव arat- दिकस्यापि fataaa कत्तव्य यावत्‌ स्नेहो न भवति । यतस्त- दतः Graded aid साधनमपि विध्यादिवत्‌। यथा तदतो विधिरथवादो वा प्रठत्तावप्रयोजकस्तस्य खतएव सम- वात्‌ तथा भगवग्माप्ताविद्मित्यथ' कंसुतिकन्यायेन परव्वैयोर- प्रयोजकत्वमे तच्रषत्वादटेवायास्यतोति दठतौयमेवोक्रं ।

छत्‌ सभावान्तु ग्रदिणोपसंहारः ॥ 8७ ॥

. ननु बरिस्तभयधेत्यादिना भगवदौोयस्य wera आ्रावगश्यक इति निरूपितं छान्दोग्ये वाचा थकुला दित्युपक्रम्य कान्दोग्योप- निषदन्ते श्राचायङलादेदमधौत्य गुरोः कम्म्ातिरशेषेणाति- समाहत्य कुटुम्बे शचौ देशे खाध्यायमधीयानो धार्मिकान्‌

# aifaafafa बा ars: |

२९८ AMAA | | इय अध्यास्य

विदधद्‌ाव्मनि wafearfa संप्रतिष्ठाप्यादिश््सन्‌ सर्व्वाणि भूतान्यन्यत्र Haw ख खल्वेवं वन्तंयन्यावद्‌ायुषं" agata- मभिसम्पदते न च पुनरावन्तते न च पुनरावत्तते न च पुनरावत्तते*। इटं विषयवाक्यं ब्रह्मलोकमभिसम्प्रद्यत इति ग्टहिणो पसंहार: छतः । वाजसनेयि णाखायाद्चैतच स्म बे तत्‌- पूव्वं ब्राह्मणा अनचाना विददांसः प्रजां न कामयन्त इत्युप- away fuatqa चरन्तीति पद्यते। एवं खति विकल्ये सम- AGUAS तात्य्धगराहकत्वा द दिएएव यथोक्तकतुत्रद्य- सम्त्तिरितिुतेस्तात्यथ । त्यागोक्तिसु amared aa at gaa इति स्तुतिपरेलि प्रापे ग्दिणोपसंहारे ₹ेतुत्वेन तात्य. माद। क्तस्नेति| wit बाड्नसोरेव भगवति विनियोगो न सव्वं द्दियाणणां | गटडिणम्तु qa: प्रकारैभजनं भवतीति परि- aay Matar भवतोति वा मजने कत्ता भवतोति तैनोप- Set: छत दत्यथैः। श्रतएवात्मनि सबद्दियाणि संप्रति- छाेत्यचते । अरव्रालपदं भगवत्मरमिति ज्ञेयं । कमंमागींय- ग्ट दिव्यवच्छद्‌ाएय तुन्दः |

अतरेटमाकूतं । भक्तिमार्ग बह्धविध इति कपिलदेववाक्यात्‌ केचन भक्ताः खग्टहेष्वव सेहेन भगवद्‌ाकारे विविधोप- चारै; सेवां इव्वैन्तसलयैव facut सुक्तिमपि तुचं मन्यन्ते । aga मधुदिर्‌ष्वतुरक्तमनसामभवोऽपि फलगुरिति। तेन भगवद्वजनएव aaa पुषटिमागणएष ुतेभेर इति aaa पू्ैसुत्कटभगवद्नाववतां aca त्यागं निरूप्य खदिणोप-

e तचिद्पि ददिराउत्तिटःश्यते।

भ्यं पादः ] AUNT | REE

संहारतात्पग्ये' पथायन्निरूपित्वांसेन ताटग्‌भाववत्रैव त्यागः काथस्तद्रदितेन तु ख्दएवोक्तरीत्या प्रसुभजनं काय्य तेनेव तल्लाभ दति व्याखह्ृदयमिति atad i उक्तभावाभवे वाग धम्म निव्वीहादिति। कैचन भक्ता भाषणादिलीलाद्‌नं विन! स्थातुमशक्ताः प्रच्चुरभावविवशशया weiwa बनं गच्छन्ति! ात्रेयोड्लोभिम्यान्तु भगवद्वतारसामयिकभक्तदशोक्ता। एते सव्वं WTAE: वाजसनेय क्तासु साघनमार्गोँया इति नानुपपत्तिः काचित्‌ | मोनवदितरेषामप्युपदेशात्‌ ॥ 8८ ॥ किच्च । सन्यासिन अआावश्यका ये धमगस्ततोऽधिकासते ग्टडिणः सिष्यन्तोव्यपि हेतोस्तेनोपसंद्यरः क्त zara: नाड | मौनवदिल्यादि | मौनपदमनोदानिलायामादितिदरख्डि- धमा पलन्तकं | यथा बागिद्दियमातटेदमाचचवित्तमाचनिथाम- कासते धमां उक्ता म्यासिनस्तथेतरेषामपोन्दरियजियामकानां धरमीरामातमनि wateatia संप्रतिष्ठाप्येति gat wien उपदिश्यन्त इति gar wieder इत्यथः। aa नियमन- alana तु भगवति विनियोगादाधिक्यमिति भावः। वस्तुत केवलनियमनस्याप्रयोजकव्ात्‌ तचापि भगवति विनियोगएव्‌ तात्पयमिति ज्ञेयम्‌ | अनाविःकुव्वन्नन्वथात्‌ ॥ ४८ ॥ ननु भगवति सव्व॑न्द्रियविनियोगाव्‌ गटदिणोपसंह्ार दति न युज्यते wat देशे खाध्यायमधौयाम द्रव्यादिकमंमार्मध- साधनयुतेरित्याद्य तत्तात्‌पयमादानाविःङर्बैन्निति । भग. एओ

२७० शण भाष्यम्‌ | | रय अध्यायस्य

वह्ावस्य रसादकतेन गुप्तष्येवाभिददिखभावकताद्ाथमधरमे रेव लोके खं भगवद्धावमनाविःकु््वन्‌ भजतेत्ये तदाशयेन ते धमां उक्ताः। गोपने qe हेतुमाहान्वयादिति । यतो भग- वता सममन्वयं सम्बन्ध प्राप्य वत्ततेऽतो इहेतोस्तथा । Ga च्यव्‌- लोपे Waal) एतेन यावदन्तःकरशे साद्दात्‌ प्रभोः प्राक्च नास्ति तावदेव वद्िराविःकरणं भवति प्राक्थ्येतु न तथा aaaaita ज्ञापित।

रेडिकमप्यपरसुतप्रतिवन्धे तद्भेनात्‌ ॥५०॥

वैदिककमकरणे maga लौकिकस्यानःवश्यकलत्ेऽपि तव्समयम्‌ाद। Ud प्रसुभजनं तग्मतिबन्धासम्भव एवेडिकं कम कायं। नन्वेदिकं कर्मास्तु मा वातस्तत्‌समयोक्ति- aang ।* तदशनादिति । आचादुलादित्युपक्रम्याये मद्यते धार्सिंकान्विदधदिति। sat धािकपुचतविधानमेहिकं कर YAY दश्वतेऽतस्तव्छमयोक्तिरावश्यको अन्यया खुतावुक्रम- सीति agaarasfa तत्‌कस्ये फलप्रतिबन्धः स्यादिति ara:

एवं मुक्तिफलानियमस्तददस्थावधुते- स्तदवस्थावधतेः ॥ ५९१ ॥ ननु † तावदेव चिरं यावत्र विमोच्छेऽथय ware इति श्रुतौ सुह्वनन्तरं ब्रह्मसम्य्तिः mad. सा तु प॒रषोत्तमसङ्ध लीलारसानुभवा तिरिक्ता वक्तमशक्या सुक्तापदप्यव्यपदेणात्‌।

* प्रस्तुतं प्रसुभजनं तद्यनात्‌ इति बः | † नमु तस्यति ख|,

Bw पादः] अणभाष्यम्‌ | २०१

मुक्तानामपि सिदानां नारायणशपरायणः। सुदु लभः प्रणन्तासा कोरिष्वपि महासने | इति waa ga: फलं भक्तिरसातुभव एव । एवं सद्युक्त- टद्धिणस्तत्‌ फलं भवति नवेति aaa निणेयमाद । एवंभरूत- स्योक्तरूपस्य TAA समुक्तेयत्‌ फलं ufararquaqarfaaa- स्तस्य भगवदिच्छाधोनलात्‌ साधनाप्राप्यलात्‌। भतएव afa ददाति afefaq aa भक्तियोगमिति शकवाक्वं। अत्रोत्‌- सगिकंच्तुमाद तद्व्सेति। नस पुनरावत्तेत इत्यस्याहद्या सुक्तयवस्थाया एव साव्वंदिकत्वेन निर्दरः क्रियते। यद्येवं सुक्तिफलाभावनिथम एवायाति नतु तदनियमस्तथापि तसय तावदेव विरभित्यादिप्रमारीनं सपुनरावरत्तत दति Jar समं विरोधाभावायौव्सगिंके तदवखा | तत्फलन्तु कस्यचिद्त्यमुग्रडेण gel nana भवतौति साभिप्रायं प्रकटोकुवता बादरायणेना- नियमः taal एवंसति न स पुनरावत्तत इति युतिः प्रपञ्चे पुनराहत्ति निषेधति नतु तदतोषेऽपीति ज्ञेयं । समासि. नतापनायाहठत्तिः | WAIT Wal तद्वस्याव्टतेदंतोरस्माकमपि तद्वखावष्टतियेतीऽतः फलानियमनिधयोऽपोव्यर्थः। एवं सति मुक्तिपन्तं साधनं भगवद्भाव इति निण्यः सम्मन्रः।

डति श्रीवेदव्यासमतवत्तिं श्रीवह्छभाचय्येविरचिते ब्रद्यखताण- भाष्ये हतोवाध्यायस्य WAG: पादः समाप्तः |

चतुथाऽध्यायः

प्रथमः Te: |

समन्वयेना विरोधात्‌ साधनेत्रद्यविद्यदि | तघ्याचिमव्यवस्या या सा चतुथं विविच्यते ॥ जौोवतो स्रियमाणस्य गच्छतः सफलय च । wal ब्रह्मविदा कायमेवमेव न चान्यया॥ तामसीं बुदिमाचित्यये मूढाः सन्वैविश्चवं। वदट्‌न्ति शास्वनाशय स्विः Tara Fg तान्‌ ¢ ब्रह्म विद्म नाभावः शतांशेनापि चेत्‌ भवेत्‌| शास्मेतद्धाजातं सव्वैसूव्रविनाशतः | सवाप्ययस्य च सम्परत्तरच ब्रह्मगतिद्ुतो |

न्यया न Pats: स्याचेदाासो sea fH 1 तामसीं बुदिमाथित्य at मुक्तिः केचिदुच्यते। सा सुषुभिश्रुतेरथा मोहादेवान्ययामतिः।॥ धरतो ब्रह्मविद्‌: काव्य ` जीवतः yaaa’ t शाठत्तिः खवणादौनां नवत्सत्वोा पटे एतः | दगरेनार्घंत्वतो fagrefa नोद्यवघातवत्‌ | Saul ्रवणादौोनामामेति स्यात्‌ eet मतिः ॥ आपाततो दशनं तदभेदेनापि बोध्यते | प्रतोकोपासनारीनां नेवं भावो fe जायते ॥

17 पादः] अणुभाष्यम्‌ | Wa

stata तत्रापि ब्रह्मटृष्टिविं शिष्यत । श्रादिव्यादिन्रद्मदृषटेरङ्गलं न खतन्वता ॥ मनने व निदिधङे fateaaasyat t श्रासनादिषडङ्गेस॒ faa’ याताथेएव हि ॥ धारयेदामतरेवं ततः सिदिम वायति । धर्माधमभयं aw areata विगिखयः ॥ afawtafea काय्य" सन्यासः फलएव fet षोढ़ा चेत्‌ पुरुषो WN: WITT फलं भवेत्‌ | एतावान्‌ प्रयमे पाटे निणंयः Banque: | fena fama सव्वं न्द्रियतयः पुरा ॥ fagaifa शरीरस्य नाद्योत्कान्तिरिदोच्यते ! दिनासनक्षतो नास्य विभेषोऽस्तोति चोचयते॥ तीये MAGA यो मार्गो यस्य शुतेमतः। तत्रिधा रोऽन्यमार्गीयारामप्राप्यत्च्च Twa ॥ गन्तव्यच्च पर ब्रह्म कार्ययो लोकस्तु नेति at तुरोये पुिमियांदाभेरेन फलमुच्यते tt प्रभोरेव waa तन्निर्योषलच्च वण्यते | लौलानित्यत्रतः पूणे गुणत्वञ्च ततोऽखिलं | द्यस्य फलप्रकरणएत्वेऽपि साधनरूपस्यापि अष्णस्यान्तरद्लः क्ापयितुं तनिधोरमप्याह। ओआव्रत्तिरसकछदुपदे शात्‌ ॥ १॥ याता वारे FET Aaa मन्तव्यो निदिध्यासितव्य दूत्यादिवाक्यविदितं खवणादिकंकिं wats कत्तव्यमुतासल- दिति भवति waa fa तावम्माप्ं सकछलदेषेति। तावतव

२७8 अणभाव्यम्‌ | (oF अध्वरः

श्ास्लाथख सम्परत्तेः। नच तर्ड़लनिष्यल्िफलकावघातय्येव द्शनफलकानां खवण्णदौनां तत्सिदिपथन्तश्मावत्तिन्यीयप्रासेति। वाच्य । अवघातस्य वितुषोकरणामकटृष्टदारकत्रेन तथालमसत नाम प्रकते त्वदृषटदारकत्वात्‌ , सक्लत्छतेनेवादृषटदारा फल- सम्मादनसम्भवाद्‌ाव््तिरप्रयोजकेति wa उच्यते । . भाहठत्ति- रेव अवणादोनां श्वुव्वभिमता। कुतः। श्रषललदुपरेशात्‌। छान्दोग्ये खेतकेत्‌ पाख्याने ए त दाव्यमिद wa तत्‌ सत्यः स भामा तत्वमसि खेतकेतो इति वाक्येन नडजौवयीत्र्नामल" नवक्लत्व उपदिषटवान्‌। तथाच सकछलदुपदेशेक्रेव चेदर्थं सिबिः

स्यात्‌ तदेकमेवाथमेकस्य एकदरैवासकत्रोपद्दिशेत्‌ प्रयोजना भावात्‌। एतेनावघातवदन्तःकरणदोषनिवन्तेनं दष्ट दारमन्ये- षामुपटेशानां चरमस्य तस्य न्नानसाधकत्वभिति मन्तव्यं! Naa हेत्वन्तरमाह |

लिङ्गा ॥ २॥ श्ुत्यतुमापकलेन स्मतिलिङ्गमिद्युच्यते। सा च यथायथामा परिष्ज्यतेऽसौ मत्‌पुखगायाश्रवणाभिधानेः। तथातथा पश्यति त्चसू्म | चक्तर्ययेवाच्छनसम्प्रयुक्तं ॥

® Aquat सिड्िपर्यन्तसिति q | † safafifa ara’ दति खं।

+ भप्रयोजिकेति वा पाठः|

ह दृटद्वारमिति वापाढः,+

प्मप्रादः] अणुभाष्यम्‌ } २७५

इत्यादिरूपा तदाहत्तिमेव फलसाधकत्वे नरह । अत्र दृष्टा न्तेनापि टष्टदारकत्वं ख वणादौनां सूच्यते WAT वारे द्रष्टव्यः efauta शरवणारौनां फलाककं eta पृव्वमुक्ता यातव्यो मन्तव्य इत्यादिना तत्‌साघनानि पात्‌ wets तेनात्मनः परोक्तमपि चज्ञानमवान्तरफलरूपभिति भक्तिमागं परमफल- रूपतत्‌सजातौयत्वेन च फलमध्यपाल्येवेति शुत्यभिमतमितिः ज्ञायते। तेन. aanefa फलप्रकरणेऽपि साघनविचार चका- रेति निगूटाश्यः। तथापि शाब्दक्रमादायेक्रमो वलौया- नितिन्यायात्‌ द्रष्टव्य दति पदस्य पथात्‌ सव्ब्धे तूक्ररौतिनाव- सर प्राप्रोतोति प्रक्लतवपिचारस् फलप्रकरणासङ्गतत्र^मापत- तौति प्रकारान्तरेण खतरा उच्यते | भ्राहततिरसकषदु पदे णात्‌ | afafe कश्चन्नानभक्तीः साचात्परम्पराभदेन परुषाधंसाध- नत्वेव शोनमध्यमोत्तमाधिकारिणः प्रति कर्त॑व्यतलरेन प्रतिषाद्‌- यति + aa तेषां खरूपं ठतौयेऽष्याये बादरायणेन प्रति- पादितमथ तुरौयेऽध्याये तेषां फलं विन्दते । तचादौ कम्म मागंस्य फलमुच्यते । ` Warts क्रमेणोत्तमाद्त्तम- फलकत्वम तस्तत्‌साधनत्वेनेव तत्कत्तेव्यः न तु खातन्त्रोणेति ज्नापयथितु श्रादत्तिरिति। क्ममागयस्याहत्तिः पुनजन्मफल तद््यसक्षत्‌. इटं पदमाहच्योभयचापिः सम्बध्यते। तथाचात्र प्रमाणापेचाथां तदादह.डहेतुत्वेनापकद्ुपरेशादिति। Wat कश्च मागें युनजंासकछदुपदिण्यते यतोऽन्यथा सकदुपदेगेनव तद वगभेऽप्यसक्लदुपदे गोव्यथः स्याद्तस्तधेत्य्थैः | वाजसखनेयि-

# फलप्रकरणासम्मतत्मिति वा पाठः |

२५९ अणभाष्यम्‌ C od जध्यामस्य

प्रखायां पद्यते एवमेवायं ATO सात्मेम्थोऽङेभ्यः संप्र मुच्य पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्रवति प्राशायैदेति। ata पनस्तेन प्र्योतेनेष* wan निषूक्रामतीद्युपक्रेम्य पदयते तं विद्याकश्मणो समन्वारभेते पू्न्ैप्रन्ना चेति। तेवै तदतुपद्‌- मेव तयथा ठणजला य॒केत्य॒ पक्रम्य पद्यत एवमेवायं Yay इद शरोर निहत्याविद्यां गमयिल्लान्यन्नवतर कल्याणतरं रूपं तनुते पिव्यं वा uaa’ at ब्राह्म वा प्राजापत्य'वा दैवं वा मानुषं arava वा भूतेभ्य ofa | तत्रैवाग्रे पयते

प्राप्यान्तं HII यत्किचेद करोत्ययं ।

AHIMA Fata लोकाय कन्धरे ॥ इति

wa हेतवन्तरमाद्‌। लिङग । वेदानुमापकलेन a@fa- लिङ्गमित्युच्यते । ख च मगवदोतासु Afra माभित्यपक्रम्य पद्यते |

एवं AMWAATATA

गतागतं कामकाम लभन्ते। दति साब्रह्मयभवनाल्लोकाः पुन- रावर्िनोऽजैन । दति च .

TAA यथाकारो वथाचारो तथा भवति साधुकारौ साधु. अवति पापकारौो पापो भवति ya: पुष्येन कर्मणा भवति पापः पापेनेति {fara ASTANA: पूव्वजन्म्रसम्नन्धिकना- नुमापकल्' वद्तोति atau पुनजेन्मावश्यकमिति ज्ञायते एवं सति faraa निरूपणादित्यथेः सम्पयते। faafa-

# प्रोदयतेनेव इतिवा पाठः|

(mua) + * अणाभाष्यन्‌ | SOO

एवं कमयफलं विचाय न्नानफलं विचारयति।

Mala qari य्रादयन्ति च ॥ २॥

पूरव्वीयनिरूपणव्यवच्छेदाय तु णब्दः ! ज्ञानिनो हि भग- बन्तमात्तेनैवोपासते | तस्या नेरन्तर्ऽनेकजन्मभिस्तयेव तेषां हदि भगवान्‌ स्फुरति! तदा खानन्दांशखयाप्याविभावाद्‌ ब्रह्म- भूतः सन्नालरेनेव | स्फ्रितमिति तदानन्दातकः सन्‌ तमनु- भवति। एवं faa: प्रार्समासो देदापगभे aaa प्रविष्टो भवति । एतादृशः सर्व्वीपकारोति पराथमपि तस्मै भगवता ज्ञानं दत्तमिति प्रवचनमपि तख फलान्तःपातोत्यधिकारिेप- faa तथेबोपदि तिच । एतदेवाह आत्मेत्यादिना उप समोपे गमनं प्रवेश इति यावत्‌ | श्रघवा! ननु न्नानभत्योरना- वत्तिः फलमत उक्तमेतेन तु क्मत्याश्येन कमणः फलमा- afafefa afaefad तत्रैर चिन्त्यते नस yauaua दूति युतिः सब्याऽनाहत्तिमाहोत सावधिकीौं ताममरणब्देन afaafafaal किमत्र युक्तं सावधिकौमेवेति। तथाहि .पून्व- AMAIA त्ववाप्यङ्गोकाथत्वात्‌ तस्य प्ररोदेकखभावत्वात्‌ § ag दुरतिक्रमलात्‌ तत्‌फलानुभवस्यावश्यकत्वात्‌ | अपिच |

* न जन्मनिवत्तकलमिति a |

+ ब्रह्म स्फ्‌,रितमिति पुलकान्तरसम्तः ara: |

t at कममनैयलयस्ेति वा ara: |

§ प्ररोदेकत्खभावत्वात्‌ इति च पुलकान्तरे श्यते | ya

‘SOT अशभाष्यम्‌। [ gy अध्यायस्य

य एनं विदुरिति aa: सति न्नाने डि atl यतोवाचः श्रद्ध नहि waa दरत्यादिश्तिभ्यो ब्रह्मन्नानासम्भवात्‌। इतणएव भक्तिरपि प्रव्यक्ता वेदितव्या ज्ञाना विषये लेद्धासमभवात्‌। faq सर्वस्य am सव्वस्यग्रान carfegaert यस्याव- तारकाणि गायन्ति # ह्यस्मदादयः न यं विन्दन्ति तच्वेनेत्यादि सतिभ्य का प्रत्याशा जोवस्यातिदहोनख तत्राप्रावतएवोप- देशसखम्भवोऽपोति We प्रत्यादाकतीव्यादिना। qa Ga qafatian: | अचायमाययः सत्यमुक्तं भवता aatad | यथाऽग्टद्यत्ातिमदस्वादिधम भगवति सन्ति तथा सव्वांमत्व- मपि य qafa तिष्टन्नित्यादिश्ुतिष्वामत्वेनेवोक्तेः। at धर्मीख्यतसेऽपि यदा यं wuq yaa लोलां करोति aq कायमेव तद्‌ सम्पद्यते! हितकारित्वस्रभावल्रात्‌ तस्य 1 एवं सति यस्मिन्‌ पुरुषे यद्‌ाएत्मवेन लोलां करोति तदा ख- पराघ्यनुक्लप्रयलवन्तं विधायाकानं प्रापयति । wan’ दुरति- क्रमः कर्मसखभाव इति। नेष दोषः। न दछान्ररसपाक्राय जगधमीषधमपि मौरवाय भवति। aa न तन्निहठत्तिवां। व्यापाद्नैकस्वभावमपि विषमाशोविष। तदपगमपटु तरनिगम- सङ्गमो नापगमयति ati तथा भगवद्पितं agua ad कमे न कर्मनाशाय भवतौति न वक्तं शकं कर्ममोचाय कर्मारि विधत्ते wae यथे ति वाक्यात्‌ t शररटह्यत्वरद्यत्विरीधापदहारस्त लीवसामर्यथ्वरेच्छाभ्यां yea aa इति नाधिकमत्र निरूष्य 1 इति शब्दौ Saal तथाच भगवानात्मा भवति सव्वेषां जौबा-

