

भै" me a 


#‰^ 
: ¢ 


ale ce cy a भ ER 


न ' > 
९ AY 
inansing niles i crennchag peceihiienad aepeiaiemnab sin coe: 
1 neato he ake are kel a eeirirrine ingen teatinash: 
५ 
४ 


~ BIBLIOTHECA INDICA: © 
_» ॐ ; 
COLLECTION OF ORIENTAL WORKS 

| a PUBLISHED BY THE 
: , A3SIATIC SOCIETY OF BENGAL. 
नि । New ए, No. 249. । | 


~ 


ध = 


आथव्वैणोपनिषद्‌ः 
नारथणङ्तदोपिकासदहिताः | प 


Po 


THE ^ HARVANA UPANISHADS, 


a 


ing ree 


3 WITH THE a 
3 COMMENTARY'OF NA'RA'YANA, ` ` 
| | EDITED BY । | 
RA’MAMAYA TARKARATNA, = 
Professor of Rhetoric, Sunskrit College, Calcutta. ©. ५ : | 
¦ FASCICULUSL-S  @ 

oie i CALCUTTA. & | | 
| PRINTED AT THE GANESA PRESS. , 3 
1872, 


ml 
“ab« 


aayuows weataete 
- ”~ 


; | 


१ ry 
a | 
i # र # maul 
a 
we न “ भम । = 1 
9 “ 1 श ५५ 


[3 १ शान ल ६1 
१ क vhs ef म vs 
¢) } va ^ 


nan 


ws 


ae 


५ 


DATE LABEL 


THE ASIATIC SOCIETY 


1, Park Street, Calcutta-16 


The Book is to be 'eturned on the date last stamped : 


dal 1 


3 
१, 


a | | पनपरः (रोपो) ( at ख्यटोकासङहिता) 
। १ शिर उपनिषद 

2 गभोपनिषद्‌ 
an, Q मादविन्दुपनिषद्‌ 

8 ब्रह्मविन्दुपनिषदु 

५ अमत विन्दमेनिषद्‌ 

€ ध्यानविन्दधनिषद्‌ 

© तेजोविन्द्‌ पनिषद्‌ 

< योगशिखोपमिषद्‌ 

€ योगवच्वोपनिषय्‌ 

१० सन्नयासोपनिषद्‌ 

Ur शाररोयो परनिषन्‌ 

१२ ब्रह्मविद्योपनिषद्‌ 

११ ्रिकोपनिषद्‌ 

९8 चूशिकोपनिषद्‌ 

१५ खथयव्वशिखोपमिषद्‌ 

१६ ब्रद्मोपनिषद्‌ 

१७ प्राणा्िकटोधोपमिषद्‌ 

१८ गौलर्गोपनिषद्‌ 

१९ करण्ठश्ुत्यपनिषद्‌ 

२० पिणडोपनिषद्‌ 

२९१ ्मात्मोपनिषद्‌ 

RR रामतापरगोयोपमिषद्‌ ( पुव्वात्तसे ) 

२६ बामोपनिषयु 

२४ सव्वापनिषतृसारः 

२५ हइसोपनिषद्‌ 

ad परमदंसोपरनिषद्‌ | 
J २७ srarette firey, | 
Rs कोवस्योपनिषद्‌ (with शङ्गरागन्दह्ञः- | 
रोपिका) 


4 2 
NY 
‘ धन ^ ` ` < र 


९ 6 

८ (Libs भ प, 
# 4 शवा a 
SE HGR 


ADVERTISEMENT. 


_ The following MSS. have been used in the prepara- 
tion of this edition of the A’tharvana Upanishads ; viz: 


1. क. Text, belonging to the Library of the Asiatic 
pociety of Bengal ; 81 folia, having 10 lines on 
each page ; complete but incorrect. 


2. ख. Text, belonging to Bibu Harischandra of Be- 
nares; 177 folia, having 9 lines on each page ; 
old, generally correct, but imperfect, a few leaves 
at intervals béing wanting. 


3. ग. Text, belonging to Bébu Harischandra of Be 
neras; a newly written manuscript of 128 folie 
having 8 lines on cach page; incomplete, but 
correct. 


4, @ Text and commentary, belonging to the Asiatic 
Society, recently copied from a MS. belonging to 
a Dandi; foolscap "e of 378 pages, having 26 
lines on each ee ips sat and, with the ex- 
ception of a few cdpyists’ errors, throughout correct. 


5. ख. Text and commentary, from Bibu Hitaldla 
Misra of Médnakar, Zillah Burdwan. 186 018 
having 10 lines on each page. Complete, but 
incorrect. 


Besides these, a great number of codices, containing 
portions of the different Upanishads or commentary 
on them, have been consulted and collated. These will 
be duly noticed in the Preface on the completion of 
the work. 


“at भमो गणेशय | 
शिरयप्रनिषत्‌ | 

शं देवा इ वै खर्गलोकमायंते रुद्रमपृच्छन्‌ को भवा- 
निति। सोऽनगोददमेकः प्रथममासोदत्तामि च भविष्यामि च 
नान्यः कश्चिन्मत्तो व्यतिरिक्त इति। सोऽन्तरादन्तरं प्राविशत्‌, 
दिश्थान्तरं प्राविशत्‌, सोऽ नित्यानित्य व्यक्ताव्यक्तो ब्रह्मा- 
ब्रह्मां प्राः Ted दर्णा उदच्चोऽदम्‌ अध- । 
aca दिशश्च प्रतिदि शशाद पुमानपुमान्‌ स्तियश्चाच 
सावित्यहं गायत्छदं जिष्टब्‌जगत्यनुषटुपचादं छन्दोऽदं सत्यो 
cd मार्दपल्यो दकिणाभ्रिरादवनोयोऽदं ATS TART 
यज्ञरदं सामादमथवा्गिरसोऽदं ज्येष्ठो Asse वरि 
टोऽ दमापोऽदं ATS गद्धोऽदमरण्योऽदमक्रमददं रमं 
पुष्करमद्ं पविचमदसुयच्च बलि पुरस्ताजनज्योतिरित्यद- 
Aa, सर्वेभ्यो मामेव स सर्वः समायो मां वेद स देवान्‌ az 
संवा वेदान्‌ साङ्गानपि ब्रह्म ब्राह्मणेश्च गां गोमित्र हयणान्‌ 


्राद्यण्ेन Vaan आयुरायुषा स्येन स्य धमेण धम्मं 
१ 


२ शिर उपनिषत्‌ 


तपेयामि खेन तेजसा । ततो इ वे ते देवा रुद्रमपृच्छन्‌, ते देवा 
रुद्रमपश्यन्‌, ते देवा र्द्रमध्यायन्‌, ते टवा ऊद्धेवादवो 
रद्र स्तुवन्ति ॥ १॥ 
Sit यो वे स्रः स भगवान्‌ यथ बरह्मा तस्मे वे नमोनमः॥१॥ 
यो वे सद्र: स भगवान्‌ यश्च MT व नमोनमः II 
यो वै शद्रः स भगवान्‌ यश्च SATE वै नमोनमः ॥२॥ 
यो वे रुद्रः स भगवान्‌ aden वे नमोनमः ॥ ४॥ 
यो वे शद्रः स भगवान्‌ यश्वाधिस्तसमै वै नमोनमः॥ ५॥ 
` योवै रुद्रः स भगवान्‌ यञ्च वायुस वै नमोनमः॥ ई ॥ 
यो वै स्रः स भगवान्‌ यश्च AATF नमोनमः ॥ ७॥ 
यो वै र्द्रः स भगवान्‌ sq Aaa वै नमोनमः ॥८॥ 
यो वे द्रः स भगवान्‌ ये चाटौ यद्ास्तसम वे नमोनमः॥९॥ 
यो वैद्रःसभगवान्‌ ये चाटौ OPT STAT नमोनमः॥१०॥ 
यो वै स्रः स भगवान्‌ यच्च॒ AWA वे नमोनमः ॥११॥ 
यो वे सद्रः स भगवान्‌ यच्च भवतस वे नमोनमः ॥१२॥ 
यो वे रद्र: स भगवान्‌ यञ्च SA वे नमोनमः॥१२॥ 
यो वै शद्रः स भगवान्‌ यच ASMA वे नमोनमः ॥१९॥ 
यो वै स्रः स भगवान्‌ या च GAA तरत वै नमोनम॥१५॥ 


शिर उपनिषत्‌ | 


यो वै रद्रः स भगवान्‌ Barada वै नमोनमः ॥१६॥ 
यो वै रुद्रः स भगवान्‌ या TTS वे नमोनमः ॥१९७॥ 
य ४, : A A 
वे RR स भगवान्‌ याश्चापसतस्ं वें नमोनमः ॥१८॥ 
a » 
यो वै रुद्रः स भगवान्‌ Fa तेजस्तसमे वे नमोनमः ॥१९॥ 
2 AA 
यो वै रुद्रः स्‌ भगवान्‌ यश्च ATTA वे नमोनमः ॥२०॥ 
यो वै रुद्रः स भगवान्‌ यश्च AAA वे नमोनमः ॥९१॥ 
यो र, : QA 
वै द्रः स॒ भगवान्‌ यश्च खल्यस्तस वे नमोममः ॥९२॥ 
न + >, १, 
यो वे रुद्रः स॒ भगवान्‌ ABSA TH वे नमोनमः lies 
> भगवान वि 
यो वे रुद्रः स भगवान्‌ ASAIN TH वे नमोनमः ॥२४॥ 
ओ तरै ag: स भगवान्‌ यच्च विशं तस वे नमोनमः ॥ २५।॥ 
यो वै रुद्रः स भगवान्‌ यच्च स्थूलं तस वे नमोनमः IR 
यो वै रुद्रः स भगवान्‌ यच Tea समे वे नमोनमः ॥२७॥ 
यो तै शद्रः स भगवान्‌ य WA तसे वे नमोनमः RTI 
यो वै शद्रः स भगवाम्‌ TS HU TA वे नमोनमः ॥२९॥ 
यो वै स्रः स भगवान्‌ यच AAS TH वे नमोनमः ॥२०॥ 
= लय 2 > 
यो वे सुद्र स भगवान्‌ यच्च सत्यं TH वे नमोनमः ॥ २१॥ 
ओ वै रुद्रः स भगवान्‌ AS सवं TH वे नमोनमः॥२९।२ 


द्‌ 


) 
4, 


॥ 


ल आदिर्मध्यं भवस्ते ee शोषे विश्वरपोऽसि ARTA 


( $ 
४ र उपनिषत्‌ । 


द्धा विधा aed MTR पुटिरूवं SAAS दत्तमदत्त 
सर्वमसव्थं विश्वमविश्वं छतमक्नतं परमपरं परायणच्च त्वम्‌ | 
अपामसोममण्टता अभूमागन्े ज्यातिर विदामदेवान्‌। कि 
ननमस्मान्‌ छणवदरातिः। च्िसुधूर्तिरग्तं HAC) सोम- 
सु््यपुरस्तात्‌ Fe पुरूषः। रव जगदितं वा एतद त्तर 
marae सोम्यं Gat पुरषं याद्धमयाद्यण भाव भारन 
सोम्यं सौम्येन Ta FRU वायव्य वायन्यन ग्रसति, तस 
HSMN वे नमोनमः | 

इदिस्था देवताः सवा इदि प्राणः प्रतिष्ठिताः | 

हदि त्वमसि यो नित्यं frat मात्राः परस्तु सः ॥ 

ATTA: FAT SAU: TST. य उत्तरतः स पद्रः, 
य द्रः स प्रणवः, यः प्रणवः स Baa, यः सवव्यापो 
सोऽनन्तः, योऽनन्तस्तत्तार, यत्तार THM, THM ATCA, 
यत Bai aes, AeA तत्‌ परं ब्रह्म, यत्‌ पर ब्रह्म स 
णकः. RU ARE, यो UE स ईशानः, ITM स 
भगवान्‌ ASAT ॥२॥ 


९ ग, बड़। २ ख, मत्यश्च। 


fac उपनिषत्‌ | ५ 
अथ कसराद्‌ चते BEC, यस्मादुच्चायमाण एव प्राणान्‌ 
ऊर्मुत्रामयति AMSA BRE | अथ HANSA 
प्रणवः, यसाद्‌ चार्यमाण एव ऋग्यजुःसामाथरोङ्किरसं बरहम 
बराह्मणेभ्यः प्रणामयति नामृयति च तस्मादुच्यते प्रणवः। अथ 
कस्मादुच्यते सर्वव्यापी, यस्माद्‌ च्ायमाणए एव यथा सदेन 
पललपिण्डमिव शन्तरूपमोतप्रोतमनुप्राप्नो व्यतिषक्त 
तसरादच्यते VAAN! अथ कस्मादु च्यतेऽनन्तः यस्ा- 
SSAA एव MAMA SAT STAT नोपलभ्यते तसमा 
दुच्यते ऽनन्तः। अथ HATA तार, FHS चायमाण ण्व 
गभे-जन्म-व्याधि-जरा-मरण-संसार-मदाभयात्‌ तारयति > 
चायते च तसमादच्यते तारम्‌। अथ कस्मादुच्यते Wah, TAT 
SSAA एव Heed क्रामयति च तस्मादु च्यते AA | 
अथ कस्मादुच्यते SA FASTA एव SA भरता. 
श्ारोराण्यधितिष्टति, स्वणि चाङ्गान्यमिष्शति, तस्मद्‌ ते | 
BAA | अथ HATA वेदयतं AHSAN CAAA 
मदति तमसि द्योतयति तस्मादुच्यते वेद्युतम्‌। अथ कसा- 
दु चते परब्बह्म यस्मान्‌ परमपरं परायण इदु ल्या 
ठर दथति AMSA TA | अथ कस्मादुच्यत TH यः 


€ शर उपनिषत 

सर्वान्‌ प्राणान्‌ सम्भच्य सम्भच्णेनाजः संख जति frasifa 
NAAR ब्रजन्ति तोथमेकं दरिणाः प्रत्यञ्च उदञ्च 
प्रा्चोऽभित्रजन्त्येकं तेषां सवेषामिद सङ्गतिः । साकं स एका 
भतञ्चरति प्रजानां तस्मादुच्यते, एकः। अथ कस्मादुच्यते 
ax यसमाहपिमिर्नौन्येभ॑क्तेदनमस्य रूपमुपलभ्यते तस्मा- 
SOAR | अथ कस्माद्‌ च्यते ई नः यः सर्वान्‌ देवानोशते 
शप्रानोभिर्जननोभिश्च शक्तिमिः। afr प्रणो नुमा 
दुग्धा दव धेनवः। दै शनमस्य जगतः खदशंमोशनमिनद्र- 
निस्थुष() इति तस्ादु च्यते ई शानः। अथ HATS चयते भगवान्‌ 
मदेश्वरः THEA AAAS च वाचं dea 
विखजति च सर्वान्‌ भावान्‌ परित्यज्यात्मज्ञानेन येगेश्वयेण 
मदति मरोयते तस्माद च्यते भगवान्‌ ASAT, तदतद्रद्र- 
, चरितम्‌ ॥ ४॥ 

एको द देवः प्रदिशोनुस्वौः Goal द जातः स उ गभ अन्तः । 
५ स॒ एव जातः स॒ जनिष्यमाणः प्रत्यडःजनास्िष्ठति WATS: | 
एको रुद्रो न द्विनोयाय तस्मे य Tatar A ई शनोभिः। 
प्र्डजनासिष्ठतिरच्चुकाचान्तकालेसंखज्यविश्वाभुवनानिगोप्ता॥ 


ज pe ae 3 व ge ee ee ee 20; tous 


2 क. CWIAAW NIA: Mew दशन मिन्दरतस्तषः | 


8 
शिर उपनिषत) 9 


NA 6 


a योनिं ओनिमधिनिष्टल्येका येनेदं सवं विचरति aaa 
तमोशानं वरट्‌ TATA) निचाययेमां(९) श्न्तिमत्यन्तमेति॥ 
मां fear देतुजालस्य मूलं gan VOUT PARE 
शद्रमेकत्वमाज्ः॥ शाश्वतं वै पुराणमिषम्‌जंए पशवो 
ऽनुनामयन्तं श्छल्युपाणन्‌। तदेतेनात्मन्ेतेनाधचतुयन ( 
माचेण शन्तिं संखटजति प्र पार्णवमो क्षणम्‌ या सा प्रथमा 
माचा ब्रह्मदेवल्या(“)रक्ता वरेन यस्तां ध्यायते नित्य स गच्छद्‌ 
ब्रह्मपदम्‌। या सा द्वितोया माचा विष्एदेवत्या HUT THA 
यस्तां ध्यायतेनिल्ं स गच्छेदेष्णवं पदम्‌ | या सा ढतोया माचा, 
शाने वत्या कपिला वणन यस्तां ध्यायते निलयं स गच्छेद शानं 
प्रदम्‌ । या साधचतुर्थी माचा सवेदेवत्याऽन्यक्तीश्ता खं 
विचरति Wel स्फरिकसन्निभा वसन यस्तां ध्यायते नित्य स 
गच्छेत्यद्‌ मनामयम्‌(९)। तदेतदपासोत मुनयो वाबदन्तिन 
तस्य ग्रदणमयं पन्था विदित उत्तरेण येन दवा यान्ति येन 
पितरो येन ऋषयः परमपरं परायणच्चेति । 


ee ee र = ~~ ee ee 


९ क, देवमाद्य | २क, ख,ग, TARA | 
१ क, सिञ्चतं, ख, सिश्चति 
७ = ~ ^ नः 
४ ग, तदेतेनाकन्नोतनाद्ैवतखमाचेए | किन्त पाठद्ुयसपि दुबाधम्‌ | 


४. ब्रह्मदेवत्या | ९ ख, ग, पद्मनाकम। 


8 
ट शिर उपनिषत) 


मालायमान हदयस्य मध्ये fay देवं sae वरेण्यम । 
तमात्मस्थं ये तु पश्यन्ति धोरास्तेषां शान्तिर्भवति नेतरेषाम्‌ ॥ 
यस्मिन्‌ कधंयाच्च ट्ण ्माच्वास्षमांदित्वा देतुजालस्यम्‌ लम्‌। 
बुद्धा सच्ितं स्थापयित्वा तु रद्र र्द्रमेकत्वमाद्धः॥ 

रुद्रो दि mead न वै पुराणेनेषमूजंण तपसा नियन्ताभि- 
रिति wa वायरिति wa जलमिति भरम स्थलमिति भस्म 
व्योममिति we सवं द वा इदं भस मन एतानि aay 
यस्माट्‌ व्रतमिद्‌ TI THA नाङ्गानि संस्प॒ओेत्‌ तस्माद्ब्रह्म 
gear aed पष्रटपाशविमो क्षणाय ॥ ५॥ 

Ta at यऽपखन्त्यं ओषघोर्वीर्धि आविवेश। 
य इमा विश्वा भुवनानि Ana Te RATA नमोऽस्वग्रये। यो 
सद्रोऽग्ौ यो रुद्रोऽपखन्तया रुद्र॒ ओषधोवोरूध आविवेश । 
यो रद्र इमा विश्वा भुवनानि wit तस्म रुद्राय नमोनमः। यो 
रुद्रोऽखु यो रुद्र ओओषधिषु यो रुद्रो वनखतिषु। येन 
रुद्रेण जगदहं धारितः पुथिवो feet निधा wal धारिता 
नागा येऽन्तरिक्ते तस्म UE वे नमानमः। 


we न ene ~ ee = = पी | न च~ न -—— me eae —— {7 | mere et eee ree er 


९ख, ay | ग, BAMA । 


8 
शिर उपनिषत्‌ | 2 


मूर्धानमस्य संसेव्याप्यथवा इदयश्च यत्‌ । 

मसिष्कादृदं प्रेरयत्यवमानोऽधिशोषतः॥ 

AST अथर्वणः शिरो देवकोशः समुञ्मितः। 

तत्‌ प्राणोऽभिर हति शिरोऽन्त मथा मनः। 

नचदिषेा(*)देवजनेनगुप्ना)नचान्तरित्ताणिनच्रमःमाः() 

यस्िन्निदं सर्वमोतप्रोतं तस्मादन्यं न पर किच्च नास्ति ॥ 

न TAGE न परं तदसि न भतं नेत भव्यं यदासीत्‌ | 

सदखपादेकमूर्भ व्याप्तं स एवेदमावरोवत्तिं भतम्‌ ॥ 

अन्तरात्‌ TAG कालः कालादृव्यापकं उच्यत ॥ 
व्यापको fe भगवान्‌ रद्र भोगायमानो यदा शेते रद्र- 
स्तदा Se प्रजाः। उच्छरिते तमा भवति, तमस ` 
SUISSE मथिते मथितं शिशिरं शिशिर मथ्यमानं 
फेनं भवति, पेनादण्डं भवत्यष्डादुब्रह्मा भवति, ब्रह्मणा वायुः, 
वायोरोङ्गार, ओङ्कारात्‌ alsa, साविव्या गायची, 
गायत्धा लोका भवन्ति। अच्वयन्ति तपः सत्यं मधु कषरन्ति 
mya | एतद्वि परमं तपः। आपोज्योती THEA बरह्म 
भूमुवः खरो नम इति ॥ ६॥ 


a 


+ क न 


7) 


९ क, ख, Sat | 8 4, a, TAT | दख, ग, rena TAT | 
र्‌ 


१० शिर उपनिषत्‌ | 

य इदमथर्व्वशिरो ब्राद्यणोऽोते, अश्रोचियः ओचियो 
भवति, अनुपनीत उपनीतो भवति, सोऽग्निपूतो मवति, स 
वायुपूतो भवति, स र्यपूलो भवति, स सोमपूतो भवति, स 
TEA भवति, स ॒स्वैदेवेक्नौतो भवति, स स्वेवेदेरनु- 
ध्यातो भवति, स॒ सवेष तोयेषु Sal भवति, तेन सवं 
ऋत्भिरिषटं भवति, गायत्याः षष्टिसष्दखाणि जप्तानि भवन्ति, 
दतिद्ास-पुराणानां रुद्राणां शतसदस्राणि जक्तानि भवन्ति । 
प्रणवानामयुतं जप्त भवति । स चक्तुषः पङ्कं पुनाति। आ 
सप्तमात्‌ पुरूषय गान्‌ पनातोत्याद भगवानयव्वेशिरः, सछ- 
saa WR स पूतः RAITT भवति। द्ितोयं sa 
गणाभिपत्यमवाप्नोति। ठतोयं जघेवमेवानुप्रविशत्यो सत्यमे 
सत्यमे सत्यम्‌। इत्यथेव्वेवेदे शिर उपनिषत्‌ समाप्ता ॥ १॥ 


eee onus > १८” Qe ~~~ ~ 


at नमो गणेशाय | 


गर्भोपनिषत्‌ | 


ओं पञ्चात्मकं पसु वर्तमानं षडोश्रयं षड्गुणएयोगयक्तम । 
तं arid Pas द्वियोनिं चतूर्व्विधादारमयं शरोरम्‌ ॥ 
पच्चात्मकमिति कस्मात्‌ एथिव्यापस्तेजो वायुराकाश- 
मित्यसिन्‌ पञ्चात्मके शरोर का TAA, का आपः, किं तेजः, 
को वायुः किमाकाशम्‌। तच प्चात्मके शरोर यत्कणिनं 
सा पृथिवो, यद्‌ द्रवं ता आपः, agen’ तत्तेजः, AAA स्‌ 
वायुः, यच्छुषिरं तदाकाशम्‌। तच पृथिवी धारणे, आपः 
पिण्डीकरणे, तेजः प्रकाशने, वायुब्युहने, आकाशमवकाश- 
प्रदाने। Fea) BTA शन्दोपलन्धो, तक्‌ YH, चक्षपो 
खपे, जिह्वा रसने, नासिका प्राणे, उपस्थ आनन्दने, अपान- 
AE, बुद्धा बुध्यति, मनसा सङ्कल्पयति, वाचा वद्नि। षडा- 
श्रयमिति कसमात्‌, मधरान्ल-लवण तिक्त कटु-कषाय- 
रसान्‌. विन्दतोति, षड्ज-कषभ-गान्धार-मध्यम-पचम- 
धेवत-निषादाशरेतोष्टानिष्ट-शब्दसंज्ञाः प्रणिधानादृशविधा 
भवन्ति ॥ १॥ 


“Ce, 
१२ गभा प्रनिषत्‌ । 


सप्तधातुकमिति कसमात्‌, श्क्तो रक्तः HUT धूम्रः पतः 
कपिलः पाण्डुर इति। यथा देवद त्तस्य द्रव्यादिविषया 
जायन्ते | परस्पर सौम्यगुणेत्वात्‌ षड्विधो रसः,रसाच्छाणितं, 
शोणितान्मांसं, मांसान्मेदो, मेदसः era, स्तायुभ्योऽ 
स्थोनि, अस्थिभ्यो मज्ना,मञ्जातः Wal, प्कशोणितसंयोगा- 
दावत्तते गर्भ इदि व्यवस्थां नयति, दयेऽन्तराभिः, अभि- 
स्थाने पित्तं, पिन्तस्थाने वायुः, agar इदयं, प्राजापत्यान्‌ 
कमात्‌ ॥ २॥ 
"कतुकाले ह क कललं भर्वात, सप्नराचो- 
नितं agen arena पिण्ड, मासाभ्यन्तरे कठिनं, 
मासद्येन शिरः, मासचयेण पादप्रदेशः, चतुथे गुर्फ-जठर- 
करि प्रदेशाः, पच्चमे Gods ae मुख-नासिकाक्ति-ग्रोचाणि, 
सप्तमे जोवेन संयुक्तः, अष्टमे सव्वेलत्षणसम्यः। पिद्धरोनोऽ 
तिरेकात्‌) पुरूषः, माल्छरनोऽतिरेकात्‌ स्तो, उभयोर्वोज- 
तुल्यत्वान्नपुंरुकं व्याकुलितमनसोऽन्धाः Ga कुला वामना 
भवन्ति। अन्योऽन्यवायु -परिपोडित-ग्एकदेष्याद्दिधा तन्‌ 


ह दित ~ चः क ^ RRR SRS ELT Se tS er me ree ec जो a a — वन" LE IA YS EET a te Naren ets ध ज 


१, २ नऽपिकात। 


गभाष निघत | १३ 

RGM: प्रजायन्ते(। प्चात्मकः समर्थः पच्चात्मिका 
चेतसा वुद्विगन्धरसादि ज्ञानाक्तराक्षर ATK) चिन्तयतीति 
ACHAT न्नात्वाषटो प्रतयः षोडश विकाराः शरोर तदैव 
afer! अथ माचाशित-पोत-नाडोदचगतेन(२ प्राण 
आ्यीयते। अथ नवमे मासि सुवंलकणन्नानसमपू्णो भवति, 
पव्वजातिं सरति, ्एभाश्एभच्च कम्म विन्दति Hs 

पन्बयोनि-सदलाणि दष्टा चैव ततो मया । 

आदारा विविधा भुक्ताः पोता नानाविधाः at | 

जानश्वैव सतश्चैव जन्म चैव पुनः Te 

यन्मया परिजनस्याँ छलं WY प्भाप्एभम्‌। 

एकाको तेन TASS गतास्ते फलभोगिनः ॥ 

अदो SAA HAT न पश्यामि प्रतिक्रियाम्‌ | 

यदि योन्याः WTAE तत्‌ प्रपद्ये महेश्वरम्‌ ॥ 

अप्रएभ-रयकन्तारं फलमुक्ति प्रदायकम्‌ | 


पिपिष मी 


९ घ, अन्योऽन्यवायुपरिपोडितानां एक्रदेधे कियो योन्यां युग्मा्रजायने । 

२९ क,ख.ग, खङ्कार मित्यत्र मोचं । घ.पश्चाप्मकपसखात्मकचेतसा अधिनन्दना सम्थम- 
ज्ञानाद्भयानादचरमङ्कारं। 

रे नाङोमू्‌ चगतेन carat ` रमेन› इति पाठो भवितयः सच लखकप्रमादात्‌ 
पतित शति farsa 


२४ गभापनिषत | 

यदि योन्याः प्रसुच्येऽदं तत्‌ प्रपद्ये नारायणम्‌ ॥ 

SISA फलमुक्ति प्रदायकम्‌ । 

यदि यन्धाः प्रसुच्येऽदं तत्‌ साह्यं योगमभ्यसे ॥ 

TIARA फलमक्ति-प्रदायकम्‌ । 

यदि योन्याः प्रसुच्छामि ध्याये ब्रह्मसनातनम्‌ ॥ 
अथ योनिद्वारं wart यन्तेणापोद्यमानो मदता दुःखेने 
जातमाचस्तु. वैष्णवेन वायुना संसयुष्टस्तद्‌ा न समरति जन्म- 
मरणानि, न च क्म War विन्दति॥ ४॥ 

प्रारोरमिति कस्मात्‌, अद्रयो Wa शयन्ते ज्ञाना द शं- 
alfa: areas कीष्टाभिनौीमाशित-पोत-लेद्य-चोष्यं 
पचति | दशनाग्रो रूपाणण दशेनं करोति । ज्ञानाभिः श्एभा- 
Trg कम्म विन्दति। चोणि खानानि भवन्ति, मुखे आदव- 
नोय.उदरे गापत्येा.दि दक्तिणाग्निः, आत्मा यजमानो मनो 
ब्रह्मा लोभादयः पशवो धुतिर्दीक्ञा सन्तोषश्च बुदधोद्धियाणि 
यत्ञपाचाणि कम्डान्द्रियाणि दवोंषि शिरः कपालं कशा दभाः 
मुखमन्तर्वेदिः चतुष्कपालं शिरः षोडश पाश्वेदन्तपरलानि 
सक्नात्तरं मग्नं साशोतिकं सन्धिशतं सनवकं लायुशतं 
सप्त शिराशतानि प्च मज्जाशतानि SAA च द वे ओणि 


नाद विन्द्‌ षनिषत्‌ | १५ 


शतानि षष्टिः साड चखा रोमाणि Hea इदयं पलान्य्टो 
दवादश पला जिह पित्तप्रश्थं कफस्याट्कं प्एक्रकुडवं मेदः 
mal दावनियतं मूचपुरोषमाहारपरिमाणात्‌। पैणलादं 
Aram toed मोक्तणास््रमिति॥ 

इति गभापनिषत्‌ समाप्ता ॥ २। 


धिन यनपे 


नाद्‌विन्दूपनिषत्‌ | 
ओम्‌ अकारो SAU: पत्त SHAT सतः! 
मकारस्य पुच्छ वा अधेमाचा शिरस्तथा । १॥ 
पादौ TAMAS शरोर AA | 
धर्म॑श्च दक्तिणं च्लरधम्ोत्तरं सतम्‌ ॥ २॥ 
TAT: पादयोस्तस्य ATA जानुनोः | 
BAH: कटिदेशे त नाभिदेशे मदजंगत्‌ ॥ २॥ 
जनलोकस्तु STA HEM TTT | 
भुवोलंलारमध्ये तु TATA व्यवसितः । ४॥ 
सखाक्मिति चाच मन्त एव्‌ प्रदर्शितः | 
एवमेनं समारूढो FAC) योगविचक्तणः | ५॥ 


PIE Neng कि, 1 Bate ——: 


९ग, एष | २ ग, दंस | 


१६ नाद्‌ विन्द पलिषत्‌ | 


न बध्यते HAMA पापकोरि-शतेरपि | 
आग्नेयो प्रथमा माचा वायव्येषा(९ वशानुगा ॥ ६ ॥ 
भानुमण्डल-सद्शा भवेन्माचा तथोत्तरा | 

परमा WEA च वारुणो at विद्धाः ॥ ७॥ 
कलाचयानना वापि तासां माचा प्रतिष्ठिता | 

एष चद्गार आख्यातो धारणाभिर्निबोधत ॥ ८ । 
योषिणो प्रथमा माचा विद्युन्माला(९) तथापरा | 
पतङ्गो च ठतोया स्याचतु्थो वायुवेगिनो ॥ < ॥ 
पच्चमोनामधेया च षष्ठो चेन्द्रो विधोयते | 

VHA AMA नाम शङ्करो च तथाष्टमो ॥ Ve tt 
नवमो मतो नाम ध्रुवेति दशमो मना । 

एकादशो भवेन्मोनो ATA दादशो मता ॥ १९॥ 
प्रयमायान्तु माचायां यदि प्राणेविंयुज्यते | 

स राजा भारते वधं सावेभोमः प्रजायते ॥ १२॥ 
दितोयायां समुत्करान्तो भवेद्यत्तो मद्ात्मवान्‌ | 
विद्याधरस्ततोयायां गन्धर्वसतु चतुर्थिंकाम्‌ ॥ Ve 
पञ्चम्यामथ माचायां यदि प्राणोवि युज्यते । 


DEED पि 


१९ ख, वायययेषा | रग, Faure | 


कि । 1 ए. ree ता ee 1 


नाद्‌ विन्द्‌पनि।षत्‌ १७ 


उषितः Vata सोमलोके AAA ॥ १४॥ 
षष्ठगमिन्रस्य सायज्यं wat वेष्ट वं पदम्‌ । 
अष्टम्यां व्रजने Re TIT पतिन्तथा ॥ १५॥ 
नवम्या ASA दशम्या धवं व्रजेत्‌ | 
एकादश्यां तपोलोकं द्वादण्वां बरह्म शश्चतम्‌ ॥ १६।२॥ 
ततः परतर Ne व्यापकं निष्कलं शिवम्‌ | 
सदोदितं पर ब्रह्म ज्योतिषामुदयो यतः॥ १७॥ 
अतोद्धियं गुणतो मनो लोम॑ यदा भवेन्‌ | 
अनोपम्यमभाव्छ योगयुक्तं तदादिशेत्‌ ॥ १८ ॥ 
तद्गक्तसत्समासक्तः(*) WARS कलेवरम्‌ | 
सुखितो यगचारेण सवंसङ्ग-विवर्जितः॥ १८॥ 
ततो विलोनपाशोऽसौ विमलः केवलः प्रभुः | 
तेनैव ब्रह्मभावेन परमानन्दमश्ुत । 
परमानन्दमश्रुते । २०। इति॥ २॥ 


इ्यथववेदे नादविन्दूपनिषत्‌ समाप्ता ॥ २ ॥ 


LH, ख, AGA GAA | 


| 2 8 12 


2 ष्ट 


` अथ ब्रह्मविन्द्‌ पनिषत्‌ | 
at मनो fe दिविधं प्रोक्त इएइश्वाश्टद्मेव च। 
ANE AAS Le काम विवजिंतम्‌॥ ९॥ 
मन एव मनुष्याणां कारणं बन्ध-मोक्षयोः। 
बन्धाय विषयासक्तं Bee) निर्विषयं स्मृतम्‌ ॥ २॥ 
यतो निर्विषयस्यास्य मनसो मुक्तिरिष्यते | 
तस्मान्निरविषयं नित्यं मनः कायं ATU ॥ ३ ॥ ` 
निरस्त-विषयासङ्ग सन्निर्‌ङ मनो इदि | 
यद्‌ याल्युन्मनोभवं ५९) तदा तत्‌ परमम्पद्‌म्‌ ॥ ४ ॥ 
तावदेव निरोन्यं यावड्दि गतं यम्‌ । 
एतज्‌ ज्ञान AGO अतोऽन्यो यन्धविस्तरः ॥ ५।१॥ 
नेव चिन्त्यं न चाचिन्त्यमचिन्त्ं चिन्त्यमेव च । 
पक्तपात-विनिमुं ai ब्य सम्पद्यते तदा ॥ ६॥ 
RLU सन्धयेदेयोगमसर भावयेत्‌ परम्‌ । 
अस्वरण दि भावेन (५ भाषो नाभाव इष्यते ॥ ७ ॥ . 


१ क,ख, ग, मन्त | २ ध, यदा यात्याद्मन ae | RS, ग ष्यानश्च। 
४ ष, अखरणान्‌भावेन | 


्रह्मविन्ुयनिषत्‌ | १८ 
तदेव निष्कलं रह्म निर्विकार निर्छनम्‌ | 
तदब्रह्मादमिति कराला ब्रह्म VATA FAA ॥ ८ ॥ 
निविंकण्यमनन्तश्च देत्‌-दष्टान-वर्जितम्‌ | 
अप्रमेयमनाद्यश्च जञात्वा च परमं शिवम्‌ ॥ ९॥ 

न निरोधो न चोत्यत्तिनं वन्धा न च शासनम्‌ | 

न ATA न सुक्तिञच La) परमार्थता ॥ १०॥ २॥ 

एकं एवात्मा मन्तव्यो जाय्रत्‌-खप्र-सुपु्रिषु । 

खानत्रयाह्मतोतस्य पुनजेन्म म विदयते ॥ ११॥ 

एकं एव हि भूतात्मा भूते भूते व्यवसितः। 

एकधा बहधा चेव हश्यते जलचन्द्रवत्‌ ॥ १९॥ 

घरसग्यृत() माकाशं लीयमाने घटे यथा | 

घटो लोयेत नाकाशं ARENA घटोपमः॥ १३॥ 

घटवदिविधाकार भिद्यमानं पुनः पुनः | 

TH न च जानाति(९) स॒ जानाति च निल्यशः॥ १४॥ 

WAM यावत्तावत्ि्ठति पुष्करे । 

firs तमसि चेकत्वमेकमेवानुपश्यति ॥ १५॥ ३ । 
THT पर ब्रह्म य्लिन्‌ कोणे यदसरम्‌। 


0%, ख,ग, न शुक्गिखेदिः्मेषा। ९ रू, घटसमरूत। २ घ, तद्नेदेन.विजामाति | 


# 


२०. व्रह्म विन्द पनिषत्‌ | 
तद्िद्धानसषरः ध्यायेद्यदोड च्छम्तिभात्मनः ॥ १६॥ 
डे fad वेदितव्ये तु शब्द-त्रह्मपर्च यत्‌ । 
TSHR निष्णातः परं ब्रह्माधिगच्छति ॥ VO Hl 
TUNA AWA क्ञान-विज्ञान-तस्वतः( ) | 
पलालमिव धान्यार्थो त्यजेद्‌ यन्धमशेषतः ॥ १८ ॥ 
गवामनेकवणीनां सोरस्याप्येकवण्यता | 
स्लोरवत्पश्यते ज्ञानं लिङ्किनिर्तु गवां यथा ॥ १९ ॥ 
घुतमिव पयसि fas भूते भूते च वसति विज्ञानम्‌ । 
सततं मन्धयितव्यं मनसा मन्धानभूतेन ॥ २०॥ | 
WATS समादाय(र) चरोद्रङ्किमतःपरम्‌ | 
निष्कलं निर्मलं(२) शन्तं तद्‌ब्रह्मादमिति सतम्‌ ॥ २१९॥ 
सर्वेभूताधिवासच्च ARAT ATTA) | 
सर्वानुयादकत्वेन AWTS वासुदेव 
लदस्म्यद्दं वासुदेव ॥ ९९२ ॥ इनि ॥ ४॥ 


द्यथर्ववेदे बह्वविम्दपनिषत्‌ VATA ॥ ४॥ 


apr ere eee eel 


विकि a ee ae 


रे घ, fareny | 


९, ज्ञःनविज्ष(नततपरः। 
४ घ, HiT | 


२, SUNT | 


२१ 
` अथ अष्टतविन्द्‌ पनिषत्‌ | 

ओ शस्लाण्यधोल्य मेधावो अभ्यस्य च पुनः पुनः। 

परमं ब्रह्मविद्याया उक्करावान्रान्यथोत्सजेत्‌ ॥ १॥ 

ओड्र रथमार्दय विष्ण Heat त सारथिम्‌ | 

AGAR TAA रद्राराधन-तत्परः॥ २ ॥ 

तावद्रथेन गन्तव्यं यावद्रथ-पथि स्थितः। 

हित्वा रपय खानं WHT गच्छति ॥ ३॥ 

माचा लिङ्गपदं त्यक्ता श्दव्यच््ञनवजिता ! 

FLT मकारेण पट्‌ Tey गच्छति ॥ ४। 

एब्दादिविषयाः प्च मन्रैवातिचलम्‌ | 

चिन्तयेदात्मनो TA प्र्यादारः स उच्यते ॥ ५॥ १॥ 

प्र्ादारस्तथा ध्यानं प्राणयामोऽय धारणा । 

ताश्चैव समाधिश्च षडङ्गो योग उच्यते । ६॥ 

यथा पर्वतधाठनां द द्यन्ते धमनान्मलाः। 

तथेद्धियक्रता दोषा ददन्ते प्राणनिग्रदात्‌ ॥ ७॥ 

प्राणायामे देदोषान्‌ धारणाभिश्च किखिषम्‌ । 

किंस्िषञ्च षयं नोत्वा रुचिरब्चैव चिन्तयेत्‌ । ८ ॥ 


RR 


अमुतविन्दू पनिषत्‌। 


रुचिर रोचकच्ेव वायोराकर्षणन्तथा | ` 
प्राणायामास्वयः प्रोक्ता रोचक-पूरक-कुम्भकाः ॥ ९ ॥ 
सव्याहतिं सप्रणवां गायचीं शिरसा स । 

तरिः पटेदायत-प्राणः प्राणायामः स उच्यते ॥ ९०॥ २। 
उरिखषप्य वायुमाकाशं शुन्यं छत्वा निरात्मकम्‌(* । 
शन्यभावेन FAA चकस्येति लक्षणम्‌ ॥ QQ I 

न चोच्छसेन्नानुच्छसेन्नैव गात्राणि चालयेत्‌ | 

एवं AAAS: पुरकस्येति TATA ॥ ९९ ॥ 
वक्गोणोत्पलनारेन वायु कत्वा निराखयम्‌ | 

एवं वायु्होनव्यः कुभ्मकस्येति लक्षणम्‌ ॥ Vs I 
अन्धवत्‌ पश्य रूपाणि WUT शब्दमकर्णंवत्‌ | 
AUST) दें प्रशान्तस्येनि लक्षणम्‌ ॥ ९४ ॥ ३ ॥ 
मनः TET ध्यात्वा संक्िप्यात्मनि बृद्धिमान्‌। 
धारयित्वा तथात्मानं धारणा परिकीर्तिता ॥ ey It 
आगमस््ाविरोधेन अनं तकं उच्छते | 

यं लब्धूप्यवमन्येत समाधिः परिकीर्तितः ॥ १९॥ 
भमिभागे समे रम्ये सर्वदोष-विवर्जित। 


॥ पि noah an ए श पु न न = "५ न 
eee ni a ee 


१ ख, निरास्मनम्‌। २ क, ग, पश्चतोा। 


खमुतच्िन्दुप्रनिषत्‌ | | Vg 


Ha मनोमयं Tat अश्वा चैवाथ मण्डलम्‌ ॥ १७॥ 

पद्मकं खलतिकं वापि भद्रासनमथापि वा | 

बङ्गा योगासनं TNT MPS: सितः ॥ १८॥ 

नासिका-पुरमङ्कल्या पिधायेकेन मारुतम्‌ | 

आकृष्य aah’ शन्दमेवाभिचिन्तयेत्‌ ॥ १९॥ ४॥ 

RAHA ब्रह्म ओमिल्येकेन रेचयेत्‌ | 

दिव्यमन्ेणए बहशः कुयादात्ममल-्युतिम्‌ | २०॥ 

पशचाद्यायेत पुव्बाक्तं कमाकान्तं विनिर्दिशेत्‌ (५। 

सूलातिखुल-मातायां नानिमू्भमनिकरमः॥ २९॥ 

तियगृहमधो ष्टं विनिधाय महामतिः| 

सिरस्थायो विनिष्कम्पस्तदा योगं समभ्यसेत्‌ ॥ ९९ 1 

तालमाचा तथा योगो धारणा योजनन्तथा | 

दाद्‌ शमाचो योगस्तु कालतो नियतः सुतः ds 
अधोषमव्यश्ञनमखरख BHATT मनासिकंञ्च | 
अरोफजात मुभयोष्ठवजितं यद्‌ त्र न क्षरते कदाचित्‌ ॥ २४॥५॥ 

` येनासौ पश्छे मागे प्राणसतेन fe गच्छ ति। 
अतः समभ्यसेन्नितयं सन्मागं-गमनाय वै ॥ २५॥ 
VTE AIRC ऊ दारमतः परम्‌ | 


४ 


अम्‌ तर्चिन्दू पनिषत्‌ | 
मो क्तदारविलश्चैव शुषिरं मण्डलं विदुः ॥ २६ ॥ 
भयं कोधमथालस्यमतिखम्रातिजागरम्‌ | 
अत्यादारमनादार नित्यं योगो विवजंयेत्‌ ॥ २७॥ 
अनेन विधिना सम्यडनित्यमभ्यस्यतः कमात्‌ । 
स्वयमुत्पद्यते ज्ञानं चिभिमीसेनं संशयः ॥ स्ट ॥ 
चतुभिः पश्यते देवान्‌ पञ्चमिस्तुल्यविक्रमः। 
द च्छयाभोनि RA षष्ठे मासि न संशयः ॥ २८॥ € ¦ 
पार्थिवः पञ्चमाचाणि चतु्मा्ाणि वारुणः | 
Hae चिमाचाणि दिमाचो मारूतस्तथा ॥ २०॥ 
एकमा चस्तथाकाशे दयधेमाचश्चं चिन्तयेत्‌ | 
सिह छत्वा तु मनसा चिन्तयेदात्मनात्मनि ॥ ३१॥ 
चिंशत्यव्वाङ्गलः प्राणो यच प्राणः प्रतिष्ठितः | 
एष प्राण इति ख्याते AT RIT: सगोचरः॥ BP 
अशोनि-षर्‌शतच्चैव सदसाणि चयोदश | 
AAAI निश्वासः अदोराच-प्रमाणतः॥ Be I 
प्राण आद्यो इदि स्थाने अपान्तु पुनगुदे । 
समानो नामिद्‌श तु उदानः कंण्ड माचितः ॥ २४॥ 
व्यानः VAT चाद्धेष सदा व्यावत्य fawfa | 


अमतबिन्द्पनिधत्‌ | | २५ 
अथ TUTE पञ्चानां प्राणाटीनामनक्रमात्‌ ॥ २५॥ ७॥ 
रक्तवण-मणिप्रख्यः प्राणो वायः प्रकीत्तितः। 
ANAT मध्ये त्‌ इन्द्रगोपक सन्निभः ॥ ३६॥ . 
समानस्तस्य मध्ये त्‌ गोकोर-स्परिक-प्रभः। 
आपाण्डुर SAT व्यानोऽप्यविंसमप्रभः (९) ॥ ९७॥ 
यस्यैष मण्डलं भित्वा मारुतो याति AUP | 
यच यच म्मियेद्वापि न स योऽभिजायते । . 
न स भूयोऽभिजायते ॥ BE ॥ 


इत्ययववेदे अग्डतविन्दृएनिषत्‌ समाप्ता ॥५। 


ee RE 00, EET Ciel A पाणीति षि (गपि मिमरे दा पकक १ 


९ ग, यानोद्यचिसमप्रभः। 


1 दि विकि ीीीाणीरीीपोधिषिििषे मषी | 


ध्यानविन्दूपनिषत्‌ | 
—o0o— 

ओ योगत प्रवच्छयामि योगिनां Ferra | 
तच्छ्रत्वा च पटित्वा च सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ १॥ 
विष्णनाम मद्ायोगो मदामायो ५९ मदातपाः । 
तत््वमागें यथा AA दश्यते पुरुषोत्तमः ॥ २॥ 
यदि शेलसमं पापं fa योजनान्‌ बहन्‌ | 
भिद्यते ध्यानयोगेन नान्यो भेदः कदाचन ॥ ३॥ 
वोजाक्षरात्यरं विन्द्‌ नादं बिन्दोः पर सितम्‌ | 
SUSI ANT निःशब्दं परमं पदम्‌ ॥ ४॥ 
अनादतच्च यच्छब्द तस्य शब्दस्य यत्परम्‌ | 
तत्रं चिन्तये्यस्तु स योगो च्छिन्नसंशयः ॥ ५॥ 
बालाय्रशन-सादख तस्य भागस्य भागशः | 
तस्य भागस्य ATE तजज्ञेयच्च निरच्छनम्‌ ॥ ई ॥ ` 
पष्यमध्ये यथा गन्धं पयोमध्ये यथा AAA | 
तिलमध्ये यथा AS पाषाणष्विव कावनम्‌ ॥ ७॥ 
एवं सर्वाणि भूतानि मणिसूचमिवात्मनि । 


QS, ज, म्दाकायो। 


ध्यानविन्द्‌ पनिधत्‌ | ॐ 


स्थिरनुद्धिरसग्मूढो ब्रह्मविदुब्रह्मणि सितः॥ ct 
तिलानान्तु यथा तैलं पुष्ये गन्धमिवार्पितम्‌ | 
TRA शरीरे तु स बाद्याभ्यन्तरे FA: Ut ८॥ 
वृ्न्तु सकलं ferent तस्येव निष्कला | 
सकले निष्कले भावे MIATA व्यवसितः ॥ १० ॥ 
अतसी -पुष्य-सङ्गाशं नाभिस्थाने प्रतिष्ठितम्‌ । 
चतुभुजं AVAL पूरकेण विचिन्तयेत्‌ ॥ ११॥ 

कु रकन इदि स्थाने चिन्तयेत्‌ कमलासनम्‌ | 
ब्रह्माणं रक्तगौराङ्गं चतुव पितामहम्‌ ॥ १९॥ 
रेचकेन 4 विद्याच्च © ललारस्थं चिलोचनम्‌ | 
शुदस्परिकं सङ्काशं निष्कलं पापनाशनम्‌ ॥ १२॥ ९॥ 
अष्टपचमधःपव्यमूंनालमधोमुखम्‌ | 

RENT THIN सवंदेवमयात्मकम्‌ ॥ १९ ॥ 
शतां शतपचाद्यं विप्रकोणान-कणिकम्‌ । 
तचराक॑-चन््र-वद्कोनामुपयु परि चिन्तयेत्‌ ॥ १५॥ 
पद्स्योन्थापनं Sea NES चनराधि-दयंयोः। 
तस्याङर्गोजमाहत्य अत्मा VIA भुवम्‌ ॥ १९॥ 


गिण 1 age Piece igen गणगोर त जि + नाण ४ GS AS A a ty it CA OE EI ne ae 


१९ ख, a, frase | 


RS ध्यान विन्दु aiaag । 


rere Ranta चिब्रह्म च चिरक्तरम्‌। 
चिमाचच्छाञ्चमाचच्च यसं वेद स वेदवित्‌ ॥ VON 
तेलधारमिवाख्छिन्नं दौर्घघण्टा-निनादवत्‌ (५ । 
अवाग्‌ जं प्रणवस्यायं यस्त वेद स वेदवित्‌ ॥ १८ ॥ 
प्रणवो धनुः शरो OTH AB AMV SA | 
अप्रमत्तेन वेडव्यं शरवत्तन्मयो भवेत्‌ ॥ १९ ॥ 
सखद दमरणिं छत्व प्रणव्छोत्तरारणिम्‌ | 
ध्यान निमथनाभ्यासादेवं पश्येन्निगूढवत्‌ ॥ २० ॥ 
यथेवोतपलमासेन तीयमाकर्षयेत्‌ पुनः | 
तथेवोत्कर्षयेद्दायुं योगो योगपद सितः ॥ Be It 
Seat Csi HET RAAT पङ्जम्‌ । 
कषंयेन्नालमार्गेण ANA नयेक्लयम्‌ ॥ २९॥ 
TAT ललारस्तु नासिकायान्तु मूलतः" । 
अमृतस्थानं विजानोयाद्विश्वस्यायतनं मदत्‌ ॥ 
विश्वस्यायतनं मदिति ॥ २३॥ 


कने, ६ 


इत्यथववेदे ध्यानविन्दूयनिषल्‌ समाप्ता | ६॥ 


[मौ LL TL भिज जः किनका नका GET UE थम, PL 
क 


९ ख, deuce घष्टानुनाखिकम्‌ | 
* yd} ललारन्तन्नास्कियासतु मूलतः” दति प्राठयोयुक्ता दति पराज्ञततविञेम | 


Ww WN 


| तेजोविन्दूपनिषत्‌ | 
—-000— 

ओं तेजोविन्दः ot ध्यानं विश्वाततं हदि Rema | 
आणएवं शाग्भवं शान्तो") स्थूलं सू च्छ परख यत्‌॥ १॥ 
दुःसाध्यश्च दुराराध्यं दुष्प्रच्यच्च STA | 

दुलच्यं दुरं ध्यानं मुनोनाच्च मनोषिएणम्‌॥ २॥ 
जितादारो जितक्रोधो जितसङ्गो जितेद्धियः। 
निदन्दरो Frege निराशोरपसियिदः ॥ ३॥ 
अगम्यागम्यकत्ता च गुरूमाना्थ-मानसः। 

सुखानि चोणि विन्दति त्रिधामा दंस उच्यते) ॥४॥ 
पर गुद्धयमिद्‌ स्थानमव्यक्तं ब्रह्म निराश्रयम्‌ । 
व्योमद्पं HATH PUT परमम्यदम्‌ ॥ ५ 
तुगम्बकं विगुणं खानं तिधा रूपवर्जितम्‌ | 

निश्चलं निवि कल्यच्च निराधारं निरागयम्‌ ॥ ६ ॥ 
उपाधिरदहितं खानं वाद्यनोऽनोतगोचरम्‌। 
खभाव-भावनाग्राद्यं FARIS भतम्‌ ॥७॥ १॥ 
Was नन्दनातीतं दुप्प्रच्छ मजमव्ययम्‌ | 


[1 


१ ख, RIA | ९ क, ख, विधम Tana 


२० 


तेजौ विन्दुपनिषत्‌ | 


चि्तवृत्ति-विनिमु तं शाश्वतं धरुवमच्युतम्‌ ॥ ८ ॥ 

तद ब्रह्माणं तदध्यात्मं तन्निष्ठा तत्परायणम्‌ | 
अवित्तचित्तमात्मानं aga .परम स्थितम्‌ ॥ ९ ॥ 
HIT ्एल्यभावच्च शटन्यातोतम्वेस्यितम्‌ | 

नध्याणंन चवा ध्याता नष्येयो ध्येय एव च ॥ १०॥ . 
wag परमं wel न पर परमात्‌ परम्‌ । 
अचिन्यमप्रब्‌ डच्च न च सत्यं न रुतिदुः ॥ ११९॥ 
मुनोनां aT क्तन्तु न देवा न परं विदुः | 

लोभं मोदं भयं दपं कामं कोधञ् किस्विषम्‌ ॥ ge I 


` शोतोष्णं क्ुत्यिपासच्च सङ्कल्पच्च वकल्पकम्‌ । 


न बरह्म कुलदपंच्च न सुक्तियन्ध सच्चयम्‌ (९) ॥ १३॥ 
न भयं सुख-दःखच्च तथा मानापमानयोः | 
एतद्भाव-विनिमुक्त' तद्‌ग्राद्यं ब्रह्म तत्परम्‌ | 
ACUTE ब्रह्म तत्परमिति ॥ १४ ॥ २॥ 


CAN 


दूत्यथवेवेदे तेजोविन्दपनिषत्‌ समाप्रा | 9 


a Fe A SS 230 OO ae er it oth eth a RIT ct Hci ett te “ASP १ ण्म कल 


\ क, ख, न ब्रद्यकुलपवश्चःन मक्त परन्थसश्चयम्‌ | 


योगशिखोपनिषत्‌ | 


--000-- 


आं योगशिखा (५ प्रवच्छामि .सवेन्नानेषु चोत्तमाम्‌ । 
यदा तु ध्यायते मन्त्रं गाचकम्योऽभि्ञायते ॥ ९॥ 
आसनं पद्मकं बद्धा यच्चान्यदपि रोचते । 
ुर्यान्नासाय-दष्ट दसो पादो च संयुतौ ॥ २। 
मनः सर्वच संयम्य ओङ्कारं तच चिन्तयत्‌ | 
ध्यायेत सततं प्राज्ञो इत्छत्वा परमेष्ठिनम्‌ । ३॥ 
CHAT नवदयारे चिखुणे TCT | 

TET AMA वा मतिमानुपलक्चयत्‌ ॥ ४। 
आदिल्यमण्डलं दिव्यं रश्सिज्वाला-समाङ्गलम्‌ | 
तस्य मध्यगतो वद्किःप्रज्लेहोपवरतिवत्‌ ॥ ५॥ ९॥ 
दोपशिखायां ^) या माचा सा माचा परमेष्ठिनः । 
मिन्दन्ति योगिनः खय योगाभ्यासेन वे पुनः ॥ ९॥ 
दवितीयं areata परिष्व विसपति । 
कपाल-सम्पुरं भित्वा ततः पश्यति तत्परम्‌ ॥ ७॥ 
अथ नाध्याययेज्नन्तुरालस्याच प्रमादतः । 


९ ख, योग facet | ga, दीपश्ए्लाया । 


३२ s योग शि हो परनिषत्‌ | 


यदि बिकालमावतत्‌ स गच्छेत्‌ परमं पदम्‌॥ ८ ॥ 
पुण्यमेतत्‌ समासाद्य AHA कथितं मया | 
लब्धयोगेन Seal प्रसन्नं THEA ॥ ९॥ 
जन्म्ान्तर-सदखेष यदा नाश्नाति किस्विषम्‌ | 

तद्‌ पश्यन्ति योगेन संसारच्छदनं परम्‌ ॥ 
संसारच्छदटनं परमिति ॥ १०॥ २॥ 


€, = अ 


इत्यथवेवेट्‌ योगशिखोपनिषत्‌ समाप्ता | ८॥ 


re "ण ES OT AS TY ALS 


योगतत्वोपनिषत्‌ । 


अ योगतत्त्व प्रवच्छामि योगिनां हितकाम्यया | 
तच्छा च पटित्वा च सर्वपापैः प्रुत | 
विव्णनाम मदायोगो मद्ामायो महातपाः | 
तत्वमागं यथा दोपो दश्यते पुरूषोत्तमः। > | 

यः सन्य पुव पोलापि निष्योख च पयोधरान्‌ | 
feat जाते भगे Ges तक्िन्नव भगे रमेत्‌ ॥ २॥ 
या माता सा Fatal या भार्य्या जननो हि सा। 
थः पिता स॒ पुनः पुजोयःपुचःसपुनःपिता॥४॥ 
एवं संसार चक्रए कूपचक्र-घरा इव (°) | 

भमन्तो यानि जन्मानि रला लोकान्‌ समश्रुते ॥ २. 
चयो लोकास्लयो TARA: SAYA: सुराः | 
चयोऽग्रयो TAU fear सवे चयाक्षरे ॥ ६॥ 
चयाणामसरे प्रान्ते योऽघोतेऽप्यधैमस्षरम्‌। 

तेन सवंमिदं प्राप्तं लब्धं तत्परमं पदम्‌ ॥ ७॥ 
पुष्यमध्ये यथा गस' पयोमध्येऽसि सर्पिवत्‌। 


तिलमध्ये यथा तैलं पाषाणेिव काञ्चनम्‌ ॥ ८॥ 
५ 


२४ 


यौौग तल्वो पनिषत्‌ | 


इदि स्थाने fed पदं तख पद्ममधोमुखम्‌ | 
अष्नालमधोविन्द' तस्य मध्ये खितं मनः ॥ ९ ॥ 
RCM PAT TARTU भिद्यते | 
मकारे लभते नादमधेमाचा तु निश्चला ॥ Qe ॥ 
१एदबस्परिक सङ्गा किंच्िसूं-मरोचिवत्‌ | 
लभते योगयुक्तात्मा पुरूषोत्तम-तत्परः ॥ ९१॥ 
aH पाणिपादाभ्यां शिरस्यात्मनि धारयेत्‌ | 
एवं सवेषु दारेषु वायुः पुरत परत ॥ १९॥ 
निषिद्ध तु नवदारो उच्छ सन्निश्चसंस्तथा १ 
घटमध्य यथा दोपं निर्वाणं कुम्भकं विदुः ॥ १३॥ 
पद्मपचमिवाद्छिन्न^)मूडधवायु-विमोक्तणे। 
भुबोलंलारमध्यस्ं AST Sg निरच्नम्‌ ॥ १४॥ ` 
निषिद्ध तु न निर्वाते fasta निरुपद्रवे | 
नि्चितच्चात्मश्चतानामरिषटं योगसेवया | 
अरिष्ट योगसेवया इति ॥ Oy I 


इत्यथववेदे योगतत््नोपनिषत्‌ समाप्ता । < ॥ 


१ के, STqR घटा इव । ९ क, घ, Tae afaaesg | 


सन्यारोपनिषत्‌ | 

at अथादिताग्निमियते Rae मन्ते संस्कारोपतिष्ठते 
Sal वाश्रमपारं गच्छेयमिति। एतान्‌ पिदमेधिकानोषधि- 
सम्भारान्‌ सम्भल्यारण्ये गत्वा अमावस्यायां प्रातरेवान्तेऽ्मी- 
नुपसमाधाय fin आ्रादत्पणं छता ares निवपेत्‌ | 
स TAT: सर्वविद्यस्य ज्ञानमयं तपसतस्येषादतिरदिव्या अग्टत- 
त्वाय कल्यतामिल्येवमत is यदब्रह्माभ्यदयदिव् लोकमिद- 
WAS स सर्वममभिजन्युः(“सर्वभ्रियं दधतु सुमनस्माना(९ - 
ब्ह्मजन्ञानमिति ब्रह्मणेऽथवणे प्रजापतये ऽनुमतये ऽगरये 
favaa इति Sera” गच्छत्यग्रावरणो डतरोचि- 
हखायमिति चहर्भिरनुवाकेराज्याडनोजंहयात्‌। ALA 
वि्ठते। अथाग्रेरिमिति च aan समारोपयेत्‌(५, बतवान्‌ 
स्यादतद्धित इति ॥ ९॥ 


तच श्लोका 
TAA चिन्नो TROT रत 
१९ क, सव्व मभिखित्य। ९ क, ख समर्ध्यमाना | ६ ख,यज 


४ ग, च, चिद्धितपुलकदय, “ अथाग्ररग्मिमिति च erat समारोपयेत " इत्य 
© way adits समारोपयेत ” इति पाठौ विद्यते | 
४ क, स, त्र द्मचय्याश्रम इिज र्द एश्रषणप्ररः। 


२६ सप्नपासो पनिषत्‌ | 


वेदानधोल्यानुन्चात उच्यते गुरुणाख्रमो ॥ ९॥ 
SATS रुहशमथिमादाय शक्तः | 
बराह्योमि्टि यजेतासामद्दोरा्ाणि(९) निवपेत्‌ ॥ २ ॥ 
संविभज्य सुनानथ(रोराम्यकामान्‌ fresa च | 
चरेत AAA?) Tal देशे परिखेमन्‌ ॥ ३ ॥ 
TATA TA वा विदिता नोत्तरः फलः । 
खशरोरे समारोपः पुथिव्यां नाग्रुपातकाः ॥ ४ ॥ 
सच तेनेव पुरुषः कथं TAY उच्यते | 
सनामभेयस्तु स जिं afar सन स्त उच्यते ॥ ५॥ 
तस्मात्‌ BAAS सन्यास सतेऽचिमान्‌ | 
Afgan निष्क्रामति वानप्रस्ध प्रपद्यते ॥ ६ ॥ 
STARTER Bea वनं गच्छति संयतः | 

त्यक्ता कामान्‌ सन्धस्यति भय किमनुतिष्ठति(*) ॥ ७॥ 
fa वा दुःख समुदिश्य भोगास्यजति सुख्थितान्‌ | 
गर्मवारु-भयाद्गोतः शेनोष्एमभ्यां तथेव च ॥ ८ ॥ 
गुदा प्रवषटुमिच्छामि परं पद मनामयम्‌ ॥ ९ ॥ RI 


ee te ee ens न ककड 


मिरी 


anneal 


९ च, मह्णोराच्ण | ९ क, सुतानथान्‌ | द क, चरेत्‌ सुवणंव्शेन | 
ग, चरत TART | ४ ग, किमन्‌ पश्यति | 


सप्रयासोपनिपत्‌ | ६७ 


इति सच्छस्याद्धिमपुनरावतंन ALS मावददिति(\ | 
अथाध्यात्ममन्त्रान्‌ जपन्‌ aqua! काषायवासाः 
RATATAT स्यादिति) । ऊद्‌ को?) बादर्विसुक्त 
मार्गो भवत्यनयेव Sram दध्यात्‌, पविचं धारयेज्नन्तु- 
संर रणार्थम्‌। ३॥ 

तच श्लोकाः | 

कुण्डिकाच्चमसं शिक्य चिविष्टपमुपानद | 

ोतोष्एघातिगों कन्थां कोपोनाच्छादनन्तथा ॥ १॥ 

पविन सलानशारोचख उत्तरासङ्ग चिदण्डकम्‌ | 

अतोऽनिरिक्तं यत्किंचित्‌ सवं तद्यजयेद्यतिः॥९। 

नदोपुरिन-शयो स्यादेवागारषु वाद्धतः। 

नात्यथं सुख-दुःखाभ्यां शरोरसुपतापयेत्‌ ॥ ३॥ 

लानं दानं तथा MBAR: पूताभिराचरेत्‌। 

स॒यमानो न तुष्येत निन्दितो न शपेत्‌ परान्‌ ॥ ४॥ 

मिक्छादि वेदलं पाच लानद्रव्यमुदाइतम्‌(५ | 


a  [ 8 8. ` , ष , 


९५ क, ग, जन्म जायामावद्हमिति। ख, जक्मना जःयासावद्ःमति। 
R ग, घ, कस्षपसथलोमानि वजयेदिति। ९ग,ऊम्गो। 
Ua, ख,ग, रानद्रव्यसवारितम्‌। 


ककष 


८ | सद्नपासोपनिधत्‌ | 


एतां aferquraten घातयन्तोद्िथाणि A’) ५॥ 

विद्याया मनसि संयोगो मनसाकाशञ्ाकाशादायुर्वायोः 
ज्यो निज्योतिष आपोऽद्भ्यः wan एथिव्या इत्येषां भ्रतानां 
बरह्म प्रपद्यते, अजरममरमक्षरमन्ययं प्रपद्यते, तदभ्यासेन 
प्राणापानौ संयम्य ॥ 

तच STAT: | 

TAMA पाणण आस्थाय संश्रयेत्‌ । 

सन्दश्य ea) rst यवमाचे विनिर्ग॑ताम्‌ ॥ ९॥ 

माषमाचां तथा हृष्टि ओते स्थाप्य तथा भुवि | 

वणे नासिके न गन्धाय न त्वचं AMAT ॥ २। 

अथ शेवं पदं यच तट्‌ ब्रह्म तत्‌ परायणम्‌ । 

तद्भ्यासेन लभ्येत पूबजन्मार्जितात्मनः ॥ २॥ 

अथ तेः सम्भूतेवायुः संस्थाप्य इदयं AT: | 

BE प्रपद्यते SSM मूधानमव्ययम्‌ ॥ ४ ॥ ४॥ 
अथायं मूधानमस्य Soon गतिर्गतिमतां ये प्राप्य परमां गतिं 


किणि 


` भते. 


९क, म, एतां वृत्तिर. पासीत जितेष्डियो जयेत्‌ मदा । ख, यतन्ति । 
९क, ख, सन्दश्य Maa RT 


खा रगयौ पनिषत्‌ | ३९ 


waa न निवर्तन्तं परात्‌ परमवस्थात्‌ परात्‌ परमवश्था- 
दिति५। ५॥ 
THAIS सन्धासोपनिषत्‌ समाप्रा ॥ १०॥ 


(iinet at eR 


आआर्णेयोपनिषत | 


mat आरुणिः प्रनापतेलाकं जगाम, तं गत्वोवाच, कन 
भगवन्‌ कर्माण्टश्ेषतो विखजामोति। तं दोवाच प्रजापति- 
सतव पुचान्‌ भरान्‌ बन्ध्वादोन्‌ शिखां यच्रोपवोतश्च यागच्च 
खाध्यायच्च wala aaa क-ख्लीक-मदलोक-जनलोक- 
तपोलाक-सल्यलाकञ्च, अतल-पाताल-बितल-सुतल-रसातल- 
मदातल-तलातलं(२) ब्रह्माण्डञ्च विदजेत्‌, दण्डमाच्छादनञ्च 
कौपोनखख परिगत, शेषं विद्टजेदिति। १॥ 
DSA ब्रह्म चारो वा TATA वा उपवोत शिखा मावस 
वा Read, सौकिकाोनुदराय्नौ समारोपयेत्‌, TAA 
SAAN) समारोपयेत्‌, कुटीचरो ब्रह्मचारो कुटुम्बं वि्- 


परापरमवस्थितामिति | । ॥ 
` ९क, ख, तन्त-पाताल-वितल-नितल-सुतल- रसातल -मद तलं ब्रह्माण्डञ्च {विव 
जेयेत्‌। १ ख, Baraat | | 


vo आरण्यो पनिबत | 


जेत्‌, wa विंखटजेत्‌, पविच' विष्धजेत्‌, दण्डान्‌ लोकांश्च 
विसुजेदिति रदोवाच । अत ऊङममन्तरवद्‌ाचरेत्‌, ऊद्धगमनं 
rasa, ओषधवदशनमाचरे्‌, चिसन्ध्यादौ क्ञानमाचरेत्‌, 
सन्धिं समाधावात्मन्धा चरेत्‌, सवेषु वेदे घारण्यकमावत्तयैदुप 
निषदमावत्तयेद्‌पनिषद मावत्तयेदिति। २॥ 
we TIA ते ब्रह्मरवमदमेव विदान्‌ 
चिवित्‌ खच (९) त्यजेदिदयान्‌ य एवं वेद काम-कोध-द-रोष- 
लोभ-मोद-दम्भ्र-दर्पा सत्यारीन्‌ परित्यजेत्‌, वर्षासु घ्नरवशोत- 
` लेष्णे मासाबेकाकी यतिश्चरेत्‌, aaa वा विचरेदूषेव वा 
विचरोदिति। st 
खल्‌ वेदाथं यो विदान्‌ सोपनयनादृष्मेतानि प्राग्वा त्यजेत्‌, 
पितरं पु चमग्न्युपवोतं कमं कलच््चान्यद पोद स्रं मया, 
way मया, सन्ध तं मयेति Faas वेणवं दण्ड' कष 
नख परियदन्नान्यत्‌। अथ भिज्ञाचयंञ्चरति ब्रह्मचर्यं मदि- 
साश्चापरियद्च् सत्यञ्च यत्नेन द रक्षत दे Tae इति ॥ ४॥ 
अयातः परमदर्‌-परित्राजकानामासन-शयनादिकं(र) 
मो बरह्मचये ष्त्‌पाचमलावुपाचं TAMA वा योनां यतयो 


— मि — ~~ न = orca tenner eats 


0 #, G, ग, वद्िःसूच। ९ च, WaT | 


खआरगयोपनिषत्‌ | ४१ 
fe fer’ यामं प्रविशन्दुदरपाच पाणिपाच वा 
ओं चि ओं दि ओं दोयेतदुपनिषदं विन्यसेत्‌, खर्वेतदप 
निषद्‌ विदान्‌ य एवं वेद्‌, पालाशं वेरवमाश्वत्यं दण्ड- 
मजिनं Haat’) यज्ञोपवोतख् त्यक्ता श्रो य एवं बेद । 
तदुविष्णेः परमं पदं सदा पश्यन्ति axa: दिवोव चच- 
राततम्‌। तद्विप्रासो विपन्यवो जागरवांसः समिन्धते ` 
विष्णोयंत्यरमं पदमिति, एवं निर्वाणमनु शासनमिति, वेदानु. 
श्रासनमिति, वेदानुशासनमिति॥ ५॥ 


दत्यथवेवेदे आरुणेयोपनिषत्‌ समाप्ता ॥ ११॥ ` 


ल शा eet कोका de ey 


मि यो ककव [षि erent ndreyrnde ePIC Ras 


(१) क, ख, भेखलायां | 


ait Meta नमः| 
pig ete 
अथव्वेशिरसो दौपिका 
रद्राध्यायोऽथव्वशिरः सप्खण्डो Wray: | 
शिरो fren यतो जातं ततोऽथव्वभिरः स्मतम्‌ ॥ 
योगमारूढृस्य महत्पदमार्रुत्नोुनेर्देवादिक्त-विन्नसम्भा- 

वनागम्बाधापदेयापेचा च स्यात्‌ ; wat विश्ननिहत्तये उपदेशाय 
च रद्रस्ततिरारभ्यते। किञ्च योगोऽपि ततप्रसादं विना न 
सिध्यति । यथा afar: | 

“a सिध्यति महायोगो मदौया राधनं विना | 

मतप्रसाद-विष्टोनानां मन्िन्दापरषेतसाम्‌ | 

पशूनां पाशबहानां योगः केशाय जायते | 

सन्त्यज्या ज्ञां शिवेनोक्तं ost सन्त्यज्य मामिकाम्‌ ॥ इति! 
तत्‌प्रसादे च निवििश्नसिदिरक्ता | 

“naa: सतत दैवि! सव्वं लोकमयं शिवम्‌ । 

मदयानासक्तचिन्तस्य qr’) सब्भदेवताः | 

तन्मां सम्मूज्य TSA मत्‌प्रसादेन खेचरौ । 

अन्यथा क्लिश्यतेऽत्यथे न सिदिर्जन्मकोरिभिः?॥ इति t 

श्रुतविन्दा, “सद्राराघन-तंत्परस्य" इति । तस्मात्‌ र्द्रा- 

ware योगसिद्वाङ्त्वेनोक्षत्वात्‌ सिचिमिच्छता रद्रोऽप्यवण्यं 
सेव्य इति शद्रस्त्तिरारभ्यते, ओं देवा इति(ष१०) ॥ आख्या- 


| | a 
यिकावियया स्तत्य्थौः Sa इन्द्रियाणि cared at ‘eat 


YE. eS cone 


(१) ख, Bam} 


qua facet दोपिका। 82 


waste कैलासं वा ऋषिभिदूतं “रुद्रम्‌ भ्राकानम्‌ उमापतिं 
at) आसीत्‌ व्यत्ययेन प्रथमपुरुषः । 'वत्तोमि' व्यत्य- 
येन पर खैपदम्‌। “सः रुद्रो मल्लक्षणः “अन्तरादन्तर' गुद्या- 
cau प्रविष्टः ‘fest व्यन्तरं '(र) जातावेकवचनं, दिशां विविधम्‌ 
अन्तरम्‌ प्राविशत्‌" प्राविशम्‌, wate सव्वव्यापौ च बभूवे 
त्यथः । “अपुमान्‌ नपंसकम्‌। get पद्म,(९) पुष्कर 
wea व्याजि पयः-करिकराग्रयोः | ओओषधो-दौप-विषङ्-तोध- 
रोगोरमान्तरे' इति विश्वः । श्रहमेव ‘aa’ भावाः व्योमभेव,(२) 
स दति सोऽहभेव सव्वामकोऽपि व्योममेव व्योमाकतां शदा- 
कतां न जहामोत्य्धः । व्योमशब्देाऽकारान्तोऽयम्‌ । तहिं ल- 
qrae:, अन्धे श्रपलष्टा इति ब्रह्मणि वेषम्यं स्यात्‌ १ अत आह, © 
सदे समा इति । “समाः” तुल्या; मत्तो मेदकेविगेषे रिताः, 
तेन॒ मत्तोऽन्यव्रास्तौति कथसुत्‌कषौपकषेसम्धरव इति भावः | 
रेव्यन्नानफलमाह, यो मामिति । साङ्गानपि वेदेत्यनुषङ्गः; ब्रह्म 
ब्राद्मरैस्तपयामोत्यग्रतनेन सम्वन्धः । ब्रह्म देदः, स छभ्यासेन 
amt भवति, aga, “विद्यामभ्यसनेनेव प्रसादयितुमहंसि" 
दूति । “a? fad “गोभिः पुंभिः, गोशब्देन लिङ्गमेव विवचचित 
न सुरभिलमनुगतच्च जातिः । Sareea’ ब्रह्मतेजसा, हविः 
areafe, हविषा सं स्कारकेण सपिरादिना, frareny 
पत्राद्यायुषा, सत्येन “स्यं सत्यवादौ, सत्यवादि-दशेनन Ta 


oe 
—_—_—v 


(१) दिण््च"न्तरमित्यव fantencfata पाठे दोपिकासम्मतः। 
(२) क, TRC UT AW! खः पुष्करं पश्च ब्रह्माण यमपुष्कर | 
(a) "खर्भभ्यो मामेव इत्यव se द्लोसमेव' इति पाठो दौीपिकासखमतः। 


a8 quatfacat टीपिका। 


भवति । ud afta धाश्थिकश्य, सेनेति यत्त पिरेतुस्त अमेव 
तेजः । तदुक्तम्‌ । | 
“ar या प्रक्षतिरूदारा यो योऽप्यानन्दसुन्दरो भावः| 
यदपि च किच्िद्रमणोय वस्तं शिवस्तत्तदाकारः”॥ इति | 
“यव्यद्दिभूति मत्‌सच्छम्‌” इत्यादि च ॥ 

“रुदरमणपृच्छन्‌'(रण्र०) तात्पय्येण पारमाधिंक रूपं पुनरण्च्छन्‌ 
“अपश्यन्‌ यथाभूतं ज्ञातवन्तः, ततो ध्यातवन्तः, तत उचैः स्तुव- 
fam । ततो ब्रह्मविष्णु स्कन्टेन्द्राग्नि-वायु-सूय-सोमाटगहाष्ट- 
प्रतिग्रह-भू भैवः-सः-एथिव्यन्तरि च दिवप-तेज-ग्राकाश्-काल-यम- 
खत्वयसत-विश्व-स्थल--सू च्म-शएक्त-छष्ण-कत्खर-सत्य- -सर्व्व॑रूपे-रे क- 
Pina: Taq’) अर यमपयायानन्तरमन्तक-पय्थायो- 
ऽपि पठनोयः, तेन चाम्बक-मन्तराक्तर-सरःख्यया दाविंशत्‌ पयाया 
भवन्ति । ब्रह्मरूपेकसत्न ; विराड्रूप ण afaare, भूरिति 
(age). आदिः पादौ (मध्यम्‌ उदरम्‌, ब्रद्मरूपेणेकसत् 
हिधा qe’(suc) सदसदूपेण, “तिधा बडः' गुणच्रयभेटेन | 
"परायणं" परमयनं स्थानम्‌ । (अपामसोमम्‌' इति त्वयि ce 
aa fasfaae: | ‘awa’ छिन्दन्‌ “अ्ररातिः' शचः, अस्मान्‌ 
प्रति न किचिदित्यथेः। श्धू्तिः' हिंस्याप्यस्माकं किं त्वदभिर- 
सितानां लद्रूपमापन्रानां हिंसाक्लतदोषाभावात्‌ ; यद्‌ गोतास, 
“हत्वापि स इमान्‌ लोकान्‌ न हन्ति न निबध्यते" इति ; अथवा 
शुक्लता हिंसा तवच्छरणानस्मान्‌ A Eda । “Tae 
आदेयं, ‘Au’ Fay aera aaratat नो नास्तोत्यथः' 


eee tenes ie EEG A ee TNR AOE Ret TEE 0. = ए ना भणण या निन नाभि IS 


(९) कः, सुयन्‌ | ख, सुव | 


अचत्वेशिरसो दोपिका। ४५ 


सोमासो Gara ‘Aaa? तेनोभयातमक एक TAA! | सोम- 
सथ शत्यपलक्षण पञ्चभूतानि सोमसूर्यौ यजमानधेवयष्टमर्ति- 
that ‘gear’ परूबस्यां दिथि उदेतीति गेषः। सो थः 
पुरुषः स एव ‘wa’ सलं सम्पत्रम्‌ | 

ननु सव्यभावापच्या किमथ sie तनोतोत्यत आह, जग 
दिति(४ए०)। जगतां हितं जगद्धितं ˆएतदत्तर' ब्रह्म, जोव- 
भोगापवर्गाध' कपया खष्टिरिति भावः । श्राजापत्यं' प्रजापति- 
रूपेण ग्रसति, तथा भावादिकं तेनेव रूपेण पालितम्‌(९) "सोस्य" 
सामो sa यद्रूपेणप्यायितं ‘qa पुरुषं" जोवं ‘are’ टेहभावा 
पतम्‌ Tae कालरूपेण ग्रसति खलस्य सू च ऽन्तभावात्‌(२), 
"वायव्य प्राणस्य "वायव्येन ATA Say "महाग्रासाय उक्ता-. 
प्रकारेण सव्वभक्तकाय सृत्य गत्यवे | 

‘sfear (sto) अ्रन्तःकरणवत्तिन्यः Saat: इन्दरियाधि- 
Stare: प्राणः वागादयः लमन्तय्यामिरूपंण यो दि त्वमसि 
तस्मे नमो नम इत्यन्वयः; WAV खभ्रे अन्तःकरणेनेव सब्वेन्दरिय- 
व्यवहार THAT ध्यानेन देवा उपरताः | ददानो श्ुतेराख्या- 
यिकामुपसंश्ृत्य खेन रूपेणाह, तिस दति ‘foal मात्राः 
अकारोकार-मकाराः सवंदेवमयाः “परस्तु अ्रदमात्रामकः सः 
शिवः। तस्येति araraarata whe लमसौलयक्रम्‌, ततर सन्देहः 
वास्यां दिशि तस्य शिरः ? कस्यां वा पादौ १ इत्यत Ta, “AT 
परस्य efewe उत्तरतः भिरो वत्तते, तेनीत्तरमागेण गतानां 
यातायातेन भवतो रुद्रमुखादुपदेशलाभात्‌ ; "दक्षिणतः पादा 


म ——— we re, ee rene 
१ क | 1 


का 111 
be an neal 


(१) ख, प्रालिनं | (२) रू, अनधनात्‌ | 


४६ अथब्वश्चिरसो दोपिका। 


तेन दत्तिरमागं गाभिनां गतागते भवतः, पादयोगंमनग्यैलत्वात्‌; 
य उत्तरतः स BE, स प्रणव दति तथा afew; .सवंव्यापौः 
सर्व॑व्यापकोऽपि ब्रह्मवाचकत्वात्‌ सोऽनन्तः, अन्यथा सवव्याप्रसम्भ- 
वात्‌ ; तारम्‌ ‘wat fone “स्‌ च्यम्‌" इन्द्रियाव्यग्राश्यम्‌ | कथं तहिं 
ATH AA? अत उक्तम्‌ ‘ARTA’ BNA "पर we WATE 
अन्येषामात्लाभस्य AMAA; अत एवेकः श्रन्धामनस्तद- 
पेत्षवेन तदनतिरेकात्‌ | "सः" we: “एको ae” इति मन्त्रवणात्‌, 
‘Sara’ सखतन्तरः, अतएव भगवान्‌ षड्धेष्वग्यसम्पन्रः Tal") 
'मदहेग्वरः' अनवधिकेष्वग्ः सवेंऽप्येते प्रठत्ति-निमित्त-भेदे- 
ऽप्येका; समानाधिकरणवत्‌ tt 
| पथायत्व-शङ्ा-निह्ठत्ये त्योदरशणानामपि प्रहत्ति-निमित्त- 
भेदं च्छन्ति, श्रथेति(५ए०)। ऊर्ोत्‌ क्राम-शब्दयो रोर इति 
निपातनम्‌, उपायस्योपायान्तराविरोधाव्र व्याकर णश-विरोधः ण्यः, 
एवसुत्तरेष्वपि। चतुव्वंदावमकं TH ब्राह्मणेभ्यः अध्येठभ्यःशप्रणाम- 
afa’ प्रणतं aa करोति (नामयति' प्रकरोति त्न्भिव करोति 
स प्रणवः, vad तिलपिष्टं तस्य “पिर्ड' गुड्का, इव शब्दो 
वाक्यालङ्रे; यथा तिलपिषटपिण्ड सवंत; ‘Gta’ तलेन 
व्याप्तम्‌, एवं पटे तन्तुभिव कायमान श्रोत प्रोतच्च' तान- 
वितानभ(वमापन्रं “शान्तरूप' TH 'उच्चयमाशः वाचा WAM: 
प्रतीतः एवं सर्वत्र, ‘aq अनुखत्य प्राप्तः" भेदमापनत्रः प्रति- 
मेव देवेन, तथा areata ‘ofan, wee: watera 
am तद्रूपेण व्याप्नोति वाचकतया वा सम्बध्नाति सवव्यापीत्यथेः | 


वक ति eee me ne So mmmrcaene ot eras Se 


भीरी ग्ड = © epee ee oe 


(९) च्छ, Gat 


gus facat aifaat | = 


रवं प्रणवस्य सर्ब्यापिलादिकम्‌ अधौभे द विवच्तया द्रष्टव्यम्‌ | 
डश्चाथमारेऽस्मिन्‌ ‘ae’ श्रोक्घारस्य अन्तो ब्रहरकया वरीपलभ्यते 
तेनानन्तः। श्राश “HRA कन्दते क्रन्दते ध्व निरूपण व्यज्यते 
'ज्ञामयति च' उदात्ततया उच्चारणे प्रयत्राधिक्यात्‌ शरोर क्तम- 
q a करोति तव्‌ शक्तम्‌; पूबात्तरपदथोरायन्तलीप : सूच्यो 
भूत्वा अङ्शावस्थायामेवापि अरोराणि देहावयवान्‌ BT" 
प्राणाभेदेन प्रयज्नाभेदेन ब्रह्माभेदेन वा अधितिष्ठति आरोहति 
afuaafa सम्बन्नति व्याप्नोति च aay, तस्मात्‌ अव्यक्त 
मदति "तमसि' अविद्यायां “दयोतयति () तन्निरासेन ब्रह्मप्रकाश 
करोति तत्‌ वैद्यतम्‌ “यरमपर' सगुण निगुगञ्च "परायणं, 
परमगति, तस्मात्‌ परमित्यन्वयः | 

ब्रद्मशब्दनिमित्तमादह, वददिति(५ ए) । यस्मात्‌ "हहत्‌ महत्‌. 
तस्मात्‌ ब्रह्मत्यन्वयः। निभित्तान्तरमाह, हरदव्येति । ‘agar 
मायया शठंयति' वद्यति काय्य, तेन पर ब्रह्म ओओङ्ारः। यः 
सब्बीन प्राणान्‌ (eve) प्राणणभिव्यङ्गयान्‌ वेदान्‌, TATA बागा- 
ja ‘Baa सहारकालं WATE सम्भक्तगन क्षता 
संङजति' तेरे कौभवति, SITY WH वाचा विरूपनित्ययेति 
fagia, नित्यं विज्नानमिति saa, पुनः सिक्षायां विखजति 
चेति काथ्कारणयोरभदात्‌ मृदादिवदेकः, WAU Fa तु 
quay fe.” इत्याद्यपपव्रम्‌ । कारण्लन्‌ MAA फलत्वनाप्यकय 
मन्या, तीर्घमिति । “Atay उपायः ASIA अनुष्ठानम्‌ ; 
दिकचतुष्कग्रहण तब्रानाल्लोपलक्षण्थे (*) नानामागग्प्युपाव 


णिवो 
णोन जाक pean मीं 


(९) a, AA! (२) क तलन्नानोपलच्षणाथ । 


श्ट खथरव्नश्िरसो दीपिका | 


wana ‘ce tat “सङ्गतिः waaa प्रापिः। साक 
ava सः ‘unt aay fas: “acfa’ eer vada भक्षयति 

वा wararaguna-fauray ; तदुक्त कविभिः, 
““बहधाप्यागमेभिश्राः पन्थानः सिद्धे तवः 

aaa निपतन्ोघा जाङवौया इवाव” ॥ इति । 

वाच्धर्मेण वाचको व्यवद्ियते । "ऋषिभिः" ज्ञानिभिः gat 
गम्यते इति we.) “ईशते दे इति ईशानः, अश्यते एभिरिति 
शिन्यः ताभिः, देवान्‌ खे च्छया नियुनक्षि अजातानां विनियोगा 
सश्रवात्‌, (जननौभिख शक्तिभिः जनयन्ति ईशते । farsa 
मन्तसङ्गति-(र९) are, settfa(ege) | हे शूर," इन्द्र) परमभे- 
श्वर ! ‘a’ त्वाम्‌ अभितो नुमः आभिमुख्ये नातिगयेन स्त॒मः, 
अदुग्धाः" दुग्ध रहिताः पयोऽधिनो वत्साः Baa: erat: गा 
इव स्तुवन्ति, fadtara प्रथमा ; "अदुग्धाः" प्रसूताः “घेनवः' गावो 
वत्‌सानिवेति न व्याख्यातम्‌, सेहसाम्येऽप्यपासकस्य माढठता, 
उपास्यस्य बत्‌सतेति होनोपमादोष-प्रसङ्गगत्‌। (जगतः जङ्ग मस्य 
‘vee स्थावरस्य ईशानम्‌, आदराथं' पुनः प्रयोगः, सर ईशं 
दिव्यदृष्टिम्‌। “भक्ताः भजनकन्ता, तस्थेवार्यो ज्ञानेनेति; यदा 
भक्ताः" wary ज्ञानेन भजति सेवते अनुग्डह्ाति चेति भग, 
WRU, are वेदाख्यं duals ब्रह्मादिमु खे feats खम्‌ खा- 
दिति वान्‌ werd: | मदेश्वरगब्द(थमाद, य इति (प°) | 
भावान्‌ विषयान्‌ "परित्यज्य त्याजयित्वा वेदसमुपदिश्य तदथं 
qaqa विषय-वैराग्यप्ुत्पादयय अधिकारिणं war दत्तेन 


ee ee eee renee “SSE eres tent eee rary री 


(१) क, सन्तमस्म्रति, ख, मन््रमश्िति। 


अंथश्धश्रिरसौ दीपिका | ४९ 


भरलन्ानेन मनःखिरतायै च रष्टाक्योग-अगयै्वैर च भङ्ञान्‌ 
महति पूजयति; तेन परानुग्रहेण च "महोयते' महिमानं याति 
जगदिख्यातयशा भवति ; तेन भगवान्‌ महेश्वरः, “Treas 
नित्रेयात्‌” इति न्यायेनेदं निव्वं चनम्‌ ॥ 

नमु परब्रह्मपथायादारभ्योश्वाथमार waz कस्मात्रोक्तम्‌ १ 
अत श्राह, तदेतदुद्रचरितमिति (eee) । नाम-नामिनोरकय- 
बोधनायोदधारोपक्रमय श्रादित seq रद्र वेतदरित- 
fare: ॥ ४॥ 

दशस्य प्रतिज्नातमेक्यसुपपादयितु" साधनानि च वक्लमवय- 
वशः प्रणवस्येोपासनायाः पथक्‌ फलानि प्रतिपादय ष्शभक्ञि- 
प्रधानेन ज्ञानेनैव परमपुरुषा्ं-मिहिरिति प्रतिपादयितुद्चोत्तर- 
खण्ड श्रारभ्यते, एको(९) ह ठेव द्ति(६ण०)। एक एव(९) ठेव: 
सव्वं दिशः प्रजातः" सवदिगरृपो बभूव; दिग्ग्रहण ALATA: 
मप्यपलक्षणम्‌ | | 

नतु कथमेकस्यानेकत्व-सम्भवः? इत्या ष्य सर्वाय" x7. 
वति fa किंरूपं न सम्भवति? (९) इ्याशग्रेन परिहरति, पूर्वो 
हति(६ष०)। पूः ae स एव "गमैः जगतो मध्यावखायां 
स एव "अन्तोऽपि सर्वान्ते वत्तमानोऽपि। a va उत्मच्यपाधिना 
कालविरोधं परिहरति, स एषैति। नतु कथमस्यानुभवः 9 
इत्याग्ाह, Werefefe । ₹ “जनाः ¦ आबाल सी-गोपालाः | 
सवजनो नमनुभवं पश्यतेति श्रुतेर्वचः; किं तत्‌! सवंतोमुखः' 


Se NR et ee ate eer stg peepee ante > व ea At negra, ay TOES नि — नि ० pare 


भनक 


(९) क, ख, एष ह । (२) क,ख, एष एव (१) ख, fa faaya a सम्मवति। 
ॐ 


Yo equea facet दीपिका J 


आदित्यवत्‌ सवषां सम्प खः, प्रत्यङ्‌ (६ ए०) श्रवस्या जयानुभूय- 
मानाषम्मत्यय-वेद्यासरूपेण, तिष्ठति यः, स ईशः | 

दितौयगन्धमपि निषेधति, एक इति (६०) स हितोय- 
मेच्छदिति wa: प्राप्तां सहायापेत्तां निषेधति, न हितोयाय 
तस्थाविति। तत्त लोलामाच, दितौय-चेतनाभावादेको द्रष्टेति 
शते ; “स्क च' इति “waaay प्रलयकाले सङ्कोचं तवान्‌, 
'सखज्यः व्याप्य(*) । ` 

aq बहवः शरोरिणथेतना TRIM; एकत्वन्त्वो खरापे छ्षमभेषे- 
त्यत श्राह, यो योनि योनिमिति(ऽण़०)। सवं जोवा व्यृञ्चर- 
ग्तोति यतेः, faenfaw इव ततो भिन्र एव(र) इति ara | 
ज्ञानशक्तिवत्‌ क्रिया शक्तिरप्येकतेवास्तौत्याह, सवेमिति । सर्वः 
‘aqua प्रविशति विचरति नाना गच्छति च, येन शद्ध 
मता इत्यर्थः । सवगुणेः सम्पन्नः स एव सेव्य इत्याह, तमिति । 
वरदः सकामानामप्युपास्यं “देवं AT द्रष्टारम्‌ “FET wai 
वेदानां fare नितरां सवभावेन पूजयित्वा ‘sara’ ईश्व रा- 
वस्थाभेव अत्यन्त शान्ति" केवल्ला ख्याम्‌ एति t 

ततुप्राश्यन्तरङ्गोपायानाह, Watfafa(oogo) 1 हेतु 
जालस्य' हेतुवाद्-कल्पना-समूहस्य मूलं कारणभुतां “त्तमा 
भूमिम्‌, अविवेकषृश्टिलिक्षणां ‘fear त्यक्ता aen’ निपुणधिया 
सञ्चितं tad वस्त॒ रद्र "खापयित्वा wad “aq कुरुष्व मद्‌- 
पणम्‌” LAMAN, रुद्रमेव (एकत्वम्‌ एवाभावभेकर सभे तीत्यनु- 


ज नन et ON = > ~~~ ~ कक = 


नग्न - ~ ~ --- ~ „~~ न द 


(९) क, संश्च्यापि | (र) ख, नाना fag va | 


अयव्वंशिरसो Saat | ५९ 


षङ्गः ; “आ इः इति(जप्०) श्राइराचाथा इत्यधेः | कौशं रर १ 
शाश्वतं" सव्वेकालव्यापिनं, पुराण” पुरापि नवं न कदाचि 
muy, Cay अत्रम्‌, ‘asa बलेन सह “पशवः दितोया्यं 
प्रथमा, पशून्‌ ्रनुनामयन्तम्‌' श्रधौ नौकुव्वन्तं(९) भकभ्योऽपयन्त- 
भिति यावत्‌; लयुयापान्‌ नामयन्त न्यकाङुव्वन्तं तेभ्यो are 
यन्तमिति याबत्‌, भक्तिसुक्तिप्रदमित्यथेः | 

इदानीं प्रणवस्य मात्राभेदेन ध्यानभेदस्य फलानि aa प्रथमं 
प्राधान्यात्‌ AAA तस्य फलमा, तदेते नाकत्रिति(ऽप़ °) | 
'तत्‌' तस त्‌ पूर्बोक्प्रकारात्‌ "एतेन प्रणवेन आसन्‌" भरामनि 
‘gaa’ आटतेन(र) भ्रागतेन त्रासप्रतिपादकेन, wat चतुर्थीं 
मात्रा यस्य तेन Ber शान्तिः संरुजति Hawi तथा, 
पश्पाण-विमोक्षण-णान्तिदारा HAUTE has करोति | प्रलयेक- 
माच्ाणं फलमाह, या सेति। प्रथमा" ्रकाररूपा अदं चतुरधों 
मात्रा, चतुर्थी weea मातरेल्यथः, 'सव्वेदेवत्या' aw-fay- 
रद्र-देवत्या Katya अवणंकत्वात्‌ अव्यज्ञोभूता वणर्ूपेणा- 
निर्व्वाच्या “खं"(प० 9) मूरीनं प्रविचरति । “gar इति विषदः 
सच्वामकलवात्‌ Tatas सहस्रदलं पद्चमिति प्रसिहम्‌ । AEA, 
“सनिं ufafed ud सदस्रदलसंयुतम्‌" इति ; Were वा | 
तदिति । ‘aq तस्मात्‌ कारणात्‌ एतत्‌" पद्मनामकं पदं 
चतुर्यमात्राहारा SUT | तस्व पद्चान्तरवेलचर्यमाह, सुनयो , 
वाग्बद्न्तोति (ऽप) । ‘sare अधोमुखं, यच्छरतिः, “ware 


amen 
EE, मकम ceca re = ०9 ca SAT Aa RP 
es णीं —— oe 


(१) क, अ्थायकुश्चम्तं | (२) ख, आदनेन | 


५२ quefarat दीपिका t 


स॒खखमस atawarag यशो निदितं विश्वरूपम्‌” इति । 
GAARA | | 
“रोड गच्छन्द्संयुक्त शिरःपद्चादधोसुखात्‌ t 
निगेल्याख्तधाराभिः' इति | 

विशेषान्तरमाङ, न तस्य ugafafa(oge) 1 waa श्रनेमेति 
‘qew नालं, तत्‌ यस्य नास्ति, भअ्रधोमुखस्य तस्य मूर्धोपरि 
नालत्वादशनात्‌ । एतत्‌ भिचा ये यान्ति, तेषां गतिमाद्द, 
अयमिति | अयं पन्थाः Werdaaa-qaw, “Qa sata 
पथा ear यान्ति' गच्छन्ति, (पितरः ज्ानरहित-कर्ममोपासनेन 
गच्छन्ति। ये न पितर इति पाठे, ये पितरः, ते उत्तरेण पथा 
न गच्छन्तौत्यधेः। नेष्टापूत्तंमात्रकारिणां ज्नानरदितानासुन्त- 
रेण पथा मतिरस्ति। अधवा पितरः पिठमागाधिषाः कव्य 
बालादयः, तेषां हि ज्ञामित्वादृत्तरमागं एव; तत्रापि विशेषः, 
केचित्‌ परमेव यान्ति; यदुक्तम्‌ । ब्रह्मणा we ते सव्वं qa’ 
दूति । केचित्‌ ‘saw ब्रह्मलोकादि' येषामसति ज्ञानपरिपाके 
कल्पान्तरे pasa भवति। केचित्‌ परायणं वैङ्ुण्ट-केलासादि | 
aa के परमेव यान्ति? इत्यपेन्लायामादह, बालाग्रमातमिति 
(cyo)| द्लंच्यतेन सू ्मत्वोक्तिः, wea मध्ये द्रे विश्वः 
जाग्रदवस्थाभिमानिन Sa aaa "जातरूपं" सुवणंवणं ", 
MAST जगद्यस्मादिति,(९) ‘ate? वरणोयम्‌ “आतस्यं ' afe- 
प्रकाशकं शान्तिः" मुक्तिः, इतरेषां तदनभिन्नानात्‌ । 


जाय जो म Se ES Stay Ae, 


(९) क, जातरूपं nagerfefa वा | 


quay शिरसो Afra | ५३: 


इतरेषामप्राप्त हेतु त्याजयितुमाह, यस्मित्निति(८ट्०) । 
यस्ित्रिति विषयनिदहशः, क्रोधविषं क्रोधञ्च fear विस्मत्य, 
याच ठष्णाविषया arg cut हिला, ्षमाग्रहणं सर्व्वसाधनोप- 
लक्षणं, लब्धे ae साधनान्यपि चेत्यर्थः, “Ga त्यजति सन्यजे 
cam! “हेतुजालस्य' विकल्राशेः मूलभूतां ‘wal’ भूमिम्‌ 
अविवेकषटष्टिच्च हित्वा Ser’ ब्रह्मापंणधिया सञ्चितं विवेकश्च 
रुद्र॒ खापयित्वा waa’) “यल्लहोषि यदग्रासि” इत्यादि 
स्ते । 
ननु विष्णौ ब्रह्मणि चेति वक्तव्ये रुद्रं इति किमर्थमुच्यते 
इत्याद्याह, सद्रमिति(र्णु०)। रुद्रम्‌ एकत्वमापत्रम्‌ sre: 
treat इत्यपेक्तितम्‌। श्रयं भावः। भगवच्छब्दवाच्यो भदेश्डर 
एव WW ब्रह्म, स एव aafeer frame नामानि 
रूपाणि arma इति। wet डहोति। ‘armada’ अनव- 
feaa ‘guia अपरिणामिना ‘aaa’ tae तपसा च 
रुद्ररूपम्‌ “TaN अव्र भूतजातं नियन्ता, “aq न लोकेति" 
बष्टोनिषेधः। सव्व॑भूतजातं नियच्छति रेखयथतपरकषाः शातं 
रुद्रस्य दशाव्ययत्वात्‌, तथाहि । 
“era विरागितेश्वयय' तपः शौचं चमा तिः | 
खष्टल()माससम्बन्धो ह्यधिष्टाटत्वमेव वा । 
श्रव्यथानि दैतानि नित्य" तिष्ठन्ति शङ्करे” ॥ इति । 
भसख्धारणमोष्डरस्य प्रसि | तदयथा, wa लोलया wa 


ee nail 


(१) क, त्यमथे ख, Tay! (२) क, afew | खः Gea 


१".  ' प र ष ष य 1 0 


५४ quafacat दीपिकाः. 


नायासकाएरि, तथा जगद्पौोति वक्षमन्न्धादोनां भसोपमामाः 
अभ्निरित्यादि(रए °) । fa’ भस्मविशेषेण छ तमित्य | ‘ee’ 
णथिबो “स््वेम्‌ › अआकाशादिकमपि xe? जगत्‌ “च्चुषि' 
इन्द्रियाणि | 

ननु किमथममङ्गलं भस्म दधाति ? अत आह पशपते रद्र 
स्येदं व्रतम्‌; यस्मादिति(ल्ष०)। यद्यपि पूशेकामस्य a च 
ब्रतेनापि प्रयोजनं, तथापि भक्तानुग्रहाथे, व्रते मया कते भक्ता 
अपि तथा कु्यंरिति ; ‘aq यस्मात्‌ wa नाङ्गानि संस्पे- 
दिति, व्रतं पश्पतिना ma पश्पतिना vaq भस्म, तस्मात्‌ 
ब्रह्म ज्ेयमितिस्ततिः। फलमाह, तदिति । ‘agai’ जोवानां 
"पाशस्य" बन्धस्य, 'विमोत्तणाय त्यागाय ‘cay’ व्रतं; भस्म- 
घारणविधिः फलविशेषख कालाग्निरुद्रोपनिषदि evar: ly 

Varia रुद्ररूपतया रुद्रस्य चाग्निरूपतया अनगन्यादययधि-- 
करणतया च नभस्वत्तं मन्तचयमास्नात योऽग्नौ रुद्र इत्यादि 
vara: पाद्‌मव्यय.) इति प्रकतिभावः, ओषधोः'(र्णु०) 
त्रोश्याद्याः ‘Alea Year. ; एकेकग्रहणं प्रदशंना्धम्‌ | 

“विष्टभ्याहमिदं acatatia स्थितो जगदिति" स्मतेः । 

न्याया प्रक्तिरूदारा यो योऽप्यानन्दसुन्दरो ura: | 
यदपि च किञ्खिद्रमणशोय वस्त शिवस्तत्तदाकारः'”॥ 
इति च wad: | 
‘gat. इमानि विश्वानि चलीपे' क्तवान्‌ ; ufaat fear 


[9 —w 2 7 त, TE भभ कक अ कन +, gy [9 १ न्न 


(१) @ IHRM पाद्‌मभ्यपद्‌ इति | 


अथब्बेशिरसो टौपिका। ५१ 


faa wat धारितेति(ल्ए०)। ऋता सत्यासत्या धारा सती 
एथिवो feat त्रिधा शेषरूपेण दिग्गलजसतपेण राजन्धरूपेश च 
धारिता ता । शेषनागरूपेण ता LTA पाताल एव नाग- 
रूपेण तिष्ठतोति ast स्यादत are, नागा इति। तदुक्त 
नोलसद्रे ण(१); 
“नमोऽस्त सपभ्यो यै के च एथिवौमन्‌ | 
ये श्रन्तरिक्ते ये दिवि तेभ्यः aay नमः” ॥दति | 

"नागाः" दिग्गजा वा, ते ऽप्यन्तरिक्षश्ा दन्ते; एथिवी' विशति । 

ददानो मधव्वंशिरसोऽस्य ग्रन्यस्योत्पत्ति-प्रकारमाह, WAT 
मिति( ए०)। ‘coal ्रथव्वषि-शरोराधिष्ठाता “पवमानः वायुः 
प्राणः “rey श्रयव्वणो सुने: Bala (संशोव्यः सभोय विदाथ 
'मस्तिष्कात्‌' मस्तकात्‌ aE यदस्य ‘seq’ gfe’ ग्रन्य- 
रूपं तत्‌ ‘situa? अधिशष Gor प्रेरितवान्‌ । तदेति । 
'अधिशोषंतः, शिर ऊष तः, यस्मात्‌ प्राणेन प्रेरितं, “aq तस्मात्‌ 
“वे” निितम्‌ wea far’ creased टेवकाशः' देवाना- 
मिन्द्रादोनां कोशो निधिः 'समुल्ितः(र) सुगोपितः सुरत्तितः। 
तदुग्रन्धरूपमुद्तं सत्‌ केन रक्तितम्‌ १ अरत आह, तत्‌ प्राण 
इति(८ ए ०)। ‘aq शिरः अ्रधव्वेशिरः प्राणोऽभिरत्तति प्राण- 
धौोनलादधष्ययनस्य, प्राणस्य शअ्रव्राधोनखितिकल्ादन्रमप्यभि- 
रक्तति। तहि aya कस्मात्राधोत इत्यत ग्राह, मन इति । 


[ममी 2 क ~~ ~ ne ७७9 ee et ts Re 9 ०० ० कः 


णण मिरी क जि ज त-क 


(१) ख, नौलरद्र | (२) कञि ज्ितमूलगुलकं समुडिभितः, ख चिद्कितसूलपुलक 
समुन्धितः, ग चिद्ितमूलपुलकं समुलितः। क fated दोपिका पुलके ससपितः। 
ख चिकित दोपिका gaat समुचितः | 


५६ quay शिरसो दीपिका । 


भनसा मनस्यभिमन्तानधोयेधेत्यधाधीतः इति श्तेः मनोः 
ऽप्यभिर शति | 

यं दैवभेषोपनिषत्‌ स्तौति, तस्योपनिषदु त्पत्तिप्रकार-कथनेन 
महश्वसुक्ा vad तदेव सतवनमनुसन्धन्ते (९) नवचेति(€ ए ०) | 
रेवादौनां नवत्वं गुणसङ्करेण दरटव्यम्‌; aaa, eats 
साच्िक-राजस-तामस-भेदेन तिधा; तिविधोऽपि प्रत्येक सङ्रेण 
नवधा ; एवमन्तरिक् भूमिश्च । यदा जम्बृदयोपस्य नवखरड- 
त्वात्‌ इतर्योरपि तथा खण्डाः Hea | देवजनेन' देवजन- 
केन, अथवा, देवाः (जनाः सेवका यस्यतेन wey ‘qar(’) 
गोपिता रत्तिता। wa cat इति छान्दसो quae, waa 
दमाः गुप्ता इति) नच केवलं गुप्ताः, faq व्याप्ता श्रपि 
sare, यस्मित्रिति। atta प्रोत तन्तुष्विव पट आततः प्रतत 
we तन्तुभिरावयनं तिक्‌ तन्तुभिः ward "यस्मात्‌" देवात्‌ 
न wag ‘aw मित्रमस्ति टेवसत्वायतलात्‌,२) जगत्‌सच्वस्य, 
"परम्‌" SARE वा ala । वत्तंमानव्यातिसुक्ञा भूत- 
भविष्यतोरपि arfaare, न तस्मादिति। यत्‌ भूतभव्य वा 
अस्ति तदपि तस्मात्‌ पूब परञ्च नासोत्‌ न भविष्यति च इन्यपि 
योध्यम्‌ | 

नन्वेकेन कथमनेकं व्याप्तम्‌ 2(*) अत श्राह, सस्ति (€ प°) । 
सहस्रपात्‌ कायथरूपेण “एकम कारणरूप ण ॒सहस्रपाच्ासा- 
angel च सहस्रपादेकमूै तेन व्याप्तभिदम्‌ ; कारणेन कायः 


(१) क, मनुसन्दधे । (२) क, गोपना । (३) ख, देवसच्रायतल्वात्‌ | 
(४) ख, कथमनेकधा TAA | 


अथय व्वश्रिरसो दोपिकरा | ४५७ 


व्यापि्खदादौ feet; न कवलं तिलतैल-दधि-सर्पिंरादिवत्‌ 
व्यापिमात्रम्‌ ; किन्तु स एवातिशयेन भाहणोति, श्रावरौव्ति"- 
(ege) aaina व्याप्नोति; नतु खलु चक्रादिवत्‌ ततोऽन्यत्‌ 
किच्िदस्ि। अक्षरात्‌" कूटात्‌ "कालः WEST: ₹न्तधिपः(९) 
च णादि-व्यवहार-निमित्तभूतः सच्ञायते, काला हमापक उच्यते' 
सति काले व्याप्य-व्यापक-सज्‌न्रां लभते ; भोगायमानः' सर्ष- 
शरीरमिव waa afer यदा शेतेः उपरतक्रियो भवति, तदा 
Geran’ Teal भवतोत्यथः। 

सम्प्रति efeare, उच्छसित ति(^ ए) | “उ च्छसिते' काओ- 
जननोतसुके श्वर सति "तमः, ward wea भवति, तमसः 
आकाशादिक्रभेण भ्राषः, we wee मयिते' मथने कते 
सत्ति तक्रभिव जायतः; ततः “शिशिरे विलम्बे सति शिशिरः 
sta भवति; warat. wet विलम्बाधो अपि भवन्ति, यधा, 
ama विलब्बकारौति गम्यते। अधवा, शिशिर" वायौ 
वाति िथिरं भवतोत्यथः। शोतलं सत्‌ पुममष्यमानं फेनो भवति, 
फेनात्‌ AAAS भवति, ब्रद्मा(€ ए०) प्रजापतिः, वायुः" 
प्राणाख्य, “मारुतस्तुरसि चरन्‌ मन्त जनयति खरम्‌” LAA: | 
वायोरोडारः, Were सादिती गायत्राः पबौवस्था व्याह 
त्याख्या, “प्रणवादच्षरत्रयादगाहतिज्रयम्‌"” cams) "गायत्रो" 
तत्पदादिका, “Waa बेद्रयद्ारा wat लोका wafer | 
अश्ेयन्ति लोकान्‌ बधाः, कुतः १ यतो लोकः तपः सत्य यश्च wa 


(९) क, रकाचिपः, ख, इकाधियः। 
(4 


y= ewat(aceat fifa | 


मधु'(८ए०) भगतं where’ तत्‌ चरन्ति) । शरौरसाध्यलात्‌ 
तपभ्रादौर्ना, शरौरस्य च खर्टिप्रधं्मिर्तात्‌ स्करथा विद्यात्‌ 
aa’) सुषुतिवण्णाडपीस्तंव्रभिवक्तं ते(र),. अत एव trace 
जौवागु्रहाय. छृटटिमिमाणमिति । ' त 

कि तत्‌ परम.तथः ? इत्याह, भाप इति(६़०) | तचः 
साधर्नत्वादयं AMAA Lae; तस्मात्‌ भ्रयन्नेन प्राणाया- 
मोऽच्यावत्तमोयः,(५) इति भावः । "तपः सले" -लोकास्ये(५) ध्रवं 
मध चरन्तः प्रस्तवन्ति, ‘ara’, भूरादयः ; तेन तानच्ंयन्ति; 
एतत्‌ ‘fe’ यस्मात्‌ परमं ‘au? तपःफल गायचौशिरः साध्यमिति 
चाधः | सम्प्रत्यध्ययनफलमादह, य ददमधव्वशिर इति (१ °षू०) }` 
‘arma: इति वचनात्‌ उपनौतस्यापि afsarealfirarc इतिं 
गम्यते, सुख्यत्वाववोधनाय a aww! wha इति, 
अ्धंबोघपयथन्तमध्ययने(९) पाठभावस्य निन्दाश्ुतेः । न aren 
यासेन कथ बदयन्रसाध्यं फलं स्यादिति श्यम्‌ अरल्यायासे- 
नाप्यरुतादेमहाठपि-जनकत्वादि-दशनात्‌, TAMIA: पयनुयो गा- 
योगात्‌ | 7 
भरनधौतषेदोऽप्येतस्माच्ाष्ययनेनेतादृशो भवतीत्याह, wT 


(१) डचिक्रिममल पुष्कं ,ख fafea Sifter पुस्तके च चरतीति पाठः | 

(x) क, इतरथा विद्धनः। ख,इतरण्यविद्याद्यतः | 

(a) क, सुषुक्निवस्ायात्रिवत्त त | 
(४) क, पुटानायस्याव नीयः, ख, पाणानायम्यावनेनौयः। 

(४) क, तपः धत्यसलोकाष्य ॥ . 

(९) ख, सथबोधपय्यन मध्येयम्‌ | 


suai fata दौप्रिका | ye. 


विय vfa(gote) 1‘ 4 aa’? बेदमधोत्य तदर्थानुष्ठाता ; 
'अनुपनोतः, हितौ योपनयनादि-रहितः ; अग्निपूतः “श्रग्निनाः 
gaa यथा पूतः, वायुना" प्राणायामेयधा पूतः, ‘adr उप- 
fata यथा पूतः, सोभेन' .सोमयागेन(*) यधा पूतः, ‘aaa’ 
सत्यभाषितेन यथा पूतः, सर्वेः ध्साधनेरनुषठितैयंया पूतः, 
(९). (धा अनेनेत्यथं;। वेदे" दरति वैदानां देवतारूपेण वेतन- 
लादनुध्यानं सम्भवति पुरुषयुगान्‌' पिटपत्तौयान्‌ माढठ- 
पन्यां ब(९)। सप्तमात्‌ पुरुषादामानमभिव्यप्य पुनातीत्याह 
भगवान्‌" Wat | 

सक्लदादिपाठस्य फलमाह, अधव्वंभिर इति (१००) | 
"एवमेव अनुप्रविशति" इति बिशेषमपश्यन्‌ सामान्यमेव प्रविशति, 
तच्च सामान्यरूपं ब्रह्मैव, AA यातौत्यघ : । यदा, ‘a’ विष्णुः 
‘ay शिवः, तयोः समाहारः `एवं दरि-हर-सखरूपं, तदेव श्रनु- 
प्रविशतीति; “afayat महेश्वर” इति चेकात्तरनिर्घर्टः | 
इरोपाख्या इरिप्रा्िः, अविरदेक-मूत्तितात्तयोरिति, 

fa तव्षामान्यरूपं ९ यदनुप्रषिशतोत्यपेक्षायामादह, सत्य- 
मिति(१०्‌०)। herve सत्यमित्यध ¦, ₹रि-हर-रूप- 
मप्येतद्‌भयवबाच्' भवति, CHa वा श्रोङ्धारवायं सत्यमेव, 
साधनान्तरं fara भ्रनुप्रविशतीति। हिरक्तिः समाष्यर्घ | 


(१) क, सोमयाजेन। ख, सोमपानेन | 

(२) दोपिकायां 'सववषेेसाधकैरमषि येथा पुतः, दति दशनात्‌ भूरे "स सये. 
पतो भवति एत्यतिरिक्गः पाठं विद्यते इत्यन मौयते। 

(२) ख; पुरषयगात्‌ पतपक्ोयात्‌ मादपचीयाच | 


[क भभ > 


ge मभाषनिवष्टौ दीपिका । 


नारायखेन रचिता श्रुतिमातीपजोविना | 
अस्मषटपद-वाक्धानां दौपिकाधव्वमस्तके ॥ 
इत्यघव्वंशिर-उपनिषदोपिका समाप्ता ५१५ 


अथ गर्भीपनिषदो दीपिका | 


शरं गभसंस्था निरूप्या गर्भोपनिषदित्यपि(९) | 
पश्चखरण्डारटमाश्ण्डात्‌ पेपपलादभिधा तथा ॥ 

THAR TTA TAM; AI को WAS? कथञ्च were ए 
दत्यपे षायां संसार-वे राग्याथेश्च जग्-मरणादि-दुःखं निरूपणौय- 
मिति गर्भोपनिषदारभ्यते) aa गर्भस्य मातापिद-शसोरा- 
पेचचत्वात्‌ प्रथमं शरोर-खरूपमाष्, पञ्चामकमिति (११० yt 
Tea पञ्चभूतामकं Gee’ धारणादिषु wreieg च 


(१) ख, माप निषदित्यतः। 


मभापनिषदो दौपिका। ae 


'व्तमानं'(११य्‌०) प्रवत मानं; पश्चखित्यत्र Malev was 
पञ्चकानां जित्वात्‌ ; Cerra’ षां मधरादिरसानाम्‌, ्राखय- 
तौति sera (’) भोगायतनभित्यथेः । षड्गुणयोगयुक्तं गानादि- 
कलाकुशलत्वात्‌ ; WA 'धातवः' रसादयो यस्मिन्‌ तत्‌; स्ठधातु- 
कल्वभावो(र) agatel, aa तु कपिसपषधातुकभिति निरंशः 
शेषादिभाषेति। तिमलं' चयो मला नख-लोम-केशा यतर तत्‌; 
मूत्ादोनान्तु अ्रशित-पोत-मललतात्‌ न रेहमलत्म्‌। अथवा, 
कफादौनां श्ेभादिरूपाणां मलत्वम्‌ । दियोनि) (दयोः 
मातापित्रोः योनिः उत्पत्तियंस्य । 'चतुरविंधादहारमयं (११४ ०) 
लेद्य-पय-खादय-चोष्य-लल्षणए-चतुविधाहारविकार इत्यथः; | 
गुरुणा प्रतिन्नाते शिष्यो विशेषन्नानाय च्छति, cara 
कस्मादिति (११०) । श्रत पञ्चसु वन्तमानं कथम्‌ ? इति प्रयो 
द्रष्टव्यः, उत्तरानुरोधात्‌, इतिश्रब्टान्तमुत्तरे(*। एथिवीप्रभ- 
तौनां fa लिङ्गम्‌ ? इति एच्छति, का एृधिवौति। काठिन्धा- 
दिषु एथिव्यादि-लिङ्गमित्यत्तरयति, aa यदिति(५)। शरीरे 
तेषासुपयोगं दशंयन्‌ पञ्चसु कथ' वत्तंमानमित्यस्योत्तरमाष, 
तत्रेति । ‘sear मेलनम्‌। ननु मा भूदवकाशप्रदानम्‌ ? 


को यकि न el Ie "नकन म क 


(९) आअश्रयसित्यनन्तरं खचिङ्कित पुस्तक पश्चाषट पञ्चष दत्यतिरिक्तान्यचराणि 
सकि | 
(९) च्छ, सक्नधातुकविभागौ | 
(९) ख चिक्रितस्‌रपुरके दौपिकापुख्कं च दियोनि दूति पाठः, 
(४) क, इति शब्दार | 
(४) (तज Terma KAT यत्‌ कटिनम्‌" दत्य “असिम्‌ पञ्चात्मकं रोर । सज 
यत्‌ कडिनम्‌' दतिपाढः घ, ढःविक्कितसूलपुरुकद्ये दष्टः, 6 एव च दौपिकासश्मतः। 


(gp aerafaeet शीषिका | 


cara wre, vafeafa(’) । wat “एषः wet यदथ :(९) । 
saara विना पाथिवं न स्यादिति भावः। हितौयपखकमाश्, 
aa इति) ओते हे शब्दोपलब्धौ वक्तंते । टठतोयपश्चकमाष्, 
उपस्थ इति ।(११एु ०) 
qwrt कस्मादित्यव षड गुणयो गयुक्त्च कस्मादित्यपि द्र्ट- 
व्यम्‌ | urereracary, मधुरो ति(११०)। विन्दति लभते 
जानातीत्यथः। दहितीयस्योत्तरं षडजेति। एते गानेषु 
प्रसिष्ठाः ; एतत्‌ सपस्रग्रहणं FETT षडगणेत्यक्त- 
लात्‌। तेच, | 
“MUM TART पञ्चमो भेरवस्तथा | 
auaarea fasan षष्टो नदनमरायणः"" (२) ॥ धति ॥ 
तेषां प्रयेकं सप्त खरा भवन्ति, षट्‌ च षट्‌ च रागिण्यो देश्यः 
feat भवन्तोति षट्‌चि गत्‌(*) ज्ञेयाः; ता यथा, 
गोडो कोलाहसो(*) धालो द्विषो मालव-कोशिका। 
षष्ठो स्यादेव गन्धारौ(९ खोरागा् विनिगता ॥ 
्रादौली कोणिकौ चेव रामगरौ yeaa | 
गङ्गरो चव देशाख्या वसन्तस्य परियास्िमाः | 
भेरवी BHC चैव भाषा वेरीवती तथा | 
Barat tafder च पञ्चमान्ता विनिगताः ॥ 


(९) थक्‌ इत्यत्र घ चिकितमृख पुस्तक, दौ पिकायाच्च शथ॒स्तेष इति, efafsa- 
Gages ran सु दूति पाठः । (२) ख, पदाथः | 
(९) क, महनरायणः! पुरकान्तरे गटनरायशः | (४) क,ख, षट्वि ता । 
(५४) क, कोलोरहासो | (९) ख, गान्ासत | 


णीती 


मभापनिषदयी Sitar | ९४ 


विगणो स्वग्मतौधथौ च आभोरौ ककुभा(९) तथा । 
विरा्ौ(९) चैव साभेरौ मेरवाच्च विनिर्गता ॥ 
बगला मधुरा चेव कामदा(९) चोकमादिका(५) | 
कंब्बुगरोवा च देवाला भेषरागादिनिगता। 
वोटकौ च-----नदा चैव प्रकीत्तिता 
गान्धारौ शष्स॒द्गारौ जता नदनरायणात्‌(*) ॥ इति । 
तेषां भिथनानां यी गीऽसिन्‌ शरोरे भवतौति we गुणयोग- 
युक्षमित्यधं ¦ ; इति we एतदथ free: | 
ननु परधिव्धादोनां aan धारणशादयस्यः पञ्चका उक्ताः, 
ते किं wa युरुष-प्रहत्ति-निहच्योरुपयुज्यन्ते ? areifad कति- 
पये१ इति संशये निशयमाह । इष्टानिष्टानौति(११ए्‌०) । 
धांरणादिषु श्र्टानिष्टानिः प्रहत्ति-हेतुभरूतानि “दशविधा' दश- 
विधानि भवन्ति! भूतहठस्चानां(थ) धारणदोनां पञ्चानाम्‌ 
इ्टानिष्टत्वाभाषेन(*) प्रषठत्ति-निष्ठच्यजनकत्वात्‌ शब्टारौन्येव दश 
द्टानिष्टानि भवन्तौति भावः शृष्टानिष्टले arcana 
शब्देति । शब्द-प्रणिधानं' शब्दप्रयोग-जनकलत्व' ; सचज्ञा- 
प्रणिधानं प्रत्यय-जनकलतव'; व्यवङ्कियमा णाः प्रतीयमानास्त॒ दशेव 
शब्टादय weifavaa प्रहत्नि-निष्ठन्ति-जनका इत्यध; । उभयत 
प्रसरस्याप्यपलकचणम्‌। समाधानन्तु तत्र भविष्यति | Wa इया 


जे 


(९) ख, कुह मा । 
(र) ख, विवाङो, पुखकामरे acral | (६) क, ख, कामोदा । 
(४) चोकप्रादिका। (५) ख, गहनराथशात्‌। eat नरन॑रायणात्‌ । 


(९) क, anergy | ख, भृतवि्षानाम्‌ । (९) क, इटानिष्टलमाकेन। 


gs गभेएषनिबद रोधिक्रा 1 


खव्यवहाय-दव्धाणां प्रकारभेद्‌-कथनं, Aaa एव (र) सप्तधातवः, 
तेषामग्र AMAA; शक्त-पाण्डरयोः ways: पौत- 
कपिलयोखावान्तर-भेदौ Zea; नोल कछष्णेऽन्तभौव्यम्‌ ; 
fara waaay यथालाभम्‌। देवदत्षस्य' (१२१०) पुंसो 
द्रव्याणि सप्तप्रकाराणि विषयाः" भोग्यानि (जायन्ते सम्पद्यन्ते | 
तेषां ‘away अन्योऽन्धं . “सौम्यगुणत्वात्‌" अनुकूलगुणत्वात्‌ ; 
यथा, शओ्रोदनादौनां व्यच्नादयोऽमुकूलाः, तेषां परिणामे 
षड्विधो रसः, वणतः शक्तादिरूपः, खादनो(?) मधरादिरूपो 
भवति । fovea च८(२) षट्‌ खेवान्तर्भावात्‌ | 

शोण्तादौन्‌ wa धातृनाह, रसादिति(श१र्०)। रसः 
भातुमलं, न खयं धातुः; areata, कोचित्‌ धातुतरेनोक्तः ; रस- 
धातुवादिनान्तु भेदः । खायो(*) tar द्रष्टव्यम्‌ । wen इति,५) । 
मच्जन्‌ शब्दस्य पञ्चम्येकव चने wa लोपः(९)। स्तोखुभिख 
भावत्तंते इति(°)। “शक्र-गोणित-सयोगात्‌" आश्क्र-गोरिति- 
संयोगमारभ्य qua अ्स्तित्व' भजते इत्यध : | 


(र) क, तलेन रव | 

(२) ख, खादितो । 

(९) क, विष्ररूपस्य च । ख, विरूपस्य qi 

(8) क, खान्ो । ख, सत्रा | 

(५) wera इत्यव wer इति पाठः घ, ऊ, चिकित सृपु कदय ema, स एव 
दटोपिकासम्मतः। 

(९) क, TURAN TIAA: |W, WER कमवनात्‌ लोपोनः। 

(९) क, Sty Me: वमख इति | fern उभयपाोऽपि गः | 


गभीापनिषदौ tat | ६५ 


धातूनां स्थानमाह 

छदि व्यवखानोति(९) । इय तान्यक्तानि धातुरूपाणि हदि 
व्यवस्था येर्घा तानि हदि व्यवस्थानि ; सप्तम्या WAR ; TATA 
धातुषु न्यासो हदय उक्तः, "धातुषु प्राणेषु हतस्यले' chal’) | 

पनर्हदथे कानि १ इत्यत आह, दये इति(१२ए्‌०) | 
दये अन्तराग्निव तते, अन्तरख्चासावम्निश्च, अग्निः श्रोञः; 
aga प्रपञ्चसारे। “om परिणतं हि aretsit नामाष्टमो 
दशा” इति । अग्निखाने पित्तमिति । अग्निः ओजः, स एव 
'खानम्‌' आधारः, aa पित्तम्‌, sat तेजो रूपे (२) प्रवत्तं कं 
पित्तमिल्यधः। पित्तस्थो "वायुः" वातः, वायुं विना प्रहच्यनुपपत्त: | 
द दणान्तरोजः-पित्त-वाता वत्तनते इत्यध ; । एतत्‌ कफस्याप्युप- 
aad, दोषाणां बात-पित्त-कफानां समानदेशत्वस्योचित्यात्‌(५) t 

ततः किम्‌ ? इत्याह, वागुत इति(१२ण़०) । वायुतो दय 
लिङ्ग प्राजापत्यात्‌ क्रमात्‌ प्रवत्तते ; प्राजापत्यः क्रमो यथा, स 
.सातानं Sur अपातयत्‌, पतिश्च पत्रो च भवतोति; प्रजापतिः 
यथा एकः सन्‌ दिधाभूतः, तथा पितुशृदयोपलच्धितं लिङ्गमपि 
feat भवति ; बायाघातेन(*) दौपादिव प्रदोणः, कुरुमादिव 
aa इति । न स मूलोत्‌क्रम आशद्नौयः; तेन शरोर वात. 
पित्त-कफामकमुच्ते; यदा, श्राजापत्यः WA धूमादिमागः, 


नादान A 9 LT ee - 


न्न य 


(१) शुदि यवस्धां नयति" इत्यव “हदि यवस्थानि'” दति wet षङ, 
चिकित anes दु ते, स एव दौपिकासम्मतः | 

(२) ख, धातु प्राणेषु हत्स्यल इति । (३) 4, खः ATCT | 

(४) ख, वात-पिसष-कफानामष्टापर मानाक्मक-धातु समान SMUT चित्यात्‌ | 

(४) क, वाद्याद्‌यातेन। 


१९ भमीानिषद दीपिका | 


“अग्ने सवसरो वे प्रजापतिः" इत्याङिना प्रजापति-त्रतीज्ञो 
SEN | स च श्रारोषहावरोष-क्रमः, “तद्य इत्थ विदुः” इत्या- 
दिना छान्दोग्ये उक्षः | गोतायाख्, 
धूमो राविस्तथा कष्णः waren दक्िणायनम्‌ | 
aa चान्द्रमसं ज्योतिर्योगौ प्राप्य निवभ्तंते” ॥ इति ¦ 

प्राजापत्यात्‌ क्रमात्‌ पञ्चम्याइतौ(९) ऋतुकाले प्रयोगादित्य- 
ग्वयः। एतेन तिमलं कस्मात्‌? इति wa cafe, कफादौनां 
श्ञे्रादि-मलरूपत्वात्‌ । ऋतुकाले योषिहातुपोषकं waht 
भवति; तेन Gai सम्प्रयोगे स्ियास्तेजोविगेषो दश्यते | .कल- 
लम्‌ (१२ ०)¶ैषद्घनं agg’ वर्तुलम्‌ । यास्केन तु भन्यथोक्तम्‌; 
carat, “एकराज्रोषितं कलिलं (:) भवति, पश्चराचाइददः, सस- 
राजात्‌ पेशो, हिसप्तराचादय्वैदः, पश्चविंशतिरात्रात्‌ खथशितो 
qar भवति, मासमावात्‌ कठिनौ भवति, दिमासाभ्यन्तरे 
शिरः aurea, मासजयेश ग्रोवाव्यादेशः, मासचतुष्टयेम त्वग्‌- 
व्याद्ेशः,(२) waa मासि नख-रोम-व्यारेशः, षष्ठे मुख~-नासिक्ा- 
fa array भवति, सपमे चलनसमर्थो भवति, weet बला- 
ध्यवस्यति, नवमे सव्वोद्ग-सम्पर्णा भवति” । | “aa ओव- 
लिङ्केन चलनादिना। | 

पितुरिति (gage)! अनेन हियोनि कस्मात्‌ १ इति परि- 
छतम्‌ । 'व्याक्रलितमनसः' अन्धादि-विचिपष-चि त्तान्निभेकः (१८५) 


(९) ख, पश्चम्यामाङ्तोव । (२) क, afer) (९) ख, लदशः, 
(४) ख, अन्धादि fafeafenaieg: ` 


गभोपनिषदौ दौ पिका । ९५ 


'अन्धोऽन्धस्छ' सत्नोपुसस्य वायुना परिपीडितं यत्‌ शक्र, त्य 
हेविध्यात्‌ "तनु; शक्रखरूपं. feat स्यात्‌ ;. ततो युग्माः 
प्रजायन्ते | ‘were: (eave) पञश्चभूतामकः पिण्डः "समथः" 
चिन्तनादौ, पञ्चालिका शब्दादिषिषया “Saar अ्रन्तःकरणेन 
गन्धरसादिविषयं न्नानं यस्याः सा गन्ध-रसादि-ज्ञाना afe- 
भवति ; सा ‘awd नित्यम्‌ ‘rad’ नित्यं मोक्षश्च चिन्तयति ; 
(तदेक्षाशर' ब्रह्म प्रणवं चिन्तयति, न्नाला प्रछतयोऽष्टो विकारा; 
een जायन्ते इति शषः । तदुक्षम्‌ ; 
““मूलप्रकतिरविक्षतिमंषदाद्याः प्रक्रति-विकृतयः सप । 
aera, विकारो न प्रकतिनं वक्षतिः पुरुषः” ॥ इति । 
ay सुख्यव्यापाराभाषेन शिश; कथ वरते ? इत्यत श्राह, 
Safa (eave) । (मात्रा जनन्या 'अशित-पौत' इत्यविभक्तिको 
faem, अरशित-पोतिन tars, बालकस्त रतिसमये पुरुषा- 
(\)सनवन्नातुः wag वत पिदटप्रतिगरोरत्वात्‌ ; तथाच, 
या wea’) नाभिसम्बखा माड मातु दयेन सम्बध्यते, संव सच; 
तद्‌गतन अन्ररसेन(९) तस्व प्राण भ्राप्यायत; WATT जातः 
मात्रस्य शिरसि कणदयमध्यदेशे माठद्टदयासि-चिङलेखा 
दृ्टते, सा मातुः सम्प्खलं व्यनक्ति । wafer “सर्वे TTT 
Say  मनुष्यलादि-जातिष्यश्कं; अवयवः, श्रथ च AAA AA 
रेन. ज्ञान-करणानामिन्धियाशं “Maa दथंन-खवणादिना 


+ 


(९) क, पुरुषाः | (र) क, Fal (द) क, SCR | 


Es गभापनिषदे दीपिका | 


eam "भवति" सम्मव्यते, ूबजातौः' प्राक्ततजन्भानि 
“विन्दति लभते जानति इत्यथ : ॥ २॥ 

तस्याभिलाषमादह, आहारा इति (१श्‌०) । (र) विविधाः. 
व-शुकरादिभोग्या अपि; एतेन शरोर कस्मात्‌ ८ इति 
प्रयस्य, जोतौति are, उत्तरं दत्तम्‌ । पौताेति नाना 
योनिषु जातत्वात्‌ ‘aa जगतिः जमन प्रादुर्भावः एक- 
जश््रानन्तरं हितोयं wal “परिजनस्य पुच-कलचादः | एकरा 
कीति, करत्तरेव पापसम्बन्धो नाज्नितद्रव्य-भोक्तुरित्यत्राय;। 
se लिङ्गम्‌ “अभ्यसेत्‌ श्रभ्यसखेयम्‌ | दुःखन BHATIA न 


— राना ना क il 


a ated en re eee. ad re ES पिरे —. 


(२) sad cara समाकोणं दति पाठो दौपिकानिमतः। 
(९) पवयो नीत्यादौ घ, डः, चिद्कित मृस्तपुस्तकद्ययं पाठपरिवक्षनं ema, तद्वयः । 
wera विविधा भक्ताः पीता नानाविधास्लनाः। 
SHAMS WAGI जन्म जन्म पुनः पुनः ॥ 
BANS FARA ATITS पुनब्टतः | 
araratfa-aeearte मयोधितानि यानि व॥ 
माते विविधा दष्टाः पितरः FECA | 
Wa Sas: पोडि तोऽ AAG समन्वितः ॥ 
यन्मया UPAR छतं कखछ श्एभाग्ुभस्‌ | 
रकाको AA SHS MATS फस्लतभोगिनः ॥ 
यदि योन्धाः THUS सत्‌ ITT परमेश्वरम्‌ | 
अश्म-खयकारकं परिमक्तिप्रदायकम्‌ ॥ 
यदि योन्यः: प्रमुच्य se तत्‌ प्रपद्य नारायणम्‌ | 
व्यप्भ-चयकारकं परिसुक्ि-प्रदायकम्‌ ॥ 
यदि योन्याः प्रमच्ये ऽदं ATSC योगमभ्यसन्‌ | 
आदाम-चयकारकं परिमरिप्रर्‌ायकम्‌ ॥ दूति। 


गभापरजिषदौ दीपिका, ९९ 


समरतोत्यग्रतनेन Waa) TACT हेलन्तरमाष्ः जातः 
मातरेति(१४प़०) | वायुना मायारूपेण ; तदुक्तम्‌ । 

“देवौ ह्येषा गुणमयो मम माया दुरत्यया | 

माभेव ये प्रपयन्ते मायामेतां तक्षन्ति त” ॥ इति । 
"विन्दति जानाति॥ ४॥ 

मियन्ते इति (१४), अयन्ते इति वक्यं cae | 
ज्ञानागिनिःः भरोराग्निः भोक्ता शभाशभस्य, (दशनाग्निः 
प्रमाता, कोष्ठाम्निः । 

Cae वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमायितः | 

प्राणापान-समायुक्तः पचाम्यन्नं चतुव्विधम्‌” ॥ इव्यक्तः | 

शरन्लादिक्रमेण चयाणां लक्षणमाह, तते ति (ese ) | 
अरशितेति। अनेन चतुत्विधाहारमयं कथमिति प्रश्रस्योत्तर- 
सुक्तम्‌ भवति; सत्त गाह पत्यी भूत्वा नाभ्यां तिष्ठति | दश- 
नाम्निरिति(९)। स चतुरस्र आहवनौयो WAT सुखे तिति | 
ज्ञानाग्निरिति, स॒चारचन्द्राक्षति दंच्तिणाग्निभरूला दये 
तिष्ठति । "विन्दति' लभति भोक्तेल्यथेः | 
अन्राग्नित्रये सति शरीरे यक्षदृध्योपासनमाह, चोणौति 

(१४०) | '्रहवनोयः" दशनाग्नि, aera, कोष्ठाग्निः, 
'द्क्तिणाग्निः' न्नानाग्निः; अग्नि्रयं Baad स्मृता आहवः 
नोयादिबदिः काया । आमा यजमानः अधिपतिल्वात्‌; मनो 
ब्रह्मा BAA; लोभादयः पशवः AAT ; HA PEATE 


ayes a A eRe He 


(१) क, दयस्‌ | (2) कः; ख, दश arated | 


Se गभमापल्निवदौ दीपिका । 


eaifa wart शोमारङहत्वात्‌; शिरः कपालं तत्साम्यात्‌; 
aut दभः fafanara; 4 खमन्तवदिः(९) मुख्यस्थलत्वात्‌ | 

ददानो ररे अवयवविभागमाड, चतुरिति(१४०) | 
aga armas; ॐ 

Cm शङ्कौ कपालानि चत्वारि शिरसस्तथा” । इति । 
 - “अष्टाकपालं fare” इति तु यास्कः | षोडशेति । we 
analfa, षोडश्दन्ताः षोडशाषटदन्तखलानि(९) षोडशपटलानि 
ाग्दसखलानि ; ul feat चतुःषिदन्ताः खलः सह; 
तदुक्छम्‌ | 

"स्यः सड चतुःषशटिदन्ता वे विंशतिर्नखाः” इति । “पाण्ब- 
काः wan ae सर्व्वादेख feanfa:” इति । समेति(१४य्‌०) । 
तदुक्लम्‌; सोत्तर waanafate | सागौतिकमिति | तदुक्षं; 
दे च सन्धिशते तथेति । अवान्तरभेदे न्युनाधिक्यं Garang | 
सनवकमित्यादि ! नवसङ्ख्याःपरिमाणमस्येति, नवकं नव- 
कलेन सवर्तते सनवकं, सधोरं सागुकूलमितिवद्वावप्रधानो 
निर्ह: नवखायुशतानि इत्यर्थः । तदुकघम्‌; “शिरः शतानि 
aya नवखायुशतानि च” इति। पञ्च मञ्नाश्रतानोति । “मन्ना 
पेभो ; तदुक्तम्‌ ; “oe पेश्टोणतानि च" इति । भ्रस्धौनि चेति। 
agen; “तथाख्धा ख सदह ष्या यतत्रयम्‌” इति | अष्चत- 
wa,*) इति (१५८०) । चतखः कोटयः एका पवादकीरौ-त्यर्घं; | 

(९) क, ख, षोडशा SAMBA | 
(३) aréeae cara weer इति दोपिकाधतः पाठः| 


यममनम = स 


ae | | 
गमापजिषद दीपिक्षा। ॐर्‌ 


ददन्तु स्धलकेशाभिप्रायेण, स॒क्याभिप्रायेण तु याच्चवस्कयोक्तम्‌ 
बोदव्यम्‌ | 

यथा, “treat METS पञ्चाशचतसरं्च तधापराः | 

सपतषष्टिस्तथा लच्याः साराः ATA: सष | 

वायवोये विंगख्न्ते विभक्ताः परमाणभिः” ॥ इति 

"हृदयशब्देन" रसः, जिद्वाशब्देन च जलमुच्यते ; TENT; 
“रसस्य नव विश्या जलस्याच्नलयो दश । शति 
पित्तप्रखमिति(१५ए०) | पित्तस्य ‘ae’ सपादमा नीदयं मानौ 
तु तुरुष्काणां I) । तदुक्तम्‌ ; पञ्च पित्तमिति। अलय 
इति वत्तते। कफस्याटृकमिति । चतुःप्रख' तथाढृकम्‌ दति | 
‘wage इति । शक्रस्य हे प्रखतो इत्यर्थः । areata तु, 
“श्रेोजसो स्तावदेव रेतसस्तावदैव 9” (°) इति कफ-शक्ररी; सम- 
परिमाणल्वसुक्तम्‌ । भेदप्रखौ दाविति । यान्नवल्ेयन तु(र) दौ 
मेद इवयक्तम्‌ । ब्रद्जलि-ग्रहण add । अनियतमिति। यान्न 
aera तु नियम vai, “समेव तु yrs चत्वारो मूतभेव च” 
इति। waea दति वत्तते, तत्त प्रायोऽभि प्रायेण ; निष्के क्रिय- 
माणे तु नास्ति नियमः; अनियमे हेतुः श्राहारपरिमाणदितिः; 
तस्मित्रधिके अधिकं, न्यूने न्यनमित्यधंः। पिण्पलादेन प्रासं 
पेपपलाद ; fafa: warerat | 
wa प्रसङ्गाक्रागध-परिभाषो्ते पलादिज्नाना्थम्‌। तद्यथा; 


(१)ख, मानो च तुरकाशां सरः, क, तुरस्छानां FT | 
(x) क, (छेभ्नोजसोश्छावदेव तु” इति । 
(३) क, ख, यावर] त्‌ | 


AOR गभापनिषदये री पिका | 


न मानेन विना युकिद्रव्याणां जायते कचित्‌ | 
अतः प्रयोग-कायाथ' मानमवोष्यते मया। ` 
तसरे णबुघेः प्रोक्षस्त्िशता परमाणुभिः | 

FACTS qaa(*) areat वंगो fanaa | 
जालाम्तर-गते; खूथकरेवे भो विलोक्यते । 

बडव भौभिमं रोचिः स्यात्ताभिः षडमिख राजिका । 
fant राजिकाभिञ् सर्षपः प्रोच्यते बधः । 
यवोऽषट सषंपे; प्रोक्तो WA स्यात्तचतुष्टयम्‌ | 
षड्भिस्त रत्तिकाभिः स्यान्माघषको हेम-धा नक ! 
मातैघतुभिः शाणः स्याचरणः स fared | 

टङ्कः स णव कथितस्तद्रुयं कोल उच्यते। 

agi मोरटकश्चैव,र) द्रङ्क्षाणः स निगद्यते | 
कोलदहयच्च कषः स्यात्‌ स प्रोक्तः पाणिमानिका। 
अत्तः पिचुः पाणितिलं(२) किञ्चित्पाणिख fan । 
विडाल-पद कच्चे व(*) तथा षोडशिका मता । 
करमध्थं हसपदं सुवण कवलग्रहः.५) | 

उदुम्बर ञ्च पर्य्याये: wa एव निगद्यते | 

स्यात्‌ काभ्यामद्ैपलं एक्तिरष्टमिका aan 
शक्तिभ्याञ्च पलं Sa सुष्टिराम्नं चतुथिका। 

प्रकुञ्चः षोडशो विल्वं पलमेवात कौत्ितम्‌ । 


जिका, Gol ATE, छनिक २.३.०३ 


१) 99) प रोषाय 


(९) ख, पय्यायो | (२) क, ख, चद्रमोवरकञ्ेव | 
(९) क, ख, wa पिचुः पाणिवलं | (४) क, विड़ालपरकद्चेव | 
(५) ख, करमध्य, दंसपदं सुवण कम्बलदः | 


भ्याम 


नाद विन्दूपनिषदो दोपिका। | ७8 


पलाभ्यां प्रखतिज्या प्रत निगद्यते(९) , 
प्रखतिभ्यामन्नलिः स्यात्‌ ASAT NT AT: | 
away विन्नेयं कुडवाभ्याञ्च मानिका । 
शरावोऽष्टपलं तदज्‌ज्ेयमत frees: | 

श रावाभ्यां भवेत्‌ प्रखशतुःः्रेस्तधाठृकम्‌ | 
भाजनं कंसपाचन्तु(^) शोनक इति । 


दूति गभापनिषरीपिका समाप्ता ॥२॥ 


अथ नादविन्दपनिषदो दोपिका। 


ओं प्रणवः पञ्चधाका रोकार-मे विन्दनाद-युक्‌ | 
अन्यो नादस्ततो वश्यं सिखण्डे नादविन्द्नि ॥ 
तत्राद्यमाताचयं सादैमात-(?) इसाभिधान-पिरूपकेण 


(९) ख, पलान्धां प्रति ज्ञेयं qe तिच fared | 
(२) ख, भाजनं के स्यात्न | (९) ख, STRATE | 
१9 


28 wixtogufaagt दीपिका । 


तावददिविनक्ति, ओं अकार इति(१५़०) । “वशः? waa, येन 
प्चोत्य्यते, ‘qed अरम््त्वात्‌ । शै" fee, "शिरः oe 
AWA, ऊष्लोक-फलत्वात्‌(९), रजस्तमः पादौ अधसत्व-सामा- 
TT! सत्त We सर्व्वाधारत्वात, wow west 
गतिद्ेतुल्ात | 

सम लोकान्‌ इसशरौरे विभज्य द्यति, भूर्लोक इत्या- 
दिना(१५९०) | अओत्तराधय्थसाम्यात्‌ भूरादीनां पादाद्या- 
अयतनम्‌ । भुवो लोक इति(र) | सुवख महाव्याहृतेरिति सका- 
रस्य उत्व-रफयोवि धानात्‌ उत्वप्चे va गुणे च रूपम । 'मह- 
जगत्‌ महर्लोकः। श्नवोललाटमध्ये च सत्यलोक + श 
चाथ। wearmfafa(®) ara मन्त एव प्रद्शितः । सम्धलि- 
रूपेण स यथा, “aware: वियतावस्य प्तौ sivaq 
पततः(*) खगे स देवानुरस्यपदध्य ard सम्पश्यन याति भुव- 
नानि विष्वा" इति। खशाख्वायां पूर्बकाण्डे गतत्वात सम्पर्ण 
नोदाहतः ; Tare, सहस््रमहानि किरणाः) यस्य स (सन्ध 
are: (^) aa: एक ऋषिः, स च मूर्धीधिष्ठानः तदुक्तम्‌ 
प्राणामिनिहोते । “तव सूर्ग्योऽग्निनाम adaware सहसख- 


ee 


(१) ख, ऊद्रोकपरत्नात | (२) क, घ, ड, भ वोसौकः। 

(३) wwarafaaa ध, चिङ्धित we Jan सखा ण्णभिति पाठः, स रव 
दौपिकाक्रारेर arena | छ, सषलाद्धााभिति। ख जिश्ित-दौपिका-पुरके 
सराकषमिति | (४) क, ख, यततः | (५) क, किशानि। 

(€) क, Awrewarew: | 


नाद विन्दपनिषदीो दौपिनी 1 or 


रस्मिभिः परित एक wfinter afte तिष्ठति" इति; त्म 
हति awarar ‘aa? यलोकं पततः” गच्छतः भस्य “हरेः 
विष्णुरूपस्य ‘sae atercere ‘faa पूबोषरा्वकाश- 
भागी अज्ञारोकाररूपौ “way पतने) ज्नातव्यौ, स श्रोङ्ारः 
स्वीन्‌ देवान्‌ afar 'उरसि' हदये weed “उपदध्य 
निधाय विश्वानि भुवनानि सात्तात्‌ पश्यन्‌ याति शाष्डतं ब्रह्म 
लोकपथन्तम्‌ ; तदारूढ़ उपासकोऽपि तद्यातौति भावः | समा" 
ूदृस्तचिन्तनात्‌ | 

STA इ सरूपे शोपासनां ware Tawa Ararat 
Saat आह, आग्नेयोति(१६ए्‌ ०) । "एषाः मध्यमा मध्यष्टन्ति- 
त्वाद्भयोः, वशानुगा वशवत्तिनौ “उत्तराः मकाराख्या, 
'भानुमरडल-सद्ाथा' अर्थात्‌ भागुदेवत्या अचैमात्रा चतुर्थो | 

ददान चतदणमुदात्तादि-भेदेन TAT प्रत्येकं तिख- 
fag मातवा eafaqure, कलात्रयानना वेति (१६ ) । 
बा शब्दा; (तासा चतखणां मात्राणां मध्ये एकेका मात्रा 
कलाचरथानना च प्रतिष्ठिताः नि्िता, 'कलाज्रयेण माचा 
aay आननम्‌ प्राणनं यस्याः सा, मावातय-गरोरा दूत्यः | 
"एषः TOTES | | 

ददानो दादथानां कलालां मध्ये खानतो नामतिन्ता- 
रूपा(र) धारणां दर्भयति, धारणाभिरिति cage) । “चोषः 


~ 10 


(९) क, पत्द्रौ । (२) क, चितारूपा, ड, नामक्पा । 


Og नाद चिन्दुमनिषदी दोपिक्षा। 


प्रन्ना(*) तत्फला घोषिणो(९), "विद्यक्ालोः य्षराजः, aaa 
प्रदा विद्धस्मालौ, "पतङ्गो" पक्तिखो, ्राकाशगति-प्रदल्वात्‌ः 
'वायु-वेगिनौः शोघप्रगतिप्रदा, (नामधेया पिढलोक-प्रदलात्‌; 
पितरो fe नामभिरिज्यन्ते, “caret पातयेत्‌ पिण्ड" तं नयेत्‌ 
बह्म याश्चतम्‌” certs | “Cael इन्द्रसायुज्य-प्रदत्वात्‌ ; away 
विष्णुलोक-प्रदत्वात्‌ ; (शाङ्रोः शिवलोकप्रदत्वात्‌; “महतीः 
महलोक-प्रदत्वात्‌ ; “wal प्रवलोक-प्रदत्वात्‌; ‘arn’ सुननां 
लोकं तपोलोकं प्रददाति; तेन ‘are? बद्मलोकं गमयति 
तेन ततः परन्तु फलं नादान्ते न लभ्यते ॥ 

इटानौ waaay सितान्तःकरशस्य प्राणशवियोगे फल- 
विशेषं नामभिः afaaare, प्रथमायामित्यादिना (tage) | 
चतुधिकां प्राप्य समुत्‌क्रान्त इत्यन्वयः । देवत्वं प्राप्य सह देवैः 
 ओषितःः भ्रा उषितः सन्‌ ब्रह्मलोकं (शाश्वतं (eo ०) ब्रह्मायुः- 
परिमितम्‌ wan 

पञ्चमा्चरस्य नादान्तस्य विन्द्नामकस्य फलमाह, ad 
दूति (१७०) । ततः परतर परं ब्म इत्यन्वयः, ज्ञेयमिति 
शेषः । gate’ फलं पर, तस्माङिदसुन्‌कष्चते इति परतरं, 
“निष्कलः कला दादशमानाः , तदिषयातिग निष्कलं; यदा 
कलाः Wey aerate, तद्रहितम्‌; यतो “ज्योतिषाः मन- 
भ्रादौनां चत्तुरादोनां ख्व्यादौनाश्च उदयः, “तस्य भासा 
सव्वभिदं विभाति? शति श्यतेः | 

(१) क, QTHT | 

(र) atfawt इत्यव घ, ©, चिकित पुलकद्य दोपिकायाच afew र्ति पाठः | 


न्ने 


नादविन्दूषनिषदो दीपिका | ७७ 


कथमिदं लभ्यते ९ यदा तदेतहारणा भवति, कि नादधार- 
शया ` फल > मनोलय एव; तदुक्तम्‌ | 
काटे प्रब्तिंतो Ate: कारेन VE शाम्यति। 
ना प्रवत्तितं fan नादेन सह लयते” ॥ इति 
इादशान्तेः(९) तदेवाह मनो लीनमिति(१७पु०) | 
नलु मनोलये माध्यमिकवच्छन्यभेव तच फल स्यादित्यत- 
are आदिशेदिति(१७्‌०) | यदा मनो लनं भवेत्तदा श्रादि- 
Re उपदिशेत्‌ गुरुः, तदेव fe परमोऽधिकारः, न तु मनागपि 
विषयाभिलाभे सति मुख्यीऽधिकारः। अधवा, (तदादिशेत्‌' 
लब्धमिति कथयेत्‌ were, मधये मनोविशेषणानि । उपमेंव 
aay, खाय aT; न श्रोपम्य(९) यस्य मनसः अनोपम्यम्‌, 
a भावयति चिन्तयति दत्यभावम्‌, जौव-परमामनोरेक्य' 
योगः, TIAA ; अधवा योगः" चित्त्त्ति-निरोधः, तद्युक्तम्‌ | 
अथवा योगयुक्तस्य मनसः किं waa? अरत IT, 
मन इति (१७०) । यदा मनो लोनं भवेत्‌ तथा अ्रनोपम्य- 
aura wad, तदा शयोगयुक्तम्‌ प्राप्रयोगमिति आदिशेत्‌ 
कथयेदित्यधं;। तसन्‌ भक्तियेस्य स॒ aga) “भक्ता 
TIAA इत्यक्ललात्‌। तस्मिन्‌ मनो यस्य तन्मनाः, 
‘saa: विषयेषु; छान्दसः सनिः; saat ‘aaa. सक्तः 


` इति पठनोयम्‌, सक्तः आसक्गस्ततेव()। योगचारेण' 


` (९) ख, Sverre: | | (२) क, Swat | 
(४) (तत्‌समासक्षः' waa (तन्‌ मनासक्तः, इति घ; ©, चिद्ित-मल-पुलकदये 
पाठः सएव टौोपिकाकारण Brena: | 


ष्ट ब्रह्म चिन्द्‌पनिवदी दीपिका t 


` योगमागंण, “सुखितः' (१७०) सुखोमूतः, “पाशाः कर्माणि, 
"केवलः प्रभुः" जौोवभाव-रहितः। दिरिः; समास्या । श्च 
प्रणवस्य नादविन्दोर्निरूपणदकारादि-व्रथे त्यपि प्राधान्धा- 
जादविन्दपनिषत्‌ सन्ता | 
नारायणेन रचिता श्ुतिमाजोपजोविना। 
अस्मष्ट-पद्वाकयानां दौपिका नादविन्दुके॥ र ॥ 


द्रति नादविन्दूषनिषदौपिका सम्पूण ॥ 


अथ ब्रह्मविन्दूपनिषदो दोपिका | 


शं ब्रह्मावबोधिका ब्ह्मविन्दुपनिषदुश्यते | 

अष्टादभो चतुःखण्डा गोनक-ग्रन्यविस्तरे ॥ १ ॥. 
Sat योगः, तत्‌फलं बरह्मसात्तात्‌कारः; तदृत्रह्य कौट 7 
, कोटः साच्चात्कारः? कौश waren समाधिः? Ta- 
दर्थः-सुत्तरो wa आरभ्यते, मनो fe दहिविधमिव्यादिना(१८- 
Vo) । तयोलंचणमादह, शमिति । कामात्‌ सहस्ये तत 


a A FOE POA a TTA TERESI SO CTD CEC ADEN PES ESE ODEO LTC 


, क्छ बिन्दूर्पनिषदो द॑) पिका । 9€ 


WIAA ! ` AAT ‘Ale (esse) लयः, ‘Efe wae 
‘sata’ निःसङ्यता ; तदुक्तम्‌ । “यो मनः-सुखिरोभावः 
सा चावस्था warn” इति । नैवेति । भ्रायपादे विधेय- 
हयम्‌, दितीयपादे करभेणोदेश्यदयम्‌ । 
ननु मनः कथं निविषगरं स्थात्‌ ? ane चिन्तनोयलात्‌, 
अतच्वस्य च विख्मरणोधताद, इत्यत राह, अिन्धमिति(१८- 
ए०)। ‘aire चिन्तयितुमशक्य यत्‌ तत्व, तत्रैव freq 
अविषयत्वात्‌, “चिन्हभेव' waar चिन्तयितुः योग्यमेव यत्‌ 
विषयजातं तदचिन्तम्‌(*) चिन्तयितुमयोग्यं विस्मरणौयं नास्ति, 
aaa न ख्तव्यं नापि वि्त्तव्यम्‌ किश्चिदस्तौत्यथ | 
पतच्तपातस्त्‌ तच्चिन्तनम्‌, श्रतत्लविस्मरणश्च, aa’) विनि 
ha” रहितं यदा भवति, तदा ब्रह्म सम्पद्यते । 
प्रथमधिकारिणं प्रत्याह, खरेणेति(१८०)। “खरेण 
शब्देन गुरूपदेशेन प्रणवेन वा “योगं चित्तनिरोधं संन्धयेत्‌ 
आरभेत, “wav शब्दातीतं “at वस्त॒ “भावयेत्‌' चिन्त 
येत्‌। ‘aaa’ भाव्यमानेन चिन््मानेन भावः" वस्त॒ पर ब्रह्म, 
“शभावः शून्य नेष्यते, किन्तु भ्रस्तौति ‘cad’ गम्यते; दूष 
सर्पे; ब्रह्म-साक्ताहवतीत्यथ;। ये asa ज्ञानार्थाः । 
श्रवा खरेण श्रकारोकारोपलसितेन(२) जाग्रत्‌-खप्रास्थेन 
योग क्यात्‌, अतिशयेन जाग्रत्‌-खप्रेऽपि तदभ्यास-सन्वात्‌, 
‘gat मकारोपलच्चितम्‌ अआआनन्दस्थानम्‌ धरम्‌” अग्रेतनम्‌ 


(१) ख, afer’ | (२) क, ख, ताभ्यां । 
(३) ख, श्चकारौ पलितेन | 


८० बच्छ विन्दूपनिषदो दीपिका | 


भावयेत्‌। ‘satw मकारास्येन भावेन मातया (नाभावः 
अभावो न,(९) किन्तु पूर्णो (भावः तुरौयम्‌ ‘sad’ गम्यते 
दूति ; तदुक्रमख्तविन्दौ, 
“अस्वरेण मकारेण पदं Gay गच्छति इति । 

तदेवे ति(१९ ०) यत्‌ area भवति, तदेव ब्रह्म, नतु 
aga’) नैवमिति शक्यते । निरोधः" मरणम्‌, शयासनम्‌' 
उपदेशः; न मुक्तिश्च इति । ‘war इति पदच्छेदः इदमथको 
निपा तः,(र) यहा, इत्येषा चेष्टिः, तदहि "परमार्थता ware: 
ज्ञता सम्पतरेत्यथः। ‘adie’ निष्कान्तस्य अधिकारिणः, 
नभोपमः आकाशतुल्यः;(*) grea: सन्धिः: नभशब्दोऽका- 
weal भिद्यमानं देहजालं, “नित्यशः* नित्यम्‌ आत्मानं स 
जानाति; दितोयान्तात्‌ ara शसुप्रत्ययः। शब्देति। शब्ट्‌- 
ala at माया न वास्तवो, “arar रग्णम्‌ इति शुतेः; तया 
राहतो यावत्‌, तावत्‌ पुष्करः हत्‌-पुणडरोके तिष्ठति । ‘fara’ 
ज्ञानेन निदत्त ‘cafe’ oma एकत्वं भवति, एकमेव च 
अनुपश्यति ; 

“पुष्कर पड्जं व्योज्ि पयः-करिकराग्रयोः | 

ओषधौ दोप विहग-तीघ-रगोर गान्तरे । 

URC Galas च का र खड गफलेऽपि च” ॥ 
इति विश्वः | 


—= =e SO NE सेनक em ee „ ~~ = या-क 


~~ ~^ EPO a ate 


LS OO ey ey macnn 


(१) क, नभावः Waray as (2) ख, Tq <4 1 (३) क, नियतः 
(४) ‘aetqa’ दूत्यत Mata: tfa पाठे घ, ड, fafea पुस्लकद्ूये दष्टः, स 
एवच रोपिकाकारर zara: | 


ब्रह्म विन्दुपनिषदो दीपिक्षा। ८१ 


प्रन्दास्षरमिति(१९प०)। शब्दश्च तद्क्तरद्च ‘wera’ 
MRAM THI, AM “पर ब्रह्म वैतन्यच्च, एतदयं वत्तते । 
विदान्‌ afew, wade afaq ate सति यत्‌ अरक्षरम्‌' 
wad भवति," तत्‌ wat यदि ध्यायेत्‌' (२ ००) चिन्तयेत्‌, 
तथा यदि इच्छेत्‌" वाञ्छेत्‌; afe शान्तिम्‌ अआप्रयात्‌,(५) 
नान्यघा, तदेव स्मष्टयति, दे इति निष्णातः" कथलः ; “fa- 
नदोभ्यं aia. कोशे" इति षत्वम्‌ । विद्यास्रात इत्यथः । ` 
‘Saal ग्रन्थाभ्यासेन कतवः art शाब्दं ‘farsa’ साचात्‌- 
कारः, उभयोः ‘awn’ we war, 'लयब्े(र) पञ्चमी । 
गवामिति। ‘aa’ सौरभेयोखाम्‌ अनेकवणनामपि सतोनां 
यत्‌ क्षौरं, तस्यैकवरता भवति, विहन्‌ way त्तौरवज्‌न्नानं 
"पण्यते" परोच्य werfa; यथा ‘fafa: वैत्घारिणः ्राभोराः 
गवां alt wefea, तदत्‌ | 

सदृश्टान्त' ज्ेयस्य() ग्रहणोपायमाह, wafaafa(2 ote) 
ज्ञाननेतमिति। ‘ara’ area’, तदेव ‘aa’ दृष्टिः, तत्‌ 
"समादाय Waal गुरुतश्च Weal ततः पर "वहि ' वेश्वा- 
नरम्‌ अनुभवरूपं “चरेत्‌' साधयेत्‌। साक्तात्‌कारस्य वङ्किता 
शास प्रसिबा; यधा 

“ज्ञानाग्निः CARRIE भस्मसात्‌ कुरुतेऽजुन" इति । 


[1 
ee ies ie: 


eres oe OE RS am म न FT शममः 
cen twee ry eee nda er Capea emer ~> ~ one 5 


(१) -एान्तिमा्मभः' tat (शन्तिमाभ्रुयात्‌' इति प्राठः चः ड वि्ितमूल- 
qaaga वद्यते। स एव च दोपिकारता याष््यातः। 
(र) क, aT । ख, wath 
(२) ख, HTS | 
१९१ 


स्र ब्रह्म विन्दुपनिषद दीपिका | 


यदा "वङ्कः प्रणवं “चरेत्‌, उच्चरेत्‌ ; वच्यति च, अग्नि 
शब्टमेवानुचिन्तयेत्‌ | श्रोमिव्येकाक्तरं ब्रह्मेति । शब्दस्याग्निता 
मुखजलवात्‌ “सुखादग्निरजायत' इति श्रुतेः, प्रका शकलत्वाच्च | 
अनुभवस्य विषयमाह निष्कलमिति(२ ० ए) । अनुभवस्य 
सखरूपमभिनौय दशयति, तदिति । ‘ad ज्ञानं ब्रह्माहमेव 
माकारं सतम्‌ । wast भूतानामधिवासोऽस्िन्‌ सव्वभरूताधि- 
वासं यच्च भूतेष्वधिवसति, यस्मादधिकमिति andl, सव्वानु- 
ग्रह-कटखेन वासुदव इति प्रसिद' तदहमस्मि, a ua वासुदेव 
इति ufae तदहमस्मि, स एव वासुटेव द sft, जोषेण्वरयो- 
द्म ण्येक्यमित्यथेः। दिरुक्रिः समास्या | 
नारायणेन रचिता खुतिमाचोपजोविना। 
अस्पष्टपदर-वाक्यानां दौोपिका त्रह्मविन्द्के ॥ 


दति ्रह्मविन्दुपनिषटोपिका WATT ॥ ४ ॥ 


अथातविन्दूपनिषदो दीपिका | 


— ey >--- 


Tae यधा विन्दतयुं हरति देहिनाम्‌ । 
अल्पग्रन्योऽप्यष्टखर्डोऽखतविन्दुस्तथा BaF ॥ १ ॥ 
थोगसाघनस्य प्रथमां पौटिकामाह, शस्ताणौति(र२१ग०) | 
मेधावोति । अध्ययनेन तर्काभ्यासेन Aerie कर्तव्या इत्यर्थः । 
यच्छरतिः | 

“feat मेधावोति, बालश्च ufwag निविंद्येति च" । 
स्मृतिरपि । 

"यस्त्व णानुसन्धत्े स धर्यं वेद नेतरः” इति । 
बरह्म-वियायाः परमं कारणं जोवितमिति शेषः। उक्कतावत्‌ 
चञ्चलं विदयदुश्मिषित-तुल्यं जोवितम्‌, ्रन्यधा' प्रकारान्तरेण 
कामन्यसनादिना Aqeaq न frag, शास्रायधौ लेत्येतदथ- 
साच्तात्‌काराय प्रयतेत; WAAL TATA योगाभ्यासः) 
यदा, ब्रह्मविद्यायाः परम" कारणम्‌ अध्ययनम्‌ अन्यधा ज्ञान 
मप्राप्य aqua, “उल्कावत्‌' दौपिकावत्‌; यथा दौपिका 
तमसि माभ weal Vea नोतखज्यते, तइत्‌ शास्त 
साक्तात्‌कार-पथन्सं नोत्‌ खजेदिलथेः। बओह्धारं रथं गतिहतु- 


य कऋमतविन्दपनिषदषै दीपिक, 


लात, रथः ओंकारः; शविष्णुम्‌' उकारदेवतां सारय कला; 
स Penal प्ररकः, तेन सारथ्यं सम्भवति। श्रकारदेवतायो 
ब्रह्मा, तस्य यः: (लोकः ब्रह्मसदन, तस्य पद्‌ मागः, तदन्वघ्ण- 
शोलः, मकारदेवतायो UZ, तदाराधनं तत्परः परायणः, 

तावदिति (२१०) | “रथेन Weta तावद्गन्तव्य, यावत्‌ 
‘qqufa’ गन्तव्य गच्छन्‌ तन्मागं खितः; समासान्तविधेरनित्यत्वा- 
दप्रत्ययो न amt fafa’) यदा तदेत्यध्याहारः ; यदा 
रयस्य पन्था; रथपथः ; समासान्तोऽकारः ; तस्य ara’ fafa: 
निद्ठत्तिभवति ; wa fasfafaam ada; तदा ‘fear 
कियत्‌ कालं विलम्बा रथम्‌ “उत्‌र्ज्य' त्यक्ता (गच्छति साध्य 
साधनभाव-रहितं स्थानं प्रविशतोत्यथं:, साकारोपसना-परि 
बासित चेतसो यतयो ब्रह्मपदवोमनुप्राप्य प्रब्रजन्तौति aye: | 
"मात्राः अज्ञारादयः, तासां fay’ जागरितस्थानो वद्धिः wa: 
ang इत्यादि, तस्य ‘ue स्थान जागरादि त्यक्ता “शब्दनः 
खरेण "व्यच््रनेन च मकारे ण(९) ‘afsa’ रदित (२) । we 
ww स्वरातिरिक्ेन मकारेण अन्तरद्गसाधनेन “aT पद्‌ 
तुरीयाख्य गच्छति | 

शब्दाटौति | (atte) शब्दादरौनि पञ्च विषयाः" तदुप 
लत्तितानोन्द्रियाणि “अतिचञ्चलं' सव्वन्द्रिय-विषयव्यापि मनश्च 


~~न ee 


ष्णि RET I Se रिषि 


(१) faa इत्यव; स्थिला दति पाठो घ.ङ, fefea मलपुस्तकद्वये दोपिकायाश्च 
द्‌ श्यत) 


` (२) क, चस्प्मकारण, SAAT | 


(३) "भआएव्दव्यञ्जन-वजिता' “ay “शब्दयञ्नन-वजिितं' दति च. fafsa aa 
पुसकदय द)ो,पकायःश्च विद्यत | 


अमुतविग्दुपनिषद) दोपिका | = 


"त्रासनः" सूधस्थानोयसय, रश्मय इति, "चिन्तनम्‌" आलेक्यापा- 
ट्‌ नमिति यावत्‌, स प्रत्याहार इत्यधेः ; तदुक्त याज्नवल्केगन | 
“यद्यत्‌ प्यति Aaa पश्येदाानमातनि | 
प्र्याद्ारः स च प्रोक्तो थोगवद्विमहासभिः" ॥ इति । 
प्रत्याहार इति (२१०) यम-नियमासनानि तु बाह्याङ्ग- 
ara न गणितानि(*) । यम-नियमी तु ; 
'“अहिसा सत्यमस्तयमसङ्गो को रसञ्चयः | 
आस्तिक्य ब्रह्मचर्यञ्च मनं WA च्षमाभयम्‌ ॥ 
नोच जपस्तपो होमः सदतिष्यं सुराचनम्‌ | 
तोधाटनं पराय हा तुष्टिराचागध-सेवनम्‌ | 
युते यमाः सनियमा उभयोददश स्मृताः ^.) ॥ 
इति द्रष्टव्यौ । ‘aa’ मननं समाधिः निदिध्यासनं “रुचिर 
मनोहरं गुरूपदिष्ट रूपं ‘faata ध्यायेत । रुचिर इति 
(२२प्र०) | “रुचिरे' चिन्त्यमाने सति TAH कुर्य्यात्‌; चकारात्‌ ` 
ककम; तया वायोः 'आकर्षणम्‌' अन्त नयनं FATT । 
प्राणायामचयं ु्यीदित्याह, प्राणायामा इति(ररए़०)। प्राण 
यामाः निरोघाः ‘aa? चिविधाः। प्राणायाम मन्तमाहः सव्या 
इतिमिति । व्याहृति िरसोरपि सप्रणवत्व बोदब्यम्‌ ; तदुक्तम्‌ ; 
Coat एतां सदेतेन AAAS शभिः सह । 
वि्जपे दायत-प्राणः प्राणायामः स उच्यते”॥ इति। 


[ककन 9 7, रिक 


(१) ख, न गणितनि पञ्चात्‌, area वासनानि | 
(२) नियमस्य द्वाद श्लससिन्‌ वचन न ama; अतौ वचन [मिद मग्एद्सिति 
सुधी भजेयम्‌ | 


ee = कन 


en ~ = — 
— —- 


८६ च्यमतविन्द्‌ पुनिषदौ दौपिका | 


एताः सप व्याहतो, ‘car’ गायत्रोम्‌, (एतेनः शिरसा, 
"एभिः" प्रणवैः ; शक्तौ सत्यां तिः पठेत्‌,(९) अगक्तो तु was | 

प्रयेकं रेचकादौनां लक्षणमाह, उत्‌ ्तिप्येति, (२२०) | 
वायुम्‌ ‘safaw ag नोत्वा ्राकाशम्‌' set कत्वा निरा- 
त्मकं प्राणरहितम्‌ ; 

Carat देह-मनो-त्रह्म-स्रभाव-्टति-वुहिषु । waa वापि" 
द्रति, अपिशब्दात्‌ प्राणे चति विश्वाभिधानात्‌। ‘arara 
प्राणं" Waa योजयेत्‌, स रेचक इत्यथः, 

अनुच्छरसेदिति(२२प्र०)। नजस्तिडग समासः | उच्छासानु- 
ara न कुर्यात्‌ ; किन्तु निगरण लत्तण-मनुच्छासभेव Fata, 
स एव ग्होत इत्युक्तत्वात्‌ । वक्तणेति। उत्पलस्य नालभिव 
वायुसच्चार हेतुलात्‌, तादृरेन aay वायु निराखथं' वहिनिगतं 
कत्रा यदवस्थानं स कुम्भकः; प्रकारान्तरेण कुम्भकः एवमिति | 
` यथा वहिः क्तः, तथा वक्ष “ग्रहीतव्यः अन्तनयः। नौला 
wea इति दिविध game लक्षणम्‌ ; तदुक्तम्‌ | 
“पूर णादि-रे वनान्तः प्राणायामस्त वेदिकः । 
रेचनादि-पूरणान्तः प्राणायामस्त्‌ तान्तिकः'” ॥ इति। 
प्रत्याहार-प्रणायामयोलत्षणे उक्ता धारणां aafad तद- 
धिक्रारिण शान्तं लच्तयति, अन्धवदिति (ररर) पश्य = 
शिष्य! इति ुतवचः; ति' तव सोयं दें काष्ठवत्‌ पश्य fac 


OS GE OE म ee Re न eh > ~ ~ > ~ ~~~ कार ~~~ ~ [1 का 


> ie ee "कज > भिण 


(१) विः परदित्यनन्तरं क,चिक्छित-पुस्तके ‘aceite qv fa, ख, fafea 
पुस्तकं “कुम्मकम्न क्तादितरो दृति qaqa दश्यत, 


अमृतविम्दूपनिषदो दौपिका। ८७ 


भिमानितया; प्रणन्तस्यापोति(९) । इदमेव लक्षणम्‌ ; अन्धस्य 
यथा रूपाहिकारो न भवति, तदत यस्य रूपदशनेऽप्यवि क्रियं 
मनः, काष्ठवत्‌ देहेऽप्याखारहहितः, स प्रशान्त इत्ये: । मन 
द्ति(२रप्र०)। “मनः मानसं ‘agen arene “rar 
विचिन््य आ्रासनि' बहौ प्राणे वा सङ्कतिप्य आमानं प्राण बि 
वा धारयित्वा fertrac यत्‌ तिष्ठति(*) सा धारणा उक्ता । 
चतुणां aauqa शिष्टयो स्तक समाध्योराह, आगमसे- 
ति(२२प्र०) | श्रागम-विरोधेन ऊहने वाह्यता-प्रसङ्गात्‌ ; यं (र) 
aa’ प्राप्यापि दृष्टापि अवमन्येत श्रवजानौयात्‌ यदथपि(* 
ब्दादिष्टमिति लभ्यते, यं प्राप्य wana न रोचते, स समा 
धिरिलर्थः, “a war aad लाभं मन्यते नाधिकं ततः” दति 
Tata. । (मनोमयोम्‌ (२३०) आत्चिन्तनरूपां चक्रमन्ता- 
दिना दिग्बन्धादिरूषां वा ‘AGA मर्डलब्राह्यणम्‌ आदित्य 
Saat “यदेतन्मण्डलं तपति" दत्यादिरूपम्‌। पद्मकमिति | पद्म 
कादीनां लक्षणानि योगयाज्नवल्छेय(५) उक्तानि । 
“ऊर्व्वौरुपरि awe! HAT पादतले उभे । 
पद्चासनं भवेदेतत्‌ सव्वषामपि पूजितम्‌ ॥ 
STAAL सम्यक्‌ TAT पादतले उभे | 
ऋजुकायः समासोनः सस्तिकं तत्‌ प्रचक्षते ॥ इति | 
ततैव प्रकारान्तरेण खस्तिकसुक्तम्‌ | 
५सोवन्यामासनः पा शव Tat निकष्य पादयोः | 


क wees Sle > = न> = ~= = —_— 
a = "गीतं 
~, >~ 


। (१) ख SUIS अन्यखापौति | (२) क, यः विष्ठति | 
@) क, ल । (*) ख, vere (४) कः योगि erga aT 


aa ana faery faaet दीपिका) 


सव्ये दक्षिण-गुलफन्तु दक्तिणे दस्िरेतरम्‌ | 
एतच्च waa प्रोक्त सव्वंपाप-प्रणाशनम्‌”॥ इति । 
“गुल्फौ तु हषणस्याधः Aaa: पाश्वंयोः Fada । 
पाश्व.पादौ च पाणिभ्यां दृट्‌ बद्धा सुनिखलम्‌ । ` 
° we ` © 23 : 
भद्रासनं भवेदेतत्‌ सव्वव्याधि-विषापहम्‌" ॥ इति 
योगासनं सिडासनम्‌ ; aga दटरप्रदौोपिकायाम्‌ | 
योनिस्थानक(*) मङनत्रिमूल-घटितं कत्वा es विन्यसेत्‌ 
~ oN AN ra क ४ र 
we पादमधेकभेव नियत कछला सम() विग्रहम्‌ | 
wry, संयमितेन्द्रियोऽचलद गा(२) पश्यन्‌ वोरन्तर 
चैतम्मोत्तकपाट-भेदजनक सिदासन प्रोच्यते ॥ इति । 
मतान्तरे च । 
“भेटादुपरि विन्यस्य सव्यं गुल्फ तथोपरि | 
गल्‌ फान्तरञ्च fafaa सिद्धासनमिदं भवेत्‌ ॥ 
uaa सिदासनं प्राहरन्ये वासनं विदुः, 
° ~ © 9 _ अ 
गुपासनं वदन्त्यन्ये ATH ATTA GT") ॥ 
यभेष्विव मितादहारोऽप्यदहि मा नियमेष्विव | 
qa सव्वं सनेव क.*) feat: feared विदुः ॥ 
(१) क, योनिद्वारक; ख. योनिद्रारक; दटप्रदौपिकायान्त्‌ योनिम्धानकमिलि। 
(२) क, हदये धल्वासनं; ख, इद धृता मलं; दरप्रदौपिकायान्न्‌ नियतं छलना 
सममिति, 
(द) क, वद, ख, ऽच्लद्ा, दटथ्रदौीपिकायान्त्‌ ऽचलद्‌श्ा दृति | 
(५) ख, भ्रिये!; दटपदोपिकायन्त्‌, मक्कासमं .वदन्ताकं sR पर 
ata are: | (५) क, ख, सव्न॑[सनष्वः। 


मत चिन्दुपनिषदौ दी पिका । te 


चतुर शौति-पोठेषु fata सदाभ्यसेत्‌ | 
fe-anfa-aeay सुषु्रामिव नाडिषु""(\) ॥ इति । 
योगाथमासनभिति वा। उत्तरेति(ररष०)५ योगस्य 
उत्त एमागे-्रदल्ल(त्‌ । नासिकेति । एकं नासिकापुटम्‌ अङकष्था 
पिधाय “एकेन पाष्ठन मारतं वायुम्‌ आक्लष्य श्वारयेत्‌' अन्त 
स्तम्भयेत्‌, “afe’ तेजोमयम्‌, भयप्रकाशकश्च शब्दमेव भअभि- 
चिन्तयेत्‌ । | 
कं शब्दम? द्रत्यपेत्तायामाह, भ्रोमिलेकाक्षरमिति(२३०)। 
श्रोमिलेतेनेव wae “एकेन पूरणातिरिकेन(९) maa रेचयेत्‌ 
वायुं ; तदुक्तम्‌ | 
“बहपद्रासनो योगी प्राणं चन्दरंण पूरयेत्‌ | 
धारयित्वा यथाशक्ति पुनः Gary रे चयेत्‌। इति । 
दिव्यमन्तेण प्रणवेन ्राममल-च्यतिं शरौरमल-नाशं 
नाडोशषि, प्राणायामे नीडोमलाः wafer, ततस्तासु वायु- 
प्रचारो भवति । श्राममलः' पापं, तस्य अति" नाशम्‌ इति 
वा; तदुक्तम्‌ । 
^निलमेव प्रङुव्वींत प्राणायामास्तु wigs | 
अपिभ्चूणहनं मासात्‌ पुनन्हरहः कताः ॥ इति । 
“gard प्राणायामः पाप दग्धा श्यायेत' चिन्तयेत्‌ ‘gala’ 
शष्टमेवाभिचिन्तयेदित्युक, क्रमशः अनुक्रमेण श्रकारोकार- 
मकाराईमात्राः लोक-वेद-देवाग्यादि-सहता घोषिपयादिमातराः 
(१) (दासक्तति-सशटकख argiat मखंणशोधनम्‌"-एूति टगप्रदीपिकाथां पाठः। 
(र) क, पुवंकातिरिक्तन ।, 
१२ 


९० अमत विन्दूमरनिषदौ दौ पिका । - 


क्रमसहिताख ध्यायेत चिन्तयेत्‌, we wer ‘fafeta उञ्च- 
रोत्‌; अतर मन्लेत्यविभक्तिको निदशः(१) । wate | ‘ear 
अरशौति-प्रणवाहठत्तिपययन्तं धारणम्‌; तदुक्षम्‌ । 
“प्रातमेष्यदिने सायमद्ैराचे च Waar | 
शनेरशोति-प्न्तं Wat समभ्यसेत्‌” ॥ इति । 
अतिस्थलां ततोऽप्यधिकाधिकं धारणम्‌ ; एवं स्थुला्या 
मातावाम्‌ अतिष्यूलायाच्च मात्रायाम्‌ रतिम्‌ अतिशयम्‌ ae 
नयेत्‌, मावासखतिशयं न कु्यीदित्यघः। कस्मात्‌ न Reta? 
प्रत्यत अ्रतिशये शोघ्र' सिहिभेवति ? इत्यत आह, अतिक्रम इति 
(२२०) । एवं fe वायोरतिक्रमे दोष उक्ताः, 
“feat श्वासख कासश्च शिरः-कर्णीदि-षेदना । 
भवन्ति विविधा दोषाः पवनस्य व्यतिक्रमात्‌” ॥ इति । 
तिग्धगिति (Rate) । तिथक्‌' श्रगरे धावन्तीम्‌ "उष्म 
भ्ाकाश्रगामिनोम्‌ ‘ray? वा चरणन्धस्तां टिः नेचकान्िं 
"विनिधाय vat 'मद्दामतिः' स्थूललच्यः, fax’ feta, 
‘ert दृढ़ासनः। दष्टे स्ति कत्वसुक्षम्‌ । 
“श्रन्तलं त्त-वहिरं टि निंभेषो खेष-वर्जिता | 
एषा हि शाग्भवौ मुद्रा सव्व न्वेषु गोपिता" ॥ इति । 
ऊदत्वमप्यक्तम्‌ | 
“श्रकमेरन्तगंता दृषटिसुद्रा भवति खेचरी । दति । 


न~ 1 a 


(९) marred विनिदिभेत्‌ इत्यव घ, ड, चिकरितपुलकद्ये an? मन्त्र 
दिं ~ ~ 
fafgua’ इति पाठः, स एवच नारायणेन ara: | 


अमतविन्दु पनिषदोौ दौपिका। ६९ 


अधस््वमप्यक्तम्‌ | 

“cen निश्चलतारथा afeca: पश्यन्‌” ॥ इति । 

“विनिष्कम्पम्‌(९)(२ २०) विशेषं ण निष्कम्पम्‌ "योगम्‌' उत्तमं 
योगं तदा अभ्यसेत्‌ | निष्कम्पोऽप्युत्तमो योगः, सकम्परो मध्यमः, 
सखेदः WHAT ; तदुक्तम्‌ | 

“कनोयसि भवेत्‌ खेदः कम्पो भवति मध्यमे । 
उत्तिष्ठ्यत्तमे प्राणरोधे पद्मासनं सुह; ॥ इति | 
कम्मात्‌ निष्कान्तः" अग्रेगतः, fram उत्तमः, विशेषण 
निष्कम्पः अत्युत्तमः, त समभ्यसेत्‌ । 
तालेति (२३०) | अयं पदाथा AAMT कालतः" कालेन 
नियतः" एकरूपः Wal! कः Gers? एकतालौ वायोः 
कालतवहिः खलस्य मध्ये प्रषेशः,(र)मध्यखस्य च वहिरनिगमन, 
सा नियतकाला भवति ; यावत्‌ काला पूबदिनं, तावत्‌कालव 
परदिने, इति मात्रा नियतकाला भवति; अन्यथा HUST 
भविवरे भवति,र) 