% गायन्ते दति चपाठो ca | + पन्तकान्तरे खखाश्ौविषभिति न zeta |

\म पादः] अणभाष्यम्‌ | २७९2

नामतो ईतीरकरोत्या तदतुर्यदेण तमुपगच्छन्ति। जानमागं- $ङ्गक्ततासत्वामलरेनेव Wag समौपएव गच्छन्तुग्क्तरोत्या saan ततेव प्रविष्टाः भवन्तीलयैः। भक्तिमाऽङ्गोकतास्त सात्तात्‌ प्रकटे प॒रुषोत्तमे सति तद्रजनाधंसुप समीपं गच्छ न्तोत्यधः। एवं श्च मोक्तिरि यमिति sat सम्प्रदायानुतत्ति- रपि unafefetaarent: खयं येन मागण फल प्राप्तास्त मागेमन्यानपि यादयन्तुपपदेभेरनोभयताप्या सत्वमेव Fat न्यया आत्मारामस्य सर्न्वनिरपेचस्य वंकरणासम्भवेन मोचमार्गा- ufafeta स्मात्‌ | तस्मात्‌ aaa श्रनाहत्तिरेव अुल्भिमतेति ज्ञेयं ।

नन्वातलत्वेनोक्तिरुपासनायंति नोक्तं साधौय इत्यत उत्तर पठति। |

न प्रतोकेन हि सः॥ 8॥

sage तच्वेनोपासनं दि प्रतीकमिद्युयते। तथाच. तादृ- Ha तेन wate a मवतोव्यथः। युतिसिदतान्रास्ि मोच तिन वक्तु शक्यमिति भावः। waar आसवेनोक्तिरुपासना- घंति वद्न्वादौ Ima: फलाधमेव तत्‌ । फल शुलयक्तस्तत्रबे एवेति यापि वाच्यं । एवं स्त्यादौ ज्ानमा्गेऽनुपपत्ति- माह । TAMA भनासमभ्रूते ज्ञानिनः उपगमः gate: wu: सम्भवतोति शेषः । भक्तिमागंऽपि amare नदह्िसडति। न हि प्रतोकोपासने सः लोकवेदप्रसिद्धः पुरुषो त्तमोऽस्् पाख्यत्वेन येन तत्‌प्राक्य्ये स्यात्‌ तदुपगमनच्चेल्यघः। एवं ज्ञानभक्तयोः फलसत्ता साधिता।

ste AULA | ( ea अध्यायस्य

Qs ~~ ७4 = न aati ¢ ¬ . ननु va waz ब्रह्म भात्मबेद सन्नेमित्यादिखुतयः aaa agefe सुक्तिसाधनत्वेनोपद्श्न्ति। सा च प्रतीकास्मिकैवेति कथं प्रतोकोपप्सनस्यन मोच्साधकत्वमिि प्राप्त उत्तरमाह ।

भ्ह्मदृशटिरुत्क षत्‌ ॥ ५॥ © 0 (* । aaa ब्रह्मटृष्टिन प्रतोकाल्मिका waa वस्तुतो व्रह्मात्क- QTL! साच नोपदेणसाध्या gat नोपदिश्यते किन्ल्न्‌द्ते। सा त्धिकारोत्कषात्‌ खतएव भवतौति प्रतौोक्ोपासखनस्य a क्तिसाधनत्वमिति साधकता । एतद्‌ वोक्तमनेन Gag |

आदिल्यादिमतयश्चाङ्ग उपपत्तेः ॥ ६॥

कान्दोग्ये अथ दोवाच सत्ययज्ञं पौलपिं areata कन्त्रक््माव्ानसुपास्स॒ इत्यादित्यमेव भगवो usfafa होवा- चेति ag होवाचेन्द्रयुलमिव्युपक्रम्य कं त्वमातानसुपास्् इति वायुमेव भगवो राजन्निति होवाचेति एवमेवा प्रश्रभेदेन वक्तु भेटेनाकाश्पःप्र्तय श्रातत्वेनोपासनाविषया उक्ताः! तचै- वाखौ वा श्रादिव्यौ देवमध्विल्युपक्रम्यान्तं पद्यते य एतभेवं विदानादिवयः amaze इति । aie चित्यते। श्रत प्रतौ कोपासनलमस्ति नवेति। भ्रस्तोति gave) तथादि सव्वं खल्विदं ब्रह्मेति gat waa awa तत्र बोध्यत इति । न कचित्‌ प्रतोकोपासनमस्तीति fe ga निरूपितं। तचोक्त- खुतिभिः प्रत्येकं त्वेनो पास्यत्ननीक्या नोपपद्यते । ब्रह्मण एकत्वा- देकप्रकारकेनेवोपासनेन सवेषां फलसिद्धैः एधक एयगुक्तौ गौर-

# Ta afafa at aia: |

2H पादः] AUR | २८९

वात्‌ प्रयोजनविशेषाभावाच | तादृश्ाधिकाराभावात्‌ एथक्‌- तदुक्तिरिति चेन waa Bet तद्खावनायां तथातुभवस्यापि war- वात्‌। एवं सति वसुतः ay ब्रह्मत्वं नाभिमतं किन्तु यथा- दिल्यादौनां तत्‌ तथा # सव्वस्यापोति प्रतीकौपासनलत्वभेव uaa तेनेव फलमिति प्राप्त प्रतिवदति। भाद्द्यादौयाः नरह्मत्रमतय उच्यन्ते तासु साकारस्यैव ब्रह्मणि व्यापकत्वात्‌ qa प्रत्येकमप्यङ्गसुपासित फलदभित्येकैकाङ्विषयिखस्ताः विभोयन्ते। उपपन्नं चेतत्‌ । नदि साकारव्यापकब्रह्मणोऽद्गः न ब्रह्मातो न प्रतोकोपासनत्वं aal wats! wal at स्रादिल्यो देवमध्िल्युक्ता तख प्रतिदिक्रण्मोणं छपावलोकन- रूपाणां aya’ निरूप्य तद्यत्‌ प्रथममख्तं तदसब vaste न््यम्निना सुखेन नवे Gat श्रयन्ति a पिवन्तोत्येते टेवाभ्रख्तं दृषा aafa त एतदेव रूपमभिसं विशन्त्ये तस्माद्र पादुयन्तोति पद्यते । तथाच दशनमातेणान्यघग्यनिठत्तितस्यव सखतन्तपुस्‌- षाथत्वन ज्ञानमतिश्यितस्नेहजविगाद्रभावेन aaa लयः | प॒नस्तदशेनानन्दानुभवाथं' भगवानेव कपया पुनः पूव्वभावं सम्पादयतीति तस्मात्‌ रूपादुद्यशतत्‌ wa भगवदङ्गत्व एवोपपदयत इत्यपि हेत्वभिप्र तोऽर्योज्ञेयः। नदि प्रतौकतवे ददं aq सम्भवति | भक्तिमार्गीयत्राद्स्याथ्स्येति भावः। सङ्गानां भगवत्‌स्रूपावकलेनक्यमिति wong । . एतेन सखरूपस्येव पफलत्सुक्त' भवतौति मुख्यः fasta: सूचितो भवति।

तया तथा सत्रस्यापीतिवा पाटः।

२८२ अणमभाव्यम्‌ ¢ [ ay अध्यायस्य

सोनः सम्भवात्‌ ॥ ७॥

पूव्व॑सूचण धमममात्रस् फलत्वसुक्ता अघुना uf: फलत्वं तत्ाघनच्चाद्। सम्भवात्‌ उत्करस्रेहामकसाधनस्य WaT तदषौोनः सन्‌ तद्ग्रश्रासौनी भगवान्‌ भवति। एतेन भक्तवश्य तोक्ता। एवं बदिदिःप्राकच्यमुक्ता अन्तरं तदाद |

ध्यानाच्च ॥ ८॥ भावानौत्कखद्‌रएयां व्यभिचारिभावात्कसततस्मतिरूप- ध्यानादपि हदि प्रकटः सन्‌ आसीनो Haas: | तेन Qa au भवति । एवं भक्तेच्छ्येव स्ररूपप्राकय्मित्युक्रा लोला- ना विष्करणमाविष्करणच्चापि तदिच्छयेवेत्याडइ।

अचलत्वच्चापेच्य ॥ ८ ॥ भक्तच्छामपेच्छाचलत्व चकाराचलत्वमपौत्यथः।

स्मरन्ति च॥ १०॥

केचन भक्ताः स्वरूपनिरपेचास्ततस्मरण्जनितानन्दमेव विस्र तापवगान्तफला भवन्ति । चकाराच्छरबणकीेत्तनादयोऽपि समसु- gad | तदुक्त । अथ इवाव तव महिमाम्तसमुद्रविप्रुषा- waaigat खमनसि निथन्दमानानवरतसुखेन विस्मारित- ट्ष्टयुतस॒खलेशाभासाः परमभागवता इति। swat अदं भकत्पराघोन द्रत्यादिरूतिः Gara प्रमाणतेनोक्ला |

= ~ यचकायता तचाविशेषात्‌ ॥ ११॥

ste विचायते। बहिरावि्भाीवो येग्योयेभ्यच्ान्तस्तेषा-.

न्तेषाच्च भिघस्तारतम्यमस्ति न वेति। aa निर्थयमाइ।

१म प्रादः | अणभाष्यम्‌। २८३

यत्र॒ भक्तेवेकायता भगवत्‌सखरूपे प्रकटएवैकस्िन्‌ ग्रादक- चित्तधारा नत्न्त्वदिर्विज्ञानं तच्ोभयोरन्तःपश्यतो बहिः- पश्यत भावे भगवत्‌सखरूपे च विशेषाभावान्र तारतग्यमस्तो- त्यथः |

आ प्रायणात्‌ तचापि हि दृष्टं ॥ १२॥

Bay एवायं सं णयः । अन्तः प्राकय्वतो अदा बदिःसंष- दने सत्यपि पर्व्वानुभ्ूतभगवत्‌खरूपानुभवस्तदा पूव्वेमन्तरन्व- yanga बह्िरनुभवामोत्यनुव्यवसायो भवति नवेति। तच वैलचण्याह्वितुमहतीति पूर्वैः पत्तः । aa सिदान्तमाड । च्ाप्राथणादिति। ओओभागवते। प्रायणं हि सतामहमिति भगवदाक्यात्‌ प्राणशब्देन BAYA प्रायं परमं पार- लौकिकं फलमुच्यते। तथाच तन्मरथांदौक्तत्य तस्य सैवावस्ा alafenl a तु बदहिःप्राकच्छेऽपि बदष्टानुसन्धानमिल्ययैः ततस्तस्य तच सायुज्यं भवति न वेति संशये निरयमाद। ततापि प्रायशेऽपि aie तस्य पून्वैवत्‌ प्रसुणा सममालापाव- लोकनश्रौचरणनलिनस्पशोदिकं ETAT फलं न लद्ट सायुज्य- faut: । यतः शडपुषटिमार्गेऽक्रीकतोऽन्यथा पून्वौक्तमाव- सम्पत्तिः कथं स्यादित्यपपत्तिङिं wea सच्यते। एतश्च तद्तस्य तु alagia इत्यत्र निरूपित |

तदधिगम उत्तरपव्वाघयथोरक्मेषविनाशौ तद यपदेशात्‌ ॥ १३२॥

पटिमार्गीयभक्तस्य फलं निरूप्य मर्य्याद्‌ामागीवस्य तस्य फलं चिन्त्यते । तत्र त॒ ज्नानपूव्वैकत्वं भक्तेरावगण्यकं क्म म्यी

२८४ यरणएभाव्यम्‌ | [ भ्ये यअथ्यायस्

दाया अपि सखकछतलात्तामनुक्लङ्यव भगवता फलं iad | तच्च नाभुक्तं चौयते तद्गनोगानुकूलकमेणा सखसजातीयतत्‌- सन्तानजननाद्नि्मोत्त एव ae सम्पद्यते | नच प्रायञित्त- वज्‌ ज्ञानस्य क्मनाशकत्व वक्तुः शक्यं तदन्तस्य तदु शेनाविदि- तत्वात्‌ | तयाकधने चान्योन्याश्रयः। दुरितस्य चित्ताशदिडेतु- त्वेन तन्नाशे wailed यतोऽतोमय्यादामागें सुक्तिरनुक्तिविष- येति प्राप्त sua) तद्‌धिगमे ब्रह्मज्ञाने सति तजज्ञानखभाव्‌- देवोत्तराचस्याश्चेषोऽखम्बन्धः yaar तस्य विनाशो भवतीौ- wail शभ्रतोत्तरस्योत्पन्नस्यास्नेष इति नाथस्तस्यात्न्येवोत्पत्ते- सद्‌ तिरिक्तस्य श्रेषस्याभावाद तोऽनुत्पन्तिर वाधः | नचैवं म्यी.

OY e कि “~ 3 दामा्गँयल्मङ्गः। साधनं विना खसखरूपवलेनव काथयकरणे .

fe पुष्टिरिद तु नियतकमविरोयित्वसख्रभाषेन ज्ञानेनैव तथा ~ ~ ने A . ७९ > +

BUA: | अतएव तद्यथेषौकातूलमगना प्रोतं प्रदूयेतवं दस्य

सर्ववे पाप्मानः प्रदूयन्त इति खुतिरग्निटृष्टान्तमादह। रतिरपि

यथेधांसि स्मिद्ोग्रिभस्रसात्‌ कुर्तेऽज्जन। ज्ञानाग्निः सव्वकम्माणि भस्मसात्‌ कुरते तया॥ इति

सन्नं पाप्मानन्तरति तरति ब्रह्मदव्यां योऽश्वमेधेन यजत इत्यादि शयुतिभ्यसत्वयापि न तद्ञोगनियमो वक्ता wat एते- नासुक्तस्यात्तयाद्धोगे च कर्म्मान्तरजननानोच्ासम्व इति निरस्तं बेदितव्य'। न waar: अनाद्यविद्याजनित- संसारवासुनात्िका fe att सा च गुरूपसत्तिश्रवणंमनन- विष्णप्रासनादिरूपया ज्ञानसामगरेव नाश्यते। श्रविद्या परं ज्ञानेन नाष्यत दति क्र तम्मसङ्गः Alaa बलिष्वात्‌

९म पारः] अणाभाष्यम्‌ | `

क्णो qaqa तस्मतिवन्कल्भितिः ज्नाननाश्यवबरोधक।- शुतिरूतिमता लवाप्यरोकाय' | इमभेव हेतुमाहाचाथ- स्तद्पपदेशादरिति।

इतरश्याप्येवमसंसेषः पाते तु॥ १8॥

पाप्रस्य णस्तविरोधित्वेन शास्वोयन्नानेन समं विरोधो भवतु नाम धद्यस्यातथाल्रे नादिरोधरएषेत्या णडा निरासाय पूववन्यायातिदेमाद | इतरस्य पृष्स्याप्येवं । yaw नापर उत्तरस्याञेष इत्यथः! अतिदेशद्धेतुरपि सएव Fa: । तयाद्ि । उभे उ way एते तरति । चीयन्ते दाख wal Ah war. वचनात्‌ ज्ञानाग्निः सव्वकर्ममारसोति स्मतौ सव्व णब्दाच त्या ।

VIET WIA | मर्ययादामार्मीवत्वात्‌ ज्ञानानन्तरं भरत- | बत्सङ्गृदोषेण भगवद्नावाच्ुपतौो सङ्गजदोषौत्‌पर्तिवद्ग्रे fafea- निषिहकमणोरण्यत्यत्तिवक्ु शक्येति sae न॒ सव्वीतमना | कम्विरोधिलमिति तच निखयमाद। पाते भक्तिमार्य भग्‌ | वह्ावाचुग्ति;ः पात दूव्युच्यते। grat अपिषब्दे वाद्ये | व्यवच्छेद्‌ाधकतु ब्दो AAA पापस्य व्यवच्छेदएव। न कहि चि्मत्यरा इति वाक्यात्‌ । परन्तु aateranifaara प्रारअ्भोगाय प्रभु खेत्‌ तया करोति aga gw सति तङ्गोगोऽ- शम्मावित इति तदेवं भवतीति व्यासाभिप्रायो ज्ञायते। तथाच तस्मिन्‌ quanta कर््मणोऽसंस्षेष ula: । waa | एवमेवश्ेषण्ब्दस्य UAT: | भतिद शस्येवं पदेनेव nia: स्न

# तत्तप्प्रतिवन्धकलमिति पुस्तकान्तरसम्मतः giz: | † न्नानानाग्त्मिति gy

४८

२८६ अणभाय्यम्‌ | [ gu eae

qi तत्परत्रेन Blasts | पातश्ब्टस्य देदपातं तुशब्दस्याव- धारणमयेमुक्ता SETA सुक्तेरावश्यकवावधारणं aaa इति चोक्तिनं aad: सुक्िप्रापकपदाभावात्‌। भोगेन त्वितरे ्पयिवाऽय AMAIA इत्यग्रे वक्त्यत्वाच | अनारञ्धकाय्ये एव तु पूवव तदवधेः ॥ १५॥

ननु टेदस्य RATA AAT तन्नाशस्यावश्यकलात्‌ ब्रह्मविदः प्रवचनानुपपत्तिः। एवं सति ब्रह्मजिन्नासोगेरूप- सच्यादिसाधनासम्भव ्राचायवान्‌ पुरुषो बैदेति च्ुतेस्तद- भावेन ज्ञानमागोच्छेदेन सुत्यच्छेदप्रसङ्ग इत्याशङ्य समाधत्ते | qa पूर्वसूत्राभ्यां ज्ञाननाश्चत्वेन ये प्रोक्ते पाषयुण्छे ते नाशेषै किन्त नारव्यभो गायतनलनत्तणं काय्यं याभ्यान्ते waa: । नन्वितरनिरपैच्तं fe ञानं खशक्तावाप्िरेधदव कर्म्माणि qealfa qaym तथा स्यश्नेषभेव तददतोति aa युक्तं नतु सशेषं गक्तंरविशिष्टत्वात्‌। नच कम्मनाशेऽपि संस्कारवशात्‌ कुलालचक्रभ्रमिवत्‌ तदइासनावश्षादृदहादिसत्तया प्रवचना- दय॒पपत्तिरिति aa) ज्ञानस्य सव्वैतो बलवत्वात्‌ सवासनस्य तस्य नाश्नात्‌ । न fe मदहार्िलानिपाते चक्रश्चमिरनुव्ितु शक्तो तीत्यागङ्यारव्धका्यीद दने ईइतुमाह। तदवधैः। तत्‌ GAARA zea यत्‌ तद्खिलकारणकारण्त्वे नाखिलस्य पूव्वेविधिरूपभगवदिच्छालत्षणाद्धेतो रिल्यथेः। यच तस्यापि दड- नेच्छा तच तथेवेति farsa: 1 अतएवाग्रे तथा वच्यते।

# तत्परत्वेन न are) afafa ख'।

४ | +, |

प्म OTE: | अणभाष्यम्‌ | २८७

तएव ओोभागवते खगदारकाभासेन खारब्कम्मणा योगा. रभ्णतो विश्वंशित दइति। उपभोगेन waa) व्यपनयन्निति च भरतं प्रति वचनं Waal एवं सति मणिमिन्वादिप्रतिवदणसे- रभ्ेरिव न्नानस्याप्यदादकते न काचिद्धानिरिति सव्वमनवद्यः । ड्‌च्छाप्रतिबदतादणायां न प्राचौोना दशास्तोति तद्‌व्यवच्छेद्‌- ज्ञापनाय तुशब्दः। एतेन भगवद्वावस्य स्वतो वलवच्वात्‌ कथं तस्य पात इति agi निरस्ता। भगवरिच्छाया मूलकारणत्वे नोक्तेस्तस्याः saat बलिष्ठतलात्‌। तथेच्छा च खकतमर््यारा- पालनाय पुष्टावङ्गक्षतेन तथेति सन्वैमनवद्य'।

SN,

अथिद्ोचादि तु तत्‌कार्ययायव

© तदशनात्‌ ॥ ९६ । ननु प्रारब्धं हि प्राचौनं तन्नाशाय agmua कर्त॑ग्यो aq विद्धा aq विहितमन्यद्प्यग्िदोत्रारि प्रयोजनाभावात्‌ । दृश्यते च तादणानां तत्करणमत उत्तरस्य कममणः day ्रावश्यका इत्याशय तम्मयोजनमाह। तु शब्दः गङ्गव्युदासकः। श्रमि- हो तादिविदितकम्मकरणं तत्कार्ययायेव । भोगका्ययीय प्रारब्ध A 9 ॐ _ @ ॐ रि =

नाशायबेत्यथः | येषां भ्रिहोचाद्िकारक प्रारब्धमल्ति तैरेव तन्रशाय भौोगवत्‌ तदपि क्रियते नत्वताटृशेरतएव न सनकारोनां तथात्वं * । कुत एतत्‌ । तदशेनात्‌ । यथाकारौ agra तचा भवति साघुक्रारो साधुभवति पापकारी पापो भवति qu: gear aaa भवति पापः पापेनेति युतिः पूरन्वकर्मणोऽथिम-

(० e Q [9 auega दृश्यतौति नानुपपत्तिः काचित्‌ | केचित्त ज्ञानस्य

न ~ ना

# auafa दत्ति खः)

<< अणुभाष्यम। ( od अध्याव्य

ania तदे वाश्रिदीत्ादेरिति तत्कायाधैति पदस्या्ं वरन्ति। सनखाधुः। ahaa इत्युपक्रमात्‌ ब्रह्मविद्‌ प्रारब्धात्क- प्रतिबन्धनाओे Waa पूव्वन्नानेनैव सम्पत्तेः क्णो वैयर्थ्य पातात्‌। तमेतं बेदालुवचनेनेत्यादि afaena दशनपदं safa पूव्वे विरोधा दुपैच्यः।