Het पूरणे चेत्‌, चतुःषष्टिः Gara Bana रेचने इति; 
"योगः समाधिः, सोऽपि नियतकालः; अन्यथा कल्पयन्तं भूविवरे 
समाधिखस्(*) विदेह-कैवल्याभाव-प्रसङ्गः । धारणा मनः सङ्‌- 
रपकमित्णादि-लक्षणा, सापि धारयेत पञ्च घटिका भवरोग- 


~~~ ~ 
(१) “विनिष्कम्पः cua 'विमिष्कम्पस्‌' दति पाठो ध, ड, चिद्ितं मृलपुलकद्धय 
दपिकाथाश्च विद्यते | 
(९) ख, मध्ये MIG TI | (६) ख, सृवि भवति | 
(४) ख, समाधिमनद | 


3 waa farcafaqwet दो भिकः । 


विमुच्यते” इत्यादौ नियतकालैवो्ा ; श्रोजनं'(२३प्‌०) सयोनं 
प्राणापानयोः; aur gates चेत्‌ षोड़श प्राणायामाः, तिं 
परदिने तसो न्ना अधिका वान भवन्ति। द्वाद्मातो बोगो 
नाद्विन्डावक्रः, सोऽपि कालतो नियतः स्मतः; परस्मर तुल्य 
काला एव चोषिख्यादयो ध्येया इत्यथः। भध च तालादिः() 
कलिऽपि कालती नियतः स्मतः, नियतकषालभेव फलं ददाति 
ufcferd, नतु कालापरिच्छिव्रं फल ददटातौत्यधः 
तरिं कालापरिच्छिव्रं फलं किम्‌? इत्यत are, अरघोषभिति 
(२३०) । यदक्षरं तदपरिच्छिवफलमित्यथंः, तत्‌ किमकारा- 
दिष्न्यतरत्‌ ९ न इत्या, (अघोष वर्गाणां प्रथमाः, दितौयाः, 
श्-व-साश्ाघोषाः; ततोऽन्ये घोषाः; तच्र भवति । afe फल- 
aad agd नेत्याह, भअव्यक्ञनमिति । तदि अचः Screed 
नेत्याह, wacfafa । न खरत्वं यस्य तदसररम्‌। तदहि अ्र-कु- 
इ-विसजनोयानां कण्टः, “द-चु-य-शानां ताल, उ-पूप्मानौयाना- 
मोष्टो, AGT नेत्याह, च्रकर्डताख्वोष्ठम्‌, TAC, श्रकरटोत्‌- 
पन्नाविवक्तितत्वादसन्धिः; सन्धौ तु MATA छन्दः स्यात्‌ | तद्धि 
नासिक्ागुखारस्य तद्रूपं Aare, wafanafa । afe ऋ-दटु- 
र-षाणा मू, तदन्तभूतं नेत्या, अरेफेति। “Vasa? Tarai 
qi, qe waited: | तहि ख-तु-ल-सानां दन्ताः, तदं 
नेत्याह, उभयोष्ठवजितमिति। उभो sey आआावरकौ थस्य 
उभयो दन्तः, तेन तदुश्वार्ययो वर्णः, aa भवतोल्यथः | यद्यप्य- 
व्यस्त नमश्वरभिति ada प्रतिषिद्धम्‌, एतावन्तो fe वर्णः, 
(१) श, विषयताखादिः। 


अपतविन्ुदभिवदो रीपिक्षा | ९३ 


यषयश्चनानि Ba, तथापि सामान्यतो विशेषतश्च प्रतिषधाधं- 
मनघोषायुपादानम्‌ | 
afe किं तदक्षर ? यस्य(\) eae वक्तव्यम्‌, इत्यत आह, न 
रते कदटाचिदिति(९३०)। नादान्तख' परं णान्तमिलयधं, 
यत्‌प्रतिपादनादष्टतविन्द्रिति प्न्याभिधा। «wary योग- 
प्रकिया(९)। यम-नियमाभ्यां च्षपित-वाष्यदोषः, fala 
तोधादिरैे सिषन्षवै वा सिदह-खस्तिक-पद्य-भद्र-सिदा्यन्धतम- 
दासनमालम्बा नियतमुक्‌, | 
धोतिवस्ति च Afra) area नौलिका तथा | 
areata’) खेतानि षट्‌ कश्वाणि प्रचक्तते । 

aN: कमि प्राशसंयमेरेव वा शहनाषोगणः, प्राणायामा- 
भ्या सेन सिदकेवल-कु्कः, श्रङृष्टादि-मूरीन्त-मग्-प्रदेशेषु प्राण- 
मनो-धारणाभिः प्र्याहतेन्दरियगणः, एृथिव्यादि-पञ्चधारणाभिः 
शडमभूत-भौतिक-तत्वः, सगुण-निगण-ध्यानेः चपरिततमोमलः, 
उ्मनोभाव-लक्षणं समाधिमा ररक्ष, षट्‌ चक्र भेदेन दादशान्त 
ब्रह्मरन्धुमातिष्टेत्‌। तत्‌प्रकारस्त॒मूलबन्धोडडया नबन्ध-५) 
जालन्धरवन्पेः महाबन्ध-(९) महाषेध-शक्िचालनेखापा नखमपान- 
वायुसूद्गमाक्रश्वा,() तेन मूलाधारगत() तिकोणस्थममिन 
प्रज्वा, तेन कन्दोत्थां कुण्डलीं सपाकारां पिम-देहभागेन 

(१) क, ख, तद्ध । | = 

(3) क, योग्यप्रक्रिया। (द) क, नोतिख। (४) ख, कपारुभामि | 

(४) क, waaay fears, ॥ मूलबन्धो काणवन्ध- | 


(€) छ, HUTT | (9) ख, माक्र्चाल | 
(८) च, ASAT अमत्‌ | 


९४ wa विन्दु पनिषदो दोपिका। 


पूवे देहभा गमषटधावेच्य, मुखेन पुच्छ Va, FIT WAU 
मुखे प्रवेश्य,. gat प्रताप्य, तानेन प्रबोध्य, रोधने सुषुम्‌णा(१)सुखं 
विरलोक्षत्य, vara, aa साम्निशिखं वायुं मनसा प्रवेश्य, वंश 
देशस्य -व शाकति-सुषुम्‌ णायाः पवस्थानोयानि चक्राणि श्रोष्कारं 
ससुचरन्‌, मनसा विष्णुविन्तन-सनायेन वायुम्नि-सहायेनं 
भिन्दानो, aft सहस्रदलमाक्रामेत्‌, इति । तदुक्तं ₹ंसोप- 
निषदि । “तं fafear a सत्यमेत ; गुद मवष्टभ्य, भ्राधारा- 
हायुमुत्याप्य, स्वाधिष्ठानं त्रिः प्रदक्षिणौक्य, मरिपूरकञ्च 
गला, अनाहतमतिक्रम्य, विशदौ प्राणान्‌ निरुष्य, श्ज्ना- 
मनुध्यायन(र) awl’) तिमात्रोऽहमित्यवं सवदा ध्यायन्‌ 
इति । 

न च प्रणापानयोयुगपत्निरोषे शूल-हिक्षाघ्ा नादि-(५) दोष- 
प्रसङ्ग इति ara, गुरूपदिष्ट-बोघधच्रयस्य युगपदनुषितस्य 
महिमनः, श्रत-मुखस्य afea:, अरसृत-मुखस्य जलपर्म-घटस्येव 
टौषानवकाशात्‌ । शरस्य च योगस्य फलमत्तरावगतिरूपं स्वर 
व्यच्नन-वजिं तमिव्यपक्रम्य अ्रघोषमित्यादिना उपसं इतम्‌ | 

षट्‌ कञ्याणि यथा- 

चतुरङ्कल-विस्तारं सिक्र (५) वस नैर््र॑सेत्‌ | 
ततः प्रत्याहरद्चतदाख्यात(९) धौतिकर्म तत्‌ ॥ १॥ 


(१) ख, तानेन प्रबोधनेन सष मृणा | 
(२) ख, विरुष्यान्ञानम दुष्यायन | (३) ख, ग, ब्रह्मरन्ध ध्यायन | 


(४) क, ध्यानादि | इरश्रदो पिकायां ‘waa’ इति पाय | 
(€) ख, दखिखम्‌। 


अमृतविन्दु पनिषदी दौपिका । ey 


MEN जले UTA, arava azteca: | 
आधाराङ्श्चन कात्‌ प्रख्यातं वस्तिकग तत्‌ ॥ २ ॥ 
सूत्र वितस्ति सुखिग्ध' नासानाले प्रषेशयेत्‌। 
सुखातरिगंमयेवेषा मेतिः (९) सिेनि गद्यते ॥ 2 ॥ 
twa निश्चलद्टशा स्‌ ल्य समाहितः(र) | 
श्रय सम्पात-पय्येन्तमाचार्यसराटकं मतम्‌ ॥ ४॥ 
श्रमन्दावत्तंेगेन(*) तुन्द' सव्यापसव्यतः | 
नतांसो श्रामयेदेषा नालो गोलेः(५) प्रशस्यते ॥ ५॥ 
AAT लोहकारस्य र च-पूरौ ससम्भ्रमौ | 
कपालभातौ विख्याता कफ़टोष-विशोषिणो” ॥ ६ ।दइति । 
बन्धत्य क्षरिकायां व्याख्यातम्‌। महाबन्धो यधा | 
“ofa वामस्य पादस्य योनिखाने नियोजयेत्‌ | 
वामोरूपरि संस्थाप्य दक्तिणं चर णन्तधा ॥ ९ ॥ 
पूरयित्वा ततो वायु हृदये चिवकं हदम्‌ । 
fara योनिमाक्रञ्च मनो मध्य नियोजयेत्‌ ॥ २ ॥ 
धारयिता यथाशक्ति रचयेदनिलं शनेः | 
सव्याङ्ग च समभ्यस्य TUF पुनरभ्यसेत ॥ २॥ 
मतमच्र तु केषाञ्चित्‌ wre विवञजंयेत्‌ | 


SS शभक कम किक Se SED ES, 


(१) क, पायो) (२) क, ख, नीतिः | 
(१) ख, सुलच्य qearfea: | (४) क, मन्दा वक्योमेन | 
(४) नाः दृन्छियार्ि लानि गरहन्तोति ater योगिन; दोपिकायान्त 


ate: दति GIs: | 


९६ अमृत विन्द पनिषदो द्‌) पिका | 


राजदन्तदयं तच जिद्भयोक्त' भवेदिति (१) ॥  ॥ 

श्रय खल्‌ मदहाबन्धो मदहासिशि-प्रदायकः। 

कालपाता(८) मदहाबन्ध-विमोचन-विचन्तणः(?) | 

अयश्च सर्वनाङोनाम्‌ बंगति-(*) प्रबोधकः"॥ इति । 
मदावेधो यथा | 

“महाबन्धख्िलो(*) योगौ कत्वा Geared: | 

वायुनां गतिमाक्ष्य नितं करटमुद्रया॥ १॥ 

न्यस्त हस्तयुगो war निग्धलं (९) ताडयेच्छनेः । 

पयदयं समाक्तष्य वायुः स्फरलि मत्वरम्‌ ॥ २॥ 

सोम-सथाग्निबन्धाय जायते वाख्ताय बे) 

ANIM समुत्पत्रा ततो वायु विरे चयेत्‌ । 

महावेघोऽयमभ्यासास्रहासिडि-प्रदायकः"॥३॥ श्ति। 
श्रक्तिचालन वथा | 

पुच्छ WEE भुजगो सुसामुद्दोधयेदधः | 

निद्रां विहायसा ऋता ayafasa RTE ॥१॥ इति । 
अरन्यत्रापि। 

सन्ततो वङ्किना तत्र वायुना चालितो यदा | 

परसा HURT प्रबोधं याति तत्तदा wen इति । ५ ॥ 


जामि ie ७ बाम [0 1 10 क 
eer 


TS Me ae णि म कक 1 
"~~ न ल ज ee पणि et 
७.० 
= षणि 


(९ क, राजदन्त रूपं तच Ferg ate भवेदिति, 

(२) ख, कसप्राष | (२) क, विहसशषः। 
(3) क, सब्बनाङोमां सद्रागति | 

(५) क, aera घस्ितो 

(९) क, निभतिं ; ख, स्फिक्ञैनं | 


अमतविन्दूनिषदो पिका | ९9 


Aq UUM तव प्रदेशे केनोपायेन नेतव्यः? इत्याह, 
येनेति (२शए०)। रमो योगौ aa मनोलक्षणेन करणेन 
"मागः गन्तव्यं ‘ama’ प्रभिश्य गन्तव्यतया निश्चिनोति, प्राणः 
‘Aq’ एव मनसा संह aa ततर याति, मनमा तत्तत्‌स्थाम-ध्यान- 
मेव तत्र मूलाधारादौ प्राण-प्रवेशे उपाय इत्यथः । यतोऽयं प्राण्‌- 
प्रमे उपाय उपदिष्टः, sal fad सन्माग-गमनाव' सुषुम्णा 
Hanae 'समभ्यमेत्‌' मनोघारणादि Gata | 

ननु येन मनो याति, तेनेव प्राण इत्यवगन उपाव: ; तयी. 
मौगः(९) क्रामति? इत्यत are, दिति (rage) “Ee! मनसः 
'वायोच्च' प्राणस्य SIX) प्रवेश-मागः, सुषुम्णा्यमूददार aaa, 
कण्ठादि मूर्हान्त पृष्ठवग-गामि quem हारमम्तौत्यथः। तत 
we किमस्ति - इत्यत ग्राह, अतः परमिति (२०) रतः 
Wa eae मोच्तदारविलं गिरो भित्वा निगतमस्ति, 
Mag (हारम्‌ उपायो ब्रह्मलोकः, तस्य कामविवरम्‌ | 

ननु ब्रह्मलोकस्य क्रममोक्तस्थानलात्‌ सूशमर्डलं व्यव- 
धायके सति कथं तत्र गतिः? इत्यत आह, शुषिरं मर्डलमिति 
(२४०) । सूथमण्डलस्य रसरच्छिद्रता; “arfaal gaat लोके 
सुथमण्डल-भेदि नौ" cafe स्मतेश्चावसोयते | 

ala वजंनोयान्याह भवमिति। (२४०) (तुखविक्रमः' 
Sata, IMG श्ठययुक्ग ्षरिकायां प्रदशितम्‌ । € 

पञ्चमूत-धारणासु तदतौत-धारणासु च HET WIIG 


१) ख, दत्यवगततथोपायो मागः: 


( १३ ) 


eu ` च्पमत विन्द्‌ पनिषदोपिव Uy 


wag? इति एच्छन्तं प्रति क्रमेणोत्तरमाह, पाथिव cafe । 
पाथिवः' एथिवीतच्च-धारणायामारितचेत्‌ प्रणवो भवति, तदा 
तस्य पञ्चमात्ाणि रूपाणि प्येयानि । ‘area’ जलतख-धार- 
णायासुपास्यत्वेन आितश्चदित्यथः। गन्धादेककगुण-ङासाग्मा- 
ATSTM द्रष्टव्यः we arafeafas "तुः" ्रव्याव्रल्ययः ; निरपे- 
्ोभूय अवमाचन्तु चिन्तयितव्यमिव्यर्धः। 
तहि पृवषां चिन्तनानां कोऽभिप्रायः - इत्यत ure, सिरि. 
मिति। (रश्णु०)। तत्तस्सिधिमभिप्रेत्य तन्तक्नोकजयाय तानि 
तानि पाथिवादि रूपाणि (मनसाः साधनेन श्रमना खयम 
आमनि बदा चिन्तयेदित्वथः। गगरे पदादिमदईपयन्त 
ततच्ूतस्यान तत्तद्तस्थान नोक जयो भवति, भ्रतस्थानारि, 
यथा । 
` भूमिरापस्तथा तेजो वायुराकाश णव च) 
एतेषु पञ्चटेवानां घारगा पच्चयेष्यति | 
पदादि जानुपथन्तं एथिवोसथानमुच्यति | 
WAT पायुपय्यन्तमपां स्थानं प्रकते ॥ 
आपायोहद्यान्त्च वङ्किस्थानं तदचते । 
अाहन्मध्वादुग्बवोमध्यं aaa TARR म््मतम ॥ 
त्रा BAT मवान्तमाकागमिति षाच्ते॥ इति॥ 
सतेन वो om, ता्‌ ज मो 
दिति (2 ४०) | a, male a 
तित्पव्वाङ्गतः; apapote. ॥ 
क प्रकाराणि सन्ति, तद्ध पर्येति 


अमत विन्द्‌ पनिषदौपिका | €< 


विगेषणम्‌ ; तिथक्चसुरङ्गल-मितस्य कष्टस्य Wits शः परववा- 
कुलं, तदेव मुश्चङ्कलम्‌, AEA | 
“विनाङ्कषटेन ओेषाभिमुष्टिमङ्गलिभिः हताम्‌ । (२) | 
चसुधो विभजेदेको भागे सुष्चष्नलः Bae” ॥ इति ॥ 
दादशाङ्गलता, पञ्चद्शाङ्गलता चान्यतरोक्ता; सातु मध्यमा 
्लि-मध्य पत्वं faerie ware लाभिप्राये ग, श्वासस्य स्थुल सूत 
तारतम्याभिप्रायेण वैत्यविरोधः। तथा च यानज्ञवल्काः | 
“शरोरादधिकः प्राणो दादशाद्ग ARTA: | 
चतुदशाङ्गलं केचिद्‌ वदन्ति मुनिसत्तमाः | इति। 
गोरच्तेण तु षड़धिकान्यक्तानि ॥ 
शट्‌ fared लो(:) हसः प्रयाणं कुरुते वहिः | 
वाम-दक्िण-भागेन ततः प्राणोऽभिभौयते" ॥ इति । 
वामे पञ्धदग, दस्तिणे च तथेति मिलिता fanfefa वान 
विरोधः, अरयमायम्यलनोक्तः(र) प्राणः, एष प्राणो यत्रप्रतिषठितः", 
यदाधारतेन महिमानं गतः स प्राण दति ‘ena: उपास्यतेन 
प्रसिहः परमासा | तरखलत्त णसुक्ला खरूपलत्षणमाह, वादयति 
| (२४०) 1 यो ate प्राणः स गोचरः विषयः ea दर त्यथः | 
अर्थादन्धस्बटृश्य इति खरूपभेदः | 
aq वाह्प्राणस्य जश्मायुषि कियान्‌ व्यापारः? इति we 
तस्य परिगणनस्य वद्वायास-साध्यलाददहोराचवव्यापार परिगणन 
are, अ्रशोतिरिति। एका श्रशोतिः षट्‌शतञ्च, तयोदश सह 
` (पक जमात ९, ख, षड विंशदङ्लो। (६) कः अमायन्यल ate 


@, सर्य मायम्यल नाक्रः | 


Yoo व्डमतविन्द्ूप तिषद्‌) पिक | 


af च, एको ल्तश्चाद्ोरालेण तावत्रिखठासः। waist, 
१९१२६८० | अनन मानन आयुनिश्वास प्रमाण गणनौयम्‌ ; 
खातिविरोधयिन्यः। तत्र fe “एकविंशति-सहस्राणि “ षट 
रातानि दिने fea” इत्यक्तम्‌ हसोपनिषदि च षटसडःख्यया 
एकविशति-सदस्ारणि षटशतान्यधिकान भवन्तोति | Wala- 
ते नासिक्य प्राणापेत्षया अन्यच Ta गणना; दहतु रन्धान्त 
राणि मुखादोन्यपेच्याधिकमङ्ख्याकतिः. नासिक्य प्राणे aefa 
रन्धान्तरेष्वपि किचिदहनं भवति, तनोक्तसडः ख्यासिडिरित्य- 
निरोधसिदिः। यदि तु षटसङ्ख्ययाधिकानि षटगतानोति 
नान्वयः, किन्तु गुणितानोत्यध्याहत्य षट्‌ सङ्ख्यया गुणितान्धेक 
वि शति-सस्राणि षट्‌गतानि उति व्याख्या, अ्धिकानोति च 
किञ्िदधिकानोत्वशोतिरेषेति व्याख्या sa च दगसहस्राणि 
लिङ्गव्यत्ययेन चयस्वोणि, तेन विंशत्‌ मदस्राणि इति व्याख्या 
आ ग्रोयते, तदा गुन्यानसङ्‌ AIMS: स्यात्‌ | 

धारगोपयोगितया प्राणादोनां ware, प्राण दति 
(२४० )। पञ्च प्राणा वत्तन्ते; तेषां aera आदयः “gra” 
प्रथममननकत्तो, स दि वत्तते इत्यथः । नन्वेकः सवष्वङ्ग षु कथं 
वत्तते १ अत va व्याहत्येति । विशेषेण ‘ea आवरणमा- 
च्छादनं कत्वा MAT. | wT ध्यानोपयोगितया antares, 
श्रथति (२१०) ga दति शेषः, पञ्चानामेव मु ख्यत्वात | 
aa) नाग-कून्भ ककर देवदत्त-धनच्ञयानां दशणानामपि भा- 
व्यम्‌ । याज्नवलकान तृ दशानां सखानानि कश्यानि aha | 


[णी 


(? ) कृ + मनन | 


अमुतविन्दु पनिषड प्रिव 1 | १०१ 


9। रकतेति (२५०) । रक्ञवणा यो मणिः "तत्रस्य aq 
प्रभः । "तस्य मध्ये गुदस्य मध्ये, इन्द्रगोपः कौोटविशषः रक्त- 
वरती aula प्रधमं दृश्यते! समानः ‘aa मध्ये" नाभिरेशस्य 
aa अर्चिः बह्किशिखा। योगसाधनस्य प्रयोजनमाह, यस्ये 
fa(’) (२५१०) । wed सहखदलम्‌ एक wired "चस्य 
साधकस्य एष मारुतो मण्डलं भित्वा मूदेनि याति मृस्फीटेन 
aaa कुत्रापि मतो ara थातोत्यथः। दिरुङ्गिनिं खया | 
दूति शब्द; WATT! | 

नारायणेन रचिता श्रुतिमाचोपजोविना। 

अरसपष्ट-पद-वाक्यानां दौपिकाखतविन्दके ॥ दूति 


अख्तविन्दुप निषदीपिका समाप्ता ॥५॥ 


— é - Ke a ee 


(१) क, तस्यति | 


1) ome eet pe RE ता 1 1 (व es 


अथ ध्यानविन्दृपनिषदो दीपिका | 


> ang # = eqn 
on eee) G ९) Cs: (1 "व 


Si ध्यानविन्द्हिंखर्डयं विंशाज्ञान(*) प्रधानिका | 
ध्यानस्य धार णादिभ्यो यदोत्याह विशिष्टलाम्‌(*)॥ ११ 
ध्यानस्य धारणादिभ्यो विशेष वक्तमिदमारभ्यतं | qelfa 
(२६०) । fadivfafa स्वकाग्यापलव्ा विस्तरो गम्यते; 
sat ‘Mev मेदकः नाशकः aa wa यदौत्यतः प्राक्‌ 
Maes वेधित्‌ पठ्यते, तया, 
“aera प्रवच्यामि योगिनां हितकाम्यया | 
UGA च पटित्वा च Wad: प्रमुच्यते ॥ १ ॥ 
faqata मदहायोमौ महाकायो महातपाः ॥ 
AWA यथा दीपो दृश्यते परुषो त्तमः" ॥२। इति । 
ततः “यदि शेलसमं पापम्‌” इत्यादि । तत्त योगतच्चोपनि- 
षद्ादिभूतम्‌, अव्र प्रमादतः पठितम्‌ । बोजेति। ‘ahaa 
स्य्टात्तरं मकारादि तयं पञ्चाणदणवोजायमिति dereafa- 
कायां वणानां वौजत्वात्‌ तस्मात्परं ‘fare feat ana: 
विन्दोः परे" भागे "नादं arerat स्थितम्‌ । तदुक्त सारदा- 
तिलके | 


न 4 cake 
ऋ चल ० 
न ae SO त-क a entree क ५ 
(0 7 श 


(९) ख; famaifa | (२) क, azare | ख. यदौत्याशाविशिखताम 


= ae 


ध्यानबिन्दु पनिषदोपिवेा | १०३ 


“सचिदानन्द्विभवात्‌ सकन्यात्‌,) परमेश्वरात्‌ | 
श्रासोच्छक्तिस्ततो नादो नाद्विन्दु समहः” ॥ इति । 
च शब्दाय खुष्टिहारा प्रणवखूष्टिरुच्यते | सनातनं faa 
aw निर्गुणं सगुणञ्च; तत्र निगुण यथा, 
निलयः aaa: Hen सदानन्दो fata | 
faare-cfea: arat शिवो Sa: सनातनः॥ 
तथा । fafad fara शान्तमानन्दमजमव्ययम्‌ | 
अजरामरमव्यक्त ANT aaa’) प्रवम्‌॥ 
ज्नानासकं ot ag aa aa हृदि खितम्‌ । 
aa बुद्ेः पर fast निगलं निष्कलं aaa’ इति 6 
सगुणन्तु शक्तिः ; यदुक्तम्‌- । 
“तच्छक्निभूतः स्वो भित्रोब्रह्मादिम्‌त्तिभिः। 
HA भोक्ता च REA सकलः स जगग््मयः" ॥. इति । 
aa रुष्टः क्रमः; wet सचिदानन्दातसनः शक्तिः(र) sepa: 
quaafiaat पाथक्येन TART । तदुक्तम्‌ । 
“तस्माहिनिगेता नित्या want विण्वसम्भवा” | इति । 
तथा । “शिवेच्छया परा शक्तिः शिवतच्वेक सङ्गता | 
ततः aftercare) सग तैलं तिलादिव"॥ इति । 
तस्याः Waals, तस्या एवोत्तरावस्थारूपः dararfe- 
व्यपदेशाः | तदुक्तम्‌ । 


(९) ख, सकलात्‌ | (९) क, अन्न ममकलं ।९) ख, स्बिट्‌ानन्दाद्राता 
wim: | 


१०४ ध्यान विन्द्‌ परनिषदोपिक्षा। 


“नादाकना प्रवा सा निरामय पदोन्बुरती । 
दा शक्तिः स्फरद्रूपा TEA AT तदा स्मता") ॥ इति । 
नादादिन्दः, तस्या एव घनोभावः क्रिवाप्रधान। विन्दः 
AAT | 
‘er तच्चसञ ज्ना(२) चिन्मा-ज्योतिषः सब्निधेम्तदा | 
वित्तिकौषुधनोभरुता कचिदभ्यति विन्दुनाम्‌ ॥ ofa 
तथा| “अभिव्यक्ता पराशकतिरविनाभावनलन्षणा। 
्रखण्डा पर चिच्छक्ति-व्याप्रा(२) fagfast fas: ॥ 
समम्त-तत्वभावेन विवत्तच्छा-ममन्विता | 
प्रयाति विन्द्भावच्च क्रिया प्राधान्यःनन्नणम्‌ '॥ बति । 
सच fare: गिव-गक्यभयावमकः, सोभ्य-नाभक मसम्बन्धरूप- 
शति त्रिविधः । faaraaat विन्द्सञज्ञः, गक्तयानमतया ata: 
WAM, WATRIT नाद्सजन्ञः, एतौ नाद-विन्दभ्यामन्येा 
तत्काययरूपो ; एभ्यस्तिभ्यम्तिखः saat जाताः; far creat 
ATSTMIB, AAA | ATAA | 
विन्द्‌ : गिवात्मकस्ततच ata WAR MAA | 
तयोयाग भवेत्रादम्तभ्यो जाता fanaa: 


॥ इति | 
ताभ्यः क्रमेण रुद्र-ब्रह्मरमाधिपा जाताः; ते च क्रमेण 
द्च्छागकिःक्रियाशक्तिज्ञानगक्ति-ष्वरूपाः, वदङ्कोन्हकप्वरुपिणो 


निरोधिकादन्द -विन्द्‌ -रूपाः(५) गकेगवावग्धाविशेषाः; णएषा- 


ee ~ -- = == ~= ~ ~ 


९) ख, यद्‌ wisi ; 
(९) ख, यद्‌ा शङ्किन्‌, Gear भवतः मा तद्‌ समता |. >) क, ATH | OR), 
अखण्डापरवच्छक्ति ara | 


(2) ख, निरोधक दं दुविन्दकपाः, 


ध्यान विन्द्‌ पनिषदहौ पिका | १०५ 


मिच्छा-क्रिया-न्नानामलत्वं शक्गि तदुत्यव्रलात्‌ ; ्रादयविन्दोरखण्डो 
नादमात शब्द aga खत उत्पव्रमिति। 

“क्रियायाः .शक्तिप्रधानायाः णन्दशब्दाथ-कारणम्‌ । 

प्रकते विन्द afr! शब्दब्रह्माभवत्परम्‌' ॥ इति । 

म शब्दब्रह्म, नतु USAGI, AAT स्फोटः शब्दरूप) वा 
वाष्यक्फोटः Wea तयोजडलात्‌ ब्रद्मशब्दानहत्वात, किन्तु 
चतन्यमेव शब्दब्रह्म, ATAA | 

“शअनादि-निधनं ब्रह्म TRAM यदत्तरम्‌। 
विवत्ततेऽधेभावेन प्रक्रिया जगतो यतः” ॥ इति । 
तदन्दुरूप एवास्येव(९) सबशरोरेषु शब्दतेनाविर्भावः | 
` तदुक्षम्‌। । 
| “सोऽन्तरामा तदा देवो ATSTAT यततं खयम्‌ | 
यधा संसानेन स भूयो वयतां गतः ॥ 

वायुना प्रेथमाणोऽसो fawrerfa प्रयाति हि” ॥ दरति । 

WRAWT परानाम शब्दावस्था, सेव WATE कुण्ड- 
fant शक्तिः; ततः पश्यन््यादिरूपेण बेदराशिराविभवति। 
दूयं weefe:; अधार्घरुष्टिः, war शक्तिभावमापव्रात्रादः 
रूपकाल-तहायान्‌-मायाघनविन्द्‌ रूपमापवरात्‌ रृ्टि-खिति-ध्वंसः 
निग्रहान्‌ ग्रह-काथथ-पञ्चक-कत्ता, श्रतएव जगत्रिमांण-वोजरूपो 
जगत्‌ AA सदाशिवो जातः; ततः क्रमेणेश-रुद्र-विष्णु-ब्रह्माण 
saat; सवदूषटिमूल-रूपादव्यक्तात्‌ रुष्टा खादिन्दोहान्‌ ; 
ततोऽहकारः, स विविधः; ततो वेकारिकां देवाः. तंजसा-. 


(9 +~ men 2) 


(१९) क, तद्धिन्द रूप्ररवस्येव । ख, तद्धिन्दरूपरवश्च व । 


( १४ ) 


१०८ ध्यान विम्दू पनिषद्‌ पिका | 


भागा" भागस्य यो भागस्तस्य तत्‌ ‘facaa’ He ब्रह्म BA, 
सर्वपरिमाणानाग्रयतेऽपि दुक्त्ततप्रतिषादनायातिसूच्छत्वोक्तिः ॥ 
यष्येति(२€प०) | ganar यथा “गन्धं खरूपं aaa । एवमिदं 
गन्धस्थानोयं देहादिषु ana इति ओषः | 
ननु तहिं र्हादयः क्र वत्तन्तं 2 इत्यत ate! एवमिति 
Cay अनेन प्रकारेण यथा स्वेषु भूतेष्वाा वत्तते, एवं 
सर्वाणि भूतानि वत्तन्ते। अत्रापि दृष्टान्तमाह, afuaafata 
समाहारदन्दः ; यथा सूते मणयो aaa, तददित्यथः। तदुक्तम्‌ | 
“सर्वभूतेषु यः पश्येद्भगवद्धावमात्मनः। 
भ्रूतानि भगवत्यात्मन्येष भागवतोत्तमः इति ॥ 
तथा | 
“मयि aafae प्रोतं aa मणिगणा इव” । इति । 
ध्यानाभ्यास-प्रदशनायोक्लस्यापि युनरभिधानम्‌। तिलानान्ति- 
ति(रञ्पु०)। तिलानां मध्यं यथा तेलम्‌ ‘afta? व्याप्य 
सितमिति, तथा awaaa इतिगेषः ॥ 
ननु कथ सल्यादसत्योह्नवः ? इत्याशद्कां दृष्टान्तेन वारयति, 
व्तमिति(रऽप०) । ‘aaa’ पणं gary निष्कला" आ्राङछतिमाचः 
न पारमाधिको। ननु छाया यथा ठक्तातिरिक्रा uaaa जगत 
ब्रह्मातिरिक्त चद्‌ दं तापत्िरित्याशङनक्याद् | सकल इति । यथा 
TAMAS | 
zeal गरुरूपेणान्नानतिभिरापष्हं साकार-खरूपं ध्येय- 
मित्याह, अतसोति(रण्पु०)। पूरफेणोपलक्तितं पूरणकाल 
इति यावत्‌, षोडशभिः प्रणव पूरयत्रकारम्रूत्ति विष्णु" नाभौ 


ध्यान विन्द पनिषद्ोपिका। १०९ 


खअरेदितिक्तेयम्‌ ॥ पितामहं “रक्ञगौ राङ्ग' कपिलवणे दि स्थाने 
कुम्भकेन विचिन्तयेदित्यन्वयः। अत्रापि चतुःष्टिभिः कुम्भयत्र- 
कारामकं चिन्तयेदिति ज्ञेयम्‌ ॥ रेचकेनोपलत्तित `चिलोचनं 
चिन्तयेत्‌ मकारमत्तिं ध्यायेत्‌ । हाविंशद्नीरे चयेदिति saa 
न 
ATA यान्नवर्कान । 
“वर्णयालका शेते CARICA HUA: | 
स॒ एष प्रणवः Wa प्राणायामश्च aaa ॥ इति ॥ 
AT परक-कुख्रक-रेचका ARITA ARTE ब्रह्म-विष्णु-रद्रा- 
का सेयलनोक्काः। wa तु ब्रह्म-विष्णु-रुद्रा इति ब्रह्मणा 
gfe ध्यानसुक्तम्‌; रन्यत्र तु खाधिष्टान va, न वचनस्य 
पथ्यनुयोमोऽस्ति | “विद्याा वि्यात्ान, व्यत्य येन प्रधमा, 
अधवा कत्तं विशेषणं विद्यावान्‌ साधक इत्यथ, ५ 
नाभौ हदि ललाटे च ब्रह्म-विष्णु-रुद्राणां ध्यानमुक्त ; तवर 
सथानव्रथपन्चारना() सुषुम्‌णरूप कनालत्वादेकभेवाभिप्रेलावान्त- 
रभेदं द्यति, श्रष्टपतमिति(र७्पु ) । अघः" पुष्यमध्ये, अव- 
खितं नाभिदेशे वत्तमान पुष्पम्‌ त्पन्नमाहः, ऊह ति । सव- 
देवमयमम्बजम्‌ | सवटेवमयातमकमिति कचित्‌ पाठः ॥ मण्डु 
काद्यावरणः(र) तदेवातकं | “MATA WAAR TA शतान; 
ग्रतग्रहणमाधिक्योपलत्तण ; तन मृलादि मृडान्तं TET 
सुषुम्‌णानालं, तत केविहादशपद्चमाह अपरे शोडशपद्मम्‌; 
अपरे बहतरपद्यमाहः, तद्यथा | 


न 
# विदा इत्यव frat दूति दौपिकासम्मतः पाठः | 
(र्‌) ख, AAA वरयपञ्नासना | (२) क, ख, मण्ड. AGATA | 


<a 


११० 


ध्यानविन्द्‌पनिषदीपिका | 


“ततस्त ब्रह्मे काले wasnt Tat | 
आघधारचक्र' प्रथम कुलदोपमननम्तरम्‌ ॥ 

ram ततः प्रोक्त खाधिष्टानामकं परम्‌ | 
Te करालचक्रश्च गद्वरातसकमेवच ॥ 
विद्यापदच्च चिसुखं feud कालदण्ड कम्‌ | 
उकारचक्रञ्च ततः कालहार करण्डकम्‌ ॥ 
दौपकं लोभजनकमानन्दललितामकम्‌ | 
AUTH VARS AAA कालभेद नम्‌ ॥ 
HAASE परमं पादक पदमुच्यते | 
RUA Ade पोषकं लोलमं ततः(*) tt 
नादावत्तं पदं wa तिपुरञ्च तदुत्तरम्‌ | 
कड्मालकमतश्वक्र' विख्यातं पुटभेदनम्‌ ॥ 
मायि विराकाच(र) बन्धे ज्चलन-सञ्क्षिकम्‌ | 
अनाहतं AA YS व्योमचक्रं तथा भवेत्‌ ॥ 
बोधनं ध्रवसजन्नच्च कलाकन्दलक ततः | 
क्रौञख्भेरुण्डविभवं डामर कुलपोठकम्‌ ॥ 
HARA दलं CAAT चेव महद्रयम्‌। 
घोराभेरव-सजन्नच्च वि शिः कण्ठमुत्तमम्‌ ॥ 
TUS पदमाख्यातमाच्नाकाकणुटं AAT 
AGE कामरूपाख्य Tahara परम्‌ ॥ 
महाव्योमामकं चक्रं शक्तिरूपमनु स्मरेत्‌” ॥ इति । 


we ee ane 


(१) ख, सोभमन्ततः | (2) ख,महाप्रन्धिरिवाकाय। 


ध्यानबिन्दु पनिषष्टौपिका | १११ 


तशव Ufa शतपन्राढ्ममबजं AAA Tia शेषः; इद सरखरपत- 
fuare: | इदमम्बजव्रयं सुषुम्‌ णाल्तणकनालत्वादेकलेन विव- 
faafafa विश्षण-बिशेष्यभावः। ated? विप्रकोणांबजकणिक 
(२७ °)°विप्रकौ णानि' विवक्षितानि अनानि पूर्वाक्तान्याधारा- 
Afa तथा तत्‌किकाश्च यस्य तत्तथा नानाकमलमित्यथः। 
तत्र प्रयेकमर्वा-चन्द्र-वह्णोनां मत्तोरेकेकोपरि ध्यायेत्‌ । तदुक्तं 
Cafaa सू्ेन्द-पावकम” इति । “उत्थापनम्‌ (२७य्‌ ° ) ay 
सुखत्वम। यद्यपि शरोरावयवोऽन्यधाकन्तु न शक्यते विनाश 
प्रसङ्गात्‌, तथाप्यधोमुखलमधर्मौनूमुखता, ऊषध्वेमु खल मास्तिक- 
वेनोद्वलोकोनृमुखता, विकाशख्च विनिद्रतानलसतेत्येवं बोड- 
व्यम्‌। अधवा सुषुमृणनाललम्नानि पत्राखेव वाताहतानि 
ऊदंमुखानि भवन्ति इति तदुत्धापनं द्रष्टव्यम्‌ | 
किमथसुत्यापनम्‌ १ अतग्राह, Ae चन्द्राग्नि-चथ्ययोरिति 
(og) । wafa षष्ठो, aay वोदुमित्यथः, चन्द्रस्य 
मध्ये सुश्चपावकयोशाद्यन्तयोः RATA प्रयोगे कत्ते एषां fear 
इवच नप्रयोगे च कत्तव्य तथानुक्तिरम्नि-सूधयोरे कल्-सूचनाथा, 
अग्निसूर्यो एरुषरूपं ; चन्द्र स्तोरूप प्रकतिरूप ; तेन vata 
gaat बोदमित्यथः | प्रकतेबन्द्रस्य मध्ये ध्यानन्तु तस्याः FATT 
व्यापि दर्भयितु ; प्रकतिहि पुरुषेण व्याप्ता पुरुषायत्ता च वत्तत | 
| Ya: सप्तमो वा, चन्द्रा दिषु देवातां बोढमित्यथः 
 तखेति(२७प्‌०)। "तस्व पद्यस्य ‘ate? तदजितं कश्च न्नानच्च 
 श्राहत्य' खीला AAT MT AACA लोकाज्ञोकान्तर गच्छः 
fare ‘wa निशितम्‌; भूतयः, “सख्यो व Far HUTT 


११२ ध्यान विण्द्‌ पनिषदही पिका | 


भवति, पापः पापेनेति, तमेतं विद्याकश्मणो समन्वारभेते Faust 
चेति, साधुकारो साधुभवति, पापकारो पापो भवति" दत्यायाः | 
अथवा सञ्चरते" Waa VAAL गच्छति, तस्याष्टधा afa- 
भवति । पूब दले ge मतिः, आग्नेय्यां निद्रालस्यादयो भवन्ति, 
याम्य क्रूरे मतिः, नकते पापे मनोषा,(९वास्यां क्रोडा, वायव्ये 
गमनादौ ब॒हिः, सोम्ये रतो प्रौतिः, इणाने द्रव्यादानं,(र) मध्य 
वैराग्य, केशरे जाग्रदवस्था, कणिकायां स्रः, fay सुषुपम्‌ | 
पद्चत्यागे तुरौयमिति ह सोपनिषदि waza: । अथवा ^तस्य' 
पद्मस्य वोजः पञ्चाणदणरूपम्‌ "आहत्य SUT आमा HATA’ 
व्यवहरति WAITS माटकापौीनलत्वात्‌ Tareas 
मिति कणिकाविशेषणोक्गेः। aang “चिस्यानं"(र८्प०) नाभि- 
दय मदाचेति चोखिखानान्यस्य, "तिमागच्च' खानभटेनोपासन- 
गतिभेदात्‌, faa नाभो विष्णुः, इदि ब्रह्मा, मूदनि चिनलोचन 
इति atte wares, ‘facade’ तिवारमन्षराणखकारादीन्यस्य 
‘fara’ ता एव Atal: अरस्य, अकारादिषु माताव्यवहारात। 
तदे वाग्जं तदुपय्यदमाचच्च, श्यः पुमान्‌ अकासादिवणान्यद- 
माचरस्थं (२) पुरुष वेद, स "वेदवित्‌" Fara वेत्ति | 
इदानोमचमातारूपादिन्दोः परस्य नादस्य स्वरूपं SNA 

इनं फलमाह, तलति(रन्प०)। तेलस्य धारा तलधार, छान्दसं 
क्तौ वत्व, यथा तेलधारा afar सतौ अविच्छेदेनानुभूयते,तथा 
विशदा दोघां चानुभयते, तदत्‌ । ननु तरि धारावदेवाग्रे सूच 
न स्यात्‌ १ अरत उपमान्तरम्‌ । दौघति। श्रवाग्जं'ब्रह्मणोऽवाक 


(श acre 


(१) क, ननीषा। ख, Bata (र) ख, दयद्‌ाने। 
4 


श्यानविम्ट्पनिषदो दौपिका। ११३ 


अधः तदनुभवात्‌, प्रागवत्तमानम्‌; अधवा न वाचो जात 
मवाग्जं वाचो विराम samara! तथा प्रणवस्य अग्र 
प्रणवादूरध्व" प्रतोयमान "तं" नादं ‘Ae’ उपास्ते "वेदवित्‌ शक्ति 
शान्ते af प्रणवरूपे जानातौत्यथेः ॥ 
erat शरस्य युद इव चिप्रकारित्वमुपदिगन्‌ प्रणवाभ्यासं 
प्रकारमाद। प्रणवदति(रन्पु०)। अय मन्तो मुण्ड कोऽप्यस्ति | 
दव्य मनसा ब्रह्म प्रवेश्यम्‌, किंवत्‌ 2 शरवत, यथा शरो 
विध्यति; फल तन्मय इति, ब्रह्ममय। ara. स्यादित्यथ 
weatala | आल्ानमरणिमिति ब्रद्योपनिषदि पाठः 
स्वदे हः fara “एवम्‌ अनेन कारण निगटवत' निलोनवत्‌ 


ग प्रवस्तवत्‌ "पश्येत्‌" सन्मट्श्या निसोक्तेत, “उत्‌ कषयेत्‌ वायु 
स्वाधिष्ठानादि चक्रभेदे नोदभूमिकां प्रापयेत्‌ ॥ 

अभ्यासप्रकारमाह, अंति (RST?) | कषिक्षदयथा कूपात्‌ 
रज्वा जलमाकप्रति, एवमधमाचवा सह मनो वहत्टवनां() 
कुण्डलो श्तरमध्यमानयेदित्यधः। ITAA आधारादि नाल 
सुषम्‌ णा, AHA ‘aq’ तदमतश्ानम्‌। तस्य AATHTS, 
श्रवोररिति (रर्षएू०)। aT मध्ये योललाटकदगः तदमृतस्थान, 

सिकायान्तः लक्तणोभूतायां “मूलतः ATAATHAT ETT 

अमरतस्थान ATA, नासिकामूलस्योपरिभागमदतस्या नसित्यध 
तदुक्तम्‌, 

ana घाम यत्‌ Da तत wa सोममण्डलम्‌” इति । 

तस्या खलस्य fa खरूपम्‌ ? अत AE विश्वसे ति(२८ष्०) 

(१) रू खर्दमाचया समानोवदह | पवन | 


( १५ ) 


११४ तेज विग्द पलिषद द्‌) पिका | 


विश्वस्यायत नमित्यक्ष भाकाशादि स्यात्‌, तदयसुक महदिति | 

ana निरवधिमदचाधिकरणमग्तं, तच्च AAA घारपावा 

ध्यारं सन्लभ्यते ; येनाखतो भवतौत्यथः । feala. स मास्या | 
नारायशरेन रचिता श्ुतिमाच्रीपजौविना। 
अस्पष्टपदवाक्यानां दौपिका ध्यानविन्द्‌के ॥ 


दति ध्यानविन्दूपनिषदो दौपिका सम्पूण We” 


अथ तेजोविन्दूपनिषदो दोपिका | 


श्रां तें wife पर ध्यान विश्वातोत हदि ferret 
दिखर्डभेकवि शच्च तेजोभावफन्तं हि तत्‌ ॥ १ ॥ 
प्रणवस्याकारोकार-मकार-विन्द-नादानां ध्यानं ध्यानविन्दा 
यक्तम्‌ ; गकिगान्तयोध्योनं ai तेजोविन्दपनिषदारग्यति | 
तजन तजः घञ्‌, तिजः चमायां सन, अत्र fanra घञ; 
तस्य ‘fag. कला एवं विं परं ध्यानं भवति, विश्वातीतं 


तजविर्द पनिद दैपिका 1 १९५. 


तटमोचरत्वात्‌, “ATR अरणोरिदं स च्मवस्तविषय, “ATs 
शरम्विषयं, “खलः तदिषयलात, एव UA, पर स॒र्वातीतफल 
दुःसाध्यच्च । तदुक्तम्‌, 
“चञ्चलं हि मनः क्ष्ण प्रमाथि बलवदुढम्‌ | 
तस्याह निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम्‌” ॥ इति । 

अत एव तानं 'दुराराध्य" Saat “Ta SEN “दुरा- 
ae कष्टसाध्य निपिषधं ‘gaa? दुःखप्राप्य ‘eat दुरन्त, 
न क्षवलमस््राक, सुनोनामपि, (मनौषिणां बदिमताम्‌। 

तरि प्राक्त्यैतदानप्राप्तो किमन्तरङ्गसाधनम्‌# Wa अह, 
जितेति(२९ ए ०) | हितमिताभो "जिताहारः', हेयोपादेयानि 
arta तभ्यो निष्कान्तो निहन्दः' समलोषटाश्मकाच्चन इव्यय, | 
arr, वाच्छारहितः, (अ्रगम्यगम्यकत्ता यदन्यरगस्न स्थलं 
तद्पि प्रयलेन गम्य करोतियः सः, शुरुमानाथमानसः गुरो 
मीनः पूजा स एवाध; प्रयोजनं यस्य ATEN मानस यस्य A, 
गुरोमीने चाथ च मानसं साधनाय yaa यस्येति वा, सोऽधि- 
कालेलर्थः। gaa हाराणि ‘atfe fa ख्यानि Yat 
त्तानि त्रैराम्यमुत्ादो गुरुभक्ति् ति aifa हाराणयतद्धयान 
"विन्दन्ति प्राप्रवन्ति साधवः; तन हसस्विधामा उच्यते, चौणि 
धामानि प्रा्यपाया यस्यः जाग्रदादीनि वा | 

ध्यानं प्रशस्याधिकारणच्ोक्ता ष्ययखरूपनमाहः परमिति- 
(२०) । ‘ae गहामहति स्थानेषु Wa सर्वजनाप्रसिचं 
ब्रह्म दरद्लात्‌ निराश्रय सवोधार्लरात्‌ कलाक विष्णा 


सत्वोपाधिः परम पद वि्रान्तिभरमिः। 


११९ नेजविन्द्‌ पनिषदो दीपिका | 


सरिहरसाधारणं खरूपं प्येयमुक्कता इरम्बरूपमाड, ‘AAA’ 
याणां षेदानामम्बको वक्ता ATR, AUT लोकानां गन्ता, 
अम्बगतौ अवि ह शब्दे इति धानुभ्यां गवन; ‘Faq, सत्वादि- 
गुणत्रयोपेतं, ‘aay आयः, ‘ar’ तयो लोका धातवो 
यस्य, अन्यदपि aga सवमस्येव घातवः, "वाङमनाऽतौत- 
मोचरं वाङ्मनसयोरतोलो गोचरः स्थानं वस्य तत्तथा | स्बभा- 
वेति (२९पर०)छत्रिमसस्कारत्यागेन(६) स्वाम?विकवम्त्‌ भावनया 
याह्य सङ्गात कपद्‌ जमित" सद्धातवाचिना पटेनाज्‌भितं गब्टा- 
तोतललात्‌, भ्रानन्द' स्वयमानन्द्रूपं. “Aaa! अन्यक्ततानन्दः 
तद्लोतमन्येनाम्यानन्दः कर्तु न शक्यते, “चित्तठत्ति-विनिर्मुकत 
(३०प़०) विकागातोतल्वात्‌ः तत्‌ ब्रह्माण" लिङ्गविभक्िव्यत्ययः, 
ब्रह्मेत्यये; | Agata’ तदेवाध्यातममामेव्यथः," afasr तदेव 
निष्टा water, तदुक्तम्‌, “aa: परतरं नान्यत्‌" इति। 'तत्- 
Way परमयनं, aga, “ar काष्टासा परा गतिः इति, 
चिन्त विन्तारइत चितं ज्ञानं चस्य तादटटणं.(र) आन्मानम्‌ 
अलमरूपं "परम व्योमः परमाकाशं ‘fan’ waaay तत्परम्‌ 
नल्वासौोनम्‌ अलमवत्‌ । शून्ये" (३००) पूण अस्मिन्‌ मति 
“WTA शून्यत्रेन भाव्यमान जड) us TAA: WaIrara- 


[7 77) == -- —_ 


(१) ख, सब्रिधानमस्कारात्यःजन। 
* वित्त चित्तमित्यव अचिन्तचित fata पाटे दौ{पकामण्मतः। 
(२) कं, अचिन्तः चिन्तनचितं यस्य तादृशं fea sia | 
तादशं चित्त wa | 


ख, afaa fafa qe 


तेजोवि न्टपनिघदो दीपिका | ११७ 


मवखितं पूणेत्वात्‌ । "नध्यानम्‌' इति क्रियादारकभावशून्यम्‌ 
रथ च “aq एवः ध्यातव्य एव ससारिणं सुक्तिदखात्‌, 
TEE “सब” सर्वामकम्‌ अरय च परमं शून्यम्‌ अरतङ्त्वात्‌, 
"अपर "(९) aut यस्मात्तत्‌, निषेधायन नकारेण वहत्रोहिः ; 
परमात्‌' अपि आकाश्ादेः परम्‌, “aa; परतर नान्यत्‌" 
इति स्मतेः। रप्रबुदम्‌' जाग्रद्‌ ्यापाररहितं(*) aaa न 
संविदुरिति न रपि qua विद्न्येव, “Qatar satu 
तच्वभावैन युक्तम्‌" आद्रणौयं, न gat इति, देवाः पर a 
विदुरितिन अपितु विदुरेव। 
साधनानि पूर्बसुक्तानि, सम््रत्वसाघनान्याह, लोभभिति 
(२ ०पर०)। लोभं यिता a षिदुरिव्न्वयः। शौतोष्ण यिता: 
कातराः, Ga awa जलता इति दपः feat a विदुः, 
सु्तिगरन्यानां सद्धय.' समहं Ward न विदुः। न भवमिति 
(gogo) | प॒नर्भवग्रहणं लोकलब्नाभयवन्ताऽपि न विदुरिल्यव- 
¢ 6 6 A _ €> 
way) मानापमानयोत्तमाना न विदुः| एतदिति, एत भावः 
‘fafada’ रहितं प्रति तद्ब्रह्म we, एतद्गावसहितं STS 
afed प्रति तत्‌ aw न ग्राह्ममित्यघंः | "तत्परं" तच्च ब्रह्म 
परसुतकगष्टं यस्य तत्परं ब्रह्मनिष्ठं । तदुग्राह्ममिति() featat- 
वत्तिरादराथा। इति wR: समापा | 


(१) न प्ररमित्यव अप्रमिति mist दोपिकायां दरः, 


(२) ख, जागरण यापार्रडितं। 
(a) क, ख, परमत्र तत्‌ पर ब्रह्मनि" प्रतिग्राद्यमिति | 


११८ योगश्िखोपनिषदो दीपिका, 


नारायणेन रचिता युतिमातोपजोविना। 
अस्पषटपदट्‌ वाक्यानां दौपिका तजोदि नुक ॥ 


दूति तेजोविन्दूपनिषदौो टोपिका wary 13 ॥ 


अथ योगश्धखोपनिषदो दीपिका । 


———— reer CoOL Cra 


योगमूडप्रतिषेवस॒क्ता, योगशिखा ततः । 

frau ग्रन्यसन्दहे etfanfaaat wate i 

यदा वद्किगशिखा araararerafiaar war | 

RIFTS योगयुल्म्तथा तत्‌ साधनानि च ॥२॥ 

wala देहान्ते योगिनो गमनप्रकारो aaa, एतदर्थ" योग- 

शिखारभ्यते। योगशिखामिति (२१९.-)) ‘qaq’ प्रणवं 
Wana, खदातिशय-सूचकः; यदा “कम्मो भवति मध्वमः" 
इति वचनाद्यदा मध्यमः प्रारविजयो भवति, तदा पद्मासनं 


सोगश्निदौ पजिषदो दौप्िका। ११९ 


ast “अन्यत्‌ सिदादि, संयतो कुग्यात्‌, wa वत्तमान 
सदितिशेषः ; हत्‌, (३१०) दिः परमेष्ठिनः कमलासन 
Caran पितामह" इति कोशात्‌, एकमूत्तिलादरिहरबत्‌ 
परमेहिष्यानमपि सुक्तिेतुः, अग्निवी परमेष्टो ; Tama’ 
सषुम्णाखयो सुण्डाधारद्‌ ण्डः aera यस्य तत॒ तस्मिन्‌ 
दृडा-पिङ्कला-सुषुम्णाख्यास्तिखः AAT afaa faa चिगु- 
mT वा, पञ्च दन्दरियाधिष्टातरया दवता एव देवतानि 
प्राणादयो वा यत्र तस्मिन्‌ पञ्चदेवते, शरोर वेति Seagal 
विकल्पः 
ददि ध्यामप्रकारमाह fee falar te ) | feuatfea- 

मण्डलं ‘cma’ किरणाना ठ्वालाभिः BAHIA; अनन 
चन्द्रोप्यज्ञा द्रष्टव्यः, “तस्मिन्‌ सयन्दुपावकान्‌ इत्यतलात्‌ t 
वह्किभेव aaa निदि शति | तयेति (३१०) । ‘aS 
श्रादिल्यस्य wa "गतः" प्रविष्टा afe, दरीपवन्ति वत्‌ श्रज्वसत्‌ 
प्रज्वलति, मात्रा" परिमाणः सा परमेष्ठिनो ब्रह्मणो AAT 
टेहाधिष्ठातु माता; इद्‌ AANA याज्ञवल्क्रनोक्र, तदयथा | 

Core रो रुहमध्यऽस्मिन्‌ प्रजत्यामककणिकं() 

्षट्व्चदलोपत विकारमयकसर(*) ॥ 

्नाननासे हत्‌कन्दे प्राणायामप्रबोधिते। 

विष्वा सिषं महावद्कि' ज्वलन्त विश्वतो सुखम्‌ | 

Sarat जगदयानि भिखा AT AAT | 

तापयन्तं स्वकन्देहमापादतल-मस्तजम्‌ ॥ 


~ 


(श) q, प्रत्यस्ाग्यिक ales | (२) ख {anita a | 


१२० यो गशिखोपनिषद दीपिक) 


निर्वा तदोपवत्तस्मिन्‌ दीपितं हव्यवाहनम्‌ । 
ष्टा तस्य शिखामध्ये परमातमानमक्तरम्‌ ॥ 
नौल-तोयद्‌-मध्यस्थ ५१) fears राजते । 
नोवारशूकवदूपं(र) पीताभं सवंकारग्पम्‌ ॥ 
ज्ञात्वा वेश्वानर eq सोऽमामेति या afa: | 
सगुणेषत्तभष्वे तदान योगविदो fag: ॥ 
वेष्वानरत्वं aaa afa aaa गच्छति" ॥ इति । 
दरदानोभेतइयानविशदा्नः सुपुर्णापथिममागण षट्‌ चक्र 
भेददारोद् गतिमाद भिन्दन्तोति(३१०)। "सूयं aze- 
द्लश्यमधिटेवतामादिव्यञ्च भिन्दन्ति योगाभ्यामेनः उपायेन | 
भेदने उपायमाह, fectafafa(aege) 1 सुषुम्णायाः; 
दितोयं' ufad “परि शडं' निगां ‘facta’ प्रविगति, मनः- 
प्रवेशेापायोऽख्तविन्दाव्‌ कः, हितोयमिति वचनात्‌ सुपुम्णाया 
हौ मार्गाविति aaa; पृवंमागेः पयिममार्गच; aa gaan: 
प्रठत्तिविषयः, पथिमो नित्रत्तिविषवः ; अत एव परिशुद्धः ; 
उक्तञ्च सखाारामक, “पृरवेन्मारतं दिव्यं नषुम्णापथिसम मुखे" 
दति। पथिममुखस्य योगमाग्त्वात्‌, पृबमुखं anata: 
कपालसम्पटं ‘fa’ वदाय अध्यासं रोऽखि अधिद्‌ वतं 
ब्रह्मा ण्ड ड शकलं (६) ‘aa’ तदनन्तर `तत्पर' पदं "पश्यन्ति 
साक्ताःक्वन्ति; aca खेचय्य 
(१) ख, Taare wa | (>) व्व, AIT कल्पश्च | 


(3) ख. ब्र्माषथुद्गफ्कलल। 
£ पण्यत दत्य qin इनिप्राठों दौपिकरामन्नतः | 


यौगशिखपनिषदो दोपिक्षा। १२१ 


“मनसा सड वागोश्या भिषा ब्रह्मागलं AUT t 
परासतमष्ाश्भोधो fafa तत कारयेत्‌” a इति ॥ 
उक्षयोगासमथ' प्रति सुगमोपायमाह, अयेति(३१प्‌०) । 
अथशब्दः wart, ‘a wraa’(’) न ध्यानं Fata, “जन्तुः 
दौ “्रालस्यात्‌' श्रलसतवात्‌ प्रमादतो वा यदि न ध्यानं कुत्‌ 
afe यदि ‘wad ग्रन्यरूपं "त्रिकालं त्रिसम्यम्‌ “श्रावन्तत्‌' 
श्रावत्तयेत्‌ पठेत्‌, स परमं पदं गच्छेत्‌ कथितं मया इति 
्राचाय्या जातसाक्तात्कारः शिष्यान्‌ प्रति वदति; एतत्‌ ‘Gu’ 
पवित्रं योगतत्व मया “सङनतेपात्‌' विस्तरेण कथितं भवद्ि- 
बाहव्यम्‌ ; कस्तेन मया ? wea “परिमेष्ठिनं ब्रह्मारुं समा- 
साद्य प्राप्य aaa ब्रह्मणः सकाशात्‌ मया योगो लब्द्‌ः; 
दति ऋरषेवक्यम्‌ | 
` अरस्य योगस्य दुष्यापतां रहाजननायाह, Tafa(arg) । 
जख्नान्तरसषखेषु तपांसि चरतः पुंसो यदा किखिषं “anata 
न भक्षयति न ग्रसति तदा योगेन परं संसारकच्छेटनं' ब्रह्म 
पश्यन्ति, aaa, 
Cagal THAT ज्ञानवान्‌ मां प्रपद्यते | 
वासुदेवः सव्ंभिति स महामा सुदुलंभः'” ॥ इति | 
दिरुक्किः समाघ्य्णा, इति wea | 


(९) न ध्याययेदित्यव क वित दौपिकापुखकं “न ध्यायेत दति, ख चिकित 
दीपिकापुरूके न ध्यायते' इति च TET ATE | 


( १६ ) 


१२२ यतगतन्वौ पनिषद्‌) दीपिका । 


नारायसेन रचिता ्ुतिमाजोपजोविना। 
श्रस्यष्टपद-वाक्यानां दौपिका योगशैखको ॥ 


दूति योगगिखोपनिषदो दौपिका सम्पण । ८ । 


रथ योगतत््वापनिषदो दोपिका । 


— pops ie 


Si योगिनां सुक्तिकामानां सुक्षिमाग -प्रदशिका | 
चयोविशा तुपनिष्योगतत्छ' निरूप्यते ॥ १ ॥ 
ग्रन्धस्य तावत्‌ फलमाद, यच्छत्वेति (२३०) । (र) मङ्लाथ 
योगसिदये च परमदेवतां स्तौति, विष्णुरिति । मश्ाकायः(९) 
यदद ब्रह्माण्डकोटयो वसन्ति । ‘away’ परमा्थेदृटिमाग, 
यथा दोपः प्रकाथकः, तथा विष्णुदटश्यत इत्यन्वयः । ‘qea- 
तमः", तदुक्तम्‌, 


(९) wee यच्छुत्ेति पाठो रीपिकासश््तः | 
(र) भष्दामाथ इत्यत्र महाकाय इति दौपिकाकारषवः gre: | 


योगतच्वोपनिषदौ दीपिका | १२३ 


“TAY ज्षरमतौतोऽष्टमक्चरादपि चोत्तमः। 
waste लीके षदे च(५) प्रथितः पुरुषोत्तमः” ॥ इति । 
योगगप्रवच्यङ्ग' वेराग्य तावदाह यः स्तन्यमिति(२३१्‌०) । 
‘a’ विवेको स्तनेषु भवं aa’ दुग्ध, शरौ रावयवात्‌ यत्‌ ; 
‘qa’ वाव्यदथायां, पौत्वापि पयोधरान्‌ fasta रमेत्‌, बाला 
हि धयन्तो मातुः पयोधरौ wear!) पश्चात्‌, यस्मित्रेवामना 
qa भगे जातः ‘afar तञ्जातीये एव भगे Taq’ रमेत ; 
अत्रापि निष्योद्य च पयोधरानिति सम्बध्यते; स कथं पर पश्ये- 
दिति wat) योषिदासक्-वित्तानां माढगामिनां न्नानलेगोऽपि 
दुलभ इति भावः| 
सांसारिक-धश्म-वयवद्ारोऽपि सिकताशैतुप्राथय इत्याह, 
या इति(३३०) । जनान्ते दति भावः | एवमिति | "एवम्‌! 
Baa प्रकारेण “संसारस्य जन्मनः "चक्रेण दत्तिलचणेन (कूप. 
क्रम्‌" ‘aay WETS, तस्य घटाः" घटया दव, ते यथा 
उपरिखा अ्रधोधान्ति, अधस्याश्रोपरि तहत्‌ भ्रमन्तो silat 
"यानि जन्मानि पूबाक्ञानि, तानि यान्ति इति ओेषः। तानि 
शरुत्वा “लोकान्‌' पिढलोक देवलोकादौन्‌ एु्ोदयेन समश्रते' 
प्राप्नोति इति खवणफलम्‌। 
श्दानोमेतत्‌ ससारतरणोपाय प्रणवात्तरोपासनमाह, चय 
दूति(२२१०)। श्रकारादौनां क्रभेण एथिव्यन्तरित्त यश्चेति 
व्रयो लोकाः, Aer: कग्यजुः- सामानि, चयः सब्याः' fora 


i manne ea TT NG ey ES Tee ee, 


(x) छ, THRE च FSS 


228 ainarwtafaaet दीपिका t 


सन्ध्या इत्यर्भः, तयः ‘gu? बह्म-विष्शु-रद्राः बह्म-रुद्र-विष्णवो 
वा, वयः श्रम्नयः' गादेपत्य-दस्तिणाग्न्याहबनोयाः, गुणस््लोणि' 
गुणास््रय इत्यथः, सस्व-रजस्तमांसि, Tara’ चयासमकमक्षरम्‌ 
अकारादि यत्र प्रणवे त्याणामिति(२२४०)। (याशाम्‌ 
अत्तराणां मध्ये प्रान्ते “na” मकारे wita सति यः ग्रम्‌ 
अत्रम्‌ अधोतेऽपि श्रपिः' अरल्यभावे, तेनाधिकारिशां सर्वमिदं 
माव्य प्राप्तम्‌ इह लोके यश्च परमं ‘ue’ मोत्ताख्यं तदपि "लब्धः 
प्राप्तम्‌ | | 
ननु परमं पद्‌ H ANA? सवं तास्ति चेत्‌, कथं नोपलभ्यते ? 
सदामकारे ण(९) उपलभ्यत एवानुस्मतं, को ट ्टान्तः ? उच्यते, 
पुष्पेति (asue)! “सपि वत्‌' छान्दसो वर्ण-लोपः, यथा ua 
दृ्टान्तास्तददमुस्यतमस्तोत्यथः | 

इदानो wad ध्यानस्थानमादशयति, शदौति (२४०) । 
un “स्ितम्‌' add, तश्च पद्ममधोमुखं aaa, श्रधोविन्दुम्‌' 
अधोमुखा विन्दवो यस्य । तदुक्तम्‌, “सततं starfire” इति। 
तस्य मध्ये मनः स्थित atta कुलाये! उदुघाटनोपायमाष, 
अकार इति(श४०)अकार उच्चारिते सति “शोचितं द्रवोभतं 
चलनोचितं जातम्‌ ; उकारेण उच्चारितेन व ‘faaa’ विकसति 
मकारं उच्चारितं सति ‘are’ रवम्‌ अव्यक्षशब्द लभते भ्रनाहत 
ग्रहणोचित(९) भवति, कान्दसत्वादिभक्तिपरक्रमभक्घो न दोषः 


‘Tears तु निखलाः अरैमात्रायाम्‌ उच्चारितायां freer ara: 
तोत्यथंः | 


(९) ख, सुद्‌ाकारशर | (९) छ, WaIed प्रहरे विना । 


यौगतश्नौपनिषदो ` दो पिका | १२५ 


पेयख रूपमाह, शडेति(३४्‌०)'योगयुक्लामा' योमेन अष्टा- 
wa युक्लोऽभियन्वितः राका मनो यस्य, ुरुषोत्तमः वासुदेवः 
qa तत्परः तत्परायणः, sae frre ध्येयं खरूपं लभत- 
इत्यन्वयः, सगुणध्यानात्रिगं णरूपं भातोति भावः । 
इदानी प्रत्याहार-धारणे श्राह, कुगवदिति (२४४०) पाणि- 
पाद-व्यापाराभ्यां we ॒सर्वेन्द्ियहत्तोः(\)। भिरसि सखदल 
खिति ‘srafw मनसि धारयेत्‌ । एव शेद्द्रिये मनसि शिरसि 
नौति सर्वषु दारेषु नवसु "वायुः" वायु ‘Gea पूरयत योगिनो 
युयं पूरत पूरतेति प्रेरणा । ततो TIT उदरे सति नवहार 
रोधः कत्तव्य इत्याह, नवद्यार इति । नवदारे निषि सल्य- 
न्तरेवोच्छसन्‌(९) निश्वसंस्तिषठेत, इमं कुम्भकं faa’ मोचं 
विदुः घटनिचतिप्तदौपोपमम्‌ | wa ATTRA | तदुक्त 
Vag YH Fal सुखं(२) यदायुधारणम्‌(“) | 
प्राणायामोऽयमिलयक्तः स वरै केवलकुम्भकः ॥ 
कवले gua fae रे च-पूरक-वजिते | 
न तस्य दुर्लभं किञ्चित्‌ विषु लोकेषु वियत” ॥ इति । 
पयमष्टविध-कुभकानामन्यो सुख्यः | 
तदुक्त. 
““सुधभेदनमुज्जायो AGATE शोतलौ तथा । 
भस्िका(५) अमरौ मच्छ केवला Garay” ॥इति । 
गीरक्षोऽपि, 
(दन (त ड जनसवर्छयन। (९) क, सुके। = । (१) क, सुखे | 
(४) दढदोपिकायां रोधनम्‌। (४) क, ख, नभरौका । 


४४1, ग्री 


१२६ योगतक्वोपनिषद्‌? दीपिका 


शाराणां नवक निरु मस्तं Taree धारितं 
नौोत्वाकायमपान-वद्ि-सहितं शक्या समुच्छालितम्‌ । 
श्रासष्यानयुत(९) स्त्र नेन विधिना मिं पुवं विन्धसेत्‌, 
यावत्तिष्ठति तावदेव मतां सडन्वेन ee” ॥ इति । 
यदा कूमेवदित्यन्तान-कूमीसनेन शिरस्यारोपिताभ्यां 
पाणिपादाभ्याम्‌ असनि मनसि “धारयेत्‌ धारणं कुर्य्यात्‌ । एवं 
क्ता पवनाभ्यासे कते faatugua-fafefeas: । उत्तान 
RUA यथा, 
पद्मासनं सुसंस्थाप्य जामवारन्तरे करौ 
निवेश्य भमो संखाप्य व्यामस्थः कुकटासनम्‌ | 
कुकटासन-बन्धस्था दोभ्यां सम्बध्य कन्धराम्‌ | 
aa कूमवदुत्तान एतदुत्तानक्मंकम्‌” ।। इति । 
ददानो ब्रह्मरन्धेण गमनोपायमाद, wEfa (३४प्‌०) । 
डं वायुविमोत्तण सति पद्यपत्रमिव ama ब्रह्मरन्धार्गलं fea 
भवति, तस्मिन्‌ wate कमस्थाने ‘facaa शङ्ख ब्रह्म aa 
WIG; AWA THT खतविन्दावक्लः ; wag देवस्य 
स्थानसुक्त' WC, 
आकाशं यत्पर स्थानं यतान्नाचक्रसुच्यते | 
तत्रासानं थिव ध्यात्वा योगो सुक्तिमवाग्रयात्‌” ॥ इति ॥ 
योगसाधनस्थानं किम्‌? इत्यत are: निषिदति (३२४९ ०) 
निषि स्थले न कत्तव्यम्‌। क्र तर्हि faata-22 उपविश्य 
श्रामभूतानां स्राकभावमापव्रानां ‘fafad’ faalfca धोम- 


(९) ख, we | 


यौगतत्त्वौ पनिषदो दोपिका | १२७ 


सेषपेति' योगाभ्यासेन, a frcafte वस्त॒ नेयभित्यन्वयः । 


दिरक्तिः aarerat | 
निषिशखलानि 4, 
“सुराज्ये घाभिके देशे सुभित्ते निरुपद्रवे(*) । 
एकान्ते मठिकामध्ये स्थातव्य हठयोगिना" ॥ 
दत्याद्यक्ेभ्याऽन्यानि 1 
नारायणेन रचिता श्रुतिमातोपजोविणा । 
HACIA योगतच्वस्य दोपिका i 


दूति योगतच्लापनिषदी टोपिका watt ॥ € ॥ 


ee क es 


eae ~ ------*~*-~ === ~ = =^ न म न ५ 
पपे 9 
भि 


(१) EMT TH पर 
'धतुःप्रमाणपय्य at शिलाग्रिजलवज्जिते, 
cafafcmuret खठदौपिकाया पुलकान्तर ga: | 


पथ स॒न्यासोपनिषदो दौोपिका। 


श्रां सन्यासो पनिषत्‌(\) पञ्चखण्डा तत्वमितानया | 
सत्रियत्योपकाय्यौद्ः सन्यासे(र) कन्नानमौयधते tt 
योगाभ्यासेन क्रतामसाक्षात्‌कारस्य विदुषः wara एवोचित 

ति सेतिकत्तेव्यताकं ward सं विधातं सव्यासोपनिषदारभ्यते | 
अ्रधाहिताग्निरिति(२५०) । भ्रतस्य' तस्य, संस्कार उपतिष्ठते 
इति amar area: सन्धिः; सस्थः सन्‌ श्राखमपारः सर्व्व 
अमाणामन्त्' Has गच्छेयभिति। यदौच्छेत्‌(२) तदापि मन्तः 
संस्कार उपतिष्ठते(*) इति सम्बन्धः । “एतान्‌ वच्यम।खान्‌, 
पिढमेधोऽस्ति येषां ते पिठमेधिकाः' ओादौयाः, ‘sree’ इति (*) 
वने एतान्‌ “Mafra, ्रोषधोनां समान्‌ ‘aara’ सम- 
waa ward अम्नौन्‌' आरहवनोयादौन्‌ 'उपसमाधाय 
प्रकटौक्तत्य खाद्ग-तपणं, जाहस्याल्पाक्चरत्वात्‌ पूबं निपातः, तप- 
णच Wee कतेत्ययः, ‘awe’ am देवता wer: सा 
ब्राह्मो, सा चासाविष्टिश् तां निवपेत्‌" उपक्रभेत, “स aay: 
द्ूत्यादि कल्पताभित्यन्तं मन्व पठन्‌ निवपेदित्यन्वयः। अत्‌- 
ay, “anata, 


(१) क, St सामान्योपमिषत्‌ । (२) क, मल्वविलोपकायः ख समासे , 
(3) कःयदौष्छेयमिति । (४) were उपविष्ट दति | (५) क.,ख,.अमत दनि | 


सत्रपासनपरनिषद) दीपिका। १२९ 


“Masa प्रथमं प्रस्तादि सोमतः (५) सुरुचो वेन प्रावः । 
स बप्रया उपमा we विष्ठाः सतश्च योनिमसतश्च विवः” ॥ 

दति च grat मन्वाभ्यां awe चरु हुत्वा अ्रघवादिभ्य- 
खतुराडतोहत्वा ANAT गच्छेति मन्ताभ्याम्‌ ग्नावरणो' 
afaaaaate ‘sar तिषा, “यन्नयन्नं गच्छ, aw पतिं गच्छ, 
खां योनिं गच्छ aren’ दरत्यधरारणिम्‌, “एष ते यन्ना यन्नपते 
वाकः सववोरस्तं जघस खाद” इत्यत्तरारणिं fara, ओआं विदि- 
ARIANA CISA | 

मन्तायस्त, ve सर्वज्ञः wee ज्ञाता सववित्‌' aa 
विन्दति लभते areata: ‘aa’ तपःफलाय अखूतत्ाय तस्या- 
खृतत्वात्‌ तद्यामो ममाप्यखतल' दिशतु इत्यथः | 

यद्य त्यस्या्थस्त्‌, “यत्‌” यत्र यस्मिन्‌ aay ‘wer देवः 
‘yey श्रभ्यजयत्‌, fa? दिव लोकम्‌, Ze’ टग्यमानम्‌ “AGA 
अदृश्यमानं सर्वमभिजितवानिति पूर्वाम्‌ त्रभिजिनत्राम aaa’ 
्ाह्मदेवल्यं स्तौति, AAAI तदेवताया ब्रह्मणोऽपि स्ततिः; 
SAA Waar; (सवमभिजन्यः' सवजननक्ीं अ्रभिजित्‌ 
(सुमनस्यमानाः सुमना भवन्तौ 'सवंसियं' सवां faa (दधतु 
दधातु करोतु | 

्रह्मजज्नानमिवस्यायेस्त, वेन" वज्‌ तन्तुसन्ताने TATE: 
को नः, बाहइलकादेव चाल्वाभावः ; जगन्वान्‌" कत्ता ब्रह्मा सुरुचः" 
gaa: ‘aaa! aatera: "पुरस्तात्‌" yt ‘naw मुख्यं 


Pay ante eee ---+ a ~~ 9999 RT triterpene eee er me tata 
0771 1 ए ee _ 


(१) ख, पुरलात fadtaa: | 


( १७ ) 


१२० स्चवासोपनिषदोदीपिका) 


TWAMA ब्रह्म वेदः, तस्य जन्नानं, छान्दसं दितम्‌, “ara 
fasaata प्रकटौ चकारः, मुख्यो षेदायथः quater: प्रथमं 
येन प्रन्नापित द्रत्यथः। आव द्रति, ठञ्‌ वरे ल्ग, चुं सङि 
मन्ते घरति Pasa, छन्दस्यपि दश्यत इत्यागमः, गुणः, इल- 
wifata तियोलोपः; व्यवहिता्ेति बेव्यवद्ितप्रयोगः, ‘ana: 
व्यवारोत्‌ विदठतवान्‌, पदस्य पौ रुपेयत्वाद्व इति पटकानिऽटमेव 
waa) किसुपायोऽयम्‌ ? अत az, वन्ध्या मुख्या उपमा 
अस्य ब्रह्मणः विष्ठाः विस्थानं प्राप्ता, विरुइश्ितयो ara प्रच- 
रन्ति, अ्रलुपमोऽयमित्यथः ; वेदायोाऽनेन प्रकाग्रितः। अन्यच्च कि 
कतम्‌ ? अत श्राह, Was रसत योनिम्‌" उत्पत्तिं “विवः, 
विहतवान्‌ प्रकाशितयान्‌ सवमुत्पादितवानिव्यर्थः । at लङि 
बहलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपोत्यडभावः, fags: | 

अनुवाकेराज्याहतौरिति nad होमोऽबगन्तव्यः मन्व- 
भेदात्‌ । अनुवाकानां व्याख्यानन्तु गौरवात प्रम्ततानुपयोगाच् 
नोच्यते । “तेरेव अनुवाकेः “उपतिष्ठते' स्तोति मन्वपरकागित- 
देवताः; तेष MARSA यथा, आये एकषष्टि कचः ; दितीये 
ष्टिः; eata wala; चतुर्थे एकोननवतिः ; ug मिलिता 
ऋचो दे गते सप्रचत्वारिशच्च। २४७। तदयथा 


बश्रपासो प्रनिषदी दोपिका। १३१ 
॥ भं ॥ 

~ ¢ ¢ €“ ५ 

ut चिद्मखायं सख्या वत्यां तिरः पुरू चिद्‌ णव जगन्वान्‌ । 
पितुनपातमा दधीत वेधा मधि ata प्रतर दौध्यानः॥१॥ 
जते सखा सद्यं वच्येतव्छलच्मा यदिषुरूपा भवाति | 
भस्यतासो असुरस्य वोरा दिवो uate उविया परिख्यन्‌ ॥ २ ॥ 
शन्ति घा ते अमृतास एतदेकस्य चिदयजसं मल्येस्य । 
fa a मनो मनसि धाय्यस्मे sat प्रतिस्तन्वमा विविग्याः ॥ ३॥ 
WATT WHAT कड नूनख्त वदन्तो Aad रपेम | 
-शन्धवा sear च यीषासा नौ नाभिः परमं जामि तत्रौ usa 
. ० nO 
ara a al जनिता erat कट्वस्वशा सविता विश्वरूपः | 
afaca प्र मिनन्ति व्रतानि देर नावस्य feat उत atin ५॥ 


| +. _ री ~~~ ~~ ~~ — ~. — 94 es ~ ~_ -+ -- ~_— — ~ eee 


ओदश्पुलकस्थानां ग्न्यानरस्थानाश्च चां भयान मेद्‌ दश्यते waatwAS 

कशो ऽपरि पद्राः, अन्तरान्तरा खण्डिता; wae विश्णद्धतया परिदश्यन्त ; 
तला एवोपरिभामे, प्रथमोक्गाख तदधोभामे मिवे श्यन्तं । सन्तः समौच्छाभयासां 
श्फद्ाश्एद्रौ विचारयन्त । 

ॐ वितसुलाय wasnt तिर पुरु चिद्‌ श्व जगन्वान्‌ | 

गितुनपातनाद्धातृकधा अधित्तमि प्रतर दध्यानः॥१॥ 

न तेसखा Va waa स wen यद्धिषरूपा भवति | 

मरोत्प त सो-ऽसुरख्य ater feat wait Sfaar परष्यन ॥ २॥ 

श्र तिधाते Wea एतद कस्य चित्यजसंमतत्यं | 

afaa मनो मनमिध्य ण्स जभ्य: पविष्त car विविग्याः॥३॥ 

न यत्पुरा चछमाकद्रमनमता वदन्तीं अमतरप्रंम | 

THe BAIA सानो नाभिः परमं जामितत्रो ॥ ४॥ 

wi q नौ जानिता सम्पतोकटेवद्ष्टा सविता विता विश्वरूपः | 

नकि ‘ve प्रभिनन्ति त्रतामि वेद्‌ नाद्य पथिवी उत शौः॥५॥ 


१२२ सन्नवासोपनिषदपे दीपिका) 


को अद्य ged धुरि गा ऋतस्य िमोवतो भामिनो ges | 
आसनिषूनूषटरखलो मयोभून्य एषां त्यारुणघत्त जो वात्‌ ॥ € tt 
को अरस्य वेद्‌ प्रथमस्याङः कड SSM HCE A वोचत्‌, 
बहम्मिच्रस्य वर्णस्य धाम कदु तरव श्राहनो वोचा न्‌ NO 
यमस्य मा यम्य काम ्रागन्‌त्समाने योनौ सहशेय्याय | 

जायव पत्य तन्व रिरिच्यां वि farsa रथ्येव amy 

न तिष्ठन्ति न नि मिषन्त्येते देवानां खश इह ये चरन्ति । 
अन्यन मदाहनो याहि तयं तेन fa ae रथ्येव ware tt 
Tatura अरहभिदंशस्येत्स्थस्य चत्तमंहरुभ्मिमोयात्‌ | 

दिवा एधिव्या fara सबन्ध्‌ यमोग्थमस्य विहादजामि ॥१०॥(१) 
AT घाता गच्छानुत्तरा युगानि यत्र जामयः कणवव्रजामि, 
उप बबेहि anata बाहमन्यमिच्छस सुभगे पतिं मत्‌ ॥ ११॥ 
किं भ्रातासद्यदनाथं भवाति किमु खसा यत्रिक्छीति्मिगच्छ त्‌ । 
काममूता बह्नतद्रपामि तन्वा मे तन्व सं पिरि ।॥ १२॥ 

नत नाय यम्यत्राहमस्मिन ते तन्‌ तन्वा सं पृच्याम। 

अन्यन RUGS: कल्पयस्व न तें भ्राता सुभगे aaa ॥ १३॥ 
नवात तनू तन्वासं wat qT: स्वसार निगच्चछात्‌ । 
असयदतन्मनसो हृदो मे भ्राता खसुः शयने यच्छयोय ॥ ९ ४ ॥ 


पी मिम ere Ne ee गमीरो» ज = ee 
on वि ~> (५० a Ee क Boe, se 


को ख्ययुङक् धरिगाज्नतस्य शिमोवतो ००००॥९॥ 


oe © 9 © @ @ © 


ee ee, 
YE ge OE rene हि 2 1 


© © @ @ © @ | 
© © oO © © @ © © q aad ufaunfy ॥ १ र ॥ 
न वा उद्यत ata तव्वातत्वं सपपच्या Wears 


खसार निगच्छात्‌ | 
अस्यदतन्ममसो wale भाता खासु Way 


॥ १४ 


संप्रपासौप्रनिषदौ दौपिका। {22 


am बतासि यम नेवतेमनो हृदयं चाविदाम। 

war किल त्वां कष्येव ga परि ष्वजाते लिबजेव हत्तम्‌ ॥१५॥ 
अन्ध ऊ ष्‌ यम्यन्य ङ at परि ष्वजाते लिबजेव हत्तम्‌ | 
तस्यवालवं AA THT BA तवाधा HVS सरिद्‌ सुभद्राम्‌ ।१६। 
त्रीणि छन्दांसि कवयो वि येतिरे पुरूपं दतं विष्डचशच्चणम्‌ | 
आपो वाता श्रोषरधयस्तान्येकस्मिन्‌ भुवन आपितानि॥ १७॥ 

हषा ayy eee दोहसा दिवः पयांसि यद्रो अदिते रद्‌ाभ्यः। 
विश्वं स वेद वरुणो यधा धिया स यञ्जनियो यजति यज्निया ऋतुन्‌ ।१८ 
रपद्रन्धर्वीरप्या च योष्रणा नदस्य नादे परिपातुनो मनः। 
Eve मधये श्रदितिनिं waa ara al sae: waa वि बोचति।१९ 
सो विद्ध भद्रा चुमतो यशखबुषा उवास AAT खवतौ | 
थदौमुणन्तसुशतामनु क्रतुमग्निं होतार विदथाय जोजनन्‌ UR Ue 


(1 ~~ भक ....__.------~ ~--- ----- ~~~ ~ a ed 
[णका 1 ~ ~ ~ 
— ree 


वतो वातासि यमबेव ते मनो हदयच्चाविदाम | 

अन्धाकिल लां केव युक्तं परिष्वजति लिबुजेव eae ॥ १५॥ 
ear yay sal परि ्यजाते लिनुजव चम्‌ | 

A A A मन TB सवातवाधा Woe संविद्‌ सुभद्रम्‌ ॥१९॥ 
जोणि च्छन्दांसि कवयो वियेतिर goed दशितं विश्वचत्तणएम्‌ | 

gray वाता ओषधयस्तान्ये कल्िन्‌ भवन खपितानि ॥ ९७॥ 

दृषा eat दुदु दोसा दिवः पांस यको अआ अदिते रद्भ्यः | 
विश्व सवेद वरणो यथा धिया स यज्ञ यो यजत यज्ञियो इत्‌ ॥ १८॥ 
रद्‌ गन्धकरोथान्वणो षणा ATA नादे प्ररिपात॒ मे मनः। 

दख सध्ये अदिति निधातु नो भा्तानाो wae: प्रथम faapafa ॥ १९॥ 
सोचिध्र, भव्रा चमतो यशग्बत्‌ पुषा मनवे सव्वतौ | 

यदोमृभगारृद्‌ तौ AIAG ATH दोतारं विदथाय जोजनन्‌ ॥२१।९। 


१३२०५ 


सञ्चयासौोपनिषदी दीपिका | 


अध त्यं ew faa विचत्तणं विराभरद्षिरः. श्येनो अध्वर । 
यदौ विशो gaa दस्ममाय्यी अम्निंषोतारमध घोरजायत ॥२१॥ 
सदासि रण्वो यवमेव पुष्यते होव्राभिरग्न मनुषः BAT | 
विप्रस्य वा"यच्छशमान उक्यो वाजं सवा ` उपयासि भूरिभिः IRR 
उदौरय पितरा जार श्रा भगमियक्षति हयतो हत्त इष्यति | 
विवक्ति वद्धिः खपस्यति मखस्तविष्यते AAT बेपते मतो ॥ २२॥ 
यस्ते अन्ने सुमतिं मता अ्रख्यत्सहसः सूनो अति सप्र एवे । 
दषं दधानो वहमानो अश्वरास द्मा ज्रमवान्‌ भूषति दयूत्‌ ।२४। 
aut नो अग्ने सदने सघस्थे युच्छा रथममृतस्य द्रविल्‌म्‌ | 
श्रानो वह रोदसौ टेवपुते माकिदवानामप भूरिह स्याः १ २५॥ 
यदग्न एषा समितिभवाति शेव Say यजता यजव | 

रका च यदिभजासि स्वधावोभागं नो अत्र वसुमन्त TAT ॥२६॥ 


ee = तान ee 


=-= ~ ~ "~~ श > ~ हि, णनि आ कि श कवक os । +य lee 


ऋधत्यं दसं विश्व वि चच विराम रदिधितः way खध्वर | 

यदौ विश्येवणते दस्ममायया aia Starx मधधो रजायत॥ १९॥ 
सदा शरण्यो यवसेव पुष्यते etalfagq मनुषः खध्वर। 

विषस्य वा यच्वमान Saal राजं स सर्वे उपयासि भृरिभिः॥ २२॥ 
Salo 0 © © ० © ० ० © ef | 

० ० © ० ० ० HATH ksh 

यस्त अप्र मतिं सन्ता wanes: मृणो अतिमत्र शूण्णे | 

दष दधानो वहमानो अभ्रम दुभौ असवान्‌ भूषति WAH २५॥ 
चषोनो WT Valea युक्तरय-ममतस्य ट्‌वितुम | 

अनो वद्टरोद्सो देवपुव माकि दवानाममुरिदम्याः ॥ २४ ॥ 

यद्र षा समिति भंवानि भवाति द्वी देवेषु च यजति यवा, 
रश) चयदिभजास्ति धावो भागं नो थव aga वीतात्‌ ॥ २९॥ 


सत्नयासौपनिधदो दौपिका। १३५ 


भ्र्वम्निरुषसामग्रमस्यदन्वदहानि प्रथमो जातवेदाः | 

अशु सूय उषसो श्रमु रष्मोननु दयावाषटयिवो आ विषै ॥२७॥ 
प्र्यस्निरपसामग्रमच्चत्पलदहानि प्रथमो WATT: | 

भ्रति सूथस्य पुरुधा च रष्मोन्‌प्रति द्यावाणथिवो श्रा ततान ici 
दावा इ क्षामा प्रधम जटरतेनाभिश्ावे भवतः सत्यवाचा 

श्रो यन्मतोन्यजयाय क्षण्वन्‌वसोददोता was WA’ यन्‌ ॥२९॥ 
हवो देवात्परिभूङतेन वद्धा नो हव्य प्रथमधिकिलान्‌ | 
धमकेतुःसभिधाभाकजोकःमन्द्रोहोतानिल्योवाचायजीयान्‌ ॥२०। 
safe at वधांयापो ware दयावाभूमो रत रोदसौ भे | 

ret यद्वा भरसुनोतिमायन्मध्वा नो wa पितरा शिशोताम्‌ ॥२१॥ 
्नाव्रग्देवस्याख्त यदौ गोरतो जातासो धारयन्त उर्वीं । 

विश्वं देवा भनु तत्ते यजुगृ दुहे यदेनो दिष्य wa वाः ॥ २२ ॥ 
fa चिन्नो राजा जण्ण कदस्याति व्रतं चक्माको वि बैद्‌। 
मिषधिडिष्ाजदहराणोटेवांद्ाकोन यातामपि वाजो अम्ति॥२२ 


न्वरोति दवे ॥ २७॥ 

द्यावाक्षामा प्रथम wa नाभि Wa भवतः सत्यवाचा। 

दवो यन्मा न्यभथाय छात्‌ सिद धाता प्रतयः TATA ॥ २९॥ 

zat देवान्‌ परिभृश्चते न वदनो ea’ प्रथमिकिन्वान्‌ । 

भूमकेतुः सुभिधाता इजोकोमन््रो होता नित्यो वाचा यजोयान्‌॥ 30 1 8h 
अवामि वां वहग पयो wae, द्यावा भमो एकल दसो से। 

हा TAT सुनोति मयनध्वानो wa पितरा शिोताताम्‌॥ ३१ ॥ 
खबाग्देवस्धामृत' यदीगोरतो आता रो धारयन Say । 

fad देवा wand यजुगदुड यदनो few घत वा॥ ३९॥ 

fa aot राजा जगे कदख्धाति प्रेत Gera को विवद | 
faafafgar राशे देवा छोको न यातामपि वाजो अलि ॥ २१॥ 


१२९ सन्नवासोपनिषरी दौीपिका। 


दुर्मन््त्राखृतस्य नाम सलच्छा यदिषुरूपा भवाति | 
यमस्य यो मनवते FARA ATCA पाद्यप्रयुच्छन्‌ ॥ २४॥ 
यस्मिन्देवा विदथे मादयन्ते विवस्वतः सदने धारयन्ते | 
qa ज्योतिरदषमौस्य क्त्रि द्योतनिं चरता THAT २५॥ 
यस्मिन्देवा wafa सञ्चरन्त्यपोच्ये न वयमस्य विद्य | 
मित्रो नो अत्रादितिरनागान्‌त्सविता Sat वरुणाय वोचत्‌ ॥२६॥ 
सखाय at शिषामहे ब्रद्धन्द्राय बज्िणे। 
स्तष ऊषु कतमाय WUT ॥ ३७॥ 
waar यसि यितो aagaa त्र्या | 
मेमघोनो अति शूर दाशसि॥ २८ ॥ 
ait न त्षामव्येषि एथिवीं महो नो वाता दह वान्तु भूमौ, 
fadt ala वरुणो युज्यमानो त्रग्निबने न EZ गोकम्‌ En 


वि 1 १ ए, epee == = = ~ "न~ = ~ - ae ~~ ~~ ~ ~~ ~ a =". ~ 


Sian way aaa यद्धिषरूपा भवोति | 

यमखयो मनवत सुमन्तग्र तमपा HITT ॥ BY ॥ 

यक्षिन्‌ द्वा दिदिथमाद्‌यम्त विवखतः मदन धारयन्तं | 
Bq ज्योत रदकमाश्य FAC घोतनोयं रतो जसा ॥ २५ ॥ 
यक्षिन्‌ द्वा मन्यनि सञ्चःन्त्यपोच्य टूनवयमस्छ विद्य | 

fast at खतादिति खनागात सुविता दवो वर्णाय दौचन ॥ २९ ॥ 
सखोयश्यारिषा न मदि aq sre वचित | 

स.ष ऊषवो नृतमाय WaT ॥ ३० ॥ | 

WIIG ग्रतों रक्दव्येन वदा 1 

wa मघोनो अति AX eins vy acy 

सेगीनक्तामत्येति gut fad न वातो विवाति WAT | 

भिव यत वरुणये ereqrarat tad ae UREA ॥ ६९ ॥ 


wartatafaaet दौपिका। ११३७ 


सहि ga गतसदं जनानां राजानं भौमसुपदकमुग्र्‌ । 

अष्टा जरित्रे रुद्र स्तवान ्रन्यमस्मत्ते नि वपन्तु सेन्यम्‌ ॥४ ons 
सरखतौ' टैवयन्तो वन्ते सरखतौमध्वरे तायमाने | 

सरस्वतीं FRAT हवन्ते सरखतौ दाशे वायं दात्‌ ॥ sey 
acaal पितरी हवन्ते दक्िणा यन्नमभिनत्तमाणाः। 
्रासद्यासिन्वर्दिषि मादयष्यमनमोवा दष भ्रा Wea ॥ ४२॥ 
सरखति या सरथं ययाघोक्धेः खधाभिरेवि पिढभिम॑दन्तो । 
wearafaer wa भागं रायस्पोषं यजमानाय fe ॥ ४२। 
खटोरतामवर उत्वरास उन्मध्यमाः पितरः सोम्यासः । 

omy’ य शयुरका ऋतन्नासें नोऽवन्तु पितरो हवेषु ॥ ४४ ॥ 
we पिद्न्लुविदत्रा भ्रविल्सि नपातं च विक्रमणं च विष्णोः | 
बद्िषररो ये खधथा सुतस्य भजन्त पित्वस्त ददा गमिष्ठाः ॥४५॥ 


afe पर तग ऽदञ्चनानाममुपदक्‌ सृप | 

मेडाजसित रद्‌ लवानोन्यने अस्िनिवयन्त सना ॥ Be ४॥ 
० ० ० $ | ® ७ ° | 

० ° ° सरखतीदाश्र पेवायेदात्‌॥ tH 

सरखतोयां पितशदवन्तं दचिणा aq मभिरक्षमाणा। 
आसद्यास्जिन्‌ वरिषिमादयलानवी वा दूष आधेष्यसो ॥ ४२॥ 
सुरख्ठतो यासरथ यथाथ खधाभिदवि पितभिमेदनौ | 
aaa fast वभागः canted यजमानस्य ॥ ve i 
उदीरतामवर उत्परास उ ध्यमाः पितरः spare: | 

पु य श्थरष्टका Magra नोव, पित रोडवेषु ॥ ४४॥ 
अरं पिन्‌ सुविदन्नास्‌ अषितिसिवपातञ्च विक्रमणश्च feat: | 
aferay ये खधया सुतस wera पिस दृदहागमिष्टाः॥ ४५॥ 


( es ) 


eat सच्नवासौोपनिषद्‌) दीपिका। 


ce frau नमो aera ये पूर्वासो ये अपरास Ey | 

ये पाथिवे रजस्या निषत्ता ये वा ननं सहजनासु fea ४६ ॥ 
मातली aad अरङ्धिरोभिहहस्यतिक्ं कभिर्वादधानः । 

ate देवा वाधय च देवांस्ते नो ऽवन्तु पितरो. हवेषु ॥ ४७ It 
aig: किलायं मधमा उतायं ata: किलायं रसवां उतायम्‌ । 
उतो न्वस्य पपिवांसमिन्द्रं न कश्चन सहत WEST ॥ ४८ ॥ 
परेयिवांसं प्रवतो महोरिति बडइभ्यः पन्वामनुपस्मशानम्‌ ! 
वेवखतं सङ्गमनं जनानां यमं राजानं हविषा सपर्यत ॥ ve ॥ 
ota नो गातु" प्रथमो fade नेषा गव्यूतिरपभतंवा उ | 

यत्रा नः ya पितरःपरेता एना जज्ञानाः पथ्या अनु खाः Yo Nun 
बहिषदः पितर ऊत्यर्वागिमा वो हव्या चक्मा जषध्वम्‌ | 

त AT MATA शन्तभेनाधानः शं योररपो दधात॥ we ॥ 


दद्‌ पितुभ्यो नमो ्वस्त्वखय पूवासो उपरास <4 | 

येषपायिषा ऋतस्यानिषया येवा नूनं सुविच ॥ ४९ ॥ 
मातसोनखेयमो खघरोभि रस्पतिष्ट क्षमिवाव धानः | 

aie देवा वुधयच देवांखादान्येमम्दन्ति ॥ ४ ॥ । 

are: किख्लायं मधमो उतापम्तीत्रः किलाय रमवाम्‌ उतायम्‌ । 
उतन्वस्य प पिवा समिन्द्र न कखनसखन च्ारवेषु ॥ ४८॥ 
परयिवास प्रवतो मों रलुबङूभ्यः पन्यामनु यमस्य gra | 
are सङ्गमनं जनानां यमं राजानं दविषा सपय ॥ ve ॥ 
wat at are प्रथमो वेद्‌ ater गन्यतिरपर्भतवा उ | 

यचा नः OF पितरः परता एनाजन्नोनाः We WERT: ॥ ५, 
बहि षदः प्रितर ऊत्पर्वागिमा वौदा चक्रमा HILT | 

श्या गतावसराग्नकमनाथा नः श्योररपोदष। तु (५ १ ‘ 


hy 


सन्रपासौ पलिषदै दीपिका । १२१९ 


ura arg दचिणतो fara) नो इविरमि wag विद्व । 
मा हिसिष्ट पितरः केन चिन्नो यह भागः पुरुषता कराम ॥५२॥ 
त्वष्टा दुहित्रे षहतु छणोति Aas विश्वं भुवनं समेति । 
यमस्थ माता पययेष्यमाना Her जाया विवखतो ननाश्च ॥ ५२॥ 
प्रहि whe पथिभिः पूर््याणेयंना ते ga पितरः परेताः | 
उभा राजानौ खधया मदन्तौ यम पश्यासि वरुणं च देवम्‌ ॥ ५४। 
ada ata षि च सथतातो ऽस्मा एतं पितरो लोकमक्रन्‌ | 
अोभिरद्विरक्षभिव्यक्त यमो द्‌दात्यवसानमख ॥ ५५॥ 
stata धो मश गन्तः समिधोमहि । 
उशब्रुशत wt वह पिन्‌ हविषे ATT ॥ ५६॥ 
quae धौ महि द मन्तः समिधोमहि । 
यमान्‌ दुमन्त रा वह पिन्‌ इविषे अरत्तवे॥ ५०। 
afecal नः पितरो नवग्वा श्रघधवांणो गवः सोम्यासः। 
तेषां वयं सुमतो यन्नियानामपि भद्रे सोमनसे सयाम॥ ५८॥ 


श्या जासुच्यदक्तिखतो निषेधेमपञ्चमभि wate विश्वे ॥ 

मा दिसिष्ट प्तिरः केन चित्रो यद्र Gla: पुरुषता कराम ॥ ५२॥ 
ला दुहिवं वदतं छृणणेतोदं विश्च भुवनं समेति | 

यभस साता पर्यद्यमाना सरो जाया विवखतो ननाश ॥ ५२॥ 
रि afe पथिभिः 93 faa वानः Te पितरः परेता | 

उभा राजानो eu मदेतीन यमं पश्चसि वरुणं च द्‌ वम्‌ ॥ ५४ ॥ 
शयपेतयोतं विग्र adaratat एतं पितरोरोकमक्रत्‌ | 

यहो भिर रक्त fama यपो ददात्यवसनमख ॥ ४५॥ 
उष्नस्त्वानिधोमद्यशन्तः समिधसदि | 

उशत चखा वपि टन्‌ ₹दिषे अत्तवे ॥ ५९॥ 

ङ्गिरसो न पितरो सववा अथवाणो सगवः सोग्धासः। 

तेषां वधं खमतो afauaata भद्‌ सौमनसे स्याम्‌ ॥ AE A 


१४० सद्वयासोपनिषदाी दीपिका) 


afedfirafaac गोह यम वेशूपेरिह मादयसख । 
विवखन्तं इषे यः पिता ते ऽसन्वहिष्या निषद्य ॥ ५६ ॥ 
a यम प्रस्तरमा हि रोहाङ्किरोभिः पिढमिः संविदानः। 
ST at wer: कविशस्ता वक्ेना राजन्‌ हविषो मादय ५६०५ 
द्म एत उदार्न्दिवस्यष्टाग्धा सुन्‌ | 
प्र भूजयो यथा पथा शामङ्गिरलो ययुः ॥ ६१ ॥ & 
प्रथमोऽनुवाकः ॥ 
यमाय सोमः पवते यमाय क्रियते हविः । 
यमं ह यन्ना WHA TEA ॥ १ ॥ 
यमाय मधुमत्तम WHAT प्र च तिष्ठत। 
रद्‌ नम ऋषिभ्यः पूर्वजेभ्यः पूर्वेभ्यः after ॥ २ ॥ 
यमाय तवत्मयो रान्न इविकहोतन | 
स नो जोवेष्वा यमे दौषमायुः प्र जोवसे ॥ Ru 


wfercat find fara fircratiy यम वे परिह areca | 
frre डवे यः पिता तिन्‌ यज्ञ aft ety एवा ॥ ६४८ ॥ 
रम यम प्रलरमा हि सादाङ्णिभिः पितभिः संबिद्‌ामः। 


[4 


Sr aT मन्त्राः कविजाल्ा wera राजब्ररविषोमाद्यस ॥ {०॥ 
दूत एष उदारुदन्दिवसषटन्यारु्टम । 


TSR TTT CET ER ॥ ९१९॥ ९ 
अट्वाकसूक्त प्रथमं (१, च एकषष्टिः । ९१ । 
यमाय मोम षवते यमायज्ियते इवि; | 
यमं इय्नोगच्छतयग्निदूलो खर तः ॥ ty 
यमाय मधुमभमं खरोत प्रच तिष्ठते | 
® ea ~ 
XX मम whew: पूजेन्यः wa ay: aera y ९॥ 
VATS MATA TS इपि्॑ङातनन 
सना MTA यमे दौ्मायः vetey 
1 चम र्‌।षमायुः प्रजीवसे ॥ १॥ 


सद्गपासोपनिवदयै दीपिका । १४१ 


मनमम्ने वि दष्टो मामि श्च मास्य ae विक्षिपो भा थरीरम्‌। 
तं यदा करसि जातवेदो ऽथेममेनं प्र हिणुतात्पिद रूप ॥४॥ 
यदा गरतं BUA जातवेदो ऽधथेममेनं परि eurfeqaw: | ` 
यदो गच्छात्यसुनोतिमेतामथ देवानां वशनौभवाति ॥ ५॥ 

भिकहुकेभिः पवते weal रेकमिदृषटहत्‌ | 

faramadt छन्दांसि wat ता यम श्रार्षिता ॥ ६॥ 
सूयं TAT गच्छ वातमाना दिवं च गच्छ एथिवीं च धमभिः | 
अपो वा गच्छ यदि तत्र ते हितमोषधोषु प्रति तिष्ठा शरीरै; ॥७॥ 
श्रजो भागस्तपसस्तं तपख तं ते शोचिस्तपतु तं ते whet 
यास्ते शिवास्तन्वो जातवेदस्ताभिवहेनं सक्ततामु लोकम्‌ ॥ ८॥ 
यास्तं WIN Cea जातवेदो याभिराषटणासि दिवमन्तरिधम्‌। 
श्रज यन्तमनुताः सम ख्वतामधेतराभिः शिवतमाभिः शिवं कथि en 


मेनमणनरविं दहोमाभि भोचोमालश्ि Free भा भरोरम्‌। 
थदाभ्रतं एवा जातवेदाऽयेमेनं प्र दिणतात्‌ पितायः॥ ४ ॥ 
UT Ft Ta जातवेदाऽयेमेनं परिदकान्ितभ्ः | 
OAT गदान्मसनौति मेतामथादेवानां aw fanart ॥ ५ ॥ 
जिक्रदुकभिः पवते षत्‌ वो कमिदत्‌। 
शिष्ट बगायवो दन्दांसि सया ता षम wifeat nen 
स्ये VOI गच्छ sansa दिवश्च गच्छ पथिवो च वरमभिः। 
erat ar ग यदि तच ते हितमोषधीषु प्रतिष्ठा were: ॥ ०॥ 
जो न्यगलप्रसाल' aves’ ते गचिरपतु तमा शविः | 

@ © © ० ० ० ० ८॥ 
० ० ० ° ० याभिराष्टशासेदेव मनरिचभ्‌। 
सयम तमजुतामयवता मयेतराभिः शिवतमा-भद्रतं एचि ॥ ९॥ 


९.४२ सश्चवासौ परनिषदे दरोपिका। 


रव रुज पुनरग्ने पिलभ्यो यस्त ्राहइतखरति खधावान्‌ | 
आयुर्वसान उपर यातु शेषः सं गच्छतां तन्वा सुवचः uous ॥ 
अति Ga शानो सारमेयौ VITA शवलो साघना TAT | 
अधा पिटन्‌त्सविद्चा अपोहि येनये सधमादं मदन्ति ॥११॥ 
सौते श्वानो यम रक्षितारौ Aquat पथिषद्‌ौो दरचत्षसा | 
ताभ्यां राजन्‌परि चेद्धनं Gere अनमोवं च धेहि ॥ १२॥ 
उरूणसावसुटपावदुम्बलौ यमस्य दूतौ चरतो जनां AF । 
तावस्मभ्यं ENA GIA युनदीतामसुमद्येह भद्रम्‌ ॥ Val 
सोम एकेभ्यः पवते छतभेक उपासते | 
येभ्यो मध्‌ प्रधावधि तांधिदेवापि गच्छतात्‌ ॥ १४॥ 
ये Faery ऋतसाता ऋतजाता ATT: | 
ऋषोन्तपस्तो यम तपोजा अपि गच्छतात्‌ ॥ १५॥ 


"= ~र - = द ee er rer ere te ~ 9 — 


ane ERS A करीष SN GORE YONGE <a te 
—— 
ng 


अव en gay पितभ्या यद्य arsfa दरति खधानिः। 
्ायवसान उपयातु रेषः सङ्गतां ast वर्चा ॥ ९० ॥ ७ it 
ऋति दव ्वानौ सारमेयौ चतुर चौश्वलो साधना यथा | 
धापितुत सु.विरन्ता wate aaa a सदमान्द मट्‌न्ति॥ 22 | 
यो तेश्वानौ यम cfaaittag: पथिरक्त पथि पादन चचषा | 
ताभ्यां राजन्परिषेद्येनं sara अननत quien १२॥ 
उरणसावसुतया वुदुम्बलो यमस्य खलो चरतो जन! अनु | 
तावस्मभ्यं SHY THY एुनवाताममुभदय ₹ ATH ॥ १२॥ 
साममेकंभ्यः पवत घतमेक उपामत। 

भ्या मधु प्रधच wlaMfecarig गच्छतात्‌ ॥ १५॥ 

यचित पूब्छनसापकृताजाना छतावुधः। 

कयो नपतो यमत्तयाजा अपि गच्छतात्‌ ॥ १५ ॥ 


- सन्नवासौपेनिषदो दौपिका। १४२ 


तपसा ये अनाष्टयास्तपसा FAT: | 

तपो ये चक्रिरे महस्तशिदेवापि गच्छतात्‌॥ १६॥ 

ये युध्यन्ते प्रधनेषु शूरासो ये तनुव्यजः । 

येवा सहखदच्िणस्तांशिदेवापि गच्छतात्‌ ॥ १७॥ 

सहखणोधाः कवयो ये गोपायन्ति aay । 

ऋषोन्तपखतो यम तपोजां रपि गच्छतात्‌ ॥ १८॥ 
स्योना भव पृथिव्यनृकरा निषेशनो । यच्छा स्म यम सप्रधाः॥१९॥ 

असम्बाध एधिव्या उदरौ लोके नि धोयख | 

GUT AAR जोवंस्तास्तं सन्तु ATTA: tl २०॥ (८). 
हयामि ते मनसा मन LSAT WET उप जजषाण एहि । 
agape fash: सं यमेन ATA वाता उप वान्तु यग्माः॥२१॥ 


तपसा ये खनाधृष्यालपसा Gaara: | 

तपा ये चक्रिर मरतां थदवापि गच्छतात्‌ || १९ ॥ 
ये युध्यन्ते प्रधानेषु शूरासो ये तनूत्यजः | 

ये वा सृदखदचिणालांसिदेवापि गच्छतात्‌ ॥ १७ ॥ 
agama: कवयो ये गपायन्ति Tara | 
ऋपोंलपसखता यम तयाजा अपि गच्छतात्‌ ॥ १८॥ 
स्यानास पृथिविभवातृचरानिवे शनो | 

ARAMA सप्रथः ॥ १९॥ 

असम्बाध प॒थिया उरा HARA TS | 

खधा are ऋषेजोवन्तोसत सन्त, HYSTA: || २० ॥ 
यामि ते मनसा मन WAT ग्रदमुपजुजुषाण्याहि | 
grag पितभिः सयमनस्यानस्तावाता STATA शग्माः | २१ ॥ 


१४४. सश्चवासमैपनिषदी दीपिका | 


उक्त्वा वन्तु मरुत उदवाहा SIA: | 

अजेन छणवन्तः शतं वघणोशन्तु बालिति ॥ २२॥ 

उदषमायुरायुषे क्रत्वे TAT HA | 

स्वान्‌गच्छतु ते aaa पद्ध TT दरव ॥२२॥ 

माते मनो मासोमौङ्ानां म। रसस्य ते । 

माते era तन्वः fa aaa २४॥ 

Wl at wa स बाधिष्टमा देवो एयिवो मदो) 

लोकं fray faawea यमराजसु ॥ २५॥ 
यत्ते श्रद्भःमतिदहितं पराचेरपानः प्राणो य ठ वाते Uta! | 
ay सङ्गत्य पितरः सनोडा घासादासं पुनरा वेशयन्तु ॥ २६॥ 
wae जोवा WET निवंहत परि यामादितः। 
त्युय्यमस्यासोद्‌ तः प्रचेता श्रन्‌ flaw गमयां चकार NRO! 


a an कनद 


TAT WEY ACH उदवाषश्ा उद्‌ ङ्नुतः। 

waa रन्वन्तः ष्टोतं वपे Gren बालिति | २२॥ 
SAWS HATS लीयसे | 

QIAN सात्राशानुखातमग aay अधापित्‌ खष द्वे || २२॥ 
मतिभाने मासानां मा cae FI 

द्वास्ततन्धादः किमना््‌ | २४ i 

माला am Bifwe ar दवो ay | 

Se fray बिबेधख यमराज | U1 

यते aaa fea परावरः पायप्रिय oma gra: ¦ 

faa owe पितरः खमोज घासं पुनरा व्रयम्न | र १ ॥ 
अथेम जोवा Way एरन्यलचिवदेतपरिपामादितः । 
मल्दुयमखा सीदतः प्रचेता अमून पितयो गर्याच्चकार ।। xo [1 


सत्रवासौपनिषदौ टौपिका । १४१ 


ये द स्यवः पिषु प्रविष्टा न्नातिमुखा अहताद्‌ रन्ति | 
परापुरो निपुरो ये भरन्यग्निषटानस्मात्प्र धमाति यन्नात्‌॥२८॥ 
a विशन्लिह पितरः खा नः स्योनं क्षण्वन्तः प्रतिरन्त ATT: । 
तेभ्यः शक्षम इविषा नत्तमाणा ज्योग्जोवन्तः शरदः FRAT ।२९॥ 
यांते aq निष्णामियमुतक्तोर ओदनम्‌ | 
तेना जनस्यासो भती यो ऽतासदजौवनः ॥२० ॥ (^) 
अश्वावतीं प्रतर या सुशेवाक्तौक वा प्रतरं TATA: | 
यस्वा जघान बध्यः सो WAT AT A अन्यदिदत भागधेयम्‌ ।२९६। 
यम: परो ऽवसे विवखान्‌ततः परं नाति पण्यामि किं चन। 
यमे अध्वरो अधि a निविष्टा भुवो विवखानन्वाततान।॥ २२॥ 
ATT SABA aaa; कत्वा सवर्णीमदधविवखते | 
उताण्ठिनावभरदयत्तदासौदजदादुहा मिधना ATG ॥ २२ ॥ 


=-= क 
-----------> = ~ न ee ed ष्क net ग पकं = ~ --~- -- ™ 


er a EO 
। 


ये cea पितु प्रविष्ाज्नाति मुखा आआङतद्‌ चरन्ति | 

परापुरो ये मवन्त्यग्िष्टाल्येकान MURTHA WYATT यज्ञात्‌ ॥ २८॥ 
सं विष्विद् पितरः errata कण न्तः प्रतिरन्तः चायुः । 

भ्यः शकेम इविषा यजमानाज्याग्‌ जीवचान्तः शरदः FTA ॥ Xe ॥ 
याते धतु पृणामि यमतेक्लौर अवदनाम्‌ | 

तेनाजनखासो भता यो वार द्‌ जोवनः॥ २० ॥ ९ ॥ 

Saat WAT यासुर वा WATTS WAT नवोयः। 

यस्ता यथा ववद्वा सोल, मासोन्यद्वितर भागं धथ ॥ ३२॥ 

यमः परोषिव्ठानुतः परं नाति पण्यानि किञ्चन। 

दमे अध्वरो अधमे निविष्टोभवोपि विवखानलाततान ॥ ३२॥ 
यया गृ श्रमता AM AT: ला सवा मदधर्विंवसते | 

उ ािनाचभरय तदा सौदजदादु दभिथुना TI! ॥ २२॥ 


( १९ ) 


eve wamratafaaet दीपिका! 


a निखाताये परोप्ाये दग्धा ये चोहिताः। 
सव्वांस्तानम्न आ व पिन्‌ हविषे wera ॥ २४॥ 
ये afer ये अ्रनम्निदग्धा मध्ये दिवः खधया मादयन्ते | 
त्वं तान्बेत्य यदि ते जातवेदः awa यज्नं खधितिं जषन्ताम्‌ lay 
शं तप माति तपो श्रम्नं मा तन्वं तपः। 
वनेषु शशो भ्रस्त ते एधिव्यामस्त awe २९।। 
ददाम्यस्मा अ्रवसानभेतद्य एष WITH चेदभूदिष् | 
यमचिकित्वान्‌ प्रत्येवदाह ममेष राय उप तिष्ठतामिद ॥ ३७ 11 
इमां मातां मिमौमहे यथापरं न मासाते। यते शरत नो षुरा।३८ 
प्रमां aratoion ge ॥ 
Maat Atatot on yon (१०) 


~ A EE ce eee ee -” wr al PO ee ee ewe Se Ge eT 


य निखाता ये acter Gan येषोदिताः। 
सवांस्तानप्र वाव पिन्‌ ये अप्मिदग्‌ भाविषय quan २४ ॥ 
ये खर्मध्रिदग्ध समध्ये दिवं खधया cami: | 
त्वन्तातवत्थ यदि amare: स्वधया यज्ञ खलिनं MIATA ॥ ३५॥ 
एमनममतिनाया खम मातपनन्नपः | 
वन wat लि ते पुयियामल्‌ यद्वः ॥ ३९॥ 
CRUG खबसनमेतद्य रष ख गत्मनावेद्‌ भूदि, 
यमिकिलान्‌ प्रया तदाह्दिमामेषराप ठपतिष्ठतासिश् ॥ eo} 
द्मां माजण्छामाङ। यथा परक माधे, 
ROM शरत्सु गो पुरा॥ ec 4 

| WATT ol ०॥ ३९॥ 
यापोमा 0 1 oy se ॥ 


सद्नपासौपनिषदो दौ पिकः। ६४० 


tat मानां ०।०॥ ४१ ॥ 

निरिमां माां०।०॥ ४२॥ 

उदिमां aratoton 8a tt 

सभिमां मात्रां भिमोमहे यथापरं न मासते | 

We शरस नो पुरा ॥ syn 
भरमासि मातां खरगामायु्मान्‌ भूयासम्‌ । 
यथापरं न मासाते शते शरक नो पुरा॥ ४५॥ 
पराणो श्रपानो व्यान श्रायुचचटट शये TATA । 
भपरिपरेण पथा यमरान्नः freq गच्छ ॥ ४६॥ 

ये श्रग्रवः शशमाना: परेयुदहि ला देषां स्यनपत्यवन्तः | 

ते द्यासुदिल्याविदन्स लोकं नाकस्य पृष्ठे अधि Sharan: gon 


Ae ne en A AL a CC EE Nain oe eet a, 


aati ०।०॥४९॥ 

भिनिर्मि ० ।०॥४२॥ 

खदिमाम्‌ ° | ०॥ ४२॥ 

स मिपाव्रा faare यथा परब्रमासत। 

HA ACT AY पुरा ॥ ५४॥ 

अमासि मावा खरगामायुषुन्‌भूवासाम्‌। 

यथा परर तमासते शतशरणरत्‌ सरम पुरा ॥ vy | 
TT अपामोयान खयुखचव गये सूयय | 

अपरि प्रण यथा यम॑ राजपित॒नाक॥ ४९॥ 

ये ware शशमानः पारय ला fest खमपत्यवमः। 
waa दित्या पिद लोकं नक्ष्य पष्ट खधिदोध्यानः ॥ ve A 


१४८ स्चवासोपनिषद) दीपिका। 


उदन्वतौ दयौरवमा पोलमतौति पक्ति 
तोया द प्रयोरिति यस्यां पितर आआसते॥ ४८॥ 
ये नः पितुः पितरो ये पितामहा य श्राविविश्रुवम्तरि त्तम्‌ | 
य आच्तियन्ति एथिवौमुत at तेभ्यः पिठभ्यो नमसा पिभेम ॥४९॥ 
इदमिहा उ नापर दिवि पश्यसि qq: 
माता पुत्रं यथा सिचाभ्येनं भूम जणेहि॥ ५० ॥ (११) 
ददमिदा उ नापरं जरस्यन्धदितो ऽपरम्‌। 
जाया पतिमिव वाससाभ्येनं भूम अणदह्ि॥ ५१॥ 
afa aratfa एथिव्या मातुवस्ेण भद्रया) 
stay भद्र तन्मयि सधा पिटषुसात्वयि॥ ue 
अग्नोषोमा पथिक्तता स्यानं टेषेभ्यो रत्र canta लोकम्‌ । 
उप प्रथत पूष यो वहाव्यजयानः पथिभिम्तत्र गन्तम ॥ ५३॥ 


Ne Ss ee aoe el Hy —— ~ ~ -= --- ~ > eet ee ere et क 


=~ [व ए ee ee, णि जानकि जम, ज ००७१७ ०५७१५. ts 


उट्‌न्वत धौरेव भायोन्लमतोति मध्यमा | 

ततीयाद प्रयोरिति get पितरः wrt ॥ ४८ ॥ 

यनः पितरौ ये पितामद्ा arfafag टव (म्तरिख्म | 

य श्याचिपन्ति पथिवीमतपां नममाविधिम ॥ ४९ 

द्द सिद्भावनापर दिविपश्यामि ade । 

सा मातापुच यथा मिचभ्येनं भम awfe 4 y ॥ 
द्द्मिद्वाऊणामि पथियानापरं जरद्यत्यदितोऽपरः | 

जो प्रापत्यं भिववास॒सामसंभम ऊर्णं Tenn 
अनिलोगामिषप 'यव्यामातुवन्रणमभद्रवा। 

जीवपु भद्रः जनापि स्वापिति मात्वयि॥४२॥ 

अखग्रितं षोमापथिवो ताम्प्ोतं दं वभ्योगकदधयवकोवष, 
उपर्य तं सषथं Rages: परयिमि खम १च्धनाम्‌ ॥ ४६ ॥ 


[क "पं 


सन्नयासौप्निषदो दीपिका, १४९ 


पूषा वेतश्चयावयतु प्र विदहामनष्टपषभुवनस्य गोपाः | 

स aa: परि ददत्पिटभ्यो अग्निदवेभ्यः सुविदवियेभ्यः ॥५४॥ 
matey: परिपातु लला पूषा तवा पातु प्रपथे पुरस्तात्‌ | 
यत्रासते PHA यत्र ALARA AT देवः सविता द्धातु॥ ५५॥ 
दमो युनजमिते वजो श्रसुनौताय वोढवे | 

ताभ्य यमस्य सादनं समितोश्चाव गच्छतात्‌ Wye I! 

एतच्चा वासः प्रथमं न्वागन्रपेतद दह यदिहाबिभः पुरा। 

द शापूतेमनुसङ्गाम विद्वान्यब्र ते दत्त बहधा विबन्धषु ॥ ५७ ॥ 
gage परि गोभिव्ययसखर सं प्रोणष्व मेदसा पौवसा च। 

न्वा VST TEU दश्टग्विधत्तन्यरोह्धयातं ॥ ५८ ॥ 
ewe हम्तादाददानो गतासोः सह WAT वचसा बलेन । 
aaa तमिह वयं gare विष्वा wat अभिमातौजयेम ॥ ५९ ॥ 


पकक 1 aah TTS 


पषालेतखरावयत्‌ प्रयथेपुरानात्न विदधान नष्ट प शरुभवनस्य AUT: | 
aa: परिधन्‌ पित्भ्योऽ्मि देवेभ्यः सुविद्वियेभ्यः॥ ५४॥ 
qrafaara: प्ररिमामतिलया पषाला पतु प्रयथे पुरानात। 
यदासत Cam यवते awa त्वा <a सुवित्ता दधातु ॥ ५५॥ 
दमौ VARA TART रुरोनाथ वेखवे | 

ताभ्यां यमस्य सादन समितोखाव गच्छतात्‌ ॥ ५९॥ 
एताषए्वास प्रयमलागन्तयेतउ wa टषिभिः पुरा | 
दृ्टापन्तमनुसंक्रम विश्वान्यव यदत वधा fray ॥ ५७॥ 
खद वैसे परिगोभि eae SATA परचसामद साच। 

Seay WRU STAT HS षाण CAAT ध्खयात ॥ ५८ I 
दणदलादागतो गताः BE WAT वच्सावलन | 
qaqafae ० ० ° ०॥५९॥ 


१५० सद्चवासोपनिषदो दीपिक्रा। 


© ~, © ~, 
धनुहस्तादाददटानो BAA WH WAU वर्वसा वलेन | 


समाग्टभाय वसु भूरि पुष्टमवाँडः BAe जोव लोकम्‌ ॥६०॥ १२ 
॥ दितोयोऽम्‌वाकः ॥ 


इयं नारो पतिलोकं ठणानानि पद्यत oa ar मत्य प्रेतम्‌ । 
धमी पुराणमनुपालयन्तो तस्ये प्रजां द्रविणं Be She ॥ १। 
sare नाभि जीवलोकं गतासुमेतमुप शष एहि। 
हस्तग्राभस्य दधिषोस्तवेदं पत्यजनित्वममि सं बभूथ ॥२॥ 
अपश्यं युवतिं नौयमानां Sarde: परिणौयमानाम्‌ | 
अन्धेन यत्तमसा प्राहतासोत्पाक्तो अरपाचौमनयं तदेनाम्‌ ॥ ३ ॥ 
प्रजानव्यन्नेय जौोवलोकं देवानां पन्थामनु सञ्चरन्तो | 
अयं ते गोपतिस्तं जषस्व aN लोकमधि रोये नम्‌॥ ४ ॥ 
उप द्यामुप्र वेतसमवत्तरो Alara | 
अग्ने पित्तमपामसि॥ ५॥ 


7 श ee जभ्‌ eee ee < 
ETT NE ~> ~> 


° ° ° ° वेण वचसावुस्लेन | 
समारटभायमसूरि पुष्टमवाडत्वमद्यपजोप लोकम 1 | ६० १२ ॥ 
दत्यलुवाकस्‌ क्र fanaa ।॥ २। 
We षष्टिः li ६० || 
द्यनारो पतिले कं टणताजि यद्यत उप MBA] Ia | 
Wa पुराणमदुपादलपन्नौ तस्य प्रजां ट्‌विणं Feafye yey 
Sale Aral ag fe जोवलोकं गतार्मेतमप WE पयि 
vfamag दिधियोलवेद पन्यजेनित्वमभि gang ॥ २॥ 
अपश्य vata नोयमानं जोवामतभ्य परर णोयमानम। 
SAT यत्तमसा प्राटतामौतप्राप्नो WT पृनर्यत्तदेनाम | ३॥ 
प्रजामत्‌पद्य strata दिवानां यथ। मनुमश्चरन्तो । 
अयम मोप्रतिसं जप aid wary रो दयनम॥ ४ ॥ 
उप Wey चेतसमवतरो alae | 
“ay पिखतं मयमसि iy ॥ 


सत्रपासौपनिषदी दिक्षा | १५६ 


यं qua समदहस्तमु निवपया पुनः | 

BCT रोहतु शारद वो व्यल्कशा ॥ ६ ॥ 
द्द्‌ A UH UT H a एक aataa ज्योतिषा सं विशख। 
wana तन्वा चारुरेधि प्रियो Sarat परमे wes ॥ ७ ॥ 
उत्तिष्ठ प्रेहि प्र gata: awe सलिले सधस्थे | 
तव लं पिभिः संविदानः सर सोमेन मदख स aura: sn 
प्रचवख तन्व सं भरखमाते गात्राविहापिमो थरौरम्‌। ` 
मनो निविष्टमनुसंविश्रख यत्र Yass तत्र गच्छ ॥ € ॥ 
वचसा मां पितरः सोम्यासो wag देवा मधना एतेन | 
TAG मा प्रतरं तारयन्तो जरसे मा जरदष्टिं वधन्तु ॥ १० ।१३ 
वचसा मां समनज्ञग्निमधां मे विष्णुन्य नक्लासन्‌। 
रथिं मे fam fa यच्छन्तु देवाः स्योना मापः पवनः पुनन्तु ११॥ 


गणन" --- --- -- ‡=--- ~ A ~ --- 
षी) 


य aay समदलम्‌ निवापया पुनः| 

faata उरोदतु RTT यलकसा ॥९ ॥ 

TEM एके पर कत रएकं ततोयेन च्योतिषा सं विशख । 

यं षणने तत॒ कञ्चाररोधि प्रियो देवानां परमे सधस्थे ॥ ऽ ॥ 
उर्भिष्ठ प्रेहि प्रद्‌ वाधः que ofea aye | 

aa aw पितभिः संविदानः सं समेन मदखसं खधाभिः।॥८॥ 
HGS तल VANCE मा तेगा संविद्ययमो एरीरम | 

मनो तवष्ट मठुरुषिशख wad जषसे तज गच्छ ॥ < ॥ 

quar at पितरः साम्याशो अजनत देवा मधना हतेन | 

VOT सा प्रतरधाता श्यनो जरसे मा जरदष्टिवदतु ॥ १०॥ १३॥। 
वसा मां समनक्ताप्रिमधा af alae कासान। 

रथि म विश्च नियश्डतुदवाः खना मायुः Waa: Ga ॥ \९॥ 


१५२ सन्नवासौपमिषटो दीपिका | 


मित्ावङणा परि मामधातामादित्या मा ATA THAT | 

वर्चो A CET न्यनक्त हस्तथोर्जरदष्टि मा सविता कणोत ।१२। 
यो ममार प्रथमो मर्त्यानां यः प्रेयाय प्रथमो लोकमेतम्‌ । 

Saad सङ्गमनं जनानां यमं राजानं हविषा सपयत ॥ १२ ॥ 
परायात faat BT a alata वो यन्नो मधुना समकः | 

दत्तो sang दरविणेह we cf चनः Haat दधात ।।१४। 
कणवः कच्तौवानूपुरमोटढो अगस्यः श्यावाश्वः सोभयचनानाः | 
विण्वामितीऽयं जमदम्निरचिरवन्तु नः कश्यपो वामदेवः ॥ १५॥ 
विष्व{मिच्र जमदग्ने वसि भरदाज गोतम वामदेव | 

afsat अविरग्रभोत्रमोभिः gaara: पितरो खृडता नः ॥१६॥ 
कस्ये खजाना अरति यन्ति रिप्रमायुदधानाः wat aata: | 
आप्यायमानाः प्रजया धनेनाध स्याम सुरभयो WE ।। १७ ॥ 


7 a Se oe ee ee, 


भिवावरफायों यमाधातामादि्यामा स्रवा ay aA । 

वची मद्न्दरो त्यतुतक दम्लयोजेरदशि मां सविता wag ॥१२॥ 
यो ममार प्रथमो मत्यानां यः fare प्रथमो शलकमवम्‌ | 
बेवखतं सङ्गमनं जनानां यमं राजानं सपिषा सपयेयत्‌ ॥ १२॥ 
परायात fart We Brats Ft HT मधना aa: | 

zat सभ्य द्वि wg रविश्वतः सवे वोर दधातु ॥९४॥ 
HY: कक्तोवानुसमधो WAT: श्यावाश्व सोभयविना ना। 
विश्वाभिवोयं जम्रद्‌ग्निरविरचन्त, न कण्यपो वामदेव ॥ १५ ॥ 
धिश्वाभिव जमदग्नि वशि भरद्वाज मौतम वामदेव | 
ufgat अविरग्रनोत॒मोलिः ₹मंतसासः पतयो ASAT TNE 
कस्य म॒जाना मति यन्ति रप्रद्रायुद्‌धामः प्रतरः नवौयः। 


पापमानाः प्रजया BARTS! स्याम सुरभयो WHT ॥ 7५ | 


 सन्रवासोप्रतिषदी टोपिका | 


wad waa समन्ते क्रतु रिहन्ति मधनाभ्यज्ञते । 

सिन्धोरुच्छासे पतयन्तसुक्तण हिर खपावाः पशुमासु गटह्ृते।।१८॥ 
wel मुद्र पितरः सोम्यं च तेनो सचध्वं खयगशसो हि भूतम्‌ । 

ते अवशः कवय a wala सुविद्चा विदथे हवमानाः।१९॥ 


ये अत्रयो अङ्गिरसो नवग्वा दृष्टावन्तो रातिषाचो दधानाः | 


दक्तिणावन्तः सुकृतो य उ खासदयास्मिन्‌ बरहिंषि मादयध्वम्‌।२०।१४। 


अधा AAT नः पितर! परासः प्रत्मासो अमन करतमाश्शानाः। 


शचोदयन्दोष्यत उक्थशासः क्षामा भिन्दन्तो अरुणौरप aq ।२१। 
TRAIT सुरुचो देवयन्तो अरयो न टेवा जनिमा धमन्तः 
शचन्तो aft वाहधन्त इन्द्रमुवोँ' गव्यां परिषद्‌ नो अक्रन्‌।२२। 
आ aaa ्षुमति wat अस्यदेवानां जनिमान्लुग्र । 


मर्तासचिदुवं शौ रजप्रनवधे चिद उपरस्यायो; ॥ २३ ॥ 


en > ~ 


+ न्न 


[ क) == --- ~~ च~ ~ —_—— न ee ~~~ ~+ — ee ree ee ~ a 


Wad Ua ममच्नत क्रतु रिदन्ति मभनाभ्यज्ते। 

सिन्णोरुच्छासं यतयतं मुक्तस दिरण्छयायाः प्रश्यसाल ग्टभ तुते ॥ १८॥ 
यद्रो सुद्‌ पितरः सोम्पञ्च तेनो संवध्व' want हि भतते | 

त वाणः कवय अष्टणो त Taal विदय qaares ॥ ee 

य अत्र as Way नवग्वा दूष्टावन्तो मतियाचो द्धानाः। 

दै णावन्तः सुकृत व उ स्थासद्यस्िन्‌ बहहिषि साद्यध्व ॥ २०॥ ५ | 
घा यथा नः Trac: परासः प्रसब्रसो खगन कछतसमाप्रुघाणाः | 
प्चोदयंदीधिति HAAG: चामा भिदन्तो अकूणग्पप्रन्‌ ॥२१॥ 
सुकमाणः सुखौ ० ° © © © ० Bar जनिधयन्तः। 
Want wy sua wy yea यम्परिषद्न्तोऽरमन्‌ ॥ २२॥ 

खा WY qaafa wa रच्‌ वानां यतानिमां wT । 
मत्ताव्ययिदु-वंण्णरछप्रतयघे विद्य उ परो ॥ २३ ॥ 


( २० ) 


१५१ सन्नवासौ पनिषद)ो दीपिका | 


THU A WIA अभूम ऋतमवसखनव्रषसो विभातोः। 

विश्व ane यदवन्ति देवा हहददेम विदथे Fale ॥ २४ ॥ 

इन्द्रो मा मरुत्वान्‌ प्राच्या दिशः पातु बाडइच्यता एथिवो या- 
मिवोपरि । 

arena: पयिक्ता यजामहे ये देवानां इतभागा TH AMA 

घातामा निक्छत्ा efaurat दिशः पातु बादु० fo Re I 

्रदितिद्रादिव्यैः water fem: पातु बाहु०।०॥ 29 ॥ 

सोमो मा विष्डदेवेरुदौच्या दिशः पातु argo ion २८॥ 

wat हत्वा धरुणो धारयाता ऊध्व भानु सविता द्यामिवोपरि 

MART clo RE I 

प्रायां at fafa ger संहतः खधायामा दधामि बाद्ु०।०।२०।१५ 

efaarat ला दिशि एुरा०।०॥ 22 I 


Ee re 0 + कि क ) आ  , श त त Oe 1 शि, ए. 1.1 nape अ amt ee et ॥ 9 


Waa ते खयसो अभूम कुलसवखन्त्‌ षसो विभातोः। 

विश्व द्नद्‌न्ति देवौ दृद्रदेम विदधे GATT ॥ २४॥ 

इन्द्रो Rasa प्राच्या दिशः यान्त वादगयृता पथिषौ थासिश्चोपरि। 
aaa: पथिकृतो यजामहे ये देवानां waaay wees 22 1 

धातामा faa ear दक्षिणादिशः०|०॥२९॥ 

व्यदितिमदिव्यैः प्रतिचोदिणः °| ° ॥ 201 

सोना मां fears ae सद्‌ा salen दिष्टः Te ०।० ॥९८॥ 
0 0 ०0 0 ० © ae कताप्रथवीौ दयामिव। 

चघ्रादत्वाधसणो घ प्यत; यतो ऊर्धमानु' मविता faa २९॥ 

प्राचां वादि पुग dea: खधायामदधानिवाडत्कता q way afar 


॥ ३० ॥ १४ ॥ 
efaurai at ol one 


सव्रपरासौ पनिषदो दीपिका। १५५ 


प्रतीयां at दिशि पुरा०।०॥२२॥ 

उदोर्व्यालत्वादिशि प॒रा०।०।॥ 2a lt 

warat त्वा दिशि पुरा०।०।२४॥ 

ऊध्वीयां at दिशि पुरा संहतः खधाथ्रामा दधामि argerat 
एथिवो दयाभिवोपरि | 

Mana: पथिक्षतो यजामह ये देवानां इतभागा इह ख ॥२५॥ 

धर्तासि धरुणो ऽसि वसगो ऽसि ॥ २६ ॥ 

उदपूरसि मधपूरसि वातपूरसि ॥ ३७ ॥ 

say मासुतश्चावतां यमे इव यतमाने यदेतम्‌। 

प्रवा भरन्मानुषा देवयन्त AT सौदतं खसु लोक विदानें।॥२८॥ 

area भवतमिन्दवे नो युजे वां ब्रह्म YU नमोभिः | 

वि a एति पथ्येव सूरिः arg विश्वं अ्रखृतास एतत्‌ Re 


„~. ----- ----- -- --- ~ ------- - ~~~" ~~~" सना eee ae) 


yaa aro pot 

Balai AT eo; e1R I 

भ्र व।यखाद्ा ॥४॥ 

egal ला fate पुरा संहतः स्घप्रमा दधामि ग्य ता पथि द्यामि- 
| वोपरि | 

खलोकक्तः पथिवोकतो यजा मरह ट वानां डत TAT: | ३५॥ 

yaa yo ° ° ० सिगोमि॥३९॥ 

उदपूएसि ०० 09 वातपुरसि | २9 || 

tae मासुरप्रावन्तां यम इव यतमानं यदेत । 

परवाममरवन्‌मतुभा देवयन्तो W सोदतां खम्‌ लोकं विदाने ॥ ३८॥ 

स्वाप स्थे भवतमिन्दवे नो युजे वां ware aie: 

fa aya cla aay ae eer पिध्रष्डपःस ATT |; २८॥ 


१५६ सन्नवासोपनिषद) दोपिका। 


atf पदटानिरूपो अन्व रोदच्तुष्यटो मन्वे तदुन्रतिन । 

अन्तरेण प्रति fama ्र्वमतस्य नाभावभमि सं Faria ।४०।१६। 
देवेभ्यः कमवणोत wa प्रजाये किममतं नाहणोत | 
छहस्मतिथज्ञमतनुत ऋषिः प्रियां यमस्तन्वमा रिरेच ॥ ४१॥ 
aaa ईडितो जातवेदो ऽवाडटव्यानि सुरभौणि क्रत्वा | 

प्रादाः faa: खधणा ते अत्तब्रहित्वं टेव प्रयता इवींषि॥५२॥। 
आआसोनासो अरूषोनासुपस्े रयि धत्त दाशुषे vata | 

पचेभ्यः पितरम्तस्य वस्वः प्र यच्छत त इदहाज' टधात॥ ४२ ॥ 
अग्निष्वात्ताः पितर एह गच्छत सद्‌ःसद्‌ सदत सुप्रणोतयः। 
अन्तो हवीःपि प्रयतानि बर्हिषि रयिं च न: aaa द्घाता४६॥ 
sugal नः पितरः सोम्यासो afeay निधिषु प्रियेषु | 

त आ Way a दद Zale ब्रुवन्तु ते ऽवन्तम्मान्‌ ॥५५॥ 


बोणो यदौनि रूपो Mae चतुष्पद्‌ त्वातद्रतन | 

अच्तरण प्रतिमिमोते अकमतस् नाभावधि मपुनाति॥ ४०॥ 
देवभ्यः BATA: सं प्रजाये कमम॒तं recite | 

चचस्परति यज्ञमत उत कपिं प्रिया aware रिरेचीत्‌ ॥४१। 
त्व मग्र ifeat जातवेदो वाडयानि सुरनोणि चत्वा | 

प्रदाः पितभ्यः खघया त अच्तन्‌ fae’ देव प्रजाय area fay # ar 
BAT ay असणोनामपस्ये cia aer श्रप्रमत्यपि। 
पुंभ्यः पितरस्लस्य wa: प्रयतत else || ४१) 
श्यद्रिष्वाताः पितरः we गत सदसद्‌ सदत सुप्रणौतयः | 
अता sat ta प्रयतानि वददिष्यन्यारयि मववोरन्दधात।| ee | 
उप्रङ्ताः पितरः सोम्यामो वियु निधिष्‌ freq । 

त श्वा गमन्त्‌ त दृव श्रुचं तधिक्रयनातेवं SATA ॥४५॥ 


सत्रपासोपजिषदो दौीपिका। १५७ 


ये नः पितुः पितो ये पितामहा wafet सोमपो वसिष्ठाः । 

तेभिर्यमः सरराणो हवीं थ शव्दः प्रतिकाममत्त॥४६॥ 

ये ताढषुदंववा जेहमाना होत्राविद स्तोमतष्टासो अकाः 

अने याहि ave टेववन्देः सत्यः कविभिकछषिभघमसद्धिः॥५७॥ 

ये मत्यासो हविरदो हविष्या इन्द्रेण देवैः सरथं तुरण | 

आग्ने याहि सुविदतेभिरवाडपरः रवेकपिभिमसहि  ॥ 8८ ॥ 

उप सर्पं मातर भूमिमेतामुरुव्यचमं sual सुशेवाम्‌ | 

auger एथिवौ दक्तिणावत एषा ला पातु प्रपथे पुरस्ता त्‌॥४९॥ 

उच्छच्चखं प्रथिवि मा नि बाधधाः सूपायनास्म भव सूपसपं णा । 
माता ya यथा सिचाभ्येनं भूम Bus ५० ॥ १७॥ 

उच्छच्चमाना एथिवो सु तिष्ठतु ave मित उप हि way | 

ते ख्डासो Baad स्योना विश्वाहास्म शरणाः WAT | ५१ ॥ 


~= [ ~= ~~ a = | ~~~. er य ५ es 
---- == 1 a == = न - 2५ 


—s -- 


ये नः {पितरो ये पपितामद्दा अलुजादिरे सोमयोथ वरङिषठाः। 

तेभिर्यमः सरराणो दवो ष्युशत्तशद्धिः प्रकामन्त्‌, ॥ ४६ ॥ 

ये तानष Saar जेडमाना स चावि सोमतष्टासो Ga: 

दर यादि aaa Ze वदेः परः पुवः पित॒भिव ससद्धि || vo | 

ये मत्यासो दविर दोडविष्या इन्द्र ण द्वेः सरथ ATT | 

Sy यादि सुचिवेमिरव1ङः मय । पव बरषिव्य मसद्धिः || ४८ || 

gy सरपं मार भमेलामरयचस पुथिवी सुशवाम्‌ | 

उर्णमदट्‌ाः परथिवी द्चिणावतणए्षाल्वा पातु प्रच्य पुरस्तात्‌ |f ४९॥ 

quae परथिवी भा नि बाधथाः सुपायामक्त भेव GAT सपरा । 
ता पुव यथा fears भसि SUS || ५०॥ YO ॥ 

amaarat पुथिवौ सु तिष्टतु ठ मित उप डि श्रयन्ताम्‌ | 

तं ग्टदासो धत्तः स्योना विश्लादास रणाः सन्न | ४१ ॥ 


१५८ सन्नवासोपनिषदो दौोपिका। 


Sa स्तभ्नामि एयथिवी' त्वत्परोमं लोग निदधश्ो अह रिषम्‌। 
एतां खगा पितरो धारयन्ति ते तच यमः सादना ते AM xR 
इममग्ने चमस a fa faut: प्रियो टेवानासुत सोम्यानाम्‌ | 
अयं यश्चमसो टेवपानस्तस्मिन्देवा श्रुता मादयन्ताम्‌ ॥ ५२॥ 
अध्वा पूणं चमसं यमिन्द्रायाबिभवजिनोवते। 
तस्मिन्‌ छणोति gare we तस्मिविन्दः पवते विश्वदानी म्‌॥५४॥ 
यत्ते AW: WHA आतुतोद पिपौलः सपे उत वा शापदः | 
afazfearene कणोतु सोमखयो ब्राह्मणां आविषेग ॥५५॥ 
पयस््रतो रोषधयः पयस्वग्प्रामक पयः । 
अपां पयसो यत्पयस्तेन मा AT Waray ॥ ५६ ॥ 
दमा नारोरविधवाः सुपन्लौराञ्ननेन सपिषासं स्यशन्ताम्‌ | 
अनश्वो अनमोवाः सुरताश्रा रोहन्तु जनयो योनिमग्रे ॥ ५७ ॥ 


ee eee ot ee + = Os etree 
2 न Ft ST ~ न चन = स म 
[ 


उत स्ति्चामिम पथिवी खन्परोमन्नोगं निदधन्‌ aise रिषन्‌ | 
एतां स्थरं पितरो धारयन्त्‌ ते तव यमः साधना तें सणत | wey 
द्ममग्र चममःमा वि fase: प्रियो द्वानामृत मोखयानाम | 

यं यश्चमसो द्‌वयानस्तस्मिनूटेवा अमृता मदयन्तःम | ५३ | ॥ 
अथवोदाणं ane यसिद्राबिभवाजिनावते। 

चिन्‌ चणोनि सुकृतस्य we न्न्‌ व्दिरेवते विदानम्‌ yyy ॥ 
यत्त aU WaT ओआतुतोद्‌ पिपोल. मथन वा TAGE: | | 
अप्रटदवच्वच्रादगद्‌ं छणोतु मामख यो ब्रह्मणां चाविवेश्‌ || yy | | 
पयसखनो रोषधयः पयःपयसान्‌ मामकं पथः | 

अपां पयसख दित्ययल तमामड WaT ५९ | 

दमानारोरित्येका 11 ५५॥ 


सश्चपासोपनिषदौो दीपिका! १५९ 


सं गच्छख पिभिः सं यमेनेष्टापूतन परमे व्योमन्‌ । 
हिलावद्यं पनर स्तमेहि सं गच्छतां तन्वा सुव चर॑; ॥ ५८ ॥ 
ये नः पितुः पितरो ये पितामहा य भ्राविविश्ुरुवेन्तरित्तम्‌ । 
तेभ्यः खराडमुनोतिर्नौ Wa यथावशं तन्वः कल्पयाति ॥ ५९ ॥ 
शं ते aera भवतु शते प्रष्वाव शौयताम्‌ 
शीतिके शौतिकावति aifea attearafa | 
awe शं भुव TH fea शमय ॥ ६ ०॥ १८॥ 
विवखाब्रो WA RWG यः सुत्रामा जोरदानुः सुदानुः | 
Sa बोरा बहवो भवन्तु गोमदश्ठवन्मय्यस्त्‌ पुष्टम्‌ ॥ ६१ ॥ 
विवस्वाद्रो"अखतवे दधातु परेतु मृत्यरस्त a tq | 
दूमान्रत्ततु पुरुषाना जरिम्णो मो ष्वेषामसवो यम गुः ॥ ६२ ॥ 


ne re 1 ्यीणिणगषिणीषिणीष भी वि ae यं 


सङ्गच्छ पतभिः संयमने Tas प्रमे यमन्‌ | 
हिलायावद्यं पुनणमेडि SEAT तला सुवचः ॥ ५८॥ 

स a प्रतिर रे पितामहाय खआाविविश्णसवं नरि म्‌। 

AY सराउसुनीतिने ऽध यथाच तन्वः कपयताम्‌ ।। ४९॥ 
एनत ATC भवन्त्‌, शने TAT WTAE | 

पर) तिके श्योतिमाचति eran लदादिकावति | 

मण्डक्यादूषु 0 ० 0 0 WHAT || ६०|| 

विवलात्रे ऽभयं SATA या ङुबामाजाराटा Fara | 

द्मे वीरा TSA भवन्त्‌ गामदख वन््य्यल च पुष्टाम्‌ ।। ९१ ॥ 
faagratsnas दि तु परेल मृद्युरमृतत्नयन््‌ | 

दूमाभचत्‌ पुरूषक्नाजरिम्‌णे मोेषाम स प्रायसगुः ॥ €२॥ 


१६० सन्नगासपैपनिघद) दीपिका, 


“~ द्‌ $ © 
यो दमे अन्तरितच्चेण महा fren कविः प्रमतिमंलोनाम्‌ | 
तमर्चत fasafaat विभिः स नो यमः प्रतरं जोवसे धात्‌ ।६२॥ 
at रोहत दिवमुत्तमाख्ुषयो मा बिभोतन। 
सोमपाः सोमपायिनडदं वः किते डविरगन््म ज्यातिसत्तमम्‌॥६४॥ 
प्रकेतृना बहता भाव्यरिनिरः रदसो aaa रोरवोति | 
~ © 
दिवधिदन्तादुपमामुदानडपामुपस्थे महिषो ववघं ॥ &५।। 
नाके सुपणसुप यत्पतन्त दा वेनन्तो अभ्यचन्तत AT | 
हिर ण्यपकच्च वर्णस्य दूतं यमस्य योनौ शकुनं भुरण्युम्‌ ॥ ६& ।| 
इन्द्र क्रतुं न आभर पिता पुचेभ्यो यथा| 
शिक्ताणो अस्मिन्‌ पुरुहत यामनिजोवा ज्योतिरशोमदहि।।&ऽ।। 
अपूपापिहितान्‌ कुम्भान्यांस्ते Sat अधारयन्‌ । 
तेते सन्तु स्वधावन्तो मधुमन्तो तयतः ॥ ६८ I 
या ट्रे अन्तरिचेण मकङापितणां कविः प्रमतिर्मतोनाम्‌ | 
तमचंम faafaat efafa: मना यमः wav जवम दात्‌ | {Bit 
च्यारादतन्दवम्‌तमामुषया मा विभौतन | 
साभयायिनदृट्‌ं वः क्रियत इयिरगन्मज्याति रूतरम्‌ | ९४।। 
प्रक्तृना वता भात्यत्चि म रोदसौ वुषभा रारबोति। 
दिव दन्ताद्यमःमप्म्थे ASU aay |) ey I 
नाक मपणमुप यत्यततं हद्‌ तेनते TGA AT 
खिरण्रपच्त' वरूणस्य रतं यमस्य यानो शकुनं भरण्यम्‌ | ९८ ।| 
THN a भर पितापुवभ्या यथा। 
fam णाऽद्ित्‌ पुरत य.मनि जोव ज्यातिरगोमद्ो। co [1 
BUF A कुस्मन्यल दूत्राखधार्यन्‌ | 
तेते सम्तखघावता BARA STAM मतं || ६८॥ 


सद्रयासौ पनिषदो दीपिका | YER 


यस्त धाना अनुकिरामि तिलमिश्राः खधावतीः | 
तास्ते सन्तु विभोः प्रभौस्तास्ते यमो राजानु मन्य- 
ताम्‌ ॥ ६< ॥ 
पनदंहि वनस्पते य एष निहितस्त्रयि । 
यथा यमस्य सादन आसाते विदथा azq ॥ 9० ॥ 
A रभख जातवेद स्तजखधरो भ्रस्त ते । 
शरौ रमस्य सं दहायेन धेहि सुक्षतामु लोके ॥ ७१॥ 
धते ga परागता wae पितर ये। 
तेभ्यो तस्य कुल्येतु शतधारा व्य॒न्दती ।। ७२ ॥ 
एतदा रोह वय SAMA: खा इह TEE दौदयन्ते । 
अमि प्रेहि मध्यतो माप ere: feat लोक प्रथमो यो अत्र 
॥ ७२ ॥ (१९) 


॥ ततौयोऽनुवाकः॥ 


= > ~ न ~ ~ ~ ~ ~~ [ ए 11911 = जण कण * 


eo ER te 


gia धाना aatacita तिन्लसिन्राः खघावतोः। 

aie सन्त, विम्बौः WME यमा राजानु WARN ८: 

गनद इ वनस्पते परःष निदितल्लृधि | 

यथा YAR मारत Wars a विदथा वद्तः।| ७० |! 

Al VCS जातवद्म्त HVAC TF | 

शरौरमखय सं विदडायेनन्धेदि सुताम्‌ लाकं ॥ 4 | 

य ते YS परागता अपरे FITTS a 

तेभया घतस्य FAT शतधारा गुद्न्ति ॥ ७२ ॥ 

एतद्‌] रोद वेय GAMA: खा इड वदत्‌ भाद्‌ यन्त | 

अलि प्रद्धि मध्यतामाप हासाः पितणां लाक MAT यो चव ॥७६।।१९॥ 
दृति तृतीयोऽनुवाकः | ऋचः ७३ | 


( २१ ) 


१.६२ warratufaaat दीपिका | 


at dea जनित्रीं saaea’ faaart: | a at रोहयार्मि। 
अवाडठय्येषितो waare Tara युक्ताः सुखतां धत्त लोके ॥ १। 
देवा यक्नखरतवः कल्पयन्ति हविः पुरोडाश aut यन्नञायुधानि t 
afualfe पथिभिदें वयानेर्ये रोजाना: स्वग यन्ति लोकम्‌ । २॥ 
ऋतस्य पन्यामनु पश्य साष्वङ्किरसः Garr येन afer | 
तिभिर्याहि पथिभिः खग यतादित्या मध भक्षयन्ति ठतौये नाके 
अधि वि waa 2 li 
यः सुपणा उपरस्य माय नाकस्य we अधि विष्टपि frat: 
सगां लोका अखतेन विष्ठा इषम्‌ज यजमानाय TBA । ४॥। 
WHIT दामुपश्दन्तरित्त war दाधार wha at प्रतिष्ठाम्‌ । 
प्रतिमां Mat CALS: AA: कामङ्गामं यजमानाय TSA 


यदातुम्‌ श्चा रादत जनिवी जातवेदमः पितयाणेः मघ wr creafa 

ष्यव्यायावादयाषिता CHAS TA गक्ताः महतां धलाके।\१९॥ 

दवा यज्ञमृतवः कर्पयन्ति दवि ques मभो aerate | 

तेभियादि पथिभिदंवयाने यरोज्ञानो ea afer साकम्‌ | २ ॥ 

सतस्य पन्यासनुपण् साघ्वङ्गिरमः महरूता येन यन्ति। 

तभिशाद्दि पथिभिः ear यवादित्या मधू भकयन्ति त॒तोय नाके श्चधि aap 
|| ३ ॥ 

वथः HUTT SITY AT नाकस्य ys अधि facfataar | 

खगालाकामततविष्ट CIM यजमानाय दुहाम्‌ ॥ ४ 

जुङरदघार द्याश्पमृदन्तदिदं war दाधार एयिवोः प्रतिष्ठाम्‌ | 

दतिमा लोका Barer खगाः RAMA यजमानाय SH दे॥५॥ 


संग्रवासौप्रनिषदी दोपिका। १९१ 


Wa आ रोष foal’ विष्वभोजसमन्तरि्तमुपभदा क्रमख । 
जड़ दयां गच्छं यजमानेन साक FAT वत्सेन दिशः प्रपौनाः सर्व 
धुच्छाहणौोयमानाः ।॥ ६ ॥ 
तरभेम्तरन्ति प्रवतो महोरिति awa: gaa येन यन्ति । 
अत्रादधयंजमानाय ae feat भूतानि ena ॥ ऽ ॥ 


अङ्खिरसामयनं पूर्वो श्रगनिरादिव्यानामयनं गाहपल्यौ दत्तिणा- 
यनं दस्तिणमनिः | 


महिमानममेविंहितस्य ब्रह्मणा समङ्गः सवे उप याहि शग्मः॥८॥ 

पूर्वो अजनिष्ट तपतु शं पुरस्ताच्छं पश्चात्तपतु गाहपत्यः | 

efamfae तपतु शमं वर्म चरतो मध्यतो अन्तरित्ताद्‌ दिगो 
दिशो aq परि पाहि घोरात्‌ < ॥ 


कमिति wget npr == 9 ee nn —— we ~ -~ ~~~ ee 


ध्रव a रोद प्थिवो' वभाजसमन्तरिचन्रयभदा AAG | 
Azul उगच्छ यजमानेन साके लवण वत्सान दिशः प्रपीनाः सवा yar 
षुणोयमानाः॥९॥ 
Ae: acfa प्रवतो मद्ारिति यज्ञतः Saat येन यनि | 
श्तादघष्य'जमानाय लोकन्दिश्णे भतानि यद्‌ कर्पयन्त ॥ ७ ॥ 
ख ङ्किरस।मयनं पब1९ग्रिरादित्यनामयनं meray द्चिणानामयनं द्चि- 
wity | 
मह्दिमानमाग्र fafeae AQU समङ्ग सवं उप याहि LH Wi = | 
प्ाऽयतयत शं पुरसताच्छ पश्चाक्नषपतु AST | 
chau रे aun, श्म बसोत्तरतो मध्यतोऽन्तरि्ता दि शोऽनय ufc 
यादि रात्‌ ॥९॥ 


१६४ सन्नयासौपनिषद दीपिका । 


yaaa शन्तमाभिस्तनभिरोजानमभि लोक स्वगम्‌। 
अश्व[ भूत्वा एवाहो वहा यत्र देवः सधमाद मद्‌ न्ति॥१०॥२ ०॥ 
NAA पञात्तप श पुरस्ताच्छमुत्तराच्छमधरात्तपनम्‌। 
एकसखेधा वितो जातवेदः wana धेहि सुकछतामु Ara? ch 
Tama, समिदा Wl रभन्तां प्राजापत्यं मेध्य जातवेदसः | 
रतं mua se माव चिक्षिपन्‌ ti १२॥ 
यन्न एति विततः कल्यमान ईजानमभि लोकं ane 
तमग्नयः सवं इतं जषन्तां प्राजापत्य मेष्य जातवेदसः | 
wa क्षण्वन्त इह माव चित्िपन्‌ ॥ १३॥ 
दैजानचित्तमारुच्तदम्नि' नाकस्य एष्टा ह्िवमुत्पतिष्यन्‌ | 
aa प्र भाति नभसो ज्यः तिषोमान्‌ त्ख गः पन्थाः सुक्तते Sa- 
alae १४॥ 


Ce mmm न = ^ ~~ 9 EE A nee Ne el See ८ Ak” 3. 


~= ~~ "= ~---~-- me स क 
भ न eee 


quay सन्तमाभिद्‌रद्र भिराजानमभि शोकं wa | 
श्वा भत्वा प्रटिवादो वाऽथ यव Za: सदमाद wal iron २२ 
RAT पथाक्पतु ण पुग्स्लाच्छमघराव्रथेननमस। 
waa घाविद्धितो जातवदः सम्यगनं धेड सुताम लोके ॥ ११ ॥ 
शमग्रयः समिधां या रभन्तां प्राजापत्यं मध्यः जातवदमः | 
Wa कण्व इहमाविवि सिपम ॥ १२॥ 
यज्ञपति विततः करूपमाद्र जआनमभि लोकं ata | 
तमग्नयः सवतं यतां प्राजापत्ये मध्य जातवेदसः | 
a हान्त दृद मा किचिपत॥९१२॥ 
ड जानयितमार्चदग्मि वाकस्य पष [दि वमुत्प तिष्यन | 
` नख प्र भाति नभसो च्योतिषोमात्‌ खर्ग पन्थाः wet देवयामः ॥ २४॥ 


सश्रपासोपरनिषदै दौ पिका। १६५ 


्रम्निहाताध्वयेटे हस्ति रिन्द्रो बरह्मा द्चिणतस्ते भस्त । 

इतो ऽयं Whaat यन्न एति यत्र पूबं मयनं इतानाम्‌ ॥ १५॥ 
अपूपवान्‌ च्तोरवां्रुरेह सोदतु | 

लोकतः पथिक्षतो यजामहे ये देवान इतभागा इह ख ।१६॥ 
अपूपवान्‌ दधिवां्रुरंह०।०॥ १७ ॥ 

अपूपवान्‌ दरष्ठवां रुरोह ०।०।। १८॥ 

अपूपवान्‌ ट तवां खर्र ह०।०॥ १९ ॥ 

अपूपवार्न्मासरवांखरुरेह lel] Ro ॥ AA 

अपूपवानन्रवांखरसरेह०।०। २१ I | 
AGIATATATTECTe | oll २२ ॥ 

अपरूपवान्‌रसवां ARCH [oll २२ ॥ 

अपूपवानपवांश्वर्रेह Us | 

लोकक्लतः पथिक्लतो यजामहे ये देवानां हतभागा इह ख ॥२४।। 


क्न ~ ~ ~~ eo oe ee CE ey ee 


a 


pg AD aa RSD 


afge targa टदरूतिरिन्द्र ब्रह्म दचिरतलं अल्‌ | 

तोयं ० ० ० ° ० ० ० ० नं तानाम्‌ ॥१५॥ 
्पूपवां सोरवांयररिद weg | 

anna प्रथितो यज्ञामद देवानां SANA इदस्थाः ॥ १९ ॥ 
खप्पवान्‌ दरधिवांश्वूः ०। ° ॥ १७ | 

खपू पवात्रपवाखचसः | ° । ° teh 

BUTT मधुवरः ° | ॥ २२॥ 

चप पवान्रपवां खरः ॥ २२॥ 

्यृपपवानयवाश्चसरद सादतु। 

लोक छतः परयिकतो यजाम देवानां छतभागा ई स्थाः ॥ २४॥ 


१९६ सन्नवास्ौपनिषद) दीपिका । 


aquifafeara कुश्मान्यांस्तं देवा अधारयन्‌ | 
तेते सन्तु खधावन्तो मधुमन्तो छतञ्चतः।। VY I 
यास्ते धाना अनुकिरामि तिलमिखाः स्वधावतौः । 
तास्ते सन्तौ; WATT यमो राजानु मन्यताम्‌॥२६॥ 
afafa भूयसोम्‌॥ २७ ॥ 
दरष्सशवस्वन्द्‌ परथिवोमनु द्यामिमं च योनिमनु यथ ge: | 
समानं योनिमनु सच्चरन्त FA ज॒होम्यनु TA FAT. WRT 
शतधारं वायुमकं स्विद्‌ ृचक्तसम्तं अभि wad रयिम्‌ । 
ये पृणन्ति प्र च यच्छन्ति सवदटाते esa दन्निणां सप्तमातरम्‌ । 
कोशं दुहन्ति कलशं चतुबिलमिडां धेनु मधुमतीं स्वस्तय ॥ 
aa मदन्तीमदितिं जनेष्वग्न मा fear: परमे व्योमन्‌ ॥३०॥२२॥ 


ख्यप्पाद्रपिदितानिनेका॥ २५॥ 

gia धाना अनुकिरामि तिन्तसित्राः खधौवतोः। 

तालं BSR! THAT A यमो राजातु मन्यताम्‌ ॥ २६॥ 

अचिति भयस ॥ २७॥ 

दमस्कन्द पथिवीमनु घामिमं च ग्रानिमनु ay oa: | 

समानं योनिमतु waren दपम' Hela मप्तदोवाः॥२८॥ 
शतधारं वायुमकं' सखविद्‌ं aque wa चकत इविः। 

य पुणन्ति प्रच यच्छन्ति ayaa fant sea मप्तमातरस॥ २९॥ 
कश तन्ति कलशं चतुवि लमिडां धन्‌ मधभतौः were | 

He HLM Aleta Ha ay at feut: पर, योमन ॥ २०॥ 


सच्चपासोपनिषद दीपिका। १९६७ 


एतत्ते स्विः सविता बासो ददाति aaa | 

AW यमस्य राज्य AAMT Wl Re | 

धाना धेनुरभवदइव्मो अस्यास्तिलो ऽभवत्‌ | 

तां वे थमस राज्य अल्तितामुप जीवति ॥ ३२॥ 
एतास्तं अ्रसो धेनवः कामदुघा भवन्तु | 
एनोः wat, सरूपा विरूपास्तिलवत्सा उप तिष्ठन्त॒ ATA ॥२२॥ 
एनोर्धाना हरि णोः श्येनोरस्य HUT धाना रोहिणौधनवस्ते : 
तिलवस्ा जजमस्म दुहाना विश्वाहा सन्त नपस्फर न्तौ; ॥ २४॥ 
बेष्वानरे हविरिदः जुहोमि साहस्रं शतधा र सुतम्‌ | 
स बिभति पितरं पितामहान्‌ प्रपितामहान्‌ बिभति पिन्वमानः॥२५। 
सहस्रधारं शतधारसुत्समदितं व्यच्यमानं सलिलस्य Vs | 
ऊज ` दुद्ानमनपर्फ़रन्तमुपासते पितरः खधाभिः॥ २६ ॥ 


ee een 
[ pee cnr re = + ~ -- - ~~ = ~~ ~ ~--- ~ = ~~~ ~~ ~~~ rr me ee ee ~~~ ~~~ 


एतत्ते देवः सविता वासौ ददाति aa | 

AA यमख राच्ये वसानस्थाश्चरा ॥ २१॥ 

धाला घलुरभवद्रत्मो खास्तिलोभवत। 

तां त्रै यमख राच्ये अक्तितामप जवति ॥ ३९॥ 

एतास Way घेनवः कामदुघा भवन्ति तु | 

एनौ श्यनो यूप विरप्रसिलवतसा उप तिष्ठतु लाव ॥ ३३॥ 
एनौधाना दरि णी RAAT Y SAT धाना रोदिरी Yara । 

तिलवत्सा ऊजम्छौ दधाना विश्वाहा सन्तृरयस्पुर म्नो: ॥ २४॥ 

Amat विरि दं जोम साख एतघारश्गम्‌। 

सं विभत्ति पितरं पितामदान्‌ प्रपितामदान्विवत्ति पिलभानः॥ २५॥ 

सदसधारं शएतनत्ससचितं वश्यमानं सिल TE, 

ऊर्जं दुहानमनयस्फ HATTA पितरः खधाभिः॥ RE 


१६८ 


सप्रनासोपनिधद? द) पिक्रा। 


इदं कप्ताम्ब चयनेन faa तत्सजाता Wa पश्यतेत। 
मत्योऽयमरृतत्वमेति तस्म WTA कणत यावत्सबन्ध ॥ २७ ॥ 
svafa धनसनिरिहचित्त इद ma: 

sefa atau वयोधा अपराद्तः॥ २८ ॥ 

पुतं पौचमभितपंवन्तोरापो मधुमतोरिमाः। 

स्वधां पिठभ्यो अमृतं दुहाना आपो टेवोरुभयांम्तपंयन्तु ॥ ३८ ॥ 
ara aha a fed fas ade यज्नं पितरो मे जषन्ताम्‌ । 
अआसोनामूजसुपये सचन्तेते नो रयिं मवंतोर नि यच्छरान्‌॥४०।२३। 


षो ~~ ^~----~ 


= ज्ज . => क —_ 


समिन्धते अमत्य हव्यवाद्धं छतप्रियम्‌ | 

स वेद्‌ निहितात्निधोन्‌ पिन्‌ परावतो गतान ॥ ४१ ॥ 
यत मन्य antes ania निपृणामि a । 

तत मन्तु स्वधावन्तो मधमन्तो छतश्चतः॥ ४२॥ 


[ "~ = rere 2 - न (रिक =~ च = नाः = चे भ-का gee 


TS RI Cara fae ततमजाता व प्रयतेत | 
मम ऽयमम्रतत्वमति AH Wea छगत यादातमबन्ः॥ 5७ ॥ 
ददवव धनमन्रिरिदचित इदक्रलुः। 
दधि वोयवतरं agar प्रपरादतः॥ acy 

ब पौ वमभित्पयतो प्रायो मधमतोरिमाः , 
सवधा पितभ्योऽमतं दुराना may द्‌वोदभय; HUQ ॥ ३८ ॥ 
wut खग्रिः प्रदिणतः पितणूपस्नपज्ञ पितर जधताम । 
आमोलास्जेमपय Hage तेनो रथिं agate नि यच्छान॥४०॥ २३ ॥ 
मभिधत अमत्य खव्यगाड घतग्रियम | 
मृवेद्‌ निदितान्रिधौत्‌ पितन्‌ परावतो aaa yu 
त मन्थ gala gers निपगणुमित। 


तत खनत, सखधावन्त भध्रमन्तो चतश्नतः॥ ४२ ॥ 


सन्ना प्रनिषदो दौपिका | १९१८ 


यासे धाना अनुकिरामि तिलमिखाः खधावतौः । 
ताते सन्तु विम्बोः Waal WTA यमो राजानु 
मन्यताम्‌ ॥ ४२ ॥ 
दरद्‌ years नियानं येना ते ga पितरः परेताः | 
` पुरोगवा ये अभिषाचो wer ते ला वहन्ति CHAT लोकम्‌।४४। 
सरस्वतीं देवयन्तो वहन्ते सरसो मध्वरे तायमाने । 
सरम्बतो' BRAT हवन्ते सरसतो दाशुषे वायं दात्‌ ॥ ४५॥ 
सरम्बती' पितरो हवन्ते दक्षिणा यज्नमभिनक्षमाणः | | 
च्रासयास्मिनः बहिषि मादयध्वमनमोवा इष AT MAA ॥४६॥ 
सरस्वति या सरथं ययाघोकथः खधाभिदेवि पिटभिमदन्तो | 
सदखा्घमिडो अत्र भागं रायस्पोष यजमानाय धेहि ॥*४७ ॥ 
परथिवो' त्वा एयिव्यामा वेशयामि देवो नो धाता प्र तिरालायुः। 
परापरैता वसुविदो अरूबरधा खता: frey सं भवन्तु ॥ ४८॥ 
आ प्रयवेधामपतन्मज्ेथां यदामभिभा Wars 
AASAAAN तदशाय दातु पिदटष्बिहभोजनो मम ॥ ४९ ॥ 


याते धाना ००००॥४२॥ 

aia Tal इन्द्रद्‌ पूबमपर नियानं यनाते पव पितरः परताः। 

परोज्गावा ये खभिश्ेवोऽख् ते लावदहन्ति सुरता TATA ॥४४॥ 
खरखतीं यन्त ऽभितिखः॥ ४७ ॥ 

पथिकी ला पथियामा वेशयामि देवो ना घाता प्रतिरात्यारुः । 
परापरता चासविद्धाःस््धाताः पितृषु GAIA, ॥ ४८ ॥ 

ary GAA मय तन्‌ सजया यद्वारभिभो ware | 
अकादेततमश्ेतदश्णेयो दातुः पितुष्‌ ce मोजनोौ समा ॥ ४९॥ 


( २२ ) 


सश्नतासोपनिषदौ दशपिका। 


१७० 


एयमगन्दधिशा भद्रतो नो WAA SAT सुदुघा वयोधाः। 
यौवने sara पणष्श्चतो जरा faa उपमम्पराणयादि. 
मान्‌ ॥ ५०॥२४।।.. 
इदं पिढभ्यः प्र भरामि बहिर्जीवं देवेभ्य cut स्तणामि | 
तदा रोह पुरुष मेध्यो भवन्‌ प्रति त्वा जानन्न्‌ पितरः परेतम्‌ ॥५१। 
एदं बहि रसद Hens: प्रति त्वा जानन्तु पितरः परेतम्‌ । 
यथापरु तन्व स भरस्व गाताणिते ब्रह्मणा कन्ययानमि॥ ५२ ॥ 
पणा राजापिधानं चरूणाम्‌जा वनं सह UTS न श्रागन्‌ | 
आयुज वेभ्या विदधदोर्घायुत्वाव शतशारदाय ॥ ५ २ ॥ 
अजो भागोय दमं जजानाभ्माव्रानामाधिपत्य जगाम । 
तमचत 'विष्वभित्रा हविर्भिः स नो यमः प्रतर जौवसे धात्‌ ॥५४॥ 
यथा यमाय इम्येमवपन्‌ पञ्च मानवाः | 
एवा वपामि wer यधा भे भुरयो ऽमत ॥ ५ ५॥ 


~ ~ यक TT creamer. te owe eee we moe ~ aw ~ 


यं मनं efaar axat नोऽनेन om Feat | apa: | 

यौवने Saray प्रचतो जग frag उपमम्पराश्यादिमान्‌ ॥५०॥ २४॥ 
दरदं पितभ्यः प्रभरामि ate: जातये Saw उत्तरः रशमि, 

तदा रोर पुरुषे प्रतिभवन्‌ प्रति वाख मक्त, पितरः परतम ॥ ५२ ॥ 
दरदं वहिरसदोन भ्यां भृः परत्ना जानम, पितरः परनं। । 

यथापुर तलम्‌ ANITA गावाखित MGV कर्पयामि॥५२॥ 

पणा शजा पिधानं चर्णामृओ बरं ae Stat म यामम्‌ | 

अयुजो वेभ्यो विदषद्ोधायनवाय षतगारदाय ॥५३॥ 

ज्जा wal a <a BSN My ara hey MATH | 

aaa faanfaay इविभिः स्रो यमः प्रजोव 
WaT चमाय SAT HATE मानवो, 

श्वा arta Taq यथामे भृग्यो समः vy a 


से धानम्‌ ॥५४॥ 


~~ se eo ` । ~~ eee ee 


सत्रधासौप्रनिषदो दीपिका | १७१ 


xe हिर्यं विभहि यत्ते पिता बिभः पुरा । 

ai यतः पितुडस्तं निर्मङढि दक्तिणम्‌ ॥ ५६ ॥ 

येच जोवायेचम्तायेजाता ये च यन्नियाः। 

तेभ्यो तख FAT मधुधारा AAT ॥ ५७॥ 
हषा मतीनां पवत विचत्तणः सूरो अङ्कां प्रतरोता उषसां दिवः। 
पराणः सिन्धूनां कलग" अचिक्रददि न्द्रस्य खदिमाविशन्‌ 

मनौषया ॥ ५८ ॥ 

ara धूम ऊर्णोतु दिवि षर दक्र श्राततः। 

aut a fe aat त्वं छपा पावक रोचसे ॥ ve 
प्रवारएतोन्द्रिन्द्रस्य निष्कतिं wer wera प्र मिनाति afc: 
Ha दव योषाः MATS सोमः कलये शतयामना पथा ॥६०।२५॥ 

अक्तत्रमोमदन्त Ws प्रिया अधूषत । 

श्रस्तोषत खभानवो विप्रा यविष्ठा ईमहे ॥ ६१॥ 


eee +. irae 
a eee nema es ee क भ न ~~ ० 


ददं हिरण्ण पिपृहि यते पिता विभः पुरा| 

qa यतः पितुर faa धि दिरम्‌॥ ५९॥ 

येचजीवाधच मता ये जाता ये च यज्जियाः। 

ते भ्यो Fae कुखपेतु मधुधारा YEA 11 ५७॥ 

षा मतीनां waa विचच्णः खरो we; प्रतिरोषसा दिवः | 

मायाः सिन्धूनां wenn” चिक्र दिन्द्र ₹ादिमःविशन्‌ मनीषा ॥ ५।। 
लेषस धूम warty fefa षङक्र अततः। 

लयो नदि GANTT छया याचक TAG |) VE | 

yaaa fore faafa: सखा ver प्रमिनाति सङ्करः | 

मये दव पामाः BATS तामः कले MA मना यथा || ९० ॥९५॥ 
equal मदनो यव प्रिया अधूषत | 

qq rea ख भानवे विप्रा प्रविप्र्रदिष्ट द्द er 


AOR eartatafaget दोपिका। 


आयात पितरः सोम्यासो vate: पथिभिः पिटयारेः। 

आयुरस्मभ्यं दधतः प्रजां च रायख पोषैरभि नः सचध्वम्‌ ॥६२॥ 

परा यात पितरः सोम्यासो waite: पथिभिः पूर्व्ये; । 

अधामासिपुनरायातनो रान्‌ SATA सुप्रजसः सुवो राः॥६३॥ 

यहो अरग्निरजद्ाटेकमङ्ग' पिलसोक गमयं जातवेदाः | 

तद एतत्युनरा प्याययामि साङ्गाः खग पितरो मादयध्वम्‌ ॥६४। 

TEA: प्रहितो जातवेदाः सायं aE उप वन्यो slat | 

प्रादाः fue: qua ते अक्तब्रचित्वं देव प्रयता हवींषि ie ult 

TM SCE ते मनः ककुत्सलमिव जामयः | 

अभ्येनं भूम अण हि ॥ ६६ ॥ 

शम्भन्तां लोकाः पिदषदनाः पिठषदने at लोक at सादयामि 
Neon 


क ना न A he ee ~ 
SN ~ नणया 


rare पितरः सेम्यारो mae; पथिभिः प्रितुयारैः | 

पायुरभ्यन्द्‌ धतः प्रजां च खयेपेरभिनः सचध्यम्‌ ॥ ९२ | 

परामार पितरः सोम्यासो WANT: पथिभिः पूर्वाः | 

धामासि एुनरापायने। wera दविर, सृप्जसः wale: । ९२ ॥ 
यदा अध्रिरज्दादकमगं पितृलोकं गम आतवेद्‌ाः | 

तदत्‌ एतत्‌ पुनराप्याययानि साङ्गाः खगे पिनरेः मादयष्वम्‌ ।। ९४।। 
ayaa: veal जातवेदा, सामन्यङ उपवन्यया afar | 

प्रादाः पितुभ्यः खधाया ते अचरः नद्धि wee प्रयता wat fer || ९५ ॥ 
असोदा ie ते मनः ककुत्‌ सलमिव जामयः, 

भानम्मम ऊर दि॥ ९६ ॥ 

wea Bae fates ला लाक.आआसादयाभि ॥ ६० | 


सब्नगासोपनिषदो दौपिका। १७२ 


येऽस्माक पितर स्तेषां बहिरसि ॥ ६८ ॥ 

उदुत्तमं वरुण पाशमस्रदवाधमं वि मध्यम खाय | 

अधा वयमादित्य व्रते तवानागसो अदितये स्याम ॥ ६९ ॥ 
प्रास्मत्पाशान्‌ वरुण FA wala? समामे बध्यते AAA | 

अघा waa शरदां शतानि लया राजन्‌ गुपिता रक्षमाणः 


॥ ७० ॥ (२ ६) 
अग्नये कव्यवाहनाय WAT AA tl ७१॥ 


सोमाय पिढमते Bat AA: 1) ७२॥ 

faa: सोमवङ्यः SAT नमः॥ OF tt 

यमाय पिढमते खधा नमः ॥ ७४ ॥ 

एतत्ते प्रततामह खधाये च तामनु ॥ ७५॥' 
एतत्ते ततामह GU ये च तामनु ॥ ७६ ॥ 


aura पितरस्तेषां बददिंरसि ॥ ९८|| 

उदुतमनित्येका ॥ ९९॥ 

प्राहासाण्टान्‌ वरण मुच्च VATE समाने बध्यते ware | 

SPY SHA शरदः एतानि लया राजन्‌ वायिता रचनाणाः ॥ ७०।। RE | 
STA कव्यवादनाय GAT नम. || ७१ ॥ 

समाय पित॒मते ॥ ७२॥ 

पितः सामवद्लः VT 11 98 I 

यमाय पितमते खधा नमः ॥ ७४ | 

एतन WATT मदद खधा येच alag || ७५ || 

एतत्ते प्रमाद खधा AT GTA || OE || 


१७४ सत्नतासौपनिषद टरीपिका। 


एतत्त तत खधा ॥ ७७ ॥ 

wat पिढभ्यः पथिवोषद्धयः(९) ॥ ऽ८ ॥ 

सधा fas अन्तरिक्षसद: । 9€ ॥ 

स्रधा faa दिविषद्धाः ॥ ८० ॥ २७॥ 
नमो वः पितर जज नमो वः पितरो रसाय ।॥ ८१ ॥ 
नमो वः: पितरो भामाय नमो वः पितरो मन्यवे॥ ८२ ॥ 
नमो वः पितरो were तस्मे नमी वः पितरो TEAL THT AN 
नमो वः पितरो यच्छिवं तस्मे नमो a: पितसे wera wa ।॥८४॥ 
नमो वः पितरः खधा वः पितरः cy 
ये ऽर पितरः पितरो sa युयं स्थ AWS sy यूयं तेषां अष्टा 


WATS ॥ Te ॥ 
य इद पितरो जोवा इह ada अस्मांस्ते ऽनु वयं तेषां Aw 
भ्रूयासम ॥ ८७ ॥ 


~~--~~ ----~ ~~~ ~~~. ८ 
=-= SE Rn ve RG AO सव्ये “a ~ ५० 


क, 


एतन्न तत AUT || 5७ || 

खधा fra: पुथिवोषद्धाः ॥ on ॥ 

पितुभ्योऽन्तरिचषद्धयः || ५९ ॥ ` 

सधा पितृभ्यो fefa TRI: | ८० || २७ i 

नमा वः पितर ऊज नमावः भितरा० ° ०।|८१॥ 

° ० ° ° मन्यवे || ८९॥ 

नमा वः पितरो get त्यौ नमा वः पितरो TURE TSH ॥ ८ | 

नमा वः पितरो यच्छिवं wal नमे वः पितरा यत्‌ BAA THI ८४ |, 

नमा वः पितरः खधा वः पितरः 1 ८५ ॥ 

aa पितर, पितरो ay युं vate sag तषां चंष्टामथास्म।| Gt ॥ 

इ पितरो _ इड ferret sitar ee वयं खः wate a यथं Fat Fg, यास्म || ८७ 
(१) पलकाकर, ufafargy: | . 


सब्रपासोपनिषदौ दीपिका | १७१ 


a area इ्धौमहि द॒ मन्तं देवाजरम्‌ | 
यब सा ते पनोयसो समिद्ोदयति AAT सोठभ्य श्रा भर UST 
. चन्द्रमा अप्‌खन्तरा सुपणा धावते दिवि। 
न वो हिरण्यनेमयः पदं विन्दन्ति विद्यतो वित्त मे भरस्य teat 
॥ ८९ UW RTM 
॥ aga 1ऽलुवाकः ॥ 


aaa अग्निमिति च, मय्यम्ने भ्रमि" गह्लामि सह क्षत्रेण 
वर्च॑सा बलेन मयि प्रजां मय्यायुदधामि खाहा इति मन्तेण श्रधो 
श्रगनोन्‌ समारोपयेत्‌ (ge) MATa निषैणयेत्‌ समारोपणेन 
व्रतवान्‌ स्यात्‌" भवैत्‌, "तन्द्रा wee, तद्रहितोऽतद्दितः। 
‘ofa? अधंसामापौ | 

मन्वा सममतिमाह, ततरे ति(२५०) । प्रथममायमक्रमण 
ब्रह्म चारि-ग्टहस-वाणप्रस-लकच्णदारा सद्ासपोठिकामाह | 
ब्रह्येति। aaa वेदान्‌ बैव्येकशेषः, awa खितः सन्‌ 
गुरुणा अनुज्ञातः सन्‌ दाराग्नौन्‌ परिग्टह्य आखमो'(२६१०) 
खस्य द्यते | शक्तित इति(२ ईप) | अग्निटोमादि संस्का- 
रान्‌ सम्पाद्येति ओेषः। स ्राश्रमो सश्चासविधये ‘art’ पूबो- 


Es DE तम न ननन ~> yw -+~ =+ ry ee 
a = ~ ~> ~ 
जनयो ० 


wag wate Waa दवा जरम्‌ | 
यदस्या पनीसो समिदोदयति ata एषां लातभा इत अभर || न्ट | 
चन्द्रमा WALA FUT धावे | 
न्ना हिरण्यनेमयः पदं विम्दन्ति विष्मतावित्त' मं we रोदसी | ८९ ।९८॥ 
दति चतुथमनुवाक क्र । 
A || SE || 


नय -०क०० 


a 


९१७६ सन्नासोपरजिषदौो <font | 


ara इष्टिं ‘aaa’ कुथात्‌, ‘aval’ देवतानां प्रोतये श्रहोरातरेण 
fasta त' अहोरातमुपोष ततो निब्वपे त्‌; इद्‌ हि erearyi(*) 
कम. — जागरणादिकं Fata । संविभज्यंति(२६ष्०). 
सुतान पलान्‌ अर्थः 'सविभज्य' विभक्षधनान्‌ wat ग्राम्य 
कामान्‌" स्तो सङ्ाटौन्‌ विज्य चरेत, "वन चय्येण' वनमागणेति 
कचित्पाठः, वनचय्थया चरेत" चरेत्‌ विचरेत्‌ । साग्निकञेत्‌ 
दादशरातरौः पयसा होमभक्तो() वनेऽभिनिवक्यै ततो ब्राह्मि" 
कत्वा समारोप्य चरेदिति द्रष्टव्यम्‌ i ‘way पवित SH’ तीर्या- 
दौ, परिश्रमतौति परिश्रमः सन्‌ तस्मिन्‌ काले वायुमावा- 
हारोऽस्बमाव्राहारो वा wa) | “firara’” प्रविथेद्ग्रामम्‌” 
इत्यादि ore दौ ्ताविषयत्वादस्य चाययापि(र) दोच्चासुपेयादिति 
वच्यमाणलेन दौत्ताया TATA; “He: ठचादिभवेः विहितम्‌ 
अनस्य प्राणस्य उत्तरं येन प्राणेन, उत्तर fa’) मेदास्यसोति, 
तत्र फलदानमेवोत्तर्‌(*) विदधातोति विहितानोत्तरः^ wa: 
शक्तितारतम्येन पत्तचय-परि गरहः | विविधानोत्तरकलेरिति पारे 
उत्तरफलेः स्वगीदिभिः न "विविधा? fancy विधत्त करोति 
waa, विविधाः, उत्तरफलोदेशेन प्रयत्रमकुबन्‌ | 
अग्निसुपसमाधाये्युक्त, तस्याग्ने; का प्रतिपत्तिः १ इत्यत्‌ 
आद, ANC समारोप इति(३ Bo) । ea?’ खरे 


Sam) (दमम १) ख) द्धा साध्यः । (२) क, wen} ॥ ..# पररिच्मन्‌ Tas परिषमः दति पाग 
दौोपिकासुन्मतः। (३) क, चाद्यापि ख, arate । (४) क, ख, उक्र fat | 


क, 5 = > । ~ 
५) फलद्‌ानमन््रोतन्तरं । ज्र विदितानात्तरेः xarq विदितानासरः दूति 
पाठा दोपिकाभिमतः| 


सन्नवासौ पनिषदमै टोपिका १७७ 


RSA AMMA समारोपः, यतः परमहस-रौक्षायामुदः 
रागो लोकाम्नौनां परमशहंसोपनिषदि समारीपी fafea: | 
-एथिव्यां नागुपातका इति(३ ६०) | पुत्रादयो wat ary पात- 
यत्ति | 
' नन्वजरामर(९) वा एतत्‌ समिति ga aaa: परि- 

त्यागः ? TAA We, सह तेनेषेति । Aa अग्निना wea वत्त. 
मानः परुषः कथं ‘Aa Raa saa नैवोच्यते 
eC LE | 

ननु afe कथमम्नि शब्दभेवाभिविन्तयेदिति Srercrar 
waa श्रपरित्यक्ते सद्ासोऽभ्निलाविशेषादत आह, सनामधेय- 
स्विति(२६प्‌ ०) | afar’ प्रणवाग्नो सति पुमान्‌ सदसत उयते 
स प्रणवाग्निः किं सनामधेयः ? नेव नामधेयवान्‌, यथा आडव- 
नोधादि-णब्दवायेऽभ्निः, नैषमसौ शष्ट वाच्यः WIAA ETAT: 
तलात्‌ ब्र्मप्रतोकलाहा ब्रह्मातिरिक्तं नाभिमतं, ब्रह्म च न शब्द्‌ 
वाद्यं ; तेन सन्यासे तस्य त्यागो न भवतोत्यथः | 

ननु BRAT तस्य दृश्यान्तभूतललात्‌(र) कथं न सन्या सविरो- 
धित्वम्‌ १ इति शङ्गासुपसंहार-ाजंन परिहरति, तस्मादिति 
(३६प्‌०)। "परलविशताङ्गन' फलेन ब्रह्मास्येन विशः संसारा- 
तोतो थोऽङ्गो संसारातोत-फलप्रदो यः waradterc, श्रचि- 
मान्‌" अधिपान्‌ afin, स सद्चासविरोषौ न भवतौलधेः ! 

aq तथापि अमििहोतादि-साधितस्य तल्नोक-प्ापि-हतु- 


[मी 


९ . € 
(१) क, नन्वजरामयम्‌ | ख, मनूजणमयन्‌ | (२) खः Seay तलात्‌ 


( २२ ) 


१७८ सन्नतासोपनिषदो दीपिका | 


भूतस्य सुक्छताख्यस्य तेजसः क प्रतिपत्तिः १ नहि तत्‌ gad 
सच्यासिनि तिष्ठति, तन्लोकप्रासि-लत्षण-फलाभावादत राह, 
अग्निव णंमिति(२६प्‌०) | wad इव वर्णो यम्य तत्‌ ‘aie. 
वणं" सुतं तेजः सन्यासिनः "निष्कामति' निय्याति ; क्त याति! 
स्वाव्यवहितं वानप्रस्थं प्रपद्यते, सद्यासाधिकारिणाऽक्तसव्ासस्य 
ये लोकास्तं सन्यासे सति वानप्रस्थस्य भवन्तोत्यथः “सुक्त मप्यस्य 
खजना gad gaat उपजोवन्ति' इति qaa:; wate 
प्रत्यासत्रा भक्तिमम्तञ्चेति बोडव्यम्‌ । 

ननु वानप्रस्थाऽपि सुक्तिफलभाक aaa भवति इत्यत 
आह, लोकादिति(३६प्‌०) । वानप्रस्थः प्रकर गाल्लभ्यते, वान- 
प्रस्थः संयतोऽपि (लोकात्‌ ग्रामादिभ्यः भाग्या सहितो बनं 
गच्छति; भाग्या सहित saat पठनोयम्‌ ; यतो भाया 
सदितस्ततः कतसंवमोऽपि लोकानेव गच्छति, aq war 
भवतौत्यथः। लोकानित्येव कचित्पाठः | 

ददानो मध्यस्थः warrant जिन्नासुः च्छति, wafa 
(र६प्‌०)। (कामान्‌ विषयान्‌ त्यक्ता सश्चस्यति, परुषः संसारे 
किं भयं अनुपश्यति" श्रालोचयति, ‘a’ अथवा fa aq 
wafer’ yaaa मनसि fafa सुख्ितान सम्यक स्थितान 
भोगान्‌ त्यजति चतिः। ara सद्यास-प्रयोजनमाद़, 
गभति(३६प०)। संसारे यद्यपि पुश्छातिगयं करोलि, तेन मरक 
न प्रतिपद्यते ; तथापि चोरे we ्रवतर णमावथ्यकमिति af. 
वासभयं परिहन्तुमखक्यम्‌ ; तेन ततो भोतः। तथा शसेरि शः 
एस्छवतोऽपि शौतोष्णादि-हन्द दुःखमपरिहाय-मित्याह, शतेति 


सनचैवासौपनिषदौ दीपिक्षा। {oe 


(३९०) । भौतः afafa eat: सश्चस्यति इति किम्‌ नामय 
यत्पर ug तदेव "गुहा संताने ब्रह्म ख्यं wae मिच्छामोति 
Sat सद्यासकाले त्यक्तेतिमन्तो गुरुणा wala: प्रस्नरूपेण 
avenfe गिथेरेति विधिरूहनौयः। wate मन्ते सब्ब 
प्रथमपुरुषस्थामे मध्यमो FLA | 

ama पुनरक्गोकारे दोषमाह, इति सद्यस्ये ति(२७्‌०) । 
ufia wae “श्रपुनरावर््तन' पनः परिग्रहो न कत्तव्य; | कस्मा 
दिति agrat सियो $भावादिव्यत्तरिते सापि AATAaTET 
क्रियते carnage, मन्यु रिति(२७य्‌ ०) | मन्यनामा EFTTA 
‘ara? सद्यासिपन्नोम्‌ ‘MATT रहौ तवान्‌ इति SAT: सद्यासि- 
आशायां मन्धोरथिकार इत्यस्मादेव वाक्यादवसौयतं; अय 
सन्रासत्यागरूपो नतु दीक्षारूपः, तस्मिन्‌ सूति निषिदत्वात्‌ 
पुनरष्नोकारशड्मभाक्षात्‌ | 

afe अम्निश्ठयूषादयभावे किं तस्य काथेम्‌ १ श्रत ब्रा 
अध्याममन्ानिति(३७ए०)। एतावन्तः कालं ATA भ्रासौत्‌ नतु 
टोचारूपः ware: इति ; तामाह, दौत्तासुपेयादिति । दिष्य 
` भावं ददाति, च्ीयन्तेऽस्य दोषा इति ‘eta त्रतविशेषः; 
तदुक्तम्‌, 

Cora fear यतो दयात्‌ FAA WAT लघु । 
तस्मारीच्तेति सा wat देशि केस्तम्तरवेदिभिः” ॥ इति । 

ताम्‌ "उपेयात्‌" WIAA zat पालयेदिति भावः! 

काषायेति(३७प०) कषायेण रक्तं काषाय वासो यस्य ATE: 


स्यात्‌ | 


१८० सन्नवासौपनिषदो दौपिक्षा। 


"कषायो TANS स्यादङ्रागे fears | 

निधारे च कषायोऽपि श्ुरभौ लोदहितेऽन्यव त्‌” ॥ इति विश्वः ॥ 

कक्चोपस्थलोमानि वजयेदिति,* अन्यानि वापयेदिन्धथोत्‌ ।. 
wea वारिति । wglarg: क्तव्यः । नमे कञ्चित्‌ प्रति- 
बन्धोऽस्तोति भावेन तदेव फलाभिघान-हारेण स्पष्टयति विसुक्तेति 
(२७०) | aaa चेहच्या तिष्ठति, afe 'विस॒क्तः" sufaaer 
मागो यस्य तादृशा भवति, कुच्रापि तस्य प्रतिबन्धो न भवतो- 
au! अनिकेतञ्चरेदिति पठे स्पष्टोऽर्थः । 

परिग्रविशेषानाष्ट, भित्ताणन दध्यादिति। faren अश्यते 
भुज्यतं अनेनेति ‘Arama’ .भोजनपात्र "दध्यात्‌" ग्टज्ञौयात्‌ 
(पवित्र ” चामरादिपिच्छं मशकादि-निवारणाथः, वस्त्रखण्डं वा 
जलजन्तुनिवारणाथम्‌ | स्ोकोक्तानासुपलक्तण मेतत्‌ । (कुर्क 
भित्ताटन-पात्रः "चमसः काषटमयः पाचविश्ेषः शिक्यम्‌ 
रव्नुमयम्‌ अन्तरि भारधारणाथै मन्तः श्रिविष्टपं' 
तिवि्टपः(९) अन्योऽन्याखयं काषटच्यम्‌ ‘cara’ wean, 
उपानद्ाविति पाटेउपानदहौ' पादषारे, कौपोनाच्छाद्‌नमिति, 
कपे प्रवेयनमह तोति कौपीनं पुंलिङ्ग, तदि wear प्रकाभ- 
यितुमयीग्य मिति कृपे प्रवेशन मेवार्हंति ; MaAfaat कूपः, 
तस्मिन्‌ हि awit मग्ना न पुनसन््मच्नन्ति, तमर्हतीति 
कोपोनं, गालोन-कौपौने श्रदृश्याका््ययो(९) रिति निपात 
नात्‌ साधः, TATRA वासःखण्डः तच्च दध्यात्‌, ‘afew? 


— "न क tee 


% कचोपस्ण्रलामटत tra कचोपस्यलोमानि वयेदिति दोपपिकासम्मत 
पाठः। 


(९) छ, विविषटचकमां । (९) ख, अदणाकाध्यो| 
& 


सद्नयासोपनिषदौ दीपिका। १८१ 


पूयते ऽनेनेति पुवः सलन्नायामिति va; ““पवित्र' aad कुशे | 
९ “oN 93 
पवित्र तास््र-पयसोमध्य चापि तदन्यवत्‌” इति faa इहतु 
जलपात्र जलगोधन-वस्रखण्डं पिच्छं वा weal नदो पुलि- 
~ 0 ९ ate (भ ~ 
नादन्यत्र ॒चेहष-व्याप्राद्-भयात्‌ garg’) तदहि देवागारेषु 
© + ०, , श 
न पुनजनक्रत्‌ सखथानके,) गहादौ) नाव्यथभिति(३७०) 
Vay दुःखपरिहारार्थश्च नात्यन्तं यतरः कर्तव्यः, नापि 
बरादःखं जनयेत्‌। ‘era’ तपंणादि; ध्यानमिति पाठे 
ध्यानसाधममाचमनादि(२)। "परान्‌" (Rove) निन्दकान्‌, 
fy ° : + रो | । 9 
wafe safe न निषिह' यतोनां; तथा Sea’ फलाद- 
wurfe तदप्यवारितम्‌; एताम्‌ त्ति” वत्त नम्‌ “उपासीनाः 
एतस्या ठत्तराञ्रय Far: ते शद्न्द्रियाणि चक्षरादोनि 
'घातयन्ति' हि षायां ्त्तरादयः(*) तान्‌ wate: | 
9 AAW नी 
काकार णयोरेक्यात्‌ ब्रह्मणो जातं AA fa जोवस्यापि ब्रद्मसम्प- 
न्तिरुपपद्यते इति enfaqars, विद्याया इति (३ ऽप ०)।'विद्यायाः 
खरूपन्नानस्य, मनोऽधिकरण, सम्बन्धः भाधष्यासिकः:; मनसः 
सकराशादाकाशः सम्भृत इत्यादि योजना; छान्दसः सन्धिः; पथिः 
व्याः सकाशात्‌, इति' एवम्प्रकाराणाम्‌ एषां भूतानां शरीराणां 
सम्भव दति गेषः। तेन sat “ae प्रपद्यते" तद्धवतौत्य्ैः; 
अथवा विद्याया मनसि संयोगः' ब्रह्म-न्ञानस्यात्यत्तिः; तेन मनसि 
“~, लो ~ e ©. at # Tt 

ज्ञानेन लोने तत्काय्यं Ta Aa भवतोतय्धः | तत्‌खरूपमाह, 
अजरमिति(र२७्‌०) । कि कत्वा प्रपद्यते? ‘ae’ ब्रह्मणोऽभ्यासेन 


1 क 1 ^ मी 


AR भ ~त ज a cs मि menesPayeentan ree gee 
eee 


(९) क, खथ्या । ख, SANA! (२) क, सताके, GF ATA! 
(९) क, ख, माचमरोयादि । (४) क, वाचौरादथः। ख, वायरादयः। 


१८२ सत्नयासोपनिषदीो दौोपिका। 


प्राणापानौ वाय ‘daw नियम्य निरुष्य इति पूबाक्तयोगामु- 
सन्धानं कत्वा AAT प्रपद्यते इत्यन्वय 

अविलम्बेन fafee aia: प्रयोगविशेषमार, ठषणापानयो | 
fefa(goge) ्रपानात्‌' पायोरूडं हषण्योरधथ पाणौ 
‘gram स्थापयिलेत्यथंः, waa प्राणाथाममिति a पुनः 
fa mat? ‘ena? दन्तः यवमात्रं विनिर्गतं fret संदश्य 
सं खयेत्‌ प्राणायाममिति सम्बन्धः । तथा (माषमाच्रां' सङ्चितां 
efe ‘ara’ वप्रे “स्थाप्यः स्थापयित्वा, खुगताविति खकोते- 
त्यथंत्वात्‌ वौयखबणरूपगत्याधारत्वेन वषणोऽपि योवः भवति; 
तथा पय्यौयेण श्चुवि स्थाप्य, तदुक्तमख्तविन्देा, 

“faiaganete विनिधाय महामतिः" इति । 

NI धारणमधः, च्युवि धारणमड, wet तिथगिति। 
तथा "नासिके नासाय दृष्टि स्थाप्य सुंखयेत्‌ ) नासाग्रं दृष्टिः 
fa? गन्धेकाग्रतया नेत्याह, न गन्धायेति(रस्पु०)। गन्धग्रहगा- 
मुपल्तणम्‌ | खवणे दृष्टिः ANS ग्रोतुम्‌ । एवमधोटृष्टावपि 
saul स्थितायां कामोद्ववेन स्तोस्मर णात्‌ ततस्पर्गनायाभिलातर 
प्रापे तं निषेधति, न त्दचं सखशयेत्‌ मनसा प्रयोज्येन; पुनर्नेति 
वचनसुकताघद्‌ठव्रायः A WE णवाधावा अनकाथलान्निपात- 
नानां नेव स्पशयेदित्यघ् 


तहिं कुचर मनः wan! इत्यत are, श्रयेति(३रप०) | 
ॐ + ५. ~. ; 
यत्र गव पद्‌ Ta’ aw, सदाशिवो वा शिवः, तत्सम्बन्धि ‘qa’ 
ध. bd 9 क 
स्थलं पद्‌ व्यवसित नियः, तच मनः स्थापयेदिति ओेषः "पट्‌ 


व्यवसित-ाण-स्थान-ल च्माङ्धि-व स्तष्‌ (९) इत्यमरः । ada DS a 
९) क, ख, “Fasaragqa | 


सन्नयासौप्रनिषदी दौपिका। १८३ 


-पदं तत्‌ ब्रह्म तदेव परम्यनम्‌ | तत्‌ कथं लभ्यते ? इत्यत श्राह, 
afefaacye) | अभ्यासेन योगस्य; कस्य? येन yaaa 
era अजितः साधितः प्रसनरक्लतः; तदुक्त, 

~. gat जन्मनाभन्ते न्नानवान्‌ मां wore” इति । 

` अभ्याशे क्रियमाणे यद्ववति तदाह, wafa(acde) । a: 
सूते > मिलितैः साधनेः आसन-प्राणयामादिभिः(*) इदयं 
तपः तत्‌ प्राप्त (र) “eee? मनः 'संखाप्य' खिर क्त्य वायुः" प्राणः 
Sey शरोरात्‌ ऊम्‌ ‘TAT ब्रह्म प्रपद्यते; किं nar? 
equi fara’ बरह्मरन्धु ण । 

पात्‌ कि स्यात्‌? wa are, अधायमिति(रटए०) । अरघ 

अनन्तरम्‌ “AIT वायुः मद्यानम्‌ अस्य असुक्तेपणे, सिषा Se’ 
fete, दिह उपचये, उपचयं गतः ब्रह्मणकोभतवतात्‌ ; fra- 
qa छन्दसि वा वचनमिति दित्वाभावः। उपसरति, एषा 
गतिगतिमलतामिति(रर्ए०) । गतिमताम्‌ एषा गतिः, अतः 
ta गतिर्नास्ति, गतेरयमवधिरित्यथः। पाठान्तरं दुर्ययोज्यम्‌ | 
~ ननु ये मुक्ता सिऽपौष्वरेच्छया पुनरुजेरत्निति साधन-वेवर्थ- 
भित्या श्च परिहरति, य इति (२८०) |G’ पुरुषाः परमाङ्गतिं 
प्राप्य वत्तन्ते, a’ पुरुषाः भयो न निवत्तन्तं ; कस्मात्‌? इत्यत 
wre, परात्परमवख्धादिति() "परादपि ferment: यत्‌ 
fev स्थान तत्‌ प्राप्य “AIM अवस्थानात्‌ इति, waaay 
aaa, सुपिख इत्यत्र मुपोति योगविभागात्‌ कः; नियति- 


wget ~ # ४ कन न न ~ ~ NN A -----------~---- = ~~ 
छ षिण ee ee 


„ (९) क, ख, GaaTaratara: । (२) क, TATA | (२) क, ख, परात्‌- 
प्ररसवस्थिता शति | 


१८४ सन्नधरासोपनिघद दीपिका। 


रेषा परमेष्वरस्य, a: खतो व्यवहितः, तं यद्‌। व्यवहितं करेति 
तदा पुनस्तमेव न व्यवद्घधालोति सव्यप्रतिन्नतात्‌ दत्तापष्टारा- 
कारिलात्‌(* सुक्षस्योन्मज्जन नास्तोति ara: | fafa aa . 
wat | 
नारायणेन रचिता श्युतिमाचोपजोषिना। 
श्रखसष्ट-पद वाक्यानां Garay प्रदोपिका ॥ 


sta सद्यासोपनिषदो दोपिका समाप्ता । 


अथारूुणयोपनिषदो दीपिका 


भआरुणेयो पञ्चविंशो खर्डपञ्चकमर्डिता | 
ufaww दिरक्ति्च खुरा वसति स॒चिका(२)॥ १ ॥ 


~~ रक क -~ ~ ~~ ध = 
roe => => = ~= = ~ ~ ~= Rewer ome = ue An = ० es nee wait 
[नि पि pee, 


(१) क, दु ताथद्ाराकारिव्रात्‌ | 
(२) ख, खण्डाचसिति afar | 


ee का 


आरणधो परनिषदो दोपिका। १८५ 


चिदण्डो सन्यास Sa: ; इदानीं सव्वपरित्यागरूपं परमद स- 
स्यपसमुपरेशटमारुख्पनिषदारमभ्यत, आ्आरुणिरिति(३९ ए) | 
wefan विद्या स्तव्यं । विदहत्‌-सश्चासोऽस्या विषयः; विष्णु- 
पद्‌-द्‌ गनं प्रयजनम्‌(९) ; विदान्‌ निविष्ठल् (र) रधिकारौ ; यथा- 
योगं सम्ब घ wT. | अरुणस्यापत्यमारुणि., प्रजापतेः" ब्रह्मणः, 
qa’ उपायेन, *भगवन्‌' | 

‘Tqag समग्रस्य धमयस्य यगसः भियः | 

ज्नान-पैराग्ययोयैव THT भग इतोरणा' ॥ 
तदत्‌ ; एतेन प्रश्राहंता उक्ता; कर्णि" संखति-निमित्तानि; 
‘sf wraarat; avdara प्रजापतिरितिश्ुतेः वचः 
प्रजापतेवचः, aaarfe । ‘aq’ तत्सम्बन्धिनः लदौयान्‌ ममत्वा- 
लग्बनान्‌ ‘aay बन्धवो बान्धवा waa उपकारिण, 
श्रादिशब्देन भा्यीद्यः, तान्‌ सूत्र योगप्रतिपादको oar, 
‘araiay वेद्रािः, तदन्ता अष्टौ दितौयान्ताः; यन्नापवौत- 
याग-सूच-ष्वाध्यायेषु प्रसेकं चशब्दः तस्सम्बन्धोनि सन््णादि- 
धनादि-परस्तकादि-षडङ्गदौनि wed; मृलाकारौनां सप्तानां 
समाहारडन्दः, TAM चति चकारात्‌ प्रह्त्यादि-ससुच्चयः(२) | 
लोकान्‌ हेयवेनोक्ता ्रधोलोका नाह, अतलेति(३९ ए०)। 
श्रतलादौनां सप्तानां ब्रह्माणडेन सह Wares; तानि च 
पा-नि-वि-सु-रसा-महा-तना-पूबां(* तलानि ; पाताले तल- 


— = = ~~ ~~ ~~~ = ane 


(१) ख विश्ितदोपिका gan, ““विद्रत्‌स ्रासष्य चित्ताविचेपणाद्मनो निरभरानु- 
eat प्रशोजमम्‌" दतयतिरिक्तः wet विद्यत। (९) क, ख, गिष्टत्सु-। 
(३) ख, प्रत्यक्षादि quae: | (४) क, तानि च अतलादीनि रसातला सब्ब कि । 


( as ) 


१८६ आखर्योयोपनिषदो दपिका + 


शब्दस्य दीर्धः ; नितलं महातलमप्याइः । पाताल रमातल- 
नितल-तलातल--सुतल-वितलानि पाद्‌तल-तद्‌ य-गुरफ--जङ्ा- 
जानर-तदृद् भागतयोपास्यानिः तरेव क्रमेण उत्तरोत्तराणि. 
तथापि इेयतया अनास्थया व्यत्क्रमण fafectia | ब्रह्माम्ड 
विराडद्हः; चकारादसदिषयं मनोरथमपि विरूजत्‌ | 

स्वा कथं शरोर-याजा-निव्वीहः 2 इत्ाग्रह्य ग्राद्या- 
wre दर्डमिति(२८ ए °) | मो-सर्प-निवारकाथः SW, ABT 
ऽितातप-हटि-बाघधा-निवारणाथमाच्छादनच, चकारात्‌ जन्‌ 
पातच्रच्च परिग्रहेत्‌, व्यत्ययेन शेषं परिग्ण्ह्णोयात्‌ । देद्ोपयोगि 
चेत्‌ ard, तरिं मच्चकोष्णोषादौन्धपि प्राप्रुवन्ति इत्यत ATE, 
ae विदधजदिति। मख्कोष्णोषादि(९) प्राणात्ययेऽपि न wet 
यादित्यादरार्यऽभ्यासः। १॥ 

अधिकारिणो fafeufa, wee दत्यादिना (३८प्‌०)) 
'लोकिकाग्नोन्‌ः लोकप्रासि-देतुन्‌ खोत-स्मात्ताग्नोन्‌ TALS कत्वा 
‘Seta कोष्ठाग्नौ सम्यगग्ने इत्यादिमन्तेण नि्व्वणपुरःसर (र) 
समारोपयेत्‌ । च्रानिनोऽथं प्राेऽपि त्यागे निहत्तप्रयोजन(ब) 
विधाणापक्तेपवत्‌ इयमन्न्यादौनां णास्तोय-प्रतिपत्तिः, "गायत्रं" 
afaaeaat, च शब्दात्‌ अन्यदपि मन्तजातं स्ववाचाग्नौ' lar 
वाचा वागेवाग्निः, aa भूःसावितीं ufamfa’ इत्यादिमन्त्रैः 
समारोपयेत्‌ ; उपवोतं शङ्ोदकालामे भुमौ शायां, avant 


— किः ०५ Aine tg न ~ 
ज 


a ee पयो पिभ ee 


(१) क, मश्चकयोषादि | 
(२) क, fa: मान पुरःसर a, निःपान पुरःघुरः। 
(२) ख, त्यागे चाशास्ते निन्त प्रयोलजन। 


आरणेयौपनिधदौ दीपिका | १८७ 


शहाखपेवा भूःसमुद्रः गच्छ खाहा दतिमन्वेण विषजेत्‌। 
वाशब्दो व्यबशितविकल्ये । (कुटौ चरः कुटौचकस्िदण्डो पु 
` एव भिक्षामिरतः; उपलक्षणमिट बहृदक-दसयोरपि; ब्रह्मचारि 
ग्रहणं तस्य विशेषणम्‌, आ खमि-ब्रह्मचारिण उक्तलात्‌, पालाश 
षेखखमित्यादिना तद्डादिल्यागस्य व्यमा एतवाच्च ; कुटुम्बमिति 
प॒तभिच्तानिरतख gee वाससम्परवात्‌, "पात भिच्ापातरं पवित्र 
जलपावनवस्त' "दण्डान्‌ तीन्‌ वैणवान्‌, वचात्यृबेवस्त्रादिक- 
मपि लौकिकास्नीनिति faefwa वेश्ठदेवाधिकारात्‌ । 
लोकां्ैेति पाठे खतपोऽजितान्‌ ; चात्तदिखनादिकमपि प्रत्येक 
वि्जेदिल्यावश्यकलवाथसुक्लम्‌ | ईतिदह' किल ‘sare उक्तवान्‌ 
प्रजाप्रतिरारुणिम्‌ ; “अत ऊध्वं' त्यागानन्तरममन्बवत्‌ खाध्या- 
यस्य विषष्टतादाचरेत्‌ ज्ञानाचमनादिकम्‌। 

नन्वमन्नस्य कथमूष्ैलोकासिः? Ta राह, ETAT विरुजे- 
दिति(२९ ०) भूर्लो कारेस्यक्ततात्‌ पुनम्तहासनामपि त्ये- 
दितेः! तद्य चमनादिकमपि(\)अरप्रयोजनात्‌ aerate 
श्या, विसम्यादाविति । तिरूणां सल्यानाम्‌ आदौ प्राक्राले 
Cara, मौषलम्‌(र) | 

सम्यावन्दनकालते कि काम्‌? श्रत BTS Ufarfafa(geze) t 
"सन्धि सन्धानं समाधिमासिल्य ्रालमनि' खस्मिन्‌ परमामना 
सन्धानमभेदम्‌ ATCT भावयेत्‌ । खाध्यायस्य परित्याग उल्लः, 
त्य प्रतिप्रसवमाह, सवैष्िति। सवखिति faetce सममौ, 
्रावतंयेत्‌' पाठतोऽेतचाभ्यस्येत्‌ | 


॥ पिनि 


red ~> स~ ae arene ee जनिन -ेिनिनि 


7 Q) ख, HEAT SHH | (र) ख, Stee 


१८८ आारशेयोपनिषदो दीपिका 


श्रारग्यक्घेषुप्रवर्ग्यादयोऽपि कश्मग्रन्या(*)दश्यन्ते, किं तस्द्ित- 
` स्याह्ठत्तिर्नत्यादह, उपनिषदमिति(२९प ०) | भानप्रतिपादका 
भागमभ्यस्येत्‌ । वाक्याभ्यास ्आद्रायेः, सन्यासो wafad- . 
दावर्तनाधः; तदनाहत्तो ज्ञानापाटवेन पातिः स्यादिल्या- 
द्रः) ॥ २ ॥ | 

तत्रापि परमासुपनिषदमाच्यथेमाङ, खल्व ब्रद्मति(२९ - 
पृ०)। दरदं महःवाक्य, सत्यं Wana au, तच्च सत्यादि- 
aq’) ‘aa’ निथितम्‌ श्रद्रम्‌' ब्रहङ्ारोपनसितं शोधितजोौव- 
चेतन्यं बद्धैव न ततोऽन्यदितिज्ञाने मर्वानथनिवत्तिः परमा- 
नन्दावािख फलम्‌ | 

ननु प्रबन्धभेदे सति कथम नघंनिहत्तिः? इत्या गह्य सूचपट- 
न्यायेनाभेद्‌ वक्त ब्रह्मणः सूचरूपकमाह, सूचनात्‌ सूत्रं avila 
(३२९ ०) । तन्तुद्ि स्वामनेवातान वितानभूतेनापात-(*) रम- 
we पटः सूचयन्‌ नतु जनयन्‌ aa भवति, तथा ब्रह्मापि 
जगत्‌पटसचनात्‌ GI, कारगातिरिक्तं काय्यं नास्तीति awa 
सूत्रमिव्यधः,५) । 

नतु सूचयितुमौयया Mat सुदयदेषेत्या शद्ध सत्य मन्नाने 
षदं स्यात्‌, WA त्वहमेव.) सूचयिता कथं मुद््येयमित्याह, 


Sree क 


me =-= ~~ ~र 


(९) क, ख, प्रवग्यादीन्यपि कम्र ग्रन्थानि | 
(२) कशजानायापाटेनया नित्यं ख्रादित्याद्‌रः, ख, 
यद्यत्याद्‌ रः | 
(१) ख, ससत्यादिसत। 
(५) क, ख, सत्यमिव्यथः। 


— ~ eee ~~ 


ज्ानप्राटवन या नित्यंद्यादि 


(2) ख, भूतनावषे प्रत्ययाम | 
(र) ख, अन्यच तु साने ख््टसरव | 


आर्गेयोपनिषदी दौ पिका। १८९ 


सूत्रमरमे३ विदानिति(३९षएर०)। यतो विदान्‌, अतोऽहमेव सूत 
भित्यन्ववरः, मायापतत्वेन ग्टहौतस्य क्रथ मावययाभिभव इत्य 
© ® न~ / OP ~\ ^~ ^~ 
धः (९) | त्यागघ्ुपस हरति | विस्व व्जेद्विदःनिति। स विदान्‌ 
(२) faaq सूत्रन्जेदित्यन्बयः ; विहत्‌-सद्यमेनदो परसंहारः। 
a [| e A e $ 
इष्टानों सूतरत्यागाध' सद्यासप्रषानाह, AAT मया Ware 
# क # प ~ ५ । क, 
मया aaa wafa(sege)1 जिः aata पाठेनव faa 
ax fafefaaaa तथाणामपि चिःपाठाथ', तदायमामायः, 
~ ~>, ५ । हि ~ A 
wa चयोऽपि tat: सम्याद्रतिकासखिभिमन्द्-मध्वम.त्तम-खर 
at * + ean ~ 
रुचखारगोयाः, लोकत्रयं यखावधितुः चिरभिधान प्रषाच्चारणेन 
aaa तत्प॒नरभिलषन्‌ बध्यो fren वध्य्ेति बोधयतु 
quay अपुनरादेयतया न्यस्त सश्म्तमित्यथं; । प्रेषानन्तर 
6 ? ॐ. © => i + 
मत्तः" MAA सवभूतेभ्योऽभयमम्त्‌.२) । कुतीऽभयं दत्तमि- 
त्यत श्राह, सव्व प्रवत्तंते मत्त इति । मत्त एव ब्रह्मणो यतः सवं' 
yada, नहि जनयितुरेव भय युक्तम्‌ शति भावः। 
दानीं दण्डादानें waaay! सखेति। त्वं ‘war 
अरवन्धकोऽसि ‘ar मां गोसपादिभ्यो गोपाय, श्रोजोनाम शक्रस्य 
परिणामो धातनामष्टमौ दशा, तत्फलं तेजः शरोरशक्तिः, 
सखेति यत्‌ लं सखा दृष्टे कणि रसि भवसि, इन्द्र 
परमेष्वरस्य वचः अररिभयङ्करोऽसि, एतावत्‌ प्रतौक मन्तस्य 
श्राखान्तर सम्परगां पठितम्‌। “इन्द्रस्य वच्योऽग्नर्वाचं रः 


(९) ख, मायाप्रतिः लोक्य नाहग्डदोतस्य कथं मायाभिभव दूति भावः। 
(२) क,विवित्‌ च त्यजदिद्वान्‌ थ एवं खल्व रहयति । चेदयं विदान्‌ | 
(२) ख, सत्तः BATA TMM IAG, | 


= ~ nc ae + ~ 


[व 7 1 त कर परी क 


१९० खारगेयौपनिषदौ दीपिका | 


शर मे भव यत्पापं तत्रिवारय दूतिः । इतिशब्द इन्द्रस्य वच्ी- 
ग्निरिति मन्तरप्रतीकार्थः। चिःकछल्वौद् वणव द्‌ण्डमित्यनेनं 
aaa वैणवं दर्डम्‌ ua’ उपरि दक्तिणकर निघायेत्यघः, - 
ga wa सन्रासोपनिषदयध्व गोपायुरिति द णड विशेष णम्‌; कौपौनं 
लज्जा तुल्ात्‌, कूप प्रवेशनमति कौपोनं पुलिङ्ग, TATAT SET: 
दकत्वाद्‌-यतिवासोऽपि कौपौन-शालौने अशटष्टाकाय्थयोरिति 
साधः, तदपि परिग्रहेत्‌ । श्रौषधवत्‌ प्रोतिं विनाश रोरस्थित्यधम्‌ 
अशन भोजनमाचरेत्‌; अभ्यासस्त्वाद्राधः, सवधा रसासक्ति 
न कुर्य्यात्‌, त्यागवेयथा दित्यादरः९) ॥ २ ॥ 
carat यदभाषै महापातकिवत्‌ पातित्यं, तानि vara: 
कान्या, ` ब्रह्मचथथमिति(8०ए्‌०)। युवतौनां स्मरण-कौत्तंन- 
केलिपरे चत ण-गुद्यभाषण-सङ्धल्पाध्यव साय --क्रिया-निवं ति--वजनं 
रह्मचम्‌; afar च मनो-वाक्‌-काय-कश्रभिभूंतानिष्टवज्जनम्‌,; 
श्रपरिग्रहम्‌' उक्तपरि ग्रह-व्यतिरिक्रवजनम्‌ ; सत्य प्रियहित- 
प्रमाणं दृष्टाथेवचनम्‌ ; दा चशब्दावक्त-ससुचयार्था ; ढतौयोऽनु- 
क्ता स्तय-समुचयाथंः ; एतानि पच्च यत्रेन दहे यतयो र्त रचत, 
gata इयोः wa, ठ तोये Wala हे रचतेतिन्यतिरुच ¦ त्यर्थ, 
waiqa: आ वयति प्रजापतिः; विरुक्िराद राथी ; प्राणात्यये 
स्येतानि न परित्याज्यानोति ; इतिशब्द उपदेश ware ; 


हे शब्द उशब्दथाभिमुखोकरणे, दे मुमु्वो ब्रह्मचय्यादौनि 
"रक्षतः पालयतावश्यमित्यथः | 


~A 
(१) ख, त्यागवेय्था भयादित्याद्‌रः। 


araaatafaaet रौपिका। १९१ 


इदानीं ब्रह्मचयःटि पद्टकखव्यादि प्रमरस्य पुन वश 
TUE, अथातः परमदहंस-परित्राजकानामिति(४०प ०) । wat 
वच्यन्त इति Te. अघ प्रेषोश्चारण-द्‌रडग्रहणानन्तर यतो 
ब्रह्मचय्यीदिरत्तणं विना नसिडिरतो( war वच्यन्ते; केषां? 
‘at waaay ad सः न ततोऽन्योऽहमिति(?) नि्चिताः पररम- 
हसाः, परिव्रजन्ति ग्टहबन्धं परित्यज्य परित्राजकाः, तेचतेच 
तेषाम्‌, अ्रसन-शयनाभ्यां warfafa, मूमार्ैवासनेन दिवा, 
शयनेन wal कालं नयेदतिगेषः; श्रासनं' खरूपावस्ान, 
शयनं वाह्यविषय-विस्मतिः, aga, 
“यस्यां जाग्रति मूतानि सा निशा पश्यतो qa.” fa | 
तेन पथङ्कादि-परित्यागेऽपि खरूपविस्तौ विषवचिन्तनेन 
Gaara एषेतिभावः॥ ब्रह्मचारिणामिति। तेषामेव विशे 
षणम्‌, उपलक्षणमेतत्‌, अहि सासत्यास्तेथापरिग्रह वतामित्यपि 
ज्ञेयम्‌ । 
उदकव्यवद्ाराध WATTS, सत्पात्र' वालावपात्र दार- 
पात्र चेति(४०्प्‌०) अलावः' तुम्बौफलम्‌, अशनपाचन्तु 
वच्यति, afwaraafa ; वा शब्दोऽनाख्ायां यथालाभम्‌ तज 
सानि पात्राणि स्यरिति च तव पुत्रानित्यादिना वाद्यानि 
ल्याज्यानि उक्तानि, aud दण्डमिव्यादिना वाद्यानि arate, 
खल्व ब्रद्धत्यादिनान्तर Waa; सम्प्र्यान्तराणि ल्याज्या- 
न्याह, काम-क्रीधेलयादिना(४०णु०) ' कामः. मेयनिच्छा 


[ष्क i a ee tee 


(१) ख, न्‌ सिद्धिः तच्च aaa त्यागननि, wat | 
(९) ख, स परापर केवलसदं न सतोऽन्योऽखभिति। 


१९२ अरुण्योपलिषद्‌) टोपिका | 


विषदमाताभिलापो वा: 'क्रोधः' कामाविद्याःःजः,९) कामानुजः 
प्रज्वनलनावमकः; ‘ara, उपात्तस्यातितिन्ता; ‘ure.’ नित्याशुचि- 
दुःखामनि wat नित्यश्चि-सुस्वात्बद्किः ‘ear whafaa: 
au: गवः परावन्ञानेन armafanats:, agar’ परोत्क्षा- 
सहिष्णुता ; ‘aaa परम्मिन्‌ स्वमम्ब न्यत्वब हः ; SET Te 
atfe-qu-aarfiara: ; "अनृतम्‌ चप्रिवाङ्निताप्रगयर्-दृट्टायः 
वचनम्‌ ; अ्रादिगब्देन हष-भोकादि उन्दानि द्यन्ते, कामादीनां 
नवानां दन्दः, तत ्राद्गब्देन aeaife:; तानि परित्यजेत्‌ 
न पुनः स्मरेत्‌ । 
परिव्राजक मजन्नया परितो व्रजनकर्ठ2 प्राते नदपवादमाड, 

वासु परवशो इति(४०प्‌०)। भ्रम्नेऽष्टाविन्यक्रः पश्चचलः- 
पत्ते) चत्वारो मामा वर्पौः, तासु धवं गोनमम्य, wa waa 
fag Wage काटा क्ुनलायां Wal wagiza(aquraa” 
गषव्वधासद्मटन{मिन्यनुजानाति,.२) अरा मामानकाकां afa 
अयरद्ति(४०परु०)। 

बहनां RAS वम्म्रान्‌ इवोर्वान भवेद्यतः | 

पञ Ua Witezzra HA इव HemA"™ Tak 


(Ui ख. कामविद्यातजः | 
# कामाद्ौनां aaraifata पाठ 
कामादयोऽन तपग्न्त lam विद्यन्तं । 
नवान। मित्यव दश्नामितिपाढों 
(र) क, पश्चलुर्थज्ग | 


1 द({पकापम्तकद्रयःप्ि टश्यत। किमनमलल 


Staaten cay! प दश ण्व wyeaqnar 3 wat 
भवितव्य दनि सुधभि विवच्यम | 


(३) ख, पेष नास्धयमिद्वाधमयुजानानि 


आरगेयोपनिषदौ दीपिका | १९३ 


मभानशोत्तत्े हितोयमनुजानाति, eta वा चर 
दिति(४०ए०)। अध्याल-कथार स-व्यसने तु eda fafa 
चरत्‌ । चरताभिति aay चरदित्यक्तिरेकचित्ततामाैदयितुमः; 
वा शब्द ऽनाखायाम्‌ | एकचित्तता(९) दशानामपि जायते पारड- 
वानां सहाटनसख्मरणात्‌। एवकारे भिव्रयौलव्याहद्यर्षः | 
वाक्याभ्यास ्राद्राधेः॥ ४॥ 
सन्यासे wa आग्रम-क्रमनियमो नास्ति, तथा उपनयन- 
स्यापि नास्तोल्याह, खल्‌ वैदार्धमि्यादिना(४०प०)। वेदार्थः 
विदानिति नलोकेति षष्ठीनिषेधः ; सोपनयनादिति सिरा ; 
तानि पूबाक्ञानि, एतानोति पाठे वद्यमाणानि, प्रागा wa: 
दिति, यस्त॒ प्राग्भवोयानन्त-सुक्तत-(र)वशादुपनयनमन्तरेणापि 
केनचिन्निमित्तेन विन्नातवैदाथः, स उपनयनात्‌ gaat व्यत्‌, 
तथा स्मथन्ते हि भरतेतरेयक-ुर्वासो.व्यास-शुक्षादयः, प्राक्‌. 
सयागपक्ते यानि बाल्येन दु्याज्यानि,(२) पितरं त्यजेत्‌, पतर 
यतिपिता त्यजेत्‌, अग्यादुपवोतं विषयं; च शब्देन समुचितं 
सामान्ये नाह, अन्यदपोहेति(४०प ०) । अन्यत्‌" हकते्ादिकम्‌, 
अपिशब्दाद्यद्थस्य खभावप्रिय तदपि त्यजेत्‌ | 
यतेरग्रामवासश्च कत्तव्य इत्याह, यतथो होति(४० पृ) । Fase 
विधिः शेषनिषेधफलः art: प्रवेष्टव्यमिति aq; तेन अन्यद्‌ 
ग्रामं न प्रविशन्तोल्यथः। जलपात्रबद्धिक्षापात्र न सङ्ग्राद्र 


~ "~~~ -~~~ ~~ ~~ 
न्क = 
-- ~ ~ ^~ 


(१) ख, एकविक्नानां। 
(९) क, प्रामूभवोयातं न सुरत-। खः प्रागभावोयानं AAT AT । 
(६) क, WRIT WS दुसन्ने। ख, बाधन दुस्यजेत्‌ | 


( २५ ) 


१९४ द्ाङ्यो प्रनिषद दीपिका) 


foarte, arta | पाणिपात्रमद्रपात्रेति कर्मधारयो, पाणि 
अद्लि; पाणिव पाचम्‌, उदरं ग्रासा मुवप्रमारन्त पात ` 
वा शब्दाऽनास्यायाम्‌ ; तन भूम्यादिकमपि भित्तादौ | 

aw’ मन्तमाद at रोति(४१०)। मन्वाधम्त, fe 
fafga सवम्‌ ‘at परमात्व; विराव्रात्तजपप्रकारप्रदगरनाध्म्‌ 
श्राङ्ारस्यैव प्रधान्येऽपि हिशब्दः सन्धिष्याहच्यधः | तस्य कण्पो- 
ara न्यासानपि कयौ दिल्या, एतदुपनिषद्‌ विन्यसेदिति(४१- 
go) | उपनिषद्‌-शब्दोऽकारान्तो नपसकम, ACT. एषा चासा 
वपनिषच्च तौ, रदस्यन्नानमुपनिषत्‌ उपतचारान्‌मन्ताःऽपि | न्याम 
्रकारम्त प्रणतकल्याद्‌ वसेः | 

उपासनफलमाह, विदान्‌ a एवमिति(षष्र०)। ब्रह 
aaifefuar ‘ua’ UAFTAMGIE measure’) ‘ae’ 
विदित्वा चाभ्यस्यति, स विदान्‌ भवति, amie aw arena: 
करोतोत्यधः | 

ददानो ब्रह्मचारिणं स्रामे कत्तव्ये पूदण्डेनेव efwa- 
निरासाथेमाह, पालागमित्यादि(४१प०)) अत्र caver पला- 
थादिग्रक्षतिव्रय बे विंकाभिप्रायं हयोरनधिकारेऽपि ब्राह्मणः 
स्यव पूबालाभे उत्तरग्रडण-सूचनार्धम | 

सन्यासो AMT नान्यव गस्य कस्यचित्‌" इतिस्पमतेः | 
रजिन eget पूबमनुक्घल्वादुपादानम्‌ | उपवौतस्य द्‌ ण्- 


बन्यनगड्ा--निरासाथ यन्नोपवौतचचेत्यक्तम्‌, चकारो लौजि- 
काग्नि-ममिडामारोनां समुद्धयापरं 


wre ` 


war परिव्यच्य शुरः 


जोक iy = न te 
a ee 
णगि 


न a me 


[मी 


(१) क,णब्ट्ता न्धामतोऽथं तख | 


आ र्शयो पनिषद्‌) दीपिका | १९१ 


अ्रन्यधानधिकारः.९) भवेदितिशेषः; a fe arama किन्तु 
शूरो मनोऽरिजये स्यात्‌, तदुक्त, 

“a हि wauarea fafa समधिगच्छति” इति । 

कः शूरः? इत्यत आह, य एवं वैटेति, (४१०) ‘ay 
विदितवबेदा्धः wre सत्यधिकारे anaaa ‘ae’ जानाति, 
सः शूरः" साधकम्रेष्ठः | 

उक्तसद्यास-फलाेदकमृगदयमुदादरति, तदिष्णोरित्यादि 
(४११०) । सूरयो feaeen ‘aq’ सुक्तोपप्य' विष्णोः परमं 
पद सदा पश्यन्ति | तस्य नित्यलात्‌ खरूपे दृष्टान्तमाह दिवौति , 
निश्चल अकाशे राततं व्याप चक्षुशा आवरकाभावाहिततं 
निविकन्यकंन्नानं भवति, तथा विकनल्यकशून्धं चिद्घन afar: 

ननु कथं तदेवं लम्यमिव्याशह्य गुरूपदेगादित्याह, तदि- 
प्रास इति (४१०) । छन्दसोऽसुक्‌, ब्राह्मणा नामेवोपदेणाधि- 
कार इति विप्रग्रहणेन सचितम्‌ ; विपन्यवः विमन्यवः छान्दसो 
वणंव्यत्ययः, काम-क्रोधादिरदिताः, यतस्ततो wa: स्तुतिः तद्र 
हिताः, तुल्यनिन्दास्ततय इति वा, 'जाग्छवांसः' त्यक्तान्नाननिद्राः, 
तदुक्तम्‌, 

“या निशा स्व॑भूतानां तस्यां जागत्ति संयमो" इति! 
"समिन्धत" सम्यक्‌ दोपयन्ति परहिताय प्रकाशयन्ति ; कि तत्‌? 
यदहिष्णो; परमं "पदं" veda सुक्तोपरुप्य स्थानं खरूपामक- 
भेव, विप्रोपदेणादेव तक्भ्यमितिभावः। दति शब्दो मन््रदय- 


AAA: | 


(१) ख, अन्ययोरनधिकारः' 


70 ee A 


१८६ aramatafaaet दीपिका, 


उपसंहरति, एवं निर्व्वागेति(४१्‌ ०) वातेभौवे कः, निष्वोणा 
aia इति निष्टानलं, “निर्व्वाणम्‌' उपगान्तिर्मोत्त दरति यावत्‌, 
तस्यानुशासनमेवं द्रष्टव्यम्‌ । ननु किमिदं प्रजापतेरनु शासनम्‌: - 
aifafa चेत्‌, तधा सति पौरुषेयतवेनाप्रामास्य-गङ् स्यादिष्या- 
wee बेदानुणासनमिति आरूण्िप्राजापत्याख्यायिका तु 
विद्या waa ‘Gee’ wen: ana waaniazarfe- 
PIMA: गाजकन्पस्यामुशसन, तदकरणे संमारशूनले तस्क- 
रादेरिव विनिक्तेपः स्यात्‌) अभ्यासोऽन्येषामपि वेदानामेता 
वदधं-पथवसायित्मिवयेतदयः। इति we उपनिषत्रमास्यघः | 
नारायणेन रचिता afaararasitfaat | 
अस्यष्टपद्‌-वाक्यानामारुणेय-प्रटोपिका ॥ 
इत्यारूणे योपनिषदो दौपिका म arm 122) 


ब्रह्मविद्योपनिषत्‌ | 
दो पिका-सदहिता। 


—~ भ~ 


at ब्रह्मविद्यां प्रच्यामि सर््वज्ञानमनुत्तमाम्‌। 

यत्रोत्यत्तिं waa बरह्म-विष्ण मदश्वरात्‌ ॥ १॥ 

ओं ब्रह्मविद्योपनिषदि fequetat चिदेवताः | 

स्थिलयत्यत्ति-लयाः परोक्षाः प्रणवस्या्तरत्रयात्‌ ॥ १ ॥ 

uy प्रणवस्िमात्राभेदेनोपास्यतयोपततिप्तः, तस्यावयवशः 

शरोर. वक-स्थान-लया नोक्ता इति तदथः ब्रह्मविद्योपनिष- 
दारभ्यते । ब्रह्मविदां प्रव्यामोति श्लोकः कषिदेवादौ पठयते! 
‘am प्रणवः तस्य विद्या ara, तां किष्भृतां? स्वां ज्ञानम्‌! 
 उप्रायभूताम्‌, तथा यत्र विद्यायां देवत्रयात्‌ उत्पत्ति लयं चका- 
रात्‌ पालनञ्च प्रवच्यामोति पूवणान्वयः | श्रुतेः प्रतिन्नयम्‌ । 


प्रसादान्तःसमुन्धस्य विष्णोरद्तकंम्मणः। 

THR ब्रह्मविद्यायां प्रुवानिः(५ सम्य चक्तते ॥२॥ 

ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म AeA ब्रह्मवादिमिः। 

रीर तस्य वच्यामि खान कालं लय' तथा ॥२॥ 
प्रसादेति | विष्णाब्रह्मविदयायां रहस्यं ्रवाम्निः' प्रणवतेज 


(९) ख चिद्धित-दोपिकापुरके प्र वापनिरत्यत सुवाभ्िगिति पाठो विते । एव 
स्थानानरऽपि। 


se aafagrafaad | 


दूति प्रचत्तते Far TUAT: | विष्णुनय faa प्रबत्तितेत्यघः 
कोदशस्य ? “प्रमादेन भक्रक्षपया अन्त अन्तरात्‌ स्तश्चमध्यात्‌ 
quae क्रसिंदरूपेण प्रकटोभूतस्य, यदा प्रसादो देवम 
भुजाम्‌"' इति कोषात्‌ ्तौरोदार्णव-वैकुरट-वलिग्ट द रादेः प्रसा 
द्स्यान्तरात्‌ जगद्रत्तणाध प्रकटोभूतस्य, यदा प्रमादः लिङ्गा 
द्ये त्तया प्रसनत्ररूपो WIT, तस्य WIAA gracuafaarfe, 
ततः (ससुत्थस्य निष्कान्तस्य अविदययावरण-रह्ितस्यत्यथः; 
यथोक्त छान्दोग्ये स एष प्रसादोऽस्माच्छरोरात्‌ समुत्धायपर 
ज्योतीरूपं सम्पद सवेन रूपेगाभिसम्पदयतेः स उत्तमः पुरुष 
दरति । अद्भतकञ्चणः मल्छादिरूपेण, WAIT श्रवः WAT 
निर्धण्टावक्षः ; तथाह, 

CSET वत्तलस्तारो fae: शक्तिस्तिदेवता | 

प्रणवो मन्तगभ श पञ्चदेवो wa: शिवः | 

AMAIA परमं बोजं मलमाद्यथ ATTA: | 

शिवादि व्यापको व्यक्तः परं ज्योतिश संविद्‌ः'' 1 इति । 

स्थानं कालं लयं तथेति । कालशब्दो मेचकवाचको वणे 

खत्तय्ति, तेन वर्ण वच्यामोत्यथः । atfaaa वक्तव्ये काल 
गरहणं माव्रारूप-कालस्यापि सङ्कहायेमिति द्रष्टव्यम्‌ । 


तच SATA: प्रोक्ता लोका बेदास््रयोऽग्रयः। 
तिसो माचाडमाचा च चयक्तरस्य(९) शिवस्य च ॥ 


अवयवशः शरोर तावदाह, aa Zar इति। ऋन्नरस्य(र) 


(२) क, ख, FATS | (>) कं. ग्व, अच्रब्य 


दौप्रिकासश्िता। १९९ 


शिवस्य चेति, fina’ ब्रदमावार्थः तिस arerace अर्च 
wat शिवस्येव्यथः, प्रणवस्य टैवादयसय उक्ताः । fae मातरा 
अमाता चेति वक्ष्ये छान्दसः सन्धिः। तदुक्तं दटप्रदोपिका- 
याम्‌ | 
“SRILA उकारश्च मकारो विन्द्मल्‌न्नकः। 
विधा मात्रा feat यत्र तत्परं च्चीतिरो(मिति''॥ 
Rael MUI yaar ब्रह्म एव च। 
अकारस्य शरोरन्तु BETA ब्रह्मवादिभिः ॥ ५। 
यजे दोऽन्तरि व्व दक्िणाप्नि्तयैव च। 
विष्ण ख भगवान्‌ देव उकारः परिकोर्तितः॥६॥ 
सामवेदसतथा दौश्चादबनीयस्तयैव च | 
श्वरः परमो देवी मकारः VFA: NNO | 
चय इत्यक्त, तदेव विभजते, weete इत्यादिना । ag va 
चेत्यत्र छान्दसो म्बः wafaaraa, ब्रह्मा देव cag: | 
BARAT शङ्कमध्यगः। 
उकारद्यन्र-सह्ाशस्तख मध्ये व्यवस्थितः ॥ ८ ॥ 
मकारश्चाग्नि-सङ्गाशे विधूमो विद्य॒तोपमः। 
तिखो माचास्तथा ज्ञेयाः सोम-दर्याभि-तेजसः॥<॥ 
शिखाभा दीपसङ्काशा यङ्धिन्नपरि ava | 
अद्माचा तु सा ज्ञेया प्रणवस्पोपरि यिता Ngo 
खण्डान्तेन waa शरौरसुकत, सम्मति स्थानं awafen- 


तत aafagqtafaaa | 


माह. सूयति) सूश्रमग्डनमिव ्राभाति अकारः, “NE.” लला- 
टास्ि cag नेत्रस्थानं aa वत्तमानः, योऽय दसिरेऽक््‌- 
परुष इति गतेः । 

"शह निध्यत्तरे काब-ललाटस्थिनद्खेषु a” दति विश्वः । 
"तस्य मध्ये' गङ्म्येव मध्यं अर्थात्‌ वामनेत्रे खितः। मकार 
दति । अत्रापि तस्य मध्व इत्यप त्तते, IES मध्ये र्यात्‌ ठतीय- 
a4 व्यवसितः ; अतएव जान्नवर्केयनोकम्‌ | 

“दड़ायां farang चरतयन्द्र-भास्करौ | 
इडाया चन्द्रमा Wa: fawarat रविः स्मतः" ॥ इति 
खेतच््याञ्च। 
“faa स्थितो देवि! सव्बतेजोमयोऽननलः | 
तदय भास्कर चन्द्रस्तालमध्ये प्रतिहितः | 
एवं यो वेत्ति awa तस्य सिद्धिः प्रजायते " ॥ इति । 
तिखो Aral: अकारादयः, भ्रनेन काल Sa, सोम-सन्या- 
ग्नि-तेजस इत्यनेन any उक्ताः. यस्मिन्‌" ag ‘sql’ दतौय- 
नत्रादुपरिः अनेनादैमात्राख्यानसुक्तम्‌ I 
पद्मस चनिभा Gea शिखाभा दश्यते qe) | 
मा नाडा स्य॑सद्धा शा रय्यै भित्वा तथा परम ॥१९। 
दासपति-सददसुाि Yay भित्वा तु AN । 
वरदः सवभूतानां सवे व्या्येव तिष्ठति । १ २॥ 
पद्मप्रचेति। पञ्चसूचनिभेति तस्या वमो ga: शिषराभा 