अतोऽन्याऽपि चैकेषामुभयोः॥ १७ ॥

तदेवं पू्यैदखचचतुषटयेन सव्वादामाययभक्तस्य मव्याद्‌- यैव स॒क्तिप्रतिबन्धसम्भ्वस्तयैव तन्रार्येति निरूपितं। अथ पष्टिभार्मीयस्य विनेव भोगं प्रारञ' नश्यति नवेति विचाथ्ते। तच भोगैकनाश्यस्वभावत्वात्‌ awa त विनाऽस्यापि aqu- तोति ara fawaate | एकेषां gfearitatat भक्ताना- aya, प्रारव्धाप्रारव्ययीर्मोगं विनव नाभो भवति। wa एतत्‌ तव्राइ । अतः BA HAT न्नाननाश्यलनिरूपिकायाः | व्रह्मविदएव प्रवचनादिनिरूप्रणेन तदनाश्यप्रारव्धास्यकग्धया- क्ेपकब्युतेश्ान्यापि सुतिः पययते। तस्य पुत्रा दायमुपयन्ति सुषदः wyaat दिषन्तः पापकछल्यामिति च्ानभोगाभ्यां कश्य- ना एनिरूपकखुत्यास्याः छतेविरोधपरि डहारायावण्य' दिषयभेदी वाखः। नच काम्यकर्विषयेयं ्ुतिरिति ata । तद्धि- गम उन्तरपूव्वीघयोरद्षदिनाशविति सखतेणेतरस्याप्येवसिति सूचावयपेन चाविरेषिणारब्धातिरिक्तक्श्रणेरखिलयोनांशनिरू- पणात्‌ । पापत्यायां कास्यत्रासम्भरवाच्च। तस्मादत्यनुग्रह- भाजनस्य भक्तस्य खप्रासिवि्म्बमसदहिष्णुभेगवानस्य प्रारभ- मेत त्सम्बन्िगतं कत्वा aa तेन भोगं कारयति । areal भोगैक-

द्म पादः | AUHTAR | Ree

नाण्यमिति खक्ञतम्यादापालनाथ न arvafa) न च तयोर- सूत्तत्वेनाक्ताभ्यागमप्रसङ्गेन च नेवं angfaatafa वाद्यं । ईैश्वरत्वेनान्ययापि करणसमभवात्‌। मयाद्‌ाविपरौतखरूप- त्वात्‌ पुष्टिमागेस्य न काचनातालुपपत्तिभीवनीया । तस्या भ्रव भ्रषणएत्वात्‌ | अतएवेकेषामिति दुलंभाधिकारः सचितः)

यदेव विद्ययेति हि ॥ १८॥

ननु यदेव विद्यया करोतोति gar विय पूष्वैकं aaa वोय्थातिशएवः फलं भरू यतेऽतो ब्रह्मविद्या वतोऽपि तथाल्स्यो चि- तलाश्दुत्तरस्याङ्ेष दति यदुक्तं तत्रोपप्यते इति प्राप्त ्रार्‌। यदेवेति । fe यस्माच्रेतोसत्वया यदेव विद्यवा करोति खदयोप- निषदेति afata त्रह्मविदोऽपि कम्मात्यत्तिप्रसजिकात्वेनोद्‌ए- हतास्तु न तत्समौ । agile | ओोंमिलेतद्न्नरमुनीयसुषा- सोतेन्युपक्रम्य तस्य wana मिथुनरूपत्वमनुज्ञाचतरत्व' तयौ- प्रहत्तिहेतुलच्च निरूप्य तदग्रे यदेव विद्यधेव्यादयक्तेति खरूवै- तस्येबात्तरप्योपव्याख्यानं भवतौल्यपसं हारा दुहौधो पासनाविषय. मेव यदेव विद्ययेति वाक्यमिति ज्ञायते। तेनोक्तरसतमत्वादि- प्रक्ञारकोपासनानां मध्ये यदेव वियया करोति ata Daaaz भवतोति तद्ये इति नब्रह्मविद्यागन्धोऽपौतिन सा aga सम्भवतोत्यथः। यदा। उक्राणड्ानिरासायेवादह atta) ब्रह्मविदि प्रारव्धत्तयायव क्म कुरुते तच्छन्यक्षतात्‌ HUTT: सकाण्णत्‌ सवासनतन्राश्नारोयवत्तरं भवत्येवेति नानुपपत्तिः कावचिदित्यथः। यदा ननु पुिमार्गँयस्य प्रारव्यस्यापि भोगं

* तचात्वस्योचितात्‌ तदुच्चरस्यति ख |

२५० अणभाग्यम्‌ | [ ey अध्यायस्य

faaa arn xfa ्ुलाऽसम्भावनां gare प्रति कैमुतिकन्यायेन amfrertate | यदेवैत्यादि । जौवनिष्ठा frat fe भगवद्‌- STAUACAAAT | एवं खति यच धममसम्बन्धिसस्वन्धादन्ये- भ्योऽतिग्रयं कणि वदति afaaa साच्ाइरश्िसम्बन्धेऽति- शयितकाथसम्बत्तौ कथमसन्भावनां कत्तेमुचितेति. निगूढा- यः | Riva हेतु वाचौ fe ase:

भोगेन वितर चरपयित्वाऽथ सम्पद्यते ॥ VE ॥

पुटिमागीधफलप्रासौ प्रतिबन्धाभावं सोपपत्तिकसुक्ता aq- प्ाप्षिप्रकारमाह। इतरे BA प्राप्यालौनिकदेदाद्धिनरे खल- लिङद्गश्ररोरे चपयित्वा दूरोक्लत्य अय भगवज्ञोलोपयोगिदेद- प्राघ्यनन्तरं भोगेन सम्पद्यते wierd सन्वन्‌ कामान्‌ सह ब्रह्मणा विपश्चितेति gata भगेन सम्यत इत्यथः । खु्यर्थस्वानन्दमयाधिक्ररणे निरूपितः ¦ श्रलौ किकल' विनोक्त- देदं विना चीक्तफलप्राभेव्ये वच्ेदकसु शब्दः |

ति श्रीवेदव्यासमतवत्तिंश्रीवल्लभाचाय्येविरत्चिते Aes भाष्ये चतुचं स्याध्यायस्य TIA: पादः समाप्तः |

दितौयः ata: |

वाङ्यनसि ट्‌ शनाच्छन्दा च ॥ १॥

पूव्वेपादे want त्षपयित्वाऽलीकिक तब्माप्य- फलेन सम्प्रयत इति निरूपितं sate विन्ते) भक्तस्य खच््मशरोरस्य क्षपण नाम कि तत्‌खरूपनाश्नमुत मणि- स्प्णंद्यखामौोकरत्वमिव तस्येवालोकिकत्वसम्पादनं भग- वदनुग्रहादिति। तवतोत्तरएव पत्तः साधोयानिति भाति। तथाहि । यथा qa संसारिण्एव Maw तदनुग्रहात्‌ WAU Yaa चोच्यते तथात्रापि वक्तमुचित- त्वात्‌! न तस्मात्‌ प्राणा उत्‌क्रामन्तयत्रैव समवलीयन्ते इति तिस्तु जोवस्य सायुज्यपुक्तिकाले तव्राणदोनामपि तथे- वाड | अ्रतएवाग्रे ब्रह्मैव सन्‌ ब्रह्माप्ये तौत्युच्यते । yfearata- स्योक्तमु्यभावात्रेयं तदिषयिणोति प्राप्त प्रतिवदामः। ब्रह्मा शत्वेन जौोवप्यानन्दातमकत्वातिर्टोषखरूपत्वान्नित्यवाचच दोषा- णाच्चागन्तुकवात्‌ तदपगमे तस्य तथयात्वमुचितं प्राणादयस्तु न तादृशा दति तदृशटान्तेनाव्रापि तथाल न am शक्य | टेषेन्द्रियासुदोनानां बैकुण्ठपुरवासिनामिति गोभागवतवा- arg | नच लोकिञत्वविश्ि्टेदादिरत्र निषिध्यत दूति वाच्यं | सामान्यनिभेषे बाघकाभावात्‌। न च तद्‌नुभवएव वाधक इति वायः । भगवत इव तदोध्ानामपि तेषां तयातवे वाधका-

३९२ अणमाष्यम्‌ | [ au गध्यायस्

भावात्‌ | नन्वागन्तुकत्वमेव बाधकमिति Ati Aa 1 यथाॐ बेकुणठ स्याच्चरा तमकत्वेनानागन्तुकत्ेन जै सगि कत खिलवसतु- रूपत्वेन सामोप्यादिसुक्ति' प्राघ्रवतां भक्तानां देहेद्दरियादि- रुपमप्यनागन्तुकमेव वेक्ुण्प्रािमाचेण शदजौवानां सम्बद्यते तदौयत्वेन तत्‌ फलतोति धावत्‌ तथा पुरुषोत्तमलतीलाया afa पुरुषोत्तमातसकलात्‌ तचाद्गौकारमानेण प्राचोनाशेषप्रावा- feauafaaal शदजौवस्य पुरुषोत्तमलोलात्कटेहादिरपि तदरौयत्ेन सम्परयत इति नानुपपन्न कि्चिदित्यवद्ितोऽ- वेदि । अरयमेवाथोा बाजसनेविश्णखावामयाकामयमान इल्युप- क्रास्यात्मकाम BARA भवति न तस्मात्‌ प्राण उतृक्राम- waa समवलीयन्ते ब्रह्मव सन्‌ ब्रह्मणेतोल्यन्तेन वाक्येन निगद्यते। अच प्राणशब्देन प्राणाः सव्वेन्द्रियाणि dad | श्राककामगरब्देन भगवदाचकात्मपद्ग्रहणेन भक्तस्य ख्रेहातिश्य- afaaryfezarefanaaiem येन मरणमेव सम्पयेत यदि ayaa quate fame: स्यादतो भगवत्‌प्राकख्ेनेवा- fufafefa ष्वन्यते। भकरिमामे प्राकच्घ्यैव परमफलवत्वेन तदभनेनाप्रकामो भवति। ततः साचदाकेषादिकामना्थां प्राचोनटेहप्राणादेस्तद योग्यत्वात्‌ मै त्चेव Wat भवन्ति। बदहिःप्रकरय्येवान्तरपि प्राकद्यादुतक्रमणाभाव SAA आत्मा- तिरिक्तस्य गतिसुक्कता तस्य तामाह) awa सन्‌ ब्रह्मायेतीत्य- नेन। उक्तरौव्या पुरुषोत्तमातमकतललौलोपयोगिदेडेद्दरियादिः- सम्प्रच्या AGA wa gq ब्रह्मातिरिक्रेहादिमानपि। ताद्य

१

* व्यापि वैकुश्येति a |

स्य पादः J अणभाष्यम्‌। २९२

सन्‌ ब्रह्म हत्वा टह एवच्लात्‌ पुरुषोत्तमखरूपं प्रासा भवतौ- त्य्थः। अन्यथा जोवस्य ब्रह्मां एत्वेना नन्दां एा विभावेन च ब्रह्मते प्राणादिलयोक्चा तदितरव्यवच्छेदे waafas सति awa सन्निति न उदैत्‌ । अतणएवेतदमे श्लोको क्तिरय autsadt भव- त्य ब्रह्म समन्रुत दूति । खतिधर्मवच्छरौरं हि मन्य" तदत्वेन Tasty तथोच्यते! तधघाचायं ga तादृण्एव। अथ yfe- लौलाप्रवे्णनन्तरमख्त उक्तरूपशरोरवान्‌ wala | ततोऽत्र अस्मिन्नेव Wat ब्रह्म सम्यगश्चते भगवता क्रियमाणलौलारस- मनुभवतोल्ययः | भगवान्‌ वाद्रायण इमामेव शतिं विषयौकत्य ततरोक्तप्राणानां wa एकदेवोत क्मनिथमोश््तौति संशये निणेवमाह । वाड्नसोति। तच डेतुदर्भनादिति | एतदुक्त भवति | भक्तेः खेडात्कलात्‌ तस्य प्रसुप्राक््यफलकत्वा्तदौत्‌- कच्चे तस्या बश्वकत्वादयं मां पण्यलिति प्रश्िच्छया तस्िन्‌ aaa Vat मनसा च तद्रूपाखतमतुभवतः स कोऽप्यत्कटीभावः समजनि येन प्रसुणा सद स्व॑न्दरियव्यापारलतौच्छा समभ्वत्तत तेषामसामष्याद्गगव्रदानन्दसम्बन्धिमनःसम्बन्येन तं प्रा्याम इति asa सङ्गतास्तेनानन्देन सम्पन्ना जाताः अयेवाथीऽमेन aaufaay चातएव सव्वांखन्िति सूत्रेण निरूप्यते। दशनानन्तरमादौ सदहसम्भाषरेच्छैव जन्यत इति वाङ्मनसि सम्यत दति छान्दीग्ये सफु टोक्तं aaa चादौ सैवीक्ता। एवं सति agate सङ्गता सतौ भगवद्‌ानन्देन सम्पद्यत इति सूचाथः सम्पद्यते, दभनाभावेऽपि बवेग्वादिणब्दाद्पि तथा सम्पद्यत इति हेतन्तरमाद्‌ शनब्द्‌ाचखेति | ५०

अतएव च Va ॥ २॥

अतएव दभेनाच्छब्दाच Fat: सव्वाणौन्द्रियाणि aq सान्निध्यात्‌ वाचः पञ्चान्मनस्ि सङ्गतानि भगवद्‌ानन्देन सम्मदयन्त gay, केचित्त छान्दोग्यस्थं वाद्मनसि सम्पद्यते मनः ww प्राणस्तेजसि तेजः परस्यां टेवतायामिति वाक्यं विष- यतवेनोक्ता सूते AMZ तदुत्तिपरत' वदन्ति सम्पत्तिं तन्ना- NH) aa ama! aati वाक्यदस्य वत्तिपरत्वञ्चे- gafuad स्यात्‌ सूचरकारस्तदा तथेव ata तु तत्‌खरूपभेव वाक्यं । तत्रिखैयाधं मेव प्रहत्तिः सुख्या्थत्या गो लचणापत्तिशं । faad मनसोति पदकेयथ्ये स्यादिषयवाक्योक्तक्रमत्यागानुष- afaata |

तन्मनः प्राण उत्तरात्‌ ॥ ३॥

पू्वाक्तस्ेद्धिथवेशि्टवन्मनः मारे सम्पदयतेन तु केवलं aa डतुरत्तरादिति,! ख यथा wafa: सत्रेण प्रबद्भोदिशं दिशं पतिला अन्यतायतनमलब्ध्वा बन्नमोवोपश्चयत एवभेव खल्‌ सौम्य तन्मनोदिशं fad पतिल्ान्यत्रायतनमलव्‌ञ्ा प्राणमेवोप- अयत इत्युक्ता तत्र STRUTT वाव्येनाह प्राणएवन्धनं fe सौम्य मन इति । तस्माद्धेतो स्तथेत्यथेः |

सोऽध्यक्ते तदुपगमादिभ्यः ॥ g ॥

सर्ववन्दरियविशिष्टमनोविशि्टः प्राणीऽध्यक्ते प॒रो हदि वा| प्रकटे भगवति सम्पद्यत इत्ययः | अव्र Sq: उपगमादिभ्य इति । उपगमेऽभ्य॒ पगमः पुषटिमागेऽङ्गीकार इति यावत्‌ | तत- स्तथेव्य्थः । श्रादिपदाद्धगवदभौकरणसमथः सेहः प्रभ्वनिङ्धि-

RF पादः | अणुभाव्यम्‌ | २५८५

तार्धैत्यागस्तदनुरूपं भजनच्च | wana सिद्ध सेहादयोऽवश्य' भवन्ेवेत्या्येन तदादित्वसुत्तं। नोदयः कतः। मय्यादा- मागेऽङ्गोक्लतानान्त सुक्तिपथवसायिलेन मुमुक्तवादुत्‌कटसरेदा- सम्भवेन प्रसुप्राकच्यासम्भवात्‌ स्रखप्रकतौ सद्वातलये we Naa भगवदनुग्ररेण अ्रवणादिरूपया तथाविधस्रेहरूपया च भक्तया afa: सम्पद्यत इति aga तारतम्यमिति निगूढ्ार्येनेद- सुकं । श्रभ्युपगमादयसु सु रको पनिषत्यु पन्त । नावयमात्मे- त्युपक्रम्य यभेवेष sya तेन waaay श्रात्ा वरते तनुः खां । . नायमातमा बलदानेन लभ्योनच प्रमादात्‌ तपसो वाचय लिङ्गात्‌ । रएतेरुपायैयेतते ag विदहांस्तस्येष - राका विभ्रते बरह्मधाभेति उक्त निगृढ़माशयं प्रकटयति ।

भूतेषु AAA, तेः ॥ ५॥

ननु मग्यीदामार्गोयाणामप्येवमेव वागादिलय उतान्यधेति संशये निणयमाह | तेषान्ते भूतेषु लौयन्ते नतूक्तरोत्या भग- बति | HA प्रमाणमाह। ABA | BAT|E पुरुषस्य ग्टत aifg ataafa ard प्राणः चक्तरादित्यं aaa दिशः wea एथिषोः शरौरमाकाग्मात्ोपधोर्लोमानि वनस्मतोन्‌ Ant aq लोहितच्च tag निधौयत इति ga: । नचाविद्दिषयि- wa खुतिरिति वाच्यं araaeiifa हौवाच यत्रायं पुरुषो भ्रियत उद्स््मात्‌ प्राणः क्रामन्याहो नेति नेति होवाच ara- वलक्योऽचेव समवलोयन्ते स उच्छरयत्याश्रायत्याश्ातोग्टतः रेत इति पूव्ववाक्यात्‌। नद्यविदुषः प्राणनामनुत्तमः। तसुत्‌क्ा- मन्त प्राणोऽनुत्करामतौत्यादिश्रुतैः। ननु यतास्य परुषस्य त्यु प-

२५२ AUT A I [ शथे अध्यायस्य

क्रम्य tau faaiaa इत्यन्ता खुतिरविहदिषयिखौति ama । यत एतद्रे कायं तदा पुरुषो भवतोति wa याज्ञवलक्यात्त- भागाभ्यां विचारितसुत्तरमुच्ते तौ ह यदूचतुः wa हेवं तदूचतुरथ इ यत्रणसतुः HN देव तत्म्रसतुः Yul वै yua कमणा भवति पापः पापैनेति। एतेन कथयसि तीति fara: सम्पद्यते एवं सति प्राणतुत्करमणोक्तया सद्धातलयीक्तया न्व विद्दिषरयत्वक्मत्ावसौयते। यतस्तस्य वोक्तदयं सम्भवति । ग्रथिमश्चुल्यक्तकम्म यत्च तस्मिन्‌ विरुदमतः पू व्वात्तरविरो- धादिषयानिथये प्राप्तो प्रतिवद्‌ामः। म््यौद्‌ामार्मीवविड- दविषयिखेवेयं श्ुतिरिति। अतएव प्रश्नं क्र तदा पुरुषो भव-. तौलेतावतेव चारिताव्यःपि साधारणपुरुषयाच्या म््यीदा- मार्गीयतत्मापकमयमिति we तस्वैवोपक्रान्ततात्‌ तथा। श्रथिमविचारितोऽर्योऽपि तहिषयक | एवैति बुध्यस्व aaa’ बाधकमिति चेत्‌ हन्त श्ुतिशिरःसमाकलितमाकलय | मयादामागं fe विधिप्राधान्यं aga तननिग्पीणात्‌†{। तच देवं ad एवं फलं cia नतरल्लतेऽपौोति भगवदिच्छा अतः कम प्रधानं! एवं सत्यात्तभागस्यायमाश्यवः। वागादिरेतीऽन्त- लयेन प्रारब्धस्यापि तदा नाणात्‌ प्रं ata विध्यविषयं कट्‌ाचित्पु्टौ प्रवेशयति नवेति data तदायं किं म्थ्यीदा- मागं एवोत पुष्टाव्रपि प्रवेखिति भवतौति wr) तदाऽस्य

‰ विदद्धिषतलमारभ्य कम्धाख पलच्े्न्त' ayaa नास्ति | t तददिषय एवैति a’

t विधिप्राघान्यात्‌ aaa निन्धाणात्‌ इति खं |

९ तदायक्त इति ख ।

र्य Ae: | अभ्यम्‌ | २८७

सख्ेग्वरेच्छारौतिमविदुषो gHad जानन्तौ खयमेव aza- धारितवतो तदपि रहस्यमिति स्फुटमनुक्ता सुतिः पय्यवसित- मर्थसुक्तवतौ तौ डेत्यादिना। अत्र HUTS मव्यादामार्गपरं। तथाच waaay तस्य खितिरिव्ययेः सम्पद्यते) Aaa भवतौति यावत्‌ । श्रतणए्व तप्मश्सापि यत ईष्वरतेन सब्वे- करणसमर्थोऽपि तद्ाने तदपेत्तते। awa Fqaa मर्ययादा- मार्गखरूपसुक्तं पुष्यो वा दूत्यनेन*। ननु मर्व्यादामार्मौयौ भक्तो न्नानो च भवत उक्तनिणयस्तु ज्ञानमार्मीयविषयएव भक्तं तादृशमपि कदाचित्‌ पुष्टावपि प्रेरएयतोवल्याशड्य तन्नि- WAATT |

amar दशंयतो हि NE |

एकस्मिन्‌ ज्ञानिनि भक्ते वा मय्यांदानियमो न । किन्त- भयोरपि। तच चेतुदश्यत दति। यतो यानज्नवल्क्यात्तभागौ ज्ञानिभक्तसाधारण्येन मय्यीदानियमं दर्भयत उक्तरीत्या तौ हेत्यादिना | श्रन्यया प्राक्लताङ्गोकारोऽन्यया। भवैदिल्युपपत्तिद्ि शब्देन स्यते । पून्वाक्तपूव्वात्तरश्ुतिविरोघधपरिदहारान्यया- नुपपत्तिरतर मूलमिति wa) केचित्तपसंहतेषु वागादिषु शरोरान्तरप्रे्छासामयिको जोव; कायं तद्‌ा पुरुष इति प्रञ्न- विषय इति वदन्ति तत्र arta: | तमुत्करामन्त' प्राणोऽनुत्‌- क्रामति प्रारुमन्‌त्करामन्त्ं सव्व प्राणा अ्नूत्कामन्तीति खुति- भांषिदेहान्तरजोवस्य प्राणानामिद्धियाणाच्च सदैवोत्‌क्रमणं

# दूत्यादिना इति @ | † प्राक्तताङ्ञीजछ्लतिरयथा इति ख|

२८८ अणभाष्यम्‌ | [ ot अध्यायस्य

वद्लोति बागादिलयसख ततारुमवान्नोक्तसख्य प्रश्रविषयत्व" वक्त शक्यं । पूव्वंवाक्येऽतेव Balad द्यक्तत्रा चा तोऽस्मदुक्तएव मार्गोऽनुसत्तेव्यः | एतेन नायं परविदययाबान्‌ चतोऽखतत्वमेव तत्‌- फलमिति* तच्च देशान्तरानायत्तमिन्युत्‌क्रम णापेचकरम्म ख यत्वञ्च न स्यात्‌ किन्त्रपरविदयावांस्तस्यासु ब्रह्मलोकावधिफलमिति कम्म्ांश्रयत्वोत्‌क्रमणादिकं समभवतौत्यपि निरस्तं षेदितन्य'।