~~~ ee ~~ ~~न 


८९) ध चिङ्ित Fae, "प्रद्ममवनिमा सेव म्णा दश्यत परा दति are | | 


दोपिकासिता। २०९१ 


a) x ४ ma 
AAT ऊहृता-वेषद्याभ्यां, तथा Ae खला उपशुपरि 
= ^ 
तन्वो च। 
“frat शिखायां ज्वालायां चडायामग्रमाव्रके। 
लाङ्नद्याञ्चापि शाखायां चडायाञ्च शिखरख्डिनः” ॥ 


दूति विश्वः | 
सा are!’ सुषुम्णा, तस्याव वा पूर्वाणि विशेषणानि, 


‘aa’ चक्चरधिष्टानम्‌, saat, सुथात्‌ लब्रश्मित्वा्मनोऽधि- 
Baas सूः, त fra, तथापरम्‌ wea दासप्तति-सह- 
सराणि नाडोभिक्ला ऊद ` गता, ATH WTA, 
“ay Feared नाभेः कन्दयोनिः खगाण्डवत्‌ | 
ततर नाडयः agra: सहस्राणि feanfa:” ॥ इति । 
पनरधिद वतं सयं भिचा म्‌श्नि ब्रह्मलोके crema च 
श्यते इत्यनुषङ्गः | AEA AWA, 
"तासां मुख्यतमास्तिख्रसिर्ष्ेकोत्तमोत्तमा | 
सुक्तिमागेति सा प्रोक्ता सुषुम्‌णा विष्वधारिणौ ॥ 
RCA मध्यमा arfa | सुषुम्णा qufateat | 
पृष्टमध्य-खिता aret साहि मृ व्यवसिता ॥ 
मुक्तिमाग सुषुम्णा सा ब्रह्मरन्ध-प्रतिष्ठिता । 
अव्यक्ता सेव fasta सच्छा सा वैष्णवो स्मता" ॥ दरति । 
प्रणवो नादरूपेण सब्बव्याप्येषै्याह, वरद्‌ इत्यनेन । 
श्रोड्ारोऽनार तशब्दो विष्णुधेक इत्यक्त भवति । 
काखघण्डा-निनादस्तु यथा लोयति शान्तये | 
ASI तथा योज्यः शान्तये सनमिच्छता ॥ १३। 
( २६ ) 


Rod व्रह्म विद्यौ पनिषत्‌ | 


इदानीं लयमाह, कांस्यघणर्टेति । यथा 'लीयति' लोनो 
भवति उपर तव्यापारो भवति, ओड्ारस्तथा शान्तये योज्यः श्रत 
तरो जघ्व्य इत्यथः । “सव्व” सव्बासभावं ब्रह्मभावमिच्छता | 


यस्मिन्‌ संलीयते शब्दस्तत्पर ब्रह्म गोयते | 
ध्रवं दि चिन्तयेद्‌ब्रह्म सोऽब्छतत्वायकल्पते | 
सोऽखतत्वाय कल्यते ॥ १४॥ 


इति ब्रह्यविद्योपनिषत समाप्ता | ९२ ॥ 
यस्मिन्‌ “संलोयते' wea अनुभूय “शब्द्‌ः' विषयः नोप 
aaah विलोयति, तत्परं ब्रह्म । तदुक्त हटगप्रदौपिकायाम्‌, 
Care प्रवर्तितो वद्धिः काषेन सह शाम्यति | 
नादे प्रवर्तितं चित्तं नादेन सह लयते ॥ 
विरज्य सकलं वाद्य ATS दुग्धाम्बवन्ननः। 
एकौभूयास्य मनसा ब्रह्माकाशे विलौयते ॥ इति । 
लयलक्षणन्तु | 
(लयो लय इति प्राहुः, कोट लयलक्षणम्‌ ? | 
अपुनव्वासनोत्थानात्‌ लयो विषय-विस्मतिः” ॥ इति । 
यदा यलतो(*) वाचो निवत्तन्ते इ त्यथः | " 
उपसंहरति, wafafa । ‘Swan’ ओङ्ार fe ब्रह्म चिन्तयेत्‌ 
श्वम्‌ WHET a एक।(ग्रतयाव। ब्रह्य चिन्तपरेत्‌। दिरिः 
समास्यथां | 


+न जक च~ स्व ~~ -- 
(0 ` म ति | ee 
orn peo 
1 1 0 ee | 
प्ण — 
od = = ans 

~ --^~~ 

ए ए श, 
[१ 


क ० "ण्यं 


( र ) hh, a, q नो 4 


दीपिकासदहिता | २०३ 


नारायणेन रचिता श्रुतिमात्रोपजौविना । 
अस्षटपद-वाक्यानां दौपिका ब्रह्मषेदने ॥ 
इति ब्रह्मविद्योपनिषदो दौपिका सम्पण । १२। 


््रिकोपनिषत्‌ | 


--०-0>अ{0०--~--~~ 


ओं सषरिकां सम्पृवच्छामि धारणां योग-सिद्रये। 
यां प्राण न FAA योगय क्तः AC) जायते ॥ ९॥ 


ओरं सषरिका शस्तिका MAT तत्तल्या धारणा यतः । 
तदाचकस्िखण्डोऽय चुरिकराग्रन्य उच्यते ॥ १॥ 


गुरुतः प्राप्तपियस्य तत॒ एव लब्धन्नान-प्रणव-मन्तस्य ey 
योगेऽभिकार इति तदथसुत्तरो set, चषरिकाभित्यादि । "्ुरि- 
कामिव' संसारोच्छित्तये() शस्तिकामिव रूपकं, शधारणाम्‌' 
आमनि चित्तावख्यानलक्तणाम, उक्तञ्च योगियाज्ञवल्केयन, 


न~ = => re ~~~ ~~~ ~~~. --~- ~ +~ ---- ~~ 
—_—— Ee neernngneaniiniatertn eR, 


ew 9 0 अ त य 


(२) क, ख, BAIN | (२) क, संसारो त्‌षये | 


त्‌ 


(शरमादि-गुणयुक्तस्य मनसः fafazrata | 
धारशेत्यच्यते सदिः शास्ता त्‌पय-वेदिभिः. ॥ इति । 
न युनर्जा भवतोति शेषः । ‘ar धारणावान्‌ कुतञिदप. 
राधाद्यदि योगन््ष्टो भवति, afe wart योगयुक्त एव 
जायति cau! योग्ित्तदत्ति-निरोधः | 


योगं लभते पौर्बदेहिकम'” इति स्मतेः। 
cag तं बह्िसंयोग लभत पोबद!हकम्‌ र 


वेद-तच्ार्थ -विदितं यथोक्तं दि SAAT | 
निःशब्दं देशमास्थाय तच्रासनमवस्थितः ॥ २ ॥ 


~ e ~~ ( “on 3 “fh ९ 
वदेति । इद्‌ योगस्वरूपं वेदेन ‘AMINA परमान, ) 
विहितं" विधि-विषयोक्लतं “स्बयन्भवा' ब्रह्मणा "यथेक्तं यया 
aud तथोक्ष' न विसंवादो; | cata योगियान्नवल्कान, 
a € तेति © . ५१ ति । 
वन्यानि योगसव्वस्व ब्रह्मणा कोस्ति पुरा । इत 
“agra परमेषिना”० ० ° इति as 
योगखरूपं साधयितु षडङ्गान्याह, निःगब्द्मिति । 
TEM , 
“कान्तारे विजने देशे फन-मनलोद्‌ कान्विते । 
तपश्चरन्‌ वर्सेोब्रित्यम्‌ ° ° ° gfe 
7 a ५ © 
षडङ्ग ल्त णान्यसतविन्दावक्तानि | यमादोनां(र) पूबकार्डा- 


देव भिडत्वादिद्ानभिघान, नतु कापालिकवदनङ्गीकारात्‌। 
यमा यथा 


|) 


SS ATL. CAA a cmt णण 


(१) ख, परमाथत्वेन | (र) ख, यमनियमयोः | 


दीपिकासङिता। २०५ 


“श्रहिंसा सत्यमस्तेयं AMT दयाजंवम्‌ | 
त्मा छतिमितादारः शौ चञ्चति यमा en’ ॥ 
, नियमा दश यथघ्ा,-- | 
“तपः सन्तोष ्रास्तिक्य दानमीश्वरपूजनम्‌ | 
सिदान्त-खवणचचेव कोम ति च(\) जपो इतम्‌” ॥ इति । 
“अवस्थितः आवसित आरूढः, तदुक्त THATS | 
“al टेशे प्रतिष्ठाप्य खिरमासनमात्नः। 
नात्यच्छितं नातिनीचं चेलाजिन-कुशोत्तरम्‌" ॥ दति । 
तथा तन्तेषणसनं पद्मायास्ित इत्यपि बोचव्यम्‌ । तदुक्त 
दरप्ररोपिकायाम्‌ | 
“टस्य प्रथमाङ्गत्वा दासन पूबसुच्यते | 
तत्करा दासनस्यैथमारोग्यच्ाङ्ग-पाटवम्‌' ॥ इति । 


कूर्मीऽङ्गानीव संत्य मनो इदि निरुध्य च 
AAT STEM AA प्रणवेण शनेः शनेः ॥ २॥ 
पूरयेत्‌ सु व्वमात््मानं AAS निरुध्य च । 
उरो-मुख-करि-योवं किचिद्धुदयमुन्ननम्‌ ॥ ४। 


कूर्मोऽङ्ा नौवेति प्रत्याहार उक्तः, अत दून्द्रियाणोति शेषः। 
तदुक्तम्‌, 
‘efearut विचरतां विषयेषु खभावतः। 
बलादाहरणं तेषां प्रत्याहारः स उच्यते" ॥ दति । 


क ककन ` गणि 
a ens ee णि a we: —_—-~ 


rod च्रिको पनिषत्‌ { 


आन्तरप्रत्यादहार-सिये मन इति । "हदि इत्‌पर्ड रोके | 
माता इति। दादश माजरा नादविन्दावक्ताः ‘afaat प्रथमा 
माचा' इत्यादिना, aaa geet. | प्रणवेन शने रुश्चारितेन . 
वायु पूरयेत्‌ ; कोटनः? मात्राः > श्रक्ारोकषार-मकारादमाताख्या- 
aaa, तासां प्रत्येक faaferat माता घोषिख्यादयो 
भूमिपत्यादिफलाः (९) दादश, तासां योग ” चिन्तनं यस्मिन्‌ तेन, 
यदा दादशमभिः प्रण्वेः पूरणं, तदा अष्टचत्वारि शद्विः HUA, 
चतुर्विंशतिभिश्च रचनम्‌; यदातु चोडशभिः पूरण, तदा चतुः 
afefir, Fut, दाचि शद्मोरे चनम्‌ ; श्रटभिवंदा पूरणं, तदा 
erfasrs.(®) Fara, घोडशभ्नौरे चनमिति विवेकः । सर्व 
ममान "नतु कतिपयाङ्गानि, रोपे नोपविओेत्‌, तथा सति वायु 
Sat स्यात्‌ | “MAST स्व॑दाराण्णेत्य्थैः | उरो-सुख-कटि- 
ग्रोवमब्रते धारयेदिति शेषः | 

aga गोतासुः- 


<समं काय-शरिरो-ग्रोवं धारयन्रचलं स्थिरम्‌” ॥ इति ॥ 
दृदयं fafagad धारयेत्‌), अनेन जालन्धरबन्धः 
सचितः; स यथाः ` 
“क ण्ठमाक्च्ा हदये खापयेचिवक ESF । 


बन्धो जालन्धराख्योऽयमम्ताक्षय-कारकः > ॥ इति) 


(१) ख, भोगप्यारि फलाः | (२) क, ख, विशद्भिः | 
(३) क. धार्यम्‌ | 


दीपिका डितः | २०७ 


प्राणान्‌ सच्चारयेद्‌-योगो नासाभ्यन्तरचारिणः(? 
भत्वा तच गतः प्राणः, WATT समतदजेत्‌ ॥ ५॥ 


सञ्चारयेत्‌ परकमात्राभिः, afaa हृद्ये arate 
तन सुखेन परक-रचकौ निषिद्लो। 

भूतेति | प्राणः (तत्र wane ‘aa. प्रविष्टः war तिष्ठ 
तोति गेषः। एतेन HMR उक्तः स च परक-माचापेत्तया 
` चतुगुणाभिमोत्राभिः area अथ रेचकमाह, शनरिति। 
 समुत्‌सजनच्च पूरणापेच्चया दिगुणाभिमात्राभिः | 


स्थिरमाचा-हद्‌' छता AFT तु समाहितः . 
दे तु गुले तु Tal जघ चेव चयस्य: ॥ ६ ॥ 
दे जानुनि तथोर्भ्यां गुदे शिश्रे चयस्तयः। 

वायोरायतनच्ाच नाभिदेशे समाश्रयेत्‌ ॥ ७॥ ` 


खिरेति, खराभिः, एकरूपाभिर्मात्ाभिः शद्‌” fax 
प्राणं क्रत्वा, कोवलकुमभकः fas’) caret ततो धारणभिः 
्र्याहारमभ्यसेदिव्याह, wes इत्यादिना । श्रृ caret 
जातावेकवचनम्‌, WBA: गुरफयोः जङ्योः इत्यादि बोह- 
व्यम्‌ । अ्ृष्टयोधौरणे कुर्वीते त्यन्वयः, इ तु धारशे wait 
दिव्यधः। त्रयस्य इति। आ्राद्यन्त-मध्येष निरोधाः कन्तव्या 


सः = = ee ~ ~" i भिहि Ye 0 ee =-= =+ ->~ {9 1 9 षा त en ~ ~~~ ~~ 


(१) क, नासाश्िनरधारिणः। & afaa हदये" टति लिखनदशनात्‌ "वोगोः 
दत्य afer इति पाठो दोपिकाकार-सक्मत इत्य ुमोयते । 
(२) क, कंवलकुममके fae | 


२०८ च्तरिकोौपनिवत्‌ | 


इति शेषः । जानुनि श्रादययन्तयोः ऊरूभ्यां साधनाभ्याम्‌ satcfia 
तथा दे इत्यथः। नाभि देशे इति। wa नाभिदेशे वायोः 
'श्रायतनः मुख्य स्थानमस्ि। तच्च धारणया(र) समाओ्रये- . 
दिव्यथः | | 
तच नाड सुषुम्णा तु नाडोभिरवं निवता | 
अणुरक्ताश्च पोताश्च छष्णासास्र-विलोदिताः ॥८॥ 


तत्रेति । avr नाभौ ‘ayaa’ मध्यनाडो ‘asta’ दासप्तति- 
सखे; तता ; मृलन्त्‌ तस्याः कन्दमध्ये | कन्दस्त्‌-- 
गद-ध्वजान्तरे कन्दमुत्‌सेधादृहयङ्गलं(र) विदुः” । इति । 
“गुद्‌.मेटान्तरे वहे वेणुकन्दं तदुच्यते" ॥ इति च । 
वेः BAM, सा च षट्‌ चक्रवलौ मूलाधार दर्ड़ान्तविवरं 
गता मानं भिचा ब्रह्मलोकान्तं निगेता। aga छान्दोग्ये, 
““श्रतच्चेका च द्यस्य ATST, तासां मूधनमभिविदल्येका 
Git) नभेरूहन्त चक्रानुक्रमेण धारणा Ala द्रष्टव्या, 
sary योगियाज्नवल्कयन, 7 
“ममेस्थानानि fara शरौरे योग-सेमयोः | 
तानि सव्वांणि वच्यामि यथावच्छणु Yaa ! ॥ 
पादाङ्गष्टौ च Jal च जड घामध्यो तर्येव च। 
चित्योमृल्च जान्वोश्च मध्ये चोरूभयस्य च ॥ 
पायुम्‌लं ततः पद्यान्मध्यदेह्च मेदुकम्‌ | 
नाभिख् इद्य arfa | कणरठकूपस्तग्रेव च ॥ 


क ज दि ee or gee, 


(१) क, तव साधारण | (२) क, कन्दमन्त PIT We | 


दीपिकासहिता। Roe 


तालुमृरख नासाया AAAS मण्डले | 
शरवोमेध्य' ललाटञ्च प्रोक्तानि मनिसत्तमैः । 
म्मखानानि चेतानि"-इति। 
एतेषु च तवेव धारणोक्ञा,- 
“AAG मनसा वायु मारोप्य धारयेत्‌ 
स्थानात्‌ स्थानं ARIA प्रत्याहारं WHA! । 
सव्वं रोगा नश्यन्ति योगाः; सिष्यन्ति तस्य च ॥ इति, 
अर्षा दृहमारोहे फलमिदमुक्तम्‌ ; Avice eres 
रोदेऽपि धारणानां फलसुलम्‌,- 
“स्यानात्‌ खानं TATRA यस्त्वेवं धारयेत्‌ FAT: । 
सव्वंपाप-विशडामा जौवेदाचन्द्र-तारकम्‌” ॥ इति t 
रणुरक्ताशचेति। अ्रणुरक्ताधेत्यादि नाहौनां विशेषणम्‌, 
age च्छान्दोग्ये, “MT या एता हृदयस्य नाडयस्ताः पिङ्कल- 
स्याणिमरस्तिषटन्ति शक्तस्य नोलस्य पोतस्य लोहितस्य” इति । 
अणवश्च ता रक्राशचेति समासः। 


अतिष्च्छमा च तन्वो Wat Arey समाश्रयेत्‌ | 
ततः सच्ारयेत्‌ प्राणानृषनाभीव तन्तना ॥ ९ ॥ 


एवं केवल -कुम्भके सिदे प्राण-मनसोः स्थानविशेषेषु प्रत्या- 
हारमभ्यस्य धारणा-सिदये gaat प्राण-मनसोः प्रवेशः 
क्तव्यः; तत्रोपायः, मलोडिडयाण-जालन्धरवनयैः शक्ति-चालने- 
नापानम्‌द्ंमाङुश्चा तेन देहमध्ये ऽग्निं प्रज्वाल्य तच्ज्वालया 


कुण्डलो प्रताप्योह,ध्य ब्रह्मनाहोहार-मध्यख-तम्मखु-प्रसारणेन 
( २७ ) 


२१० छ्षरिकोपनिषत | 


तत्र वायु-मनो-वजङ्ोन्‌ प्रवेशये दिव्याशयेनाह, च्रतिसच्मामिति । 
तत्र जालन्धर-बन्व उकाः; उषिडियाणो यथा, 
“उदरे पिमं तान AMET कारयेत्‌ | 
sfesaral wa बन्धो मत्य-मालङ्ग-कं शरौ” ॥ इति | 
मलवन्धो यथा, 
पार्व्विभामन सम्प्ोडा योनिमाकञ्चयेद्गुदम्‌ । 
अपानम्‌ डइमाक्ष्य मूलबन्धो fanaa’ u इति | 
शक्ति-चालन यथा,- 
"“सव्यासनखस्य फणावतौ सा WAG सायं प्रडरादमातम्‌ | 
प्रप्य wary परिधानगुक्ा Tew निं परिचालनोया"” ॥ 
दति | 
अरतिखच्छां तन्वो बालाग्रणत-सहस्रानल-भागोपमां ‘are? 
सुषुम्‌णां "समा रयेत्‌' अन्धा aretequen aaa मनो wag 
दित्यर्थः । "ततः तयेत्य्थैः, ठतोयायं तसिः, तन्तुमेति प्रति- 
योगिनि ठतोया-खवणात्‌, सुषुम्‌णया प्राणान्‌ 'सच्ारयेत्‌' we 
नयेत्‌ । ‘aman’ waren कोटविशेषः तन्तुना यथा ae 
सञ्चरति, तथा सश्चारयेदित्यथः | 


ततो रक्तोतपलाभासं पुरूषायतनं मत्‌ | 
ददर पुष्डरोकति वेटाग्तेषु निगद्यते ॥ १० ॥ 


ततः सष्वारशानन्तर तद्धिषवेत्यग्रतनेनान्बडः, ‘aq’ gor- 
रोक, Rede रक्नोत्पलवदाभासं रक्षय (र), नानावशे-नाष़ो 


eee 


(\) क, क, Caterer cna | 


~> ~^ a I NET ORRIN nenetahianareiaenetstain waar = Ait = 


दौपिकासश्िता। २१९१ 


योगात्‌ रक्षता “पुर्डरौकं सिताम्बभ” इति कोषात्‌ सितल्वे- 
ऽप्योपाधिको Sar! “ुरुषायतनं' जोवननोडः ‘weq’ सव्वाव- 
. भासकलवात्‌, “EAU TT सुद्छस्वरूपेण WIT दहरास्य- 
माकाथं वेदान्तेषु कान्दोग्यादिषु fanaa’ पठयते; तययधा,- 
“sq यदिदमस्मिन्‌ ब्रह्मपुरे दशर gute वेश्म दहरोऽस्ि 
चन्तराकाशस्तस्धिन्‌ यदन्तस्तदन्वेष्टव्यं तहाव विजिज्ञासितव्यम्‌ 
इति | 

तद्भि्वा कण्डमायाति तां नाडो पुरयन्‌ यतः(५ | 

HATE क्रं TB Tate बुद्धि निन्रलम्‌ ॥ ११। 


ay पुण्डरौकम्‌ अनाहताख्य कुण्डलिनी मन-प्राणा- 
म्निभिर्भिं्ला कण्ट” वि शदचक्र-खानम्‌ अगला भेत्तुमायाति 
जीवः, ‘a’ सुषुम्‌णां "परयन्‌' व्याप्रवन्‌ यतः प्रयतः सावधान“ 
परयन्‌ fefa’ इति पाठे, दिवि इति निमित्तसप्तमौ, फलमपि 
च fafad भवति, दिवः प्राप्षपथम्‌ ऊदमारोहेदित्यथः। मनः. 
प्रकतिकं च्रं शास्निष्णातं मन एवैत्यथः “सुतोच्छ तकण 
घर्ष रोपकेन निष्ट शानख्यानोयया वचया निग््लम्‌ । 


पादस्योपरि मम्‌ज्च तद्रूपं नाम छन्तयेत | 
मनोदारेण Arata योगमाश्रित्य नित्यशः ॥ ९२॥ 


नन 1 १1१ १ ee ee [क 1 पिकी ~-- +~ ~~~ ~~ न ee ~ ~ -~ 


_ 
ae Ye Se eee (र्त 


घ वचिक्कितमृलपसकंषु "पु गयद्यतः इति प्राठः! ख शिङ्कितम्‌लप्रस्तकं 


(१ ) a, ग; 
fan ‘quam सतः इति पाठो दोपिकामिमतः; 


नपूरयेत्‌ शनेः" इति पाठः । 
qa सु एय मूर faafaa | 


२९२ चरि कीपरनिषत्‌ । 


पादस्येति | awe पादस्य AMO पुम्प्रादस्थानौ- 
यस्य उपरि तदुपःसनाय ‘Hast निश्धलोकत्य, रुजयङन्तात्‌ 
ल्यप्‌ छान्दसः | ब्रह्मणः पादा यधा, 

"तदेत च्चतुष्याद्‌ ब्रह्म, वाक्‌ पाद्‌, प्राणः पादः, VA: पादः, 
aa पादः, इत्यध्यात्षम, अ्रथाधिदेवतम्‌, अख्निः पादः, वायुः 
पादः, आदित्यः पादः, दिशः पादः, श्त्यभयमेव आदिष्टं भवति, 
अध्यालद्धेवाधिदे वतच्धेति" | 


च्रथवा प्रणवस्य चत्वाद्क्षराण्येव जाग्रदादि-रूपाणिपादाः' 
'“श्रोमित्येतदक्षरस्य पादाश्चत्वार: cameraman: ; ‘aq 
प्रसिच' ‘eu’ भतादिम्बरूपं ‘ATH’ तहा चकः शब्दः, AEA ब्रह्मणो 
लोमस्थानौोयं स्वरूपा द्‌-वा द्यं ‘aay निवत्तयेत्‌, तदिषयां ठन्ति 
भूतशदि-मागण्‌ Asi दित्यथः) इदमेव तस्य fanaa यद्‌ 
विषयोकरणं मनोमयत्वात्‌ संसारस्य मनसानुपरक्तस्य स्वरू 
पाभावात्‌, हटपक्ते उत्तरमाग-रोधकं सडनग्रन्यिनाडौचक्र 
छिन्यात्‌, aga ,— 

“नासादत्तिग-मागवाहिपवनः arrfagtataa: 

खन्दरास्भः-परिपरिताख्ततनुः प्राग्‌-घर््टिकायां तदा | 

छिन्द्यात्‌ काल-विशालर्व्क-वशतो नू रन्धूनाङोगणां- 


स्तत काय्ये' कुरुते युननंवतरं छ वरद मस्कन्धवत्‌” ॥ इति । 

fa mar निक्तन्तयेत ९ अत आह, मन श्ति। भनसा 
उपायेन "नित्यशः अभोच्छं aa’ जोवाम-परमामनोरेक्यः, 
पत्तान्तरे “MAA उद्योगम्‌ ्राखिव्य | 


afantafeat | २११. 


SRA इव.) प्रोक्तो मगर-जङगनुकीत्तनम्‌ | 
तद्ध पान-बलयोगेन धारणाभिनि छन्तयेत्‌॥ १३॥ 


ale योगम्‌ १ wear इवेति । तथा प्रोक्त यथा इन्द्रो 
qay भेद्य (९) भिनत्ति, cana योगः Sa वासनाजालम्‌, 
इन्द्रवच्ः' विद्युत्‌ तत्तल्यया कुण्डलिन्या नाड्जाल्च छिनत्ति । 
पनः ated? wat aya अनुकोत्तनं यस्मिन्‌ स a, 
REET ATTA यत्र कथितम्‌ । जङ्काग्रहणमङ््ादे- 
CHITA तुस्यन्यायत्वात्‌, अङ्कष्टादि-मूदान्तानां ATUTAA- 
Raia | “मश्षीजङ्ानुकत्तनम्‌' इति पाठे, यथा नापितेन 
चतुरस्य तेच्णन्नानाय जङ्घा TARA मुण्ड्यते, तथा TWeerfe- 
waa नाडोमलानुक्लन्तनेन निर्मलौ करियन्ते इत्यथः । 
तदिति, तच्छब्देन योग्यतावशात्‌ मन्मेजक्गादि गुणोभूतमपि 
UU, “AT सनाडोकं मग््रोदि धार णाभिन्किन्दात्‌ | waa 
व्यवहितमपि रूपं नाम तच्छब्देन परामृश्यते, स एवाथः | 


© oN 0 
ऊरोमध्ये तु AS मम-प्राण-विमोचनम्‌। 
चतुरभ्यास-योगेन हन्दे दनमिशद्धितः(२) ॥ १४॥ 
ऊरोरिति। जरुग्रह णसुत्तरो त्तर-स्थानोपलत्त णम्‌, ऊरो- 


On : a. + 
म्ये AAAS प्राणं TATA wa: प्राणस्य त विमोचन कत्त- 
व्यम्‌ । ‘afaq wre faa’ इत्यभिमान व्यक्ता निरालम्ब- 


(क त क ee 1 ee ee ~ ~ -~-~ a ee par 


(१) क, ख fafa मलपु्तकदय नदर इति' इति पाठा विद्यते | 
(९) g, मघं । (2) कं; ग्व faazafant wa: 


२१४ चरि की पनिषत्‌ | 


स्ति दित्यर्थः। एवं खानान्तरेष्वप्यम्‌ । अथवा सवंत्रा- 
वच्छेटेन maaan नडादि fazra स्यानात्‌ स्थानान्तरे 
NAAT | 

चतुरिति। ऊरोरुत्तरेषु ‘“aqu गुद-शिश्चनाभि-ृदयः 
स्थानिषु अभ्यासयोगेन नाम-रूप-मसम-प्राणान्‌ दिन्दत्‌ । wear 
qqaix’ चतुराठस्या प्रातमध्याङ सायं fame ख aay 
स्थानेष्वभ्यास-योगेन | 

aaa Sea रेहाभिमान-व्यागेन देहपातः स्यादत arg, 
safaufea इति । अयं भावः, नष्भिमान-व्यागेन देहपातो 
भवति सुषुमणादिषु तथा eda, ध्यानिनां चिरकालं 
देष्ावस्थां नस्मतेख, न वा चक्रादि-भेदेनापि(१) सा शङ्केति, 

ततः कण्डान्तरे योगो सम्‌ न्‌ नाडि-सच्वयम्‌। 

TANT नाडिशनं तासां मध्ये वराः HAT: tt १५॥ 

लत इति । तदनन्तरं योगो 'कण्ठान्सरे' कर्टमध्यं नाडो 
awa सम्‌न्‌' सखयोकुवन्‌ छन्देदित्यनुषक्कः | कियत्यो नाद्यः 
सन्ति? इत्यपेक्षायां मध्यमसङ्कयामाद, एकत । 'वराः' उत्तमाः, 

इडा रक्षत्‌ वामेन पिङ्गला cada त्‌ । 

तयोमध्ये वर स्थानं यन्तं वेद स वद वित्‌ ॥ १६ ॥ 

इषा वामेन पिङ्गला efata इत्येवं ana र्षतुशष्टयोगः 
शिष्याशामाशगिष्रे विद्यासम्प्रदायोच्छेदो माभूदिति ‘at खानं 
सुषम्‌णार्य ‘a’ तदधिष्ठातारं पलिङ्गनिदंशात्‌ | 


(१) क चक्रादिभदनेऽपि। 


+~ ~= ~~ र ~) we eee oe 


दौपि कासदिता | २१५ 


सुषम्‌णा तु परे लना विरजा ब्रह्मपिणो | 
दासक्तति-सदखाणि प्रति नाडीषु तैतिलम्‌ ॥ १७॥ 


fa aa स्थानं? कञ्च तदधिष्ठाता १ इत्यपे चायामाह, सुषु 
मृखेति। सुषुमणा “परे परपुरुष ब्रह्मणि लना विरजाः 
निचला ब्रह्धरूपिणौ' aera WAT वरं AA, 
पर एव तदधिष्टातित्यथः। कथभ्भूता सुषमृणा : arely मध्ये 
हासप्तति-सषखाणि aver प्रति 'तेतिलम्‌' TST गण्डक, 
यघा गण्डकाधारे suary तिष्ठति, एवं सुषुम्‌णाधारे wat 
नाडा; खिता इत्यथः । 


™ 79 


““तैतिनो गण्डके arated कर णान्तरे”। इतिविश्वः | 


ङिदयते ध्यानयोगेन सुषुमणेका न fee । 
योग-निगखलधारेण क्षरोणानलवच्चसा ॥ १८ ॥ 
Gaara NC: प्रभावादि द जन्मनि । 
न हिद्यति तस्याः परमस्‌ कलेन मनो-विषयलवायोग्बत्वात्‌, 
मनोविषयसरैव योगेन Saat, ऋजुतया भ्रप्रतिदद्ित्वा च । 
जातीपुष्य-समायोगेयंथा वासयन्ति तेतिलम्‌॥ ९९ ॥ 
एवं प्रएमा्एमभौवेः सा नाडो, तां विभावयेत्‌ । 


ser eat: प्रपद्यन्ते पुनजना-विवजिताः ॥ Re ॥ 
>तिलेन सुषुमृणायाः साट्ृश्यान्तरमाह | ज्ञातोति | जातौ 


२१६ afcatafaaa 


वासन्तो, तस्याः पुष्याणां समायोगः सयोगः क्त्वा यथा प्रसा 
घ तिलः गण्डक 'वास्यन्ति वासेन परिमलन यक कव्व न्ति, 
एवं सा नाडो शभाश्भभीवैः वास्यते दति विपरिणामः | 
पुष्यादि-वासाखयो यथा गण्डक भवति, तथेयं न डो वासना 
खय इत्यर्थः तर्हिकिं कायम्‌ १९ अत are, तामिति! 
चिन्तनफलमाद, तदिति । प्रपद्यन्ते सम्पद्यन्ते । 


ततो बिदित-चिन्नस्तु निःशब्द देश मासतः | 

GaP SAAS निर पेशः शनेः शनेः ॥ २९ ॥ 
पाशं ferar यथा दसो निविविशङ्ः खमुत्‌ कमेन्‌। 
किन्नपाश्सथा जोवः संसारः तरते तदा ॥ V2 ॥ 
यथा नि्व्वाण-काले तु Sta दग्ध्वा लयं व्रजेत्‌ | 
तथा Satie Ratha योगौ दग्ध्वा लयं व्रजेत्‌ ॥ २२॥ 
प्राणायाम-सुतच्छेन माचाधारण योगवित्‌ | 

व राग्योपल-चघुषटेन छित्वा लन्तु न बध्यते । २४ ॥ 
wate TAMA यदा कामान्‌ स मुच्यते | 
सव्वषणा-विनिमुंक्तग्कितत्वा तन्तुं न वध्यते ॥ 


हित्वा तन्तु न बध्यते ॥ २१५॥ 


इरति ्तुरिकापनिषत्‌ समाप्त ॥ १३॥ 


दीपिकालहता | २१७ 


तत इति । विदितं चित्त येन स विदितचित्तः। भमावाधारेश 
मात्राः हाद गादि-सङ्ल्याः प्रणवमात्राः, ता एव ura’) यस्य 
. मनः-चुरस्य स तथा । "तन्तु" वासनारूपम्‌ । हिरक्तिनिखयार्घः ; 
समाप्य fare: | अ्रथमारोष-प्रकार उतूक्रान्तिसिमये खेचरो. 
पटले उक्तः, यथा,- 
"यदातु योगिनो बदिस्यकु देहमिमं भवेत्‌ । 
तदा खिरासनो भृत्वा मूलाच्छक्ति समुक्वलाम्‌॥ 
सूखकोरि-प्रतोकाणां भावयेखिरमालमनः। 
्रापाट्‌तल-पथन्त प्रतं जौवमासमनः॥ 
महत्य क्रमयोगेन मृलाधारपदं नयेत्‌ | 
aa कुण्डलिनीं शक्ति संवत्तानल-सविभाम्‌ ॥ 
जोवं निजच्चन्दरियाणि ग्रसन्तीं चिन्तयेदधिया | 
सम्प्राप्य कुभकावस्थां तडिज््वलन-भासुराम्‌ ॥ 
मलाधाराद्‌-यतिद्‌ वि ! खाधिष्ठानपदं नयेत्‌ | 
ततस जोवमखिलं saat चिन्तयेदव्रतो ॥ 
 तडत्‌-कोटि-प्रतोकाणां तस्मादुन्नौय सत्वरम्‌ | 
मणिपूरपदं प्राप्य तच्च पूबव दा चरेत्‌ | 
aa खित्वा av देवि ! परूबवद्यो गमार्भ वित्‌ | 
श्रनाहतं नयेद्‌-योगौ AA पूबंवद्‌ चरेत्‌॥ 
THA तस्माद्‌ AA नौरक्तर ग्रसेत्‌ पुनः | 
ग्रस्त चीरं AVM कोटिसुथ-समप्रभा॥ 


~~~ --- - ~ ~ = जज, भनका-००० "जिका ०० a rrr rer 9-०-५9. -9- ० क-म यमि 


eee ~^ ee 


(१) क, ख, धारणा, 
( २८ ) 


२१८ रको पनिषत | 


मनसा सह वागोशा(९) भिचा ब्रह्मागलं WaT 
परासृत-महास्मोधो विख्ान्ति aa कारयेत्‌ ॥ 
तच्रसखय परमं देवं शिव परम-कारणम्‌। 
शक्या सह समायोज्य तयोरेक्य' विभावनैत्‌" ॥ 
इति ज्ञातमुत्‌ क्रान्ति-कालं वञ्चयित्वा यदि जौ वितुभिच्छेत्‌, 
agave quifeafa तच्रोकम्‌ । तयथा,- 
“ate afuquaa: कालं कालविभागवित्‌ । 
कालस्त यावद्‌-व्रजति तावत्तत सुखं वसेत्‌ ॥ 
ब्रह्महारागलस्याधो देहं कालप्रयोजनम्‌ । 
THIZEIS Sa न हि कालप्रयोजनम्‌ ॥ 
यदा देव्यामनः (२) कालमतिक्रान्तं प्रपश्यति | 
तदा ब्रह्मागलं भित्वा शक्तिं WAGs नयेत्‌ ॥ 
शततिटेह-प्रसूतन्त्‌ asaya! सह । 
तत्तत्‌ कश्मणि संयोज्य स्वस्थदेहः सुखं व्रजेत्‌ ॥ 
aaa देवि ! योगेन वञ्चयेत्‌ कालमागतम्‌'” ॥ इति । 
आआरोावरोहाभ्यां स एव सवयो ग-शास््नेषु सुख्यो योग इति 
दर्व्यम्‌ । स च aftarai प्रकाथितः। 


नारायरेन रचिता श्ुतिमावालम्बिना। 
अस्पष्टपद-वाक्यानां दौपिका सषरिकाभिधे ॥ 


इति स्रिकोपनिषदो दीपिका सम्पा ॥ १३ ॥ 


पिप पिम en ae SP TED 
a = १.१ 0 wt 


(१) क, arava | (2) क, Sarena: 


चूलिकोपनिषत्‌ | 


अम्‌ अष्टपादं whaed fea मणिमव्ययम्‌ | 
दिवत्तमानं तेजसे ad: पश्यन्‌ न पश्यति ॥ १॥ 


आं चूलिका चूलिका लोके ara’) तौच्णमुच्यते । 
वष्हेदान्त-भागोऽयं चतुःखण्डा हि पञ्चमी ॥ १ ॥ 
योगफलमामदशंनम्‌, स चासा अतिसत्रिहितोऽपि कण्टसध- 
हारवत्‌ पराग्रृ्टिना(र) ae विना न दश्यते इति तददोधना्धं- 
स॒त्तरो WR | तत्र हाररूपकणाह, श्रष्टपादमिति। श्रौ 
्रक्षतिरूपाः "पादाः" अवयवा अरस्य तम्‌ अष्टपादम्‌, तदुक्तम्‌, - 
'भरूमिरापोऽनलो वायुः खं मनो afeta च । 
अहद्ार इतोय मे भिन्ना प्रकतिरषटषा'"॥ इति । 
अस्याः पादत्र Waa: प्राघम्यसाम्यात्‌। ‘gfe: उच््वलं ; 
चिः शब्दः सकारान्तो नपंसकम्‌ ; शुचिमिति वा पाठः। इस्ति 
smiafafa ‘da, तं, तौणि सूत्राणि wate-arar यस्य, 
मोक्षस्य स्वरूपानतिरेकात्‌। चयो गुणा वा, विसूत्रं तिखो 
नाडयो ati मणि प्रकाशकत्वात्‌, न विविधमेतोति शरव्ययम्‌ 
THEY, TAT: खधल-स्‌ क्म -देहयोःवत्तमानं' तिष्ठन्त दिवत्तमानं, 


व त त त ras te oe 


न~~ -——_——— 


(१) फ, चुल्लिका afear ete a मागे | ` 


9 8 श ए 1 द र । ११ > छ eww Se we re 


(२) पराम्‌दष्टिना। 


ei afantafaad | 


‘Saar malta ae दोस तेजमेडं, छान्दसो हिः एव. 
विधमालानं करटस्थ-हारमिव ‘aa! लोकः पश्यन्नपि म पश्यति। 
हारोऽपि अष्टकः(*) कर्ठिकावयव (*) उज्ज्वलः ह सनलक्षणोपतः . 
चिहव्सचः मणिमयः दृटः हया दत्तिणोत्तरभा गयोवन्तमान 
तेजसा दोप्र्च भवति, सवा लाक: A पश्यत्रष्य faaria ara 


पश्यति | 

भूतसम्मोदने काले भिन्ने तमसि चेश्वरे । 

अन्तः पश्यति मच्स्थं निग णं गुणकोटरे,२) ॥ २॥ 

तहिं agua क उपायः? इत्यत आह, Yala भरूतमोष्ट- 

जनके ‘ata छष्णवणं ‘tay’ ईग्वराधिष्ठिते ‘aafa’ awa 
faa नष्ट सति ‘sata afafed पश्यति ‘awe’ बिसं 
तत्साच्निणं तत्‌ vara a ema auar बया इति ga: | 
ai निगगमपि "गुण्कोटरे' fas भाममानं, मेघमर्डनि श्व 
Gaz । 

अशक्यः सोऽन्यथा द्रष्टु BARA: FAITH: | 

विकार जननो मायामष्टकपामजां वाम्‌ Ne ॥ 

ध्यायन SAAT तेन तन्ये प्रिता Ta | 


सयत पुरुषाथच् ननेवाधिष्ठिता पुरा ॥ ४॥ 


श्रा {> . + 
AT इति। मः "कुमारकः जरा-रद्ितः (न्यधाः 
। १ । a, अ । इ , ” 


, कन्न । । 
/ छ. कन Raga ,- mm, pL Bg ॥ 


रीपिकासश्िता। २२१ 


` -दिष्यदृष्टिं विना प्रकारान्तरेण ge न श्यः, सः ्ध्येयमानः' 
बाष्च्चा चिन्त्यमानोऽपि, छान्दस एक्षारः | श्रथवा अद्यापि 
“ar चिन्तनोयं विचायं ara’ प्रमाणमस्य दुविन्नेवतवात, 
मायां “ध्यायतः चिन्तयति जगत्‌-रूष्थं' सश्चावयति, नारै- 
भिवत्तः, सा तां(*) तदुल्ञम्‌, 

“मम योनिमंहद्रह्म तस्मिन्‌ गभ' दधाम्यहम्‌ | 

सम्भवः सवभूतानां ततो भवति भारत) ॥ xfer | 

तेन श्र्यासिताः ्राक्रान्ता आ्रारूढा प्रेरिता च सतौ 

‘aaa’ स्वयमेव काथरूपेण तता भवति, कच्यकत्त रि haa 
प्रत्ययः। तेनैवाधिष्ठिता सतो प॒रा रुषाय" भोग्यं सूयते 
maaan’) wade परि eeara इति भतेऽनदय- 
तने लट्‌ । 

गोरनादवतौ सा तु जनि नो भूतभाविनो | 

असिता सित-रक्ता च सवंकामदघा विभोः ॥५॥ 


Waa waa मायां ध्याला रूपयति, गौरिति । 
द्यं गौः" दोग । deat चेत्‌ warea(®) करोति न इत्याह, 
“अनाद्वतो" नाद्गहिता अ्रचेतनत्वादक्तमसम ईश्वराधौने- 
व्यधेः ast "गौरो क्ता सत्छप्रधाना सतौ नादवती षेद 
प्रवर्तिका, पंवह्वावः yaar “गौरः शक्तेऽरुणेऽपि च” इति 
विश्वः । त्रसिता तामसौ, सिता चासो car च “सितरक्ता 


[मीक 


(९) क, नारौभिव्तनातां) (२) खः स्तयते प्रजलतवतौ। 


oe — ~~ — 1 


६) क, VAT, स, SAT | 


२२२ श्रशिको पनिषत्‌ | 


वाचिको राजसी चेत्यर्थः । विभोः" hace सर्वकामदुघा" 
सर्वान्‌ कामान्‌ दोग्धि यथे्ट-कायथकरौ। मशानारायणोये 
WAAL च अस्यान्कागोसाम्यसुक्तम्‌,- | 
gartat लोहित-शक्ष-कष्णां बह्रौः प्रजाः SAATAT WHAT | 
भजो Wat AAA SAMA Teraat सुक्तभोःगामजोऽन्यः” ॥ 
इति । 
पिबन्ति नाम-विषयमसड ख्याताः कुमारकाः। 
एकस्त्‌ पिबते देवं.) खच्छन्दन वशानुगः ॥ ६ ॥ 
जोवानां ata, भोक्षत्वमोण्व रस्य कत्वशचाद, पिबन्तोति | 
नामः we. ‘fava अरथः, तयोः समाद्ारः नाम-विषयं 
"पिबन्ति qwaa (कुमारकाः जोवाः, ‘aa: ईष्वरः “पिबतेः 
पाययतोत्यर्धः, तदिधम्‌ । “प्रयोजक-व्यापारः कच्रभिप्रायः farat- 
फलम्‌” इति कयटः। दछ्ान्दसत्वादकत्रेभिप्रायेऽपि क्रियाफले 
आ्रमनेपदम्‌ । "वशाः" सखविधेयाः ज्रनुगाः' परिवारा aa a 
कव्शामुगः। 


ध्यान-क्रियाभ्यां भगवान्‌ ASAT प्रथमं प्रभुः | 
सवंसाधारणौ दोगप्रीमिज्यमानां सुयज्वभिः॥ ७॥ 


ate © 6 : ॐ. 
ate किमस्य सवथा silane १ नेत्याह, ध्यान-क्रियाभ्या- 
मिति। प्रथमं ध्यायति भगवानिदमिति, ततः पश्यति, सेव क्रिया, 


कि, “te [, 1 यी ए क 0 प त 1, yeh 1 १ ए 1 


oe 


(९) क, नित्यं। ख, ea | 


दौपिकासदितः | २२९ 


ताभ्यां स पथमं yea तदुच्छिष्टमन्धा भुङक्ते, ध्यालावलोकन- 
भेव तस्य भोजन “a वै देवा अश्नन्ति, न पिबन्ति, एतदेवा्तं 
. दृष्टा ठष्यन्ति इति aa: | 

मुक्तं ॒दत्यक्तम्‌; कां भुङक > तत्राह, सवेति । सवेषां 
साधारणी" समभोग्याम्‌ अव्याक्ततरूपाभित्यधंः । “एकमस्य 
साधारणम्‌” इति श्रुतेः दोग्धरो तु सखभक्षण-मपे त्ते, अन्यथा 
दोहासश्यवादत We, इज्यमानामिति । “सुयज्वभिः' साध- 
याज्निकेः इज्यमानां' हव्य-कब्येन पूज्यमानाम्‌ । 

पश्यन्त्यस्यां मदात्मानं Bau पिप्पलाशनम्‌ | 

उदासीनं Wa’) SF स्ञातकाध्व्यवो BAA’) । ८ ॥ 

पण्यन्तोति । हच्षस्थानोयभेकं देहं war देहान्तर गच्छतौति 

सुपर्णोपमम्‌ ; सुपणं "पिपपलं' कन्यफलमभ्राति, तं पिप्पला- 
शनं, AIA उदसौन, स्ञातकाष्वथ्यवः “ety Kara’) 
पश्यन्तौ त्यन्वयः | वदिति as, तानिय ‘age’ fray 
योग-क्षेमादिनेति व्याख्येयम्‌ । a इति पाठे, इवन-कर्मणि | 
eafefa पाठे, तानियं बहयेत्‌ । इथे षति पाठे, "हयः" we 
` तदुपलच्रिते ्रष्वमेध-ककमणि । 


शंसन्तमनु शं सन्ति बहक चाः शस्ल-(* कोविदाः | 
रथन्तरे TAA सान्न AHA च गीयते ॥ < ॥ | 


| ^) 0 9 


ere ee 20 TT मन 


4 ९ ~ 
(१) ख, Wet (२) ख, रयन्‌ । (६) ख, ₹निबह्ोमाम्‌। «earns 
इवेङोमान्‌ | (४) क) शल | 


२२४ चूलिकोपनिषत्‌ | 


अआध्वथ्चव-फलमक्ता BARAATS श्रंमन्समिति। “शस्त. 
कोविदाः सपादवन्धो मन्तः कक्‌, तया कवलया cafe: शस्त, (*) 
aaa तया स्ततिः स्तोचम्‌, “ऋग्भिः शंसन्ति, यजुभिः. 
श्रांसन्ति, सामनिः शसन्ति" इति यास्कवचनात्‌ | AA कोविदा 
कुशलाः, फलं पूर्बोक्तमेवानुसन्धयम्‌ | 

ala सामगानां व्यापारमाह, रथन्तरे द्रति | रथन्तरे 
गोयति बहत्‌साज्तरि wad सामगेरदग्धौति ओषः । कि बदुना, 
सतेत्ैते च सामभेदा Maa इति विपरिणामः । रथन्तर, 
ठदत्‌साम, व रूप्य", ATA, महानाम्नी, रेवतो, वामदेव्यम्‌, इति 
ससर सामानि। दोग्धौ फलं Gata ददातोति ज्यम्‌ | 


मन्त्रोपनिषदं ब्रह्म पदक्रम-समन्वितम्‌ | 
पन्ते भार्गवा BATAAN ANTAL: ॥ १०॥ 


अथव्वेणणं व्यापारमादह, मन्तेति। मन्ता उपनिषद 


मन्तोपनिषदम्‌, उपनिषदशब्टो ऽकारान्तो नपुसकमस्ति। 
‘aw’ ब्रह्माणशम्‌{*) । 


AMAA च व्रात्य स्कम्भोप्यपलितस्तथा | 
SHASTA Thar fess: पठयते ग्डगुविस्तरे ॥ ९९१ ॥ 
कालः प्राणश्च भगवानात्मा पुरूष एव च। 

शिवो भवश्च सद्र ईश्वरः पुरुषस्तथा(२) ॥ १२॥ 


१, क. साल्ल । (2) छ, ब्राह्यणा | 
(३, ग. ष्वा VAD ESA Way पुरष्स्तथा ॥१२२॥ 


दौपिकास feat | २२१५ 


प्रजापतिविरार्‌ चैव पार्ष्णिः सलिलमेव च(५) | 
सुयते मन्युक रथर््व-विदिनैविभुः । १२॥ 

तं षड विंशकमिल्येकं सप्रा विं शमथापरे | 

पुरुषं निगुणं साङ्खपमथर््वाणः शिरो विदुः ॥१४॥ 


भागव-ग्रन्यानां विषयमा ब्रह्मचारोत्यादि सादडाभ्याम्‌ | 
तश्मतन्निरूपणन भगवतो निरूपगमित्या गद्या, स्थते इति | 
भ्रथव्वविहितः' भ्रथव्वप्रतिपादयेर्थैः। "विभुः" ईष्वरः परमाम, 
षड विंशक पौराणिकाः, सप्ताविशं तद्धेदा एव 

माचा ब्ूतानोन्द्रियाणि मनो बहिरदडडूतिः। 
महन्‌ प्रान avwifa षड़विंशः परमेश्वरः" ॥ इति | 

tata’) afea सप्ाविश्र इति मह्नायतें) श्रयेति। 

SPN Aa, तत्‌मम्बन्धौ साद्य, तं ज्नानगम्यमित्ययः | 


चतवं aa AURA व्य जतं -ट शनम्‌ | 
mad देतमित्येतचिधा तं FAUT तथा ॥ ey 


wafanfa-agnafafa । कपिला चतुविशति सदनाक- 
मस्तवन्‌, तदुपरितनं पञविशकमित्यथः। तदुक्तम्‌, 
“qa-uatatfaafanserat: प्रक्तति-विक्षतयः सप्त । 
षोडशकस्त्‌ विकारो न प्रक्लतिन विकतिः पुरुषः ॥ इति । 
स्वयम्‌ अव्यक्तम्‌" Wa ‘TAs व्यक्तस्य जगतो 


— = --*---- कनक भनक, >~ ^~ od 


1 a । १) 


(१) क, afaa va a (२) ख. चितन | 
( २९ ) 


ARE afamta feud | 


भासकम्‌, Tea वेदान्तिनः, Fa काणादयः, विधा गुणभेदेन, 
पञ्चधा तु भूतभेदेन, “स एकधा भवति, जधा भवति, पश्चधा 
भवति, सप्तधा, नवधा, पनखेकादग(*) इति शुत्यन्तरात्‌ 
ब्रह्माद्य स्थावरान्तच्छ पश्यन्तो TAT: | 
तमेकमेव पश्यन्ति परिशुद्धं विभुं दिजाः॥ १६ ॥ 
यस्मिन्‌ aa fad प्रोतं ब्रह्म स्थावरजङ्गमम्‌ | 
तस्मिन्नेव लयं यान्ति बद्रटाः सागरे यथा ॥ १७॥ 
यस्मिन्‌ भावा प्रलोयन्ते लोनास्या व्यक्ततां ययुः। 
नश्यन्ते व्यक्तां भूयो जायन्ते AST इव ॥ १८ ॥ 
feo’ safer षेदविदः। ब्रह्मेति aware: स्थावरादि 
तस्मिन्‌ प्रोतं तमेकं ब्रह्मेव पश्यन्तोत्यन्वयः। लयं यान्ति सब्ब 
भावाः ‘Marat. नोनम्‌ ae aq हारमविययालक्षशं येषां 
ते तथोक्ताः । यस्मिन्‌ प्रोताः सन्तो व्यक्ततां(२) "ययः गताः 
सनर्मश्यन्ते नश्यन्ति(र) भूयख व्यक्तां "जायन्ते जनयन्ति अन्त- 
मावितण्यन्तत्वात्‌ सकर्मकः, गच्छन्ति वा| हिः कथनं खटटि- 
प्रलययोरभ्यास-ज्ञापनाथम्‌ | 


स्ेचज्ञाधिष्ठितच्चेव कारणव्येश्छये द्धः | 


तिति कियो eee 


(९) @, Greate Ge) (२) क, सन्नो ऽयक्गन्ताम्‌ | (२) र, TAT 


qua न पश्यन्ति | 


दौपिकासद्डिता। २९७ 
य एवं ख्रावयच्छादख ब्राह्मणो नियतव्रतः। 
अक्तव्यमन्नपानच् पिदृणाश्चो पतिष्ठते ॥ २० ॥ 


nN ON ‘ ar a ‘ ॐ 

स्तन्न अधिषहितं शरोर, (कारणः अनुमिति-कारणः 
Vata: विमतत्वेनाधिदितं(९) क्रियावच्वाद्रधादिवदित्यादिभिः 
‘aay waagq, वधः” पर्डितः। एवं सहस्रशः पव्थस्यन्तं 
तं देवं" पुनः पुनजं्न-मरणादि-प्रवन्धमापरद्यमानं जवम्‌ Ta 

८ ५ ~ A fea ~, 

योगेन swifefa शेषः। वराग्या्ेमिदमभिहितं लक्षयेत्‌ 
~, 0 ~ < @ 
चेष्टादिना सव्वशरोरष्यनुमायादिव्यथः। 


ब्रह्म बरह्मविधानन्तु ये विदु्राह्मणादयः। . 

ते लयं यान्ति त्रैव नीलास्या८? ब्रह्म्णायिने। 
नोलास्ा बरह्मशायिने ॥ 2 tl 

ULL LS च लिकोपनिषत्‌ ` समाना ॥ १8 ॥ 


‘an gee ब्रह्मविधानः तजनज्नानोपायम्‌; लनम्‌ 
श्रास्यम्‌' मुखं प्रह्तिदार रागादि येषां ते तथोक्ताः । किमथ 


(1, 


(१) क, विमत त नाधिवित | 
(२) Stara: इत्यव लोमा खात इति पाठः via) किम्‌, दोपिकाकारख 
स्लौनास्या इति पाठो याष््यातः, खथेम॒ङ्ग तख ; खतः स एव aw निवेशितः ¦ 


द्रे श्रि की पनिषत्‌ | 


नौोलास्याः १ ब्रह्यशायिने ब्रह्मणि शेते तच्छोलो weal, 
भावप्रधानो निदः, agua, ब्रह्मणि. शयनं awa एकौे- 
© © = 
भवितुभित्यथः । frafa: wareat | 
नारायणेन रचिता afaarsrasnifaar | 
्रस्यष्टपद-वाक्ानां दौोपिका चललिकाभिधे ॥ 


इति चलि कोपनिषदौ दरोपिका सम्पुर्ण ॥ १४ ॥ 


अथव्वशिखोपनिषत्‌ | 
------5><~०@=---- 


ओं पिप्पला दोऽङ्किराः सननकुमारश्चाथर्व्वाणं भग- 
वन्त' पप्रच्छ | | 


एषाथवशिखा नाम शिर ae शिखोचिता। 
हिखर्डा सप्तमौ सुर्डात्‌ प्रणवाथ-निरूपिणौ ॥ १ ॥ 
सर्व्वाधसिदिदं शिवमाराध्य विधृत-विघ्रत्रातो भगवश्महेग्वर- 
पूजनेन विध्‌ताखिल-करश्प्रघो(\) रेशिकः ्रिकोक्ष-मागण 
साधित-यमादि-प्रत्याहारान्तं योगाङ्धारणा-पूबेक ध्यानपघ- 
MTT, सबोजयोगं मन््स्वाङ्गत्वात्‌ सवंमन्तर-शिरोमि 
प्रण्वमवयवश्यः स्वरूपतश्च fadta(®) ध्याने विनियोक्त पुनः 
प्रकत तमेवाजुसन्धत्ते, पिप्‌ पलाद्‌ इति । अत्र veut तिलम्‌ 
एभ्य दूत्यगरेऽमुवादादवसौौयते। आख्यायिका तु विद्या waa 
किमादौ sa ध्यान ध्यायितव्यं? किं aga? 
कोवा ध्याता, > कञिद्धेययःः इति। 
warare, किमादावित्यादि। “रादौ सवमन्त्ादौ सर्व 
वेदादौ मुख्यत्वेन च प्रयुक्तं, ध्यायते यत्तदिति व्यत्पल्या “ध्यान 


[कवक व OP मी कि 90, 2 । —_— 
(अकि ~> =-= 


(१) खः; किर्षिषों | (र) ख, निष्ठाय) 


rrr ee ee 


---- ee --- ० 


२३० च्यवशिखोपनिषत्‌। 


ष्येवं “ध्यायितव्यं ध्यानाहञ्च किमित्यर्थः। wa छान्दस- 
fagaq(’) इट्‌ । प्रथमप्रयुक्तो ध्येयश्च मन्वः क इति प्रधम 
wate: | किं तश्चयानमिति। ‘aw ध्यातव्यस्य ware किं 
ध्यानमिति हितोयःप्रखः। कोवा ध्याताः अधिकारी इति 
aaa: | ae “aia: ईशः इति चतुथः । “चित्‌ इति वितर्क, 
कोदेवोष्येयः१ इति विचा वकव्यमिव्यथः। इति we: 
प्रखसमाप्ती | 


अथैभ्यो) swat wear, अोमित्येतद च्षरमादो 
प्रयुक्त ध्यान ध्यायितव्यम्‌। 
अदयस्योन्तरमाह, श्रोभित्येतदक्षरमिति। सवस्य वक्तव्यस्य 


मन्तब्राह्यणटेदंवता-ष्यानस्य च (आदौ प्रथमं प्रयुक्तम्‌ “रादौ 
श्वर बाचकत्वेन(र) प्रतिनिधिललेन वा प्रयुक्रमित्यधः। 


ओमित्येतदक्षरस्य पादाश्चत्वारो देवा त्वारो बेदटा- 
खलत्वारः | 

दितौयस्यात्तरमोभित्येतदश्वगस्येति । पाद-टेव-बेदात्थतुः- 
US स्यकाः, यथासङ्ख्य कं ध्येया cara | देवाः" उभयेऽपि afir- 


Bran गणदटेवताख टेव-गब्देन ग्टहोताः, एचिव्यादयो लोकाः, 
e ~ © 
गायवयारौनि छन्दांसि च रूपाणि faaa सन्ति, न चतुथ इति 


ee ee ee र ~ ee 1 ष ee 


(१) ख, कान्दसमश्वि aaa | (2) ग, WHT | 
(२) क, नाधकतन | ख, खथावाचकलन। 


दौोपिकासशिता। २३१ 


पादादि पडनक्घो() नोक्तानि ; अग्नयञ्चात्रोक्ताः(र), "पादाखत्वारः' 
अरकारादयः। 


चतुष्यादेतद AC पर बह्म, THT माचा पृथिव्यकारः, 
स ऋग्मिकम्बेदो ब्रह्मा वसवो गायत्रो गार्दपल्यः | 
दि तीोयान्तरिक्षमुकारः, स यजुभिर्यजरवेदो विष्ण रद्रा-(२) 
स्तिष्टुप दक्िणािः। aaa Sadar: स सामभमि 
सामवेदो विष्ण रादित्या जगत्याऽवनोयः। यावसानं 
SQ चतुथ्यद्खमाचा, सा लुप्तमकारः, Asada 
रथववेदः संवत्तकोऽप्निमंरुतो विराडककषिः। 

पादादौोन्‌ वक्त पुनश्वतुष्याक्ठ प्रतिजानोते, चतुष्यादरेतदस्र 
Ut ब्रह्मेति । ऋग्भिरुप्रलक्तितल्वादनग्वेद्‌ः | ब्रह्मादयोऽपिष्टावाः, 
वस्वादयो गणदेवताः, लप्तमकारः मकारस्य बिरतत्वात । स 
अथवणंमन्तर रुपतलक्ितो ऽथवेबेदः, “सं वत्तं कोऽग्निः" ब्रह्मादि- 
स्थानोयोऽधिष्टाता, मरूतः" एकोनपच्चाशकर्ख्यका गणदेवताः | 
अत्र विराडित्यय पाठः। चतुष्कपाठेऽपठितत्वात्‌, अन्यधा 
पादाखत्वार इत्य छन्दासि चत्वारौोति च पठेत्‌, वर्णावसानत्वा- 
WAT Gal, WA वण धन -च्छन्दसोऽसन्भवात्‌। ATTRA 


विराडित्यपि पठिते, aa भ्ापचारिकं छन्दसूब' बोध्यम्‌ । 
एकक्छषिना माग्निः | 


षी णभ Of te ee ee 


St वि 1 2 1 


(९) ख, पादादि पश्चपङ्क्रो। (२) ख, अप्र Facaratant | 
(2) ख, a, HE GAT! षः fay uxt 


RRR. aqua fratafaaa | 


र्चिरा भाखनो Bar, 


सूभ्ेववस्थितायास्त्‌ माचाया ध्यानमाह, रुचिरेति | .रुचिरा' 
दम्या rear दो्िमतो Saar अन्यनिरपेत्त-प्रकाश्रा। 


प्रथमा रक्ता ATEN Hace दितीया war 
रौद्रो स्द्रदेबत्या | ठतीया Hear विष्णमली विष्णदेवल्या । 
Taal विद्युन्मती सवेवर्णा पुरुषदेवत्या । स॒ एष Wise 
QUT SAA: [ITA | 


Teal माताणां aula, प्रथभमेति। रक्रा awa efe- 
Sqaa राजसत्वात्‌, ‘awl awaat अग्र विष्ुमतोल्यक्ञ- 
त्वात्‌ । waar gaat azar भविष्यति, न aay इति 
शङ्ानिरासाय ब्राह्मोव्यक्षम्‌। “Sar शक्ता चन्द्रसत्रिभा 
wey fau-afafeawar, पुरुषः" श्वरः | 

यद्यपि ब्रहमविश्योपनिषदि sarudtat aaa aw-faq- 
रद्रा देवता Sati, aut aatar मातरा “aarcata-aeray 
विधूमो fradian:” द्रतयुक्तम्‌ ; Wag ब्रह्मरुद्र-विष्णवो देवता 
क्षाः, तथा aaa माचा च क्ष्णा उक्ता इति facia 
तथा श्रथवशिरसि “ar सा featal माचा विष्णुदेवत्या छष्णा 
ava’ दति Qaarawaiaa sa, तथापि वस्ततो ब्रह्मा 
दौनां वरयाणाभेकरूपत्वादुपासनाङ्गत्वेन फलभेदाय तन्लद्रूपोपा- 
दानम्‌। एतेन वभे दोऽपि परिष्टतः, घ्यानभेदैन फलभेदात्‌ ; 
अतएव काललाम्निरद्रोपनिषदि मदेश्वर-सदगिव-गशिवाः भिव 


दौधिकासश्िता | RRR 


प्रति प्रणव-वणंत्ये देवा उक्ताः; भागभेषु क्रचित्‌ सालिक्रादि- 
भेदेन wet एव देवतायास्तिधा ध्या नमुक्तम्‌ वास्त॑व- 
, सखितिन्छतरेव वच्यति,- 
“ब्रह्मा faye रुद्रञ्च tac: शिव ण्व a 

पश्चघा पञ्चदेवत्यः प्रणवः ufcusia” इति | 

कश्यभेदेन वा ब्रह्मादौ नासुत्पस्तिक्रमे भेदः । चत्वारः पादाः" 
अकारोकार-मकाराचैमाच्राः विख-तेजस-प्रान्न-तुरौयलकचषणा; 
चस्य, स चतुष्पादः, चत्वारि शिरांसि उत्तमाङ्गानि समुखस्थानो- 
यानि अग्नयो यस्य, स चतुःशिराः। अरकारादौनां area 
प्राथम्यात्‌, was ; श्रम्नौनां(*) सुखत्व ““मुखादमिि- 
रजायत' इति ga: sa सर्वदेव-मुखत्वादन्यनिरित्वाच्च 
द्रष्टव्यम्‌ | 


चतुथ ङ्माचा स्धूल-इख-दोधे-ञुलः(र) ॥ 


स्थलं रूपं ` तिधा विभक्त, सक्छ waa करोति, चतुर्घोति | 
AQAA’ नादसचन्ना लुषमकारः। स्थले विभागमाह, 
wafa यः “स्थलः वणकटरूपः प्रणवः, स कख-दौोषे-षुतः, 
उदे श्य-विधेययोरपि विशेष ण-विशेष्यत्मात्र-विवल्षयाः समासः | 


ओमोमोमिति चिरक्त्तु्ंः शान्तात्मा श॒तप्रयोगे 
नसमभिल्यात्यज्योतिः सक्दावन्तन्यः। 


Aide , श 7 1 , ष ¦ + १ 
0 


(९) क, WYTSYAT | (2) क, ख, जता। 


( २० ) 


9, त rs 
जि आक क SS a 


२३४ अथयवंशिखो पनिंधत्‌ | 


sara खरूपमभिनीय दशयति, ्रोमोमोभिति। प्रथमः 
एकमाच्ः, इितीयो हिमाः ततोयस्िमान्र इत्यध 

नन्वेवं स्तो नास्तोति कथं कख BMS १ नष दौषः, 
पार्ण्दश्युतिरियम्‌, यथा `तचरभवतां नारायणशौोयानां सुजात णव 
अश्व सनत saat wa रद्भिः सुतमिति व्याकरणात्‌ सि 
प्रयोओे तस्य सत्व नास्तोत्यथेः(\) इति fawn इत्यभिनोय 
तस्योपसदहारः | 

चतुर्थः पादः क वर्तते ? अत Ae, FAUNA इति । TIA 
इति शेषः, तचे वाभिव्यक्तत्वात्‌ ; “Awan अनुपमं रूपम्‌, तिः 
हेतोः अकनज्योतिस्तत्‌ । विरम्यमाण-घस्टानादाद्यपमापि न 
भवति, ततोऽप्यतिसच्मत्वात्‌ । “सक्षदावत्तव्यः सक्रदावन्तं- 
यितव्यः अनाहत-शब्दरूप इत्यथः । यदा सक्तददिभागः(र) तदापि 
क्तो भवतीति चत्‌? खयतां, निविंओेषत्वात्‌ पबापरविभागे 
भेदकाभावात्‌, तथा निविशेषल्वात्‌ पूर्बापराहत्तौ भेदकाभावात्‌ 
सकछदटावत्तव्यः शब्दब्रह्मससन्नः | 


स एष सर्व्वान्‌ MUTA सकछलदुच्चारितमाचः, स एष WE - 
मुत्करामयनोल्योङ्कारः । १॥ 


स एष इति | वशित-प्रणवस्योपसंहारः । श्रोङ्ार-शव्टस्य 
प्रतत्ति-निमिन्तमाह, सर्व्वान्‌ प्राणानिति प्राणाः दशवायवः; 


tt > कनल भय 


(१) ख, सुजात एव wa gra wat योषां wis सुतमिति याकरणसिदध 
प्रयोगे खो arenfa aera: | 
(र) क्र, सशृद्धिभातः | 


afuatafedt |. २२५ 


तान्‌ BAAS Beta’) षट्चक्रभेदनेन FITTEST 
मूढ नमानयतौत्यथः | पुनः स एष इत्यतुवाद्‌ ATSUA: | 
gqaaraataararaa | ओभित्यूडभावं SET] प्रादात्‌ 
कारयति उच्चारयितुरियाङ्गार इति योगिभिरवश्य wa दति 
भावः । 


प्रणवः स्वन्‌ प्राणान्‌ प्रणामयति नामयति वे; तसात्‌ 
quagagiafea®) इति वेद-देवयोनिः धेयाश्चेति 
सन्धत्त HAVA TAHA: सन्तारयति। 


तस्य नामान्तरमाह, प्रणव इति | प्रग वशब्द-निमित्तमाद, 
सव्वानिति । श्रणामः' नस््रतापादनं, नामनं न्यगभावापाद्नम्‌ | 
चतुधा यतोऽवसख्ितः, ततथ्चतुणा वदाना देवानाञ्च योनिः 
श्रनिन AAT पूबे्रापि वेदाश्चलारो देवाञ्चलार इति ` पाठेन 
भवितव्यम । साम्प्रदायिकनिं खयो विधेयः । 

fe तद्ानमिति यत्‌ षष्ट, तदुत्तरं निगमयति, धेयाश्चति । 
WT धातो रूपं, घातव्याः घधारणोयाः पाद्‌ादयो बहधा न त्यक्तव्याः 
ध्यातव्या इत्यथः धारणस्य फलमाह, सन्धत्त fai सन्धत्तं 
कष fe पादादौनां धारयिता तारयति आरच्चितान्‌, सखस्य कि 
वक्तव्यम्‌ | 


acura सर्व्वाणोति विष्णः सर्व्वान जयति, 
बरह्माञरदत सव्वेकारणणानि सम्प्रतिष्ठाप्य ध्यानात । 


— 


(९) ख, तत्‌सनमस्कारसाग्नोन्‌ | (२) ध, तुथाव्ितः | 


> Re | wuateetufares 
५ करि ष्वाला? इति प्रर ष्याट-म्टा-विष्ण्‌-जिरर्धजेनोत्तर. 
यति, .तारशानानौति । तारयेन' भखितानां दुःखभयाप- 


मयनेने “अन्तानि, अद्भचणे निष्ठा, छान्दसो जग्धयभावः, ` 
ग्रस्तानि अरभिभरतानि दुःखभयानि सव्वांरि 'इति' हेतोः fay: 
सव्वीन्‌ ‘safe’ अभिभवति देत्यारौन्‌ । श्रधवा (तारणात्‌' 


स्मर्कत्वाष्तोः ‘alfa पादादरोनि सब्बाणोति पूर्मोक्तप्रकषारेण 
विष्शुष्यातवानिति शेषः | 


ध्यानफलमाष्, सर्व्वान्‌ जयतौोति। श्रध ब्रह्मापि श्रवत्‌ 


| ? “eo 
sea गतवान्‌, wana? “सरव्वकारणानिः सव्वन्द्रियाणि 


'सम्प्रतिष्ठाप्य' fetaa ध्यानात्‌, विष्णु ्रह्मणोध्यी नकथनेन 
तत्‌फलार्थी ध्यातेव्यक्कं भवति | 


विष्णममनसि नादान्ते परमात्मनि ara ष्येयमौशान 
प्रध्यायन्ती शा वा GAS प्रयु क्तम्‌ । 


काथिदेययः ? इति चतुथंसुत्तरयति, विष्ण॒मं नसौति । नादान्ते 
आकिद्ारा शान्त(९) ब्रह्मणि, प्रणवो हि पच्कूरटाव्मकः अकारो- 
कारमकार-विन्ट-नाद्‌ानमकः, तत्र नादान्ते परमामस्ानें 
‘rey’ आरोप्य ध्येयं ध्यानोचितम्‌ ईगानं मनसि विष्णुः 
थर 5 ^. 
ध्यायन्ति" प्रध्यायलोव्यधः | 


वच न-व्यत्ययोऽन्येषामपि शणस्य 
ध्येयत्वसचनाथंः। 


aq अन्धान्‌ देवानपषाय ईशान एव किमिति ध्येयः? अत्‌- 
क © = © < ५ ~ 
आष, Hat Afa | वा शब्द्‌ Vary, aa सव्वमिद प्रयुक्तं Aaa | 


ee pete 


ma 


9 स 
(१) @, णन्तं । । 


टोपिकासश्डितां । २४9 
aura Azer सम्प्रसूयन्ते, सवाणि चेन्ियाणि 
सभ्‌तानि, कारणं सर्वमेश्वय्ये सम्पन्न शिवमाकाशं मध्ये 

HAA | 


नमु भवतु Aa प्रयुक्त, नतु ब्रह्माद्‌ इत्यत Aly, ब्रह्मि | 
‘ge मघवा, एते चत्वारः ई णा “सम्प्रसूयन्त ` जन्यन्ते, सदह 
भूतानि भतसहितानि इन्द्रियाणि ईशा सम्परसयन्तं । 

पुनः fa किमोशणा प्रयुक्तम्‌ ९ अत आदह, कारणमिति। 
"कारणं" साधकतमम्‌ उपायभूतं, साधकतमं सवमेव ईशा प्रयुक्त 
मित्यर्थः, स fe प्रथमसुपायबोघकः, रेशय्ये ' wana: सम्पन्रम्‌ । 
कार्य्यमाच-निदशंनाय सवं काव्य -मूदैन्यम। काशमा, शिवमिति । 
` “शिव fate मध्य सवेस्यान्तः “way एकरूपेण तिष्ठति | 
मध्ये WIA आकाशम्‌ ईशा प्रयुक्त, तच्च वाथुदोनासुप 
लक्षणं यदा सम्पत्रादि(\) चतुष्टयं शिवस्य विशेषणं जन्यत्व 
श्द्ला नित्तये | 


ब्रह्मा विष्णश्च सद्र दै श्वरः शिव एव च । 
पञ्चधा पच्चदेवत्यः प्रणवः परिपद्यत ॥ 


ATTA ASIA UMA प्रणवस्य पञ्चकूटतामाहः anata । 
‘qqar अकारादिरूपेण | 


तचाधिकं सणमेकमास्थाय क्त्‌शतस्यापि फल- 


[क क क 1 १] 
ee ee — ene eee rnin rere cemeene 
वनन Senet = mer rm +> ie a —_— 


(९) ख, यच्छक्र सम्पन्रााद्‌ | 


२३ qua परिखो पनिषत्‌ | 


RIAA, करत्स्लमोङ्ारगतच्छं सवेन्ञान-५ यीग- 
ध्यानानां शिव एक एव ध्येयः, शिव BIST: ८) सवमन्यत्‌ 
परिल्यज्य रुतामोल्य९ feat गर्भवासान्ुच्यते, गभ- | 
वासान्मच्यते | २॥ 

इ त्यथर्वशिखोपनिषत्‌ समाप्ता । ९५॥ 


पञ्चाव्मकस्य WA फन्तमाह, तत्रेति । मतराधिक्वे(*) फला- 
व्िक्यमिति न्यायात्‌ कछत्खरमोङ्ारगतच्येति। = “acer 
gists whe ओआङ्ारगतच्च ध्यात्वा क्रतुशतस्यापि 
फलम वाप्नो तो त्यनु षज्यते | | 
परमोपदेगमाह, सर्वमन्यत्‌ परित्यज्येति। प्राक्तनेन 
सम्बध्यते ईश एव परमो ध्येय दति चतुथसुत्तरमुपसंहरन्‌ 
तदध्ययनफलमाद्ृ५*) एतामिति | ‘cara’ उपनिषदम्‌ अरथवं- 
शिखा-सञ्नाम्‌ । हिज इति शद्रनिरासः। दिसक्तिः WATT, 
इति शब्दश्च | 
नारायणेन रचिता afaararasitfaat | 
्रस्मष्टपद-वाक्यानां दौपिकाथवं-शिखिके ॥ 


दत्यथर्वशिस्तोपनिषदो दौपिका wari ney ॥ 


ज च ~ ~ ee a ae “~ -- ~~~ (क | सि = 3 
द [कवक enn ~~~ [1 च्म ~ —_e eee a 


(९) क, च, सव्वेन्नानेन | (२) @, ग, frre: | 
(३) क, ख, ©, ्यधित्य | (2) क, फल्ताधिक्य । ख, यतच्राधिक्य । 
(४) ख, मपमहतम, अध्ययन HAAS, | 


ब्रह्मोपनिषत्‌ । 


ओं शौनको द पै महाशालोऽङ्गिरसं भगवन्तं पिपपः 
लाद्‌ पप्रच्छ | 


ब्रद्मोपनिषदारभ्या ब्रद्मज्नान-प्रदरायिनो। 
चतुष्खण्डा तु दशमो शभिनां हृदयङ्मा॥ १॥ 
इदानीं चतुरवस्थस्य चतुःखानस्य दस्यातनो(१) fae 
ध्यानसिदये सखस्वरूपं सवं" वक्तव्यमिति ब्रह्मोपमिषदार्म्यने, ओं 
शोनक इति। श्राम्‌ अथस्य पुरुषस्य चत्वारि स्थानानि 
भवन्ति, नाभि eed aw uefa”) तत्र चतुष्पाद्‌ (१) aw 
विभातोति ग्रन्थयो दितोयखग्डादौ पठितः; प्रथमखर्डादावपि 
केचित्‌ पठन्ति, स पाटो नातिप्रयोजनः, अयसम्बन्धाभ।वात्‌ t 
AIA? महत्यः गाला Wet वस्य स तथा, अङ्गिरसः Waa: 


अरपत्यापत्यम्‌ च्रवान्तरभेटोपचारात्‌, पिप्पलादं नामतः “पप्रच्छ 
Teale | 


दिव्ये ब्रह्मपुरे wa सम्प्रतिष्ठिता-(२) भवन्ति कथं : 


(१) क, धनुष्पाद्‌ | (२) क,स॒म्प्रतिषटा- | 


२४१ weal परिषत्‌ 


सजन्ति + wee महिमा बभूव ? यो दोष महिमा बभूव, 
क एष्‌; :। 


warate, दिव्य इति \ ` fear वागादिदेव-निवासाद | 
ब्रद्मोपलन्धिस्याने ब्रह्मपुरे" Wee सम्प्रतिष्ठिता भवन्ति वागा- 
दयः कथम्‌ ? इति शेषः ॥ किमाघारा वागादयः wae प्रति- 
छिताः? इति प्रथमः we) ख्जन्तोत्यतापि कथमिति सम्बध्यते, 
fe बलेन स्वस विषयेषु व्याप्रियन्ते १ दूत्य्थंः ; एष दितोयः Wail 
कस्यैष महिमा? बचधाादि-विस्तारो जात दति aavral 
सो हि एक एष प्रत्यच्तो महिमा Ta, क एष किन्तत्तकः £ 
मह्िम-तस्व-प्रख्रहारा महत एव तत्त ण्ट वेदितव्यमिति 
चतुथः | 


aa स ara ब्रह्म-विद्यां वरिष्ठां, प्राणो दोष 
अत्या, त्मनो ASAT VIA | 


उन्तरमाद, aa इति । "सः पिप्पलादः “ह प्रसिचौ 
"उवाचः परितो विचा बभाचे ब्रह्मविद्यां, स्वैरपि TAA ह्मण 
एव पृष्टत्वात्‌ ब्रह्मविथेयम्‌, (वरिष्ठाम्‌ अतिशयवतौ ; प्राणो- 
चेष इति। fa भौतिकः १ नेत्याह आसति 1 यस्मिन्‌ देवाः 
प्रतिष्ठिताः, यद्लेन च सृजन्ति, Tes महिमा, यञ्च मददिन्रस्तत्वं, 
q एष आमेव्यर्यः; सामान्येनेदं चतुणा मप्यन्तरम्‌, GAA: 
प्राणदं प्राखाखयलात्‌, अतएव तथा प्राण ति भगवत्‌ सूचम्‌ | 
RA ठतोयस्योत्तरमाह, आन्न इति । 


0 11 TS EES IES — re a ee 


Afuatafeat | २४१ 


देवानामायुः, स देवानां निधनमनिधनम्‌ | 


प्रथमस्य विशेषत उत्तरमाह, देवानामिति देवान 
` वागादोनाम्‌ “arg: जोवितम्‌, आत्मा को द्येवान्यत्‌ कः प्राणा- 
VIG आका Aral न स्यात्‌" इति चुतः । 

आमसन्तयेव तेषां सत्तालाभात्‌, तदेव विहन्वव्राह, स इति । 
निधन" मरणम्‌, अनिधनं जोवनम्‌ + 


दिव्ये ब्रह्म पुर, विरजं निष्कलं enact यद्ब्रह्म 
विभाति, a नियच्छति | 


स arenas, fear ब्रह्मपुरे इति । चतुघमुत्तरयति, 
विरजमित्यादि। यत्‌ ‘aw’ परमात्मा विभातिः प्रकाशते तत्‌ 
fart निरवद्य aw, "निष्कलं कलाविद्याकाय्येः प्राणादि, 
तद्रहितम्‌ निषेधसुखेनोक्ता विधिसुखेनाप्याह, wafafa, 
‘Say wrt प्रकाशातकम्‌ “अन्तरम्‌ wet व्याप्नेति, 
अश्नोतेवसरोऽ्षरमिति BAA: | 

कथं जन्तोत्यस्य feataarat, स इति नियच्छति 
नियमनं करोति । नियमनं ager अन्तय्यांभित्राह्मशे, 
“a: पृथिव्यां तिष्ठन्‌ एथिव्या अन्तरः,(*) a: एथिवों यमयति, यं 
ufaal न वेद्‌, एष तआसा अन्तय्योम्यमत इत्यादि चतु- 
fa ufafa: पर्यये व्य ख्यातम्‌ | 

मधुकर-ाजानं मा क्लोकवत्‌। यथा मा क्तौकेके तन्तुना 
wafer 
( ae) 


RRR ब्रह्मो पनिषंत | 
जालं fafeafa, तेनापकर्षति। तथेवेष प्राणः यदा 
याति Peers | 


लज्र प्रव्येकं एथिव्यादोनां नियन्तत्वसुक्त; रच तु एकधा 
TUTE, मधुकर-राजानमिति । मधकर इन्द्रियाणि तेषां 
"राजानः तदभिमानिन जौवं नियच्छति तेन सर्वाणि नियतानि 
cea भवति। समासान्तविधेरनित्यत्वादच्‌ न Ha: | एकस्य 
सद्नियन्त॒ल्वे हृ्टान्तमाह, मात्तौकवदिति । मसतिकाभिर्जौवति 
‘arate: CUTAN लूता ख्य-कौट विशेषः, तत्‌ । तदिद णोति, 
"यथेति । यथा माक्तौका, छछान्दसमोकारस्य daa, टाप च; 
लूता एकेन ‘AGA’ लालारूपेण हारेण ‘ata’ wRare 
fafaafa’ खशरौोरात्‌ वहिः करोति, ‘aaa एकेन तन्तुना 
Carrara fa’ ततश्थानादम्तनेयति | वच्यति,- 
“अणनाभिय्था तन्तून्‌ खजते संहरत्यपि । 
जाग्रत्‌ WA तथा slat गच्छत्यागच्छते पुनः” ॥ इति । 
AMM AT आका, तन्तुसथानौयः प्राणः, जालस्थानोयं 
वागादि | यथायं दृष्टान्तः, तथेवेष प्राणो यदा याति गच्छति, 
तदा संसटमाङ्ष्य गच्छति, वागादि-सद्ातं zweaa याति; 
यथोक्षम्‌,-“यथा सुहयः षड्विंश शद्कन्‌ सहिष्देत्‌, एवमितरान्‌ 
प्राणान्‌ समखिददितिः। 


प्राणदेवतास्ताः सर्वा ATT सुखपे श्येना काशवत्‌, 
यथा खं श्येनमाशित्य याति खमालयमेवं सुषुप्तः | 


दीपिकासहिता। 282 


नमु AMAR प्राणस्य तेः कः सम्बन्धः १ इति प्रये, 
नाङोदारक aaa, नाङोभिः प्राणस्य क: सम्बन्धः ! इति 
WET स्यात्‌, तामपनेतुमाह, प्राणेति। प्राणो देवता यासां 
ताः प्राणदेवता: "ताः" पूर्वोक्ताः wat: "नाडयः" सुषुम्‌णादयः | 
यातीत्यक्षम्‌, तत्‌ कदा ९ इत्यपेक्षायामाह, Yau इति । सुतरां 
स्वपनं ‘quay’ सुषुधिः, aa सुषुिकराले यातौत्यथः। एतत्‌ 
मरण-मू च्च्मदेरप्यपलत्तशम्‌ । क्र यातौति प्रखर STAT यातो- 
GPU. aa दृष्टान्तः, श्येनाकाशवदिति। विवर्ण यथति | 
श्येनो यथा ‘aa आकाशमाित्य स्रालय याति, तथा सुषु 
सालय" aw याति । 


qa, यथैवेष देवदत्ता यष्ट यादिना ताडगमानो 
न यति, एवमिष्टापृन्ञः(५) WaT लिप्यते । 


काथं ज्ञायते Bas ब्रह्म याति, न यच Hafan? इति ष्टे. 
उत्तरमाह, aa इति । उत्थितः सन्‌ सुखमदहमखाष्छमिति 
लोकान्‌ वदति; तेन आनन्दं खालयं गतः, आनन्दाञ्चागत इति 
सनायते, AACA AE | 

ननु शभाशभेषु HE BAT कथमानन्दानुभवः सुषुेऽपि 
स्यात ? इत्याश शुभाशभाभाव प्रतिपादयितु दृष्टान्तमाइ, यय 
वैष बति, यथेव रष देवदत्तः ‘aearfeat काषठनापि ater 
मानो ‘a यतिः न याति, छान्दसो सवः, न गच्छति म पलायते, 


eee eae A gene AAA TAO OC पीं . enters: A enema eee cee ee eee ee abe ee ee pee ME TS Sele SN AF ee | 


(९) क, मिद्टापुत्तः। 


299 रक्षी पर्मिंधत | 


सुषु तत्‌ we Far: ? इतरानुभवाभावादिव्येव तदणि, कुतः ? 
कारेणधश्चाभावाददेव(र) । wanda निदणनेन ‘cere’ 
श्टापू्तखोः क्तौ तत्‌फलेने लिप्यते | 


यथा कुमारो निष्काम अनन्दभुपयाति, तथेवेष देव- 


दत्तः BA आानन्दमभियाति | 


ननु यथा सुषुप्ते दुःखेतुरधर्मो नास्ति, तथा सुखदेतु- 
watsfa नास्ति; तत्‌ कुत श्रानन्दानुभवः ? इत्या शद्य, waft 
धर्य-डहेतुक आनन्दो नास्ति, तथापि नित्यानन्दा aaa, सोऽमु- 
भूयति इ त्यत्तरिते, किं aa प्रमाणम्‌ ९ इति Ve अनुभवं प्रमाण 
यति, यथेति । ननु तथापि क्रौडनकादि-निमित्त आनन्दो 
भविष्यतोव्यत आदह, निष्काम दति। तदुक्षम्‌,- 
“दावेव चिन्तयासुक्तौ परमानन्द-सभ््चुतो | 
यो विसुग्धो जडो बालो यो गुणेभ्यः परङ्तः” ॥ इति । 
‘ax’ Bye 


वेद्‌ एव पर ज्योतिज्यातिष्कामो ज्यातिरानन्दयते। 


AMA, सुखं, तत्‌ BYR न्ानाभावेन कथ भासते १ 
अत गराह वेद एषेति adifa ae’ wart, यतः 
पर व्योति: पर साघधन-निरपेत्तम्‌ masta, afe se 
evfaufcarn विद्यतेऽविनाशित्वादिति wa: | 

aa यदपि बेदस्तथापि निष्कामः कथमानन्दं पश्येदत ATS, 


a ee श 1, , प त, 0 
Ree ee See 


(2) क, कारणाभावदेव। 


Reg मीर 


—— 


Sfaata feat t २४५ ` 


च्योतिष्काम श्ति। mara कामाय सें प्रियं भवति षति 
चरते रास्मनो नित्यकामत्वात्‌ ज्योतिष्कामः सन्‌ WAST च्योतिः 
Square’ आनन्दरूपमनुभवति(९) सुषुसावन्धकामाभावे परिः 
शेष सिदमासमकामलत्व fanaa: सकामः पुरुषत्वाल्जाग्रत्‌ पुरूषनत्‌, 
न च परमासमनि व्यभिचारः पक्ततुल्यल्नात्‌, आप्तकाम AAAS 
दति Qa: यथास्यामनः सकामलत्वम्‌(२) | 


भूयस्तेनैव खभ्राय गच्छति जलौकावत्‌। यथा जलौका 
aan नयल्यात्मानं नयति परं सन्धय यत्परं नापर 
यजति, स जाय्रदभिधोयते | 


इदानीं aurea, भूय इति। Raq येन यथा 
सुषुि गतः तेनैव यथाह्वत्य(*) ata GA प्रापु गच्छति | 

जलौकावदिति। 'जलौका' टण्स्य-कौटविशेषः | Evia 
विष्ठणोति, यथेति । सा यथा ग्र पादाग्रम्‌ (अग्रः ठण 
पाद्‌(ग्रदेणं (नयति? प्रापयति पादा भ्यां weifa, weal aa 
rata देहं नयति, खयं गच्छति तते त्यर्थः । कि wat? 


ee tenet OE RT eS, ~ eae a eT A 


tiated 


(९) ख, खानम्दरूपन्मवति | (२) ख, Sinatra इति Aa: | तद्या 
QAAT सकामलात्‌ | (3) ut सन्भयेत्यत्र बडु पुस्तकेषु बविधः get 
faqa ; स यथा । क, ग चिकित पुस्तकद्वये परं सन्धयत्यपरं नापर त्य जति शख, घ 
fafea पुखठकद्धये परं VAT TT नावरः त्यजति ङ चिश्कितपुखके च पर सन्धूये- 
aut waa, दीपिकाद्वयेतु परं सन्धय यत्परः नापरं त्यजति दति। अच 
चानां बलात्‌ दौपिकाभिमन रव पाठो qe निवेधितः। 

(४) ख, सत्‌ प्रवता | 


ROE natafaaa | 


"पर सन्धय' परम्‌ Wa व्षमानं cufeR सन्धाय अभिपरतये- 
war), छान्दसं धालोकखत्वम्‌। अयमथः, सा यथा उत्सर 
ग्टदोतधेव पूवे त्यजति, एवमयं स्वभ्रदेषटाालब्बेएव पूबौबस्थां | 
सुषुष्यादिरूधां त्यजति, जाग्रदाव्यालम्बेयव ure त्यजति, एवं 
मरणे देहान्तर मा लम्बेव qa देहं त्यजति । तदुक्षम्‌, - 
“यथा ठण-जलेा केवं SS warqa वशः” इति । तथा, 
“यथा ढण्जलायुका ware गत्वा” इत्यादि शति । 
Sarat जाग्रत्‌ स्थानमाह, यत्परमिति। यत्‌ ‘acy’ उत्तरम्‌ 
अपर ga न त्यजति, अवस्थाचितयामुगतं aa पश्यति, स 
जाग्रदभिधौयते। जाग्रति fe खप्र-सुषुप्रयोरप्यनुसन्धानं भवति। 
यहा, ‘ay’ यत्र पर wea ्रपरम्‌' saw न त्यजति, WaT 
एभाधिकारो भवति, स जायत्‌ BX ad शभाश्णभं न 
फलति t 


NN ढे । ~ 
यथेवेष कपालाष्टकं स॒न्नयति, तमेव Wa इव लम्बते, 
वेद्‌-दबयोनिः। 
नन्वे कस्याने कावस्थाखयत्वं कथम्‌ ? इत्याशय SCRTATY, 
QA ८ > ~ ८ 
यथंवष इति एषः देवदत्तादिः यथा अष्टौ कपालानि ‘aa- 
यतिः समकाल वहति, तथा एकोऽप्यात्ा भ्रनेकावस्था वदहतम- 
e 
Ia: । 


ननु सङ्ोाच-विकाशणावमकमवस्थातयं कथमेकरूप आत्मनि? 


a ED Sem eee erie ke ee ~~~ come oe 
= ~ —_ « ee ne et ree "स a er as eg tt ee: 
= [रि 


(१) क, सन्धाय श्चभित्रेत्या मिग्रवयेत्यर्थः| ख, सन्धाय wate अभित्रत्यत्यथः | 


Afanafeat | 289 


CaM दृष्टान्तेन साध्यति, तमेवेति | (तभेव ्रानम्‌ 
श्ाविभीब-तिरोभाव-सखरभावमप्यवस्था्रय (लम्बते अयति, स्तन 
qa सष्रोच-विकाशात्मकः एकरूपा स्तियम› स जाग्रदेव वेद्‌ 
देव-योनिः ेद्योनिः देवग्रोनिश्च। 


यत्र जाग्रति waned निर क्तम्‌ अस्य देवस्य, सम्म 
सारोऽन्तर्यामी, खगः कक्षकः पुष्करः पुरुषः प्राणो 
हिसा परापर ब्रह्मात्मा देवता वेदयति | 


कथं Waa जाग्रदेव बेद्‌-देव-योनिः, न खप्रादिरिति, 
तत्राह, यत्रेति । aa जाग्रति पदस्थाने(\) अस्य देवस्य एभा- 
शुभं "निरुक्तः नितरामुक' शभाषएभफलच्च वेद-देवाधौनं; तेन 
ते जाग्रदुत्पत्रा इति भावः । नित रासुक्तमित्यक्त्वात्‌ aw ऽपि 
कियानपि फलसम्बन्धो भवतोति waa; अतणव खप्रनिमित्त- 
रेतस्वलनादौ प्रायखिन्त-स्मरणं wes! स देवः (सम्प्रसार 
सम्यक प्रसारोऽस्म्ात्‌ लोकस्येति । ‘ अन्तय्योमो' अन्तस्ितो निय- 
च्छति वा गादौन्‌। अयं संयच्छतीत्यस्य उपसंहारः | खगो देगा- 
न्तरस्ध-वस्तग्राहित्वात्‌; “HRS! जलचरप्रारिभेदः, स एव काभि- 
तया वक्रगतिमच्छात्‌ कक्कटकः; “GA: पुष्टिकरः ; यदा ‘GAC 
गगनं तदत्‌ खच्छः; “पुरुषः पुरि देहे वसति; प्राणः" प्राण 
war’) तिन प्राण इत्यच्यते ; fear हिंसको fea: परापर 
परं कारणम्‌, अपरं कायं , सगुण-निगेणभेदेन वा स एव ब्रह्मा | 


[ 


(१) ख, जाग्रदेति स्थाने | (२) ख, प्राणान्‌ HAT | 


Ree wetafaag | 


तषि fa देहिनो fade dare, wreafa ‘area’ प्रत्यक्‌, 
~ “~ “~ 0 ०५ 

तेन ब्रह्मामनोरभेद इत्यथः। सा देवता वेदयति सवन्वेतमत्वात्‌ 
नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टेति श्रुतेः । 


aud वेद, स॒ पर ब्रह्मधाम केत्रज्ञसुपेति, स पर 
ब्रह्मधाम क्ेचन्नसुपेति | ९॥ 


फलमाह, य रवमिति । धामः सर्वाधार प्रकाशणामक वा, 
Co $) ८. >&= 
Wan साल्तिणम्‌ उपति खात्तया प्रतिपद्यत | 


अथास्य पुरुषस्य चत्वारि स्थानानि भवन्ति, नाभि, 
इदयं, कण्ट , Bafa 


‘gare उक्तलक्षणस्य स्थानानि, तच ध्याने सति ate 
सभिव्यक्लः। "नाभि मरिपिरचक्र, “हदयम्‌ अनाहतं, (कण्ठः 
aw: विश्डिचक्र, “सूदाः अआन्नाचक्रम्‌ । आधघाराद्यनेक- 
WAM ATA TIT चतुरी ्रहणम्‌,यदुक्तम्‌,-- 

आधारे प्रथमे चक्र टुतकाञ्चन-सत्रिभे। 
नासाग्रृ्टिरात्ान ध्यात्वा योगौ सुखौभवेत्‌ ॥ 
सखाधिष्ठाने भे चक्र , सश्भाणिक्य-थि खोपमे । 
नासाग्रदृ्टिरातमान wret योगौ सुखोभवेत्‌'॥ इत्यादि। 


तच चतव्यादं ब्रह्मम विभाति, 


नमु किभेतावन्यव खानानि निरिश्यन्ते नाधारादौनि? 


टोधिकासश्डिता। २४९ 
waa आह, तत्रेति। ‘aw तेषु खानेषु "विभाति विशे 
षेण भाति, अल्यध्याने नर) प्रकाशते | 

जागरितं, ay सुषुप्त, त्रोयमिति। जागरिते ब्रह्मा, 
खभ्र विष्ण, सुषुप्र शद्रः, qa परमक्तरम्‌, स आदिः 
त्यश्च विष्णश्चेश्चर ख, स पुरुषः स प्राणः स ata: ashy: 
सेश्वर जायत. ; तेषां मध्यं यत्‌ पर ब्रह्म विभाति । 

के पादाः? saa आह, जागरितभमिति। एषां urea 
पय्योय-व्या एतल्‌, अआरोपितत्वेनानुत्तमाङ्गत्वात्‌, प्रहन्ते स्तद- 
waar | ‘a’ चतुरवस्थः आमा आदित्यादिः, सेष्ठरथति a 
trace! (जाग्रत्‌ इति ब्रह्मणो विशेषं दे दौप्यमानमित्यर्थः | 
तेषां' जाग्रदादौनाम्‌ | 


सखयममनस्कमश्रो चमपाणिपाद' ज्योतिर्वर्जितम्‌ ; न 
तच लोकान लोकाः, देवान देवाः, वेदा न वदाः, यन्ना 
न यज्ञाः, माता न माता, पितान पिता, सखलषानललषा, 
चाण्डालो न चाण्डालः, पोक्षसो न पोक्कसः,() अमणो न 
ARG, पशवो न पशवः, तापसो न तापसः, इल्छे कमेव 
पर ब्रह्म विभाति | | 


18 1. | re eet ree 


(१) ख, चअङूपायासन | (2) क, dewey नं पौटकसः | खं, पीरुशषो 
न Tyee: 


( २२ ) 


“Ry 9 ज्रद्यो पजिषत 1 


तस्य waaay, स्वयमिति। ज्योतिवर्जितं, किन्तु इन्दि 
यादि-रुडितमपि ज्यो तौ रूपमेव; “ear पचबधूः, शु द्रादृब्रा्मस्ां 
जातख्ाण्डालः | पोकस इति, निषादाष्छ्द्रायां जातः ‘gaa’ 
चिल्लः, स एव tee | अयमण इति, सोऽपि-नोचजातिभेदः, 
“मणो जातिभदे च aaa निन्धजोविनि? । इति विश्वः । 


Saray तदिन्नानमाकाशं, तत श्रषिरमाकाशं 
वदेयं श्याकाश, afafacy विचरति, यस्मिन्निदं 
सर्वमोतं प्रोतम्‌ | 

a भातिः? faeqq an? इत्यत आराद्‌, इदौोति। 


‘fauna’ fagua, भ्राकाश खस्थं तत्‌' ब्रह्म । उभयोराकाशयो 
रविशेषमाशद्य क्रभेण दयोलकच्षे are, तत्‌ शषिरमिति । 


मन्तेऽप्य्त-- 
“दयं तहिजा नोयादिश्वस्यायतनं महत्‌” । xfer 
खं विभोः प्रजाः सं विश्चायेरन । 


CATA फलं स्वंन्नतामाष्, खं विभोरिति। विभोः 
प्रजाः सम्यक्‌ wae, यस्मिन्‌ विज्ञाते स्वमिदं विन्नातं भव- 
तीत्यर्थः; were, “स यदि पिढलोक-कामो भवति, 
awerearar पितरः समुत्तिष्ठन्ति, तेन पिढलोकेन wat 
मशोयते" इत्यादि । 


ae wer eae ee, OE DO TEE TT Se 


दौषिकासदितंर } २५१ 


न. तज देवा लोका ऋषयः पितर टै शते, प्रतिबद्धः(*) 
सवविदिति। 


फलाम्तरमाद्ः a तत्रेति । ‘aw च्रामिनि रेवा ऋषय 
पितरञ्च न ind, ऋणत्रयाःतौतो भवतौव्यर्घः। प्रतिबद्धो यः, 
सः सववित्‌' सवमामलत्वेन awala | agra एव भयं भव- 
तोति हेतोः । 
दिखा देवताः wat इटि प्राणाः प्रतिष्ठिनाः। 
इदि प्राणश्च ज्योतिश्च चिवृत्‌ चश्च यन्मदत ॥ 
विदित.बेदितव्यस्य ward विवक्लर्वाद्देव-पूजादित्यागः 
साहसमिव्याश्यान्तरेब सवं मस्तोति प्रतिपादयति मन्तः, हदि- 
ख्थाद्ति। देवताः ब्रह्मादयः, इन्द्रियाधिष्ठातारथ, श्राणा 
वागादयः, प्राणः सुख्यप्राणः, "ज्योतिः" विषयप्रकाश्ः | 
शह ब्रह्म च सवंमलबभ्रूतमव्यक्मपि हययेवास्तौत्याह, faa- 
दिति। सत्व-रजस्तमसां परस्परसङ्करेण नवरुणमव्यक 
(तित्‌ way वाद्य' नवतन्तुकच्च सत्र, प्रकतिच तन्तवः 
‘aga’ अव्याकृतं निष्यव्रमुपवोतम्‌ | 
इदि चैतन्ये faster 


दि प्राणति were छदौति पद व्याच, wh ‡तन्ये- 
fasatfa | 


(१९) क, ख, प्रसिवधः। 


—oe ee १ ० ee | eee ee न्द az =. . १ कवक चत्‌ क 


२५२ ब्रह्मो पलिषत | 


यज्ञोपवोलं परमं ofa प्रजापने यंल्यदचजं पुरस्तात । 
आयुव्यमथं य प्रतिमुख We यज्ञापवोत' बलमस्त्‌ तेजः। 


स्यृलोपवोतस्य वाचकं परिधानमन्तमाहः( ९) यज्ञेति ।‰ यत्‌ 
इदि चैतन्ये तिष्ठति यन्नोपवौतं, तत्‌ प्रतिसुच्चेति योज्यम्‌ । यस्मा- 
देवं हदि चैतन्ये तिष्ठति यन्नापवौतं, तस्मात्‌ हदयस्थेपरि वहि- 
विंधावमाणं चरैवणिंकेरिदं यन्नापवोतं यन्नोपवोतस्थानल्रात्‌ 
विहत aramifeqara RATA HURT, “WT 
भूयात्‌, aa’ ब्रह्म-वचेसादि, sya भूयादिति पुरोधे । “यन्नस्यः 
faut, परमात्मानं ‘sq सामौप्येन ‘ala विविधभागं a 
जौवस्रूयं ‘ata was “पवित्र” सवपवित्रभ्रूतं प्रजापतेः" 
प्रजानां पालयितुः "यत्‌" सिं सवव्यवदह्ार कारणं ‘AEs स्वभाव- 


[वि क 1 


(१) ख, वाचकं परिधानं afaqars | 


Pe An a a ER EE Ne १ - 


# Ofaaraar छता तु यज्ञोण्यो्तमित्यस्य gig कचिङ्कितदोपिकापृस्तकेन 
दश्यते | ल्लिपिकग्खय भमात WASTE पलितत्यनुमोयत । खविद्ितदीपिका- 
Yaa विद्यमानाप्यसावन्तरान्तरा ्यतौवाश्रुद्रा। म्या कत लु तस्याः परिण्णोषन 
खकपालल-कर्प्ितेयमिति मनसिकृत्य रसुामा{जिकानामनादर्रणौया स्यादित्याण डः 
यथादृटमसखो faama | रीपिकापुम्तकान्तरः समौच्छ वि द्र द्धिः परिश्पेधनया | | 

स्य च वचनस्य Mey दलायुधेन सड qua, छता । मापि ताक सवसा दुनरत्य 
सवजनपरिदनायाच विन्यस्यते। यथा-- 

द माणवक यज्ञोपवोतं ‘afawe धाग्य। प्रतिपत्रा wefadien aaa | 
feud यज्ञोपवीतम्‌ ! “चायुष्यम्‌' यायु दितुम्‌, “war ae UH” निर्मलं परम 
पविवसम्‌ । पुनः fawal पुरस्तात्‌" पूवः रस्यत; aesi, oF टदस्यतिना सद 
ण्कसमये जातभित्यथः। किमथमस्य, धारणम्‌ ? दृत्याकाडः ्षायामाद, बलमिति। 
‘aq’ सामथामस्त्‌, तेजो ऽल, ; द माणवक! च्यायवल-तजमां लान,य यज्ञाप- 
ala धारयेति वाक्यार्थः| एतन्मते प्रजापरतरित्यत चदस्पतरिति पाठः| 


दीप्रकासष्िता। RUS 


Wau, waar देरेन्द्रियादिभिः साहोत्पव शुरस्तात्‌' waa 
भायुष्करम्‌ “wT Be प्रतिसुच्च' सवंतोऽविद्याविमोक्षग कुरु, 
‘gaq उज्वलं war दि विसुक्तमित्यघः, प्रतिमुञ्च परिधेहि 
भिष्यबलप्रदं "तेजः तेजःप्रदच्च we तव इति wars: | अयं 
मन्त्रोऽपि हदि चतन्धे तिष्ठतौत्यन्वयः । 


सशिखं वपनं छतवा वदहिःसु चं त्यजेदुधः। 
यदक्षरं परं ब्रह्म तत सृजेमिति धारयेत (९) ॥ 
स॒चनात_सूचमिल्याङ्ः सुच नाम पर पदम्‌ । 
aaa विदित येन स विप्रो वेदपारगः ॥ 

तेन स्वमिदं प्रव सचे मणिगणा इव । 

तत्‌ सूतं धारयेद्‌ -थोगी Afar -दशिवान्‌ ॥ 
afeqa ्यजेदिदान. योगमुत्तममाखितः | 
ब्रह्मभावमयं सुच Wag: स चेतनः॥ 
धारणात्तस्य सुच AHR ATI AHI | 
स्‌ चमन्तगत (२) येषां ज्ञानयन्ञोपवोतिनाम्‌ | 

> वै सचविदो लोके ते च यन्ञोपवोतिनः॥ 
ज्ञानि खनो ज्ञाननिष्ठा ज्ञान-यज्ञोपवोतिनः | 


—— 
~~~ 
„~ न्न = ~~ 


(१९) ख, धारयन्‌ | (२) क, नोच्छि्टना एविभवत्‌ | 


(a) ख, सत मन्तगत | 


oe भ न भि ज कोना > न न weer ee 


२५४ ्रस्मोपनिषतु | 
ज्ञानमेव पर तेषां पविचं WTA HAA ॥ 
अग्नेरिव शिखा नान्या यस्य कन्नानमयी शिखा | 
स शिखीत्यच्यते विद्ानितरे केशधारिणः॥ 


कश्ाङ्गभ्‌त-तदुपवौलत्यागेन सन्यासयोगमाह, सशिखु- 
fafa वहिःसूतरं वाद्योपवोतं बधः" विप्रः तस्यैवाधि- 
कारात्‌। सूचनादिति, wae’ वैदान्तैनिंरूप्यते aq war 
नोच्छिष्ट इति wagers दोषेण मस्करौति(९) समति; । 
anata ये तु बेदिके ब्राह्मणादयः | 
तेः.सन्धार्य्मिद qa क्रियाङ्गं afe वै aaa ॥ 
धानाभ्यासं विधातुः वोतरागाणां कर्रण्यनपिश्ञारात्‌(र) 
सरायाणामेव तदित्याह, कञ्मणोति। ये ब्राह्मणादयः" त्रयः 
कममण्यधिक्लताः, ते सरागाः, तेरेव ate: aa सम्यक्‌ धाय्य' न 
निहत्तेः। ‘fe’ "यस्मात्‌ तत्‌ ae way, afy-faant 


ङ्ःस्याप्रयोजनलात्‌ | 


शिखा ज्ञानमयो यस्य उपवोतच्च तन्मयम्‌ । 
TM सकलं तस्य इति ब्रह्मविदो विदुः ॥ 
निह त्तस्य शिखा-सृत्रादित्यागे प्रत्यवायाभावं am तयोरूपक- 


are, शिखेति । ‘awfae: वेदविदः | 


षि मो कयोः [अ were 
a ee Re ne 


(९) ख, रतमा लमाब्रदोपेण करोति । (२) ख, fancifrei कमण्छधिकारात्‌ | 


etfuagrafeat | २५५ 
इदं यश्नापवीतन्तु परम यत -परायणणम्‌ | 
a विदान यज्ञोपवीती स्यान स यज्ञः स च यज्ञवित.॥ 


वाष्लोपवोतिभ्यो ज्नानोपवोतिनो विशेषमाह, इदमिति) 
‘sz’ gran यज्नोपवोतं ‘aa, विष्णुः ara, तस्य 'उपवोतंः 
ava तदाकारमिति यावत्‌, aq पवित्रः वाद्यापेत्षया, तच्च 
"यत्‌ परायणं यस्य परमयनं सः विहान्‌ ‘a aw: स विष्णुः | 


एको देवः सर्व्वभूतेषु गृढः सन्तन्यापो सवं-भूतान्तरात्मा | 
RAAT सर्वभूताधिवासः Bat चेता कवलो 
निगुणश्च ue i 


maa विविधबन्धो fara, यत्‌प्रसादादिव्यं चक्षराप्तम्‌, 
मत्यसुखाच निष्कान्तिः, त प्रेष्ठतमं wana स्तौति, एक इति । 
एकस्य सतो नानाभूतेषु सख्ितिरलोकिको धनः । न च सादौ 
evarg लौकिक इति वाच्यम्‌, तत्‌स्वरूपातिरिक्रस्य स्वादे 
रनभ्यपगमात्‌ । Way एकस्य सतः सर्व्व॑व्यािरित्यश्गतम्‌, 
सरन्वभतान्तरात्मा' THA सव्वभृतान्तरत्रे wera नास्ति, 
"कसाध्यक्तः' तत्‌फलदाता, स्ब्बेभूताधिवासः' सरव्वावस्थास्वा- 
अयत्वाव्यभिचारात्‌, ‘ara साक्तादटौक्षतेः मविद्द्ियादि- 
व्यवधानेन । चेता इति, चितेरणिच्‌, चेतयितित्यधंः । अथवा, 
पथिव्यादि-सञ्चयनकन्ता, कवलः' सजातोय-भेदशन्यः, निग णः" 
afedlaarg fe i 


RUE aeiufaad | 
एको मनौषो निष्कियाणां बह्नामेकं aaa बहधा 


यः करोति । 
तमात्मसं येऽनु पण्यन्ति°) घौरास्तेषां शान्तिः खातो 
नेतरेषाम्‌ ॥ २॥ 

‘gar मनोषो' असाधारणः पण्डितः, अनेन ज्ञानशक्ति 
wart निष्क्ियाणां agai मध्ये "एकः क्रियावान्‌; निर्धौ- 
रणस्य स्वजालोयापेत्तत्वात्‌ । अनेन क्रियाशक्तिसक्ता। “एकम्‌ 
waa सततं यो बहधा करोति मायिल्लात्‌, आत्मस्थः 
बिस , “धौराः' घोमन्तः शाश्वतो शन्तिः" ara, न इतरे 
षाम्‌ उक्तसाघधन-रह्ितानाम्‌॥२॥ 

आत्मानमरणिं छत्व प्रणवच्छोत्तरारणिम्‌ | 
ध्यान-निम्म्थनाभ्यासाद्‌ वं (र) पश्येन्निगूढवत्‌ ॥ 
असमानं बुं, faacaq जल्‌कानिन्िपतिन तुल्यं स्थितं देवं 
पश्यत्‌" सात्तात्‌ कुयात्‌ | 
५ Oe fi (ओ 
तिन्लेषु तैलं दधनोव सपिरापः ओतःखरणोषु चाः. | 
एवमानत्मात्मनि गद्यते ऽसौ सत्येनेनं तपसा येऽनुपश्यन्ति 
धोराः॥ 


---- —— a ~ 
= ee -- -* = ~ न ~ ~~ १ अक 1 9 नः 

गम "~ ~~~ ~ atm, te । 

™ = ष ~ --~--. [द ह चन ज 


(१) क, a, a quia) (२) ख, ध्यानभिर्मथनाभ्यामादेवं, 
f = ™~ = 7 
(>) क? सषितिलेषुतेलं द्धन सपिष्ः ala: खरकोषु चाग्निः | 


afaatafeat | २४७ 


‘sta ईशः “श्रासनि' zal सव्येन वाग्‌निवभेन्‌ तपसा' 
शरोरनियभेन । 
ऊणेनाभिर्यथा तन्तून्‌ जते संदरत्यपि | 
जायत्‌ AF तथा SHAT गच्छत्यागच्छते पुनः ॥ 


"जाग्रत्‌" stat यथा yeni गच्छति, तथा पुनः खप्रादा- 
गच्छत जाग्रहशां गच्छति | 


पद्मकोश-प्रतोकाशं ग्लुषिरच्चाप्यघोसुखम्‌ । 


ह दयं तदिजानोयादिश्स्यायतनं मदत्‌ ॥ 
हदये प्येथलात्‌ हदयलत्तणमाद्, पद्येति । qa “शुषिः 
विलम्‌ अस्यास्ति तत्‌ “्रधोसुख' कदलो कोषवत्‌ “हृदय ' मांस 
मयं पद्म तजज्ञेय(*) तदेव “विश्वस्यायतन सवस्य स्थानम्‌ | 
ननु कथं aa विश्व मातौत्यत आह, मदिति, 
ननु विरोधः, अतरए्व केचित्‌ wai तच्च प्रतिपत्राः, अपरे 
न्नानस्यैवाम्तरत्वात्‌ साकार ज्ञानम्‌, अनिव्वंचनौयं विष्वमित्या- 
चाथरः, वटवोजन्यायमपरे, वम्ततच्छन्त्ेको देव एव ज्ञातुमद- 
तौलि, squat व्येव वस्तमाचस्यास्ति वदहिःस्थमप्यन्तरव 
भाति, अन्तः शून्यानां न fafaatia ; अतोऽनुभवादुग्यहौतया 
Jat हृदयस्य area सिम्‌ | 
Fay sad विद्यात्‌ कण्डे खघ्नं विनिडिशेत्‌ | 
सुषुप्तं हद यस्यन्तु ada afy संखितम्‌॥ 


[0 1990 षीं 


[व "11 1 ^ 
ee NS Serer’ 


(१) क, सष | (र) ख, तद्ज, 


( २२ ) 


२५८ ब्रश्मोपनिषत | 


अवश्थाविश्चेषे ga: सथानभेदमाष्ट, नेचखमिति। हदयस- 
fafaQ®) । पुरोतति fea तुरोयमिति । यद्क्म्‌,- 
“मनसा सह वागौगा(२) भित्वा agra णात्‌ । 
पराखत-महास्नोधो वि्ान्ति तच्र कारयेत्‌” ॥ इति । 
यदात्मा प्रज्ञयात्मानं सन्धत्ते परमात्मनि । 
तेन सन्ध्याध्यानमेव, THT सन्ध्याभिवन्दनम्‌ ॥ 
निरोदका ध्यानसन्ध्या वाक्‌-काय-जेशवजिंता | 


सन्धिनो सवभूतानां सा सन्ध्या दयकदण्डिनाम्‌॥ 
तद््रानमेव सन्ध्येत्याह, यदेति “निरोदका निगतमास- 
मन्तादुदक यस्याः सा, तथा “सज्धिनौ एकत्ववोधिका, 

यती वाचो निवत्तन्ते अप्राप्य मनसा सद ¦ 
अनन्दमेतज्जोवस्य यं TAT FIA बुधः ॥ 
सवव्यापिनमात्मानं Ve सर्पिरिवार्पितम्‌। 
आत्मविद्या-तपोमूलं तट ब्रह्मोपनिषत्‌ परम्‌ ॥ 
सर्वात्मेकत्व-सारेण तदब्रह्मोपनिषत. परम । 

तट्‌ ब्रह्मोपनिषत्‌ परम्‌ ॥ 

GANA: AUS: ॥ ३ ॥ 

इत्यथर्ववेदे ब्रह्मोपनिषत्‌(२ समाप्रा ॥ १६ ॥ 


(१) ख, सुखन्नयत द यस्थ्रसिति। (२) ख, वागोश्या | 
(२) @, च, ©, दूति अच्ोपनिषत्‌ | 


afantafeatt ` २५९ 


"आनन्दम्‌ ्रानन्दः "एतत्‌" एषः ; "यम्‌ WTA न्नाला 
waa! यभित्य॑स्य विशेषरणदयं संति | । 
श्दानोभेतद्‌ गरन्यस्य नाम निर्वक्ति, रामेति । ae 
STAT यस्य उपनिषत्‌ विद्या, सेव तपः, “यस्य ज्ञानमयं तपः” 
इति तेः, तस्य मलं परं कारणम्‌, अयं ग्र इत्यपचारात्‌ 
ग्रन्योऽपि ब्रद्मोपनिषदित्यथंः। तदस्पातिरुक्तयन्तर माह, सव्वति | 
सव॒ त्रद्मल्यपनिषद्रहस्यन्नान यस्याः सा ब्रद्मोपनिषदिवयधः | 
दिरुक्तिः समाष्यधा, इति शब्द तद्धयातकः | 
मारायणेन रचिता श्ुतिमातोपजौविना ! 
सरस्मटपद-वाक्यानां ब्रह्मीपनिषटोपिका ॥ 


इति ब्रह्मोपनिषदो.दौपिका सम्यूणां ॥ १६ ॥ 


प्राणाथिद्दोचोपनिषत्‌ । 


9 ५ 4 0 » ग्रां 


ओम्‌ अथातः सर्वोपनिषत्सारं संसारन्ञानमधो तमन्न- 
खच WAS व्याख्यास्यामः 


` प्राणग्निह्ो चोपनिषत्‌ चतुःखण्ड-विराजिता। 
~ © 
एकादशो Vana सारभूता fe waa: u १॥ 
ननु ` विरक्तस्यापि देहस्थितये अन्रादनमावश्यक, aw मुक्ता- 
. 

वनुपयुक्रलादनथकं wifeariey उपासनया सा्थंकत्वाय अग्नि 
ोतोपनिषदारभ्यते, अथात इति संसारन्नानं' संसारो हेय- 
तया Waa ऽनेनेति, अधोतं वेदेषु, अन्रमेव “सूच साधनं 
यस्मिन्‌, शारोरयन्न' wot भवं यज्ञम्‌ | 


असन्नेव पुरुषशरीरं विनाप्यथिद्ोचेण, विनापि 
साङ्ख्ययोगेन संसार विसुक्किभंवतोति सखेन विधिना 
अन्न भूमी fafaa, या अषधयः सोमराज्ञोरिति 
foafa:, अन्नपत इति दाभ्यामनुमन््तयते | 


© —~ > 
प्ररोचनायमादौो फलमाह, अस्मित्रिति। “ea सखम्द्मो- 
aa, wa भूमाविति नलन्तरिक्ते; युदादावत्रपातमारोप्य- 

मिव्य्थः | यहा व्याहतिभिबलित्रयं भ्रमौ दचेत्ययः; | 


alfantafeat | २६१ 


या Baa: सोमरान्नीबंक्ीः श तविलत्तणाः(५) | 
वृदस्पति-प्रषटतास्ता नो सुख्छन्लं दसः ॥ 

याः फलिनोयी अफला अपुष्या याश्च पुष्पिणेः(९) | 
बदस्पति-प्रसतास्ता नो ASAT: ॥ 


सोमरन्नोरिति सोमो राजा वासां ताः; सोमराज्य 
इत्यथः, ताः "नः अस्मान्‌ अंहसः" पापात्‌ सुञ्चन्त, इत्यन्वयः | 
"शतम्‌" अनेकजातोयाः, “विलक्णाः रोगाद्यपनयनाः()। 
तयोः कर्मधारयः.) । दद्स्मतिना wae: दमि तोयया; | 


जीवलां नघारिषां मा ते बन्नाम्योषधे '(*) | 
यातयापुरूपद्दराद्‌प र्तासि चातयात्‌(« tt 


‘Maat wa लाति आदत्ते सा विषोषधिरिव्यथः, 
at "नघारिषां दषौजननौम्‌ उद्ेग-कारिणौ, यथा लाङ्गल 
ग्ण्दोपरि fafaar wae करोति gefaai, ताशी; डे 
nay ! ड awa! ‘a’ तव त्वत्‌सम्बन्धिनीं घल्त्‌स्वामिकां 
ताँ ‘arautfa’ न lat करोमि। ‘saver उपहरेत्‌, 


caifa aT अप “्रातयात्‌' च्ायात्‌ ्रागतानि कुव्धात्‌, तां 
मा बध्नामोत्यन्बय्ः। 


I त कि ene 


A 2 कि 1 


(a) a, घ, विचक्षणाः | (२) घ, कोशा याख at fara: | 
(३) क, रोगाद्नयताः । ख, रोगाद्यनयन । (४) क, ख, यद्रा तयोः कम्मधारयः। 
(a) क, नघारिषामात बध्राम्योषधिम्‌ ग, नधारिषां मातवबध्राम्बांषधिम। 
(६) क, यातया पुरूषदरा दपरक्तांसि चातया| ग, यातच्यापर्प्ररादप रत्तांधि- 
यातया | ड खपातयादुपररादपरक्षांसि चायात्‌ - 


गद्‌ पाणाभिहौ जौ पनिषत्‌। 


अन्नपतेऽन्नस्य नो (९ घेद्यनमोवस्य (९) Whar: | 

परप्रदातार तारिष ऊज" नो धेहि दिपदे चतैष्यदे tt 

शनमोवस्यः न अमोवं पापं यस्य, ‘ofa’ तेजस्विनः | 
“शुषः तेजो ऽकयोरुक्तम्‌” इति विश्वः। ‘ane “प्रसमुपोदः 
पादपूरणे""(र)इति प्रशब्दस्य दिभीवः । (तारिषः तारय eT ik 
नय, ‘Say अत्र बलं वा ‘ay wena’ fe देहि “curfera 
धारणे gel era” इति वोपदटेवः। दिप मनुष्याय । 

St यदन्नमभि्वंधा विरादि(*) ae: प्रजग्धं यदिवा 

पिशाचः | 
सव्व" तदौशानो अभयं छणोतु शिवमी शानाय खादा ॥ 

‘faufe सिशिविरोधि facerare(*), सदररिति। र्द्र- 
पिश्राचादिभ्यो यजमानेनापि तभित्यथः, wi aq अन्नम्‌ 
‘Sara परमात्ा श्रभयं” भयाजनकं क्षणोतु" करोतु, तदर्थम्‌ 
दशनाय स्वाहा, आराति दामीव्यथः | 

अन्तश्चरसि भूतेषु गृदायां विश्वतोमुखः | 

त्वं ated ब्रह्मा त्वं zea विष्णसत्व वषरकारः ॥ 


~ © 
जठटराम्न: प्राधथना, अन्तरिति। 


णी A TEN A ne यक ert ay 


ee ee 


(९) क, Suva Ge | (२) ख, धद्यत्रमोवस्य | 
(३) क, भरसमुपोदपात्‌ पादपुरणे। ख, प्ररभमृपोदः पापादसरणे इति | 
(४) क, ख, ग, "विराजं । (५) क, विराद्धिः सिद्धिविरोधः, विराद्धिमेवा › । 


दौपिकासश्ित।। २९२ 
अपो ज्योनीरसोऽ्तं बरह्म MAS: खरो नमः। 
रपां ne आ्रपोज्योतिरित्यादि। हे आपः, युय 
ज्योति; आदिरूपाः ख, ताभ्यः श्रीं नम इत्यन्वयः | 

अपः पुनन्तु एथिवीँ geal पूता पुनातु माम्‌ । 

पुनन्तु ब्रह्मणएस्यतित्रद्मपता पुनातु माम्‌ ॥ 

यदुच्छष्टमभोज्य्च(\) यद्वा दुश्चरित" aa | 

सवं पुनन्तु मामापो असता प्रतियम्‌, २ ॥ 

आपः पुनन्त्रिति तासामेवापरो मन्ः। पूता सतौ मां 
garg | बरह्मणस्तिः ब्रह्म णस्तयः एथिवौं पुनन्तु, न्रद्मपूताः 
ब्रह्मभिः ब्राह्मणः पविचिता पथिवोमां पुनातु । मम उच्छ 
site सब्बे तदापः(र) पुनन्तु" शोधयन्तु इत्यन्वयः | 

आपोऽग्टतमस्यष्छतोपस्तरणमस्यग्डतच्ख प्राणे जदोमि, 
अमा शिष्यान्तोऽसि प्राणाय प्रधानाय खाददा, अपानाय 
खाद्ा, व्यानाय ATU, समानाय खादा, उदानाय 
सादा दरति कनिष्ठयाङ्कल्या( अङ्गष्टेन च प्राणे 
जदोमि, अनामिकया अपाने, मध्यमया८५ व्याने, प्रदे 
शिन्या समाने, सवाभिर्दाने, दष्णीमेकामेककषौ 


(९) घ, ©, mits वा । (२) क, डः प्रनिप्दं खम्‌ । घ, भतिं लम्‌ । 
(8) क.ख, तमापः। (४) ग, कमिषिकयाङ्ल्या । (४) क, a, मध्यभिकया | 


२९६४ प्राखभिङोजो पजिषत्‌ | 


att: ड areata रकां दक्तिणाद्ावेकां mga 
रकां सवप्रायित्तीये | 


पथमः GUS: ॥ ९॥ 


अपोऽखूतमसोति, दे पापः! आप्रतेरसम्‌, विेय-वचनानु- 
रोधेन वा असौव्कवचनम्‌। war सहदे शिष्य प्राण! श्र 
न्तोऽसि अनमितोऽसि was: अम्‌गतो भोजने शब्दे । 
अनामिकया इत्यादौ APS: सवं चान्वेति । "एक क्प अग्नौ 
aatfa wa, श्राहवनोये' दशनाम्नो aaa, ‘fay 
शरोराग्नौ हृदयस्थ, ‘Area’ कोष्ठाग्नो नाभिसये, सर्व- 
mafadta नाभेरधःख्धिते | 

अथापिधानमस्यग्डतत्वाय(* उपदधामोत्धपस्पुश्य पुन- 
रादाय पुनरूपस्पशेत। स तं प्राणा aay’) wate 
इद यमन्वालभ्य जपेत । 


्रपिधानम्‌' आच्छादनम्‌ । अनेन मन्तरेण दिराचम्य 
ततो aaa उद्कग््डीत्वा दक्षिणेन हृदयम्‌ “ara Tel 
अम्तोऽसोत्यन्त' RAT | 
प्राणो अधिः परमात्मा Gara feacraa: | 
अभयं स्वेभतेभ्यो न vase कदाचन ॥ इति | 


~~ ~ ~~ A A न ना har ना 


(१) क, ख, Wars! (र) क, ovary, म, भ्राणावायो। ड, सगयोपानावापो। 


= \faqtafeat | २९५. 

श्रभयमिति | सवभूतेभ्योऽभयं भवेत्‌ । We "कदाचन 
कदाचिदपि न भै ्रपितु भवेयमैषेत्यन्वयः। 

विश्वोऽसि Sara बिश्वद्पो fad त्वया wala 

जायमानम्‌ । 

विशन्तु TBAT: स्वा यच ब्रह्मा विश्ाष्टतो- 
ऽसि ॥ इति 

मदानवोऽयं पुरूषो योऽङ्गष्टाय प्रतिष्ठितः | 
cafe: परिषिश्वामि सोऽस्यान्ते अग्डताय योनौ(९) । इति । 


ga zara विष्बज्त्विति। विश्वमिव ‘ar तव स्वां 
 आद्तयः । ‘aw ` विण्वस्मिम्‌ aut add, ब्र्मादिस्तम्ब- 
* © © 
qa जगत्‌ तष आलय इत्यर्थः । सहि त्वमपि कस्यचिदा- 
तिः स्याः १ अत आह, विश्वाख्त दरति। ‘favataarsta’ 
विश्वेषु नित्योऽसि | 
* © 
महानिति । ‘sa’ wa तपंक इत्यथः ; “Maat योनोः 
निभेकस्थाने अरतभावाय ; अनेन दक्िणाङ्गष्टा ग्र सिश्चेत्‌ | 


एष एवात्मा ध्यायेताग्रिदोच' जुदोमोति। CLL 
मेव खलुभवति | 


ug: भोक्ता अङ्ष्टाय्रं सितः, स एवात्मा Ha: | अत्रा 
म्निद्ोच-बजिः Wate, ध्यायेतति । ‘aq. जनकः सोता, 


(१) घ, ङ, सोऽखयान्ते ऽखतायामतंयोनी | 


( ३४ ) 


AR qiatfaetatafarad । 


aa sfaaqren, नतु een, “सूनुः ga ऽनुजे cat” ति 

fata: | wat‘aa. ya: यथा पित्‌म्तपंकः, wa सव्वर्षा 
a ले a 

तपक्ो भवतोत्यधः | 


अथ यज्ञपरिव्रतयाड्कतीद्ामयति खे शरोर aq 
परिवक्तयामीति,(२ चत्वारोऽप्रयः; ते किं मामधेयाः?। तच 
खय्या ऽचिर्नाम खय्यमण्डलाक्तिः सस्वर श्सिभिः aftga 
wena मृधनि तिष्ठति । ware द शंनाभिर्नाम 
चतुरा तिरादवनोयो वत्वा aa तिष्ठति | 


यन्नपरि्ते इति ' यन्नपरिवन्तनाय, सम्पदादित्वात्‌ किप्‌ | 
अथः अभ्निहोचवच्नन्तरम्‌, अधिकारप्रापौो आतयो ar . 
स्ता यन्नबुधया ोमयतिः सुखे faufa an परिवत्तयामोति 
asm) चत्वार इति। पञ्चमस्य प्रायधित्तौयस्यासाव्वचिक- 
त्नात्‌ | 
उपासना नामानि एच्छति, ते इति । amen इति 
Gay सम्बध्यते, यस्मात्‌ ख्यः सहस्रदलाधिष्टातेति Bae: | 
तदष्स्तनमग्निमाह, दशनाग्निरिति। -चतुराक्लतिः' चतुरसखा- 
कतिः । सुखे द्रति। agaa— 
जिह्वामूले स्थितो देवि ! सर्व्वतेजोमयो ऽनलः | 
तदग्रे भास्कर खन्द्रस्तालमले प्रतिहितः” ॥ इति । 


( ९) q, परिवजेथामोति i 


दोपिकासह्िता | २९७ 
शारोराभ्रिनाम जराप्रणदा दविरविस्कन्दति | अङ्ग 
चन्दाछतिदक्िणाभ्रिभूलवा waa तिष्ठति | 


ठतौयाग्निमाह, शारीरेति। “गारौराग्निःः जठराम्निः 
Satter: शुभाशभभोक्ता, जराप्रणुदाः act प्रणद्ति, कनित्‌ 
प्रत्ययः । अजरो न जोवोस्ियतं इति aati हदये इति, 
तदुक्तम्‌, ` 'हृत्‌सरोरुहमष्ये ऽस्मिन्‌"? इत्यपक्रस्य, 

““विश्वाच्चिषरं agate ज्वलन्तं विश्वतो सुखम्‌ ` इत्यादि | 

हविः' भुक्तम्‌ “अरविस्कन्दतिः अवस्कन्दति गमोषयति तद्रसं 
ग्टल्ञातोत्यथः | 


aa कोष्ठाधिरिति, कष्टा्निनौमाशिति-पीत-लोद- 
खादितानि सम्यक्‌ Rue गादपत्यो भूत्वा नाभ्षां 
तिष्ठति । प्रायञ्चित्नौयल्त्वधस्तान. स्तियस्तिखो featn- 
प्रभाभिः प्रजननकंम्ध्ा । 


facta. खण्डः । २॥ 


aa कोष्ठाग्निरिति य उक्तः, स निरूप्यते इति शेषः । प्रति- 
` ज्ञातमधं' दशयति, कोष्ठाग्नर्नीमेति। श्रितं" चोष्य “ate” 
agai नाभ्यामिति। तदुक्तम्‌,- 


~~ TT Oe | कक क a 
— 


ee 
ee te RES Cee en mS 
० जन 


(६) घ, तच कोष्ठाप्मिभू तवा इदयं fava तत aterfytrary 


॥ a ee es cee 


२६ प्राणार्भिङोजोपनिषत्‌ | 


“नाभिमध्ये भवत्येष भास्करो देषशटनायकः' | इति । 

प्रायि सोयस्त्‌ अरधस्तादत्तते सव्वेषामिति ओेषः । तदुक्षम्‌,- 

“faarag yt वङ्केगधो भेटादवस्थिलम्‌'' इति । 

स्तियस्तिस्रो वस्य वत्तन्ते इति शेषः । aretat बाद्ुल्येऽपि 
मुख्या नाख्स्तिसर एब, इडा-पिङ्ला-सुषुम्‌ृणाः ; ताभिः fa 
करोति ? इव्यत आड, हिमांशिति हिमांशोः ललारस्थ-वन्द्र- 
मण्डलात्‌ नाडोद्ारा warfa: प्रमाभिः' शक्ररूपाभिः 'प्रज- 
aa’ प्रजोत्‌पन्तिः कग यस्य सः, तथा पंलिङ्ग मूलं हा ग्नि-कुर्ड- 
asf; तेनाग्निकुण्डे प्रतितं wa ura लिषनायेण 
गभीश्य प्रविश्य प्रजा भवति; तेनाम्नो-षोमामकं गसरोर- 
Hae | 

अस्य शरोरयन्ञस्य यूप-रशना-गोभितस्य को यज 
मानः! का पलो ? के कत्विजः : AISA: > को BAT १ 
को नाद्यणाच्छछसो(र) > कः प्रतिप्रखाता ? कः प्रसोता > 

न ~ 
की HATA: 2 क उट्गाता? के सदस्याः? कानि 
यन्षपाचाणि ? कानि दवींषिः का वेदिः › का sat 
वेदिः? कंडा ? को द्रोणकलशः ? को रथः > कः पशुः ? 


का धारापोता ? कं दर्भः? कः सवः > का आज्यस्थाली ? 


च क == मुह याक =. 
जक छ, =-= ~ eee 


(२) घ, त्रद्णाच्छश््मो | 


दोप्रिकासंद्िता। २६९ 
कावाघारो? कावाज्यभागो? के प्रयाजाः? के असु 
याजाः ! कः सूक्तवाकः ! कः शं योर्वाकः ? का अंसा ! 
के पल्लीसंयाजाः१ को यूपः? का रशना? का दृष्टयः 
का afar किमवभृथमिति | 

GANA: WS: | २॥ 

शरौरयन्नस्य य॒पेनोड्ारेण रशनयाशया wif उप- 
करगानि पृच्छन्ते, पथ्या चो्तराथ (कचित्‌ aaa, काचि- 
द्यतृक्रभेणानास्थया दश्टिसम्भाद्न एव तात्पर्यात्‌ । "कडा 
AT SST, | 

अस्य शरीरयन्नस्य युप-रशना-शोभितस्य अत्मा 
यजमानः, बचिः TAN, वेदा मचलि ज. प्राणो ब्रा ह्यणाच्छः- 
सौ,(२) अपानः प्रतिप्रस्ाता, व्यानः प्रस्तोता, समानो 
मचावरूणः, उदान उद्गाता, अदङ्गारोऽध्वय्युः, दोता 
चित्त, शरोर वेदिः, नासिकोत्तरवेदिः, qat द्रोण 
कलशः, SHUTS: ख वः, TATE आज्यस्थालो, ATA 
धारी, BTA आज्यभागो, BAT धारापोता, तन्मा - 
चाणि सदस्याः, मदग्वतानि प्रयाजाः, BATU: 


— ° 


=> enone a atm we 6 er == ee er ete ता । eee oe aor व eal 


(१) am. Bar खोनोयान्त । (रकः त्राह्मण्ाच्छन्दमो| 


२७० प्रासा भिहो भोपर्निंषत्‌ | 
fires, cael swam: तालुः संयोर्वाकः, 
सखतिर्द॑या क्ान्तिरहिसा पलीसंयाजाः, BTETT युपः, 
अशा रशना, मनो रथः, कामः प्रः, केशा दभाः, बुो- 
fafa यन्नपाचाणि, कमद्धियाणि चर्वोषि, wheat 
दृष्टयः, व्यामो shan, अवग्टथं मरणात्‌ 
Ret: ‘avfas: wfasrafa ऋत्विजः सवेषासुप- 

देषटल्ात्‌ । सामान्य-प्रश्रस्य विशेष-पय्थव सावित्वात्‌ विशेषे णोत्तर 
प्राण द्रत्यादिना। ्रासमादौमां प्रजमानादिसाम्य स््रातन्णा- 
दिना यथासम्भवमूदनोयम्‌''्रोवाः कन्धरा धारापोता' धाराभि- 
रपलक्तितः पीता पावमानाष्येता, ‘freer faret इडा 
पात्रविशेष; स्मरतिः, दया, त्तान्तिः, श्रहिसा, चत्वारः पतौ 
संयाजाः, (मनो Ta मन एव रथः, (मरणात्‌ रेहाख्य-मला- 
पनयनात्‌, “TAB यजमानस्य यन्नाम्तस््रानम्‌ | 

स्वा Bla देवताः शरोरोऽधिसमादिताः। 

वाराणस्यां तो वापि इदं वा ब्रह्म यः पठेत्‌ । 

एकेन जन्मना जन्तुम चच्च प्रान्नुयादिति | 

मोक्तच्च प्राभ्रुयादिति। 
© 
चतुथः WTS: । ४ ॥ 
इत्यथववेदे प्राण्ण्रिदो जोपनिषल_ समाप्ता | १७॥ 


Afuarafeat | ROE 


ननु भवन्तु यन्नोपकरणानि, तथापि देवताऽभाव कथं यन्नः 
स्यात्‌? इत्यत Ue, स्वा होति । यावदधिददेवतं तावदध्यासं 
aaa, चक्तरादौनां सूर्याद्यधिष्ठितल्वादितिभावः । ननु ज्ञाना- 
भाषै कथ AA? इत्याशय वाराणसो-मरणं दृष्टान्तः, | 
fafa: समास्ययो | 
नारायणेन रचिता अुतिमातोपजौषिना। 
अस्पषटटपद-वाक्यानामगिनिदोत्रस्य टोपिका ॥ 


दति प्राणग्नि-ष्ोतोपनिषदो दोपिका सम्पण ॥ १७ ॥ 


नीलसद्रो पनिषत्‌ । 


= oS 


ओम्‌ अपश्यं त्वावरोदन्तं दिवितः एथिवोमवः। 


अपश्यमस्यन्तं AZ नोलभोवं शिर्खवष्डनिम ॥ ९॥ 

आं नोलर्द्रोपनिषदि षोडश्यां खण्ड़कत्रयम्‌ i 

श्युतिरूपेण तं देवं स्तोत्यपश्य्मिति क्रमात्‌ ॥ १॥ 

अस्रयोगमक्ना AMMAN परमगुर' arafafe- 

प्रदं wate स्तोति, अपश्यमिति : ‘fefaa.’ fea: ‘cfaat’ 
भरुमिम्‌ ‘aa? sag भ्रवरोहन्त ‘al’ त्वाम्‌ weaqwafafa 
मन्वद्रष्टवचः। अस्यम्तम्‌' agaad, सतिपन्त दुष्टान्‌, ‘fw 
fess’ “शिखण्डो बह-चलयोः'' इतिविश्वः। तयोरन्धतरदस्यास्ति 
शिखण्ड, तम्‌ 1 

fea उयो भवार्खन्‌ प्र्यष्ठङ्धम्यामधि | 


जनासः पश्यते ay abate विलोदितम. ।॥ २॥ 
एष UAC RAT जला स-भेषजाः(९) | 


यत्त(*)ऽकेममनोनशद्‌ -वातोकारोऽप्येत्‌ ते ॥ ३॥ 


ण 0 ee nell ग । 


जन भक 


(१) ख, म, WIS: ढः, was) (२) ख, म, विते। ङ, fan | 


दौधिकासष्दिता। ROE 


दिवः warn ‘ow’ शद्रः ्रवारुचत्‌' waatrara, शभत्य- 
टात्‌ प्रतिष्ठां स्थितिं छतबान्‌, भूम्यामधि अधिरोश्वरे इति, 
“fa कश्चप्रवचनीयः, यस्मादधिकं यस्य चेष्वर-बचनमिति(*) 
तत्र सप्तमौ, भूभेरोश्वर इत्यथः । 

जनासः WIRTH, सम्बोधने चेति प्रथमा। “एति 
आगच्छति, न वौरद्ा ्रवोरहाः सौम्यः; wer कोराणिः 
पापानि इन्तीत्यवौरहा, जले “Are: Aa यासां ता: जलासाः, 
ता ता भेषजा, ता रतौत्यन्वयः, जलक्िप्तानामोषधौना- 
aaa—fauaaea (*) रुद्रसन्रिधानारेव 1 यत्‌ ‘a’ तव अक्तेम- 
मनौनशत्‌ ; नेन चेमकारित्वमुक्ञम्‌ | 

अलब्धलाभो योगः, तत्‌कारित्वमय्याह, वातीकार इति । 
वातिः प्रातिः, अप्रा प्रां करोतौति वातौकारः, सोऽपि 
ते aa अपबलाभकरः(र) "एतु आगच्छतु, aaa. 
ऽभिषेकजले सन्निहितो wafer.) मन््-लिङगदभिषेके 
विनियोगः | 


नमस्ते WAAAY नमस्ते भाममन्यवे(* | 
नमस्ते अस्तु बाडभ्यामुतो त इषवे नमः ॥ ४॥ 
भामः' क्रोधः, मन्यः" तत्पबोवस्था, ‘sa? उ ते “दषे 


वाणरूचाय्) 


(९) ख, भूम्याम्‌ धधि अणिरोश्वर cafe: कमभप्रवखमनोरः स्यादधिकं ge श्वर. 
waanfafa | 
(र) क, नियो gaa । (र) क.खपबलाभं करोतु । (४)ख, ग, ङ, भवमन्बरे | 


( ३५ ) 


Voy aracatafaaa | 


e ~ ¢ “~ 
यामिषुं गिरि शन्त' दस्ते बिभष्यस्तवे। 
शिवां fafta: at aa at feata_ qearna ॥५॥ 
qe असुकेपरे तवेत्‌प्रत्ययस्तमथ, WAI Safa: । 
a सप्तं? “गिरिशन्तः श्यति श्यन्‌, गिरः श्यन्‌ fafoay, सम्बन्ध- 
सामान्यं ष्ोसमासः)। त गिरिशन्त, छान्दसो य-लोपः। 
दे गिरित्र!" गिरिरत्तक ! तां शिवां werent aw कुर्‌ । 

शिवेन वचसा त्वा गिरिशाच्छावदामसि। 

यथा नः सर्वमिञ्नगद यच्छ (*) सुमना असत ॥ ६ ॥ 

'अच्छावदामसि (अच्छ निखलं वदाम, zee 
निपातस्येति दौः इदन्तो मसिं दद्मयको (२) निपातश्। 
'अयनच्छम” नोरोगं सुमनाः" सुमनस्कम्‌ “Nad भवेत्‌ fara 
लेट्‌ तिप्‌. इतश्च लोपः परस्त्े पदेषु लेटोऽडादावित्यर्‌ | 


या ते इषः शिवतमा शिवं बभ्रव त धनुः । 
शिवा शरव्या या तव तया नो VE जवसे ॥ ७ ॥ 


शरव्या शरसन्धायिनो ज्या, “थरो दध्यग्र-वाणयोः' इति 
विश्वः । शरमहंति यत्‌, “na शरस्य" इति अवारेशः। 
यदा शरःठतादा(२) सिद . “गम्रायुघ-कोपयोः'” इति विश्वः | 
उगवादिभ्यो यत्‌ । ‘tae जोवितु ‘ae’ area; यदा 
हे खड! “तया तन्वा नः" अस्त्रान्‌ जोवयसि | 


eee ee 


RSA ES AE ण > 9 क न "नः te eae ra See aS 
ee 


QQ) घ, सवभिदं जनदयच्च । ,२) ख, एद्मन्थको। (२ च, एदषटलाङा 


elfaatafwar । २७४ 
a at RR! शिवा तनुरक्तरा पापकाशिनी। 
लया नस्तन्वा शन्तमया गिरिशं त्वाभिचाकशत ॥८॥ 


'शन्तमया' अतिशयेन शं गन्तमा तया, “अभिचाकगत्‌ः 

© ~ ~ 
ataganemas तिप्‌, sz, अतिशयेन प्रकाशयतिति 
प्राना | 


असौ FATA अरूण उत वम्मुविंलोदितः। 
ये चेम अभितो द्रा fea भरिताः सदखशो 
वेषां देड fase ॥ 
प्रथमः खणड: ॥ १ ॥ । 
‘aaa?’ पिङ्गलः, वा एषां ह ‘Xe’ waa ईमह" कामया- 
मड ॥ 
अदशन्‌ त्वावरो दन्त atagra विलोहितम । 
उत त्वा गोपा अहशननुत त्वोददाय्यः। 
उत त्वा विश्वा भूतानि AG इष्टाय ते नमः ॥ १० ॥ 
नमोऽस्त नौलशिखण्डाय Teas वाजिन | 
अथो ये भस्य सत्वानस्तभ्योऽदमकर नमः ॥ QQ ॥ 


Gay गोपालाः "अदशन्‌" अपश्यन्‌ ‘seer.’ पानीय- 
हारि ष्यः। ‘fava’ विश्वानि भूतानि अदशन्‌, योगनामप्य- 


ROE areantataad । 


ex at waar wifey aifearaq प्रकाशमान पामरा 
अपि eeufcwe. | "वाजिने नेतरबते वाणरूपाय वा, We 
ata ‘acara:’ गणाः | 


नमांसि त आयुघधायानातताय धुष्णवे ।) 


उभाभ्यामकरः नमो.र) AHI तव धन्वन ॥ श्रा 


‘anifa नमसाराः,' न श्रात्ततायैः अनातत्ाय, -र्ष्णवं 
(4 ~ ¢ ¢ 
प्रगल्भाय, ATH कत्वा धन्वने ममो ऽकरवमित्यधः। 


प्रसुश्च धन्बनक््वसुभयो TH SATA ।(र) 


याश्च त दस्त इषवः परस्ता भगवो वप(*) ॥ १३॥ 
‘san शअरि-प्रत्यरि-भूतयोः रान्नोधन्वनो ज्यं ‘way’ 
अनाततां कुस, रान्नोविग्रदे Marat कशो भवति; ततस्तं 
Taal इति भावः। हे भगवः यास्त इस्त (इषवः वाणाः, ar: 


रावप' quia qy,(") त्वमपि कोपं लोकषु माक्तधा इति 
भावः । 


MATS UPS AHA! WATT! | 


[भी tal 2 ^ 0 eee oe 


निशौय्य शख्यानां सुखा शिवो नः शग्मराभरः(९॥१४॥ 


पणी श । । 


[रिरि एमी 


(६) घ, ड, नमांसि खायधायानाक्ताय sare । (२) ङ, उभग्धामृत नमो । 
(३) ख,ग, रश्चोयास्‌। (४) a) म,वय। (५) ख, पराङमानमष्। 
(६) ७, शतेष ते | निदाय शस्यानां we शिवो मः अभारास्‌व। 


छ क ह । 1 क er 1, 9 A ee कि ए 1 । शा 
५ 


दौ पिकास शित्‌ । ROO 


TREUT wage इति प्राथयते । waaafar wa: 
त्वभधिज्य(*) wear ‘aera’ गक्ररूप ! गतं दूषुधयः' तणा 
यन्नरूपा यस्य तत्‌ सम्बोधन, (निगो तोचणोकत्य मुखाः 
मुखानि “a: अस्मान्‌, शिवः" कल्याणरूपः ‘Wal. सुखहेतुः 
सन्‌ आभर धारय पोषयवा। 


विज्यं धनुः शिखण्डिनो विशन्त्यो वाणवानुत | 
अनेशन्नस्येषव: शिवो अस्य निषङ्ग ति; ॥ १५ i 


वाणवान्‌' तृशोरः वि यन्योऽस्त॒ तोमररहितो(२) भवतु, वैरिषु 
हतेषु तत्‌-प्रयोजनाभावात्‌। “अनेशन्‌" TERT अभवन्‌, 
नशिषमुमो वलिख्येत्वमिति वात्तिंकेन लङ पुषायङ एत्वम्‌, 
‘fasta.’ निषङ्धः | 


परि त धन्वनो हतिर स्मान वणक्त्‌ विश्नः | 
अयो य दूषुधिस्तवारे (२) अस्मिन्निधेदि तम ॥१९॥ 


‘fama: सवतः, WATT | ‘aftawa’ परिरक्षतु. अरे 
मम्बोधने, अधो' पात्‌ -रक्षणानन्तरं(*) यः तव इषुधिः, aha 
‘a’ हेतिं वाणं निधेहि सथापय | 

या त रेतिर्मीदुष्टम ! wet बभूव ते धन्‌ः | 
तया त्व विश्वतो अस्मानपच्छया परिभ्‌ज८५) ॥१७॥ 


(१) क, whey । (र) क, मल्वरदितो। (र) ख, अथो य afta वारो । 
(४) क, ख, र सकरानन्तर । (५) ख, परिभञ्च। 


ROG नौखलसद्रोपनिषत। 


डे Weta! सेवकतमं ‘aaa’ असस्जया (तया' हेत्या 
परिभुज परिपालय | 
नमोऽसत्‌ सपेभ्यो ये के च एथिवीमन्‌ । 
ये अन्तरिक्ते ये दिवि तेभ्यः सपेभ्यो नमः(*) Ween 
य चामौ रोचते दिवि ये च ae रश्मिषु | 
येषामप््‌ सदस्कतं तेभ्यः एर्पेभ्यो नमः ॥ १९ ॥ 
या इषवो यातुधानानां ये वा वनस्यतोनाम्‌ | 
ये वाऽवरेषु शेरत तभ्य: सर्पेभ्यो नमः ॥ २० ॥ 
दितीयः खणड. ॥ २ ॥ 
‘aga we "यातुधानानां रक्षसां, वनस्पतौतां ये सपः, 
a fe जनान्‌ दशन्ति ्रवटेषु" wag 
यः खजनान्नोलग्रोवो यः खजनान्‌ खरिरूत | 
कस्माष-पुच्छमोषधे' जम्भयाश्वर्न्धति ॥ २१॥ 
केटाराधोश मददिषरूपं स्तौति, a sfai ‘a.’ शिवः (खज 
नान्‌ भक्तान्‌ प्रति नोलध्रौवः, यञ्च स्वजनान्‌ भक्षान्‌ प्रति “Efe” 
इरितवणा भक्रवात्‌सव्येन भवति । महिषस्य fe area 
सश्भवति । हे रोषे ! अरुन्धति' रोधरहिते तं "कख्ाषपुचचछ' 
कष्णपाण्डरपुच्छम्‌ त्रश" Win ‘waa’ श्ववो््धंण daar 


कुरु, Wada पश्भ्यो बलप्रदत्वात्‌ | 
(२) च, eat ममः। णवं सवत्र । 


St Oneness oceans aie. 


Sfaatefeat | २७ 


“HATA TAS AW HTT: ऊष्ण-पाण्डर'' इति विश्वः. । 
कैटारेश्वरम्य मह्िषरूपत्वात्‌ पुच्छवन्ता मम्भवति | 

RIA वभ्वृकणेश्च नोलगलमालः शिवः पश्य | 

शर्व्वेण नोलशिखणड़ेन भवेन मरतां पिता ॥ २२॥ 
‘aa afazaaa पिङ्गलवणेः; अतः पिङ्गलवगकणेः, 


नोला गन मान्ता यस्य सः, शिव इत्यत्र नोलग्रोवश्च थः शिव 
sfa पाठो qa: पितेति aatare प्रथमा, पित्रा इत्यधेः, 


विष्पाक्तेण aqui वाचं वदिष्यतो दतः। 
सर्ननोल-शिखण्डेन वौर ¦ करम्णि कम्॑णि ॥ २३ ॥ 


श्रध वाच वदिष्यतः पिता देहमाचस्य जनको ब्रह्मा येन 
Satu हतः, तं त्व पश्येत्यन्वयः। दे वोर ! कञ््मणि ante’ 
विहित-प्रतिषिडरूप | 


दूमामस्य प्राशं जदि येनेदं विभजामद | 


नमो भवाय नमः सर्व्वाय नमः कुमाराय WA ॥ २४॥ 


दमाम्‌ “्रस्य जनस्य प्राशं" एच्छलोति प्राट्‌, तां प्राशं 
ufesat वाचं ‘afe’ वेद-विहित-प्रतिषिड-कम्भविषयं संशय 
निराकर sore: | “येन क्मणा शरद्‌" जगत्‌ विभजाम 
कभुमि-भोगमूमि-रूपेण विभक्ष Sue "कुमाराय' कालानभि- 
भूताय, “TAT संतर । 


ate नौलयब्रोपनिधत्‌ | 


नमो नोलशिखण्डाय नमः सभाप्रपादिने। 
यस्य दरो(र) अश्वतरो गहंभावमितः सरी ॥ २५॥ 
तस्मे नीलशिखण्डाय नमः सभाप्रपादिने । 
नमः सभा प्रपादिने ॥ VE I 
ठत यः खण्डः ॥ ३ ॥ 
इति नोलरद्रोपनिषत. समाप्ता ॥ १८ ॥ 


सभाप्रपादिनेः सभां प्रपद्यते तच्छीलः सभाप्रपादी तस्म 
सभ्याय द्रत्यथः। अश्वतरौ" ईषद्‌ नमग्वत्व' ययोः तौ aaa, 
गदभादर्श्वायां जातौ दिसरो, अभितः सरत दलि afta: सरो 
weal वत्तते। feafn: समाप्ता , 


नारायणन रचिता afaaratasitfaar | 


भरसखमषटपद्‌.वाक्यानां नौलसद्रस्य दौपिका॥ 


इति नोलसद्रोपनिषदो दौपिका सम्पण ॥ १८ ॥ 


न ~ ae जक ० ७ 


(१) क, यद्य इरि | 


कण्डश्रत्यपनिषत t 


[1 क ॥ 
[मीर 8» । पि W020 So 


at योऽनुक्रमेण सच्छसति, स सन्त्छस्तो wafer | को- 
ऽयं सन्यास उच्यते ? कथं ayer wala? | 


Tyas तु चग्का दादगेषा करडा खयः । 
सन्यास्रोपनिषत्तस्या चतुःखण्डा कत यतिः ॥ १ ॥ 

य श्राज्रमानुक्रमेण सन्यासः, स एव Awa, नतु 
सति रागे आग्रमव्यृत्‌क्रमेण, इत्याह, योऽनु क्रमेणेति ब्रह्मणो 
देवान्‌ प्रत्यक्गिरूपा(९) अ्राख्याधिका विद्या सम्मदाय-प्रदर्भनार्घा | 
अनुक्रमः “Aga वेदमधोत्य' इत्यादिवच्यमाणः। कोऽय- 
fafa सच्यासम्बस्पप्रख;ः। कथमिति प्रकारप्रश्चः। 


य अत्मानं क्रियाभिः ane करोति, मातरः पितर 
भाग्य पुत्रान्‌ सुहृदो बन्धूननुमोदयित्वा, ये चास्यर्तविज- 
स्तान्‌ स्वांश्च पृबवदुणीत्वा वेश्ानरोमिष्ि' कुर्यात्‌, 
सवख दयात, यजमानस्याङ्गान्‌ कलिजः सर्वैः पातैः 
समारोप्य, 


= [ ष कका 


ee Ere वि ,, 7 ति त ` शि ee eee 


(९) ख, देवान्‌ प्रत्युक्ति-मययक्तिरूपा| 


( २६ ) 


RoR aewautaqad | 


‘Tat hay बरह्मचय्थादारभ्य नित्य-नेमि्तिकाभिः ‘aya’ 
रक्षितं पापास्यष्टम्‌ | “पुबंवत्‌' यथा अभ्निष्टोमादो हतवान्‌, तथा 
द , A ry (क) ~ + ॥ ९४ * 9 
छणोत्ा सन्यासकालेऽपि बबेश्वानरीं' विश्वानर टेवत्यां, ‘ara 
© ध ८ 
यथायोग्य मातादिभ्यः। यदा ऋखिगम्यः सवस्वः दल्तिणां 
दद्यात्‌, तिजः लेत्‌ पलिकव्णोत्वा कारणात्‌(\),(१).अङ्गगन्‌' 
ने 7 + €. = 
ayia इस्त मुख-नासिकादटौनि, ऋत्विजः प्रयोज्यकलन्‌(१)सव्व; 
5 >, =. | 
पारः. खाल्यादि्भिः अधिकरणभूतः करणः, यथा WET पच 
तोति,(२) 'समारोप्यः समारोपं कारयित्वा, अम्निषु प्राणान 
समारोपयेत्‌ इत्यन्वयः(* | अयमध प्रत यजमानं चितार्यां 
यस्मिन्नङ्ग यत्‌ ws wad, तस्याङ्कस्य तस्मिन्‌ aa ऋत्वि 
समारोपः कारयितव्यः। यथा स्थाल्यां दृत्तिणद्स्तस्य, ख वयो 
नासिकायाः, इत्येवं तत्ततृपातरेषु तत्तदङ्ानां समारोपः | 


यद्‌ चवनोये WI अन्नाद्ार्य-पचने सभ्यावसथ्य- 
योश्च प्राणापान व्यानोदान-समानान्‌, स वान सवेषु समा. 
रोपयेत्‌, सर्वान सर्वेषु समारोपयेत्‌ | 


प्रथमः BUS: ॥ ९ ॥ 


एव कस्मित्रमनो कस्य प्राणाद्‌: समारोपः? इत्यत अर, 
यट हवनोये इति 
Zz भाहवनोये' प्ब॑दिह्वागय्ये प्राण, "गाई. 


ee मम ee न ० ow ~ — 
‘oe ee. 


~ ; 1 wf 
(१) ख, वत्वत्‌ "faa प्रकरणात्‌ (९) ख. प्रयोज्यकं दानस्य: | 
(३) ख, यथा स्दया्यां पचतोति। (४) क, समारोपय शत्य बय. | 


दौपिकास fwat | २८३ 


पत्ये" पश्िम-दिग्भागस्ये अपानम्‌, “अन्वाहा -पचने' दक्तिण- 
दिगूभागस्धे व्यानं, सभ्यावस्ययो् उत्तरदिगभागस्थयोः 
` क्रमेण उदान-समानो ममारोपयेत्‌, सर्वान्‌ प्राणान्‌ "सवषु 
अग्निषुवा। ब्रयमङ्गानां प्राणानाच्च समारोपो यतौनां बिध 
त्व-सिद्धमये, apifey fe पात्रादिषु समारोपितेषु शद्ोऽव 
तिष्ठते en 


संशिखान. केशान निष्कुत्य, विज्य यज्ञोपवीतं 
निशम्य, पु चं S81, त्वं ब्रह्मा तव यन्नरू्व' सर्वमित्यनमन्त- 
येन्‌। यद्यपुतो भवति, आत्मानमेवं व्थात्वाऽनपेक्षमाणं 
प्रा चोसुदोचो' वा दिशं प्र्रजेत्‌. चतुषु वणषु मैचर्् चरत्‌, . 
पाणिपातणशन' कुर्य्यात्‌, ओपधवन्‌ प्राश्रोयात, यथा- 
लाभमश्रीयान्‌ प्राणमन्धारणार्थ', यथा मेदो इडिनं जायते । 


सशिसखाम्‌ नतु शि खावज्न ‘Trae’ मुण्डयित्वा, विज्य 
arg, ‘fae पुरत उत्तरतो वा गन्तुमारभ्य भ्रनुमन्तयेत्‌ 
पुत्रम्‌ | ‘Cay’ एव ध्यात्वा अह ABT अह यन्नः अहं सर्व्वमिति । 
Qeaa fada ae, watfeet णः, भित्तायाः समूहो वा 
wa, भिक्षादिभ्योऽण्‌ इत्यण्‌ । तस्य wa चरणं, गद-चर-यम- 
खानुपसर्गे इति यत्‌। "चरेत्‌" आचरत्‌। 


HMA यामे एकरा, नगरे पश्चरा च , चतुरो 
मासान. वाभिकान ग्रामे वा नगरे वापि वसेत्‌, विशरणे 


२८४ masa षनिघत्‌ | 
aa वरूकालं वा प्रतिग्रद्यामाणणो नान्यत प्रतिह्लोयान्‌। 
यद्यशक्तो भवति, ये न केशः, स तप्यते तप इति । 


'कभौगरूत्वा' कशोभूयः कामादि-विकार-निरासाथम्‌ | 
‘Raha’? stv, यतोनां हद स्त्ः स्वोकाराचारस्त्‌ Bfafaaw: 
अन्यत्‌" नूतनम्‌ अधिक वा, 

यदयशक्तो भवति, तहि ग्ह्लोयादित्यनुषङ्कः। भ्यो न ai.’ 
तपसि भी तोष्ण-्ुधादि-सहने(९) aan: aucfea: समथः, 
स तप्यते तपः, तत्‌ asada: । 


यो . वा एवं क्रमेण सन्य सति, यो वा व्युत्तिष्ठति, कि- 


मस्य यज्ञोपवीतं : का वास्य श्खिा ` कथं वास्योपस्यश्न 
fafa | 


ua मातरं पितरमित्यादि-प्रकारेग (क्रमेण व्रह्म चय्याद्यनु- 
क्रमण । वा अथवा यः 'व्युत्तिष्ठति' व्य॒तक्रमेग asrefa, यदि 
चतस्थव्याद्युक्तलात्‌ यदहरब विगजदिव्येवकारेणाविनलम्बोक्तेय। 
किमस्येति । यज्ञोपवौोतादयभावे कथं त्राद्मख्यम्‌ : इति प्रयः | 
कथ वेति । परममस्य यात्राभावात्‌ `उपस्पश्र नम्‌ ' ्राचमनादि | 


तान_ दोवाच, इदमेवास्य तद्यन्नापवोन (२) यदात्म 
ध्यान, विद्या सा शिखा, मीर सते चावस्थितं: कार्य 


णि nee were: 


दोक _ 
a 
AOE 90911 See 


(१) क, मशनम्‌ | र) क. इट्मवाश्‌ तन्यज्नांपवोतं | 


Se "वासः उन ~~ 2. - — 


. दौपिकासहिता। २८५. 


निवन्तयन्नुदपाचर (*) जलतीरे निकेतनं fe ब्रह्मवादिनो 
वदन्ति | 

‘faqr ज्ञानम्‌ । कथं बेत्यस्योत्तं नौरोरिति। ‘sear’ 
परकोये | 


अस्तमित आदित्ये कथं वास्योपस्यशनमिति । तान 


~ 


Wars, यथादनि तथा राचौ नास्य नक्तं नवा fea 
तदप्येतदटषिणणोक्त (र) wafearena भवति। य णवं 
विदान नेतेनात्मान' सन्धत्ते, AAA | 

facta: खण्डः । २ ॥ 


अस्तमिते इति अत एव fagrerat तडाकाद्युदकं न 
weafafa गम्यते । यथघाहनोति, सरागविषयः प्रतिषेध 
दति भावः ‘afar’ वेदेन, ‘aafear एकं दिनभेव नित्य 
बरह्मदशितत्वात्‌ । 'एतेन' सन्यासोपायेन, इयं शाखान्तर- 
छान्दोम्यश्ुतिः (८) , 

“नहि सन्सनादेव fafe समधिगच्छति""-इति स्मृतेः | 

देवा = वे समेत्य प्रजापतिमन्र वन, न विदामो न विदाम 


fa’) | सोऽत्रवोत ब्रहधिष्ठेभ्यो, मे तददतो ज्ञास्यथेति। 


~ ^. + ~ 
सग्यासेनाक्लतयतां मन्वानासूबरमाणा ऊचुः, Sat ¥ ar 
दति । ‘eat: पर्डिताः "प्रजापति" गुरूम्‌ । sada ब्रह्धिष्ठेभ्यः 


(१) ख, विवर्यच्ृदपाजेश । (२) ख, तदयं सदुषिणोक्ं। 
` (३ क, दान्दोग्य defy: | (४) क, विदामो भ विद्ामदूति। 


२८६ कण्डशुत्य पनिवत्‌ | 


ब्रह्मदिद्वाः तमतिशयेन gar a ते श्द्धिष्टाः, वैटनिष्ठाम्‌ 
टेवान्‌ प्रत्यचिवानित्यधः। द्पमिततमस्यापि क्रिययाभिप्रेय 
माणत्लविवक्षया सम्प्रदानत्वम्‌ | वदत एव स्नानप्रासिनान्यथेति 
दर्शयतु देवानां ब्रह्धिष्टत्व-विगेषणम्‌ | 

किसुक्तवान्‌ ? इत्याद, मे afefa | पमे" मम 'वद्तः' ब्रुवतः 
सम्बन्धेन ‘aq बह्म "ज्ञास्ययेति' ज्ञानं प्रापएस्यथेति सोऽत्रवोत्‌ | 


ततो वै ते APB न वदन्तो न वदन्त इत्ये तत. सवम्‌ । 
qa: अनन्तरं गुरुप्रसादेन ज्ञानप्राप्तानन्तर ‘a’ नियतं ‘a’ 
देवा ब्रद्धिष्ठा वेदवित्तमाः(९) न वदन्तो न वदन्तः प्रत्येक मोनिनः 
Raat, awa प्रास, तेते नोचः कतार्धत्वादित्यये; । वाक्य 
त्रवौच्छान्दसि । ‘sfa उपदेगसमापो । उक्त मन्यास-पब्त्य- 
मुपसंहरति(*) एतत्‌ सवमिति। तत्‌ "एतत्‌ मव" परमहस 
wala ata कथितमित्यथः | 
देवानां सा्टिनां सालोक्यतां सायुज्यतां गच्छति(२) | 
य ud वेद, सशिखान कंशान _निष्कंल्य, विषधज्य यन्नोपः 
वोत, निष्क्रम्य, Ga दृष्टा, त्व Al A Fae वषट्‌. 
ARMAS BE त्व खधा ल UT & वि 
wat a aula प्रतिष्ठासोति। अथ gal बदति, 


TSE ब्रह्माऽदं TASS TISAHITSTASASS खाष्ा 


orm ee 


(१) क; ख, नदट्‌गत्तमाः। (२) ख, पृबहनानमुपसुदरति। (३) क, गच्छन्ति, 


 दीपरिकासहितिा 1. . REO 


अद स्वधाऽदं धाताऽदं विधाताऽद AVIS प्रतिष्ठास्मोति। 
तान्येतानि | 


ज्ञानस्य फलमाह, देवानामिति । सातां aurafeai 
"सालोक्यतां' सलोकतां "सायुज्यतां, waaay ta, waa 
जन्ताभ्वा(“) भावे तल्‌ | 

परमहंसविधिः azua उक्तः, विम्तरेणाह, सशिखानिति। 
carat धारयिता, विधाता" aati प्रतिवचनेऽपि ae aret 
ae स्वधेति द्रषटव्यम्‌। (तान्येतानि प्रतिवचनानौति शेषः। 


अनुव्रजन्नाश्रमापानयेत । यदश्रमापातयेन, प्रजां 
विद्यां fea, प्रदक्िणमाइत्य एतच्च तचानवेकमाणाः 
प्र्यायन्ति, स खगा भवति, स खगे भवति 


aara: खण्डः | ३॥ 


पितरि ब्रजति नातिदूरमनुब्रजनं कर्तव्यं, भोकश्च न कर्तव्य 
इत्याह, श्रनुव्रजत्ाखुमिति । अश्रुपाते दोषमाह, यदिति । ‘aq’ 
यदि, तत उदकान्तं Vaan वा गत्वा निवन्तंमानाः 
प्रदत्निणमाहत्य' पितरं प्रदलिणोक्षत्य gare: ‘cagae’ 
दति हच्चाराम-तडाकादि अनवेत्तमाणाः अनवलोकयन्तः 
"प्रत्यायन्ति प्रत्यागच्छन्ति, यसुर्दिश्य न शोचन्ति, स पुमान्‌ 
पिज्रादिः,(९) ‘am: नित्यसुखं मोः तमनुभवति । २॥ 


FE यि मा क ज कयम कि oe -७-= sw किन 

न क te te re 4 - ee bag रि a A. ot oan Senate OP 
क छत यीं 

nO eee 


(९) ख, खाथस्यजम्ताभ्यां । (२) ख, पुवादिः। 


र्टः कण्श्चत्यपनिषत्‌ । ` 

बरह्मचारो Izawa वेदी वेदान. वा चरित-ब्रह्मः 
चरी दारानाहत्य पुबानुत्याद्य ताननुरूपामिब़िमि- 
Fader च शक्तितो TATA सन्यासो WAAC HAT 
बान्धवैश्च सोऽरण्यं परेत्य इादशरा चं पयसा च ज्‌ड- 


यात. द्वादशराचं पयो AAA, इाद शरा चस्यान्तेऽयये 
वैश्वानराय प्रजापतये च प्राजापत्यं wa amg चिकपा- 
लम्‌, अ्िसंखितानि पबौाणि दारूपात्राण्यद्चौ Fea, 
ए्मयान्यप्‌ सु जडया, तेजसानि गरब दद्यात । 


क्रमसच्यास-प्रकारमादह, ब्रह्मचारोति । ब्रद्मचारो सन्‌ वेद 
वेदौ वेदान्‌ वा avtafa शक्यपक्तौ विकल्पः । चरितं ‘aw- 
wa” ब्रह्मचय्य-व्रतानि येन, विद्या-त्रत-खातो न्यायागताभिः(*) 
छत्तिभिः' जोविकाभिः “वितत्य विस्ततधनाः कत्तव्याः इत्य- 
त्त्वात्‌, यज्ञः aaa cet च यः स्थितः, तस्य सन्यासो नाग्यस्य, 
तदुक्त AWawTa,— 
'अधोतवेदो जपक्तत्‌ पुत्रवानब्रदोऽग्निमान्‌ | 
शक्यातु यन्नक्तन्मोत्ते मनः gare नान्यथा” ॥ इति। 
aatfa fanaa गुरुभिरिति। बान्धवः" पल्रयादिभिखानु- 
wa: शच्रामादागरमं गच्छत्‌" इति वखनात्‌ वानप्रस्याश्रम- 


— 
7 पिष मी १1 1 पि मी tee ee ep अ ee निमि क 
be etd 


(१) @, विश्चास्लात त्रतस्लात दा zi नानः | 


दीपिकासहिता। १ 


yaa: सथ्यास इति, तमादावाह, सोऽर्यमिति। “परेत्य 
गत्वा । एक हादशथराच' होम-भोजने पयसा कार्यये दूत्या, 
इादशेति। “यदवः परुषो लोक agama रेवता” इति 
सप्ते; पयसा भोजनवद्ोमोऽपि युकः । 

warafafears, हादणराजसयेति | अम्बये रामेयं, वे श्वा- 
नराय वैश्वानर, प्रजापतये प्राजापत्यं चर्‌ जहयादित्यन्वयः | 
चचिकपालं' वरिष कपालेषु संस्कतं पुरोडासं विष्णुदेवताकं ज- 
यात्‌, ्रभ्निसंस्थितानि' wera स्थापितानि अरण्यादोनि 
“argue गच्छ” इति मन्वेणाग्नो "जयात्‌" प्र्तिपेत्‌ । 
‘ace श्रावायखाय ऋत्विजे | 


मा ल्व मामवदाव परागाः, नादं लामवदाय 
परागामिल्येवं meas दज्ञिणाग्निमेवमा दबनोयमरणि- ` 
दणाट्भस्ममुष्टिं पिबेदित्येके | 
अग्निप्राधनमाह, मातलमिति। माम्‌ ‘saga’ हित्वा a 
मा परागाः are! अहमपिलांदित्रा ‘a परागाः न 
परागच्छधेयमिति चोनम्नोन्‌ प्रार्थयते अरणिदिशादिति। 
यत्र रणिद ग्धा, ततो देशात्‌ ‘sea’ ग्टहोत्वा सुटिमाचः भख 
पिभेदित्येके । 
सशिखान्‌ कंशान्‌ fra, fresq यज्ञोपवोतं, भ; 
ACAI ज्यात्‌ Wa ऊङंमनश्रनमपां प्रवेशमभि- 


प्रवेशं वीराध्वानं मदाप्रस्ान बद्धा श्रमं वा WHA | 
( २७ ) 


२८० कण्ठश्रत्युपनिषत | 


‘farsa समूलान्‌ निष्काश्य स्थानादङहिःकल्य, sag: 
करणे ; यबा कतो च्छेदने, 'निष्क्त्य निःओेषं छवा । मभशिखाम्‌ 
शिखासहितान्‌, शिखापिन रक्षणीयेव्यधः । "विज्य कण्डा- 
gaa | अत जङ्गुमिति। एतावत्‌ स्वयं छत्वा अनन्तरमन- 
शनादि gard, इच्छाविकनल्पोऽयम्‌। 'वोराध्वानं' fe’) युद्ध 
सम्मखतयवऽकातय्यण मरणम्‌ । तदुक्तम्‌-- 

“alta पुरुषौ लाके सूव्धमरडनल-मेदिनौ | 
परित्राड-योग-युक्तामा रणे वाभिमुखो हतः" ॥ इति ¦ 
यदा वोराध्वान- नामकं तौर्घः; तदुक्तं वायुपुराणे उत्तर 
खण्ड तोथावलिवर्णने,-- 
“gt मानसखव देवस्वातमधापरम्‌ | 
वोराध्वान महापौठं पथिमोत्तर-द्िगे"॥ इति | 
महाप्रस्थानं याकव्च्मरणसमुत्तराशा-गमनम्‌, | म 
तेषामायमं स्यानं निवासं वा गच्छेत्‌, भक 
दोत्ताटुपेयात्‌, दोत्नोपादाने महावाक्योपदे तेकर 
र LU द्‌ : क्यापदेगो योग-यस्ञदान- 


स यः मायं प्राश्रोयत्‌, सोऽस्याः सायं चाम. यम्‌ प्रातः 
सोऽयं प्रातः, यदहं तदश यत्‌ पोर्णमास्ये त्‌ दौर्णमासये 


One ee ee 
oe 
~- ee tee 


Q) क, वोराष्वाह्ि 4 
| @, व}राष्वामद् । , 
२) ख, योमद्‌ामश्च | 


दौपिकासंहित। । २६१ 


यदसन्ते८९) केश-ष्मखर-लोम-नखानि TIAA, Asef 
ोमः, सोऽस्याथिष्टोमः। 
चतुथः GUS: | ४ ॥ 

कश्-परित्यागःप्रयुक्त-प्रत्यवाय-शद्धां निरस्यति, स य इति, 
अनेन दिरगनमनुन्नायते, कादाचित्‌काभिप्रायञ्चेद, यदर्थे 
WMA तदमर HAY, दश दृशटि-लचितं८९) कर्म करो सोव्य्धः । 
केणेति, कन्लोपस्यवजम्‌। अस्मादेव लिङ्गादसन्ते चौरमिति(र) 
गम्यते | feafa: खरण्डसमास्य्था ॥ ४ 


VU न पुनरावत्तयेन्‌, यन्मन्यु्जीयामावदे- 
दिनि अथाध्यात्म-मन्ान्‌ जपेत्‌, afer सर्वजोवेभ्य 
THA GATTI, काषायवासः, क्छोपस्यलोमान्‌ 
वजयेत्‌; लघुमुण्डोऽद बद्‌ रपाचं कस्नादित्यध्यात्ममस्य 
ध्यायत BSA ATS: | 


सच्स्येत्यारि wnaufaufe व्याख्यातम्‌ । शाखाभेदात्‌ 
कचित्‌ पाठभेदः रत्यक्ताः अभयं दच्वेत्यघः । ‘era सन्यास 
दोक्ताम्‌ एतावन्त कालं चतन्यभेव faa ade सितानि 
लोमान्‌' लोमानि वजयेत्‌ ; अतएव लघमुण्ड; न गुरुसुण्डन- 
क्रियः, लघमुर्ड गिरो यस्यति च। सूतः" ्रयन्नोपवोतसूतः, 
छान्दसः ata. उद्रपात कस्मादिति प्रश्स्तयविषयः, अस्यो- 
दरभेव पात्रम्‌, AAI, मुण्डशिरसत्वश्च कस्मरादित्यथधः। अध्याम- 


~= = ~~ ~ =-= ~ ree wee 0 कि [व OE EN qe — he a we ee ate er oe, 


(२) @, Bere VATTTAGY VIA | (2) क,दश टिल (८) क,ख a\fafa 


२९२ करटश्रत्युषर्मिषत्‌ | 


मस्य ध्यायत शति भयेदित्यन्तम्‌(९) sac! “We यतेः 
रध्याम ध्यायतः सतः AFM ary: भवेत्‌ वत्तत., ५ सष्टोऽय- 
अध्यालनिष्ट इति किं वाद्धोपवौोतादिना इत्ययः । ऊउष्गोपायु- 
रिति ws atta “Mag! रक्षकः, नास्येह लोकं 
प्रयोजनमस्तोत्यर्थः | AE “मोपाबुः' दरो यस्य दति वा । 

विमुक्तमागो भवेदनिकेतश्चरेत, Pratt न दद्यात. 
लेकः धारयेज्नन्तु-संर रण्णर्थ' वर्षा वजे मिति | 

ननु शिखादिकं परलोकोपयोग्यपि भवव्येव इत्यत Fe, 
fama दति । अनेन, ददिणोत्तरमा विसुक्षाविरेव समव- 
Aaa इति शतेरितिभावः। भिक्तामश्नातौति भिक्तागौः 
नन दयात्‌ लवैकम्‌' अन्रमध्ये एक aaafa a cura अधि 
काराभावात्‌, श्धारथेत्‌' एकव तिेत्‌ । किमथम्‌ ? जन्तुसं र्त 
णार्थम्‌, कदा १ "वषौवज” विरोधिलच्त णया वर्षाखित्यथः | 

अधवा, अनिकेतः सन्‌ “चरेत्‌ wees, वर्षीवजं' वर्षासु 
` नायेत्‌ । तत्‌ कुतः ? जन्तु-संर त्तम थधमित्यन्वयः ; वषोखटने 
fe जन्तवो ज्वियन्ते। न दद्यात्‌ भिक्तात्र भिक्तुकान्तराय, 
लवैकं धारयेदित्यच न इत्येव, भिक्ताच्र-लवस्य weue न 
कर्य्यादित्यथंः। इति शब्दो ब्राह्मण-समासो | 

तदपि शोकः 

कुण्डिकां wae’ शिक्य चिविष्टपसुपानदो । 

श्न तोपघातिनीं कन्धां कोपोनाच्छादनन्तथा ॥ १॥ 


भि qe उिकन य--१= 


eee ae mare he pT 
= —aee Ser Sete, oe 


॥ (१) ख, मो भये दित्यममम्‌ | 


दोपिकासहदिता। २९द्‌ 
पविजरं ज्लानशारीश्च उत्तरासङ्मेव च | 
यज्ञोपवीत" वेदांश्च wer तद्जयेद्यतिः ॥ २। 
SA दानं तथा शोचमद्धिः पताभिराचरेत । 
नदी -पुलिन-शायी स्यादेवागारेषु वा खपेत ॥ २ ॥ 
नाल्य्थ' सुख-दुःखाभ्यां शरौरमु पतापयेत | 
स्त॒यमानो न तुष्येत निन्दितो न प्रापेत परान्‌ ॥ ४॥ 


एतां श्रत्तिमुपासन्ते घानयन्तो न्दियाणि च(९) ॥ 
पञ्चमः खण्डः ॥ ५ ॥ * 


दति कंण्डश्रतिरूपनिषत. समाप्रा ॥ ge ॥ 


कुण्डिकादिकं -विदर्छिनः we परमहंसस्य निषिध्यते, 
कूर्छिकामित्यादिना। यतिः" परमहस: । ननु ल्रान-गोचा- 
दिकं पात्रा्यभावे कथं स्यात्‌ १ अत श्राह, ख्ानमिति । "दानं | 
जलद्ाणं प्रशवतर्प॑णम्‌ ; ध्यानमिति as * ध्यानं" समपंणम्‌ । 


(अ a 4 ना [7 ष्पी तं [ण व्ण वाक क Se १ गिं 


(१९) ख, सापयम्तोग्द्रियारि यत्‌ | 
७ दौपिकारुता खरचित-प्रथम-छोके रषा "चतुः Sar दूति Tam, तद्चम- 
नै ~ e ~ & ~ 
faafaaa, सवष FAINT खष्ड-पञ्चकद शनात्‌, मृखलमभ्ये चतुष्‌ BAT faafa- 
ean, ‘fexfe: खस्डसमाप्राथे" दति, “खनं faafasea इति च, दोपिका- 
~ a 
कारलखिष्छना्; खतः 'चतुःखष्डा इत्यव THT दति भवितव्यमिति सव - 


विचन्यम | 


२९४ कण्डश्चत्य पनिवत्‌ | . 


"पूताभिः' graaife निष्ठाभिः। wager देथे शयनं निषेधति, 
नदौति। ‘ata सुप्यात्‌ । न मिष्टान्ररुचिनापि छच्चछादिपरः 
स्यादित्याह, नात्यर्थःमिति। गमनादि-समथः wat धारयेदि- 
त्यथः | तुल्यनिन्दाससंस्ततिः स्यादित्याह, स्तयमान्न इति! शात - 
यन्तिः अभिभवन्ति। अन्ते दिरुक्तिद्र्टव्या । 

नारायणेन रचिता यतिमाव्रोपजौषिना। 


अस्पष्टपद्‌-वाक्यानां दौपिकेयं करस्ते; ॥ 


इति कण्टश्युल्यपनिषदो दौ पिका सम्र्णां॥ १९॥ 


पिण्डोपनिषत । 


ओं देवता षयः सने ब्रह्माणमिद मन्रुवन्‌ | 


स्तस्य Saad पिण्डं कथं शृह्लन्त्यचतसः 2 ९॥ 
ai quae पिरडहेतुः सप्विंगति-पृरणी । , 
पिण्डो पनिषदृद्ण्ड-बेराग्य-जननायसा॥ १॥ 


ससार-विमुक्षये परमदस-सद्यास उक्तः; agfearat faq- 
त्रानां का गतिः? इति संशये वेराग्यजननाय संसारिणां परा- 
घोनां गति निरूपयितुः पिग्डापनिषदारभ्यते, देवता इति । 
आख्यायिका विद्या संम्प्रदायाविच्छेद-प्रदशेनार्था। दोयते ` 
पिर्डः लोकैरिति शेषः! तच्च शरोरमन्तरेण चेतना-रहिता 
मताः कथ wate? इति प्रश्रः | 


भिन्ने पच्चात्मके देदे गत पञ्चस पञ्चधा । 
SAMA गतो दे दं Ala स्थान व्यवस्थितः १॥ ९ ‹ 


‘que भूतेषु विषये पञ्चधा देहे गते सति हं सः कस्मिन्‌ 
wie व्यवसितः १ दति feats: प्रश्रः । 


२९६ पिश्डो पनिषत्‌ | | 


ब्रह्मोवाच, 
ae वसति तोयेषु we वसति चाव्िषु। 
अदमाकाशगो भूत्वा दिनमेकन्तु ATA: tt 3 I 
दितौयस्योत्तर माह, wefafa | 
प्रथमेन a पिण्डेन कलानां तस्य AAA: | 
fanaa तु पिण्डेन मां स-त्वक-शोणितोद्भवः ॥ ४॥ 
तोयेन a पिण्डेन मतिस्तस्याभिजायत | 
aqua तु पिण्डेन अस्थि-मज्ना प्रजायते ॥ ५॥ 
aaa तु पिण्डेन wenger: शिरो मुखम्‌ | 
षष्ठेन छ तपिण्डन इत -कण्ड' ताल जायत ॥ ई tt 
संप्रमन त्‌ पिण्डन दौधमायः प्रजायत | 
अष्टमेन तु पिण्डेन वाचं पुष्यति ८) वोय्यवान ॥ ७॥ 
नवमन तु पिणएडन सबव्वद्धिय-समाइतिः(र) | 
द शमेन तु पिण्डेन भावानां सवनं तथा ॥ ८ ॥ 
पिण्डे पिण्डे NOTE) पिप्डदानेन सम्भवः | 
पिण्डटानेन सम्भवः ॥ दूति ॥ < ॥ 
Tecate पिण्डोपनिषत. समाप्ता ॥ २०॥ 


ore wn a TTR a 9 ot: 
निग ee, 
Le OE emanenee 
[णी ae 


(१) क, ख, वाचां पुष्छयग्निवोय्यबन। घ, वाचं quaifa (2) ख, 


समाचितः 
(2) घ, डः, पिण्ड पिष्डशररस्य। 


ee 


दौ foate Peat | २९७ 


भौगाचित-शरोंरात्पत्ति्ारा चेतनः सन्‌ पिश्ड(\) गहा 
तीति | 


अ्रदयम्योत्तरमार, प्रथमेन त्विति! "कलाः षोडश षष्ठ- 
प्रय्ाक्नाः, यघा,- 
“कलाः षोड़श भूतानि प्राणोऽत्त जन्म कश्च च! 
खडा ANAT मन्ता मनो मात शरोरकम्‌""॥ इति। 
दण पिण्डा दशमु दिनेषु पचादिभिर्दयमानाः प्रथमादि 
शब्दे नोक्ताः । "भावाः" चत्तषादयः, श्रवनम्‌' sera | अय- 
Rat गरुडपुराणे एतच्छरतिमूल एव सोपपत्तिको भगवता 
was प्रत्यपपादितः। देहावयवोत्पत्तौ च मूदीदिक्रम्‌ om: ; 
aaifs,— 
“qaasefa a पिर्डम्तेन ael प्रजायते | 
ग्रोवास्कन्य दितीये च (°) ama हदयं भवेत्‌ ॥ 
चतध च (र) भवेत्‌ पृष्ठिः(*) पञ्चमे नाभिरेव च। 
Oz Hae करिगृहयमूरूः चाप्यष्टमे तथा ॥ 
जानु-पादौतु नवमे दशमेऽङ्कि WaT भवेत्‌ | 
देभूतः चषधाव्िष्टो weet च तिष्ठति ॥ 
दशमेऽहनि यः पिर्डम्त दद्यादामिषेण तु | 
यतो देहे समुत्पत्रे wet) sta: ऋषधान्वितः ॥ 


य — wee + we ~ =~~ -~- -=~ = ~ ~ "नक ~¬ न ~ = प जनाना an ०००१००१० 


(१) क, चतमः स fae’) ख, चेतनः सत्‌ पिण्डः | (२) क, दितौयन, 
(२) क, aqua) (४) क, fe खःष्षि। ५) ख. प्रीतो 


( ३८ ) 


REG 


पिण्डोपनिषत्‌ 1: 


अतस्त्वामिष-वाष्येन चधा तस्य न नश्यति । 
एकादशं दादशञ्च प्रेतो yew दिमहयम्‌” ॥ इति । 
नारायणेन रचिता जुतिमाजोपजोविना | 
्रस्यषटपदट-वाक्यानां पिर्ोपनिषरोपिका ॥ 


इति पिर्डोपनिषदो टोपिका सम्पूण ॥२०॥ 


अत्मोपनिषत्‌ | 


——— -.0F #र 00————— 


ओम्‌ भथाङ्गिरा-(९ स्विविधः पुरूषः ; तद्यथा, 
बाद्यात्मा, अन्तरात्मा, परमात्मा चेति | 


श्रामतरयो परामोपनिषत्‌ खण्ड त्रयान्विता | 
अष्टाविगश्ौ waaay शाखा सौनकवत्तिंता॥१॥ 
पिण्डग्रहणे face परमामानं बोधयतु शाखःचन्द्र- 
न्यायेन wired निर्‌प्य facaa संसारातौतं परमासानं 
निरूपयितुमियमारभ्यते, surfed इति। ‘ser ब्रह्मणा 
देवर्षोन्‌ प्रति पिर्डनिरूपणानन्तरं तदिमोक्तार्थी afec 
उवाचेति शेषः । वाद्यामादयो वच्यमाण्लक्षणाः | 


waa fey )मांस-मञ्ना-लोमाङ्कल्यङ्क्ठ-पषटि-वं श-नख ष 
गुलफोदर ८? नाभि मेद्‌-कयुर्‌-कपोल-भू-ललाट-बाङ्ग- 
पाञ्च (*) शिरो-धमनिकाक्लोणि शओ्रोजाणि भवन्ति, जायते, 
न्नियते, इत्येष arena नाम | 

प्रथमः BUS: ॥ ९ ॥ 


LATA भि EE नि क~ म 9-9-०५. जजान दो tte नक eee 


~~ ~~ जन 


(९) क,ख, ग. ©, अथेवाङ्गिरा। (२) क, ख, त्वक्‌ चम । (९) क Bete 
(४) कःण,ग, भवोलंलारबाह् पाञ्च, 


३०० | आत्मो पनिषत्‌ । ` 
जायति न्तियति इति, प्रत्याष्टारेण षड्भावविकारा यास्कोक्ता 
zea) ति यथा, “जायते, अस्ति, ब्रते, विपरिणमते, अप- 
चछोयते(५) नश्यति a” इति ¦ यत्र पञ्चविं शतिख्वगादयो भवन्ति, ` 
घड्भावविकाराख्, स वाह्यात्मा नाम इत्यन्वयः ॥ 2 It 
अथान्तरात्मा ATA पएथिव्यप्‌-तेजो-वायुाकाञ्च- (९) 
मिच्छा-देष-सुख द्‌ःख काम-मो द-विकल्पनादिभिः खूृति- 
लिङ्गोदात्ता-(गऽनुटात्त-ख दीघं ङ्न सलि त(~गजित- 
स्फरित-मुदित नृत्य-मौोत-वादि चप्रलय- विजुभ्मितादिभिः 
ओता wat रसयिता मन्ता बोद्धा कना विज्ञानात्मा 
पुरूषः पुराणं न्यायो Marat धमं शस््राणोति खवण - 
घ्राणाकषण-कम विशेषणं करोति, एषोऽन्तरात्मा ATA | 


दितीयः खण्डः | 2 Il 


ण्थिव्यादि-विज्‌श्भितप्दि-पथयन्तेरुपलल्ितः § ‘fanrarm’ 
afeaa: ‘arn सामान्य यवणादि-लत्तणं यः करोति, सोऽन्त- 
रास्मेत्यन्बयः । २ ॥ 


~~~ 
~~~ ~ + 


(५) क, खपरोखछोयत । (€ क, a, एथि्यापक्तजोवादराकाण- ' (क,ख. ग. 
खातिलिङ्क उदाना । (८) क, a, ग, wafer: 


टोपिकासद्िता | ३०१ 


अथ परमात्मा नाम, यथाक्षरमुपासनोयः। सच 
प्राणायाम प्रत्यादार-समाधि-योगानुमानाध्यात्म-चिन्त- 
कम्‌ । 

ननु Utara वाङ्मनस-(*) गो चरातौ तत्वात्‌ कथं ज्ञेयः ? 
saree, यथेति । यथान्नरम्‌' यथोपदेशम्‌ (उपासनोयः' 
उपास्यो जेयः, तं त्वोपनिषद्‌ पुरुषं एचछामौोति तस्य वेदक 
गम्यत्वात्‌, मनसेवातुद्रटव्यमिति Wa: असंस्ातेन च मनसा 


्रग्राष्त्लात्‌ सस्कारानाह, प्राणायामेति। प्राणायामादिभि- 
्योगानुमानेन च अध्यात्मचिन्तकं प्रति प्रकाशते इति शेषः । 


वेटकणिका श्यामाक-तण्डलो बालाग्रशत-स॒दख- 
विकल्पनादिभिन लभ्यते, नोपलभ्यते, न जायते, न faa, 
न Wa, न क्िद्यते,(९) न द दयते, न कम्पते, न भिद्यते, न 
कियते, निगणः साकी भूतः Wal निरवयवात्मा केवलः 
ean निष्कलो निरच्छनो निरभिमान: शब्द-स्पश-रूप 
रस गन्ध-वर्जिनो निविकल्या निराकाङ्न्तः | 


नन्वसो विमुखाविक-प्रमाणः कथमप्रत्यत्तः? इत्याशया 
वट कणिकेति। यथा 'वटकशिका' वटवोज स्च्छापि महान्त 


(?) कृ. ख. TERA | ६, ्व.न क्रत. 


३०२ ` श्यात्मो परिषत्‌ f 


वटं सूते, एवमसो qansfa अगन्‌ सूते | श्यामाक-त्डलोऽति- 
सूच्मोऽपि महान्तः स्तम्ब सूते, तद दसा वित्यधः | 
` ननु बवोजबहृष्टौनां प्रत्यक्तोऽपि किंन स्यात्‌ ९ अत भाष, 
बालाग्रेति | 
बालाग्रशतभागस्य शतधा कल्यितस्य ख | 
भागो जवः स विक्ञेयः सचानन्ताय कष्यते" ॥ 
इति ga: । अरति सूच्छत्वात्‌ सवा श्रप्रत्यत्च शत्यः । न 
लभ्यते कन्बन्दरियेः, नोपलभ्यते श्ानेन्द्रियैः, जग्न-मरश-शोष- 
केद-दाह-कम्प-भेद-च्छेद-निभेपैः क्रियामात्रं fafaea । “are 
ararger “aa. fas: ‘ge सहजा गन्तुक-मलरड्ितः ‘fac _ 
asa सावयवाकभेद शृन्यः “केवलः' सजातोय-विजातीय-भेद्‌- 
qa ‘aan cere: “निष्कलः षोडशकला-रहितः "निर ण्न” 
अगन्तुक-मलरहितः (निरभिमान अद्द्ुगर--दोष-रद्ितः 
शब्देति वा्येन्द्रिय-दौोष-रहितः “निर्विकल्पः मनोदोष-रहितः 
-निराकाङ्चः' आकाडलादि-वहिदीष-रह्ितः । 


स्वव्यापो सोऽचिन्त्योऽवण्यश्च, पुनात्यपदवान्यपूतानि, 
निष्कियः संस्कारो नास्ति, इत्येष परमात्मा पुरूषो नाम, 
एष परमात्मा पुरूषो नाम(२। 
ढतीयः BUS: ॥ ३ ॥ 
द त्यथन्ववद्‌ अत्प्रोपनिषत्‌ समाप्ता ॥ २१॥ 


त क ध 
छ (९) क,ख, सुरो मालि, der? नाखि, tas aan पुरषो माम। 


` दौपिकासहिता | ०६९. 


भनु Gada कथमाकाशादौीनामागप्रदः ? इत्यत आह, 
स्वेब्धापौति। अत, एव विकल्पनादिभिरिःलयज्ञ (९) वस्ततस्त 
अणशु-मशस्वादि-परिमाख-रहित एव aafeat सर्व्वः व्याद्रोति 
भगवान्‌; अतएव "सः" hat अचिन्तयोऽवर्यंख, अश्दानिः 
वाण्डालादोनि ्रप्रूतानि पापादिदु्टानि सत्वानि निष्कियो- 
ऽपि ध्यानखः पुनाति । यद्यपि श्रागमशास्त्र श्नानाव्ापि wqa 
SM शरोरान्तःकरण-जोव-परमालम-भेदेन, तथापि जोव-परमा- 
कनोरमेदमाञित्य इद तिविध aie: | aga गौोतासु,- 
“arfaat पुरुषो लोके श्षरदाक्षर एव च। 
सरः Taira भूतानि, कूट खोऽ्षर उश्यते । 
SUA: पुरुषस्त्वन्यः परमामेव्यदाद्तः“ ॥ TFA 
श्दमासमचतुषटयं प्रणवस्याकारोकार-मकारात्‌ परं विन्द्‌- 
ATS शक्ति-गान्ता ख्यावख्था-चतुषटयामकं TVA! “AeA: 
Tare, a नास्ति खतोऽसद्गःत्वात्‌। दिरुक्तिः wararat t 
नारायणेन रचिता खुतिमाच्ोपजोविना। 
अस्प्ट-पद्‌-वाक्यानामासोपनिषदोपिका ॥ 


दइत्याकोपनिषदो दोपिका सम्पूण ॥ २१॥ 


७ मिनित 


(१) ख, वागादि-गिकरपनादिभिरित्यक्न | 


रामपूर्वतापनीयो पनिषन्‌ | 


SS OO 


at चिन्मयेऽसिन्‌ मदाविष्टो जाते दशरशे दरो । 
रघोः कुलेऽखिलं राति राजते यो मददोख्ितः॥ १॥ 
स राम इति लोकषु विद्धिः प्रकटोक्छतः। 

Waal येन मरणं यान्ति VFX कलोऽथवा ॥ २॥ 


ai योराम-तापनीयेऽस्मिन्‌ wafanah मते(\) । 
आथव्बणे तधा खण्डा दग yalfaw मताः॥ २॥ 

` यस्याम्भसि sara सोगनिद्धां वितन्वतः | 
नाभिददाञ्बजादासोत्‌(र) ब्रह्मा विष्ठखूजां पतिः ॥ 
यस्यावयव-संस्थाने; कल्पितौ लोक-विस्तरः | 

तदे भगवतो रूपं विशुद्धं सत्वम्‌[जंतम्‌ (२) ॥ 


एतच्रानावतारागां निधान(*) बोजमग्ययम्‌'” ॥ दूति स्मरतेः 


[ 7 = ne ~ 


(१ , नतः < चर्‌ 7 ft: 
)@ wa) (२) क ख, नाजिद्‌ म्बृजाद्‌ामीत्‌, दे, क, मनि तम, 


2 क, विधान, 


aifqatafear | २०५. 