समाना चाख्त्युपक्रमादग्टतल्च्वान्‌- पोष्य ॥ < ॥

मय्या दापुच्चौने कदाबिदन्ययाभाव इति यदुक्तं तत्र डेत्व- पेत्तायां वसुखरूपमेव तथेति बोधयितुमाह । समानेव्यादि | अचायमाशयः। साधनक्रमेण मोचनेच्छा fe म्व्यादामार्गीया मर्य्यादा । विदितसाधनं fata मोचनेच्छछा पुष्टिमागमर्ययादा | तथा सति सदटकरूपत्व' तयोयेक्तमिति । एतदेवाह खतिः संख्तिजोवानां aarq ष्यककछतानामविद्यवाऽहन्तामम- तास्पदोकरणं तदुपक्रम TIT Balsa सुततिपय्थन्त- सुक्तरूपा मर्व्यीदा समाना सदटकरूपा मध्ये नान्यथा भवतोत्यधैः। एवमेवानुपोष्य व्रतमक्नवाऽग्डतत्वमपि पुषटिमागे समानमित्यथः | अतोपोषणपद्मरेषमुक्तिसाधनोपलच्णं। एवं प्रासङ्धिकसुक्ता gma पराख्श्यते। सोऽध्यत्त दति सवेण पुषटटिमार्गीयभक्त- सङ्घातस्य भगवत्येव लय दव्यक्तमक्रमेण तेन मयादामार्गीयभक्त- सतस्य भूतेषु लयमुक्ता प्र्रानन्तर श्ुदजौवस्य तस्य मुक्ति

५ ततृफलत्रमिति ख |

रय पादः | अणुभाष्यम्‌ | २८८

रेव भवतीति वक्तव्य सत्याद सौम्य दस्तमित्यादिना खाशय- मन्येष्वप्रकटयन्तौ कन्य यत्निरूपितवन्ता तत्कुत इव्याश्ङ्भय

amine fag प्रकटयति | तदाऽपोतेः संसारव्यपदेशणत्‌ ॥ ८ ॥ तदा निन््रलौ लान्तःपातलक्तणपुष्टिमार्मोयसुक्तिद्शा्थां मर्यादा- मार्गीधाया अपोतेमक्तेः संसारत्वाभावेऽपि युरुषोत्तसभजना- नन्दानुभवामावात्‌ संसार इत्येव पुष्टिमागें व्यपदेयो यतः क्रियतेऽतस्तदभिसन्धाय तया dat निरूपणं। अतएव ओ- भागवते ओ्रौशिविवचनं गोयते नारायणपराः wa न कुतख्न बिभ्यति। सखरगांपवगेनरकेष्वपि तुद्याथेद्शिन ofa | श्रोभगवङ्ोताष्वपि देवान्‌ देवयजो यान्ति agar यान्ति मामपौति वाक्यं मर्य्यादामार्गीवभक्तसुक्तरितरसाधारण्यसु- च्ते। ननु संसारवन्मुक्तेरपि हेयत्वं aa aed चेत्‌ पुष्टिमार्मोयं तत्वं तदा ga: पुरुषा्थत्वबोधिकायाः Za: प्रतारकत्वमापत- तोति तदोधकप्रमाणानां तत्‌सुतिमातरपरत्वमेवेति ara are |

QA प्रमाणत तथोपलब्धेः ॥ € ॥

प॒श्िमार्गीयं da aa दुन्ञेयमित्यथः। अचायमाशयः | पुषटिमर्य्या दामप्यतिक्रम्य yfege: प्रवेशे तत्त्चमनुभवविषयो भवति नान्यथा । तत्र प्रवेशस्वतिदुरापोऽतिर्यितानुग्रहतरा- साध्वल्ाद्‌त उक्तेतरान्नेयमेव तद्भवति। तेषान्तु सुक्तिरेव wa तस्या एवष्टलाद्रागिणं सखरगदिवत्‌। इषटफलाप्राप्तौ हि प्रता- रकतमन्यथा प्रघत्तिमागोंग्रफलबोधिकाया अपि 3a: प्रतार

€ = अणभावष्यम्‌। [eu अध्यायस्य

कत्वं स्यात्‌ । इच्छा चाधिकारानुसारिणोति नानुपपन्नं fafe- fefa नन्वेवं विधायास्तित्वे fa मानमित्याकाङ्खायामाइ। प्रमाणत इत्यादि। प्रमाण युतिः सातु यतो वाचो faa- न्ते श्रप्राप्य मनसा WE) wae ब्रह्मणो विदान्‌ न विभेति कुतश्नेति एत इह वावन तपति। किमहं ary arava | किमदं पापमकरवमिति। aa gates दुन्ञंयल- सुत्तराद्धन तत्सत्ता च बोध्यते । च्रन्यथा मनसोऽप्यप्राप्यस्य वेदन- कथनं faux स्यादतो दुन्नंयल्ेनेव धश्िग्राहकमानसिच तदित्यथंः। चकारात्‌ तादृणनामनुभवः ufew@ai तदहि ब्रह्म विद्‌ामिव ताद्ष्णनां भक्तानामपि सखमार्मोपदर्‌णएनं कचित्‌ aaa न चैवमतः पूर्वोक्तं न साधोय द्रति भातोल्छ॒त्‌सूचमाभद्ध तत्र डेतुमाडइ।

नोपमदनातः ॥ १० ॥

suena तदा स्याद्यदि ब्रह्मविदामिव तेषां ere स्यात्‌ यतस्तेषां विरहिद्शाप्िथसङ्मदणावचेति दशादयमभेव भवति नान्या । पृव्देखास्तस्यासत्वतिदुःसहत्वेन स्वेषां भावानासुष- aea तिरोधानेनोपदेरो न मवतोत्यथंः। सङ्गमे तु Wa: पुरः प्रकरपरमानन्दखरूपाद्गवत एव हतो रूपटे णोऽन्यसखै न भवतौ- व्यधेः | न fF भगवद्ये ससममवतोति भावः। ag tata सः रस Waa लब्धाऽनन्दौभवतील्युपक्रम्यष द्येवानन्द्या - तौति चुतैरुक्तरूपानन्दप्राप्तौ दुःसदविरदतापोऽशक्यवचनः ्रानन्दतिरोधानएव तत्सम्भवात्‌ | तद्धतोरसम्भवात्‌ सम्भवे त॒ amifata न स्यादिति प्राप्त उत्तरं पठति।

स्य पादः] BUNA | ६०१

HAI चोपपत्ेरूका ॥ ११ ॥

श्रानन्दामकरसामकस्यास्येव भगवतएव धश्च sur विरद ताप इत्यथः विरोधपरिदहारायाह | उपपत्तेरिति । इदमुक्तं भवति । भगवदिरहस्यासत्वैसाघधारणएवेऽपि>* स्थायिभाबातमक- रसरूपभगवम्रादुभांवो way हदि भवति aaa तदप्राधिज- स्तापस्तद्नन्तर नियमतस्तत््रातिश्च भवति न ल्तथाभ्रूत- स्ये त्यन्वयव्यतिरे काभ्यासुक्तरसस्येवेष wh इति fated | तस्य aga एव तघाल्रात्छ तापोऽपि रसात्मकएव |

प्रतिषेधादिति चन्न शारोरात्‌ ॥ १२॥

ननु न watt wa’ पश्यति न रोगं नोत दुःखमिति Bay दुःखप्रतिघेधस्ता्शे भक्ते क्रियत इति तस्य दुःखित्वंन वक्त शक्यमित्याशद्धय प्रतिषेधति नेति। कुतः शारौरात्‌ | WAT सम्बन्धिनो हेतोयदुःखं ausfaafafa यावत्‌ तस्येवश्ुती प्रतिषेधानाच्रातुपपत्तिरित्यथः। एतेन aaa कश्चजन्य- त्वालुमानमपि निरस्तः वेदितव्यं । लौकिकएव दुःखे तजजन्यव- नियमात्‌ |

सष्टो द्ये कषां ॥ १३॥ एकेषां भाखिनां भगवत्‌खरूपलाभानन्तरं दुःखतत्निव-

am

goR अणभाष्यम्‌। (eu अध्यायस्य

त्तनलक्तणोऽथः ME पदयते । तथाहि । रसोवे सः। रसश््य- वायं लब्धाऽनन्दौमवति। कोद्येवान्यात्‌ कः प्राखात्‌ यदेष साका आनन्दो नस्यात्‌। एष द्येवानन्दयाति। श्रच् रसा- तमकभगवत्‌खरूपलाभे सत्या नन्द्‌ वत्वसुक्ला तस्येव जौ वनडेतुत्व परमानन्दहेतुल Wad | मरण्हेतूपस्ित्यभावे जौवनहेतुल न aq) Way संयोगविप्रयोगभावाभ्यामेव पूणा भवत्यनु- भ्रूतो नेकतरेण । aa विरहतापस्याव्युपमर्दिंत्ेन तदा प्राणखितिरपिन mate रसात्मको भगवान्‌ छदि न स्यादि- त्यायेनाह कोयो वान्यादिति। यत्‌ यदि एषः हदि wae दूप आकाशो भगवान्न स्यात्‌ कस्तदाऽन्यात्‌ । अनन प्राणने। को वा Wasa कोऽपोल्यथः। तादृशस्य भगवत्‌खरूपाति- feata जौवनमिति ज्ञापनाय सामान्यपद | बह्मानन्दाधिक- पूर्णीनन्दविरद्ासन्रमरणनिवारणसामव्यमता शस्यो चितमेवेति sara fe wer) ताद्णषयय जोवनसम्प्रादनं प्रभोराव- भ्यकमिति ज्ञापनायेवकारः। तापामकस्याानन्दाव्कत्व- मेवेति ज्ञापनायानन्दपद | तदा प्रलापगुणगानाद्यो यें भवन्ति तेऽपि तदन्माएव । नौलाम्ु दश्या मोऽतिक्तेश्वथाद्ध दया- ट्‌पगच्छत्विति भावेऽपि हदयान्रापसारयितुः शक्य इति ज्ञाप- नाय चाकाश्वसुकं | तदनन्तर प्रकटोश्चय तदन्यः को at THAN दगनस्पष्णीश्चेषभाषणादिभिः खरूपानन्ददानेनान्यात्‌ पून्यैतापनिहठत्तिपूर्वैकमानन्दपूसष' कव्य दिव्य्धः | रस Wars लबध्वाऽनन्दौभवतौति पूञ्ेवाक्ये ने बा न्यव्यवच्छेदपूव्वैकं भग वव्पराप्ेरानन्दहेतुतप्राप्तावपि यत्‌ पुनरादद तत्रापि व्यति रेकसुखेन aatfa जौवनदेतुत्व तदपि सामान्यविशेषाभ्यां

रय ale: | AUTH | 8०३

वारहयं तेन विरहसामयिकोक्तरूपएवायंः श्युतेरभिप्रेत दति नि्रोयते। अन्यथा मरण्डेत्वनुपश्थितौ जो बनहेतुत्व a वदे- दि्युक्ततदवस्धापत्रः कौ वा पुरूषो जोवेदिति वायः)

स्येते च ॥ १४॥ भगवद्वावस्य मरणहेतुलं तेनेव चजोवनं तस्य ब्रह्मादि- दुरापत्वच्च श्रौभागवते MII मन्मनस्का मव्राणा AT त्यक्त रैहिकाः यच्यक्तलोकधर्म्ाथ aga तान्विभग्येहमिलयपक्रम्य धारयन््यय कच्छ्रेण प्रायः प्राणान्‌ कथच्चनेव्यादि ओौप्रसु- वचनं | खरीमदुडववचनच्च एताः परन्तनुग्छतो भुवि गोपवद्ो गो विन्द्एव निखिलाव्मनि रूढभावाः | वाच्छन्ति य भवभियो सुनयोवयच् fa ब्रह्मजन्मभिरनन्तकथारसस्य । दत्यादि तेन भगवतणएव जवनडेतुवः भावस्य च परमपुरुषाथं- त्वन्द्‌ रापत्वच्च स्फ़टमवगम्यतं

तानि परे तथाद्या ॥ १५॥

ननु हदि afea रसात्कभगवत्‌प्राकय्छं तदशनजनितो विरदहभावस्तज्जनितस्तापस्तेन मरणोऽख्ितिस्ततिवत्तनं तदौत्‌- Hy तद्‌ ala ततः पूणंखरूपानन्ददानादिकं लोके कचि दपि न दृष्ट" ad वा age याति कुत दत्याण्ड्गयामाद तानि उक्तानि वस्तनि परे प्रकतिकालायतोते बेकुण्ठादपयत्कष्ट खौोगोक्ुलएव सन्तोति शेषः | AA WaTWATS | तथाद्या शुतिः। wa? पद्यते ता वां वासन्युभसि गमे यतर गावो

४०४६ AUHTAA | [ su aaa

WTIFT श्रयासः। WAS तदुरुगायस्य wu: परमं weas- भाति aftt ता तानि! at भगवन्तदन्तरङ्गभक्रयोः ae- atta arafa दस्तनि nwa पराप सुश्नस्ति कामयाम । तानि कानौत्याकाङ्खायां गूढाभिसन्धिसुहाटयति। यत्र ange गावो MLSE ASW ससप्रश्टतयोखगाञ् वसन्तोति शेषः | अयासः शुभावहाः | तत्‌ उक्तगुणविशिष्टं उरूगौयत waz गायस्तस्य | गोप्यो दि सततं तं मायन्ति। अतएव तदादि- भक्तेषु कामान्‌ वषलतोति हषा तस्य परमं wafaarata- Ma पदं स्थानं भगवतो वेकरुण्ठं भवति। तक्रैतादभसौलाऽ- भावेन तस्मादपि परमसुत्छष्ट। श्रत भ्रूमाववभाति प्रकाशत इत्यथः । तघ्ापि खटगगोचरो न भवतीति खेदेन azar सुतिः। उसमीयते परं सव्यैत कामवषणं भक्तेष्वतरेवेति तात्‌- au वा विशेषणदयमुक्तं। यमुनापुलिनतद्‌पवननिकुन्ञग्र- प्रदेशद्विसान्वायात्मकत्वेन भूरि बहरूपं। तथा चैतादृशं यत्‌ परमं पद्मवभाति तत्‌सम्बन्धौनि वास्तूनि कामवामह इति वाक्याथ: सम्प्रयते। ते garal* इति amar सति तानौल्यक्तियां सा विषथवाक्यानुरोधादिति ज्यं । पुरुषोत्तमसम्बन्ययांनां तप्राकच्छस्यएनएव प्राकच्छे युक्तमिति हि शब्देनाह। अविभागो वचनात्‌ ॥ १६॥ ननु aaa नित्यतेन तन््ध्वपातिनां acne यथा नित्यः

तथा ताहकसाघधनाभावेऽपि निजानुकम्पया कदट्‌ाचित्‌ कमपि भक्तं aa नयति चेत्‌ तदा कचित्कालं स्थापयिता! ततस्त

* पदाथा इति ख) + wiqgfaal तत डति ख-पुस्तकरे aria |

रय पादः) अएभव्यम्‌ | ६०५

वियोजयति नवेति daa, तोषस्य कादाचित्‌कत्वात्‌ तत्‌- साध्या aa स्ितिरपि agafa वियोजयतौति ga: wares सिद्धान्तमाह | तच प्रवेशितस्य तस्माद्‌विभागएव i ga: t वचनात्‌ । afadaa gavaacaa विष्णोः कश्चाणि waa- aw aa छतानि कर्मरण्क्ता agt वदति fawn परमं पद wet पश्यन्ति सूरय इति। पुरुषोत्तमसख्रूपविच्वं सूरित्व aq भतयेबेति खरयो भक्राएव तेषां सदा दभशन- Baa अन्यथा लोलानित्यतेनेव पूव्वैगर्भ्यान्ततर स्ितगवादौनां प्रसुकग्मविषयाणाच्च भक्तानां सद्‌ा तदशनस्य graaifes a व टेत्तस्मादविभागएव |! एतेनापि लौोलानिव्यत्ं* सिध्यति। एतद्यथा तया विदन्मण्डने प्रपञ्चितं। एवं युटिमार्गोयभक्त- वत्तान्तसुक्ता ज्ानमार्मीयस्य तमाह)

तदोकोऽ यज्वलनं तत्मकाश्ितदारो विद्यारामर्ध्यात्‌ तच्छेषगत्यनुसमृतियोगाच दादन्‌ण्रहौतः प्रताधिक्रया ॥ १७ ॥ qa wig तच््रतेरित्वादिना मर्य्यदामार्मयस्य वागा- दिलय उक्तोऽधुना तस्य area खत्क्रमणप्रकारः उच्यते| स एतास्तेजोमाताः समभ्याददानो हद्‌यमेवान्ववक्रामतोति। खुतेस्तस्यात्मन Wa saad हद्यं तद्ग पूर्वे प्रज्वलति ges , तथाप्रकाश्मानमपि तदा प्रकाप्त इति यावत्‌ । तदा तत्‌ प्रकाशितं दारं निगंमनमार्गों यस्य aren उतक्रामति।

ॐ लोला नित्यमिति या चाटः | सन्वक्रासतीति खः ।

gok अण॒माष्यम्‌ 1 If sa ध्यायस्य

qa, शुतिस्तथादह । तस्य हतस्य हद यस्थाग' प्रयोतते तेन प्रयोातेनैषश्रात्मा निष्क्रामति agqetar ast वैत्यादि। यद्य प्येतावत्‌ सव्वैजोवसाधारणं तथापि विददांसु नेतरवदितर- नाद्या निषूक्रामति किन्तु शताधिकया। एकश्ततम्या नाद्या Ay AIT निष्कामति। WAAR इद्यस्य नादस्तासां सूरबानमभि- निःख्तेका । तयोष्वं मायन्रसृतत्वमेति विष्वङङन्धा STAT भवन्तोति यतः afate | wa हतुमाद हादीनुग्रहीत दति डत्वन्तर्गभे' विरेषणं । get प्रविष्टौ परमे aug इति शुते- हेदयाकारएषम्बन्धीयः परमातमा तदनुग्रहात्‌ तथेव भवती- त्यथैः। aque भटतुविद्यासामथ्यीदिति) तस्या विद्यायाः गेषभ्रूताङ्गश्ता या गतिः प्रत्रजनरूपा। तच्छेषभ्रुतेव या भग- वत्रएतिपरम्पमरा च ताश्याञ्च यो भगवदनुग्रहस्तन तथेव्यथेः |

रष्म्यनुसारो ॥ १८॥

दय या एता हदयस्य नाद्यस्ताः पिङ्गलस्याणिनिस्ति्टन्ति शक्तस्य awa पोतस्य लोहितस्येत्यसौ वा आदित्यः पिङ्गल द्र्युपक्रम्याग्रे wad तमभित भआसौना श्राद्रजीनासि मां जानासि मामिति स यावद्स्माच्छरौरादनुत्क्रान्ता भवति तावज्जनानात्यय यकरेतदस्माच्छरोरादुत्‌क्रामलत्यघैतरेव रश्मिभि. SE आक्रमत इति। अत तमभित इत्यायुक्तेः सञैसाधा- रण्युत्‌ क्रान्तिः प्राप्यते । पूव्वमादित्यलेनोक्तद्य पिङ्गलस्य रभ्ि- भिरूदोक्रमणच् तथा ¡ अच संशयः | भ्रोकोऽग्रज्चलनादेरितर-

% तेन प्रद्योतेनेति ख पुस्तके alfa |

स्य ate: | अणभाष्यम्‌। ४०७

साधारण्येपि यथा eretquetfeaaat गतिविदुष vat aut रश्मातुसारित्वमपोतरसाधारणमुतास्मित्रेवेति। तत्रादधारण- माह | रश्ययनुरारो निप्क्रामलत्यवभमेवेति। निशि नेति चेन्न सम्बन्धस्य यावद्‌ ह- भावित्वादृशंयति च ॥ re ॥

विदुष उत्क्रमणे ह दीनुग्रहकतो यथा* विशेषस्तथा कालवि- गेषक्लतोऽपि विशेषो मविष्यतौत्याशगद्य तच्निरासमाह। तचादहो- राचक्षतोऽयनक्लतो वा स भवेत्‌ तच्राद्यक्लतो नास्लोल्याह नेति। तत्रदेतुः सम्बन्धस्येत्यादि। श्रलुग्रहदेतुश्तो थः gatat गत्यनुखति सम्बन्धस्तस्य यावद भावित्वात्‌ तत्‌कायस्यानुग्रह- स्यापि तथात्वात्‌ कालस्याप्रयोजकत्वभित्यधंः। भत्र प्रमाण- माद। दभेयति aa: श्ुतिः†। तमेव विदित्वा सुनिभवल्ये- aaa प्रव्राजिनो लोकमोप्यन्तः प्रत्रजन्तीति। हार्दानुग्रहस्य सुक्तिडेतोविद्यमानत्वादयन वि्ेपोऽप्यप्रयोजक इत्याद |

अतश्चायनेऽपि दत्तिणे ॥ २०॥ स्पष्टायमिदं। ननु यच ata aatafafafa कालप्राधा- न्येनोपक्रस्य अश्रिज्यौतिरहः शक्तः षण्मासा उत्तरायणं | aa प्रयाता गच्छन्ति ब्रह्म ब्रह्मविदोजनाः॥

दति भगवदाक्याद्‌त्रह्मविदोऽप्युक्तकःलापेक्तास्तोत्यागद्खु विषय.