नारायग-कथ्नानम्तरं सद्वतार-कथनावसरे प्रापे सुख्यला- 
दर(मावतारमादो निरूपयति, fama इति। ओौरामसरूपन्तु 
, नारसिंहे निर्णीतम्‌ । दशरथेः अधिकरणे (रघोः दिलोपास- 
जस्य सूश्यवंश्यस्य कुल ‘faaa’ न्नार्नभ्वरूपे (महाविष्णोः 
मानावतार-मूलकारणे हरो जाते सति रामाभिधा sada’) 
ओषः। अनेनास्य पू्ीवतारता सूचिता। लस्य निव्वचनम्‌ 
अखिन रातोत्यादि। 

‘a. हरिः facts: लोकेषु गाम इति प्रकटोक्षतः। भमहो- 
सितः" am नित्यं वसन्‌ "राति" ददाति माधभ्योऽखिल वाच्कि 
` तम्‌, “राजते शोभते च, इत्यन्वर्थता-खयणेन राम इति लोकेषु 
विदद्धिः खतः। रातेः प्रकति-मात्रगेषः, महोखित-शब्टस्या- 
दयाक्षरगेषः | 

राचस-मरग-गब्दट्योरायात्तर-गेष इत्या, रात्तसाइति। 
Carat राचतस-मररनः"इति प्रसिद:। अधवा डित्थादि-णब्दवद्‌- 
यदटच्छ[गष्ट एवायं न क्रिया-णब्टः, गुणातिश्रयात्‌(र) प्रसिदि 
गत इत्याद, खेलति । स्वोद्रेकतः' स्रमहिमतो गुणातिशयादहा 
अनलाकौटेरिव ।१।२॥ 


रामनाम भूवि ख्या तमभिरामेणए वा पुनः | 
राक्षसान्‌ AUST USHA यथा ॥ ३॥ 


@ 11 


a ह 


(९) क. रासभिधाय sen fa । ख, रामाभिष्रहततति। 
(२) ख. एवायं न शब्टगुकातिश्मयात। 


( २९८ ) 


२०६ मप्‌ बतापनौयोपनिंषत | 


प्रभादीनांस्तथा कत्वा राज्यार्छणां ARAATA | 
WRAY चरिवेण ज्ञानमार्गच्च नामतः ॥ ४ ॥ 
VA’) ध्यानेन TTA BPA") पूजनात्‌ । 
तथा TAA?) रामाख्या भवि स्यादथ तत्वतः ॥ ५ ४ 


राम इति नाम भुवि 'ख्यातं' प्रसिहिमागतं, नत्वयं क्रिया- 
निमित्त दरत्यथः। चतुषटयो शब्दानां प्रहत्तिरिति oa गुण. 
क्रिया-जाति-चब्दवद्यद्च्छा शब्दोऽस्ति स्वरूपनिमित्तः । निमिन्ता- 
न्तरमादह, अभिरामेणेति। रमयतौति रामः, safafa- 
कसन्तेभ्या णः । विग्रहान्तर राक्तसानिति। राक्षसान्‌ 
ABSIT रामः, श्राद्याक्षरशेषः। “मनसिजं चन्द्रः ' "चन्द्रमा 
मनसो जातः" इति मन्वीत, यथा प्रभाष्टोनं करोति, तथा 
Waar प्रभाद्ोनान्‌ छत्वा धिख्यातो ata राम दूत्यः | 
निमित्तान्तरमाह, राज्याहीणामिति। ध््ममार्ममिति। स्वस्य 
` चरिचरेण यतेन wear राति, "नामतः" उच्चारितात्‌(“) wra- 
ant राति, खस्य ध्यानेन मेराग्य' राति, स्वस्य पूजनात्‌ रे्वययः 
'राति' ददाति, राज्चार्हाणां महोतां तयेति ayaa | 
ऽस्य रामस्य waren भुवि ara: 
अथत उच्यते इति Was ॥२॥४॥ ५ 


अतो- 
अथ त्वतः. वस्ततः 


= “~ ewe aa = क 
क 
ह eee द 


= ww 


(१, क, ग, ख, यथा| (aa यद्य | 


= (३) के, म, राण्य | 
(४) क, उकच्चारितो। 


aifanrafeat | 269 


रमन्ते योगिनोऽनन्ते नित्यानन्दे faciafa | 
इति रामपदेनास्मे पर ब्रह्माभिधीयते ॥ £ ॥ 


रमन्तं दति। अनन्तः देश-काल-क्त-पररिक्छेद्‌-शृन्ये 
‘faa’ नियते अवयव-विकार-शुन्ध च, “mae” सुखेकरूपे 
‘facia चिदुधने ्र॑म॒त्तव्रह्मणि ‘afta.’ निरुदन्द्रिय- 
ग्रामाः (रमन्तः ध्यानेन auf; इतिः हेतोः cata 
असावेव' दशरधावमजः ‘at’ सुख्यं aw अ्भिधोयते, अधिकरणे 
घञ्‌ । 

ननु मूत्तस्य कथमानन्त्यादि ? नन्वमृत्त॑स्यापि कथमान- 
न्यादि ? इति चत्‌, समः समाधिः, अ्रपरिदषटार्य-स्तौकारस्तभय- 
त्रापि समः; तस्मात्‌ “Maa ama रूपे मृत्तञ्चामृत्तं च" द्रति 
FATE एव न्यायः, वत्तनानि त्वपूबल्रादिति न्यायाद लौ- 
किकाथ-बोधनं श्रुतेरलङ्ार एव ॥ ६ ॥ 


चन्म यस्यारितौयस्य निष्कलस्याशररिणः। 
उपासकानां HATA ब्रह्मणो SAB MAT ॥ ७ ॥ 


cane निरूप्य ब्रह्मणः कथं शरौरित्वमित्याशद्ध उत्तर- 
are, डखिन््रयस्येति। चिग्मयस्य ब्रह्मणः (रूपकल्पना, मायिकं 
ङूपरमित्यधः | स्वरूपानतिरिक्तया amma नरस्येदैकस्यापि 
विरुद-नानाधरस्माविरोघ इति ura: to i 


खपस्थानां देव तानां पु्यङ्गास्वादि-कसख्पना | 


20 za नतापमी योपनिषत 1 


तदायुधादिकमपि कल्ितमेषेत्याह, रुपस्थानामिति। रूपे 
तिष्ठन्तीति sae, तासां, देवतानां पश्वकखना यथा रामः 
Va, स्त्रीत्वकनल्यना यथा सोता स्तो, अहःकल्यना यया चिनयन- - 
चतुभजलत्वादि रुद्र विष्णुादोनाम्‌, श्रस्तकन्पना यथा शाङ्ग धनुः, 
नन्दकः खड्गः ; श्रादिगब्दाच्रूषग्-दादहनादि  कन्पना | 


दि चत्वारि षडष्टासा(९) दश दादश षोडश oN 
अष्टाद शापि५) कथिता wen: णङ्खदिभिय ताः | 
सदखान्तास्तथा तासां बण-वादन-कन्पना ॥ < ॥ 


उक्मथमुदाहरति. हि चत्वारौति। रासां देवतानां ‘fe’ 
at हस्तौ कथिताविति विपरिणामोऽविभक्तिकश् fats) तथा 
चत्वारि चत्वारो हस्ताः कथिताः, यथा रेल ङ्कव्यत्ययः, 
तथा तासां षरडभुजाः कथिताः, यथा मत्तिंभेदानामम्बिकाय) 
TEI: युरुषोन्मस्य दश शङुःरम्य दादश षोडगाषटटादज 
` चरख्डिकामस्तिभेदानाम्‌ । शशङ्कादिनि युधः सदस्रद्स्ता 
विश्वरूपस्य । ‘aul: श्याम-शेतादयः, ‘atemfa’ u SET 
दोनि तेषां aera aq वस्तठत्तिः॥ ८ ॥ € । 


पक्त सेना-कल्पना च ब्रह्मण्येवं fe पञ्चधा | 
कल्पितस्य शरौरस्य तस्य सेनादि-कल्पना | 20 Iie 


(९) क, ग, ड, aera : (*) @, 4, ख, ष्टादश्ाम्मे : 
% = f ay > 
ग चिद्कित-मन्लपुस्तकं दशमन्लोकात्‌ पर प्रथम खब्डभममाभि-मचकः ogy विश्न. 
मानाच 


दौपिकासद्िता | Bod 


nactia कल्पना, सखरूपातिरिक्षायाः एयक शक्तेरभावात्‌ 
तस्या. पाक्य HUAI । अथवा, प्रभु-मन्तोत्‌साह-लन्षणाम्तिख 
WAT, तासा कल्पना, सेना" सन्य, तस्याः HUA | एवं ब्रह्मणि 
पञ्चधा कन्यना, GAMMA ।१। पुख्यद्गगस््रादि-कल्म ना।२ । 
वगवाहन-कल्पना।२। शक्ति-कर्यना।४। सेना-कल्पना चेति ।५। 
aaa, aera fe qaufa परेणान्वेति। ब्रह्मणि पञ्चायतन- 
भेदेन कन्ितस्य teu aa: तस्य सेनादि-कनल्पना॥ eo 


वरह्मादोनां वाचकोऽयं मन््ोऽन्वर्थादि-सजज्ञकः(९) ॥ 
ara मन्तिणा नेवं बिना देवः प्रसौदति ॥ १९१॥ 


ब्रह्मादौनां स्थावरागन्तानां वाचकोऽयं मन्व" राममन्वः। 
वच्यति fe “तथव रामवोजस्थं जगदेतश्चराचरम्‌” इति । 
यदा “दति रामपदेनासो पर aw” इत्यारोनां qatararaarat 
'वाचकः' रामनामाकमको मन्तः आदिशब्दः पूर्वोक्रसत्रिवेशा- 
पेक्तः (९) । । 

यद्वा ‘AM ब्रहेत-परमानन्दामा, तदादोनां वच्यमाण-सप्- 
चत्वारि गद्यानां, “स्मन्ते योगिनोऽनन्त(*)' इत्याद्यक्तस्य 
HAI च वाचकाः, "अन्वय" सव्वोथानुगत ब्रह्म awrfe 
VIANA, तस्य AAW ज्ञान यस्मात्‌ सोऽन्वथसजन्ः, स्वाथ 
कः, सव्ववाचक इत्यथः | 


२ ख. मजिज्जकः। २ क एवंक्गसश्चिगशरपः। (२)क, ख. यमिनो यच। 


२१० गामपूबतापनौयोपनिषत्‌ | 


यदा इन्दगभा बदन्नो हिः, अ्रन्वथं सञन्नकः, Nasa wig, 
saga “मननाचाणनान्मन्त'इति, `"राल्तसा मरणं यान्ति" 
इत्यादिख; आदिसचजन्नकः ्रादिमन्तत्वात्‌। सवच ‘afer 
गुरुतो लन्धमन्तेण aay: | विपन्ने बाधकम्‌ एवमिति । ‘ca 
विना अधस्मरण-पू्वंकमन्जपं विना देवः परमेश्वरः न 
प्रसोदति। eet 
Co 
क्रिया-कम्मति-कदणामय' Aa वदल्यथ() | 
(9 
मननात्नाणनान्मन््तः सव्वेवाच्यस्य वाचकः ॥ १२ ॥ 


क्रियाः आ्राह्वानादिरूपा, ‘ad’ रक्षोमारणादि, 'दति' इद्‌- 
aaa aout सतां देवानाम्‌ we wan वद्ति। मन्वत 
कस्मादत श्राह, अ्रथेति। मननात्‌" बोधनात्‌ 'त्ाण्नात्‌' 
ATU मन्तः, AU कारणं चाणनं, मननेन चायते इति 
विग्रहः। आद्यः सम्पटादितात्‌ क्िवन्तः, ae: सुपिख्थ 
इति कान्तः। wae “वाच्यस्य दक्षव्यस्य ACTA कस्य 
वाचकः प्रणववत्‌ ब्रह्माभिधायकत्वात्‌ ब्रह्मणि च स्व्वीन्तभावा- 
दित्यथः ॥ १२॥ 


मोभयस्यास्य देवस्य विदय दो यन्त कल्पना | 
विना यन्तं ण चेन्‌ पूजा देवता न प्रसोढति ॥ १२ ॥ 


---* “~~~ 


/?) कचिङ्कितपम्तक. faa aivn-ae mean 
पुमकद्रय faa कं mae रः as cate 
र मनज्धयकत गःमथ Fart az f: a 
7 | Te उरन्ययस। ष चिज्ितपकरकेख fay, 
au fa कष्ट ग मन्त्रमया ASayy | 


टो पिकासद्िता। २१९१ 


सेति। ‘ar यन्तकल्पनां उभयस्य(\, पुम्प्रत्यक्षासकस्य 
CURA AAMT TAKS वा अस्य देवस्य) “विग्रहः 
शरोर, यन््रस्थ-देवानां सेनारूपत्वात्‌, लस्य सेनादि-कल्यनेति 
श्युतेख सव्वद्‌ेव-णरीरमित्यर्थः(र) | 

अथवा ‘al मन्तः uae’ निभंयस्य ‘Saw’ रामस्य 
"विग्रहः शरोर “ afar ` मूलेन(*) कल्पयेत्‌” इति स्मतेः, ततो 
यन्कल्यना कत्तव्या, श्रयं fafa: 1 अकरणे बाधकं, विनेति 
॥ १२ ॥ 


खमूरज्यीतिमंयोऽनन्तूपी खेनैव भासते | 
जोवत्वेनेदमों यस्य ङषटि-खिति-लयस्य च ॥ ९४ ॥ 
कारणत्वेन FAB रजःसत्व-तमो-गुणे । 


देवस्वसूपमादह, सवभूरिति । ‘aay अन्यनिरपेसः भवतिः 
विद्यते स्वभूः, “ज्यातिमयः' प्रकाणात्सा, “्रनन्तः' देशतः कालतख 
परिसमासिरहितः। अनन्त इत्यव वक्तव्ये रूपोतिपदं रूपः 
वक्व ऽप्यनन्तताऽव्या हतिसूचनाथम्‌ । «Bag भासते नल्वन्येन 
स्वप्रकाशत्वात्‌ | श्रथच aay.’ fare: “ज्योति मंयः' रेफभिलितः 
आकारेण निरूपितो मध्य आलिङ्गितो रामितिमन्तः ‘aaa 
स्वामनेव भासते, शब्दस्यदहिसख सव रूपमर्थो areafa(") | 
यद्या स्फोटस्य ब्रह्मरूषल्वात्‌, तस्य च खप्रकाशत्वात्‌ | 


[० क का 3 त 7 1 क 1) क [र 


नधन नस 
See ee 


(१) क, Ga} ख, SU) (र) ख, Beng argqzay | 
(३) ख, मबेदेवमयं देब्रोरभित्यथेः। (४) क, ख, मृतिं मल्लेन । 
(a) ख, वाद्यखति। 


[क ee eet eee ` 


३१२ Tay बतापनौयोपमिषत्‌ | 


जोवत्वेनेति। यस्य जौवत्वेन स्थित्यत्‌पत्ति-लयस्य च 
कारणेन चिच्छक्या रजः-सक्व-तमो-गुणेः यथासङ्य-भिदः 
ada, यस्य चिच्छत्या जोवत्वेन गुणः कारषत्वेन च ‘xe’ सव्व - 
भातौत्यधः) कथ भूतम्‌ इदम्‌? श्रं" परमासरूपमेव, वस्त- 
गत्या ययेवोद्गारः,(९) तथेव रामवोजमिति | 

यथेव वरखवोजस्थः(९) प्रातश्च मदादुमः । १५ ॥ 
~ वीजस्थं ~ 
तथेव रामवोजस्थं जगद्‌ त्चराचर>, | 


रफारूढा AWS स्युः शक्तयस्तिख एव चेति ॥१६॥ 
वटवोजं दृष्टान्तमाह, यथेवेति । प्राक्त: wadazalar- 
SATA । १४।१५॥ 
tures af रफोपरिस्थाः 'रः' छष्णः “श्रा ब्रह्मा (२) 
मः महेश्वरः तिस्रो मृत्तयः, fae: oma: उत्पत्ति-खिति- 
सष्टारगक्षयः। १६॥ 
MATT तन्मयावचर पृज्धौ 
जातान्याभ्यां भवनानि Raw | 
स्थितानि च प्रदतान्येव(*) तेष 


तनो रामो मानवो माययाऽधात. ॥ १७॥ 


STS TO OF Te ` 


ate, 
(९) श्व, ब्यकार ¦ (२। ग. बरवोजकयः| (३) श. see: चा त्रम, 
(४ ग. च; Wear Aaa 


dee ene gt व IAD OO Cnn ee cee mmo yw mi coma cen, mame eS A ~ 


Sfanrafear | २१९ 


सोता-रामौ ‘aay प्रकति-पुदषमयौ wa वोजेन(*) 
पूज्यो वौजस्य मृत्तित्वात्‌ “afer मूसेन(९) कल्पयेत्‌” cee । 
- शश्राभ्यां सौतारामाभ्यां दिसप' हिराडन्तानि स्त, चतुदभेत्यथः, 
'जातानिः उत्पत्रानि, स्थितानि a तयोरेव स्थिति प्राप्तानि, 
'प्रहतानि' लोनान्येव, ‘ay श्रकारोकार-मकारेषु aw- 
विष्णु-मङेग्वरेषु; (ततः कारणात्‌ रामो (मायया मानवी 
ऽधात्‌' कपटेन मानवोऽहमिति दध्या ।१७॥ 


जगत -प्राणायात्मनेऽस्ने(* नमः स्या- 
BAe प्रवदेत TTT इति । १८ ॥ २॥ 


'जगत्‌-प्राणाय' जगतां प्राणाय आमने “अस्मै रामाय नमनं 
‘Aa, नमस्कारः स्यात्‌, कत्तव्य इत्यथः । नमस्त Beale शेषः, 
नमस्कारन्तु कत्वा राक्‌ गुणेन" गुणेभ्यः प्राग ण॒ ब्रह्मणा aE 
शेकं नमस्यदेवताया वदेत्‌, नमस्येश्चमिति पाठे ave । 
दति we: खण्छसमाप्तौ। १८॥२॥ 


जोवावाि नमो नाम८“ चात्मा रामेति मीयत । 
तदात्मिका या चतुथो तथा चायेति कथ्यते ॥ ret 


मन््पदार्थमाह, जोवावाचौति। ममो नामः aa efa 
नाम, नम इति प्रादिपदिकम, ‘stant जौवमावक्ति, तस्य 


(९) क, चच जयेन | (२) क, भृति मलेन । Garam (२) म, TH 
(४) क, ओयिवाचि नमो नाम, ग, MAA नमो राम। ष.जोववाचि ममो ae | 


( ge ) 


2२१9 समप बेतापनीयोप्रनिषतं 


नामत्वात्‌ नत्वाभिधानम्‌(९)। रामेति नाना a att गोयते। 
'तदात्मिका' तेन रामेण आत्मना सदह(२) एक्यमापन्रा एकपदतां 
गताया चतुर्थीविभक्तिः आयेति(र), तथा तथा कथ्यते aa - 
च्यते, जोवाम-परमातम नोर क्यमे वाच्यति ; तेन यम्तत्वमस्यादि- 
वाक्याथः, स एवास्य मन्तस्यायं इत्यथः ।१८ ॥ 


मन्तोऽयं वाचको रामो वाच्यः ATA एतयोः 
फलद श्चैव सर्व्वेषां साधकानां न संशयः ॥ २० ॥ 


वाक्यायंमाह, मन्तोऽयमिति । wa went वात्तका रामस्य. 
रामोऽस्व AMS वाच्यः स्यात्‌ ; एतयोः वाच्-वाचकनोः योगः" 
योजनमातमना सदेक्यापादनं सव्वषां साघकानां फलप्रदः 
ata निखितमेव, तत उक्तम्‌, ` 


"देवता-गुर-मन््राणां भावयेदेक्यमामना”। इति । on 
यथा नामो वाचकन नाना AST भवेन्‌( 5 
तथा HATA मन्तो मन्ति,नोऽभिमुखो भवेत्‌॥र QI 


यथेति । यथा य: नामौ' नामवान्‌, a वाचकेन नामा 
भ्राकारितः सन्‌ अभिमुखो भवेत्‌ ्राकारवितुरितिगेषः। यहा, 
अआवयति आकारयति wa, अव्‌गतावाङपूर्बः किप. तस्य 
५ ५ ५५ द, 9 


een -- न -~ ~ _— 1 
~ चन्न 
en 
ऋ “~ 


(१) क, मन्या भिधाने । (९) क, तम craw सङ, (९) क, @, रामायेति 
| ॥ . x P 3 # 
५) क, यथा गाम वाचकेन नाम योऽभिमखो मवत | 


` दोपिकासर्दिता। ३१५ 


र a) 9 वद 
श्राकारयतुरित्यथः। तथा वौजामकः नामवनन्नातव्यं, येन 
्रकारितो देवो मन्िणाऽभिसुखः गोघ्रफलदो भवेदिति पदा- 
¢ iS ¢ 

य-वाश्चाय-ज्ञानफलसुक्तम्‌ । २१॥ 


वोज-शक्ती.\) न्यसेक्त-वामयोस्तनयोरपि | 
AUT मध्ये.ः)विना भाव्यः(रस्ववाज्छा-विनियोगवान्‌ ॥२९॥ 


न्याममाइ, वोजति । "वौजम्‌' ्रादययपदं, "शक्तिः" उत्तर. 
पद्म्‌,(*) तदुक्त गौनककन्ये, 

“जानोवात्‌ प्रथमं वणं ate afa नतिन्तथा"। इति । 

वोजं दक्तिणम्तने, शक्तिं arama न्यसेत्‌ । aaa 

siafa शक्तिमादः। कौल दति कौलोय दति वणा “मध्यं, 
waa विनाभाव्यः, नियमेन न्यसनौयः। न केवलं दि 
कोलो न्यास्यः, किन्तु स्वस्य वाञ्छा अभिल।(घो विनियोगश्च, 
तावपि न्धास्यावित्याह, खेति। प्रयोगस्त, rata 
लच्मादि-प्राप्षये वा जपे पूजायां वा fafaaa इति efe . 
स्मत्तव्यमिति । यदा ननु हृद्ये कौनलन्यामस्य किं प्रयोजनम्‌ ? 
अत श्राह, स्वेति। सखस्य या ‘areal साघकस्य योऽभिलाषः, 
तस्याः ४) यो ‘fafaara: विगेषेण नियोगः भवेदिति (९) प्ररणं, 
ARTA साधकेच्छापूरक त्यथः । २२ ॥ 


(१) &, च, Tain, (२) कः मध्य | (8 कं, इ. भाव्य ॥ (४) ख. उतत्तमप्रद्‌| 


५) क, ख, तस्य । (६ खः भाववति॥ 


२१६ रामप्‌बंतापनौमोपनिवत्‌ 4 
सर्व्वषामेव मन्तूाणामेष साधारणः क्रमः | 
अच रामोऽनन्तरूपस्तेजसा TA समः ॥ २३ | 
सत्व नृष्णग्‌ (*) विश्वशदग्रोषोमात्मकं जगत | 
saa Waa भाति चन्द्रश्चन्द्रिकया यथा ॥ २४ ॥ 


सर्व्वषामिति i ata, गक्षिः, कोलकमिति तरय स्ववाब्का- 
विनियो गाभ्यां सद्ितमुक्तस्थानेषु न्यसनौोयमिति, सव मन्बस्य (९) 
साधारणो विधिरित्यथः उदारः शष्टन्यासा,?) ऋष्यादयः 
षड इमनि च यथा,- 
“अनन्तो न्यासतः(*) सेन्द्वोजं रामाय EAT: | 
षडक्त रोऽयमादिष्टो भजतां कामदो मरिः॥ 
ABT प्रोक्तो सुनिग्खन्दो गायत्र देवता मनोः। 
हेशिकेन्द्रः समाख्यातो रामो रा्स-म्नः। 
दीषेभाजा सखवौजेन कुादङ्गनि षट्‌ क्रमात्‌ | 
ब्ह्म-रन्धृ aA व्राभ्यन्धुषु पादयोः ॥ 
षड्च्तराणि विन्यस्सेग्डन्वस्य मनु वित्तमः" ॥ इति । 
राय वोजन्तु र,(५) तस्य ध्यानमादह, अेति। रामः 
दाशरथिः, अनन्तरूपः" बरह्मरूपः ‘aaa बलेन वङ्कितुन््ः, 
अथच रामः श्रमुष्णगुनाः चन्द्रेण daar विश्वो ara: afea- 
aq, तदा yaaa जगत्‌ सिदम्‌, wa "चन्द्रेण विश्व 


[प पमि पीर सिक 


1) ne 4 wee ष) 


(१) ख, सत्व उब्ाग्‌ ॥ (२) ख, भिति सवंमन्तर्् ॥ (2) 
(४) ख, remy | (४) वोजक द्रः) 


[मि 


क, 8 एान्पनाः। 


. दोपिकासदहिता। ३१७ 


विन्द्‌ नाविष्ट चेत्‌, तदा श्रन्नोषोमाककं जगत्‌, aren: रामिति 
सिम्‌ 1 उत्पत्रमिति yau सम्बध्यते। स रामः “शोता'(९) 
लाङ्गल पतिः, शेते गोता, ओणशादिकस्तन्‌ प्रत्ययः । तन्न- 
त्वात्‌ जनकातलमजापि war, तया भाति); दृष्टान्तयन्द्र 
द ति(९) । २३।।२४।। 


प्रकर्या सितः श्यामः पोतवासा जराधरः। 

fea’) कुण्डली र्नमाली धीरो धनुधेरः॥ dy । 

प्रसन्नवदनो जेता धृष्टयष्टक-(*) विभूषितः। 

OHA परमेश्व जगद्योन्याद्धिताङ्गभृत ॥ २६ ॥ 

द्दानीं ध्यानाध' देवस्वरूपमाह, waaifa | wat वरेन, 
धरः निभयः। 

ष्टिः" प्रागलभ्यं साच(*) “अर्टकम्‌ afwarazag, 
तेन "विभूषितः faa: | अथवा, ध््टादयष्टकावरणेन (९) | 
‘quay मून्प्रकतिरूपया aaa परमया Tas saat 
‘aay उत्पत्तिहेतु-भूतथा अङ्कितः" चिद्कितः यः “ag 
उत्सङ्गः, a बिभत्ति । २५॥२६॥ 

Vala दिभजया सव्वालङ्तयाचिता । 

शिष्टः कमल-धारिण्या पुष्टः कोशलजात्मजः(०) ॥२७॥* 


~~~ 


न्न =-= स 
ae eer ee 


(९) ख, Rat), (२) eo चन्द्रष्ति। (३) ङ, दिभिजः। 

(४) श, WHEN! य, Taree! (५) क, ख, तच्च | (ई) क, षटाखष्टका 
UCT | चख, धटाचष्टकावररन | (0) 4,4, ख, कोणएलजन्भजः | 

० दोपिकापुसतकद एव सपावंशछोकात पर न॒तोयश्ष्ड-समागिखवषकोऽडो 
fawn, waa 


acs रामपूबतापनौयोपनिषत्‌ |. 


"सव्वालङ्-तथा चिताः सवणा अलद्तेन ्लद््मरण श्राचि- 
तया) व्याघ्तया । सव्वालङ्ताचितया दति amar छान्दसो 
विभक्तमध्ये प्रयोगः| यदा, सवरलङ्गारौरलङ् तया, तश्रा चिता 
चिच्छक्ति-रूपया) मरव्वालङ्तया fae इति qa: पाठः| 
‘go. विपुनलाङ्गः, ‘armas कोग्रस्यायाः wes: 


पुतः ॥ २७ ॥ 


zfan लच्छ्मणेनाथ सधनुष्याणिना qa: | 
देमाभेनानुजेनेव AST कोणचयं भवेत्‌ ॥ रट Ie. 


दत्तिणे इति । दक्तिगे भागे aaa स्विष्टः, गर्थात्‌ वामे 
Taal faz. | तद्कम्‌- 

वामभागे समासोनां गोतां काच्चन-मत्रिभाम्‌' इति 

"तदाः देवतातय उपविष्ट सति 'कोणत्रयं भवेत्‌ एक चति. 
कोणं भवेदित्ययः। अनुजेनेवेव्ये वकारेण श्रम्मिन्‌ तिका टेव- 
तान्तर-परूजा वायते UTI 


तथेव नस्य मन्तुस्य यस्याणश्च BSAA") | 
एवं त्रिकोणद्धपं स्यात. त देवा ये समाययुः ॥ २८॥ 


क ककण =>. 
=e ae । — ~ ~ = = ne ~ ग्न ee ० ee eR ~ eee 


पि कि 1 2 ति ee ~ ॐ 
oe ren oe 


ˆ क, fated मृलपृम्तक एव अषटाविंग-छयोकःत्‌ परं aalqesnariy-aaat- 
इने विद्यत, नान्यव ग्रन्धं | 


(९) क, अन्विता ¦ (२) इ, यद्यानखव्वड़तया, च, तथेव तद्ध मन्त्रय यथ।नुख 
म्ब दन्तया । । 


दीौपिकार्सिता। २१९ 


तथ वेति । यथा बोजमुक्रम्‌, एवं तस्य ‘aaa’ crane 
Wits उच्यते दति शेषः। तस्य कस्य १ ae स्वडतया सद 
` शरणः स्व" रामस्वर्पं शब्दः, तस्य Sar विभक्तिषतुर्कवरनं 
तेन सर रणः" wait भागः ast नति; agi ges; 
Sal रामो नमः शब्दः aaah a इत्यर्थ; । “एवः सति 
पड़क्तरे मन्ते सिदे सति हितोयं विकोगरूपं (९) स्यात्‌, त्रिक स- 
इये क गषट्‌ क-षड़त्तर-समावेशार्थ', तं टेवा इति । ये देवाः; 
त समाययु; ।२९ ॥ 


सति चक्रुश्च जगतः पति' HAT स्थितम्‌ | 
कामरूपाय रामाय नमो माया-मयाय च ॥२० ॥ 
नमो वद्‌ादिष्पाय ओङ्काराय AMAA: | 
रामाधाराय,र) रामाय ओरामायात्ममृत्तये ॥ २१। 
जानकोदे द-भूषाय CHANT प्भाङ्गिने। 

भद्राय रघुवोराय द शस्यान्तक-र पिणे ॥ २२॥ 


Ze लब्(वसराम्तं a स्तति स्तयते यः, स wifes, a 
(म्तति' स्ततिविषयं wa) स्ततिमाह, कामेति। "काभेन 
खेच्छया रूपं यस्य, aw, रामाः स्तो, तस्याः ‘area’ wa, 
रमाधारायेति qa: पाठः। "शुभाङ्धिनिः शुभमङ्मस्यास्ि 

। (१ 
शभाष्ो, तस्म। Brea कशघारयादपि मलर्धीधः(र) 


न~ ~ ~ क SF ` 1 1 1] 


(१) क. हिकोणक्पं। ` (२) ष, रमाधाराय। (३) क, मलयायः, 


gre रामपूषंतापनीयो पनिषत। 


साधः, wauaraayl चेति वा "अङ्गने" प्रथाम्‌ -पुरुषः 
। २० ।२१।२२। 


रामभद्र ! मदेषास ! रघुवीर ¦ नपोत्तम । | 
भो द शास्यान्तकासमाकं TA, AAS FA A) ॥ Vet 
SARE दापयाथ सम्मत्याखरमारणम (९) | 
कुर्विति? स्तव्य देवाद्यास्तेन साड सुखं स्थिताः ॥२४॥ 


रामभद्र इत्यादि सम्वाधन-चतुषटयम्‌ । भो भगवन्‌ दशा 
स्यान्तका,) दश sae यस्य सः दशास्यः रावणः, तस्य 
अन्तक! अस्माकं “रसरः रक्षणं कुर्‌, ‘a’ तव Pray wa 
देह्धि। यदा ‘a अस्मान्‌" त्दौयानस्मान्‌ faa देदोत्यन्वयः, 
- त्वम्‌ देषखश्यम्‌ tracer (दापय राससेग्टदोतं Wada, अथ 
सम्प्रति इदानीं AAT प्राधथवयामरे, श्राखरमारणं' खरो माम 
TWAS, तस्य मारण-पय्थन्तं कुरु(*), भो दगास्यान्तक ! अस्माक 
रसेत्यादिना प्रार्धिंतन्तु पौरुषं पयात्‌ करिष्यसि। दति 
war एवं war Baran” Fae: ‘Aa रामेश ae सुखं 
यथा स्यात्तथा स्थिताः रावणवधेन निजखोलाभ walea4rar: | 
अरन्तिस्तवेति पाठे अन्ति समोपे सखिता इत्यन्वयः । १३।२४। 


——— ` 


TE 
7 : STE Sa OP EET PL we 48 SNR? ‘ae a 


(१) रः, tat देडि Paw ai (२) क, ग, ख, सम्पत्या्वरिमाग्यं | घ, सम्य 
त्याश्डरमारसम | छ, मभ्प्रतयासुर्मारकरम | (६) क, म, कुवन्ति सत्य | ua gfe fa 
Ly fa + 
eal ङ, कुवि afi) (४) क,ख, कुरुपोरवः। 


टौपिकासह्िता। २२९ 


सतवन्ते वं fe ऋषय -(*) स्तदा रावण आसुरः | 

रामपल्नी' वन्यां यः खनिव ्यथमादद्‌ ॥ २५ । 

न केवलं देवाद्याः, किन्छन्येऽपौव्याः स्तवन्तोति। यथा च 
देवाः wafer, एवखुषयोऽपोत्यथेः | तदा" खरादिषु way, 
रावणनामा श्ासुरः' असुर एव Brac "यः" प्रसिहदः,सराम 
पतीं वनख्धां “सखनिहक्यथ › सविनाशाथम्‌ ्राददे 1240 

स रावण दति ख्यातो यद्वा Tara रावणः। 

तद याजेनेसित्‌' Wat रामो लच्छ्मण एव च ॥ ३६ ॥ 

स डति । रामपर््ली वनस्थामादटेयः, स रावण इति रावण- 
पदव्यत्पत्तिः । यदा" श्रधवा, रावात्‌" शब्दात्‌, केलांस-तोल- 
नावसर ईश्वरेण भारे दत्ते रोतिस्म; तेन रावणः; ततः 
पूर्बन्तु दशानननामाभूत्‌ । तदिति। ^तत्‌' स्मात्‌, यतः 
रामपलोमाददे, तस्मात्‌ कारणात्‌ शोतामोलितु यदयाज, 
तन | णोतागन्दो दन्त्यादिम्तालव्यादिरपि। २६॥ 


विचेरतुस्तदा भूमौ देवी सन्दृश्य चासुरम्‌ | 

त्वा कबन्ध शवरौ गत्वा तस्यान्ञेया तया(२) ॥ ३७ ॥ 
पजितावीरपु au) भक्तन च कपो श्वरम्‌ | 

आङ्कय शं सतां BAA राम-लच्छ्मणो ॥ उट ॥ * 


न सवन 


~+ ज~ कन ee ART Aram A emcee 


(९) ङ, सनयः | (र) क, ग, ङ, तथा | च, तद्‌ा | 

(द) क, डः, पूजितौ वोौरपव्रं ण। 

* कचिद्ितमूरपुस्तक र्व अषटनिंश््लोकात्पर चतुथेखष्ड-रुमापि-डचकोऽङ 
विद्यते नान्यव | 


( ४१ ) 


२२२ । रामप्रबतापनीयी पनिषत्‌ | 


विचेरतुरिति। न सोतेत्तणमुरे श्यम्‌, किन्तु दशास्य-वध एवो- 
देश्यः, agy देवप्राधनया wadta:) ‘aay उपानदा यनन्त- 
हतायां वि्वरतुः, देवो राजपतीं सोतां ‘ae’ इतस्ततो - 
fader असुर कवन्धं vat "शवरीं तापसीं "गत्वा प्राप्य 
तच aqarmaa(’) गहोत्वा ‘aw’ रामस्य Isat 'तया' गवया 
पूजितो सन्तौ ईरः arg: तलस्य qau(’) aaa भजन-परेणा 
CARA करणेन प्रयोज्यकर्ावा (कपौश्वर' सुग्रोवम्‌ ग्राहय 
‘waaay’ अशंसतां कथितवन्तौ aay ्रादन्तम्‌' अदि्ख 
अन्त आद्यन्तौ तम्‌ waa, वादिताग्न्यादिषु, ्रादित arr 
अनन्त यावत्‌ । २७ । रेट ॥ 


स तु रामे शङ्खिनः सन्‌ प्र्ययाथेच्च दुन्द्भेः | 
विग्रचं दशयामास यो रामस्तमचिक्िपत्‌ ॥ ३८ ॥ 


ततो रामेण सुग्रोवस्य राज्य प्रतिन्नाते सति. a तु रामे 
शङ्कितः बान्विवधे रामस्य सामध्यमस्ति नवेति सन्दिग्ध सम्‌ 
प्रत्ययाथ स्वविण्वासायम्‌ । (तत्‌प्रत्ययाघम्‌' इति पाटे तस्मिन्‌ः 
रामे पौरुषस्य विश्वासाथ' दुन्द्भेः' Jaw बालि हतस्य ‘faq 
चम्‌ अ्रस्थिपुच्न रामाय दशयामास, श्रयं दत्यो बालिना za 
इति । ततो a: रामो दुन्दभद्र्टा, स "तं"(र) quay अ्रवि- 
fauq अ्रनतिप्रयन्नेनव fanaa) अथवा “यस्त मातरिश्वनि 
दति निघण्टः; ‘a? मातरिश्वा sa वायुरिव तलपुष्ं, whr- 
कारौ रामः तं" विग्रहम्‌ अविक्तिपत्‌ । २८ 1 


ह शि — - — At et ee ee eee न्क 
— > = = 
ममो oe 
— न 


१) च, त खगन । (२, ख. ततपुमेश्‌ | (३, क, द्एासक ¦ ख, eurea | 
। 1 


दोपिकासहश्दिता। २२१ 


संप्ततालान्‌ विभिद्याप्रट मोदते राघवस्दा 

तन इष्टः कपोन्द्रोऽसौ सरामस्तस्य पत्तनम्‌ ॥ ४ . ॥ 

जगामागज दनुजो बालिनो बगतो Veta | 

बालो तद्‌ निजगाम तं बालिनमथादवे ॥ ४ १॥ 

ततो aafaaa सत्यपि धानुष्कता-सन्दे निरासाथ' सप 
alate] एकन बाणन आश" शौघ्र ‘fafa’ fafife मोदते 
रघोरपत्यं राघवः" wa) वत्तमानकाल निहशस्त wa 
कन्य एव भवतोति द्योतनार्थम्‌! Aa सुश्रोवो ws: सन्‌ 
सरामः रामसहितः ‘ae’ बालिनः ‘cua’ नगरं ‘ama’ 
गतवान्‌ । ततः श्रगजंत्‌' सिंहनाद छतवान्‌ "अनुजः". कनिष्ठः, 
जालिन इत्यभाभ्यां सम्बध्यते । “Ana वेगेन ZETA जगाम, 
अरगजचचेत्यन्वयः। निजगाम' रटहान्निर्गतः। ४०।४९। 

निदत्य राघवो राज्ये सु्ोवं स्थापयेत्ततः। 

दरोनाहय(९) सुग्ीवल्वाद चाशाविटोऽधना ॥ ४ elle 

आदाय मेथिलीमद्य ददत ATW) गच्छत | 

आशाविदः दिक्गलान्‌ । अधुना" whe गच्छत, arg 
मेधिलोमादाय अद्य ददत, श) श्राशुखरूपतो वा सन्देशतो 
वाशु श्रादाय आश ददतेत्यथंः। शुशब्द्‌ आश्वर्ये.। ट्द्त,(र) 
ए, AD, इति पदच्छेदः । 


% "चिन क ऋ = - -~ -च् नमी +~ ~ ------~ ~> ~“ ~~ ae. — 11) -- ee च्म 


(१) क, ग, घ, इरिणार्य। (र) ग, ङ, च, ददतश्च) (३) क,ख टखद्तु) 
* दीपिका-पुम्नकद्रथं एव द्वाचव्ारिश्स्ाकात्‌ परं पञ्चमखण्ड-समाभ्ि-मृचको 
set विद्यत नान्यञ्। 


२२४ रामण्जतापनौयोप्निषत्‌ | 


ततस्ततार दनुमानन्धि Het समाययो ॥ ४२ ॥ 

‘aa. तदनन्तर 'हनुमान्‌'ईरपुवः “afar समुद्रं "ततार 
तो णवान्‌, ater लङ्कां समाययौ | कथाविस्तरम्त वाकप्ोकोया- 
द्वदव्यः ४२। ४२। 


Mai दष्रासुरान इत्वा पुर दग्धा AAT’) AH I 


आगत्य रामाय खयं (२) न्यवेदयत तत्वतः ॥ २४ ॥ 

अशोकवनिकायां मौोतां दृष्टा "सुगान्‌ रक्षःकुमागाटोन्‌ 
त्वा पुर agi पुच्छाग्निना दग्धा aa wa रामं प्रति 
आगत्य रामाय ‘aq स्वमुखेन awa: ‘mazan’ नितरां 
बोधितवान्‌ । दि;म्वयम्पटमादरालिगयाचम्‌ i ४४। 

तदा रामः क्राधरूपौ तानाङ्कयाथ वानरान्‌ | 

तेः माङ्गमादायाम्तरं्च(र, पुरीं ART समाययौ ॥ ४५ ॥ 

क्राधरूपो' क्राधं रूपयति निरूपयति आतमना दशयति, 
तदमर । तेः साः Tei ममाययौ। fa maar - अस्तान्‌, एको- 
नपच्चागतः प्रवाग-मन्वान्‌, CHAT AINA: संहार मन्वान्‌ विश्वा- 


मित्रोपदिष्टान्‌ छगाश्वम॒तान्‌(*) आदायः ग्टहीत्वा ४१५। 


न भ म कनान्‌ > > =+ = 


(QQ), Feri (९) कग, च cama, 


जै ॐ 
| (०) क,ग, डः, मेः मार्दनाद्‌ा 
Ut) चत, माद्रमद्‌ यन्म, 


(2: क, छ अमुनाम ,; 


` दौपिकासदइिता | २२५ 


तां दष्टा तद्धोशेन साङ्गं य॒चम्रकारयन्‌ | 

FATS UVM AE AA तमा दवे ॥ ४६॥ 

दत्वा विभौषण नच स्याप्याथ जनकात्मजाम । 

अदा याङ्गखितां Heat खपुर तेज गाम सः ॥ ४७ ॥ 

ततः सिंदासनस्थः सन्‌ feast रघनन्दनः। 

धनुधरः प्रमन्नात्मा सर्वाभरण भूषितः ॥ ४८ ॥ + 

तामिति 1 ‘ara’ agi eer तदधोशेन' रावणेन are 
युम्‌ ARTI क्तवान्‌, कारितवान्‌ वानरेरितिवा। ‘qz- 
aa कुम्रकणः, (सहस्रा ्षजित्‌' इन्द्रजित्‌ मेषनाद्‌ः ‘ay 
कानर विभौषग्ादिभि + 1४ &।४७।४८ ॥ 

मुद्रां नमय याम्ये वामे तेजः-प्रकाशनम्‌ । 


धृत्वा व्याख्यान fata fees: पर मेश्वरः ॥ Be ॥ 

‘ava’ fat बाहो । ज्ञानमुद्रा, तल्क्तणन्तु, - 

““तजन्यङ्ग्टकौ सक्तावग्रतो हदि विन्यसेत्‌ । 

वामं इस्ताम्ब॒जं वामे जानुमूघनि विन्यसेत्‌। 

ज्ञानमुद्रा भवेदेषा रामचन्द्रस्य agar’ a इति ॥ 

वामे तेजः प्रकाशनं" धनुः धत्वा, यदा श्रकाशनं तेजः' 
पुस्तका ख्यमुद्रां त्वा वामसुष्टिः स्वाभिमुसी aar पुस्तक- 
मुद्िकाव्याख्यान-निरतः खितः । व्याख्यानमुद्रा तु,- 


ee ete । we ee tee 
an oo 
~~ ~ =~ ^ 


# कचिक्रित मूलपुलकं अषटचवारिश्स्ोकात्परं पञ्चमखण्ड gaia मचकाऽष्े 


जिन्यम | 


२२९ रामपूबंतापनोयोपनिवत्‌ | 


"दच्िणाङ्गषट-तजंन्या व ग्रलम्ने पराङ्गलीः | 
प्रसाय्य संहतो त्ताना TAT व्याख्यानसुद्रिका | 
. रामस्य च सरस्वत्या अत्यन्त प्रेयसौ war’ a दति ॥ 
ज्ञान-व्याख्यान पुस्तकानां युगपत्‌ AUT | धनुमद्रा तु 
"वामस्य मध्यमाय्न्तु तजन्यग्रे नियोजयेत्‌ | 
अनामिकां कनिष्ठाञ्च तस्याङ््टन पोडयेत्‌ | 
दशयेहामके स्कन्ध धनुमद्रेयमोरिता ' ॥ इति ॥ sen 
उद्ग्‌-दक्तिणयोः Va’) शचत्न-भरती धृतः | 
नमन्त श्रोतारमयतः स्याच्िकोणगम_॥ ५० ॥ 
way रामस्य । va इत्य छतचामरो दति पदनोपो 
eva, | तदुक्तम्‌, 
“say भरत-गनघ्नो पाश्बयोधूतचामयौ "1 इति 
यदा VE WY, व्यत्ययेन परस्म पदम्‌, छान्दसः NINA | 
‘ga’ स्थिरोभरूय तिष्ठतः । waaay wart रामेव्याष्या 
तरि शिष्यम्‌ ‘aaa: गुरोरग्र चरिकोणगं पूजयेदिति प्रकारः 


स्यात्‌ । अथवा भरत-गतघ्नो तवान्‌ रामः स्यात्‌ श्रग्रतो(*) 
8 ॥ ¢ sara 
हन्‌ मन्तच्च छतः स्यात्‌, क्तरि क्रः न लोका घो- 


निषेधः । ५०॥ 
भरताधसत BAT शवचरघ्नाधो विभोषणम । 


पश्चिमे SAT धुत्वा YAR स॒चामरम ॥ ५१॥ 


मी es Soe 


ES A a aap AR a IT जमो म्‌ at cis a > ~ न~ 


(१) ग, द. wr! (२) क, धरतनान्‌ रामभ्याग्रतो | 


दीपिक्रासश्िति।। ३२७ 


तद्धस्तो तालडन्तकरी चयस पुनर्भवेत्‌ । 
एवं परकोणमादौ खदोघ ङ्गेरेष संयतः ॥ ५२॥ 
भरताधः' रामात्‌ भरत-व्यवधानेन yar स्थापयित्वा(\) 
रामः aati .तद्धः' warara: ‘ay’ भरत-गव्रन्नो War व्या- 
ख्यान-निरतः faa इत्यमुषङ्गः । पुनस्त्राखः भवेत्‌; तेन एवं 
Wwe जातम्‌ इदानोमावरणान्याह, आदाविति! "एषः 
देवः “आदौ प्रधमावरणे “स्वदौ्घीङ्ग:' स्वस्य stale: रा० 
रौ Go Vo Tho रः इत्येते UTM: स्यात्‌ । ५१। ५२॥ 
दितीयं वासुदेबाद्ये रागरेयादिषु संयुतः | 
anes वायुष्ठनुच्छ सुग्रीवं भरतन्तथा ॥ ys Nt 
विभोषणं लच्छणच्च अङ्गदच्चारिमहं नम । 
जाम्नवन्तश् तेयु eH’) ततो धुष्टिजंयन्तकः ॥ ५४ ॥ 
विजयश्च सुराष्टश्च राष्टवद्न एव च | 
अकोपेो धर्मपालश्च सुमन्त्ेरोभिरावृतः(र) ॥ ५५॥ 
द्द दलमूले। ढतौयमिति। बायुपत्रादौन्‌ प्राप्य agar 
देवो यदा भवति, तदा ठकतौयं भवेदित्यथः। एते पूर्वादिष्वष्टसु 
maT पूज्याः । “Aa! अनन्तरं Qua.’ quaafed: एभि- 
राहतयेत्‌, तदा चतुथ भवति । शष्टिस्थाने खृष्टिरिति कचित्‌ 
पठन्ति i ददं दलाग्रं । ५२।५४ ५५। 


nn re eet rena, 


nod Ce A A EEE ० = 0 A DS मणा नक षीम मणिर 


~ । | [पी 
(१) क, ख, Wig! (२) क, ध, ङ, तय्‌ क्र । (३) च, सुमन्त्रस भिरावतः| 


२२८ सामप्‌बताच्नीयौ पनिधत्‌ | 
Os जि aie 
म दस्रटग्बङ्धि-घम्म् -रक्तषा-वरूणानिलाः (*) | 
इन्दौश-धातनन्ताश्च द शभिरत्वेमिराव॒ तः ॥ ५६ tt 
वह्धिसदायुधेः पज्या नलादिभि-८९) रनङ्कतः | 
वशि वामदेवादि-सुनिभिः समुपासितः ॥ ५७ ॥ 


पच्चममाह, सदसख्रटगिति । सहस्रटक्‌' इन्द्रः "धगमः" यमः, 
रत्तोवरुण-वायवः इति युक्तः पाठः। दन्दः चन्द्र; (ईजः 
ईशानः ; धाता" ब्रह्मा, स पृबशानयोमंष्ये पूज्यः ; अनन्तः 
शेषः, स निक्ति-वरुण्योमध्य ; ततो वङ्कः, ‘aerqa: इन्द्रा 
दयावुघः श्राहतः पूज्यः; तदायुषान्यक्रानि, qar-— 


वच्च श्क्तिदर्डमसिं पागमङूगक WTA | 
Wat चक्र पद्यभमेषामागुघानि watfes:” 0 दति, 


नलः नाम वानरः भ्रनलावतारः, येन ae: सेतुनेलसेत्‌ 
र्यत । आदिगब्द्वाच्यान्‌ नालाद्यान्‌ Wen earch 
aaa: | वश्ष्ठादिभिख हाद्गभिः सेवितः; तेऽप्यावरणे 
प्रूज्या इति भावः। तानपि वच्यामः; एतेन दशावरग-पस्तः 
ख्[चतः। ५६।५७ 


LOL A OT AS nS re ene ~ ~~न [च 
पी ` भच । re ee ee च wee ee न~~ nee aR ory: A eee ree 
- a - 
ve ro ग य 


(१ क, ग, ड, लतः मरना दुख्बङि धमा चो-वरणानित्ताः। घ, age ददशि. 
षन -रच्च[-वरुणाऽनिलः। (२) ग, नोलादिभि 


* ग, घः fafea-qaazy सर्प।मितद्न्यनन्तर पष्ट णषट-समाि-भषकं fax 
fg | 


` टोपिक्षासहिता। ३२९. 
एवमुदेशतः प्राक्त.) निं ETA चाधुना( | 
चिरेखापुटमालिख्य मध्ये तारद्यं लिखेत्‌ ॥ ५८: ॥ 


एवम्‌ ‘ENA, ASAI: पूजन प्रोक्ष , तस्याधना निह 
निःओेषतो देण उपदेशः क्रियते स्पष्टतरम्‌ धारण यन्तरसुप- 
दिश्यते, तदेव चाङ्गादि-देवता-सहितं मन्त्रव सद्ितं पूजनयन्त- 
मित्यर्थः । विधा रेखा “चिरेखा' तिकोणं, तस्याः ‘ge’ दयं 
षट्कोणम्‌ आलिख्य "मध्ये ' षटकोणमध्यं ^तारदयं' प्रणवदय 
सव्यवधानं लिखेत्‌ । uc । 


तन्मध्ये वौजमालिख्य तदधः साध्यमालिखेत्‌। 
दितोयान्त्च cag (र) षष्ठयन्तं साधकं तथा ॥५९॥ 
qua तत्‌पाश्रं लिखेदौजान्तरे रमाम । 
तत्‌ सर्ववं WMATA TAGS Sasa") ॥ ६० ॥ 


ama श्रादयवोजमालिख्य तस्याघः साध्य षटप्राप्तः 
थान्यतर-(*) (?) विषयमालिखेत्‌ | atest ? दि तोया-विभक्तयन्त 
भ © ~ ले = ey 
'तस्योद्धः वोजस्योद्ंभागे षष्ठो विभक्चन्त ‘arta’ वश्यादि- 
कारकः लिखेत्‌) क्रु कुरु इति वर्णदयं ‘aq’ वौजपाश्व 
Age वाम-दस्िणयोः लिखेत्‌। Aart’ वौजमध्यं साध्य- 
agua ‘cal Watt लिखेत्‌ । “aqua” बोजादि 


te ee ee ee a १ 10 


(१) क, घ. प्रोक्तः (र) घ,वाधना। (र)घः fama च Aas । ` 
(४) च, वेषटरच्छ(दु-वुहिमान। (४) षड्त्रत्यथ।न्यतर | 


( ४२ ) 


— ng RE RR ENTE ST ci ET क 9 क क A TT 


२१० रामपरबतापनोयो पनिषत्‌ | 


quai’ पूर्बोक्ताभ्यां यथा afed स्यात्‌, तथा लिखेत्‌ । 
बेवैदिः, तदान्‌ लिपिविचक्षणः । ye i ge | 


 दोर्धभाजि षडखेषु लि खेदोजं इदादिभिः। 
RMIT रमा-माये ATA ऽनङ्गमालिखेत ॥ ९१॥ 


दोंति। `षड्खेषु' षटकोणेषु "छदादिभिः' सह, wala 
नमः इत्यादि-जातिसरहितं मलस्य att लिखेत्‌ । कोटग - 
ais? ्दोषभाजि' दौर्घान्‌ भजति awte दीचभाजि 
रडदीषयुक्ञमित्यथः । कोणपाश्व चरिकोण-ग ण्डेष॒ रमावोज- 
मायावीक्ञे लित्‌ (तद्रे कोणा “अनङ्ग” कामबोजं 
लिखेत्‌ । तेषामुहारो यथा- 

“'वान्त(*) वह्कि-समारूढं वामनेवेन्द-संयुतम्‌ | 
वोजमंतच्छियः प्रोक्त चिन्तारब्रमिवापरम्‌ ॥ 
नकुलोगोऽग्मिमारूटो (र) वामने तारैचनद्रवान्‌ | 
ast तस्याः समाख्यातं सेवितं सिदिकाङक्िभिः ॥। 
रहा भूम्या समासोनः(२) णान्तिविन्द्‌ -समन्बितः । 
वौं मनोभुवः प्रोक्त जगचखय-विमोहनम्‌” uv इति । ९१ 


क्राधं काणाग्रान्तरेषु लिख्य मन््रयभिता गिरम । 
वृत्तय GBIF सरोजं“) विलिखेत्‌ खरान्‌ ॥ ez 


॥ प्रं et 2.1 


~ अ~ ^~ त ज ee 


SAS = क-म. षो 


(९) ख, चाक । (र) क, THM मास्गे। ख, न कुरौषोऽग्निमारूढो | 
(२). SAW भयासमारनः। (४) च, सजे | 


elfantafeat | २२९ 


~ 


के सरव्वष्टपत्रेषु(*) वर्गाष्टकं तथा(९) लिखेत । 


‘\ 


तेषु मालामन्त-वष्षां न (२ fafarag fen (“स्या ॥६२॥ 


\3 


क्रोधमिति । क्रोधः" इङ्ारः “चु क्रीधवौजं कवचम्‌” 
इति लच्छीकुलाणषे । तं क्रोधं को ण्रेषु कोणान्तरेषु च ‘few’ 
लिखित्वा श्रभितः' परितः ‘fax’ सारस्वतं वौजम्‌ एेभिति 
लिखेत्‌ । awad षटकोणस््ोपरि एकं gd, मध्ये चैकं, पचार 
चैकम्‌, अ्रषटपत्र-सहितं ‘ads’ कमलं विलिखेत्‌ । स्वरान्‌ 
Hate च दिशो शिखेत्‌। अषटपतरेषु(५) खरोपरि वर्गा्टकम्‌(र) 
क-च-ट-त-प-य-ग-लाख्यः लिखेत्‌! ag wee वष्यमाश- 
मालामन्त-वर्णन्‌ षट्‌ संख्यया विलिखेत्‌ i ६२।६९२ i’ 


अन्त VMAs पुनरष्टदलं लिखेन । 
तेषु नारायणाष्टाण (°) लिखेत्‌ तत्‌ HHT") रमाम्‌॥ ६४॥ 


अन्ते' चरमपत्रं पञच्चात्षरान्‌ तावताभेवाविटल्ात्‌ | "रवं. 
पूबाक्त-ठत्तत्रयं साषटपतच्रमिव्यादि-माभण युनरषटदलं लिखेत्‌, 
‘ay दलेषु नारायणस्य ब्र्टात्तरम्‌ Si aw नारायणायेति 
प्रत्ये क-भेकेका्तरं लिखेत्‌ | 


LT आक > + a ee 


a EI ATE FO me 
QE Gane trae ee ee — । 


(१) क, ग, ड, च, HVC खाष्टपतवे च। 


(र) ग, च, वमाटकम्या। (द) ग, च. ATMA ara | 
(४) ग, faferagfa । (५) @ Buggy च। 
(६) क, वण्णाषटकं। (9) च, नार्ाथगाष्टाकान्‌। 


(c) क. स्व, निल्निमेत । कृसर । 


222 रामपबतापनोयोपनिषत्‌ é 
केसरेषु ‘cai Mas लिखेत्‌ x 1 ६४ ॥ 
तदरिद्ादशदलं विलिखेद्‌ दाद शाक्तरम्‌ | 
aat नमो भगवन वासुदेवाय इत्ययम्‌ ॥ ६१५ ॥ 
aafe’ तदुपरि erence पद्मं विलिखेत्‌ । दादगाक्षर- 
are, शरां नम इति । श्रयं erent ज्ञेय इत्यथः । et 
AAA केसरेषु वृन्ताकारोण सं लिखेन । 
तद्विः षाडशदलं विलिखेत्‌ केसरे,\) हियम ॥ en 
THA नति-संय॒क्त दलेषु दादशासरम । 
तल्घन्धिध्ीरजादोनां मन्त्रान्‌ मन्त्रौ समालिखेत्‌ ॥ co tt 
ea लु 2 ay लिखेत_ सम्यक्‌ तो वदिः। 
. आदिक्तान्तान्‌' भकारादि-स्षकारान्तान्‌ ठत्ताकारेक(र) नतु 
वषम्येण प्रतिकेसरं चतुरषतुरो लिखित्वा अन्तिमे wafa(®) 
aaa: ‘fea मायां, ‘ad’ दुं ‘qq’ फट "नतिः" नमः ae: 
(दलेषु षोड़गस प्रत्येक मेकेको वणः "तत्‌ सन्धिषु" dena. 
सन्धिषु, ैरजादोनामिति । शूरः वायुः, aan WANA, तदा- 
* दौनाम्‌ भ्रावरणोक्तानां षोडशानां स्वायाल्लरादटौनि ऋकार 


ee AO ty "५० erat 
~~. ~ => = 
भ ज te gir pattem ज भमन 


Sealine ee 


* [| खखदित्यन ४ ६ | क ज । 
ale शिखदित्यनकरः “दभर पं fafa पे षः“ इति पाठो दोपिक। 
Gea वियत; परक, दशाचरपदस्य मृकेऽवि । 
7 खममवादमौ पामे 7 
“i id Bt Ofewrag 


(९) क, च, रिस्‌ केषर । (९) छ, fafearerty | (१) क, सत्येति | 


` Afaarafeat | २२३ 


fae -सदितानि षोड्-वोजानि, sree त्वमिति, ्रकोपस्या- 
प्यमिति, चष्टे ध्धपालस्य मिति, uzatae ऋमिति, वोजा. 
. fa, चउकारसमृचितानि इनुमतो मिनि, सुग्रोव-सुराष्रयोः 
खमिति, भरतस्य मिति, विभौषण-विजययोहं मिति, wena 
लमिति, गभमहेनस्य मिति, जाम्बवल्जयम्तयोर्जमिति, सतै 
तानि gee घोडश-सश्धिस्यानेषु लिखेत्‌ | 


दा्चिंशारं मदापदां(९) नाद्‌-विन्द -समायु तम ॥६८॥४ 
विनिखेग्मन्त्‌-राजार्णोन मेषु पत्रेषु aaa: | 
ध्यायेदष्टवखडन कादश शद्रा शच तच वे ॥ ६८॥ 


नादेति । ‘are’ aire: ‘fares चन्द्रः, ताभ्यां प्रान्त 
श्रह्धितम्‌ । यहा नाद्‌-विन्द्‌ -समायुतं यथा स्यात्तथा 'मन्तराजा- 
aia’ नारसिं्टान्‌ सविन्द्कान्‌ लिखेत्‌, 

ध्यायेदटवस्‌निति । ते यथा'- 

(ga wre dae श्रापचेवानिलोऽनलः। 

naa marae वसवोऽष्टौ प्रकौत्तिताः”॥ इति, 

र्द्रानिति। ते यया, 
‘arama ware गिरिशख महायशाः! 
सजेकपा दहिव्रप्नः (र) पिणाकौ चापराजितः ॥ 


rennet EI ELL LT TLS SAS AE [० 9 1 ररणीते 


(x) ख, महाचक्र | 
^ ‘Quay s 
# कचिद्धितभूलपुसतके एव समायुतभित्यननरं सप्रमखठ-समातनि-मू ग set 
विष्ये, मन्यन | 
(२) way: ख, यभ्यः। 


२२४ रामप्‌बतापनीयौ पर्निषत | 


भुवनाघोशखरयेव कपालो च विशाम्पतिः। 
स्थानुभवथ TEI’ TAR Ie, 
महायशा विशाम्यतिरिति fattest । € ६।६७।६८।६< ॥ 


द्ादशेरनांञ्च धातार वषरकार्च तदद्दिः। 


भृशं वञ्च टना य रेखा ्रय-समन्वितम्‌ ॥ ७° | 
‘xara’ Gata ; ते यधा, 

““धाताय्येमा च मित्रश वरुणोऽ णो भगस्तधा | 

इन्द्रो विवस्वान पूषा च पथन्धो द्मः wa: 
ततसू्वष्टा ततो विष्णुरजघन्यो जघन्यजः'› ॥ 


ee न्क 


पी पणी वय षि भि 2 ee ee ee A । ---* ~+ ~~ =) ¢ we ee क 


^ प्रन्यान्तग्य aya नामाग्नराजि sway | तद्यया-- 
अजेकपादखिव्रभ्रो विरूपात्तः सुरश्वरः | 

जयन्तो बङुरूपख्च जाम्बकोऽप्यपर! लित. | 

Freee साविनो दो दद्रा एमे छनाः। एति. जराधरः | 
“अजेकपाद्‌ इवरषुस्व्टा सुद्‌ ख वर्य ताम्‌ | 
aug पुज विश्वरूपो मदातपाः | 

VWY बडरूपद्च वाष्वकषशापराजिनतः। 

टषाकपिख्च wary कपटी रेवतशथा | 

एकादशेते कथिता खद्‌ स्तिभुवमेशचराः'' ॥ 

दमि गर्डुपुरारूम्‌ | 

“सजेकपाददित्रधो विकपाचोोऽय दैवतः ; 

रद्ध वङ्रू्पय वाम्बकयसुरश्ररः, 
माविचञश्च जयन्त पिणाकौै चापराजितः | 
एत्‌ कट्‌ गमाष्याना एकादश MATT. | 


दनि म मापराणन्न, 


 दीपिक्षास{हिति।। २३५ 


इति दादश । घातारमिति, घाताः प्रथमादित्यः; भ्रयन्तु 
वषट्‌कारस्य विशेषणम्‌ yaaa वषर्‌ जारो हिदानाथः, दानेन 
लोका धौयन्ते इति वषट्‌कारो धाता भवति) भ्रवादि-वषट्‌- 
कारान्तान्‌ Ela पत्रेषु न्यसेत । ततो वहिर्भागे “भूग्टह' 
मूपुर ; तल्लत्त णन्तु, “yal चतुरस्र सवखकं पोतञ्च(९) इति। 
AY IANS, कोणेषु शूलाय च | AMAA णन्तु,“ चतुर स्र-सम्पा त- 
रेखाः सम्बद्ययाष्ट-वखाणि Fat’ (९) इति केचित्‌ । सम्प्रदाय- 
faze चतुरस्ररेखाख्वेवाटवच्ाणि कार्य्याणि इति वद्न्ति । 
स्वरूपन्तु अन्योऽन्याभिसमुखतमाजिचक्र रेखादहयं परस्पमर-सम्बह 
परस्पर सम्बहमधोरे खाहथ-(र) मिति केचित्‌ | रेखेति । सालिक- 
दाजस-तामस-भेदटेन | ७० ॥ 


दरारोपेतच्च राश्यादि भूषितं फणिसंयुतम्‌ । 

एवं मण्डलमालिख्य तस्य fea fafea च ॥ ७१॥ 
नारसिंदच्च वारादं लिखेन्मन्त्‌ दयं तथा। 
क-ष-(*रोफानु्यचन्द्‌ -नाद-शक्तयादिभियुतः ॥ ७९॥ 


हा रोचेतं' मण्डपवत्‌, राण्यादि-भरषितः ज्योतिख्क्र-विरा 
fax परितो राश्यादि स्थाप्यमित्यधः। yatta गलाद 


ee at net कध = 9 


(९) क, 'भमश्चतुरख वज क पोमश्च दति। (२) ख, चतुरख Wear: सव- 
arraasife ) (३) ख, परस्यरसम्बद वज TUTE मध्यरखाद्थ। 


२२६ रामप्‌ बतापनौयो पनिधत्‌ | 


agifaam भवति)! gfadqa’ फण्णिना शेषेण तमिति 
ने स्यम्‌ i * 

` faq नारसिंहः विदित्त्‌ वाराहं लिखेत्‌) नारसिदमुच- . 
afa, कषेति । क-ष-योगं चः, तती रेफः, ततः “AFAF? ओो 
कारः (र), दन्दः अनुस्वारः Carey श्रमुखारानन्तरो aqfang: 
कांस्य-चरमघ्वनिनिभः, ततः “क्तिः मन्त-सामच्यम्‌ ; ब्रादि- 
शब्दात्‌ ब्रह्म शान्ता ख्यं, षौ मिति( ) रूपम्‌ । ० १।०२ ॥ 


यो नृसिंदः समाख्यातो य्रद-मारण-कम॑णि(९ | 
अन््यार्धोश-य तो विन्द्‌ नादै.(* वीज सोकरम्‌ ॥ ७२॥ 


अस्य स्वातन्धामाद, यद्ति। "प्रह-कणि' भ्रूतादिविमो- 
चरे, ‘acy कश्चणि'-शव्र-खयादो | अस्य ऋयादिक यथा,-- 
Cofacfaa गायतो च्छन्दः योढृद्धरिः प्रभुः । 
देवता दौर्घयुण- वौजेने वाद्ग क्षयेत्‌ BUT । 
+ © (> > % [य्‌ 
ध्यानं सर्वस्य Saas प्रजपेग्ममुम्‌(*) । 
तदशांशं इते सम्यक्‌ VATA: पायसे; Wa: । 
अर्चा-होमादिकं सर्वमस्य पूबवदाचरेत्‌ | 
मन्तराजवटेवास्य प्रयोगानपि साधयेत्‌ | 
क्ञेखा-सम्पटं केचित्‌ सद्धिरन्तं aging” ॥ इति । 
„ कचिद्िल-दपिकापुस्तक एव लबद्यमित्यमकरष्‌ एटमश्ष्डसमाभनि-मचकोऽदहो 
विद्यत, नान्धव | ` 
(९) क, Were! (२) ख, ahah | (र) ग, प्ररसारक्कभ्रखि। 
५) म, ्न्त्याचंगयनो विन्दनादे;। घ, अत्याघाश्ययुनो विन्द्‌ “mat | 
च, HUG afanfex are: | (५) AS | ` 


"दोपिकासद्िता | ३३७ 


वाराह मन्तसुदरति, अन्त्य दतिः । “अन्त्यः केवलमाटशा- 
“reat हकारः श्र्घोशः' उकारः (९) तेन युतः, “fread 
 विन्द-नाद-गल्यादिभिरपि युतः। सौकरं BATHS वर्मी 
त्मकम्‌ | 92 ॥ 


द्र ञ्वाच(९) रामस्य मालामन्त्तोऽधुनेरिता(२। 

तारो नतिश्च निद्रायाः समतिर्मेदश्च कामिका ॥ ७४॥ 
सद्र ण संयुना वह्िमिधामर-विभषिता | 

दौषा (* क्रूरयुता ज्ञादिन्यथो दीर्धा समानदा ॥ ७५॥ 
सधा क्रोधिन्यमोघा a) बिश्वमप्यथ मेधया ।, 

युक्ता दां ज्वालिनो च Aa) Beira ॥७६॥ 
सप्रतिष्ठा, wife त्वकच्वेलः(*) प्रोतिश्च सामरा 
ज्योतिसतोच्णापि संयुक्ता शवेतानुखार-संयुता ॥ ७७ I 
कामिका-पच्चमो लान्तस्तान्तान्तो धान्त TITAS) | 

स सानन्तो(^*) SATA वायुः छच्छमयुतो विषः ॥७८॥* 


ore ie 


ee ee 


(१) ख, ऊकारः! (२) च, WHET । (३) च, ऽधनेरितः। (४) घ, दोषात्‌ | 
(४) च. करोचिन्यथामौषा। (६) क, ग, weet! (७) ग, सप्रविष्टा। 
(८) क, ग, त्वक्‌ चलः । (€) ध, इत्यपि। । (१०) ग, घ, Waray ¦ 
* afefeaqaqaa एप बिष इत्यनन्तरम्‌ अष्टम-खष्डसभासि aaa चिङूमस्ि, 
त) 
( a2 ) 


९३८ रामप्रबेलापनीयो पनिषत्‌ | 
कामिका कामिका-रुद्र-यक्ताथोऽथ स्थिरा स ए८) । 


दशाक्तर-राममन्त्र-वौोजमाह, इदहारच्चाव रामस्येति | 
रामस्य दशाच्चरस्य ‘eet इस्तका र-विन्दुसहित हकार वोज: 
जानोयात्‌1 तच्चात्र वाराहवोज-समोपे लिखत्‌) दथा्तरो 
यथा,- 
''जानकोवल्लभायाथ भवेत्‌ पावक-वल्लभा | 
इमादिरेष कथितो राममन््ो दशास्षरः'॥ इति | 
मालामन्लोऽधनेरितेति । रामस्य इत्येव । अधना रामस्य 
मालामन्वः ईरिता, लट्‌, श्रद्यतनऽपि छान्दसः | रिष्यते कथ 
यिष्यते (र) | 
‘ara. ‘waa 'नतिः' नमः we: निद्रायाः भकारात्‌ पदा 
‘afa’ गकारः । प्रणव-कलास प्रायेखोतानि नाभानि। wa 
स्वरानुह्तौ प्रथमत्वादर्कारो Alwar: । मदो धातुः" वकारः 
'कामिका' तकारः, सा FSW एकारेण, एकादशत्वात्‌, संयुता 
` सहिता; तेन भं नमो भगवते इति सिम्‌ । 
‘afe. रेफः Sar घकारः, सा ्रमरविभूषिता' waz: 
उकारः, तेन "विभूषिता" भोभमाना ; तेन र इति सिम्‌ । 
‘Sal कला नकारः ‘sata अनुस्वारेण संयुता न, 
‘mifea? दकारः, श्रयो भ्नन्तरं दर्घाः नकारः, सा 


नी वि ee TERT 


नि 


TS ~ चे “rare कि, 
TY 


(९) क, युक्काथोऽप्यस्िरोया । म, युक्नायैप्यख्िरा aay; च, य काषोऽपि 
स््िरासर। (र) क, कथिते, ख, कथाने। 


दौपिकासशिता। २२९. 


समानदा' मानद्या कलया प्राकारेश सश ae AAT, ‘aur 
यकारः; तेन नन्दनाय इति सिद्धम्‌ | 

क्रोधिनौ रेफः अमोघाः wart) waa चेति gat: 
पाठः, प्रणवकलासु अनन्तायाः चषकार-कलात्वात्‌, कौयादिष्व- 
मोघायाम्तत्‌सव्वाक्तर-कालकलात्वाञ्च | “विण्ठम्‌" ओकारः, “अपिः 
अथ, मेधया घकारेण gar ‘stat नकारः "ज्वालिनी afe- 
कला वकारः सा ‘age सुच्छेण ओोकण्ठादि-ठकलीयरूपे 
saran(’) सहिता ऋत्यरूपिणौः सत्यः प्रणवकला शकारः, 
सप्रतिष्ठा" प्रतिष्ठया आकारेण सहिता ‘arfed? दकारः 
` त्वक्‌ ` यकारः; तेन रत्चोघ्न-विशदायेति सिम्‌ । 

waa’) मकारः fa’ घकारख "सामराः सोकारा, 
“ज्योतिः' रेफः Ahan पकारः -श्रग्नि-संयुक्का' रे फसं युक्ता “श्वेता” 
सकारः `अनुखार-संयुता' सानुखारा कामिका aga’ तकार- 
पञ्चमः(२) नकारः (लान्तः' वकारः 'तान्तान्तः' तस्यान्तः यकारः, 
तस्यान्तो दकारः वान्तः" नकारः, सः सानन्तः"(*) अनन्तेन 
आकारेण सहितः (दौषंखरेण' warty युतः ‘arg: यकारः 
aw इकारेण युतः “विषः मकारः "कामिकाः तकारः, 
UA: सेव ‘ASW एकारेण युक्ता, “थो अघ' अनन्तरं “सिराः 
जकारः, ततः सः, सकारात्‌ पर एकारः; तेन मुर-प्रसनत्र- 
वद्‌नायामित-तेजसे इति सिचम्‌ | 


। "पमे nm णी व प ok म 1 


(५) ख. The दकारण । (र) क, छेः | (२) क, तकारात्‌ Wea: | 
(3) क, समानकः | 


२४० रामप्रूबलापनीयो पनित । 


तापिनौ दोधयुक्ता भूरनिलोऽनन्तमोऽनलः ॥ ७८ ॥ 
नारायणात्मकः कालः Hast विद्यया य्‌ तम्‌*) । 
पोता रतिस्तथा लान्तो योन्या युक्तोऽन्ततो नतिः ॥८०॥ 


अत्र सन्धिनक्ाथः। (तापिनौ बकारः दौर्घयुक्षा aq? 
लकारः, अनिलः" यकारः; तेन बलायेति । ‘aa’ जा 
कारगः अनलः, रेफ, "नारायणः" श्राकारः, तदढामकः ‘are’ 
मकारः, प्राणः यकारः; तेन रामायेति सिम्‌ “qa? 
वकारः विद्यया" इकारेण ‘ga’ सहितं, “ar षकारः, रतिः" 
शकारः, तेन Yar संयुता, ‘area’ वकारः योन्या एकारेण 
ya, तेन विष्णवे इति सिम्‌ । “अन्ततः अन्ते नतिः" नमः 
शब्दः 19 ४।७ ५।७६ 1991७ ट ।७९।८० ॥ 


सपनचत्वारि AUT गृणन्तः सगृणः BAA") | 

राज्याभिषिक्तस्य ae रामसोक्तक्रमाल्लिखेत्‌ ॥ ८ UN 
रवं सप्तचत्वारिंशत्‌ “sre? वर्णः(९) । 'गुणान्तः सगुणः 

स्यम्‌ स्वथं सगुणोऽपि भकानां ‘quay ayaa: 


माचचदत्वास्‌ । अरवा, “Qua वौजचयान्तः सगुणः" वौज- 
लयादरिः। तदुक्तम्‌,- 


ष भक 


SE TRS eee rete 
जन Se 9 ~= Oe ctrre 


tie ग्न 
[प री ES hee _ 


(१) ख, ga) (२) च, स्परयलारिणदरणा TU: खगण सत्व यस्‌ | 
(२) क, सप्रचलारि गदा मालामन्तः अगो वर्श. | 


दौपिकासदिता। ३४१ 


५तारकं(र) कामवौजेख GUE प्रजपे दमुम्‌ | 
 शिरस्याननवक्ठी (र) wag सि्येऽपि च ॥ 
MaMa गण्डयो रोष्टयोरपि। 
दन्तयोरास्यदेशे च टाः-पत्‌-सन्ध्यग्रकेषु च ॥ 

कण्ठे इदि wary aaa पृष्ठदटेगतः। 

जठरे चाप्यधिष्ठाने गुद aq प्रविन्यसेत्‌ | 

सप्त षट ANT षड WAHT: षडङ्गकम्‌ + 
उच्रिद्र-नोलकमलामलकान्ति-मल- 
चापासि-बाण-करमम्बज-पचनेम्‌ । 

पोताम्बर fa तसुधा-मधर मुरारि 
सञ्िन्तयेम्मियिलराज-सुता-सहायम्‌ tt 
जपेहादशण-लक्षश्च ध्यात्वेवं विजितेन्द्रियः | 

विस्वं : फलः प्रसूने पत्ेस्तिमधुर-्तेः | 
WITT YHA पयोऽवेन सिताम्बजेः | 

होम दशांशतः FATA तथा aaa तपं शम्‌ (र) ॥ 
प्राक्‌ प्रोक्त पूजयेत्‌ NS Garg वाद्देवताम्‌(५) । 
प्रथमाङ्ग रतिः प्रोक्षा(५) सप्तमो ज्या aatfcar a 
SHU भरतच्ेव WATT CARAT | 

सुग्रौवः aya: प्रोक्षः oe उको विभोषणः ॥ 
APS: VHA: प्रोक्तो नौोलोऽषटम उदातः | 


~ rs ee ae ~~ ~ न~ ~~ = + क ~ क भ = ~ eee = + = os क “ors ona as a, wn [ण 


(९) क, मारवा | क, तांखन्‌ | (र) क, शिरिख्यानवयक्गं च। 
(द) ख, स्ेप्रतपेशम्‌। (४) ख, gra वे वाश देवनम्‌ | 
(५) क, प्रथमाङगवितिः प्रोक्ता | 


२४२ रामपुबतापनीयो पजिषत्‌ | 


नारदश वशिष्ट वामदेवस्ततोयकः( ) ॥ 

जावालो MIAH भरहाजोऽथ कश्यपः | 

arenfearva: प्रोक्तो लच््ोखाथ सरस्वतो॥ 

रतिः Wha: कौ्ति-कान्तौ तुष्टिः gfefear: क्रमात्‌) 

afes यन्त-विजयौ सिडायः कायथ-साधकः॥ 

अभोक्चैव waa’) योवत्‌सद् गदा तथा t 

पाञ्चजन्यः कौस्तभाख्यो वनमाला च दच्तिणे ॥ 

उत्तरे चक्र-पद्चे च MIF TIT TSWANA | 

पिमे षशच-गरुड्-धन्मपाल-सुमन्वकान्‌ ॥ 

इतयक्क्रमादेकेकस्मिन्‌ षट्‌ षट चन्ये पञ्चेति क्रमेण श्रस्योः 

दारो(र) पन्य वाप्यकः । 

Tt नमो भगवते ब्रूयाचचतुध्यो रघनन्दनम्‌ । 

रत्तोप्न-विशदायेति मधरादि समोपयेत्‌ 1 

प्रसत्र-वदटनायेति पञस्चादभित-तेजसे | 

बलाय पञाद्रामाय विष्णत्रे तदनन्तरम्‌ ॥ 

प्रणवादि-नमोऽम्तोऽयं मालाममुरदटोरितः॥ ८१५४ 


इदं सव्वात्मकं यन्त॒ प्रागुक्त्टषि-सेवितम । 
सेवकानां मोक्तकरमायरारोग्य-वड्धंनम ॥ ८२ ॥ 
अपुचिणां पु दच्च asa किमनेन वै | 

प्राप्नवन्ति रणात्‌ सम्यगच waifearata ॥ as | 


[1 


(९) ख, लतोमयः। (२, ख, पवां) (र) क, अवोदारः। 


~~~ कन न ^ नल ay 


LE I ne TN 1 11, क eee: eee 
ALERTS ota TN 


. Afwatafwat । 282 


“सर्वास कम्‌' जैलोकयमय orga’ पूरब चार्यरक्तम्‌, ‘aaa’ 
saa, “धर्मादिकान्‌ ध्ाथ-काम-मोक्तान्‌, ` धर्डम-त्नान-वेराग्ये- 
ष्वव्थाणि वा, “श्रपि' शब्दात्‌ अररिमादि-सिदिरपि। ८२।८२.॥ 

Te रस्यं परममोश्वरोणापि दुगमम । 
va) यन्त` समाख्यातं न देयं प्राने जने ॥ इतिश 

“$ ण्वरेण' सर्व्वशक्षिमतापि उपदेशं विना द्द्गंमम्‌” अग- 
म्यम्‌। इति शब्दो यन्ताभिधान-(र)समाप्तो । ८४ ॥ 

भूतादिकं शोधयेद्‌ दारपूजां Heat TATA: 
प्रसन्नः | 

भूतादिकमिति। ‘qa एथिव्यादौनि पञ्च sf आदिः 
शब्दाग्महदशृष्यारादि, aq “गोध्येत्‌ः आमनि विलापयेत्‌ । 
भ्रूतश्डिः प्राणप्रतिष्ठाया माटकान्यासस्य चोपलक्षनम्‌; भ्रूत- 
शरिप्राणप्रतिरे माढकान्यासच्च ङु्यौर्दित्यधः । तत्‌ करण- 
WAT CM, — 

wage ततः कुात्तत्‌प्रकारोऽधनोच्यते | 
पादादिजानुपयम्त WT सवस्वकम्‌ ॥ 
aga पोतवणं ख भुवः स्थानं विचिन्तयेत्‌ | 


नड 


॥ कचिद्धितम्‌ पुस्तकं, दौपिका-पु्तकद्ये च, tfa शब्दात्‌ पर नवमष्वश्ड- 
walfa-gemtset विद्यते, (१) च, इदम्‌) (२) ख, यन्लविधान-। 

† प्च tanfe 'योममर्््दु-खंयुतम्‌' tan स्व ` ख चिकित दोपिका- पुण 
मास्ति) क विश्िति--दोपिकापुष्तकं विद्यमानमपि शदिषिरद्ितम, अनराकारा 
खष्डित्च | वरं एङधियेधान्नानं छता । खष्डिता अष्टासु पन्या क रोव्वणयप्राप्ततया तयैव 
स्थिताः। 


Tee ee oe 


rr nee = ee eee 


२४४ रामण्बतापनौयो पनिघत्‌। 


जानो-(८९) रानाभि चन्द्रादनिभं रामेगा(९) नान्तम्‌ ॥ 
शुक्तवगं म्ववोजेन युत ध्यायेदपां स्थलम्‌) 
नाभितः aus त्रिकोण THAT AA ॥ 
स्ववोजेन युतं ०००० ASM मण्डलम्‌ | 

क.र्ा द्भ्त मध्य-पय्यम्त कष्ण WANA मण्डलम्‌ ॥ 
षट्‌-कोणं विन्द्भिः षड्भिय॑तं वौजेन चिन्तयत्‌ । 
भ्मध्याद्‌-ब्रह्म-रन्धान्तं THA ध्वज-लाञ्कितिम्‌ ५ 
waaw ` स्ववोजेन युक ध्यायेव्रभम्तलम्‌ | 

एवं ध्यात्वा पुनस्तानि yah प्रविलापयेत्‌ i 
एथौमस्‌, च ला (२) ast ate वायो समोरणम्‌ । 
प्रविलाप्य तथाकाशेऽप्याकाशः प्रकतौ aa: ॥ 
अपर ब्रहमरूपां तां मायाशक्ति परासमनि। 

इत्थं समस्तदटेदादि-प्रपञ्च' परमाग्मनि ॥ 
प्रविलाप्य पर ब्रह्मङूपस्तिेत्‌ कियत्‌-सणम्‌ । 
पनरुत्‌पादयेष ह पवितं परमासन; ॥ 
गब्दव्रह्मासिका जाता प्रलतिः परमासन ¦ । 
अजायत जमस्मातुराकाशं ०० ० ० ० | 
नभसोऽभित्र oo =° °| 
समोरणादभद्किर्वङकरापम्तत ००० | 

सख 'यमभ्य।ऽपि भूतेभ्यम्तेजोरूपं कलेवरम्‌ | 
ट्वतायाधन योग्यमृत्‌पव्रमिति भावयेत्‌ । 


- ऋ a ~ ४, ~ Re hap न Oe PTE को पा जर्मन = 


र | | 
^) क, अन्घा- | (२) क, रायमन | (5) क, ara, 


दो पिकासशिति। २४५ 


तस्मिन्‌ देहे परामानं सव्वंन्न' सवश्क्तिमत्‌ । . 
समस्त-देवतारूपं सव्व मन्मयं शुभम्‌ | 
आत्मरूपेण देहे खे बोजभावेन तिष्ठति | 
इत्येषा भावना सुख्या भूतशचिरितौरिता ॥ 
ग्रथवान्य-प्रकारेण श्चरूतशुदिविंधोयते t 

THA ARTA जानता लं सुगोभनम्‌। 
रेष्व्याटदल्चैव परं ब राग्य-कणिकम्‌ । 
wae waa ध्यायेत्‌ प्रणवेन विकागितम्‌ | 
कत्वा तत्‌कणिकासंस्य प्रदौपकलिकाक्ततिम्‌ | 
मुषुम्गणा वत्मना तच्च परमातलनि योजयेत्‌ | 
सो गयुक्रेन विधिना aise मन्तेण साघकः। 
तत्रैव मवतच्चानि विलौनानि विचिन्तयेत्‌ | 
पुरुषाभं ततः पापमनादिभव-सचितम्‌। 
ब्रह्मदत्या शिरस्कच्च खणस्तयं भुजदयम्‌ | 
सुरापानष्दा युक्त गुरुतल्प-करिहयम्‌ | 
तत्‌सयोगि-पद्‌ दन्दमङ्गःप्रत्य पातकम्‌ | 
उपपातक-रोमाण रक्त-ग्मश्रु-विली चनम्‌ | 

खड ग-चमम-घर HW Fa दक्षिणतः स्मरेत्‌ ly 
ततः संशोधयेदेह पूरकादि-क्रमेणवे। 
विधाय प्राणसंरोधं वाय वौजेन वायुना | 


व ome <= ~~ शन क ~~ ~= ee ० 290 ~~~ क क. —_ [ए १ | (eee ~~ 
‘a ” ~ ee ree [0 [ [7 1 ~+ ~= ~ od 


^ खड ग-चर्मधर पापमङ्ग,छ-परिमाश्कम्‌ | 
अधोमख goad वामकुचौ विधिभायेत्‌। 
दति प्राणतोभिण्षां राघवभट्धतः पाठः | 


( 38 ) 


(= 


२४६ 


रामप्रबतानौयो पिवत्‌ | 


वह्किवौजेन तेनेव सन्दषेत्‌ सकलां तनुम्‌ | 
भस्म तदृघ्राशमागण निगतं चिन्तयेत्‌ qt: | 
ततो वभिति वीजेन ्ञावयेत्‌ सकलां तनुम्‌ । 
aaa fauna रदे देवतोपासन-क्षमे | 
श्रमजोवादि-तल्वानि Quara प्रापयेन्ततः | 
्रामानं हदयास्नोजमानयेत्‌ परमाकमनः। 
Suna विधिवदेवावश्यं विधौयते | 
भ्रूतश्दि-विदोनेन कता प्ूजाभिचारिका। 
विपरोतं फलं दद्यादभक्तया Gast यथा | 
भ्रूतश्चि' विध्येयं ततो वे स्थापयेद्‌ स्न्‌ | 
पाशाष्कुशेन पुटितां शक्तिमादौ समुश्वरेत्‌ | 
यकारादि-सकारान्तान विन्द-मस्तक-लाच्ितान्‌ | 
तदन्त SRCA प्रान्ना Blanes -सयुतम्‌। 
ततो हस-परालानौ ततोऽसुष्य(*) पदं वदेत्‌ । 
प्राणा दति वदेत्‌ पञ्चादिह प्राणास्ततः परम्‌ | 
श्रमुष्य जोव इह तु सितोऽमुष्य पदं aa: | 
सवन्द्रिया ्चसुच्यान्ते वाङूमनचक्षुरन्ततः | 
खोच-घ्राण-पटे प्राणा इहागत्य सुखं चिरम्‌। 
faery: ga प्रत्यसुष्यपदं (र)बधः | 
पाश्याद्यानि प्रयोज्यव प्राणमन्त समुदरेत। 
रह्मधिरस्य च्छन्दस्त विराट्‌ प्राणस्त देवता | 
प्रणवोऽभ्निबंधूर्वीजं क्तिरक्ता मनोभिभिः। 


(९) क, sam) रवं सवेन | (२) क, प्रत्य मृणयपरं | 


` दौपिकासहिता।. Rye 


शिरो-वदन-हद्गुद्य-पाद्‌-एछादि(\) faa । 
अमुष्येति Tears साध्यनाम ससुचरेत्‌ | 
frida साध्य-संखथ' war मन्वमुदारधीोः | 
एष प्राण-प्रतिष्टायाः प्रकारः परिकौत्ति तः, 
श्रां पाशः, St माया, क्रोम्‌ AEM: | माटकान्ासो यथ 
ऋरष्यादिपू बेः। 
ऋ षिब्र ह्या समुद्दिष्टो गायत्री च्छन्द रितम्‌ । 
सरस्वतो समाख्याता देवता देशिकोत्तमः | 
अक्तौ व-इस-दौर्घषौन्तगतेः षडवगं कै: कमात्‌ | 
षडङ्गानि विधेयानि जातियुक्तानि देशिकः ॥ 
पञ्चा शलिपिभिर्विभक्ष-मु ख-दटोः-पकध्व-वत्तस्थलां 
भाखन्मो लि-निवष्दःचन्द्र-णकलामापीन-तुङ्स्तनोम्‌ | 
सुद्रामन्षगुणं सुधाढा-कलशं विद्याश्च ware 
बिभ्वाणां विश्दप्रभां चिनयनां ब्राम्देवतां सं खये ॥ 
ललाट-सुख-छनत्ताल्ति-खुति-घ्राणेषु गण्डयोः | 
श्रोष्ट-दन्तो तमाष्गस्ये दोः-पत्‌-सग्ध्यग्रकेषु च । 
पाण्वतः पृष्ठतो नाभौ जठरे weas सकते | 
ककुद्यंसे च EATS पाणो पादयुगे aa | 
जठ राननयोन्धस्ये श्ाढटकार्णन्‌ यथाक्रमात्‌ ॥ इति | 
हारपूजां कलेति । सा यधा,- 
देशिको विधिवत्‌ स्नात्वा wet पूबौङ्िकाः क्रियाः। 
यायादलक्कतो ATA यागाथ यागमश्डपम्‌॥ 


[7 च 1 ` १ ए 1 | 1 ऋ | | 1 1 1 1 


merle | 


(९) क; प्र्टादि। ख, पादटयाटि। 


Romer. > 
पद a ~ जम जा met ne 


que रामणएषेतापनीयौपनिषत्‌ 


आचम्य विधिवत्तत्र सामान्याघ्यं विधाय चं। 
हारमस्त्राम्बभिः प्रोच्य हारपूजां समाचरेत्‌ ॥ 
ऊंष्ोडस्बरके faw माल्यो; सरस्वती | 
ततो दत्तिण-शाखायां विच्रत्तेत-समन्वितः ॥ 
तयोः पाश्वंगते गद्गग-यमुन पुष्यवारिभिः | 
देहस्यामचयेदस्तं प्रतिहारमिति क्रमात्‌” ॥ इति । 
पद्याद्यासनस्थ इति । पद्यासनन्तु,- 
“वामोरूपरि efaugq चरणं संस्थाप्य वामं an 
याम्योरूपरि पश्चिमेन विधिना war कराभ्यां दृढम्‌ । 
अङग wea निधाय fara नासाग्रमालोकये-- 
देतदयाधि-विघ।त-कारि यमिनां पञ्चासनं मोचयते? ॥ इति। 
आदिशब्दात्‌ सखस्तिकारि। पूजाविधौ q afsaters- 
ATS aaa हस्ताभ्यां न कत्तव्यम्‌ । aret हारप्रजां सत्वा 
पद्मासने उपविश्य प्रसनब्रचिन्तो भ्रूतश्ुचपादिकं ङुादित्यन्वयः | 


अर्वाविधवस्य पीटगधरोखः 
arated मध्यपद्माचच नच्च ॥ ८५॥ + 


~~ eee 7) ` भ न (तोतया 
eS 


~—+ ~~ oe a ee —— ee ` 


“ ष चिकितमृलपुलके खक्मात्‌ ata परम्‌ OWE AY at यरः wa षं षं 
SUE सोऽदं Mew प्राणा we प्राशः १८} दोय ww fea =< | 
wa feguife ae स्थितानि । १९ वारुमनखकचःग्रो व-घ्राश.प्राणा KET सुखं fat 
तिष्ठन्‌, erat) Son रप जिः" carfafcr: पाठो विद्यते, fan मलपुखका- 
न्तरेषु न Sma परन्तयं पाठः प्राशप्रतिष्ठःप्रकरशोक्त-दोपिकान्त गतो भवितुम. 
तोति frafguan | 


दौपिकास feat | ३४९ 


अश्चोविधाविति। ‘re’ रामस्य ‘seifady पूजाविधौ, 
पोठस्य अधरदेशाचंनम्‌, उद्दानम्‌, पा्वदेणाचनं, मध्य- 
वत्तिनः पद्यस्य चाचनं कत्वा पोठस्याद्धिषु धर्रादिकानच्ये- 
दिति सम्बन्धः। ८५ ॥ 
Hal षद्‌ -दण-सद्लि कार्या ८९) 
Tata देशिकच्चाच्चयित्वा | 
शक्तिच्चाधाराख्यकां aa-aTit 
पथिव्यल् खासनाधः प्रकल्पय ॥ ८९ ॥ 
fan’ eat रे चपालच्छ वाणीं 
वोजादिकांश्चाथि-देशादिकांश्च। 
पोटस्याद्धिःष्वेषु walicaty 
© 9 an 
नज पूर्वा (९ स्तां स्तस्य दि तुचचय च ॥ ८७॥ 
Way आसने ‘se. कोमला, Aw’ मनोहरा, समा- 
av रत्रासनतुर्य-परिमाणा या तलिका, तस्यां ददेभिक' देशः 
उपरे णोऽस्यास्ि देशिकः, wa इति ठन्‌(२)। उपदेष्टा, तच्च (अच - 


यित्वा सम्पृज्य । पौटाधर-भागादिषुक्वमच्चणं विशदयति, शक्ति 
भिति । “क्गिच्चाधाराख्यकाम्‌, आधारशक्ति “ay कच्छपः 


पीपी 


(१) च, सुतृलिकायां। कनपवों-) ख, तत्पूजा । 
(३) क, अतदष्तिठनो। ख,न द्रति ued} | 


aye रामपूबतापनौयौ पनिषैत्‌ |, 


नामः शेषः तौ a) एथिवोलक्षशे च “रने कमलं एताः 
स्वासनस्य Saat, BAAD श्रधः प्रकल्पा । तदुक्षम्‌, 
आधारशक्तिः प्रजपेत्‌ पष्कजहइयधारिणोम्‌। 
afi तस्याः समासीनं कन्य नौोलाभमश्चयेत्‌ | 
ae ब्रह्म शिलासौोनमनन्त कुन्द-सन्निभम्‌ । 
यजचचक्रधर मृधि धारयन्त वसुन्धराम्‌ | 
तमाल-्यामलां तस्मिन्‌ नीलेन्दौवर-धारिणोम्‌ | 
अभ्यच्चयेदसुमतीं स्फरत्रागर-भेखलाम्‌ | 
तस्यां रलमयं ete तस्मिश्च मणिमर्डपम्‌ ˆ ॥ इति । 
एवं मण्डपान्त पूजयित्वा any प्रविशेत्‌ । दार fa 
विन्नाय नमः, दु Sara नमः, AW क्तज्रपालाय नमः, वां वाखयं 
नमः, इति वोजादिकान्‌ यधाखानमभ्यच्चप ‘afia-enrfe- 
कान्‌? warety ; ATAA,— 
“यजेत्‌ ware स्तस्मिन्‌ साधकाभोषट-सिदिदान्‌ | 
अधस्तात्‌ aaa वेदिकां मर्ड लोञ्वलाम्‌ । 
पथादम्यच्चयेन्तस्यां पोठं(र) धश्मोदिभिः पुनः । 
रक्र-श्णाम-हरि दिन्द्र-नोलाभान्‌ पाद्‌-रूपिणः(२) । 
हष-केशरि-म्रूतेमरूपान्‌ धर्मादिकान्‌ यजेत्‌ | 
May VAI नञ पूब काननुक्रमात्‌(*) | 
आग्नेयादिषु कोशेषु fee चाधाम्बुजं यजेत्‌'” ॥ इति । 


A = न कम = ~ ~ क क -— 


te ee a em [299 9 ह eee eee (ण eterno 


(१) ख, मोष । (२) ख, पोठे। (२) ख, Mera पादखक्पिशः। 
(४) क, न पुबकानतुक्रमात्‌ ' ख, तत पबौ च ननुक्रमात्‌। 


` दौपिकासष्डिता | ९५१ 
‘afey पादेषु ‘aqgaiq walfeary ‘aq’ asa 
faq’ पृबोदिष | ८६।८७ ॥ 
मध्ये ऋमादकं-विध्वधचि तेजा 
स्युप्युपयुत्तमेर्िं तानि | 
रजः सत्व तम एतानि त्त 
चयं बोजाट य HATRIARS ॥ ८८ ॥ 


aa इति । सय्यन्दम्नयः क्रभेण पूज्याः, यत्‌ छत्तत्रयं' तत्‌ 
रजः सत्वं तमः एतानि यानि गुणरूपाणि तजज्नातव्यम्‌ ‘atst- 
St कलिकारूपं ‘mary’ अ्रमुक्रभेण “भावयेत्‌ पूजयेत्‌ । ८८ ॥ 
पशा व्याशदलषप्यथात्मानमन्त 
राद्मानच्च परमाव्मनमन्तः। 
्ानात्मानच्ाच् यत्तस्य fea 
माया-विद्य ये कला-पारतत्वे ॥ ८९ ॥ 
आति । श्वाशा-व्याशासु' fea-fafed च wel पद्मपत्राणि 
पूजयेदिति aa अथेति । “send लिङ्गम्‌ “अन्तरामान' 
जौवं ‘ciara’ wat शज्नानामामं ब्रह्म विन्द्‌-नाद्-शक्ति- 
आन्तामकान्‌ एतान्‌ ‘aA मध्ये Weaal माया, विया, 


कला, "“पारतत्वं' परमं तत्वञ्च, एतानि चलारि तत्वानि fea 
genta | तदुक्षम्‌,- 


२५२ रामपू बत प्रनौयौ पलिघत्‌ t 


आनन्दकन्द प्रथमं सविव्रालमनन्तरम्‌ | 

सर्वतत्वालसकं पद्ममभ्यच्च 7 तद्‌ नन्तरम्‌ | 

मन्तो प्रकति-पतासि विकारमथ-केशरान्‌ । 

पञ्चाशदर्य-वीजादठपां कणिकां THIN | 

कलाभिः पजयेत्‌ ae तस्यां qacoraara । 

प्रणवस्य त्रिभिमन्वेरथ सत्वादिकान्‌ गुणान्‌ | 

आआात्मानमन्तराव्ानं परमात्ानमचयेत्‌ | 

ज्ञानाव्ानच्च विधिवत्‌ पौठ मन्तावसानिकम्‌*(९)॥ इति । 
तच्चपूजाया, मां मायातच्वाय नमः, विं विदयातच्चाय नमः, 

कं कलातत्वाय नमः, पं परतच्चाय नमः इति प्रयोगः । cep 


सम्पूजयेदिमलादौशच शक्तौ- 
रभ्यञ्चये दे वमावा चये चच | 


विमलादोश्ेति । विमला उत्‌कषिगी ज्ञानक्रि्ायोगेति 
श्तयः, 

“Tat सत्या तथेशानानुग्रहा नवमो मता?। 

इत्यासनस्थानमुक्तम्‌ | 

“eufa-anty मध्य च सवराभया(-)*› । 

afa चीठमन्तो नारायणोये उक्तः 

देवमा वाहयेचंति, AMAA आहतो भव इत्याद्यक्षा वा- 
हनादिमद्राः प्रदश्येत। ता यथा- 


नय 


LTS A ar OPS eae 


९) क, Ts मन््रावसानिकम्‌ । (२) ख, मदराभया।, 


दौपिकासदह्दिता ॥ 2 ५४ 


“ararwarfeat मूद्रानव साधारणौ HAT: | 

तथा US KARTS सर्वमन्देषु योजयेत्‌ | 
इस्ताभ्यामच़्लि agrrfaar-qaara:(*) | 

weet निचिपेत्‌ सेयं मुद्रा त्वावाहनौ Gar ॥ १॥ 
अधोमुखो तियं waar खापनो सुद्धिका स्मता॥२॥ 
उच्छ्िताङ्गष्ट(र) सुध्योस्त संयोगात्‌ सभ्निधापनी ॥ १ । 
अनन्तः प्रवेशिताङ्गष्टा aq संरोधिनो(२) aati ४। 
उत्तानसुरटि-युगला सम्रखोकरणौ मता । ५। 
देवताङ्ग षडद्रगनां न्यासः स्यात सकलोलतिः | & । 
area सुरटिदौघौधो-सुखतजनी | 
अवगुण्ठनसुद्रेयमभितो wifaat सतो । 9 | 
श्रन्योऽन्धाभिसुखाख्िष्ट-कनिष्ठानामिका पुनः। 

तथेव तजंनौमध्या PAST समौरिता | 

असतोकरण कुय्यौत्‌ तया साधक-सन्तमः | = | 
अन्योऽन्य-ग्रथिताङ्कष्टा प्रसारित-पराङ्लो | 
महासुद्रेयमास्याता परमोकरणे |: | 

प्रयोजयेदिम। yar देवताद्वान-क्मणि"॥८॥ इति 


अङ्गव्यु दानि Tees पुज्य 
धष्टयादिकेला कपालेस्तदसेः ॥ ९० ॥ 


(x) क, ssarnfaatem । ख, नामिका नासिका मता | (४) छ, उलत्थिता- 
FSi (४) पुशकानारे सब्बोधिनो | 


( ४५ ) 


aus रामपू तापनौ योपनिषेत | 


अङ्कव्यहानोति। अङ्गव्यद्टानि' हदयादौनि -अजलाद्येः 
उदकदटानायेः पाद्यादिभिः सम्ज्येत्यथः। शअङ्व्यहानिलजाच्ये- 
रिति पाठे, अरङ्व्यद्देः “श्रनिलजादः' हनुमदाखखयख साक देवं. 
पूज्येत्यन्वयः | अङ्गव्यदहानलायरिति तु युक्तः Ws: | (नलाय 
Wate: षोडशभिः सद्ेत्यथः। तेषां सथानानि “anaafey 
कोशेषु हदयादौनि पृजयेत्‌ | ने चमग्रे दिगासस््रम्‌” इति । 
SEAS यथा = 
“SEMA या भुद्रास्तासां ल्तणसमुच्यते | 
AAFSl ऋजवो हस्तयाखा भवेग्मद्रा हृदये शिरस्यपि। 
अधोऽङना खल afe: शिखायां करदहन्हाङ्लयो वंश्खणि an 
नाराचसुष्टयडत-बायुम्मकाङ्ष्ट-तजन्धदितो ष्वमिस्त। 
विष्वग्निषिक्तः कथितास्रसुद्रा(९) यज्राक्तिणोौ तजनिमध्यमे स्तः(९) 
AAA तत भवेदनामा षडक्गसुद्राः कथिता यथावत ॥ इति, 
छृथ्यादिकरिति। खच्यादोनन्ये पठन्ति | तथाहि,- 
पूजये दैष्णवे TS सत्ति मूलेन कल्पयेत्‌ । 
ओं सोतायै दिगन्तेन सोतां षाश्बगतां यजेत्‌ | 
अग्र Wea गाङ्ग-शरानङ्गगानि aefe: | 
CAR ABMS भरत सविभौषणम्‌ | 
लच्छणाङ्गद्‌-गत्रघ्रान्‌ जाम्बवन्तं दलेष्विमान्‌ | 
वा चयन्तं हनूमन्तमग्रतो छतपुस्त कम्‌ | | 


(९) क, कथिता समद्रा । (२) ख, तर्णनीमध्येमेख । 


दीपिकासङ्िता। २५५ 


अजेहरत-वप्नो पाश्वयोधं तचामरौ ॥ 

Varia हस्ताभ्यां ward पथिभे यजेत्‌ | 

ele जयन्त' विजयं gay राष्ट-वथैनम्‌ | 

TAT धन्मपालाख्य सुमन्द दलाग्रतः। 
सवभरण-सम्पन्राललोकेशानश्चयेत्ततः | 

agarfa ततो वाद्ये वजादौनि च पूजयेत्‌" ॥ इति ie. 