भेटेन समाधत्ते ।

# यो विश्रष इति a | † दणंयति यतिरिति ख ।

8०८ अणुभाव्यम्‌ | | ou अध्यायस्य

योगिनः प्रति Maa सत्ते चेते ॥ २१॥

क्ञानमागांदयोगमार्गो fe faa) तथाच योगिनसुरिश्यैव कालविशेषस्य गति विशेषरेतुतवं wat न तु ज्ानमागींयस्य Haw इतरनिरपेचत्वात्‌। नच योगसांख्ये श्रपि श्रोते एषति वाच्यं । यतः ala एते । चोरेत्रथं । एते योगरसांस्ये । भि. ज्येोतिधूमो राचिरिति वाक्यदयोक्लगतौवा। ददन्तु श्रुत्य्‌ क्ल देवयानपिल्यानातिरिक्तमागमभिप्रेत्य समाहितं ते एव चेद्‌ बाच्यच्येते शब्दभेदेन तदा न विरोधः,

इति श्चोवेदवय.समतवत्तिश्चोवक्षभाचायविरचिते त्रहमहत्रान्‌- ` भव्ये चतु्धश्यायद्य हितीयः पादः ।

ठतोयः Wz ।

अचिरादिना ततथितेः॥ १।

ननु न्नानमार्गचससेव मयादामार्गीयभक्तम्याप्यविरादि- मागेनव गमनमुत सदोसुक्तिरेव भवति संशय; । तत्र यया ज्ञानिनो नियमाभावस्तथाचापौति प्राप्त ate, अर्चिरादि- मार्गेण | तख क्ञानमार्गीयस्येवो त्‌ क्प कथनात्‌।सणएव तेन मागण गच्छति न तु भक्तोऽपोत्ययेः। तथाहि । पञ्चाग्निविद्याप्रकरणे तद्य इल्य faga चेमेऽरण्ये yet तप इल्यपासते तेऽचिष- मभिसम्भवन्त्य चिषोऽदरङ् अआपूथ्यमाणपत्तमिल्यन्नापक्रमें भक्ताति- रिक्तानेवाधिकत्य तघागतिरुच्यते । र्तावप्यचिच्यातिरदः शक्त wat तब्रह्मविदोजना दति वचनेन ज्ञानमार्मोवस्येव स पन्या उच्यते |

age fed । सामोपनिषत्‌खु पदयते । श्यवा एता हद्‌ यस्य agar: पिङ्गलस्याणिचस्तिन्ति । शक्तस्य Tay Tag लोहितस्येत्यसौ वा sea: पिङ्गल इत्य पक्नम्यादिव्यरूपस्य पिङ्ग- लस्य रश्मिरूपत्वं नाडी नासुक्ताऽगे वदत्यथ यचेतदस््माच्छरी- रादुत्क्ामत्यघेतेरेव रश्मिभिर ्राक्रमत] इति नाडरश्ि-

% भवतौति ana इति ख|

† ओौत्‌कपकथनादिति a |

† उतक्रामतोव्यारभ्य ्राक्रमत aed ग्हपुम्तक्रे aha | ५

६१० अणएभाय्यम्‌। | ४यं Saas

सम्बन्यनेका परलोकगतः aad | afaafzat चान्या t asfa- घमभिसम्भवन्यचि षोऽडहरित्यादिखुल्यक्ता । स एव तन्देवयानं पयानमापयाग्निलोकमागच्छतीति चापरा। ख यदा वे एरुषोऽ- स्माल्लोकात्‌ प्रतिस वायुमागच्छति Fat; areca a विरजाः प्रयान्तोति चान्या। एवमनेकेषु मागेषु रुत्‌खचधिरा- टेरेवोक्तिः क्त इति। aa qaut पारिभाषिकमञ्धिरादिव- मतएवाघेतयोः wha wate च मेति मागदयवन्चष्टानामति- कटं जायस्व farafa ठतौयं खानसित्यलं। अन्यथा ्ने- केषां मार्गणासुक्तानां ययमाणत्वादस्य टतौयत्वं नोच्येत | Ha: प्रकरणएभेदाद्धिचोपासनणेषल्ात्‌भ्मियोऽनपे्ता | भिन्ना waa माग ब्रह्मप्रापका इति मन्तव्यमिति चेत्‌ तचेच्यते।! न दोयं परिभाषा way Bafa यतस्तयोच्येत । अतो लाघवादनेक- uafafas एकएव माग इति मन्तव्य'। नतु पव्वभेदेन मागमेद इति गोरवप्रसद्गात्‌। न Sanaa रण्मिभिरिल्यव- धारणालुपपत्तिरिति वाच्यं। तस्याः श्चुतेसत्‌क्रमणमाचमाग- निरूपकत्वात्‌ | तधादि। ततेापक्रमे दय यतैतदस्माच्छरोरा- दुत्‌क्रामलयधैतेरेव रश्मिभिरूं THAT इन्युच्यते। एतस्मात्‌ परस्तादय या एता हृदयस्य नाद्य इत्यपक्रभ्य पिङ्गलस्यादिल्- त्वमुक्ता तद्यथा महापथ चातत उभौ यामौ गच्छतोमचासुञ्चे वभेवैता आदित्यस्य रथ्मय उभौ लोकौ गच्छन्तौमच्ासुञाश्रादा- fata प्रतायन्ते ता रासु नाड़ोषु SAT Aa नाड़ोभ्यः प्रतायन्ते तेऽसुसिन्नादिल्ये wal इत्यन्तेन वाक्येन नाड़ोषु

o~

* भिन्नोपासनमशेषत्वा{दति a |

रय पादः | अणएभाव्यम्‌ | ६११

रश्िप्रचारसुक्ताऽयऽय यत्रैतदसख्यादित्यादुक्त। उपसंहारे च शतं चेका द्यस्य नादयास्तासां सूदीनमभिनिःखतेका। तयोधमायन्रखतलमेति विष्वङङन्या उत्‌क्रमणे भवन्तीति | एवमुपक्रमोपसंहाराभ्यामुत्कुमणमात्रमा गनिरूपकत्वं न तु ब्ह्मप्रापकमागेस्य | श्रतस्तद्नुपपत्तिपरिहारोऽनयंकः। नन्व- नेकपर्वविशिषटत्रेन मागस्यैकत्व a निरूपयन्तो afa: कचित्‌ किच्चित्पव्वै निरूपयति कचिन्रेति कथ उपसंहारेण प्रापसन्त दरति arma तथेति चेदवोषि तदा शाखान्तरमविदुषस्तद- सम्भवेन तंप्रति gaa नतापातः । afe सव्बशाखाविदं प्रत्येव कयनमिति वक्तमुचितं तस्या सम्भवात्‌*अतः खस्रशाखान्ञा नवन्तं प्रत्येव तया। अध्ययमविधेरपि तावन्माचपरत्वात्‌ णखा- न्तरसं वादिपव्वेकथयनानुपपत्तिख | उपसंहारेरीव तस्यापि प्रािसन्भवाद्तो विरूददिकानां खखमार्जलेकग्रामप्रासिवदि- हापि भवितुमदंति। साएतन्वयण सर्ववर्मागेत्रद्यप्रान्निः। नचेव- मधेतयोः पथोरिति दिवचनानुपपत्तिजशयस्र जियखेत्यस्य ठतौचत्वच्चानुपपन्नमिति ata’ श्रविरादिकमुक्तोपसंहरत्येष देवयानः पन्या दति। सुव्यन्तरे ya एनं टेवयानं पन्यान- मापद्याम्निलोकमागच्छतोति। तथाच awa: सव्य माग देवयाना casa । देवो सम्पहिमोक्तायेति भग- वदाक्यादेव्यां सम्पदि ये aaa Zar caged | तेषां यानं गमनं aafa ते सव्वेऽपि मागं देवयानश्ब्देनोचन्ते। हितौ- यस्त्वविशििष्टः । एवं fea चित्वं चोपपद्यते । नचोक्तरौत्या

* तस््यागमभावादिति wa |

8१९ | AUHTRA | It od यथ्यायस्य

लाघवादेक एव स मन्तव्यः सखतःप्रमाणभरूता fe wat सा येन यदा याचता तद्यीबधारशि दितौीयस्या सनुपस्ितत्वान्न लाघवगौरवतत्‌विचारावसरः। कचिदुपस्ितौ चोक्तबाधकैषूप- संद्ारानवकारः। |

यअपरञ्। व्रह्मविदः क्रमसुक्तौ गन्तव्यो मार्गोद्ययमुपदिश्यते। तत्तल्लोके तद्‌ानन्दानुभवश्वावश्यकक्तयाचोपासनमभेद्‌ात्‌ फलभेद्‌- स्यावण्यकत्वात्‌ मा्ग॑भेदोऽपि तथेति स्ेष्वेकरूप पफलप्रसन्ञका उपसंदारो न युकः। किञ्च। उपासने क्सि चोपसंहारः खंमतः। मागंसु नान्यतररूपोऽतो रस्योप्रासकस्य येन मार्गेण गमनं समाग उपदिश्यत इति नोपसंदहारो युक्तः । चरविधेयत्ा- दपि तथा। एत्या aut परस्तात्रिरूपितश्ुपसंहारोऽथा- भेदादिधिरेषवत्समाने चेत्यत्र । एवं सत्य्िंषश्ब्देनाचि- रूपलक्तितो माग saa आदिपदेनान्ये wa मार्गाः संग्ट- छन्त दति नानुपपत्तिः काचिदिति चेत्‌ । aa aera: अचिरादिग्य दद्यु भवेखद्रौतिरेव चेत्‌ अभिप्रेता भवत्‌ । तस्माद्रैवमिल्यवधाथपे#। गचिरादिनेव्येकवचनान्ययानुपपच्या मागस्येकत्मवश्यसूरीकाथमेवं खति श्रुतिषु यावन्ति पर्व्वी- क्तानि तानि सव्वाखधकस्िननेवार्बिदादिमागे वर्त॑माना न्यपि यस्योपारकश्य याकत्वव्वैभोगोभावो तं प्रति तावत्‌ पव्बौक्तियस्य यातां तेवां सनभावौतं प्रति न तदुक्तिल्लद्‌- भोगाभावादिति नानुपपन्रं fafyqi ननु लयाप्यनुक्ताना

इत्येव धार्य्यते इति खः | † लयाप्य्‌ कान।भिति ख |

aa पादः | AURTAA | ६१३

पर्वमैरू aa fafa वदतोपसंहार एवोक्तो भवति प्रापकत्वे- नेति चेत्‌। स्यादेतदेवं यटि तस्येव गन्तुर्मोगाव तदपि प्व तत्रोच्येत । न वेवं । किन्त्ेकवचनानुरोघान्मागेक् निखिते यं प्रति यत्पर्गीच्यते तत्‌ तच awinaafa नोपसंद्ारापे्ता। श्रयेऽन्यतोक्लानां पव्वणामनुक्तस्थले सत्निवेशोत्वापि सूचकारा- भिमत एकएव मागं दरति waa | gal asia पूव्वैपराम्प- दपि aq वायुमन्दाद्‌ विशेष विशेषाभ्यां ॥ २ ॥

च्छान्दोग्ये वायुने पयते | कोारौतक्िश्युतौतु स एतं देवयानं पन्धानमापदययामिनिलो कमा गच्छति स वायुलोकंस वरुणलोकं स इन्द्रलोकं स प्रजापतिलोक स ब्रह्मलोकमिति वाखाद्यः शयन्ते । तचाचिषोऽग्नेवाभेदात्र विचारणौयमस्ति। arg- लोकं कस्माल्लोकात्‌ गच्छतौव्याकाङ्खायामाह। वायुमब्दादिति। अबिषोहरह श्राप थमारपकच्तमापूययमाणपत्तायान्‌ षड़्‌ दड्‌- डति मासांस्तान्मासेभ्यः संवत्सर सवत्सरादादित्यभित्यच संवत्‌- सरात्कालात्‌* परस्तादायुलोको निवेश्यितव्यस्तयाच संवत्सर. लोकात्‌ वायुलोकं TMT । aa विनिगमकमाहा विशेष. विशेषाभ्याभिति। wad Fai भग्निदहोव्रादिकर्मभियिन्त- प्रयदावुपासनाभिज्ञांनोदये क्रममुक्यधिकारौ हि तत्त्लोकं गला Yaa ब्रह्न प्राप्रोति। aa afgary भूलोकएव च भव- aa आदौ तचत्योभोगस्ततस्तदुपरितनलोकानां । एथिकीौ gat तयाऽगिनिदोचया दौत्तितः। यया wfaafqauarfe

ॐ सम्ब्मरलोकादिति a |

४१४ अणभाष्यम्‌ | [ eu अध्यायस्य

सयुत्तिम्यो भूररिप्रधाना मवल्यतेऽ्चिंराख्य अ्चिलोकमादौ गच्छति | ततः कर्ममोपासनयोरहरादि संगत्सरान्ते काले fafed- त्वात्‌ तच तच गत्वा yal तथाच संवत्सरान्तानां qa- म्वन्धिखेना विशेषात्‌ तन्मध्ये वायोनं प्रवेशः श्लोकादुपय्थन्त- रिचचलोकस्दुपरि दयलोकस्तयाच वायु रन्तरिक्तस्याधिपतिरिति qa: सूर्य्योदिवोऽधिपतिरिति waar: पौर्वापय्यं विशेषो डेतुरस्तौत्यादित्यलोकात्‌ पृन्वैसुक्तरोत्या भ्रूलोकमध्यपाति संब- त्रस्य परस्ताच्च वायुनिे्रयितव्य इत्यथेः। ननु तेऽचिंष- मभिमम्भवन्त्यच्विषोऽदरित्यादियुतिरुक्रमुक्तमन्‌यान्‌चापादानल्व' वदन्तो पूर्व्वोत्तरयोरव्यवधानं सूचथतोति नोक्तमाद्रणौयमिति चेत्‌। सत्यं । यस्योपासकस्य न वायुलोकाभोगस्त प्रति सोक्तिः यख तु तद्नोगस्तस्योक्तरीो तिम गेक्यादिति नानुपपत्तिः काचित्‌। aha स एत{ देवयानं पन्यानमापद्यागनिलोकमागच्छति स वायुलोकं स वरूणलोकभमित्यविगेषेण वायुरूपटिश्यते faz: पौव्यपय्यप्रापकपदाभावात्‌। यदा वै पुरुषोऽस्माकताकात्‌ मेति स वायुमागच्छति तस्ये स तत्र विजिहीते चथा रथचक्रस्य खं तेन स॒ we आक्रमते स अआदित्यमागच्छतोति gar श्रादित्यात्‌ gat वायुविशेषेणोपदिश्यत दत्यब्दादिव्ययोरन्तरासे निषैश्यितव्य tau वद्न्ति। स fat यथा तेन स ws आक्रमते सश्रादिव्यमागच्छतौति विशेषोपदेग इत्युच्यते तया

* ada ma गत्वा इति ख | t वायुर्लोक दूति ख। ‡ स एनमितिख।

Qa पादः | अणुभाष्यम्‌। ६१५

स वरुणलोकमित्यचापि aa’ एवय | नचसञ्रादिल्यमागच्छतो- ल्यच तच्छब्दस्य पूव्वपरामश्ित्रात्‌ वायुलोकगतस्वैव पूव्यैलात्‌ तथेति वाच्यं । अद्यिलोकमागच्छति स वायुलोकं स वसणलोक- सित्यचापि तुल्यत्वात्‌! faa अ्िलोकानन्तरं वायुलोक इत्यपि वक्त शक्यमतो विदद्धिरूपेच्योऽयं | बवाजसनेयिनन्तु मासेभ्यो टेवलोक टेवलोकादादिव्यमिति पठन्ति तचाप्यादित्यात्‌ पूर्व्वोदेवलोकात्परो ayaa! एकतरादिव्यात्‌ yaa सिदध मागेक्यादन्यतच्रापि तथात्रष्य न्यायप्राप्तात्‌। BAAR तु छन्द) गच्युत्यपेत्तयोक्त' वायुमनब्दादिति। एवं सति मासेभ्यः परस्तादव्ट्निवेगरनं काय्य । नच वायुमनब्दादिति earn मेदापत्तिः। देवलोकस्यादित्याधिष्टेयत्वेनाद्दित्यमध्यपातित्वमभि- प्रेत्य छन्दो गयुतिस्तयोक्तवती | तदनुसारेण व्यासोऽप्यतो नानुप- पत्तिः | तडतोऽधि वर्णः सम्बन्धात्‌ ॥ 3

आदिव्याचन्द्रमसं चन्द्रमसौ विदयुतमित्यत्र पटितविद्य- ल्लोकात्‌ परतो वरुणलोको निवेशनोयः। तच हेतुः सम्बन्धात्‌ । तडितोऽपसम्बन्धितादरणस्य तत्पतिलात्‌ तथा ।

वरूणचाघोन्र प्रजापतो ॥ 8 ॥

. ¢ ~ + स्पटमिदं | अिरादिपाटे विद्युदनन्तरं तत्पुरुषो मानवः स एतान्‌ ब्रह्म गमयतोति पते | तत्त यस्योपासकस्य हि ~ चके, AN i ~ ® न दसणादिलोकगमनापेच्ता। नास्ति तमपेच्येति Fai मागक्य-

‰ त्वेति wa | + गमनोपेन्ना इति a |

४१६ ATTA [ ax गध्यौयस्य

faaaafana सूचकारोऽन्यत्राक्ानामन्येषामपि लोकानां ~ “~ aaa faaqaare |

अआआतिवाहिकार्स्ताह्नङ्गात्‌ ॥ ५॥

विद्युद्‌नन्तर * तत्‌पुरूषोऽमानवः स एतान्‌ ब्रह्म गमयतौ- aa भवति aaa) उक्तखयुतेगमयितैव ब्रह्मप्रा्िरिति faai- चते। स च विद्युद्‌नन्तरमेव vad एवं खति यस्य वस. णादिलोकगमनं तस्य वचनाभावेन गमयित्रप्राप्तत्रह्मप्रासि- भवति aafai aa बाचनिकस्य यावद्चनत्वात्‌ तद्भावेन सान भवतोति प्राप्त आदह । श्रातिवाहिका इति। एतदुक्तं भवति | यस्यापासकस्य यावत्‌ फलभो गानन्तर ब्रह्मुप्रािभांविनौ तस्य तावत्‌ तद्धोगानन्तरं ब्रह्मप्रासिभवत्यत एव कौ शौ तकि - aN प्रजापतिलोकानन्तरं ब्रह्मलोकः पद्यते। अन्यथा aa- साधनव्रैयथ्यन्तेषां ब्रह्मप्राभिसाधनत्ववोधकश्ुतिविरोघधय् rq | तथाच यचातिवाह्िकथ्युतिनीस्ि तचाप्यातिवाहिको भग- वदौयएव ब्रह्म प्रापयतीति Hal वस्तुतस्तु बहवएव तादृशाः सन्तीति ज्ञापनाय बद्वचनमकतेाक्तं। तन्मध्ये कश्चनागद्यैकएव नयतोति ज्ञापनाय शुतावेकवचनं। aa इेतुस्तल्िड़गत्‌ i तत्‌- पुरुषोऽमानव इत्यत्र ब्रह्मसम्बन्धित्वं लिङ्गसुच्ते। तेनेदं ज्ञाप्यते gat विद्यावलात्‌ तत्त्लोकप्रा्धिस्तथेव ब्रह्मप्राभिरपौति a faq भगवदौग्रपुरुषानुग्र णेति t न च पृत्वेपूव्वैलोकाधि- छाठदटेवा उत्तरोत्तरलोकं प्रत्यातिवाहिका यथा तधा ब्रह्म प्राछ्यव्यवह्ितपृ्यैलोकदेवाएव ब्रह्मप्रापका दूति तत्पदेन

Sr

* a तत्‌पुरुष fa @ |

देय पाद्‌: | AUCH A | ४१७

स लोक vata इति वाच्यः! तदेतरलोकेषु तदकथनं यया तयाचापि न कथयेत्‌ । लोकाधिष्छाददटेवानामातिकाहिकतो- ्षावि्लीकप्रापकातिवाह्िकस्याभावात्‌ तत्‌प्रािने स्यात्‌ । तथा सति देववयानमागएवोच्छ्द्यित। sal यथा faatad- नैवाचिषः प्राघषिस्तथेतरषामपौति aaa) कस्यचिदल्यलोक- गत्यनन्तरभेव amas: कस्यचिदद्लोकगत्यनन्तरं aaa इति भोगभूमित्वमेव तेषामवगन्तव्यं। सर्वषां waa गमने देवयानं VATA वट्न्लाः# Ba: सामितत्कयनमनमुपपन्रं स्यात्‌| qq उपासनाभेदेन फलभेद Vagal तया वद्नौति युक्त सुत्पश्यामः। ननु तेषाभिद न युनराहत्तिरस्तोव्यादिश्ुतिभ्यो देवयानं Yala प्राप्तानां पुसां ब्रह्मविच्वमवश्यं वाचय । तेन waigal सम्धव्त्यां सत्यां afawar क्तुद्ानन्दत्वेन च Sarat परमफलप्रासि विलब्वहेत्‌नामविरादिलोकानां कामना कुतो यतस्तदेतुश्रतोपासनाः सम्भवन्ति। fay अ्िंरादिना तत्‌ प्रथितेरित्यत यदुक्तं ज्नानमार्गोयस्येवाचिरादिप्रा्िन भक्ति- मार्गोयस्ये ति तदप्यनुपपन्नः। यत्‌ कभियत्‌ तपसा ज्ञान- वैराग्यतश्च यदित्य॒ पक्रम्य aa मद्क्तियोगेन agat लभतेऽच्नसा । सगापवग" मद्धाम कथलिर्याट्‌ asefa

इति भगवद्ाक्वाद्क्तस्याप्येतदाज्छाफले सम्भवतोऽन्यघा प्रभुने बदेत्‌। एवं सति ufaed feat अन्यच कामनायां VATA इत्याकाद्गायान्तमाद।

* बट्‌न्यामिति @ | t सम्भरवन्तामिति a |

५२

8४१५ अणभाव्यम्‌ | [ew अध्यायस्य

उभयव्यामोदहात्‌ तत्सिद्धेः ॥ ६ ॥

सरचेद FT, देवयानः पन्था अपि भगवतेव werste | तथाचोक्तद्ेतुभिशस्तव्र कस्यापि कामाभावे aqeufviaagt स्यादितो भगवानेव aia व्यामोडयति ज्ञानिनः म्य्यीदाभा- गयभक्तां-खातस्तत्‌कामनासिदेस्तत्फलभोग zai aufa- रादेमगेगन्तुणां टेदवियोगेन सपिर्डितकरणय्रामत्वेनाखातन्तय व्यामोहः | अचिंरादोनां चाचेतनत्वनाखातन्तय व्यामोहः कायकरणासामय्यमिति aad तेनाचिराद्यधिष्टाटटेवैरति- वाद्यन्त इति सिदमिति व्याख्यानं। तत्र साघौोयः। व्यामोह- व्ट्‌स्यान्यथाज्ञानवाचकत्वेनासामथ्यां वाचकत्वात्‌ | तया सत्य- fadiaafa न प्राप्रयात्‌ प्रापकाभावादिल्युक्तं। ननु विद्युतो वरःणादिलोकप्राप्तानन्तरं यस्य ब्रह्मप्रा्चिस्तस्य तल्लाक- सम्ञन्धो ब्रह्मप्रापकः Yaga a सखतणएव तत््राप्रोतौति संश्रय उत्तर पठति)

वेद्युतेनेव ततस्तच्छतेः ॥ ऽ ॥

न हि ब्रह्म प्रासिविदुल्लोकसम्बभ्धिपुरषसामर्थं नोयते किन्तु व्रह्मसस्व स्ितत्साम्थ्यन | तधाच यतएव लोकात्‌ aartfa- स्ततो ब्रह्मसम्बन्धिपुरुषादेव । एवं सति विदय॒ल्ञोकात्‌ तत्‌- TT यो ब्रह्मसम्बन्पौ पुरुषः प्रापक Vaasa ततो वरुणादि- लोकेभ्योऽपि ब्रह्म प्रािः | तत्र इतुमाह । ततृचुतः। तान्वेद्य॒तात्‌

* तथाचोक्तं उतुभिरिति ख । + auqaufefcfa @ |

+ sifaat इति खं |

६; Ha इति क y

इय पादः | अणुभाष्यम्‌ | Bre

पुरुषो मानस एत्य ब्रह्मलोकानामयतोति Za: | wa vafa- वचनादयतएव लोकादुह्यप्रासिभवित्रौ तच्ेवागत्य AR प्रापय तोति गम्यते । gat aad लोकमागत्य त्मादृ्यलोकानाम- यतोत्य क्तमिति स पुरुषो वेद्यत इत्युच्यते । न तु तन्लोक- वास्ित्लेन। तथा सव्येल्येति न वटेत्ततएव ब्रह्मप्रापषे। अत- एव मानस Tam | यदव+ भगवन्नसि भवत्ययेनं मां प्रापय- fafa तदेव प्रापयतोति तथा । छान्दोग्य त्वमानवडइति पद्यते । तच्चालौ किकत्वं त दण्यक्तरूपमेवेति न कञ्चिदिशेषः। वाज- सनेयके ब्रह्मलोकानामयतीति vat छान्दोग्ये तु ब्रद्येति।। तत्रायं भावः) भक्षन्तु agate नयति ते बहुविधा इति ब्रह्मलोकानिव्यक्तं। ज्ञानसार्मोयन्लक्तरं ब्रह्म प्रापयतीति ag- तयक्तं । अलएवोभयव्या मोद उक्त आचायण । त fag agaqgaaa हसपिहितभिव कत्वा वादरिमतं पूर्व॑पत्च- aatz । कायं बादरिरस्य गत्युपपत्तेः ॥ ८॥ स॒ एतान्‌ ब्रह्म गमयतोत्यतर न्रह्मप्रदेनाविक्लत परमेव AMAA उत काथरूपो ब्रह्मलोक इति भवति संशयः परस्य व्यापकत्वेन देभ्रविशेषममयिव्रोरनपेल्तितयोरक्तेः। काय- equa स ब्रह्मुपरेनोच्यत इति बादरिराचार्यो मन्यते। कुतः च्रस्य गत्युपपत्तेः | aa परिच्छित्रत्वेन तत्‌स्थितिदटेशं प्रत्यस्य गन्तुगतेरूपपत्तेरित्यथः। * यदेवमिति @ | { ब्रह्मतु ब्रह्मति ख| t ्रविततमिति @ |

४२ अरणभाष्यम्‌ | [ aw च्यध्यायस्य

विरे षितत्वाच ॥ < ॥

ब्रह्मलोकानामयति ते तेषु ब्रह्मलोकेषु पराः परावतो वस- न्तोति युती agaa वासाधिकरण्त्वेन च विशेषिता लोकाः गन्तारञ्च sienna विशेषिता इति न पर्‌ ब्रह्म तत्‌ किन्तु AAAs: | लोकपदं तज्जन्यभोगपरः । तेन तस्यैकत्वेऽपि विविधभोगन्ञापनाय बहुवचनं धघटते। तच ब्रह्मशब्दप्रयोग- हे तुमाद |

सामोप्यात्त तद्धय्रपदेशः॥ Qos

तज्ञोकस्थितानां नान्यलोकव्यवधानं परप्राप्ना किन्त॒ त एवैति परब्रह्मसामोप्यादद्मत्वेन व्यपदेशः ATI तु Wey agar awa व्यवच्छिनत्ति | नन्वात्रह्मभवनाल्लोकाः gacrafaars- si aifa वाक्यात्‌ ततः एनरावत्तेते | wa तेषामिह न ए॒नरा- ठत्तिरस्तोति प्रयत दति परभेवाच ब्रह्मणब्टेनोच्यत इति प्राप्न उत्तर पठति |

कार्यात्यये तदध्यक्ेण Vala: प॑स्ममि- धानात्‌ ॥ ११॥ कल्पसामपसो कायस्य ब्रह्मलोकस्य नाशे सति तदध्यक्ेण चतुमेखेन ब्रह्मणा सद्ातो ब्रह्मणः सकाशात्‌ परमौश्वर प्राप्रो त्यतोऽपुनराहत्तिश्ुतिन विरुध्यते | भत्र प्रमाणम । afa- धानादिति। gat तथाऽभिधानादिव्यथः। सातु

* WAT squeta w | ¡ an: इति ख |

इय पादः | अणुभाव्यम्‌ | SR

वेदान्तविन्नानसुनिशिताथाः सन्ासयोगाद्यतथः YEA! |

ते ब्रह्मलोके तु परान्तकाले पराखतात्‌ परिसुच्यन्ति wa | इति

परान्तकाल इत्यत परशब्देन ब्रह्मणः पूणमायुरुच्ते। उक्तेऽथं Bla प्रमाणएत्वेनोक्ता सतिमप्याद |

स्मृते ॥ १२ ॥ ब्रह्मणा UE ते सव्वं aaa प्रतिसद्चरे। परस्यान्ते Batata: प्रविश्रल्ति परं ve | इति warty स vara: प्रतिपाद्यते । wa सिडान्तमाह |

पर ज मिनिम aA ॥ १२॥

स एतान्‌ ब्रह्म गमयतीत्यत्र ब्रह्मपदेन परमेव ब्रह्माच्यत दूति जेभिनिराचार्ययो wat) कुतः सुख्यत्वात्‌ । छड- त्वादिधन्विशिष्ट fe ब्रह्मपदेनोचयते। तादक्‌ परमेव ag भवतौति मुख्या ठन्तिन्रदह्मपदस्य परस्मिन्रेवान्यतर गौणौ । तथाच सुख्यगोणयोमध्यं सुख्यस्येव बलिष्ठत्वात्‌ तथा !

ट्‌ शेनाच ॥ १8॥

स एतं देवयानं पन्यानमापद्याश्िलोकमागच्छति स वायु- लोकं स वरुणलोकं स इन्द्रलोकस प्रजापतिलोकं स ब्रह्मलोक fafa कोभोतकिश्युतिभरन्यादिलोकप्रा्निवद्‌ विशेषेरैव प्रजा- पतिलोक प्राप्तयानन्तरं ब्रह्मलोकप्रा्षिं eafai a fe aq

^ mafia @ |

BRR “AUTH t [ 8ये अध्यायस्

AMMAN aA कायः ख उच्यत afa aw’ शक्य पाथक्येन प्रजापतिलो कस्योक्तवात्‌ |

त्रपरञ्च। ये चै मेऽरण्धे यडा तप इत्यपासते तेऽचिष- मभिसम्भवन्तौति छान्दोग्यश्ुतिं fanaa ह्यवि रादिना तत्‌- प्रथितेरिव्युपक्रम sae Matsa :शब्दस्याभावात्‌ । qa चान्ते ब्रह्म गमयतोद्ययते। तथाच चछान्दोग्येऽनुक्ताना- मन्यनोक्तानां लोकानां मार्गेक्वसिध्ययैन्तचेव सन्निवेश वायुमनब्दात्‌ तडितोऽधिवरुणो aquaria इत्यन्ते- नीक्तः। एवं सत्यादावर्बिंषं ततोऽस्ततः सि तपन्तं तत gz nad ततः संवत्स॒रं ततो वायुः ततो देवलोकं तत अरादिष्यं ततश्वन्द्रमसं ततो विद्युतं ततो वरुणं तत इन्द्रः ततः प्रजा- पतिं ततश्ामानषेन पुरुषेण ब्रह्मप्रािरिति fawa: wa- यते। एव सति प्रजापतिलोकाद्न्यस्य काय्धव्रह्मलोकस्यासम्भ- वात्‌ aquatfa भवितु नाहति यद्यपि तथापि यासोक्त- मारगेकममन्वानस्तथाऽवददिति Was) परन्तु aera faw- AGRA प्रहत्तत्राद्धगवद्‌ वतारल्राच्च तदुक्तएव शणस््राथ इति मन्तव्य | | ) faqi a प्रजापतिलोकं a ब्रह्मलोकमित्यव्र ब्रह्मपदस्य परवाचकत्वं तेनापि ary चेत्तटृष्टान्तेनान्यतापि aga ary बाधकाभावात्‌ | ननु परस्य व्यापकलाननिबिशेषत्वाच्च न गन्त- व्यतोपपदयते । जौवस्याच्यविदयोपाथ्यवच्छित्रतादणयां पर ब्रह्मणि गन्तत्रासमभवात्‌ तत्राशे च वसुतोऽभित्रतात्‌ खरूपेण- व्यानमेव भवतोति न गन्तुलमथपपद्यते तस्यैवाभावात्‌ । NATTA उपराध्यवच्छेदात्‌ AMS जौवस्या परस्य ब्रह्म ण-

द्य पादः | अणभाष्यम्‌ | BRR

aifaaneqataaaa गन्तव्यता* qagad | उपासना फलत्वाद्स्य गमनस्योपास्यस्य च सगुणएत्वेन aarartaifaa- त्वाच । निगुण ब्रह्मविदयावतो गन्तत्वासम्मव दृत्युक्तमतो बादरि- मतनमेव साधौयः। न च ब्रह्मपदस्य सुख्याघत्वमुक्ररोव्या अचर सम्भवल्यतोऽत्रासुख्याथेत्रमेवानुसर््तव्यमिति चेत्‌ । स्यादेतदेवं यदौ पाधिकसुपास्यर्पं जो वत्वं वा स्यात्‌ | नत्वेवं | प्रकते तावच्च fe प्रतिषेधतोत्यादिभिस्तद्गु णसारलाचचच aged दत्याद्यधिकरणेः युत्यथंनिणयेन ब्रह्मणि विशेषाणामौपाधिकत्वस्य जीवपुरुषो- त्माभेद्स्य च पुरस्तादेव निरस्तत्वात्‌ । नच व्यापकत्वं गन्त Ba वाधकं। प्रारखभोग विना तव्रा्चखम्भवात्‌ यदा यच तद्धागसमाभिस्तद्‌ा तच aura निःपरत्ुहत्वात्‌ ।

faz) उपास्यरूपाणां want निगणल्वमेवोपास् कस्य पर सगुणत्वेन तत्तारतम्यात्‌ फलतारतम्यं | ay भगवदनुग्रहेण प्राज्ञतगुणएरदितोऽभूतस नि गेणनह्य विद्या वानिद्यु ते । ता ह शस्येव सुक्तिप्रकारदयसुक्तं सदयोासुक्तिक्रममुक्तिभेटेन। न तस्मात्‌ प्राणा उतृक्रामन्त्यत्रेव समवलोयन्तं aaa सन्‌ ब्रह्याप्येतोत्यादि afag प्रारव्धरहितविषया | निग गत्रह्मविद्यावतोऽपि प्रारब्ध- Way वयापि वाचः! अन्यया प्रवचनासम्भवेन ज्ञानमागएवो- च्छ्यित। ते ब्रह्मलोकेषु परान्तकाल दति श्युतिरपि परान्त- कालएव चेषां प्रारब्यभोगखमासिस्तदिषयिणोति मन्तव्यमन्यथा वेद्‌ान्तविज्ञानेत्याद्क्तघर्विशि्टानां सूक्ता विलम्बोनोप- पद्यते दति दक्‌ |

% गन्तव्यतामिति a |

† नीपपद्येतति दिक्‌ इतिवा aia:

=

४२8 अणुभाव्यम्‌ | | भये अध्याय

न च कायं प्रतिपत्यभिसन्िः ॥ ११५॥

अपिच। ब्रह्मविदाप्नोति परमिति संक्तेपेणोक्ता तदेषाभ्यु- ata afzaftaray प्रस्तुत्य सोक्ता)

सत्य ज्ञानमनन्त ब्रह्म यो वेद्‌ निहितं गुहायां परमे व्योमन्‌ |

सोऽश्ते TATA कामान्‌ खड ब्रह्मणा विपथिता। इति

अत्रोपक्रमानुरोघेन atta ब्रह्मणा सद सन्व॑कामभीग- aan प्रतिपत्तिरुच्यत इति कायथरूपे वस्तुमाच प्रतिपन्तिनं कापि wacfutaratsatfa परमेव ब्रह्मपदेनोचयते। खग- धे स्त्वानन्दमयाधिकरणि प्रपचित इति asim: |

्रप्रतोकालम्बनान्नयतोति वाद्‌रायण उमः यथाऽदोषात्‌ ततक्रतुञ्च ॥ rE |

क्रममुक्यधिकारिणः wits भुक्ता भ्रमानवेन पुरुषेण प्रापिताः परमेव ब्रह्म प्रा्रुवन्तौति fae | ततेदं सन्दिह्यते | शचि रादिलोकप्रासिद्यपासनाविशेषफलं । wa सत्यमानवः परुषस्तान्‌ VAT AQ प्रापय्युत कांशिदेवेति। किमच् युक्तं asada’ यतोऽचिरादिमागंगतानामन्तं ब्रह्मप्रापणा्थ- मेव स॒ नियुक्तस्ततोऽन्यथाकरणे हेत्वभावात्‌ । तथेव स कर्ति UIA SUA | Fal ब्रह्मत्वेनेव सव्वैचोपाखनाया उक्तवादुपास्येषु भगवदिश्रूतिरूपत्वेन प्रट्डब्रह्मरूपेष्वप्यतयात्वं ज्ञात्वा Afaa ह्य- तेनोपासनायाः फलसाधनत्वं वदति नतूपास्ये ब्रह्मतामपौति मन्वानाय उपासते ते प्रतोकालम्बना इःल्यच्यन्ते | तथाच सत्यपि ३दविह्िनत्वेनोपासनायाः कतत्वेन सफन्त्वात्‌ तत्‌ फलत्वेनो-

देय पादः | BUTT | ६२१

पासकानामविरादिलोकप्मपसावपि तानमानवः पुरुषो ब्रह्म न प्रापयति किन्तु णुडब्रह्मत्वं ज्ञात्वा य उपास्ते alsa aR प्रापय- तौति बवाद्रायण श्राचार्घ्यो मन्यते। तच हेतुमाह) gu- agi टोषादरिति। वस्तुतो यदद्यरूपं तचाव्रद्मतवनिद्चय उपा- सनायच् ब्रह्मुत्रेन भावनं एवसुभययाकरणे दोषः सम्यद्यत दति तस्य न ब्रहम्राप्तावधिकारोऽस्तोति युक्तं तद्‌नवनमित्ययंः। qava Afa: | अस्नेवसभवति श्रसदद्येति वैद चेदिति। योऽन्यवा खन्तमासानमन्यया प्रतिपद्यते | faa नकते पापंचौरेणात्मापद्ारिणा॥ इति

एवं ऋ्ञानमा्मांयव्यवस्यामक्ता भक्तिमा्गोयस्यापि arate तत्‌क्रतुखेति। wa मद्रक्तियोगेनेति वाक्यान्न तस्योपासना- Gala न प्रतोकादि्सम्भावना तत । कथबिद्यदि वाच्छतीति वाक्यादिच्छामावेण तद्भोगकरणानन्तरं प्राचौोनभगवद्जन- लचणक्रतुख Nad इत्यर्थः। वस्तुतस्तु भक्तस्यामानवपुमपेत्ता- भावात्‌ खयमेव ब्रह्मलोकान्‌ प्राप्रातोति ज्ञापनाय प्रघमान्त Sail aq ब्रहुणोऽधिक न किञिदस्ि। न aguanafy- कञ्च दृष्यत दति qa: एवं सति छान्दोग्ये waar नारद्संवाटे सयो Warsaw इत्यादिना नामवाड्ृनः- खकल्पचित्तध्यानविन्ञानादोनां ब्रह्मत्वेनोपासनमुत्तरोत्तरं पून्द- स्मात्‌ पूवैमा्यसतव' चोच्यतेऽतो न and सव्वंषासुपास्वानां वक्त एक्यमिति चेत्‌ । मेव । विभूतिरूपाणं नियतफल दाद- तात्‌ येन रूपेणाल्पफलद्‌ानं तचाधिकगुणप्राकय्ये प्रयोजना- भावात्‌ तावस्मात्रगुणप्रकटन | येन रूपेण ततोऽधिकफल- दानं ततर ततोऽधिक्श्ुणएप्रकटनमिति पूव्वष्मा दाधिक्यसुच्यते।

५8

gré BUNT | Leu अध्यायस्य

एवमेव ana) नियतफलद्‌ानन्तु सखतन्तेच्छत्ाल्लौलारूपमिति नानुपपन्न किचित्‌ प्रतिमादिष्वावाहनेन afafed बिभ्रूति- रूपे तद्भावनं पूजामागं। भक्तिमागं तु भक्तां तच प्रकटे तथा गुरो तु शब्दे परे च निष्णातं ब्रह्मणोति विशेषणवच्वेन भग- वद्‌ावेशात्‌ aa तद्धावनमिति सव्वमवद्‌ातं |

द्रपिच। वाद्रिजेमिनिमतोक्वनन्तरं खमतोक्तवा तत्‌. समानविषयत्वमचापौल्यवगम्यते। da च कायधवब्रह्मलोकप्रासि- परब्रह्म प्राधिविषयत्वसुक्त पूर्व्योत्तरपत्तभेटेन। वाद्रिमते सवि- शेषस्येवो पास्यतादिरेषाणाच्ावियकवादुपासनानां सव्बीसां प्रतोकतदरूपल्लमेव fayfa| एवं सत्यप्रतौकालगम्बनान्रयतोति वदता व्यासेन बाद्रिमतानुसारिण उपासकस्य न कस्यापि व्रह्मप्राभिरिति aad | व्तुतस्तपासनायासुपास्यखरूपज्नान- स्याप्यङ्गत्वात्‌ तम्मतौयानासुक्करोत्या तदभावेन निरङ्ता- दचिरादिप्राभिस्पिन सम्भवति किं प॒नब्रेद्मण इति निगूढा श्यो व्यासस्य । एवं सति परप्राप्तावेवोपोदलकमुक्तं भव- तोति सेव व्यासाभिमतेति fas) येतु प्रतौकेष्वव्रह्मक्रतु- a वदन्तः पञ्चागिनिविद्यायास्तयात्वेऽपि वचनबलात्‌ तडतो aguifafefa वदन्ति aa equa । वचनन्तु वस्तुतः सतः णद्‌ा- घस्य वोघकं न तु कारकमतस्तचेदोधयति तद्‌ाऽप्रतोकाल- म्बनान्रयतोति व्यासोल्यविरोधाय तचाप्यप्रतौकतमूरौकाय- मन्यया पञ्चाश्िविद्यानिष्पिकां wf पश्यन्नेवं सन वदेत्‌ । न चोत्सगिकं पक्तमाचित्व तथोक्तमिति att) तस्य ate कापनोदयत्वादचनस्य चोक्तन्यायेनाबाघधकत्वात्‌। यच aqag वाधकलसुच्यते तत्र॒ बाधवोधकनमेव नतु तथाल्रमिल्यपै-

द्य पादः | ANAT | ४२

BUA | ननु मनःप्रतौनां शद्ब्रह्मावे मनो ब्रह्मोपासत इति वदेन्रतु प्रकारवाचीति णब्द्धिरस्वं त्रह्मपदमत उपासना- प्रकारावच्छेद्कत्वमेव बुह्यपदस्य न तु खकूपनिरूपकत्वमिति चेत्‌ इन्तेदं न्दार्थानवगमविजन्धितञ्ेव यतो मन उपाखेल्यक्ला तद्पासनाफलं AIT तचास्य कामचारो भवतोति वदिष्यंस्तदुपासनाथा एतत्फलसाधकल प्रयोजकरूपाकाङ्खग- यामाद मनो ब्रह्येति। इति शब्दोच्र हेतुलवाचौो। तथाच यतो मनो ब्रह्म अतो हेतोस्तदुपासनं तादृक्‌ फलसाधक- मित्ये; । अतएव मनो fe ब्रह्म मन उपासेति पूर्वमुक्तं | सब्यैत्ैवभेव ज्ञेयं ।

विशेषच्च दशयति ॥ १७॥

सव्बाण्युपास्यानि रूपाणि ब्रह्मर्पाण्छेवेति तदुपासकानां परप्रात्भिरेषेति fag । aad चिन्त्यते! ज्ञानमार्गौाणणं भक्ति- मार्गोयाणाञ्चाविशेषेणेव परप्राप्िरुत कथिदिशेषोऽम्तोति। तत्रौभयोरयि ब्रह्मोपासकत्वेनाविरेषेरैव फलं भवतोति ora प्रत्याह विशेषं च afaewafa । तेत्तिरीयकरे प्यते । ब्रह्मविद्‌ा- aifa परभिति गूढ़भिसन्धिना सामान्यत एतावदुक्ता गूढः तमुह्वाटयत्यतिगोप्यतल्मस्मिन्नर्थेऽनुभकषेयत्वच्च STV तदेषाग्युक्ता | सत्य ज्ञानमनन्त ag at वैद निहितं qerat परमे व्योमन्‌ सोऽ्युते स्वन्‌ कामान्‌ सह ब्रह्मणा विप शतेति । तत्‌ gata प्रतिपादयत्वेनाभिसुखोक््येषगेक्ता तदनु भवकटभिरिति शेषः। ब्रह्मविद्‌ च्तरत्रह्मविदाप्रोति सान्निष्या- दत्तरमेवाप्रोति। एतावानधा यो बेदेव्यन्नयर्चोक्तः। अय पर

४२८ AUHTAA | [sy quate

amdaaa उच्यते निहितनित्यादिना। अतएव मध्य क्रियाप्दमुभयसम्बन्धि्ज्ञापकतमुक्ताम्‌। aqua मय्यादा- पष्टिमेदेन देधा। ततादौ म्यद्‌ायासुच्यते। इद्यायमाश्यो ज्ञेयः । नायमात्मा प्रवचनेनेति gat भगवदरणातिरिक्त- साधननिराखः क्रियते पुरुषोत्तमप्राप्री 1 एवं सत्यत्तरब्रह्म- waa तत्ताधनत्व उच्यमाने तददिरोधः स्यात्‌ तेनेवनेतद्र्थो निरूप्यते । ज्ञानमागोंवाणामन्तरन्नानेनात्रप्रा्निस्तेषां तदेक- पय्यवसायित्वात्‌ । भक्तानामेव पुरषोत्तमपययवखायित्वात्‌ | तदुक्तं भगवन्नोतासु। एवं सततगुक्ताय इति प्रश्रे मव्याकैश्व मनो ये ata व्चरमनिदृश्यं। शरौभागवते wt भक्तया- HRA UE: तस्मान्‌ मद्धक्तियुक्तस्यव्यु पक्रम्य न ज्ञानंनच वैराग्यं प्रायः येयो भवेदिदव्यादिना। तथाच व्रह्मविद्‌चचैदग- वान्‌ TOA तदा भक्तिरुटेति। angry सति खयं तदि प्रकटौभविष्णुः सखस्यानश्डतं व्यापि gad तद् गुदा दां हद्या- काये प्रकटौकरोति तत्परमव्योमशब्देनोच्यते। अलौ किकप्रचोगेर तस्यालो किकवे wad यथा सखखापित वस्ववश्य खद- भ्रनयोग्ध' भवति तथाच भगवानपौति ज्ञापनाय निदित्‌. Taal तथाच परमाप्रोतौति विहठ{तरूपलाद्स्य गुहायां परमव्योज्ि निहितं चो Fe a नास्य प्राणा उत्क्रामन्तौदेव समवलोयन्ते aga सन्‌ व्रह्माप्येतौति चुल्यक्तरौत्या परमाप्रो- Maa: सम्मदयते। श्रय प्ररदपुषटिमागेऽद्भोक्चतस्य व्यवखामाड सोऽद्युत इत्यादिना | ्रचायमभिखन्धिः। यथा wa प्रकटो- भ्य लोके लोलां करोति तघ्रात्यनुयहवसात्‌ खान्तःखितमपि भक्तं प्रकटोक्व्य ततृख्रेहातिश्येन तदः खन्‌ खलोलारसानु-

द्य पादः] अणुनाष्यम्‌ | BRC

भवं कारयतौति स भक्तो ब्रह्मणा WAMU पुर्षरोत्तमेन as Waly कामानगुत दति । चकारादुक्ता युतिः wary संग्- न्ते। एवं सति ज्ञानमामोंवाणामत्तरप्राधिरेव भक्तानामेव पुरुषोत्तमप्रासिरिति fag |

चतुथः पादः ।

संपद्याविभावः सखेन शब्दात्‌ ॥ १॥

ब्रह्मविदाप्नोति परमिव्यपक्रम्य dra स्वान्‌ कामान्‌ सद ब्रह्मणा faufaafa तैत्तोरोयके प्ते! ate संदिद्यते। किमन्तःखितएवाश् त उत पुनजेन्म प्राप्येति | ततरान्सत्वनुप- पन्नः नस पुनरावत्तते। तेषामिह न पुनराघल्तिरस्तोत्यादि- ुतिविरोधात्‌ कम््रभावाचेति प्रासे प्रतिवद्ति। सम्पद्य ब्रह्म सम्परवययापि सितच्य जोवस्य प्रभोरत्यनुग्रडवशात्‌ खरूपात्क- भजनानन्ददित्‌सायां तत्त अआविभीवौ भवत्येव | आविभौवस्य भगवदधौनतज्नञापनायास्य तच AYAAA | ननूततं न स पुनरा- वत्तत इत्यादि श्ुतिविरोधः कम्माभावख बाधक इत्यत आड सेनेति । स्वशब्दटोऽच भगवदाचौ। तथाच भगवत्‌स्ररूपवबले- नवाविभीव इत्यर्थः । एवं सत्ट॒क्श्तिमव्यौदामागतिषयि- णेति न विरोध efa भावः। तेषाभिद प्रपञ्चे न पुनरातस्तिर- aifa fe ुतिराह। लौलायाः प्रपञ्चातौतत्रात्‌ तत्रावि- भवस्य निषेधाविषयत्वादपि न विरोधः | अव्र प्रमाणश- काङ्घायामाह शब्दादिति wow सव्वान्‌ कामान्‌ सड ब्रह्मणण faufaafa श्रुतिः पुरुषोत्तमेन सह सव्वेकामभोगं वद्ति। aaa विग्रहं विना सम्भवतीति श्ुतिबलादेव तथा मन्तव्यमित्यघः। हेत्वन्तरमाह |

भ्ये पादः | अणभाष्यम्‌ | ५२१

म्‌ क्तः प्रतिज्ञानात्‌ ॥ २॥ परतोपक्रमे ब्रह्मविद्‌प्रोति परमिति वाक्येन परप्राषि- aqui सुक्ति ufana fe atzafata aisa a safest क्ियते। तेन पुष्टिमार्मीवसुक्तिरूपत्वक्नेव तस्यारनस्य fagqa- तोऽपि ईतोस्तदाविभावस्य न लौकिकत्' न चाद्त्तिरूपत- मित्यथेः।

आत्मा प्रकरणात्‌ ॥ 2 I

ननु परस्य ब्रह्मणो निगे एत्वात्‌ कामभोगस्य गुणसाध्यत्वात्‌ सद ब्रह्मणेत्यतर ब्रह्मपद सगुणतत्पर | gat न aw सुक्िरूपव- fuga आद । AA ब्रह्मपदेनातमा व्यापको मायातद्‌गुण- सम्बन्धरदितो यः स एवोच्यते। कुतः प्रकरणात्‌ । ब्रह्मविद्‌ा- Mf परभिल्युपक्रम्य तत्‌पाठाद्‌गुणातौतद्यैवेतत्मकरणएमिति तदेवात्र ब्रह्मशब्देनोच्यत इत्यथैः |

अविभागेन दृष्टत्वात्‌ ॥ £ ॥

aq ब्रह्मविदाप्रोति परमिति fad वाक्यरग्‌ भिन्नाऽती- नेकं प्रकरणमिति सगुणमेव तत्र ब्रह्मपदेनोच्यत दत्यागह्ल प्रतिवदति | yaaa समविभागनेवेयख्क्‌ पठिता नतु विभागेन । ga: दृष्टत्वात्‌ । ब्रह्मविदिति वाक्यानन्तरं तत्‌ पून्धाक्तमथे प्रतिपादयत्वेनाभिसुखौकत्येषगेक्तेति खुतिदेण्यते तदेषाभ्युक्तेति | तेन पू्वैवाक्ये क्राथं मधिक्षत्येव च्छक उच्यते दूति गुणातोतमेव aza वःच्मित्यथंः।

न SY ब्राह्मण जंमिनिर्पन्धासादिभ्यः॥ ५ ॥ पूर्व्वेण सुक्रो wal भगवद्नुग्रहातिशयेच्छातो afecfa-

BRR अणुभाष्यम्‌ | | ow जध्यायस्य

sat Tuas पुरुषोत्तमेनेव स सव्यान्‌ कामान्‌ अश्रुते दति faz । श्रय तचेवेदं विचा्धते। श्राविभूतो जोवः प्राक्तेन KUTT सुङकते उताप्राज्ञतनेति । तच wag लौकि- कत्वे तद्‌एयलनद्यापि तादृशेनेव भवितव्यमिति मन्वानं प्रत्याद्। ब्राह्मेण बह्मसम्बन्धिना। ब्रह्मणा भगवतेव सखभागानुरूपतया सम्पादितिन सत्यज्नानानन्दात्मक्ेन Wty पूव्वाक्तानश्युत इति जेमिनिराचार्य्योौ मनुते। aa हेतुरूपन्यासाद्भ्य इति) बह्मविदाप्नोति परमिति gafag: परप्रास्षि' प्रतिज्ञाय तद्य - स्येगोपन्याखोऽयिमयची क्रियते disaja इत्यादिना। तथाच परप्राप्तमेक्तिरूपत्वात्‌ पुष्टिमार्मोयावास्तस्या एवंरूपलाद्‌ चर- व्रह्मणः पुरुषो त्तमायतनरूपत्यात्‌ तदात्मकमेव शरोरतस्य वतत afad a 9 aad | एतद्धोधनायेवागेऽत्रमयादौनि faufa- suqatfa | want प्रतोयमानानामयोनां विभूति रूपत्वेन amiana तेन साधितं भवति। इदमेवादिपदेन बहुवचनेन च ज्ञाप्यते। एतद्‌ानन्दमयाधिकरणे प्रपञ्ितमतो ala पुनरुच्यते, aa कञ्मवादौ जेमिनिरेवं मनुते तचा- न्येषामेवसङद्खगोकारे किमाश्यमिति ज्ञापनाय तन्मतोपन्यासः HA: t

चिति तन्माचेण aziaq लादित्योड्‌ नोमिः॥ ६ ॥

स यया सेयवधनोऽनन्तरोऽबाद्यः ATs रसन एवं वा gt अ्रयमातानन्तरोऽवाद्यः AAS: प्रज्ञानघन इति द्युतौ घन- पटेन क्ञानात्मकविग्रहात्त्वं ब्रह्मणो वोध्यतेऽन्यथा न वदेत्‌ प्रयोजनाभावात्‌ | तथाच तादृशेन सद भोगकत्रं तादृशेनेव

By पादः | अणभाष्यम्‌ | ६२२

भाव्यमिति fafa चिद्रूप ब्रह्मणि। amau चिन्माचेण रूपेण कामान्‌ सुङ्क्तेनतु विग्रहेण । सुतौ जौवस्य तथात्वस्यानुक्तेः । पूस्पनन्दवाद्नगवतस्तत्‌ सम्बन्धेन तदानन्दाननुभवतौत्यथं; सम्प- aq, facia wag यतो नेसगिकभमित्योड्लोमिरा- चार्य्य मनुते। waar वावेति खुतिरेतादृशान्यविषयिणौति Sat मुक्तिदशायां तदनुभवस्य भगवदिच्छाविषयत्वाभावान्र तथा । तयाचेतदेतन्जातोयकानन्दानुमदोऽस्य भवलिति भग- वदिच्छ३ सुतौ कामश्ब्देनोच्यते।

एवमण्युपन्यासात्‌ पुञ्चभावाद्विरोधं बादरायणः ॥ ७ ॥

परमाचार्य्योवबाद्रायण्सु नेवं मनुते। ब्रह्मविदाप्नोति पर्‌ भिल्यस्योपन्यास एवमपि विग्रद्दत्वेनापि क्रतो यतः। तयाडि। यो ae निदितं गुद्यायासमिल्त्र गुदाया उक्तत्वात्‌ तस्या विग्र एव सम्भवात्‌ | faa) प्रथमान्तोपस्ितल्ेन प्राप्रोतौल्युक््या च ब्रह्मविदः परप्राप्तौ स्वातन्वा ज्ञाप्यते। तदेव ब्रह्मणा सहेति पटेनोपन्यस्तं | तेन ब्रह्मणोऽपि तत्समानक्रियावन्वं ज्ञाप्यते परन्तरप्राधान्येन | तथाच भक्तस्यैव कामा वक्तसुचितास्ते चन faag विना सम्भवन्ति faa, विपञ्ितेति विशेषणेन विविधं पश्यच्वद्रूपत्वमु चते | कामभोगोक्तिप्रस्ताव एव एतदुक्त्वा तदुपयोग्येव सव्व वाच्यं | एवं सति भक्त विविधभावान्‌ पश्यति aq भोगचतुरद्येत्यक्तं भवति | एतेनापि भक्तबिग्रहः सिद्यति। ननु विग्रहस्यागन्तुकत्वेन लोकिकत्वादलोकिशेन ब्रह्मण

५५

8२8 अण भाष्यम्‌ | [ew अध्यायस्य

भोगो विर्ड इत्यत आड । पृव्वेमावादिति | भक्तप्रा्नेः yaaa भगवदित्सितभोगानुरूपविग्रहाणां aura विरोधः) fag SAMA: पुरुषोत्तमेन we ung कामभो गोनिरूपितः। सयावतार्थन विना नोपपद्यते तावान्‌ सर gafuaa इति मन्तव्य । तथाच व्रह्मसम्बन्धयोग्यानि शरौराणि नित्यानि सन्त्येव । यथयानुग्रदो यस्मिन्‌ Wa a तादशं तदाविश्य भग- वदानन्दमञ्त दति सव्वमवदातं |

सङ्कल्पादेव च तच्छरनेः WS

एवं परप्रा्तिः कैषाचिदटेव भवति aa Bagararare | भजनानन्द दातु यमेव संकल्यविषयं करोति स एवेवं प्राप्रो- तोति भगवत्‌सं aaa तत्र हेतुः । ततर प्रमाणमाह | तच्छ तेः । नायमामेल्यु पक्रम्य यभेवेष sys तेन लस्थ इति gia: शूयते । Ga: सएवाच Sq:1 zat प्रवचनादिनिषेधः क्षतः इत्यता- येवकार sai) चकारात्‌ तच्ननितवेतद्नुरूपा परमात्तिः VAT |

अतएव चानन्याधिपतिः॥ ८ ॥

यतो Sat: साधनं फल चोक्तरीत्या खयमेव नान्योऽतो east हदि साधनतेन फलत्वेन प्रभुरेव स्फुरति नान्य- स्तेनानन्यास्ते। तेषामेवाधिपतिः युरुषोत्तमः। अन्यत्राधि- पत्यं विश्वतिरूपः करोत्यत: सम्ैस्याधिपतिरितिश्ुतिरपि az- भिप्रायेरेवेति भावः। चकारात्‌ मदन्यत्ते न जानन्ति नाडन्तेभ्यो मनागपीति भगवद(क्यं PAA | श्रन्यया सब्बन्नस्याङ्कर्ठित-

श्य 41: | अणुभाष्यम्‌ | 8९२५

AN 9 e A तानशक्तरवं कथ्नमयुक्त स्यादतः पुषटिमार्मोऽनुग्रदकसाध्यः प्रमाणम गा दिलकच्तणस्तच विष्वासञ्च तयेति faz |

अभावं बादरिराह BPA ॥ १०॥

मुक्तोऽपि जोवः पुष्टिमागऽङ्गौक्षतो भगवदत्त' विग्रं प्राप्य भजनानन्दं प्राप्रोतोति fae) wa प्रत्यवतिष्ठते*। बादर्रिरा- चार्य्या मुक्तस्य देदादयभावं HAI! aa हेतुराह द्येवमिति। ब्रह्मविदो सुक्तिरुच्यते। यत हि gafaa भवति तदितर LAL पश्यतोल्यादयक्ता यत्र वस्य सव्वमात्म्म वाभूत्‌ तत्‌ कैन कम्य- श्येदिव्यादिना दितोयन्ञाननिषेधमाह ब्रह्मविदः युतिः । तथाच तस्य कामभोगवात्ती दूरतरेति। तदाक्तेयदेहोऽपि तथा।

भावं जेमिनिविकल्यामननात्‌ ॥ १९ ॥

जेमिनिराचयसु सुक्रस्य युसोटेद्ादेभीवं सत्तां wad | तच हेतु वि कल्पेत्या दि । ब्रह्मविद्‌ाप्रोति परमिति azar ब्रह्म ज्ञानस्य तव्प्रा्िस्ाघनत्वमुच्यते । नायमात्मेति खुल्या तु वरण- माचप्राप्यतं। सोऽञ्त इत्यादिना च परप्राप्तुपपन्यासः क्रियते। goa समवलीयन्ते aga सन ब्रह्माघेलोति च waa एवं सति मिथयोविरोधै तदभावायोक्तव्याख्यानरीव्या ज्ञानमार्ग ब्रह्मज्ञानेनाचरबरह्मप्रासिः । प्टिमागोँवभक्तस्य तु सोऽश्नुत इत्यनेनोक्ता परप्रा्िरिति व्यवस्ितविकल्यएव yafuaa इति stad) तेन नायमात्ेति afa:t परप्रात्निविषरथिणौ।

# प्रत्यवतिष्तौति a | † त्रतेरितिख।

8२६ अणमाष्यम्‌ | [ श्यं sae

seaatfeafag मर्व्यादामार्गीयविषयिणौलि मन्तव्यः । एवं सति पुरिमागोंँधस्य भोगसाधनात्मकविग्रदहवत्व निःप्रल्यूदं सिति । तत्‌ केन क प्श्चेदि्यादिना तु ब्रह्मज्ञानसामयिक्रौं

व्यवस्थामाद A तु तदुत्तरकालौनपरप्रा्घिसामधिकोभिति किमनुपपन्न।

दाद्‌ शदवदुभयविधं areca: णोऽतः॥ १२॥

ब्रह्मणा सदह स्व्यैकामाशनप्रयोजकं शरीरं शरीरत्वस्य सव्व - भरूतजन्यत्वव्याप्यतलात्‌ तद्भावेनाशरोररूपं । तद्भो गाय तनत्वेन प्ररोररूपमर्पोति बादरायण भआवचाय्यों मन्यते। अत डेतुरत इति । तथाविधश्चुतेरित्यथः । तथाहि । waa विजिज्ञासित- afaaal तत्‌खरूपमाह यो बे भूमा तत्‌ सुखमिद्युपक्रम्य भग्र gua aa नान्यत्पश्यति नान्यत्‌ खृणोति ना्न्याहजानाति स भ्रुमेत्यनेन केवलभावविषयत्व पुरुषोत्तमलत्तणसुल्ला केवलभाव- वतो भक्तस्य विप्रयोगसामयिकों व्वखामाहस एवाधस्तात्‌ स उपरिष्टात्‌ सर पञ्चात्‌ स पुरस्तादिव्याद्ना। ततःसवा एष एवं प्यन्नेवं मन्वान एवं विजानत्रिति पूव्बीवस्यामन्‌ द्य संयोगा- वस्थामादह अआत्मरतिरात्मक्रोड भात्मिधथुन आतानन्द्‌ इति वाक्येन सोऽत इति श्तिसंबादिनमथसुक्ता भक्तखरूपमाड तस्य इवा एतस्येवं पश्यत एवं मन्वानस्येवं विजानत आन्नः प्राण दत्यपक्रम्यात्मन एवेद wafufa । तेनाश्ररोरत्वं सिद्धति | भव्ययप्रयोगेणाविक्लतादटेव पुरुषोत्तमात्‌ प्राणाद्या-

भ्य पादः} अणुभाष्यम्‌ | 8२७

विभाव उच्यते, अचर ल्छवलोपे aaa | qed fatzweutai* प्राणादयो भगवत्येव लोना असन्‌ । ततप्ततूप्राकदयये ततएव प्राणादयोऽपि सम्यत्र इति तब्माप्रेनिमित्तल्ः aa: विश्वति- SATAY पुरुषोत्तमे लयो नानुपपन्नः । ््मरतिरित्याद्ना सोऽश्रुत इत्यनेन च शरौरत्व । जेमिनिरप्यत एव ब्राह्मणेति मनुते। एकस्य विरूडोभयधस्मवत्वतममन्वानं प्रति वेदिकं दृष्टान्तमाह हादगहवदिति। a: कामयेत प्रजायेयेति स हाद्शरा तेण यजेतेति चोदनया दिराचेण यजेतेत्यादि्वित्नियत-. कटे कत्वे नाहोनत्व† गम्यते हादणाहस्य ‡। gtensafs- कामा उपेयुः यएवं विदाध्सः सचसुपयन्तोति श्रुत्या च waa बद्धकलठ कस्य गम्यते | एवमेव हाद्‌गाङ्श्रौरेद्धियप्राणान्तःकर- णात्मभिरभ्र्‌त दति सत्रतुल्यत्व । वस्तुतो भगवद्दिभूतिर्ूपत्वेन ब्रह्मामल्वेनेकरूपत्वमतो दाद्‌ णदवदुभयविधं सते waa चेत- नानां यजमानानां फलभागित्ववद्चरापि तादटकभक्तटेहादौोना- मपि ब्रह्मातमकत्ाच्चेतनत्वमेबेत्यप्यनेन दृष्टान्तेन ज्ञाप्यते । श्रत. एव भागवते देरन्द्रियासुहौनानां केकुण्पुरवासिनामिति Waza |

` तत््वभावे सन्ध्यवदुपपत्तेः ॥ 23

aug चिन्त्यते | भगवत्‌स्ररूपे प्राऊतश्रौर इवावयसा दृश्यन्ते

# पून्वविरदहदशायामिति ख' | + कत्त त्वेन रौीनत्मिति ख' |

+ पुस्तकान्तरे दा दशाहस्य ति नानि |

8२ अणभाव्यम्‌ | [eo ete

aaqaiaia;: Ufuftia कथमप्राक्षततल्रमुपपद्यत इति तत्प पत्तिमाद। तदर्भनस्य वास्तववम्तु विषयकल्वव्य वच्छेदेन ge पत्तच्दासायतु शब्दः । तत्‌ प्राकततुच्यतादशेनमभावे तथा- त्वस्याभाव एव भवति नतु तच प्राकता wat: सन्ति। नन्- विद्यमानानाम्यीनां#* कथं दशनमु पपद्यत इत्यत श्राह । Way- वदिति | ad यथा वाखनावशाद्‌वियमानानामप्यर्यानां ea भवति तथा भगवदिच्छावशात्‌ तत्रापि प्राक्लततुल्यत्वद्शन- स्योपपत्तेम wana तत्र स्रेयभित्ययः । तथाच afar सन्ध्य ठतीय९् aqua | तस्िन्‌ सन्ध्यं साने तिष्ठन्नभे खाने पश्च MMs च परलोकस्थानच्। श्य यथाक्रमीयं परलोकस्थाने भवति तमाक्रमाक्रम्योभयान्‌ पाप्रनश्रानन्दांश्च पश्यति स यत्रा- यं प्रसखपितीत्युपक्रम्य खयं faze खयं faata @a भासा खेन च्येातिषा प्रखपिल्यत्रायं पुरूषः खयज्यातिभवति न aa रथा न रथयोगा न पन्यानो भवन्तोल्यादिरूपा । एवमेव भगवाना- सुराणां प्राक्लतगुणे तमस्येव दुःखात्मके लयं चिकोषुः सखस्मिन्‌ प्राक्ततल्वबृद्धिसम्पाद्नाय ताटृशौमिव लोलां दयवत्यतो न प्राक्ततत्वश्ङ्ागन्योऽप्यच | Bava भगवतीोक्रं मामाव्पर- Say प्रदिषन्तोऽभ्यसरूयका दृव्युपक्रम्य ततोवान््यधमाङ्गति- fafa, तेषामासुरत्रेन सुक्यनधिकारिल्वात्‌ तथाकरणमतः een सन्ध्यवदुपपत्तेरिति ॥

भावे जाग्रत्‌ ॥ ee ॥ लौकिक्तवद्वासमाने लौोलापदाथं यदशनं भक्तानां तत्त

* अविदयमानायानामिति ख'।

eu पादः] अणभाष्यम्‌। ४२९

भावे विषये विद्यमाने afa भवति। Wa दृष्टान्तमाह जाय्र- SLi यथा मोदाभाववतः Ya: खतरएवायस्य qa तयेति | एताभ्यां qanataaga’ भवति। सोऽश्रते सर्व्वान्‌ कामान्‌ सह ब्रह्मणा विप्ितेति yar भक्तकामपूरणावय भगवान्‌ लोलां करोतीति गम्यते | यदथैनश्चवणस्मरणेभक्तानां दुःखं भवति areata at करोतौति खूयते। यथा सोभयुद्धे मोदवचनानि इस्तादाय॒धच्युतिः प्रभासौयलीला च । GACT Wy इति Ya परब्रह्मत्रम वगम्यते! उक्तलोलया तदैपरौत्यञ्च। wa CARAT वास्तवत्वमन्यस्या श्रवास्तवतं वायं । ते ते धामान्यु- ससि। विष्णोः कन्यमाणि waa) तदिष्णोः मरमं पदं। तद्‌- विप्रासो विपणयव इल्यादिश्रतिभिः

aang देवं विश्वान्तं विष्वसम्भवं# |

विश्व नारायणं देवमकत्तर परमं पटं I

विश्वतः परमं नित्य fam’ नारायणं दरि |

विण्वभेषवेदं पुरूषस्तदिश्वमुपजोवति |

पतिं विश्वस्यात्ेश्वर शाश्वतं परिवमच्यत्‌" ॥

cafefia शुदनव्रह्मणस्तदिपरोतद्‌ शमेऽवश्य' Saas: |

स त्वासुरव्यामोहनमेवेति पूव्वेखूतेणोपपादितः।। भक्तेभ्यः Bena waa Vet केवल्यमिति न्यायेन या लोलाः करोति यधारिगणारिलोलाः भगवतो मैसगिकधम्- रूपानन्दात्मकत्वेन विदययमानाएव ता भक्ताः पश्यन्तीति दितीय-

% विश्वशमवं इत्यपि पुसकान्तरे टश्यते | † सत्वासुरन्यामोहनर्मेवेति पूव्वसूतरेणोपपादितिः इति खः |

88० अणभाय्यम्‌ | | ou अध्यायस्य

सूतरेणोक्तं। अतएव लौलाया अनेकरूपलादृह्यण्च adit सैन्धवटृष्टान्तेनेकरसत्वनिरूपणाच्छइब्रह्मधन्चत्व' न सन्भवतौति शङ्धानिरासायकंवच्यमिल्यक्तं । सक्तौ चैता केवलो निगेण- fae afay या ्रन्यधम्भराहित्यलक्षणा केवलतोक्ता सा लौलात्मिकेव । लौलाविशिष्टमेव ge ut aga कदाचित्‌ तद्रद्धितमिव्य्थः पयवस्यति । तेन खरूपात्मकत्वं लोलावाः पथ वस्यति तेन च fama) एतदिदन्पण्डने प्रपञ्चितं , अथवा Nea aaa जोवानां सुक्तिरूप^ तच uaa; परमा qfa- रिति यावदित्यथेः।

प्रदौपबद्‌ावेश्सथा fe दश यति॥ १५॥

ननु पूणेक्नानक्रियाशक्तिमता ब्रह्मणा qauaa aarfy प्रधानभावं प्राण कामभोगकरणमपूणज्ञानक्रियावतो भक्तस्या- नुपपन्नमित्याशद्मयां ततोपपत्तिमाद। नहि तदा नैसगिक- ज्ञानक्रियाम्ां तथा भोक्त शक्ता भवति। किन्तु भगवांस्तस्मि- aifaufa यदा तदाऽयमपि तथव भवतीति सव्वसुपपद्यते | एतदेवादइ प्रदौपवदिति। यथा प्राचीनः प्रछ्ारौीपः सेद- युक्तायां वच्यीमर्वाचौनायामाविष्टः खसमानकायत्तमां तां करोति @erhafafag भवति खयं तथाचापीत्वथः। अत्र प्रमाणमाह। तथाहि दभेयति afa:) wal संञख्ियमाणो विभन्ति एकोदेवोबहधा निविष्ट इति । सर्व्वान्‌ कामानि्युक्त-

* लीलैव aaa जवानां सु्निरूपे इति ख' ।

aw ate: | अणुभाष्यम्‌ | 88

aga कामस्य भोगो यथा निशे रति भवति तत्तया तदा faau इति बद्धा निवेश उक्तः। अयं निवेशो नान्तथाभित्वेन तस्यैकैव प्रवेशात्‌ । निसगंतः want जवानां भगवान्‌ भव- त्येव uyaafy तथापियं खौयत्मेन sua तस्य विवादितः पतिरिव wal खन्‌ वरणजन्नेहा ति श्येन भक्तनापि fagara: सन्‌ सद्व स्यमपितं खस्मिन्‌ विभक्ति) च्रतएव सेहरादि- त्येनायोगोलकादिकं fasta प्रदोपं दष्टान्तसुक्रवान्‌ व्यासः। AACS टेवपदसुक्तं। खरूपानन्ददानात्‌ भावोदौपनात्मूतनादि- सुक्तिदानेन खमा हात्यव्यो तनादेङुणठादिख्िते्च । aga निस््रे। दिवो दानादादौप्रनादा व्योतनादा aa ay भवतोति वायोदेव इति। किञ्च । भक्तानां कामभोजनाथं कौोडाकर- णात्‌ क्रौडायामेव जयेच्छाकरणाद्रक्तः सद व्यवद्दारकरग्णाद्वक्तषु खमादाव्येच्छादिव्योतनान्र पारयेऽहं न areal प्रणयिनो- भित्यादिभिः सुतिकरणाद्धक्त*प्रपत्तिदशनेन कालोयद्मनादौ मोद्करणणात्‌ ada भक्तिमद्‌करणात्‌ 4 स्व प्रेऽपि प्रियमेव पश्यन्तोति खप्रकरषणात्‌ तेषां कान्तिकरणादिच्छाकरणादा तन्निकटे गमनादपि देवः। तदुक्तं घातुपाटे। feq क्रोडाविनि- गोषाव्यवद्धारद्यतिसुतिमोद्‌मद्‌स्प्रकान्तिगतिष्विति। एवं सति मुक्तमेव तेषां तथात्वमिति fe ब्द नाद |

नन्वस्य लम नन्वद्धस्रमित्यायनन्तरं प्ते न तदश्नोति कञ्चन न तद्भ्नोति कथनेति। sagat च ब्रह्मणा सद

५ भके प्रपत्तिद्‌श्नेनेति wy

५६

BBX अणभाष्यम्‌। (ga awe

जोवस्य भोग उच्यते। तथाच सशुणनिगे गमेदेन विषयभेद) he । saw वाचो विरोधपरिहारायेत्यत उत्तरं पठति।

खाप्ययसम्यत्योरन्यतरापेत्तमाविष्क तं डि ॥ een

द्हायमाप्यः। प्रकतेतादत्वं हि प्रतिषेधति ततो व्रवौति च.भूय इत्याद्यधिकरणेः परास्य शरक्तिविविधेव श्रयते खाभा- विकौो ज्ञानवलक्रिया वचेत्यादिश्चुतिभिश्च प्राछताएक wat निषिद्धून्त ब्रह्मण्यप्राक्लताएव बोष्वन्तेऽन्यया तदोधनमेव a स्यान्निषेधकवाक्यएव तद्धोधनमपि न स्यादटेतस्येवाक्तरस्य प्रणा- सन इत्यादिरूपं । च्रतोऽचिन््ा नन्त शतेभगवतः का वा कार्ययी- मता यथा प्राक्लतान्‌ गुणानृरोकुयादतो निग णमेव सदा aaa भगवदरपमिति मन्तं |

एवं सति तयथापि दिरण्य्निधिनिडितमचेचन्ना उपय्य्‌ - परि सञ्चरन्तो न विद्युरेवमेवेमा सर्व्वाः प्रजा श्रहरहगेच्छन्त्य एत ब्रह्मलोक a विदन्तौति। छन्दोग्यश्चुतेः प्रस्वापद्शणयां aataramifa aa न कञ्चनेति तदिषयिणो निषेधिका शुतित्रह्मविदाप्रोलति परमिति युल्युक्तपरब्रह्म प्रा्िदशाविषयिण्ण भोगबोधिका रेति न विरोधगन्धोऽपि) एतदेवाह । खाप्ययः प्रखापः सखमपोतो भवति तस्मादेनं खपितोत्याचकत्तत इति सुते: सम्पत्तिब्रह्मसम्म्तिरुक्तरोत्या पुष्टिमार्गोयो Ala एतयोऽ- न्यतरापैचसुभयश्युलयुक्तमित्यथेः | भगवत्‌कटंकभोगस्य लोला-

» fecufafafafeafafa ख) + न विद्येयुरिति a |

श्य aie: | अणुभाष्यम्‌ | 882

> x रूपत्वात्‌ तस्याश्च लोकवत्त्‌ लौला कवच्छमित्यच सुक्तितेन fre- वणात्‌ AUT: सम्पद्रूपत्व युक्ततरमिति fe were: |

जगद्व्यापारवज्जं प्रकरणाद्‌ सन्निहित- त्वाच ॥ १७ I

ब्रह्मणा सदह भोगकरणं लोकिकव्यापारयुतसुत नैति संशये त्यु तमिति ga: पत्तः। तथा सति सुक्तित्वभद्गात्‌ पूर्व्वोक्तमनुप- पत्रमिति प्राप्त are जगदित्यादि। पूनाक्तस्य जगत्सस्बन्धौ लौकिको यो व्यापारः कायवाङ्नसान्तदन्नः तद्रहितं भोग- करणं*। तत्र हेत्‌ राह प्रकरणादरसन्रिहितत्वाचचेति। aw- विद्‌ाप्रोति परमित्यपक्रमेण सुक्तिप्रकरणात्‌ तच लौकिक-

व्यापारोऽसम्धावितः। किञ्च | Wala, कालमायाद्यतौतलेनप्राक्लतं जगत्‌ दूरतर- मितोऽपि Sata तत्सम्भवः कद्‌ाचिल्लोकै लौलाप्रकरनेच्छा्यां तदधिष्टानत्वयोस्ये मघुरादिदेगेऽति श्वं Mam चन्तरिन्दरिय- faa wiofaat लोलां करोति तदापि लोलामध्वपातिनां न लोकिकव्यापारसम्परवः। न fe waftfed Manna करोति नवा तन्नाशे गण्यति। एतत्सव्वेः दिवौव चक्ञुरातत- fafa खुतिव्याख्याने विदन्मरण्डने प्रपञ्चितं । faa छछान्दोग्धे waa सुखं unraa विजिज्ञासितव्य इत्युक्ता wa लक्षण. माद aa नान्यत्पश्यति नान्यच्छणोति नान्यहदिजानाति समभू मेति। अतर नान्यदिजानातीत्येतावतेव चारितार्थऽपि aq इन्द्रियव्यापारो निषिदस्तत्ाप्यन्यविषयकस्तेन भगवदिषयकः स

४४8 अणुभावष्यम्‌ । { ध्यं अध्यायम्य

सिद्धो भवतोति जगद्ापारराह्ित्यं fas तच । da भगवतएव सख तन्फलत्वसुक्तं भवति न f= सुखस्यान्यत्मयोजनमस्ति।

yaaa दिति चन्नाधिकारिक मण्डलखोक्तैः ॥ १८॥

नन्वे तत््रकरण्एव छान्दोग्ये पने सव्व पश्यतति सव्यैविषयकप्रत्यक्तमुपदिश्यत दव्यन्यविषयकव्यापारश्राद्ित्य नोपपन्यत इत्या ण्डय समाधन्ते आधिकारिकैत्यादिना। अचेद्‌- qua सोऽश्रुते Mary लोला केवल्यभित्यादि भिनित्यलोला- मध्यपातित्वं asia, नान्यत्प्यतौत्यादि खु तिवणज्जनगद्या- पारबल्जं' भोगकरणं पै खले णोक्तं | Te विचाव्यते। नान्यत्‌ पश्यतति प्रकरणएव wae पश्यतीति सव्यैविषयकं दभैन- मुच्यते । तत्कथं पूर्न्वीकरमुपपयत इति | किञ्च । एकस्येव भक्तस्य टेएकालभेदेन क्ियमाणनेकलौलासम्बन्धिव भवति । तच तोलानित्यतायां न wa) यतस्तत्तद्‌ णसम्तत्तत्कालसम्बन्धिनी सा नित्या। एवं सत्येकस्यानेककरूपलत्' जोवस्य न सम्भवतौति afaaaaty न सिष्यतौीति। ated gal aduta न जगदुच्यते । faq यस्यां यस्यां लौलायां देएकालभेदेन क्रिय भाणायामधिक्रतो यच एको भक्तस्तस्येव तावन्ति रूपाणि सन्ति तान्याधिकारिकाणौल्यचन्ते। तेषां मग्डलं wea faaaqaiaqua इति नानुपपत्रः किञ्चित्‌ । भ्रतएवाये पद्यते सव्वैमाप्रोति aaa इति ।

% अन्यविषयव्यापार ईति पुस्तकान्तरमम््रतः पाठः। { सव्वमाप्रोति aaa sfa ख'। ~

au पादः | अणभाष्यम्‌ | 88५

स एकधा भवति faut भवति पञ्चधा भवति| सप्तधा नवधा चैव पुनथेकाद्‌शएः खतः | तच्च et yaa सदस्राणि च विंशतिरिति, यथा मण्डलब्तिषु पुंसु नेकस्य प्राथम्येन प्राधान्यं वक्त शक्य तथे तेष्वपि रूपेखिति ज्ञापनाय मण्डलपद्मुक्त' |

विकारावत्ति च तथाहि सितिमा ॥ १८ ॥

नन्वेवं सति शखस्त्वद्रहमायास्य इति प्रभुणोक्ते azar तत्‌स्ितिर्नो पपद्यते नित्यवात्‌ लौलयास्तस्य कालस्य तद्‌ागम- नस्य च तदापि वत्तमानत्वात्‌ तथा प्रभूक्तिरपि नोपपद्यत TAM समाधत्ते | Te भगवल्लोला प्रकतिस्तषिरुद्ोऽ्थीा विकार इत्यु्ते। तत्र न वर्तते ara arene भवति। यत्स्वरूपं प्रति तथा वदति तस्य खगेहे तदा भगवत्‌स्ितिन्ञानं न भवनौत्ययेः। उपलकणं चतदतोऽ्युपदेशकालविशिष्टा यामौ या लोला तस्यास्तादृग्याएव तल्लञोलामध्यपातिनो भक्स्य सानं नान्यविषयकमितिन्नेयं। अतएव fedaanfy aad पृव्वसुकमासौत्तेनागत दल्येव ज्ञानं भवति । तदेव fe रसोद्योऽतो रसस्वरूपमध्यपातिवाल्लीलाया रसस्य च भगवद्‌ात्मकयाद्वगवदूपत्वेन सव्वैसुपपदययत लौोलायां। 3a प्रमाणमाद | तथाहि स्ितिमादहेति। सन्माप्रोति asta इति ुतिरेकस्येव भक्तस्य Wa सन्द: प्रकारै; BANAT तोति वदन्तुक्तरौल्येव लौलावां सखितिमाहेव््थः। अतो वस्त्वेवेदमलोकिकमोहटशमिति मन्तव्यः वेदिकैरिति भावः। अलौ किकेऽथ लोकिकरौत्यनुसरणं न युक्तं किन्ललौकिकरौत्यनु-

17 अणभावष्यम्‌। [ ew अध्यायस्य

सरणमेव gafafa fe wea दयोत्यते। एतन waa इति gatalarfafacca प्रभुस्तथेति तादशएव परमफल- fafa ज्ञापितं भवति।

द्‌ शयतसवं प्र्यत्तानुमाने ॥ २० ॥

न च लौकिक्रयुक्तिषविरोधोऽच बाधकत्वेन मन्तव्यः किन्तु साधकत्वेन | यतः प्रत्यच्ानुमाने Baan अपि लोकिकयुक्व- प्रसारेणालौकिके * भगवत्सम्बन्धिन्ययेऽन्ययाभावनं निषेधति | नैषा तकण मतिरपनेया । परास्य क्तिविविपैव ख्यते खाभा-

>` विकी ज्ञानवलक्रिया च । अलौकिकासुये भावा न तांस्तक्गंण योजयेत्‌ । श्रोभागवतेच। oa fe विरोध उभयं भगवव्यपरि- गणितिगुणग सदण्व रेऽन वगा हयमा हाव्येऽव चौ नवि कल्यवित कवि चा- रप्रमाणाभासङ्ातकशास्रकलिला।न्तःकरणाश्यदुरवग्रहवादिनां विवादानवसर इत्यादि वाक्येरविन्त्यानन्तशक्तिमच्वेन भगवत्‌- BEIT परमफलत्व' WER |

किञ्च! तावां वास्तन्युञ्मसि TAY यत्र गावो भूरिश्ङ्गा अयासः सचाद्‌ तदुरूगायस्य AW: परमं पद्मवभाति भरो- qa? पद्यते। किद्धित्पाठभेदेन बनुः्ाखावामपि। ता स्तानि वास्तूनि वां गोपोमाधवयोः सम्बन्धीनि गमध्य प्रसा- द्त्वेन प्राघ्रसुमसि कामवामहे। तानि कानोव्याकाङ्खायां सूढाभिस्रन्धिमुद्‌षाटयति । aa ओौगोक्कुले गावो भूरिष्ङ्गय

= यलौककभगवत्‌सम्न्पिनौीति कचित्‌ दश्यते। tT कलिकां इति पुस्कान्तरसम्मतः पाटः + अयासस्तवाष् दरति @

ey पादः ] अणभाव्यम्‌ | 88७

qeUet रुरुभ्छतयो वसन्तोति शेषः। याम्यारणखपशुपलत्त- णाधेसुभयोरेव WET] wales Walaa तदुरुगायस्य बडु गौोयमानस्य ष्णः भक्तेषु कामान्‌ वघेतौति हषा तस्य पट्‌ खानं aque ततोऽपि परममधिकमत्र विचिच्लोलाकरणात्‌ | भरि यसुनापुलिननिङ्च्नगोवदंनादिरूपतेन बहुरूपं । तथाच तत्रत्यानि तानि कामयाम इति वाक्याधः सम्मद्यते। एतेन ललासम्बन्धिवस्तनां यच्च फलत्वेन बह्धरूपगप्रार्थनन्तत्तल्लीला- aud: परमफलतवे किं वाचखमित्याश्रयो ज्ञाप्यते। अथय ड वाव तव महिमाग्डतसमुद्रविप्रषाखकलौटया स्वमनसि निष्यन्द माना- नवरतसुखेन विस्मारितदृण्टखुतसुखलेणाभासाः परमभाग वता इति यौभागवते। एतेनापि कैमुतिकन्यायेन प्रभोरेव खतः YANYA Alas | फलप्रकरणएत्वात्तटेवाचाय तत्पयः विषय इति. wad |

भोगमाचसाम्यनिङ्गा ख ॥ २१॥

इतोऽपि Sat: पुरुषोत्तमस्वरूपमेव परम फलमिति ज्ञायते | यतः सोऽ ते Waly कामान्‌ We au षिपयितति gat भक्तसाम्यम्‌ यते | तच्च पुसषोत्तमएव सम्भवति यतः सख्यं द्वा तत्कताव्निवेद्न्भङ्गौकुव्वन्नतिकरूणः सखसखरूपानन्दमनुभा वयं स्तं प्रधानोकरोति अन्यधा भक्ताऽनुभवितुः न शक्रुयात्‌ | युक्त चतत्‌ । प्रास फलं BINA भवत्य वान्यथा फलमेव न स्यात्‌ | तथाचास्माल्िङ्गादपि प्रभोरेव परमफलत्व सिष्यति। न तत्सम- याभ्यधिकथ्च टूश्यतदति ्ुतिविरोधपरिदाराय माच्पद्‌। न

# फलत्वेन प्रायेनमिति @ |

४४८ अरणभाव्यम्‌ । [ ea अध्यायस्य

चाच कामभोगस्य फलत्वं NEA! श्राप्रोति परभिल्येतदहवा- कतिरूपत्वात्‌ स्ररूपानुभवरूपत्वात्‌ भोगस्य | अनुभूयमानय्येव fe सुखस्य Mas पुरुषायेत्वोक्तेः |

एवं भगवतः खतः पुरुषाथेरूपत्वसुक्ता HURAAA AAT: मात्तिवद्‌ व्राप्याठत्तिभेविष्यतौव्याशङ्ानरासायो त्तरं पठति।

अनावृत्तिः शब्दादनाव्रत्तिः शब्दात्‌ ॥ २२॥

अनाठत्तिभेक्तानां ज्ञानिनाञ्ोच्यते। da मानं Wel सच तखाष्वमायन्रसरतत्वभेति i न तेषां yatiafataa प्रतिपद्य माना इमं मानवमावत्त' नावत्तन्ते। ब्रह्मलोक्मभिसम्पद्यते न च yaaa इत्यादिरूप्सु ज्ञानिनान्तामादह्। न हि भक्तानां नाद्यादििप्रयुक्तमगतत्व'। तस्मादद्‌भक्तियुक्तस्य योगिनो वे मदासनः। नन्ञानं नच वैराग्य" प्रायः सखेयोभवेदिह। दू त्याद्‌ वाक्येभ्यः कन्तु यमेवेति श्युतेवंरणमा त लभ्यः पुरूषो- तमः एवं सति ब्रह्मविदाप्नोति परमिति श्ुतेविरोधपरिद्ार पूव्बकोक्तव्याख्यानरोत्या भक्तस्य परं ब्रह्म प्राप्तस्य निदहषल्वादा- afazautarq प्रपञ्चे atafa: सम्भवति। ated प्रतोश्वरे- च्छापिनतथया भवितुमडति। ये दारागारपुत्राप्त प्राणान्वित्तसिम पर | feat at रणं याताः कथं TAA ॥ इति भगवदाक्यात्‌ | परप्रा्भिरूपत्ाच भोगस्न नाश

# लीकंरिति ख'।

go पादः | अणभाव्यम्‌ | 88¢

सम्भावना | fq | यत्ैकस्येव भक्तस्य देशकालमेदेनानेकविध- लौ लासम्बन्धित्वेऽपि तत्तल्लोलासखम्बश्ित्रमनश्वरम्‌ुयते तच सव्वधा तद्भावः कथं वक्त शक्यो ब्रह्मणापि। श्रपरच्च। Aart fe नश्वरः ura हि पुरुषोत्तमे कालः प्रभवितुः शक्रोति। न यत्र कालो निमिषां परः प्रसुरित्यादि वाक्येभ्यः। तथाच न्ञानमार्गीयभक्रिमार्मगोवयोरनाहत्तौ तुखत्वेऽपि फलप्राप्तौ बल- चर्यात्‌ पूव्व वाक्येन भक्तानामादानाहत्तिम्‌त्तरवाक्येन ज्ञानि नामिति ज्ञायते। नच फलप्रकरणात्तेनाटत्ताक्तेः संसारा arava जोवस्य परमं फलमित्याचायाभिप्रायोक्ञायते इति वाद्यं। ब्रह्मविदः परप्राभ्चिं फलत्वेनोक्ता तत्‌सखरूपस्य खव्व- कामभोगत्वेन gat निरूपणात्‌ । स च सखस्वाधिकारानुसारेण निषेदिता्थाङ्गोकाररूपएवेति ज्ञेयं । तेन सएव परमं फल- मनावत्तिस्वधिको utara सम्भवत्यां परमफलत्व' नोप- पद्यत इति ज्ञानदुव्वेलग्ड्ानिरासायेयमुक्ता। पुष्टिमागीँयभक्त- विशेषप्रवत्तकनिवत्तकषेणुब्दात्‌ भगवच्निकटगतावनाठन्तिः पून्नणोक्ता मर्य्यादामागोयाणं वेदरूपाच्छन्दात्तदुक्तसाधनादना- त्तिः दितौयेनेव्यपि तात्पश्चविषयः शिष्टो ज्ञयः। तया सति परमफलमयग्रे Maus भावति भाव इत्यलं विस्तरेण | जानीत परमं awa यशोदोत्‌सङ्गलालितं। तदन्यश्द्तिये प्राइरासुरांस्तानद्धो Fur: नानामतष्वान्तविनाशनतच्तमवेद्‌ान्तसिद्वान्तपिकासने पटुः । आ विष्कतीऽयं भुवि भाष्यभास्करोमुघा बुधा धावत नान्य- AMZ | सनागं aeqiaat इति पुस्तक दश्यते पुलकान्रे च नागं सवादिति।

५७

8४१० अणभाव्यम्‌ | [ed ध्या

पुरन्दरमदोद्धवप्रचुरषश्टिसपौोडित स्क्भेयवरगोकुलावनपरायणो लोलया | faarsagatefa: परिपुपोष तान्योगिरि दधारच सएवदहिश्युतिगिरःसु संराजते। सोक्षष्णक्रपयेवायं fasta हदि भासते। तेनाधिकं adafa न वक्तव्यं हरे रणां ॥ भाष्यपुष्पयाच्ञलिः श्रोमदाचाथचरणाम्बजे | नि<दितस्तेन तुष्टा भवन्तु मयि ते gern

शति श्रोवेदव्यासमतवत्तिश्रीवद्लभाचग्येविरचिते ब्रद्मङत्राण- be ९ भाष्ये चतुय स्याध्यायस्य WABI: समाप्तः |

B Vallabhacarya 132 Anubhasyam

PLEASE DO NOT REMOVE CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET

UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY

[क es

~ ॥00 90 80 ६॥ 6€ 2 Wall SOd oe AVG SONVY 0

॥ ॥

MSAIASNMO?G LV 117

च ~ a > . : = # ऋक र