वशिष्टायेमु निभिर्नीलिमुख्ये- 

राराधयेद्राघवं Weare: | 
 मुख्योपदारेरवि विधैख पृज्य 

तस्मे AN THA सम्यक्‌) ॥ ८१ ॥ 

एवम्भूत जगद्‌ाधारभूतं 

रामं वन्दे सचिदानन्दशपम्‌। 

गदादि-श्ङ्कगल्ञधर भवारि 

स यो MTA ATA सवंतः(९)॥ ८९॥ 


afasrafefa विष्-वामदेव-जावाल-(₹) गोतम-भर 
दज--कशिकवार्मोकिः-नारद-सनक-सनन्दन-सनातन-सनत्‌- 
मारान्‌ दादश away") सवान्‌ मन्सुचचरतो सुनौन्‌ 


षणि 


(९) ७, च, सम्यक्‌ GR! (२) क, म) च, VE, (३) ख, mT 
(४) क, कमष्डलधनान्‌ | 


Rue मपुबतापनौयौ पजिषत्‌ | 


TEMS अश्चयेत्‌ पवेदिक्‌-क्रभेख च तत्यराम्‌। नौलसुख्ये- 
स्ति । नोल-सुषेश-मेम्द-(\) शरभ-दिविद्‌-धनद्‌-गवा्- 
किरोट-कुण्डल-योवव-कौस्तभ-शष्-चक्र-गदा-पद्चानि पोडगाजे 
अचचयेत्‌ पृबदिक्क्रमेण कताच्चलोन्‌ । “Meare सुगम्विभिः | 
जपादौनिति। आदिशब्देन उपचाराः । जपसमर्परे मन्वः-- 
गुद्याति-गुद्-गोप्ा तवं wzerara तक्षतं जपम्‌ | 
सिदिभवतु मे देव ! ततप्रसादाच्चयि खिताः” । इति । 
अरिचक्रम्‌ (?) ‘ada’ सवस्मात्‌ बन्धनात्‌ | सवः इति तु 
यक्षः पाठः । ee ners 
fara राघवोऽथो तदानी-(९) 
THEY शङ्ख दक्र ATS । 
धुत्वा Carafe: aga?) 
ससपन्नजः(*) सानुजः सर्वलोक ॥ es ॥ 
WNT, WH, तदानौम्‌, इति पदच्छेदः । "अन्तदपे" लोका- 
द्यो बभूव, नतु geek गतः. . रामायणेऽपि तेनेव र्पेण 
ब्रह्मलोके गमनसुक्तम्‌ । “सातः आवरः परिवारः सहितः, 


-ससपत्रजः' सपलजेन a रिसन्तानेनापि सहित रि समद्शित्ात 
न oo . 
संवलोको' Wet 22 4 


me a 


et 
(९) क.भेद। (२) च, crea} यरदानो | (रच, संहत | 
(8) 4, च, gana: | ~ 


दोपिकास्लदिता | ३५.७ 


तद्भक्ता.) ये लब्धकामा श्च भुक्ता 

तथा पदं परमं यान्ति तेच, 

इमा ऋचः VARIANTS 

ये ते पठन्त्यमला यान्ति Aaa | 

ये ते पठन्त्यमला यान्ति मोक्तम्‌ ThA Vn oll 
दूतयथरवबेदे TATA -तापनीयोपनिषत्‌ समाप्ता ॥ २२॥ 


ये तद्भक्ताः, ते कामान्‌ लभन्ते, Tate कामान्‌ भूक्तापर 
पद यान्ति। | 
उपनिषत्‌पाठे फलमाह, इमा इति । हिरुक्तिः समाप्ता | 
दणावरण-पूजा गश-(र) संहितायामुका,-- 
“वटके प्रथमा ofa: स्यादङ्गेरम्नितः क्रमात्‌ | 
के za केः 
दितोयामादिकः tet दैवेर्टालमरुलके ॥ इति । 
तथा, रामा १। नित्तस्तिः२। अरन्तरासमारे। ufaere 
ucarat ५। विदा ६। wrarat eo! णान्तिःर। car 
द्यः | 
८ “~ om, A 
SAAT वासुदेवाय्येरटपच तथेव च ! 
A ~ 
चतुर्धो AAPA: Waray WHA! क्रमात्‌ | 
x 0 ~ 
were: पञ्चमो afafedtarees तथा । 
घटो हादश-पतरेषु नारदादयर्महरषिभिः। 


[मी 


(९) क, AAMT | (९) ख, Ware | 


a EP यमन जय = = Clr naar ानुननयन्ि- estate ariel 


Rus रामप्‌ बेतापनोयौ पनिषत ॥ 


सप्तमो Tenis स्यात्नोलाद्यैः कपिपुङ्गबेः । 
्रवाद्येरष्टमौ Hal हात्रिंशदलपद्मक। 
इन्द्रादययभग्टहे wea’) नवमावरण भवेत्‌ | 
ASM वजशक्यायंदशमावरण शुभम्‌ | 
दशावरण-पूजंयं कत्तव्या साचकोत्तमेः' | इति । 


पूजायन्त्रे चेतान्यावरणानि, अरस्य धारण-यन्त्ादयं विशेषः | 
wa दहिषटकोणादि-(र) भ्रूपरान्त टेवरूपाणि भवन्ति । धारण- 
यन्तु मन्तवणं दरति, आवरणक्रमोऽप्ययमेव श्रुतो gear, 
पाठक्रमादथक्रमस्य TAA | 


नारायणेन रविता श्ुतिमातीपजोविना। 
अस्मष्ट-पद्‌-वाक्यानां रामपूबस्य दौ पिका ॥ 


इति रामपूबतापनौयोपनिषदो दौपिका सम्य णा । २२ ॥ 


(९) ख, चद्योः। (२) क, ष्ट्कीलदिन्‌। 


=~ 


at aa सोतापतये। 


रामोत्तर-तापनौयोपनिषत्‌ । 


अं वदस्पतिरूवाच याश्ञबत्कयम्‌। यदनु geass 
देवानां देवयजनं सर्वषां भूतानां ब्रह्मसदनम्‌ | अवि. 
मुक्त वे BIT देवानां देवयजनं सर्वषां . भूतानां 
ब्रह्मसदनम्‌ | तस्माद्‌ यच क्रचन गच्छति, तदेव मन्ये 
afer’) | 
श्रो रामोस्तर-तापनोयं खरूप-मदिमोक्षये | 
रामचन्द्रस्य षट्‌तिशं खर्ड-पञ्चक-मण्डितम्‌ ॥१। 
ऋषि-संवादेन रामचन्द्रस्य मन्ततोऽंतखच महिमानं खङ्‌- 
पञ्च प्रकाशयितुमादो च्ेवोत्तमं विविनक्ति, ठदस्मतिरुवाच 
याज्नवरकामिति। यत्‌ क्षेत्रम्‌ ‘aq’ Sh sete Heda 
दपि wateart ्रधिक, aaad हि कुरोः" ब्रह्मणो वरदानात्‌ 
त्ग्रोल्म प्रसिद्ध, तत्त यतो होनभिव्यर्धः। AZ द्योत्ये(र) 
भनुः कश्चप्रवचनोयम्‌, तयोगे यदिति fedtar | तथा दटेवाना- 


(९) क, घ, सद्विमुक्तलव मन्येत; । (२) क, Hap aa 


३६० रामो त्र तापनौयो पनिषत्‌ । ` 


मपि देवपजास्थानं, तथा want प्राणिनां ब्रह्मलोकतुख्यं, 
तत्‌ वाकपतिः यज्नवल्कयापत्य प्रति ‘sare’ तन्नामतो लिङ्कतख 
दशेति पप्रच्छेत्यघेः । ANTM उ्षरयन्‌ ताचत्षन्नामतो 
fafenfa, अविमुक्तं वे दूति । 'नविसुक्षम्‌' ईश्वरे णापरि- 
त्यक्तम्‌ अविमुक्लः वाराणस)ः चेतरः away, कुरु इति देवः 
प्राधितेन fata कतत्वात्‌(९) कुरुक्ेवम्‌ । तथा देवानामित्यादि 
विशेषणदयम्‌ उन्तरोऽप्यनूदितम्‌। देशान्तरं तहध्योपास्य- 
मित्याह, तस्मादिति । ‘ata’ अविसुक्षभेव मन्येत जानोयात्‌। 


इदं वै gata देवानां देवयजनं सर्व्वेषां भूतानां 
बह्मसदनंम्‌ | wa डि जन्तोः प्राणेषूत्‌्रममाणेषु श्द्र- 
सारकं बह्म व्याचष्ट, येनासावष्डती भूत्वा माक्ती भवति । 


विमु्चेदेवमे = AAR 


तस्मा दविसुक्तमेव निषेवेत, अविमुक्त नं वेतद्‌- 
यान्ञवर्कय ॥ 
प्रथमः GTS: | १ ॥ 


तस्य मननोक्ञेखमाषह, इदः at sf! रट्‌ यव वयं बिच 
रामः, तदेव विेषश-तय-युक्तमविसुक्षमिति मन्येतेत्यन्धयः । 
एवं कते सति अविमक्त-जिवासफलं भवतीति भावः । नन्ब- 
स्वान्धेभ्यः Saw: को fate: wae, wa ifs जन्तोः" 
प्राणिमात्रस्य न मरुष्वस्येव ‘ana qeat वौजंवा। ae 


ET 


(१ ) # 1 खलौद्तलात्‌ | 


aifaarafeat | Rar 


fa फलम्‌ १ WA ATE, येनेति। ्रष्तोभरूतवाः ABTA 
मोत्तौ भतति, मोत्तोऽस्यास्तोति ; बन्धाद्रहितो wafers 
कन्तंव्यमाह, तस्मादिति । `निषेवण' चिन्तनादि देशान्तरं- 
wera सम्भवतीत्यत उक्तं a faqufefat wana aq’ 
भवदुक्तं यान्नवर्कताति आद aeafa: ; याज्नवलेयनोक्तमथे 
स्ीक्षतवान्‌ | “एवमेष भगवन्‌' इति पाटे, हं भगवन्‌ ! (एषः 
भवदुक्तोऽर्थः एवं, नान्यथा, इति Tse खोता बहस्पतिराह 
इत्यथैः । १॥ 


अथ देनं भरद्वाजः पप्रच्छ याज्ञवर्कयम्‌, किं तारकं ? 
किं तरतोति १। स दोवाच याज्ञवख्कयः, तारकं विन्दः 
gaa दौ घौनलं पुनमीय नमः, चन्द्राय नमः, भद्राय नमः, 
दति। ओं तत्‌ ब्रह्मात्मकाः सखिदानन्दाख्या इत्युपासि- 
तव्यम्‌ | 


एवं ददस्पति-प्रोक्ताधंतत्वच यान्नवस्का' प्रश्रस्वरूपम्‌(*) 
are, fa तारकमिति। ननु तरणक्रिया कश्च(*) प्रसिष्भेव 
दूत्या गद्य wre विशेषता-(९) माह, किं तरतौति। 


णा क 


(९) ा, पुष्पम्‌ । (२) क, तारण जरिया क्तरि । (२) ख, faite निष्ेष 
fan aa? 


( 8६ ) 


RER रामौ सर तापनीयौ पा नष । 


यत्‌ (तरति संसारं तारयति, तस्य fa खङपमित्यधंः । 
तरतिरन्भूत ख्यं (1 यहा WUT ST, यदय गभ- 
त्या्यन्तरं । भाषि, उत्तरमाश्, स Bfau ‘Stata’ दौ 
आकारे WES! नल रेफः यस्मिन्‌ तत्‌, त्च विन्द्पृबेकं 
बिन्दोः पूर्बेभेव पूर्ब॑कंरा सिम्‌ दौ्घौनलं रा इति। पुन- 
मौय नमः(र) इति स्वरूपम्‌ । चन्द्राय नमः, भद्राय नमः. इति 
हौ मन्तो एक्‌ | तदुक्तम्‌, 

“रामेति रामभद्रेति रामचन्द्रेति वा स्मरन्‌, 

नरो न लिप्यते पापेमक्िं मुक्ति विन्दति" ॥ इति । 

St रूपाः तद्रूपाः ब्रद्मरूपाः, तथा सदाख्याचिदाख्या 
्रानन्दाख्याशेत्येवमेता रामाद्याख्या उपासितव्याः। तदुक्त 
गोतायाम्‌,-- 

“st aafefa निहो ब्रह्मणस्तेविधः aa: | 
ब्राद्मणशास्तन aera aura विहिताः ge” u इति। 


अकारः VTATAY भवति, उकारो हिनोयाचरो 
भवति, मकारस्तृतीयाक्तरो भवति, अडंमाचश्चतुर्थाक्तरो 
भवति, विन्दः प्चमाक्तरो भवति, नादः षष्ठाक्तरो भवति, 


ene ee १ १ 1 , ETI ECE LLL: ETS ET TE TT Lt i TI a 


(९) क, भावितष्यथेः। (र) ख, पुनरपि माय नमः। 


धि 97 षि प) wr oy ~ - onan — a oe — ~+ = ~ क = => जाः = दक et Me १ Week रि 7 ` ee ee ee प अ निर्म 


दोपिकासद्िता | २६.२ 


ACHAT भवति ; तदेव तारकं ब्रह्मत्व विद्धि, 
तदेवोपास्यमिति FAA; गर्भ-जन्म-जरा-मरण सं सार-म- 
इयात्‌ सन्तारयनोति ; तस्मादुच्यते तारकमिति, 

य एतत्तारकं ब्राह्मणो नित्यमधौने, स सवं पाप्मानं 
तरति, सं युः तरति, स ब्रह्मदत्यां तरति, स यूणदत्यां 
तरति, स वीरदत्यां तरति, स सवैदत्यां तरति, स॒ संसार 
तरति, स wa तरति, सोऽबिमुक्तमाभितो भवति, स 
मचान्‌ भवति, Vow गच्छतीति | 


दितीयः खण्डः । > ॥ 


्राडकारासिका रामाद्याख्या इत्यक्घम्‌ ; तेन रामादौनां 
तारकत्व--सुपपादयितु-मोङ्ारस्य तारकत्वसुपपादयति, अकार 
इत्यादिना । श्रकारादयस्तयो War, अ्माजादयस्त्रयोऽमूत्तीः, . 
नादात्‌ परे गक्तिगान्ताख्ये(*) अप्यवख वेदितव्ये । ‘ata’ रां 
वौजमेव प्रणवामकत्वादुब्रह्मणो वाचकम्‌, “afagal’ arcrasit- 
waq, यत्र तत्र(९) स्थितो वाराण्श्याभेव feat भवति, यत्र 
aa खतो वाराणश्याभेव खतो भवतीत्य; | रातो भवतीत्य 
स्यानन्तरं स महान्‌ भवतौति कित्‌ पठयते ; तेन भुक्तिरुा, 
अशतत्वखेति सुक्तिरुक्रा। २॥ 


(१) क, जाकाष्ठय । ख, Rare | (₹) ख, यतर aay 


१६०. सामौर तापनोयोपजिवत्‌ । ` 
 ऋअथेते erat भवन्ति ; 
अकाराक्तर-सम्भ तः सौमिचिविश्भावनः। 
 उकाराक्तर-सम्भूतः शवचुन्नसतेजसात््मकः ॥ १ ॥ 
प्रज्ञात्मकस्त (५ भरतो मकाराक्षर सम्भवः । 
अर्माचात्मको रामो ब्रह्मानन्देक-बिय्यद्ः ॥ २॥ 


(4 ~ A ~, 
प्रणव-षडक्तरा णां क्रमे षाय नाह मन्तः, Waa इत्यादिना | 
पो © 
नविश्वभावनःः विशखाभिधानः जाग्रदभिमानो सङ्कषणः “तेज- 
सामकः' स्वप्राभिमानौ waa. श्रज्ञाकलकः . सुषुष्यसिमानो 


अनिर रामः। १।२॥ 
ओीराम-सान्निध्य-वशाज्जगदानन्द-द्‌ायिनो । 
उतूर्पा्न-स्थिति-संद्धार-कारिणी सवदेदिनाम्‌ ॥ २॥ 
सा सोता भवति(र) ज्ञेया मृलप्रकूति-सजच्रिता | 
प्रणवत्वात्‌ प्रकृतिरिति बदन्ति ब्रह्मवादिनः॥ इति teil 


तुरौयावस्थे ब्रह्मकष्णा ख्य विन्दधं माह, खो रामेति | 

आनन्दस्य ब्रह्मांशत्वात्‌ केवलया waar स दातुमशक्यः, 
काथ-कर्ठं-विन्डग-वाच्या कार्य्योच्मखो नादांशवाच्या(र) सा 
सकिणो | सोतायाः शक्ति-णान्ताख्यं अप्यवस्थे आह, प्रणवल्ा- 
दिति। वाच्य-वाचकभावं WA प्रणवेन यदाऽभेदं गता, तदा 


ee en ene ee प 


(१२) क, म, ङ, प्राज्नत्रकल, | (२) क, भगवति | 
(र, क; नाभवाच्या | 


दौपिकासदिता.। १.९५ ; 


vafafcia wef ब्रह्मवादिनः ज्ञानिनः wane: शेक 
WAIT । २।४॥ 


भ्रमत्य तदक्तरमिद्‌ सुव तस्ोपव्याख्यानं, भृतं भव 
इविष्यदिति सवंमोङ्ार एव । यच्चान्धत्िकालालीतं, तद- 
BST एव । सवे" तद्ध ह, अयमात्मा ब्रह्म, सोऽय- 
ATA FAIS TA बद्दिःप्रज्ञः WATS एकोन 
विशतिमुखः, स्थुलभुग्‌-वेश्वा नरः प्रथमः पादः | 

स्वम्नस्थानोऽन्तःप्रज्ञः सप्राङ्ग एकोन-वि शतिसुखः प्रेवि- 
विक्तभक्‌ तेजसो दितीयः ate: | 

यच ON न कञ्चन कामं कामयते, न कश्चन खमन 
पश्यति, तत्‌ AGN, सुषुप्रस्थान एकोभृतः प्रज्ञानघन VAT 
नन्दमयो दानन्दभक्‌ चेतोमुखः प्राज्ञस्तृतीयः पादः | 

एष सर्वेश्वरः, एष सर्वज्ञः, एषोऽन्त्यामी, एष योनिः, 
सर्वस्य प्रभवाप्ययौ Fe भूतानां, नान्तः प्रत्न न afer 
नोभयतः प्रज्ञं AWA AY न प्रन्नारघनं न TAT न 
प्रज्नान-म्-मन्यवद्ाये-मग्मादा-मलच्षणए-मलिङ्ग-मचिन्त्य- 
मन्यवदेश्य ARAVA प्रपञ्चोपशमं शिवमदेतं 
चतुर्थं मन्यन्ते | 


१६६ रामो त्तरतापरनोयोपनिषत्‌ । 


स॒ आत्मा स faa सटोज्जलोऽविद्या-तत्‌कायं- 
SA: स आत्मा BIRT HAT देत-रहितः आनन्दः 
सव धिष्ठानः सन्मा चो निरसाविद्या-तमोमोष्दोऽदम्वेति 
सम्भाव्योऽदमित्यो तत्‌ सत्‌, यत्‌ पर ब्रह्म WAAR | 


चिकरालातोतमः wae | ननु कथमेकस्य मुत्ता- 
मुत्तरूपता ? विरोधात; अत श्राह, सव Wawa! मायिक 
त्वात्‌ मत्तस्य न विरोध इति भावः। ननु तथापि जौवस्य 
ब्रह्मणो भेदे कथमेक्यसिदिरित्यत आदह, अयमात्मा ब्रह्मेति | 
योऽयम्‌ ‘ara जोवः प्रसिहः, सोऽपि ब्रह्मेव, तस्य ्राकलनो 
ब्रह्मणः WECM रामस्येका मत्व कथं भेदव्यव्ारः ? 
इत्या शद्यो पाधि-भेदादित्याह, सोऽयमिति । चतुथे मन्यन्ते इत्य 
न्तो ग्रन्यो awa नारसिंहे च व्याख्यातः) स ्रामेत्यादिः 
ae! अहमिलयों aafefa’ एतच्छब्ट्‌-चतुष्टयवाच्यं यत्‌ घरं 
AB, स रामचन्द्रः | 


 विदात्मकः सोऽचमों तद्रामभद्रः पर ज्योतीरसोऽदच- 
मिल्यात्मानमादाय मनसा बह्मणेकीकुर््या्‌। सदा रामो 
ऽचमिल्येतत्‌ तत्वतः प्रवदन्ति; येन ते संसारिणो नूनं राम 
एव, न संशयः, इत्य पनिषत्‌, य एवं Fz, स मुक्तो भवतीति 
याश्चवरुषयः | 
BATA: Us: | २॥ 


दौोपिकासद्दिता! ३६७ 


सकि भतासकः१ न sere, चिदामक इति। ज्ञाजेक- 
विग्रहः, सोऽहमिति, ‘a’ प्रसिद्धः अमुकपुत्रोऽसुकनामा अह- 
मस्य(*) स मनुष्यादिरूपो a, किन्तु ओडगररूपः तद्रूपः परं 
च्योलोरूपः, इत्येवमामानं प्रसिहमादाय तत्चमस्यादि व्याख्यान- 
न्यायेन(९).मनसा' करणेन (ब्रह्मणाः अविक्लतिन सहे कौ कुबात्‌ | 
एकौकरणे फलमाह, सदेति । ("उपनिषत्‌ परमायंन्नानं are. 
AS: ATE भरदाज प्रतौति शेषः । ३ ॥ 


अथ देनमचिः पप्रच्छ, याज्ञवल्कय ! (२? य रएषोऽनन्ता 
ऽन्यक्त आत्मा, तं कथम दं जानोयामिति। स दोवाच 
याज्ञवरुक्यः। सोऽविमुक्त उपास्यःय एषोऽ ्षरोऽनन्तोऽव्यक्ताः 
परिप्र्णानन्दे करसशिदात्मा, योऽयमनन्तोऽव्यक्त आत्मा, 
सोऽविमुक्तं प्रतिष्ठित इति। सोऽविमक्तः कल्सिन्‌ प्रतिषितः? 
इति । वरणायां नाश्या्च(*) मध्यं प्रतिष्ठित इति ।कावे 
वरणा ? का च नाशो १८५) इति। सर्व्वीनिद्धियकततान्‌ दोषान्‌ 
arama, तेन वरणा भवतीति । सर्व्वानिद्धिय-छतान्‌ 
पापान्‌ नाशयनोति, नेन नाशौ भवतीति। 


अविमुक्ताधिष्ठान-पुरुष-सवरूपमाह, य एष इति । "अव्यक्तः" 
(१) ख, sfze: WRIA sa कनप्नाङमनसः | (र) क, प्रयेश। (8)" a, याक्नु- 
वर्क्ष । ध, याञ्नवरुकवः। (४) ग, छ, नाखाख | (४) ग, ॐ, नास्मै | 


३६८ गभोत्तस्ता पनौयोपनिषत { 


sfearare! अविमुक्ते किमित्यपास्यः? इत्यत, उक्तम्‌ 
अविमुते ufafea इति । नन्वविसुक्तो देशो न ज्ञायते ; अतः 
पृच्छति, a इति। ‘aqua? वरण-नामिकायां नवाः 


न्नाश्यं नागो-नामिकायाञ्च, मध्ये यो eu: tfasg-ufaw, aa 
प्रतिष्धितो sfaqa:| प्रठत्ति निमित्त च्छति, कावे वरणा 
दूति । उत्तरमाह, सव्वीनिति ' यच खाताः पापदोख-रहिता 
भवन्ति| तदुक्म्‌,-- 

"“असौ-वरणयोमध्ये पञ्चक्रोशं महत्तरम्‌ | 

मरा मरणमिच्छन्तिका कथा cat जनाः” ॥ इति | 


कतमच्छास्य स्थानं भवति ? | भ्चृगोघ्रणस्य च यः 
सन्धिः, स॒ रुव दर्ता कस्य परस्य च(९) सन्धिभैवति, एतद्ध 
afr सन्ध्या ब्रह्मविद्‌ उपास्त इति । सोऽविमुक्त 
उपास्य इति। सोऽविमुक्त ज्ञानमाचष्टे, यो वै तदेवं 
वेदेति ॥ 

स्कान्दे वाद्यस्य प्रसिच्ैपव न्ञातत्वादान्तराभिप्रायेण पृच्छति 
कतमञ्धति ! re श्रविमुक्रस्य। अ्चवोप्रौणस्य च यः सन्धिः 
कर्प॑स्थानमित्यथैः ; तत्र हि इडा-पिङ्गले anya! सन्धिशब्दस्य 
निमित्तान्तरमादह, स एष दति दोरिति प्रसिस्य लोकस्य 


परस्य(₹) दिवो च्यलिष् "एतत्‌" वम्त्‌-सन्धिरूप ब्रह्मविदः 
~ ~ 4) भ 
योगिनः सब्ध्येत्य पासते, सोऽविमुक्तः सन्धिधिया उपास्य इत्यथः | 


[व we ee 2 7 1१. A SOY रां 


(१९) @ TTT | (२) क, ख, परस्पर | 


दौपिकासद्िता। ३९९ 


दति शब्दो वाक्चसमाप्तौ। सरामः परमामा अविमुक्त-चेते 
उपास्य इति विधिफलमाह, स इति। "अविमुक्त ara 
अविसुक्त-प्रदेशो ध्यानबलेन यत्‌ प्रास्रम्‌। यहा 'अविसुक्तम्‌' 
sam नित्य “ata anne यत्‌, तत्‌ आचष्टे कथयति। 
यः पुमान्‌ ‘a’ नितं ‘aq अविमुक्त स्थानम्‌ उक्तप्रकारं 
‘az जानाति। 


अथ तं प्रत्युवाच खयमेव या ज्ञवरुक्यः। 
MUA AY काश्यां जजाप(९) इषभध्व जः । 
मन्वन्तर सदखेस्त॒ जपद्ामार्चनादिभिः।॥ ५ । 
ततः प्रसन्नो भगवान्‌ ओरामः ATS शद्धःरम्‌। 


amy यदभोष्टः तद्ास्यामि परमेश्रः ॥ ६ ॥ इति । 


अथेति । ‘aq अत्रि प्रति याज्ञवक्काः कथान्तरमुवात्त, 
ओओोरामस्येति। suas काश्यां खोरामस्य ‘aq’ aa 
जजाप। ततः WIA: प्राह, Te परमेश्वरः, यदभोष्ट, तत्‌ 
दास्यामि। ‘afa’ वाक्यसमाप्तो। 


(९) क, ग, च, चोरामचन्द्रद्य tig’ जजाप। 
(** ४७ ) 


३७० रामोलरतापनौयौ पलनिघत्‌ । 
अतः सल्यानन्द-चिदात्मा ओराममोश्वरः पप्रच्छ le . 
मणिकण्छा' बा aaa, गङ्गायां वा तरे पुनः 
नियते देदि तज्नन्तोमु क्ति नातो वरान्तरम्‌ ॥ द्रति, 


रतः परं खोराममोश्वरः "पप्रच्छः ययाच इति सत्यानन्द 

7~, TT wef ct a खोर 
Trerafa हितोयाथ प्रथमा, सत्यानन्द-श्िद्ासानं मम्‌ 
इश्वरः पप्रच्छ इति | we स्थाने सहोवाचेति क्रचित्‌ पाठः 


-मणिकखया' मणि कस्पिंकायः, मत्ते" काश्यां यो ज्यते 
तच्जन्तोमुक्नि देहि; अतः पर वरान्तरं न प्रार्थनीयम्‌ | 


अथ स Slava BCs: | 

Wasa तव देवेश ¦ यच कुचापि वा war: | 
करिमि-कोरादयोऽप्याश् मुक्ताः सन्तु न चान्यथा॥८॥ 

व AA ५ $ ~ 
अविम्‌क्तं तव चेते wast मक्ति-सिद्धये, 
अदं सन्निदितस्तचर पाषाण-प्रतिमादिषु ॥ < ॥ 
Basher योऽचयेद्वत्या मन्त णानेन मां शिव ! | 
बरह्म दत्यादि-पापेभ्यो मोश्षयिव्यामि मा Wa: Weep 


षी 


नममः 


# क, ग चिक्ितमल-पुश्तकद्वय wa इत्यादि पप्रच्छ ta ae नाल्ति, aa 
ख्याने स डांबा् दूति विदन | 
(९) ख, मणिकख्िकायां मत्चनच्‌। 


दौ पिकासदित।। २७१ 
ae बां ब्रह्मणो वापि ये लंभन्ते षडक्षरम्‌ । 
जौवन्तो मन्तसिद्धाः स्युमंक्ता मा पराश्ुवन्ति ते ॥ ११.॥ 
मुमूषा-.१) Shere कणं यस्य कस्यापि वा खयम्‌ । 
उपदे च्छति HHT स मुक्तो भविता शिव ! ॥१२॥द्‌ति। 
शओ्ओोरामचन्द्रेणोक्तं योऽविमक्तं पश्यति, a जन्मान्तरि - 
तान्‌ दोषान नाश्यतोति(९) ॥ 


चतुथः TUS: ॥ ४ ॥ 


तव aa इति स्ेत्रमपि तुभ्यं मया दत्तमिति भावः। क्रभेरिश्ो- 
पघाया इतोत्वम्‌ इन्‌ ‘fafa: क्रमचारो(र) पिपोलिकादिः। 
कौट बन्धवखयोः, कौटति aarti | cate: लृतादिः। 
न चान्यधा इति महाक्वरेषः(*) । “अनेन षडन्तरेण । “मा शुचः" 
प्राखिदुःखेन शोक मा कथाः मुक्ताः" wate | यस्य 
कस्यापि' og-ufa-ameca i (जन्मान्तरितानिति' अन्यजश्मा- ` 
faarafa दोषान्‌ "नाशयति" feafa तेन atta कचित्‌ 
पाठः, खोराम-दत्तेन वरेण । इति शब्दः खण्डसमाप्तौ । se 
वाराणगो शब्दस्य AMA, ata नाशयति दोषान्‌ 
खारागशोति॥४॥ 


|  , 0 0 ति eer on cares © eee Sw. ere eee wee ee | षीय Nd —_ 


(६) म, मुमुचो | 
(९) ध, ट्‌,षान्‌ वारयतोनि, तान्‌ पापान्‌ नाशूयतौति | 
(दै) ख, क्रिभिचारो , (४) ख, सद्दाक्पमिति we: | 


३७२ रामोत्तरतापनौयौ ateey, 

अथ देनं भरद्वाजो याज्नवलक्यमुवाच । भथ कमन्त्र- 
स्ततः MUA प्रोनो भवति, खात्मान' दशंयति, तन्नो 
afte भगवन्निति । स दोवाच यान्ञवल्क्यः। ओरामे- 
aa’) भिक्तितो ब्रह्मा पुनरोलया(८९) गदया नमस्करोति | 

विश्वाधार(२ मद्ाविष्ण नारायणमनामयम्‌ | 

ूर्णानन्टेकविज्वानं पर (५ ज्योतिःखरपिणम्‌ | 

मनसा संस्मरन्‌ ब्रह्मा तुष्टाव परमेश्वरम्‌ ॥ 

St यो बं श्रीरामः.) स भगवानदैत-परमा- 
नन्दात्मा, यः पर ब्रह्म भूभुवः VMS वै नमो नमः॥ ९॥ 


खौरामेणेति, यद्यपि शद्रः प्रकतस्तघयापि समयान्तरे 
ब्रह्मापि एवं वाराणगौो(९)-ठत्तान्तं रामेण fafaa: सत्रित्यधः। 
गदया गद्येन मायया AMAT, गदु व्यक्तायां वाचि। 


ae epee lhe -- ~ —_— ~ = ase ~¬ - = == ~~~ ~ = - poy: = ~~~ ज भन Ce कक an कामः er on 
नज [रि । ` 1 ~~ ~= - — — ~ ani te [ गजके 
Oe == @ 


(१) च, Merwe (र) ग, VATA तया 
(३) क, विद्धन्धद | 
४) चपर । (४) म, चौ रामचन्द्र, ef wea, (९) क.ग,च, वाराखसो| 


` दोपिकास {हिता । २७३ 
‘ay प्रसिदः वे' निशितं चिया qer रामचन्द्रः,(९) स भगवान्‌ 
धदिधेष्वयय सम्बन्रः “अहैत-परमानन्दामा' अद्वैतो यः परमानन्दः 
` तदामा यः परम्‌" उलृक्ष्ट ब्रह्मापि सन्‌ ania: स्वः लोकतयी- 
रूपः मूनल-स्थल-व्य॒हरूपः, ‘aw’ एवं रूपाय ‘a’ नि्ितं 
नमो नमः ॥ 
ar SN 
ओआंयोवे श्रीरामः स भगवान यश्चाखषणडेक-रसात्मा(र) 
ays: SETS वै नमो नमः ॥ २ ॥ 
at Na श्रीरामः स भगवान यश्च ब्रह्मानन्दाश्तं 
WAT: GMS वे नमो नमः ॥ २॥ 


ओआयोवेश्रोरामः स भगवान यश्च तारकं बह्म 
WAT: SAG वे नमो AA: ४॥ 

Si at a NUT: a भगवान यश्च बह्मा विष्ण - 
रौश्वरो यः ASIST AAT: PIA वे नमो नमः॥ ५ ॥ 

at यो वे श्रीरामः स॒ भगवान ये च सव्वं वेदाः साङ्गाः 


च 


ॐ 


सशाखाः सपुराणा HAST: GAG बे नमो नमः ॥ ६ ॥ 


[ अ क स । षि त ~ -+ [रीर ~ ~ ~ ~ ~ च — यी पी A gS TY श ज] a ee ee nen cme e 


(१) ख, वामखम्डुद्य) 
La 
(र) ग, WANE A TORI TEER CET TT | 


३७४ रामो सर तापनीयौपनिषत्‌। 
ओं यो वे Mera: स भगवान यो जीवात्मा ways: 
स्यसतस्म् वे नमो नमः ॥ ७॥ 
St यो वे NH: स भगवान्‌ यश्च सर्मभूतान्तरात्मा 
भूभवः SAI वै नमो नमः ॥ ८ ॥ 
aT यो वे शौरामः स भगवान्‌ ये देवासुर-मनुष्यादि- 
भावा UMA: खस्तसम वै नमो नमः॥ < ॥ | 
ait at व शौरामः स भगवान्‌ aa) aE 
दवतार (१ भूर्भुवः खस्तसम व नमो नमः ॥ १० ॥ 
चओयोवेशौरामः स भगवान. यश्च प्राणो भूर्भुवः 
SMA वे नमो नमः ॥ १९१ ॥ 
ST a वे शौरामः स भगवान यश्चान्तःकरण-चतु- 
यात्मा UAT: TAG वे नमो नमः ॥ १९॥ 
ओंयोवे शौरामः स भगवान यश्च यमो भूर्भुवः 
GGA वं नमो AA NVI 


{(2)%, 8 @| (९. म, ATE: | 


a faaveafeat | २७५ 
` “अद, ॐ AN 
चा योवै gta: स भगवान. gare waa: 
ख स्तस्मं वे नमो नमः ॥ १४ ॥ 
ai aS भरामः ख भगवान यञ्च नमू: 
SMB वे नमो नमः ॥ १५॥ 
ath वै शोरामः स भगवान. gTaved भूर्भुवः 
WMA वे नमो नमः ॥ ९६ ॥ 
Wt Aye शौरामः स भगवान्‌ यानि च पच्च मदा 
भूतानि भूभुवः SAH वे नमो नमः॥ १७॥ 
ओ यो वे शौरामः स भगवान यःस्थावर-जङ्गमात्मको 
५७ DY A 
भूमुवः खस्तसमं वे नमो AA: ॥ १८ ॥ 
ओं योवै शौरामः स भगवान ये च पच्चागमयो pia: 
GI बे नमो नमः ॥ १८ ॥ 
क्पे a 
Bl योव शौरामः स भगवान यश्च सप्त व्याहतयेो 
WAS: SAR वै नमो नमः ॥ ₹०॥ 
ov" j ९ 
= = 
Wats gtua: स भगवान. या विद्या भूर्भुव 
SAH वे नमो AAI Br I 


३७६ रमौ त्तर तापनौयोपनिवत्‌ | 

रां यो त्रै शौरामः स भगवान.या च सरखतौ भूभुवः 

ॐ =, 
खस्तसम वे नमो AA tt २२॥ 
~~ wR मीः ol 

आं Ba शौरामः स भगवान या च Tyas: 
SMA वै नमो नमः ॥ २३ ॥ 

BT ATF शौरामः स्‌ भगवान या च गीरौ भूमुवः 
GAA वे नमे नमः ॥ २४ ॥ | 

BT योवै शौरामः सभगवान या च जानकी भूर्भवः 
SAH वे AAT नमः ॥ २५॥ 

Bt यो वै शोरामः स भगवान यच्च चेलोक्यं BAA: 
BAM वे नमा नमः WEE A 

at a बे sua: स भगवान यञ्च eat भुवः 
SAH वे नमे नमः ॥ PO ॥ 

ओआयोवे शौरामः स भगवान्‌ यञ्च सोमो भभवः 

ॐ FA = 

MMH वे AAT नमः॥ र८॥ 

= ॐ ॐ 

St Ma MTR: स भगवान. यानि च नक्ाणि 
WAT: SAR वै AAT AA: ॥ २८ ॥ 


 दौपिकासश्िता | १७७ 

शरां यो वे भरामः स भगवान्‌ ये च नवया भ्व: 
BUR वै AAT नमः ॥ २० ॥ 

चां यो वे शौरामः स भगवान ये चाष्टौ वसवो 
wae: SAH वे नमा नमः॥ २९॥ 

ओं यो वे शौरामः स भगवान्‌ ये चाष्टौ लोकपाला 
भरभुवः GAT वै AAT नमः ॥ ३२॥ 

Wi HF haa: सभगवान ये वेकादश शद्रा 
भभव: VAR वै AAT नमः ॥ ३२॥ 

Si MF whoa: a भगवान येष दादशादित्या 
MNT: सुस्तस्मे वे AAT AA: ॥ २४॥ 

ST यो वै शौरामः स भगवान यच्च ्तं भव्य भवि- 
A भूमु वः BMP वे नमे नमः॥ २५॥ 

योवै शौरामः समभगवान यख ब्रह्माण्डस्यान्त- 
वंचिर्व्याभोति विरार भूर्भुवः erat वे नमो नमः॥२६॥ 

at a वे glee स भगवान यञ्च दिरण्यगभीौ 
भूमभुं ब Gera वे नमो नमः ॥ २७॥ 

ST AS भौरामः स भगवान्‌ या च प्रहृतिभभुवः 


BMG वे नमो नमः ॥ ३८ ॥ 
( 85 ) 


३७८ | रामौ सरता पन एो पलित । 


Bl यो. वे MTA: स भगवान. TART भुभुवः 
AUG वं नमो नमः ॥ २८ ॥ 
av यो त्रै शौरामः स भगवान. यश्च चतसोऽद्ंमा चा 
भुवः TSS वे नमो नमः ॥ ४० ॥ 
ओं यो वे शोरामः स भगवान यख परम्‌ पुरूषो भूर्भुवः 
सुस्तस्म वे नमो नमः ॥ ४१॥ 
A TNF शोरामः स भगवान यञ्च ASAT waa: 
FAS वे नमो नमः॥ ४२॥ 
ओय वे शौरामः स भगवान. यश्च महादेवो भूवः 
WAG वे नमो नमः ॥ ४३ ॥ 
ओ" यो वे Qua: स ,भगवान. यश्चो नमो. भगवते 
वासुदेवाय मद्दाविष्णभुभवः Were वै नमो नमः॥४४॥ 
अयो वे शौरामः सभगवान्‌ यञ्च परमात्मा, Waa 
सुस्तस्मं ब नमो नमः.॥ ४५ ॥ 
Si यो वै श्रामः स भगवान. यख श्नानात्मा भूर्भवः 
GAH वे नमो नमः ॥ ४६॥ 
at M4 Mca: स भगवान यश्च सञ्धिदानन्दा- 
द तेकरसात्मा भूर्भुवः सृस्तस त्रै नमो नमः ॥ ४७॥ 


"सपिता । ई 
एतान (९) TBA) सप्त-चत्वारि शन्त निलय देवं 
स्तुवन ; (१ ततो देवः प्रीतो भवति ; aes य शौरे 
निलयं देवं सीति, स देवं पश्यति, सोऽतत् गच्छति 
AISA गच्छतीति ॥ 
पञ्चमः खण्डः ॥ ५॥ 


इत्यथब्वेवेदे रामोत्तर-तापनीयोपनिषत्‌ 
समाप्ता ॥ २२॥ 


एव सप्चत्वारि गत्‌ पयायाः पूर्बोद्त-मालामन्वा्तर-सहयका 
नारसिंहस्य वानुष्टभाक्तर-सइयका दषटव्याः; अतः ufaqat 
य क्रमेण मालामन्तात्तराणयेकेकश्य we वच्चाय्याणि।! शयं 
बडचर-वाच्य-रामम्‌ लव्यस्य मालामन्त~वाश्यः सपतचत्वारिथ- 
द्द. । तदुक्रम्‌ः-- 

“कल्पितस्य शरोरयस्य तस्य सेनादि-कल्यना? | इति । 

शरोरस्य' मलब्यहस्य “खेनादि-कल्यनाः सप्तचत्वारिश- 
इयस्य कल्पना इत्ययः । ईति शब्द; स्सतिसमातौ | 

एतान्‌ YAM अरहंत-परमानन्दामादौन्‌ ब्रह्मत्वेन “वित्‌ 
aut एतमन्त् : “नित्यः uae ‘ea’ रामं waq भवेत्‌ । 


ae CO Aa nang ata TEI 
प 


(१) कग, एतेः! (९) च, mit) (९) क,ग, छोति, तख ततो । ` 


८.० रामौ त्तरताधनौयी्षभिकर ¢ 


‘aa’ स्तवनात्‌ देवः श्रोतः" अनुकूलो भवति । | cane, यतः 
. ८. 9१ > 6 =, ८ "9 
अरय स्तवः प्रोतिक्तत्‌ तस्मात्‌ “यः पुमान्‌ एतमन्वः ‘faa 
fawaa देवं स्तौति ‘a? स्तोता ‘ea’ विष्णं पश्यतिः साक्षात्‌ 
करोति, waaay गच्छति feafa: समाप्या उक्- 
भेव पुनरुच्यते, उत्तर-ग्न्याभावादिति हि fees सुच्यते | 
नारायणेन रचिता श्ुतिमात्रोपजौविना। 
रस्मषटपद्‌-वाक्यानां रामोत्तर प्रदोपिका॥ 


इति रामोत्तरःतावनोयोपनिषदो दोपिका सम्पण ॥ २३ ॥ 


Tatras wT मृल-पुश्केषु wy खण्डाः, वासिन्‌ मामक-नगरे मुद्रिवपुखकं 
त सप्त खष्डा टश्यन्त। दोपिकायामप्यस्यातिरिक्र-खण्डदययखय are न विद्यत। 
नच खष्डदयमकरामार]ृख्डितमरूङ्तश्च ; अतलाष्य सत्यतयाङ्गोकारे ea संयो 
जायते) लथापि सुवंजन-परिद्शनाय ततखष्डदयमनरेव निवेश्यते । यथा+- 


% 


अयेनं भरदाजो याज्नवरक्यमुपसमेत्योवाच। 
खौरामचन्द्रस्य महासने ब्रूहि भगवन्‌ ` इति । 


स हावाच यानश्नवल्काः ॥ 


कनकः न्क = 
णी 9 9 9 पका क 


किनिकिनि ०००७-9 0 


# अत मनुमितिकमापद्‌ भवितश्यन्न। 


रामौ ्रतापनीयोपनिषत्‌ \ २८९ 


स्वप्रकाशः; स्वयं ज्योतिः ख्व धम्भ्रेक-चिग्मयः | 

तदेव रामचन्द्रस्य मनुरष्यत्तरः स्मतः॥ १॥ 
भण्डेक-रसानन्द-तारक-ब्द्मा-वाचकः , 

रामायेति सुविन्नेयः सदानन्द-चिदामकः ॥ २ ॥ 
नमः पद सुविन्नेय पूण नन्देक-विग्रहम्‌ | 

सदा रमन्ति द्ये eater मुमुक्षवः ॥ दूति ॥ 2 ॥ 

य एतं मन्वराज रामचन्द्रस्य सडुक्षर नित्यमधोते, सो- 
ऽभ्मिपूतो भवति, स सोमपूतो भवति, स ब्रह्मणा पूतो भवति, 
स विष्णुना get भवति, स रुद्रेण पूतो भवति, स सवेण पूतो 
भवति, स सवयन्न-कतुभिरिषटवान्‌ भवति, स सवे रंव जातो 
भवति, इतिहास-पुराणानां रुद्राणां शतसहस्राणि जप्तानि 
भवन्ति, waar: षष्टिशत-सहखाखि जप्तानि मवन्ति, प्रणवाना- 
मयुतानि जप्तानि भवन्ति। दश पवान्‌ दशोत्तरान्‌ पुनाति, स 
पडाक्ति-पावनो भवति, स मान्‌ भवति, सा{ख्तत्वञ्च wes fa | 


WSs WW: ॥ € ॥ 
भ 
श्रय पुराणेषु उदाहरन्ति,- 
गा णपन्येषु Way शाक्त-सौग्य-मन्तेष्वथ | 
yy ~ “2X 9 ह oft 
वष्णावंष्वपि सवषु राममनग्ः फलाधिक(१)॥ १ ॥ 
गाणपत्यादि-मन्त्ेषु जपः कोटिगुणाधिकः। 
RATA AMIR HAMS THAT ॥ २ ॥ 


॥ णीम्‌ कफ = Oe me जकन a ee ज = ed ee SP te re, जोक rete On — a a, atten eee [भ नाका 


(१) च, राममन्तर फल धिकम) 


A 


ete रामोष्सता पनौयौपजिधत्‌ t | 


षड चषरोऽय मन्धस्त॒ स्वाघोघ-विनाशनः। 
मन्तराज इति dre: सवषा मुत्तमोष्तमः ॥ ३ ॥ ` 
aa दैन्येन दुरितं पश्त-मासतु-वर्षजम्‌ | 

स eta निः शेषन्तु वला चलमिवाचलः॥ ४॥ 
ब्रह्महत्या-सदसखाणि ज्ञानाज्ञान waits च। 

स्वणं स्तय-सुरापाण-गुरुतल्पायुतानि च ॥ ५॥ 
कोटिकोटि-खदखाणि उपपातकजान्धपि | 

सवा खपि प्रणश्यन्ति राम-मन्वानुकौत्तेनात्‌ ॥ & ॥ 
भ्ूत-प्रत-पिशावादययाः कुषमाण्ड-ग्रड-रास्साः | 
द्‌रादेव प्रधावन्ति राममन्वप्रभावतः॥ ७ ॥ 
्राम्यार श्य-पश्न्नत्वे सञ्ितं दुरितश्च यत्‌ । 
मद्यपानेन यत्‌ पापं तद्या विनाशयेत्‌ ॥ र ॥ 
अभच्य-भक्षणोत्‌पतर मिष्याक्नान-समुङ्धवम्‌ | 

सव' विलौथेत पापं राममन्तागुकोत्तं नान्‌ ॥ < ॥ 
खोजरियः ख हरणात्‌ यच्च पापसुपस्ितः। 
रल्रारे-(\)वीय हदरणाव्नपेन तदहिना येत्‌ ॥ १० ॥ 
गत्वापि मातर मोषहादगम्याद्धैव योषितम्‌ | 
उपासितेन मन्त्रेण रामस्तदपि नाशयेत्‌ ॥ ११॥ 
महापातकया बध्वा(*) सङ्गत्य(२) सख्ितंख्च यत्‌ । 
afeqaad त्वा तदप्याशु विनाशयेत्‌ ॥ १२॥ 


eyes 


८५) च, TT (2) aT (र) श्त्या दति Tera | 


 रामो्र वा पनषेयो पनिषत्‌ । ३८३ . 


WS: सत पराकादोनौ नाचान्द्रायसैरपि , 

पापं दुरपनोख् यत्‌ तदप्याशु विनाशयेत्‌ + १२ ॥ 

आरासतुल्य-सुवर्णा दय दौनेर्बडविभैर्पि 

एतदप्यपरिष्षोश(\) तदप्याश विनाशयेत्‌ ॥ १४ ॥ 

भवस्धास्त Wada मूलबन्धमघच्च यत्‌ | 

तग्मन््-स्मरणादेव AIT तत्‌ प्रणष्यति ॥ १५॥ 

तत्तद गुरूपदिष्टेन वकेनानुदितच्च यत्‌ । 

TATA मनुरेवायं पापराशि-विनाश्क्षत्‌ ॥ १६॥ 

आ ब्रह्मवोजदोषाच्च नाशयेत VAR तथा ॥ १७ ॥ 

पिट-माढ-वधोत्पव्र' बद्िपूबंमघञ्च यत्‌ | 

निःशेषं ना शयेच्वेव राममन्तानुकौत्तनात्‌॥ १८ a 

पिट-माढ- खड्न्नानां यहा विश्वास-घातिनाम्‌ | 

यदा बालवधघोत्‌पन्र BAT: शस्त्वासुसायकम्‌ ^? ॥ re tt 

गुरुणुज्र-कलब्रादि-वधोत्पत्रमघस्च यत्‌ | 

तदनुध्यान(र)-मातेण सबभेतदिलोयते ॥ २० ॥ 

यः प्रयागाः तर्षु सवषु कुसक्षेत्रादिषु। 

सृग्य-नियमादि-क्रमाद्‌ भूयः ° ° ° ०।॥२१॥ 

SIU पुरषाणां स्यानख्मन्तेणानेन दोषतः ॥२२॥ 

येषु येषु विरोधेषु रामभद्रसुपासते। 
दोर्बस्थादि-भयान्येषु न भवन्ति कदाचन ॥ २२ ५ 


(१) किं तदप्यपररिकोणे इति पाढाकरम्‌। (२) यंदनुष्यान-इति पाढाश्तरस्‌। 


acy, रामी सर तापनौयो पतिषत्‌ | 


णान्सः प्रसत्र-वद्‌नो(.) अक्रोधो भक्तवत्सलः | 
अनेन सशो val जगतस्वपि न विद्यते + २४ ॥ 
सम्यगाराधितो रामः प्रसोदत्येव सत्वरम्‌ | 

= ~ 2 
ददात्यायुष्यमश्नय्यमन्त (*) fay -aey qn yn 
तदेतद्टचाभ्यक्न तदिष्णोः परमं पदम्‌ ॥ २.६॥ 
स सुकरा भवति, स सुक्तो भवति ॥ २७॥ 


च १ 
इत्या घव ग-रदस्ये रामोसरः लापनोयोपनिषत्‌ AAT It 


cdo” ,१ ' es mt a नि गी PL TELS AID 


(t) @, प्रसन्न वरदः (र) @ am | 


खनुमदुक्त-रामोपनिषन्‌ | 


क, 4. ग चिद्कित मृलख्पुलकनये शलुमदुपगिषन्रास्ति। ध, ङ fafea पुसकद्ुये 
तस्थाः प्रथम wet न विदधत । च चिकिते afar नामकनगरोय-पुस्तके पुम. सम्पा 
दश्यत, परन्त तत्‌ Wea मेव सम्यक्‌ विग्रएद्म । रोपिकापुखलकदये तु तखाः सम्या 
व्याद्डया वत्तते, सातुन परि्द्रा। तथापि तद्भवं यथामति चिश्णेष्य दोपिका- 
सदताम्‌ पाठान्‌ aa, afeacia तदघोभामं निवश्चप्रकटौ-क्रियत। यथा- 


— x=) शे O (£0 Costin -- 


ओं सनकादयो TTT अन्ये च ऋषयस्तथा । 
प्रह्लादाद्या विष्णभक्ता दनुमन्तमिदं व्रवन्‌॥ ९॥ 
वायुषु, wearer: किं तत्व : अह्यवादिनाम्‌। 
पुराणेव्वष्टादशतसु सतिष्ष्टाद शखपि ॥ > ॥ 
चतुव्वदेषु Way सर्व्वाध्यात्म- विद्यासु च। 

aay विश्एभिधानेषु(९) विन्न सूर्ंश-शक्तिषु ॥ २ ॥ 
way मध्ये किं तत्व कथय त्वं मदा बल ! | 


£ ०५ ० a zt an 
पूबतापनोये सङ्गस्तारको afqa: | उत्तरतापनौये प्रणव- 
स्यापि तारकत्वसुक्तम्‌, THe परब्रह्मणः प्रणव-वौजाभ्याच्च 


निके नन सन ^ प — पै णवि eee _— [गि णि [1 = a eee ee ee eee — किरी 


(९) ख, विव्याच ष, 
( ve ) 


३८६ इनमदुक्ष-रामौपजिषलत्‌ | 


arqaqua इदमिदानीं afew, कि fawcrerea 
पञ्चापि तुख्थसामष्या va? भोस्विदन्यतरस्थिम्‌ विशेषोऽस्ति ¢ 
कि खेष्ठ नाम? sa क च रामस्याङ्मन्ाः १ तथा प्रणव 
स्ट्स्यः-त्राद्माणानामधिकारोऽम्ति? उत यतोनामेवेति ? । 
अधिकारः पक्त 1कयाख प्रणवो जप्यः > {कयांख qeat १ 
दूति । विभोषगक्तला रामस्ततिख किमित्य प्रसिद्धा १ क्ियताच 
पुरश्चरण्तेन परम-पुरुषाथेसिहिः? के च पुरघरणागुकल्पाः > 
fa! तद्य ` रामोपनिषदारभ्यते, श्रां सनकादय tfa | 
अस्य अनगुष्टुपष्छन्दः | “अन्ये चः नारदादयः, ‘Fat अरुवन्‌ 
बहलं . छन्दसोत्यमाडनयो गेऽप्यङभावः । ब्रह्मवादि नामभिमत-(९ 
fafa शेषः। पुराणादिषु प्रतिपाद्य fa aw? wag विष्णो 
अभिधानेषुः नामसु मध्ये fa ‘aw’? 3s नाम? “विन्न; 
गणेश्वरः ‘qa; आदित्यः ‘en: रुद्रः “क्तिः चण्डी, we 
aq’) विष्णुश्च, एतेषु मध्य fa "तस्व"  परमदेवतम्‌ ?। 
VATS | 
भोभो योगीन्द्रा षयो विष्ण भक्कतास्तथेव च ॥ ४ ॥ 
प्रणुत मामकीं वाचं भवबन्ध-विनाशिनौम्‌ | 


एतेषु चैव AAG A ब्रह्म तारकम्‌ ॥ ५॥ 
राम एव पर ब्रह्म राम एव पर तपः 
राम एव पर तत्त्व ओरामो ब्रह्म तारकम्‌ ॥ € ॥ 


(x) क, ब्रद्यवादिनो माभिसति। (२) ख, भ्रत्य्लात्‌ | 


Sifwatafwat ¢ =e 


भोभो caret वौष्ठा। ‘wag weg aw प्रतिपाद्य", 
+ yA 9 9 ° ० 
Say ae परमद वतं, नामसु aw सर्वाधिकफलं aw तारकं, 
"राम एव' ATA एष तारकब्रह्म । 


TAZA AT योगीन्द्रा ऋषयो विष्ण भक्ताः पुनः 
WSU, रामस्याङ्गान नो ब्रूहि VARA स 
दोवाच वाखपुचः, विघ्नं वाणौ' eat Aaa स॒ख्यं" चन्र 
नारायणं नारसिंचं aged वारादम्‌ भन्यांख(*) कांकित्‌ 
सर्व्वान्‌ मन्त्रान्‌ Mala Tay waa TaN विभोषणं 
सु्नोवम्‌ WHS जाम्बबन्तं प्रणवम्‌,* एतान्‌ रामस्याङ्गान्‌ 
जानोयात्‌। अङ्गान्‌ विना रामो विघ्नकरो भवति 


alana जपता कं चाङ्गमन््ा जप्तव्याः? इति aaa 
wee च्छन्ति, वायुपुते गोक्ता(र) इति । agra’ शङ्ख्यानौ- 
यान्‌ मन्वान देवांख ब्रूहि रे wana !। ‘area acai, 
विघ्नादयो वाराहान्ता दशाद्गदेवताः, अन्यां कांशित्‌ वशिष्ठ 


वामदेवादोन, भन्येषामप्राधान्य-सूचनाय सामान्यशब्द-प्रयोगः | 


(१) @, एतान्‌ | 
. HBA Awe: प्रणवाभ्ना मव दृश्यन्त । दौोपिकारुतात्‌ सौताद्रयः 
near दम्‌ Cae! रामाचचम-चन््रिकायां भरतोऽप्यङ्रलेन पठितः ओतो 
मूके भरलसिति पद भवितव्यमिति हुधौभि विवे श्यम्‌ | 
(२) पुक्लकानरे ताम्‌ विना रामो चिद्रकरे भवतोति पादः | 
(६, क, बाथपुराशोक्ता। | 


Quu; हनमदुक्त-रामोपनिषत्‌ | 
खओवोज-पूषिकां सीता, arms चतुर्थयन्तं arerai, सोता- 
दयः प्रणवान्ता दग, एतान्‌ रामस्य ‘awa’ अङ्गमन्तान्‌ 
areata | एषां प्रणवादि विन्डन्तमायक्षर ats, चतुर्धयन्तं नाम 
मन्तः | AGH डामर ।-- 
“शओ्ओडगर-विन्द्-मध्यस्थ नामधेया च्मक्तरम्‌ | 
देवतानां सखवोजं तत्‌ पूजावास्डि-सिचिद्म्‌?' ॥ far 
एतन्मन्तोह्द्कने बाधकमाह, aera विनेति । विन्नकारिल्वे ` 
जप-पूजमादिकमेव न सिष्यति। 
पुनर्व्वायपुचेणोक्ताक्ते दनुमन्तं wae: | भाश्छनेय 
महाबलं (२ विप्राणां एदस्थानां प्रणवाधिकारः कथं 
स्यात्‌ ? इति । 
चतुथ संशयं एच्छन्ति, आण्छनेयेति । sear अपत्यम्‌ 
्राश्लनेयः, तत्‌ सब्ोधनम्‌ | महाबलेति सगय-जिराकरण- 


'सामर्था' सचितम्‌ | कथं स्यादिति यतीनामेव araan तदु 
पासन-विधानात्‌ | 


पुनर्वाच खनुमान | 

अयोध्यानगरे रम्ये ममारीनो रामो मया पष्टः, 
aad: योगि-मानस-दस विप्राणं zearat 
प्रणवाधिकारः कथं स्यान्‌ ? इति । स शोवाच रामः। 


OAR AP ns EE पि गीं [मी en TES TE QE Nee ee ee ee ee eeamnambtainesrmtaiianishpemadnaemansmmmemmennmtntamme amen amin saatae te mea) 


(+) आाक्चनथरत्यव्र रामतप इति। र मजपद्तिचप्रठामरम्‌ | 


दीपिकासश्िता। sce. 


येषामेष षडलस्षराधिकारो wea, तेषां प्रणवाधिकारः स्यात्‌, 
नान्येषाम्‌। प्रणव केवलम्‌ अकारमकार मकारमर्ज- 
माजा-सडितं जपित्वा यो राम्चन्द्रमन्तं जपने, तस्य 
प्ूुभकरोऽच (९) स्यात ; तस्मात प्रणवस्य चाकारस्य 
चोकारस्य च मकारस्य चाञ्मा चस्य च ऋषिच्छन्दो-देवताः 
तद्वत. बणं--चतुःस्थान-खर- बेदाभ्रि- गृणा दीन्यचा्ययं 
न्यासं क्रत्वा प्रणब Agra दिगृणं जप्ता पञ्चाद्राममन्त् 
माद्यन्त प्रणवं यो जपने, स रामो भवेत, इति रामेणोक्तम ; 
तस्मात रामाङ्ग प्रणवः कथित इति वाय॒पुचेणोक्ताः 
पुन्तु मन्तं पप्रच्छः | 

सोतापते ¦ इत्यादि हनुमदुक्त रामस्य सम्बोधनम्‌ । येषा- 
मिति । गटहस्यसाधूनां षड़त्तराधिकारः सम्प्रतिपन्नः प्रणव, 
By, तत्‌समान-योगक्तेमः प्रणवाधिकारः, (नान्येषां 
षडक्षरेणादोलितानाम्‌ 1 प्रण्वजपं विना राममन््जपेऽधिकार 
एव नास्तोत्याङ्‌, प्रणवमिति। भकारादि-चतुरत्तर-सहित- 
भितिवक्रब्यम्‌ । श्रकारादिषु पुथग्‌विभक्तय॒द्धारगं स्वातन्वेयण 


देन्दक्छष्याव्यभिघान-सुचनायेम्‌। atary, तस्मादिति, car 
म्ादगो(९) ऽचब्बगिरसि, area, नारसिंहे चोक्ताः ane 


[ष Og Aare — vie mn gee er ee eee परो anna, 


(९) अभकरोरः स्यात्‌ इलि पाडान्नरम्‌। (2) ख, एवामध्यादयो | 


३९ ० इनमदुक्त-रासोजलिबत्‌। 


लतां Wee ay वकल राम्‌; | -भान्लःप्रवम्‌, शादे 
अन्ते च प्रशवःऽस्य तं, प्रणव-पुटितमित्ववः, ‘ae’ sof.) 
उपसंहारः, तस्मादिति । इत्यमतकल्य खक्नाः(५) । पनः पञ्चमं 
सं थ ,९) weg रिव्यन्बयः | 

स॒ WATT इनुमान. रामभक्त-विभौषण्छत-(९) 
रामपरिच््यीयां सप्र awenfu संस््नतवाक्यानि, सप्र सष्ट- 
alfa गद्यानि, पचशतान्याय्याःः अष्टौ awenfer 
arat:, चत्‌विंश्ति-सष्खाणि पद्यानि, दश awarfa 
दण्डकाः, इत्येवमनुकरमं Ds Hamel भवेदिति(५) । 
इति इनुमद्‌ पनिषत्‌.% | 


प्रथमः खण्डः ॥ ९ ॥ 


. रामस्य भक्तो यो विभोषणः, तेन war ‘craufcaar 
रामस्ततिः, सा विस्तरतः ania wana बहुत्वात्‌,(०) 
Sena”) वच्यामोत्थाशयेनाह, स होवाचेति । “गद्यानि 
Wea waar, रायाः मरच्छन्दः, “aa: 


ae ea HO ae ~ ज न णि 1 


(१) क, कर्पामृक्राः। (२) क, पथमे aa) (२) च चिक्रितपुस्तके पप्रच्छ 
frat रामभक्त ! विभोवणङ्कत टूतिणाठः | घ, विमोष शोज । 
५ (४) क, GWEN. Waa: | ५) च, शतहत्यो भवति रनरत्योभधनि 
इनि) (ई) च, इनम्तोक्का रामोपनिषत sare (९) क, रामशनिकशासां 
विकरतः योनुमगक्पन्नात | (८ क, उद्गम | । 


दोपिकासच्छिता | १६३.. 
APE 


Site: "पद्यानि अनपराधः, ‘Ewa wefa अत्याश्य- 
Were!) ननु etna तदर्थाज्जानात्‌ फलासम्बन्धः >. 
इत्वा यश्य फलमाह, इत्येवमिति । seta waa ज्रातः. 
तावतापि want भवैदित्यथेः । इति हतुमदुक्ष' रस्यन्नानम्‌ । 
अतिषिस्ततल्वात्‌ सा न सव्वजनप्रसिदेतिभावः। 


इलुमानुवाच(र) | 
सिंासने समासोनं रामं पौलस्यस्‌दनम्‌ | 


प्रणम्य दगणडवद्‌-भूमो पौलस्त्यो वाक्यमब्रवीत्‌ ॥ ७ ॥ 
रघुनाथ ! मदाना दो Hay कथितं Har’) | 


ATA) GRIT कथनोयच्च सौलभम्‌ ॥ ८ ॥ 


षष्ठं सन्देहं निरस्यति, ₹नुमानु बा चति | 


पौलस्त्य." पुलस्तापत्य रावण; तस्य ‘qed’ निरखितारम्‌; 
५५ { 9 op A 
सूद्‌ निरसने ‘Hee विभोषणः। कवल्यमिति। aaar 
संस्कतवाक्यादिषु कोवस्थं कथितं" निरूपितं, तत्‌ “cawrarara’ 
WAAAY (असुलभ TAG, Tw EA, ततः ‘Tre’ 
GANA WAT CS कारण Way सुलभस्नान-प्रासिसाधनं 
त्या कथनोयमिति प्राथितो राम उवाच, 


1 ऋ, ' 


[ ^ 1 


"णी णी णी भि मभ ee ee भी tema tty li ites 


(Qe SY इहमारषाच। (९) च. लया। (२) ष, क, अन्नामां | 
qq, अक्रान. | ¦ 


REZ इनु sowie | 
ओरोराम SAPS | 
Bagg दण्डकाः, tem माढघ्नो जारी गुरुशा- 
नेक.\)कोरि-यतिघोऽनेक-कतपापो(र) यो मम षणबति- 
कोरि-नामानि जपने, स तेभ्यः पापेभ्यः aA; खयमेव 
सञ्िदानन्दस्वषटपो भञ्न्न किम्‌; 


ay शब्दः Uae | पच्च दर्डकाः(र) पठनौयाः 
विभोषगोक्त-दगसहस््रेभ्य sya पञ्च पठनोयाः। जारः" 
गुरुतल्पगः, चल्‌न्ध्‌न-(५) nanferafa राभेत्यादौनि। 
सञिद्ानन्दरूपः स्वयमेव fa न भवेत्‌? अपि तु भवेदेव । 


WT FS FLAC | 

पुनरूवाच विभोषणएः। तचाप्यशक्तो यः, स॒ कि 
करोति १। स होवाच रामः। पच्चाश्स्-मन्मन्त- 
माद्यन्त प्रणवं ५, मन्मन्ता दि गुणः प्रणवो() यो जपते, स 
स्वयमेवाह भवेन्न किमः ' पुनर्वाच काकंशयः। तच्राप्य- 
Wah a, ते कि qaafal स दोवाच रामः। अथ 
ओणि पद्यानि पुरश्चरणानि, तत्राप्यशक्तो°) यो मम 


(९) घ, aecielaa ॐ, गरोनेक। (२) ©, र्त पाष्टे, च, छत्यो | 
(३) क, ख, दण्डिकाः। (४) चछ, चतुखून | (४) घ, मगा न््रजापं जपम्‌ । 
(<) च, feat प्रगाबं, ` (9) ड, ख, पुर्खरगाविधावश्नो। | 


९६ 
गोता मन्नामसचसर मदिचद्पं मद ो्षर-शताभिधाम्‌(२) 
नारदीक्त सवराजं शनुमदक्त मन्वराजात्मक-सवश्च 
सौतास्लवच्च) राम ! रक्े्यादिभिः MCAT मां Fae! 
स्तौति, HEAT भवेन्न किम्‌,१) इति । 

facta: Sus: ॥ ₹२॥ ` 


'"-देधिकालश्डिता। 


इत्याथव्वैख-र स्ये रामोपनिषत समाप्ता ॥ २४॥ 


सप्तमं wee निरस्यन्‌ श्रनुकल्यान्‌ प्रखपूर्वकमाड, पुनः. 
रिति, ater यो जपतं इत्यन्वयः । was दिगुणुः प्रवो 
ana इति शेषः। स स्वयमेव ‘ae रामः किंन भवेत्‌ ?। 
ana पुनरिति। ककशाया अपत्य कार्कशेयः। Whe 
पशनि' च्लोकाः, गोतादौन्धष्ट | 
नारायणेन रचिता शुतिमाजोपजोविमा | 
अस्यषट-पद-वाक्यानां रामोपनिषदहौपिका ॥ 
दूति ओभटरन्राकरसमु-भटटनारायण-विरविता ओरामोप- 
निषदो दौपिका सम्पण । २४॥ ; 


(x) @, afewermraretwc शतानिधानं । (2) ©, 4, ध, STAT 
,. (९) च, भवेन्न किं भवेदिति । 
( ५० ) 


सर््नोपनिषत्‌सारः। 


=D OKoe=——. 


ओं कथं बन्धः कथं Ale: asf का fafa 
जाग्त्‌-खन्न सुषुप्त त्रोयच्च कथम. अन्नमयः प्राणमयो 
मनामय आनन्दमयः कथं कन्न sla: May: सासी 
HAASAN कथं प्रत्यगात्मा परमात्मा आत्मा 
माया येति कथमत्र श्वरः । अनात्मन रेष्ाटोनात्मत्वे - 
नाभिमन्यते सोऽभिमान आत्मनो बन्धः; तस्मिन 
fasfaata: ; तममिमान' कारयति या, साऽविद्या; 
सोऽभिमानो यया निवन्चते, सा विद्या ; मन आदि- 
EIR: पुष्कलेरादित्यादयनुषटचीतेः शब्दादीन्‌ 
विषयान्‌ स्थूलान_ यदोपलभन, तदात्मनो जागरणम्‌ । 
श्रीं बन्धाद्‌ मायापयन्त WaT स्तस्य । 
सर्व्वोपनिषदां सारः aafat चतुथे ॥ १ ॥ 


योविं ~ ६ ~ % 
त्रयोविं सते-(\) रथानामादौ खरूप-लक्षणप्र्े qaraeq 
तावदा, आकेष्ठर इति । अनामनः स्थललात्‌ देडेन्दरियादी म्‌ 


(९) क, watfawfa | 


टौ पिकासश्हितः। ३९५ 


SHAY AWN, स्थ लोऽङ, गव्छामौत्यासलेनाभिमन्धति, 
सोऽभिमानो बन्धः ; तच्यागो ara: ; ततकारिका रविद्या; 
afta fear विद्या । मन श्रादौति, मनो-बदि-चिन्ताहङ्ार-खव- 
त्वक्‌-चक्षु-रसना-प्राण-वाक-पाणि-पाद्‌ पायुपस्था स्येन्नान-कन्ध- 
करणेः “पुष्कल त वहिराविभूते चन्द्राच्यत--गङ्र-चतुग्भं ख--दिक्‌- 
वाताक-प्रचेतोऽशि-वङ्नोन्द्रोपेन्द्र-मित-त्रह्मभिरनुग्टहोतेः सद 
ल्याध्यवसाय-चेतनाभिमान-शब्ट-स्यश-रूप-र स-गन्ध-वक्तव्यादान- 
गमन-विसगोनन्टान्‌ स्यलान्‌ बह्िभ्रूतान्‌ यदोपलभते, तद्धा 
भ्राकलनो जाग्रद्यवहारः | 


` तद्वासनारदितश्वतुर्िः करणेः शन्दाद्यभावेऽपि वासना 
मयान्‌ शब्दादीन्‌ यदोपलभते तन्मनः GAH! चतुद श- 
करणोपरमादिषय-विशेष-विश्नानाभावात यदा, तदा 
अत्मनः सुपुप्तम्‌। अवस्ाजयाभावाद्‌-भावसाक्ति खयं 
भावरददतं नैरन्तर्यं" चेतन्य' यदा, तदा AAA चतन्य- 
मित्युच्यत । 

तद्ासनारदहदित «fai देवतानिमित्ते अदृष्टनिमिन्त च 
स्वप्र दति teas, चिन्ताखप्रं वासनाया निमित्तल्ात्‌; अतएव 
वासनामयानित्यक्षम्‌ । श्रित इति वा च्छेदः | देवतादृ्टकषत तु 


वासनादये वासनाणष्देन रटेवेच्छा ware? च व्याख्येयौ | 
तश्नःखप्रमिति। सा मनोठत्तिः aa इत्यथः | तदा aa: 


श्वप्रमिति, तु UM पाठः जागरश्-सुषुस्योरार्शब्दग्रहणात्‌ । 


३९६ शैं 7 ‘rawatx | | rai? 4 ¢" 


wqenfa, ar तु दणानाभेगोपरभः, queaaracenat 
स्दापाम्‌ : wear’ विषयाखां wererat विशेषतो wrar- 
भावात्‌ यदा आआलमनोऽवस्थानमिति शेषः, तदा भावनः "सुषु 
सुषुसिरित्यथः । aaa: qyafafa कचित्‌ पाठः, तदा waa: 
सुषुप्तम्‌ उपरम इति व्याख्येयम्‌ । ‘araarfe भावानां साचि 
MMA, aia: aaa, स्वयं भावरह्ितं निस्प- 
खात्‌, ‘ATA STS भावप्रत्ययः, व्यवधायक-वस्त्वन्तर Thea 
‘waa’ wana यदा अवतिष्ठते इति शेषः, तदा तुरौयम्‌ । 


भल्रकार्य्याणां vat कोशानां समृदोऽन्नमयः कोश 
द्य च्यते । प्राणादि-चतुड श वायु-मेदा अन्नमये कोशे 
यदा वन्ते, तदा प्राणमयः कोश LEGA | एतत्कोश- 
इयसंयुक्तो मनभ्रादिमिखतभिः करणेरात्मा शब्दादि- 
विषयान्‌ सङ्श्पादि-धर्म्ान्‌ यदा करोति, तदा मनोमयः 
कोश CITT | ए तम्‌-कोशचय-संयक्नस्तद्‌गत-विशेषा- 
Foran’) यदा भासने, तदा विश्चानमयः कोश इटट- 
श्यते । एतत्‌ कोशचतुष्टय खकारण-विन्चाने वरकणिकाया- 
मिष इक्तो यदा वतेते, तदा आनन्दमयः कोश Ewa 


(१) क, Bra | 


दीविकाकहितिः । Age 
wafer) acai यथा-- 


“भख wet भेद-त्वशर्मास-शो शितम्‌ । (र) 
षट कोशिकमिदं प्रोक्ष" सर्वटेहेषु टैहिनाम्‌”॥ इति) 
प्राणादि चतुषशेति । प्राशापान-व्यानोदान-समान-नाग- 
WU-HAC SITU-WAGAT दश, चत्वारोऽन्द , 
वरग्धशः शानमुख्यः VTA: प्रकतस्तया | 
“"बेरण्भणादयस्तव्र सर्ववायु-वशषन्गताः” ॥ इति । 
पते चतुदश वायवो SS यदा कतास्पदाः, तदा प्राणमयः 
कोशः | एतदिति, ‘cay श्रब्रमय-प्राणमयो कोभौ, तयोय, तेन 
wae: राका “शब्दादिविषयान्‌' शब्दादयः पञ्च विषया येषां तें 
तान्‌, सङ्कल्पादयो ये धरमास्तान्‌ । एतदिति, “एतेनः पूर्बोक्त-कोश- 
aay संयुक्षः .तद्गत-विशेषा-विगेषन्नः' तद्गतः सष्ल्यादिगतः 
fasta: ब्राद्मणत्वादि, “श्रविशषः' मनुष्यलादि-सामान्य, तभो- 
Sra, स विकल्य-कक्पनादिमान्‌, 'सखकारण-विन्नाने"८२) we 
कारणशौभत यदा एतत कोशचतुषटयं gata wa aw तत्र 
वलते । तच दृष्टान्तः, वटवोजं यथा वटौ वत्तं तदत, स 
च निविषये जाग्रति मनसि सुषुभे च भवति। 


सुख-द्ःख-वृद्धयाश्रयो देषान्तःकन्ना यदा, तदा इष्ट- 
विषये बुद्धिः सुखनुद्धि, भनिष्टविषये afe दुंःखबुद्धिः, 
WUT ङप-रस-गन्धाः सुख-दुःख-देतवः। 


(१) @, काया स्िमञ्जानः श्य कनरूमांसष्णोकितम्‌ | (२) ख, खकारख ज्ञाने | 


० ‘ 
१९८ सबापजिवत्लारः। 


कट लक्षणमाह, .सुखति। सुखं मे भवतु, BSH ar 

भूदिति प्रत्तः सुख-दुःखयोरणुभविता देहान्तः ख्ल-सच्-देशो- 
पाधि: wea । यदा तदेति पूवण सम्बध्यते ; यदा Seah 
स्तदा RAAT: | 

सुख दुःखब्डमोलंक्षणे ल्तणाङ्गतया we, इष्टेति, 
इ्टानिष्ट-विषयानाष्ः शब्देति) अनुकुनवेयाः सुखहेतवः, 
प्तिकलभेदा दुःखदहेतवः | 

पुण्य-पाप-कम्मानु तारौ भूत्वा प्राप्र-शरौर-सम्बन्ध- 
वियोगम्‌ अप्राप्रशरोर-संयोगमिव satu यदा हश्यते, 
तदोपददितत्वाज्नीव इत्य ते | 


सुख-दुःख-हेतन्‌ निदशेयन्‌ जोवलक्षणमाह, gua , 
ष्य-पापानुसारित्वं न्नान-संस्कारयोरप्यपलकच्षणम्‌, “ata 
विद्या-कन्मणो समन्धारभते पूबप्रन्ना च" इति wa: प्राप्तस्य 
शरोरस्य यः सम्बन्धः, तस्य वियोगमिव wala: are 
शरोरस्य संयोगमिव wet वस्ततोऽसक्गत्वात्‌ | “डपदितत्वात्‌' 
नाना-शरो रोपाधिमच्ात्‌ जौव इत्यच्यते । प्रा्त-शरौर-सन्धि- 
योगमिति पाटे प्राप्तः शरौर-योग-सम्धिः(\) येन सः। एक- 
शरोरत्यागेन शरपर-गशरौर-ग्रहणम्‌ । सन्धिर्य्योगमित्यस्येव 
व्याख्यानम्‌ श्रप्राप्ष-शरोर-संयोगमिति। 


मन wifes, प्राणादि, सत्वादिश, इच्छादिख, 


पुण्टादि ओते पच्च ant इनि | 
(१) शरीरयोः सन्धिः | 


दीपिकासश्डितः | २८५ 
चन्न awieq लिङ्ग लिल्तयिषुः पश्च वगाना च, जन 
भ्राद्रिति। मना बहित्ित्तमहद्रष; श्राणादिः' पच्च वायवः 
सत्त्वादिः रयो गुणाः; 'दइच्छादिः कामः aean वि{च- 
faa, अदाऽखचा, vwlacufashifala ; “पुष्यादिः' पुण्य- 
पापज्नन-सस्काराः; पञ्च एते वर्गः, 'इति' वाक्यसमाप्तौ | 


एतेषां water धर्मीमितात्मन्नानाहते न विनश्यति। 
आत्मसन्निधौ नित्यत्वेन प्रतीयमान आत्ोपाधियंस्त- 
लिङ्गशरीरं इदयग्न्थिरित्य च्यते | 


लिङ्गस्य मन आआदिसन्धिमादह,(९) एतेषामिति । ota’) 
भ्रूतासन्नानात्‌ Wafast qa आत्मा, तस्य ज्ञानं विना a 
नश्यति, भ्रावन्नाने तु.) नश्यति “भिद्यते eeaafer:” verte 
qa: । 

ददानो लिङ्गलच्तणान्तमूतमामान्तरमाड़, आकसब्रिधा- 
विति। saat निव्यतलघमष्यासात्‌(*) नित्य इव भासमान 
दति स्वरूपकथनम्‌, एवंविधो य आआस्ोपाधिः, तस्य डे were, 
fay इदयग्रनग्यिरिति च। 


तच यन्‌ प्रकाशते चेतन्यं, स Wa TET । 
न्ाट-ज्ञान-न्नेयानामाविभव-तिरोभाव-ज्ञाता waaa- 


(QQ) ख, खदिसन्वितामाइ । (र) क, घमो खन्धि-। ख, धमो eal | 
(३) छ, अन्दमन्नामेम च | (४) ख, नित्यपर स्र-धमाष्यासात। 


४०० सवापनिधर्तशारः | 
माविर्भाव-तिरोभाव-दौनः खयं ज्योतिः, स सा रौल्युश्थतं । 
ब्रह्मादि-पिपोलिकापयेन्तः स्वेभादि-ब्ि्चविशिष्टतयोपः 
लभ्यमानः सरव॑प्राणि-बृद्धिस्थो यदा, तदा कूर इत्यु- 
चयते ' करस्थाद्युपडदित(९) भेदानां खद््प-सलाभदेतभत्वा 
मणिगणस्‌ चमिव सवं सेचे्नुस्युतल्वेन यदा प्रकाशते 
"आत्मा, तदान्तयौमीत्यच्यते ।! सवपाधि-विनिमुक्त- 
सुवर्णघधनवदिक्नान (९) चिन्माच-खभाव आत्मा यदाव - 
भासते, नदा त्व पदाथः प्र्गातम वयु च्यते । 


qeu faranuqm, तल्लक्षणमाह, ततेति। “arar 
प्रमाता, ‘ara’ fauaha:, “क्रया” विषयाः, तेषासुत्पस्ति-विलयौ 
जानाति aaaa ज्ञाज्रादिवत्‌ यस्य तो नस्तः, किन्तु निर्विकारः, 
स्वप्रकाश, स “साक्षात्‌ अव्यवधानेन, तदृष्टलात्‌ areat- 
‘area | अरविशि्टतया' वि्ेष-रहित-चेतनाकारेण सवप्राचि- 
qfee: ध्यायतौव लेलायतौव सुधौरिति चतः, ‘qe’ बचयादौ 
faurya तिष्ठति कूटस्थः, azereat ये उपहिताः भेदा; 
खप(धियुक्षा विषाः, तेषां स्वरूपलाभ प्रति हेतुः सन्‌ afe- 
गुच्छस्थसू वत्‌ सवेशरोरेष्वनुगतत्वेन यदा भात्यामा, तदान्त- 
यौमि-सजन्नो भवति । तदुक्षम्‌- 


(९) क, न कू्ष्यखुपरदिल । ख, ृडस्येतयुपाचिरदितो। (९) ॐ ख्वापा- 
विनिम क्या qverquafagry | (९) क, ख, सन्यवजागेन साध्यः | 


 दीविकनिद्दितः।. weg. 


Me 
Jee ade जमतः प्रभवः प्रलयस्तथा 1. 
' मयि eafae प्रोतं सुज मणिगणा इवः ॥ इति ।' 
area: शोधित इति येषः, न द्शोधितें saree ade 
पाधि-विनिर्मक्षत्वादि-षिओेषण-सन्भवः। 


सत्य श्चानमनन्तमानन्द' ब्रह्म, सत्यमविनाि, नाम 
 देथ-काल-वस्त्‌-निमि्ेषु विनश्वत्‌सु यन्न विनश्यति, तद्‌- 
विनाशि ज्ञानमिति उत्यत्ति-विनाश-र डित चेतन्यं ज्ञान 
मित्यभिधीयते । अनन्तं नाम दिकारेष्‌ दिव, qad- 
विकारेषु सुवणीमिव. तन्तकायंष्‌ तन्तुरिव, अन्यक्तादि- 
खषटिप्रपश्चेषु पुवं व्यापकं चेतन्यमनन्तमित्युच्त | 
आनन्दो नाम सुखचेनन्य-खदूपोऽपरिमितानन्द-समुद्रः | 


परमासामं तत्पदा (९) वक्तं ब्रह्मणो रूप-सतुषटयमादइ, | 
सत्यमिति । waza क्रमेण लस्यति, सत्यमविनाग्ौति । अरवि-. 
arias कोऽथः? इत्यत अआ, wal) मामादि-पश्चश 
मष्ेष्वपि यत्‌ तत्वं खिर, तदविनाि च्नातव्यमितिशेषः । wra- 
warware, ज्रनभितोति। ave wracg प्रतीकम्‌, श्र 
म्निहशः। एवमनन्तानन्दयोरपि द्रष्टव्यम्‌ , “qa” कात्‌ 
प्राग वस्तंमानं काथजातस्य TMI Saree zai(*) शलिरिव 


(१) क, तं पदाथ । 
- (₹) क, काय्यं कयापि दतभानं arden च यापक | 


( ५१ ) 


१.३ तिषा 
रजत-ष्यापिका। सखेति, gerne ata तदप. म्‌ 
ऋानाद्धियः सुखमस्ति। तस्य निरवधितामाड, अपरिभितेति। 
हृष्टि सुखं ओज्रसुखमितिवत्‌ | 

अवििष्ट-सुख-खशपशच भानन्द TUT! एतदस 
aad यस्य लक्षणं टश काल-निमिचघव्यमिचारि, 
a’) तत्यदार्थः परमात्मा प्ररं ब्रह्मे्यश्थतं । त्व- 
पटार्यारीपाधिकात. तत्पदार्था दौपाधिकाद्‌्विखकषणाः 
भाकाशवत. सुच्छाः केवलः PATA ATA Ae 
Uae | 


fayaa नास्सोत्याह। श्रविशिष्टेति। लक्षणमिति! 
एतच्चतुष्टयं रूपमित्ययः । "व्यभिचार" सदोपलभ्यमान यद्रूपं, 
स॒ तत्पदाथ Yat wai! तस्यव पुननांमहयमाद, पर 
fafa । परमिव्यभयत्राप्यव्ययम्‌ । तत्चपद्लक्ितमध।र) 
लस्यति, तपदार्थादिति) अरतत्यदायच तत्पदायौदौपाधिका- 
feaay इत्यथः । 'आन्ा"(९) चं ब्रद्धत्यधः | 


अनादिरन्तवल्नौ प्रमाणाप्रमाण-साधारणा, न सती 
नासती, न सदसती, खयमविकारादिकारेतौ निर्ष्य- 


र ES - 


ane ng 1) 1 8 शि । Pe — tC णी भ sas # ८, ॥ , 


(९) च, छ, खल) (२) ww पदक्य (2) क, war} 


Oifiraiafya: | ५ e 
माणे असती, अनिङूप्यमाणे. सतौ लकशणभून्या, ५ सां 
WIA YA | 


CEU सर्यपनिषत सारः TATE | २५॥ 


मायालक्षणमाह, waifefefa ‘safe: पूर्वावधि- 
विधरा, “न्तवन्नौ" गर्भिणौ काथोन्पाद्न-कमर्यी। अन्त- 
बतोति पाठे काथ-खूपेण awe, चिद्रूपेण कारणाकना तु 
निल्येव शक्ति-णक्तिमतोरभेदात्‌ विच्छक्तित्ाचास्याः कदा- 
चिदपि ब्रह्मणो जगञ्जननादयसामर्ध्यासम्भवात्‌ स्वभाज्रहानि- 
प्रसङ्गात्‌ TATA’) स्वात्‌ सान्तेति सम्पृदायविदः | 

प्रमागेति । उभयोर तश्व-विषय्त्वात्‌ ब्रह्मणः स्वप्रकाशतेन 
प्रमाणाविषयत्वात्‌ न सतौ' ब्र्मातिरेकेण "नासती" उपलग्- 
विरोधात्‌, ‘a सदसतौ' विरोधात्‌, किन्तु सदसदहिलश्ा- 
निवंचनौया च्ञानवाष्या इति साम्परदायिकाः। वयन्तु qa: 
ब्रह्मरूपेण सतो, काथरूपेणासतो ; तेन सरव्वाकना सतौ, नाप्य- 
सतो, मापि सदसतो, सद्रूपे णासक्वाभावात्‌ श्रसद्रूयेण WaT 
भावात्‌, एतदुपपादितम्‌ भधसत्मात्‌ खयमधिष्ठानस्य बद्ागोऽवि- 
कारात्‌(*) विकारहेतौ निरूप्यमाणे "असती" भासानमदयन्तौ 
बरह्मातिरेकेणानुपलमभ्यमाना "निरूप्यमाणे" अविवेक दशायां 
सतोः स्वकाः दशन्तो ‘awugean ted तादश्मेति 


णि मि ज 
| । 


(१) का, ज, शचकसतो @wegar; ` (२) छ, भ्ामाद्माबभाक्षांत्‌ 1 
(९) च, staat, । 


सयार्दनिज्यादः td 
92. warafaagty: 1 
नि्वक्मथक्वा छा माया! माकन्दो निवेषे, ` दाब्दः, शोत, 


ararfe सतोया नास्ति, सा माया) 
जारायरेम रचिता यतिमावोपजोदिना)। 
अख्मरटपद-वाक्धानां सर्व्व पिषरदोपिक्ा ॥ 


इति सर्ग्या पनिषत्‌सारस्य दोपिका warat । २५॥ 


इं सोपनिषन्‌ | 


गोतम SATS । ` 
भगवन्‌ सवंधर्मश्चः सवशास्तरार्थपारगः। 
बह्मविद्या-प्रवोधो चि कनोपायेन जायते १॥ ९ # 
TREAT उवाच | । 

विचाय्यं सर्ववेदेषु मतं न्नात्वा पिणाकिनः। 

पाद्या कथित त्व श्टणु गोतम ! AHA ॥ २५ 

अनाख्येयमिदं Te योगिनां कोश-सज्निभम । 

चंसस्यागति-विस्तार भुक्ति मुक्ि-फल-प्रदम्‌ ॥ २॥ 
अथ इस-परमदंस निर्णय व्याख्यास्यामः, ब्रह्मचारिणे 


दैविकं सहित | ४०५. 


भान्ताव डान्ताय गुरुभक्ताय दस सेति सदा श्रयं 
“Oo awa ५ ~ 
सनु देशेषु व्याप्तो वर्तते, यथा wie काष्ठेषु, तिजेषु 
az @ 
गैलमिव। तं विदित्वा न ग्डत्यमेति | गृदमवष्टभ्य आधारा- 
इायुमुन्याप्य सखाधिष्ठानं चिः प्रदकिणौकृत्य मणिपूर. 
कश्च गत्वा भनाडतमतिक्रम्य faa) प्राणान्‌ निरुध्य 
आज्चामनुध्यायन्‌(र) AAT ` ध्यायन्‌ जिमाचोऽमिल्येव 
सव॑दा ध्यायन्‌। अथो नाद्माधाराट्‌ जह्मरन्य पर्यन्त 
धएदस्फरिक-सङ्गाशं स वे ब्रह्म परमात्मेत्यच्यते । ९ ॥ 
wt शृसःपनिषदं विद्यादष्टज्रिंशत्तमीं ततः | 
यवण चतुःखर्डां रंसन्ञान-पटीयसौम्‌ ॥ १ ॥ 

शास्त्रतो ब्रह्माणि ज्ञाते सति तस्लाक्षात्‌-कारायोपाय उप- 
दिश्यते । तत्रापि mare eee श्राख्यायिकारमभ्यते, भगव- 
fafa: ब्रह्मविद्यायाः प्रबोधः “श्रादिणान्त-दलस्ार्णान्‌(र)" 
awl कमलासनः" इत्यादि कूर्डल्यमुसारेग वायो रपि-चोु, ५) 
गच्छतः fa; परिठतिः, मणिपूरकं" नाभिचक्र' aay प्राप्य 
अनाहतम्‌" अनाहतचक्र हदि am “श्रतिक्रस्य' ower 
‘free awen शराणाम्‌" वायन्‌ निरुध्य ‘arma’ भाज्ञा- 
चक्र waft अनुध्यायन्‌ awe स्स्रदलपद्जे 


(१) @, नित्यश्दो । (२) क, ख, खओाश्चानमतुष्यायं। 
 (&) =, च दिसाका-दकष्यानामे । (४) खः ay, 


“ ay 
gata द bi fwen asta ye ॥ fo 
wy i: छ e i ‘I ged ? 


waita ‘fara: dere: wefirare “स्वहा, fara’ watery 1 
अयो are ध्यायन्‌, कौश? “arava भराधार मारम्ब 
्रह्मरन्धपथन्तं प्रतौयमानं तथा seme स वे ब्रह्म ्राला(१) 
ULTRA | 2 | 


अथ wane: पडक्छिच्छन्दःपरमशशंसो caaisy- 
fafa वोजं स इति शक्ति. सोऽखमिति area षट- 
सङ्ख्यया(९) अद्ोराचयोरक-विंशति सदख्राणि षट शता- 
न्यधिकानि भवन्ति | Gata सोमाय facsqara निरा 
भासाय तनु Yaw प्रचोदयादिति, न्नौषोमाभ्यां ate: 
इदयाद्यङ्गन्या स-कराङ्गन्यासौ भवत., एवं Rat दये 
अष्टदले दसात्मानं ध्यायेन्‌ | 
ह समनग्धस्य ऋष्यादिकमाह्, अथ wa इति waa तु 
भित्रा wares उक्ताः, यथा,- । 
‘ar faa BIT स्मतो Sat गायत्री च्छन्द्‌ इरितम्‌। 
देवला जगतामादिः सम्प्रक्र (५) गिरिजापतिः” ॥ इति । 
तत्‌ हंसस्य वा्यपुरञ्चरण-विषयं ज्नातव्यम्‌ । षट्‌मङःख्यया 
ऋष्याद्या च्या इति de: यदा वट्‌ ्तानि' षट्‌सरःख्यया 
४ न क अ 


(९) क, द्यवा । क, were! (९) क, म, क, New eT, 
(द) क, am) छ, तुः (४) क, Seta 


दौपिषक्रासद्धिहय । ` ५१७ ` 


पधिकानि भवन्तीन्बयः, बट्शलोपरि षट्‌ इत्यं; । २१६०१ 
Tae! । भखतविन्दो तु- ` 

“भशोतिः षट्‌ शतश्ेव सहस्राणि adres | | 

लचयेकोऽपि निश्वासा अहोरात्-प्रमागतः'॥ षति 

सङख्याभेद उक्तः, स ततैव समाहितः, 

were, wt wate दयाय नमः, श्रेः सोमाय fara 

RIE, ओं निरच्नाय शिखाय वषट, St निराभामाय कव- 
wage, भ्रां तनु सूच्म(९) aang वौषट, जं प्रचोदयात्‌ 
अस्वायकफटः ' एभिरेवाटो करन्यासः । हस डसोभिन्यादिना (र) 
षड्दगमनोयपरे । हसः मर्य्याअने छ, eat Maran’) शिर 
इत्वादिनेत्यन्ये | अ्रग्नोषोमाभ्यां वोषड््ति wat गेषः१ ‘ex’ 
wha: सः' सोमः “ह युमान्‌ प्रकरतिस्त सः” इति चोक्तम्‌, 
wearelfa यानि अङ्गानि तेषां ara: करन्यासख तौ भवतः । 
एवं न्यास क्त्वा Wea Yess, तच सामानं ध्यायेत्‌ | 


अपरीषोमो पश्चावोह्भगरः शिरो freee नेवं सुखं, 
सद्रो UAT चरणो az कालशािश्चोमे पारः मवतः । 
पश्यत्यनागारख(* शिष्टोभयपार्ः मवतः | 


ध्येयघ्रूपमा ङ, अग्नौषोमाविति | saa ufeara afe- 


खूपेण ध्यानं ताभ्य, ATT WEA Were: शिरः उतसमा- 
ॐ 


(९) क, ततुः wer | 
(९) क, खाभित्यादिनिा। (६) क, खां सूष्छात्मने इ, St खोभादाने । 
(४) क, प्मान्यनामारिख। च, पथ्यानि मागर | 


Yo इलो प निवत्‌ \ 


yard, fea aa प्रकाशकत्वातः, सुख शदो ameart, 
शद्राणौो चरणो सवोधारत्वात्‌, AH कालख arerdara, 
अभग्निख्योभे ane भवतः पूर्वापरे <fadrat art सत्व-(९) 
सामान्यात्‌, पश्यति इयचातुः wea शानम्‌, (अनागार 
अनिकतः वराग्य, ते wafte उभयपाश्च भवतः पूर्बापरे 
दश्िणोलरे ar 

एषोऽसौ परमसो भानुकोरि प्रतीकाशः, येनेदं 
व्याप्तम्‌, तस्याष्टधा ठत्तिभंवति। waze qua मतिः 
wat निद्रालस्यादयो भवन्ति, याम्ये करे मति 
नऋतं पापे मनौषा. वारुण्यां क्रीडा, aaa) गमनाद 
बुद्धिः, सौम्ये aA tat द्रव्यादान (९ ag 
वैराग्य, AIC जाग्रदवस्था, कर्णिकायां खञ्न, fay 
, चवुत्ति, पद्मत्यागे qe. यदा wat मादे लीनो भवनि, 
तदा तुर्व तौतसुन्मनन-(रुमजपोपसंशारमिव्यभिषौयतं। 


ध्यानसुपखहरति, एषोऽसाविति । तस्याशटसु दलेषु स्थितस्य 
अष्टधा ठस्तिमाह, तस्येति । aa दिकुपार-वचानुसारेख पालं 
weary) इद दिगनिप्रायेश सामान्यतः wage, तचहशा- 
भिप्रायेख तु विजेषफलमध्याकमविषेके नीक 9 तः प तदवा. 


। (९) q, 1! ( q 
(९) क, न, गरन्याडामे। (श) क, Varna, च, सन्नत । च, श्‌ be 


Sfrarafeat | # ०९ 


गुद-लिङ्गान्तरे चक्रमाधारन्तु चतुदंलम्‌ | 

परमः सष्जस्तददानभ्टो वौरपूबेकः॥ 

योगानन्द्शच तस्य स्यारोशानादिदले फलम्‌ । 

स्वाधिष्टान(*)-लिङ्गमूले षट्‌ पत्रं चक्रमस्य तु ॥ 

Waifey SAUTE: फलान्य तान्यनुक्रमात्‌ | 

प्रश्रयः क्रूरता गवे(र) नाभो BRT ततः परम्‌ ॥ 

अवन्ना स्यादषिश्वासो जौषस्थ चरतो way ॥ 

नाभो ददं पञ्च मणिपुरक-सजज्ञकम्‌ ॥ 

सुषुिरत्र ठष्णा स्यादौश्यां पिश्नता तथा। 

लञ्जाभय-छ गा-मोष्ट-कुधियोऽथ विषादिता ॥ 

छ दयेऽनादतं चक्र दलेर्दाद णभियुं तम्‌ | 

लोल्य-प्रणाश्चः कपट वितर्करमैऽप्यनुतापिता a 

पाशाप्रकागधिन्ता च समोदया समता ततः। 

क्रमेण दम्भो वे कल्य fader इङ्तिस्तथा ॥ 

फलान्येतानि पवबांदि-दलस्थस्यामनो विदुः । 

करठेऽस्ति भारतीसथानं विश्बिः षोडशच्छदम्‌(र) ॥ 

तच प्रणव Sala इं फड्वषडथ . GUT । 

AI ARISTA सप्तस्वराः षडजादयो मताः ti 

इति पूर्बादिपत्रस्थे फलान्यासमनि षोडश" ॥ इति ॥ ३॥ 

स्थानान्तरेषु नियममाह, मध्य इति । ‘fae’ are पञ्च 

त्यागे" पश्मादूष्ः नि रालम्ब-प्रदेशे(*) ‘are’ वच्यमाणे "तुतत" 


(९ ) क, ाधिष्टानां । (र) क, पाबं। (३) क, षीडगदशर्‌ ! (४) क, उपरे | 
( ५२ ) 


हसोपनिषते। 


ste 
qa, ‘saaay मनन-रहितम्‌ “अखपोपसहार' प्राण- 
ग्यापार-रहितम्‌ । तय एते पायाः | 

एवं स्व॑ दसवशात ; तस्मान्मनो दंसो वयिचानि ; 
स एव जपकोटथा(?) नादममुभवति, एवं सव'(र) शसु- 
वशात । 


wa सवंमित्यादि । ‘ca तुरौयातीतपयन्तसुक्तं सर्ब" फलं 
छंसवभात्‌' ह सजप-निषैदनाधौनं वेदितव्यम्‌ i "तस्मात्‌" aa- 
फलदत्वात्‌ मनो ‘ea: इत्ति गच्छति हसः सप्रदशक fay 
मनो fag मनःस्ररूपमेव विचा निञेतव्यम्‌, येन त्वमर्धो- 
ऽवबभासते, स ua’ हसोपासकः (जपकोटया' कोटिसङखक- 
जपनिवेदन-पबकमनो-नियमे सति नादं वश्यमाणम्‌ अनु- 
भवति । तस्येवेति पाठे हसस्यैव, पुनरेवमित्यादिरुपसंष्ारः 
ATE Aaa waaay | 


नादो दशविधो जायते। विएौति प्रथमं, चिश्ि- 
णोति fad, घण्डानादस्तुतीयः, शङ्खनादखतुर्थः, 
पश्चमसन्त्ीनादः, षष्ठस्तालनादः, सप्तमो वेणुनादः, 
अष्टमो खदङ्गनादः, नवमो भेरौनादः, दशमो मेघनादः; 
नवमं परित्यज्य दशममेवाभ्यसेत्‌ । 


% 


नि eae... 


` (९), खव, (२) ङ, यन्नानपक्नोया। (8) u, Bay. 


Cfaaret war; BEL 


सप्रकारां arerafaare, नाद इति । चिश्यादयोऽनुकरण- 
शब्दाः; इति wer अ्रनुकरण्लश्ोतकाः ; "वर्टानादः घण्टाया 
a नाद्‌, एवमग्रेऽपि 1 नवम परित्यज्येति, नवमपथम्तान्‌ 
WAT ब्रह्मभवनफल द शममेव WAR ॥ 


प्रथमे चिच्िणौ ara, fala गाचभश्जनम्‌()। 

हतौये Sea’ याति, चतं कम्यते शिरः । 

पश्चमे रवते तालु (९) षष्ठऽग्टतनिषेवणम्‌ | 

सप्तमे गृढविज्ञान परा वाचा तथाष्टमे ॥ 

अदृश्य नवमे दे दं दिव्यं चसुस्तथामलम्‌।* 

दशमे परमं ब्रह्म भवेद्‌बरह्मात्म सन्निधौ । 

afaa मनो विलीयते मनसि wen Raed दरे 

पुण्यपापे सदाशिवः शक्यात्मा सवे चावस्यितः खयं 
ज्योतिः परुञञो बद्धो निम्थो निर्न: प्रकाशते इति । २॥ | 


दशानां प्रसेकं लक्षणानि, फलानि चाह प्रथमे she fafe- 
सौशब्टाकारं तदददिदं(९) भवति । गाच-भष्लन' गातच्रभङ्ः(*) 
द्व मवति, ‘aaa’ faa va भवति, श्रखतनिषेवणम्‌ रस्त 
घानमिव। दशममिति, दशमच्ेदभ्यस्यति परम ब्रह्म भवेत्‌ | 


~^ TD गी 


(१) श, मोजभश्चम्‌ । (र) क, Baa are | 
` (₹) ख्‌, तदिव (४) ख, गी जभञ्चनं Rate 


४१२ इंलोपनिषत | 


तस्य फलमाह, ब्रह्मामेति । afar ब्रह्मण भावनः afauty 
सति मनो ‘fataa’ विलोमं भवति, मनसि सङ्ल्प-विंकल्य- 
Sq गते सति, YIU Wy तयोः समाषटारे दग्धे सति, सदा- 
शिवो भवति । शक्तयामा च शिवशक्षि-रूपो wart waara- 
स्थितादिरूपो ब्रह्मरूपः(र) प्रकाशते ब्रह्मेव भवति! इति शब्दो 
दं सवं न-समाप्ाथंः । २ ॥ 
सनव्सजातेन गोतमं प्रति पावतो-परभेश्वर-संवाटे हंस 
वशं नमुक्तम्‌ | स संवादो यथा,-- 
ai ईश्वर उवाच | 
भरजपाराधनं देवि ! कथयामि तवानचे ! । 
यस्य विज्ञानमात्रेण पर ब्रह्माधिगच्छति ne 
षसं परं महेशानि ! uae जपते ac 
मोष्टान्धो यो न जानाति(र९) मो्तस्तस्य न विद्यते ॥ २॥ 
arya: कपया देवि ! aaa जप्यते यदा(२) | 
तस्योच्छासे स्त निष्वासेस्तदा बन्धक्यो भवेत्‌ ॥ ३ ॥ 
Sera देव निश्वास va इत्यत्तर-हयम्‌ | 
तस्मात्‌ प्राणस्त हसाख्य श्रामाकारेण संस्थितः ॥ ४ ॥ 
नाभेरूह्' स निश्वासो (*) wearer व्यवसितः | 
षरटिश्वासेभवेत्‌ प्राणः षटप्राणा नाडिका(५) मताः ॥ ५॥ 


( १ ) a, feranfreq} ब्रह्मरूपः | ( श्‌ ) ae, दचिणशामुभि-संड्ितायां मोब ग्नः 
AMAA aA Wis: | (र) क, aa: | (3) efeurahidfwarat aTa- 
खच्छास-भि्चासात tf पाठः (५) ख, ve wed fear | 


टौर्िभाश हिता | ४१९ 


. षष्टिनाडा-(९) छोरा जपसङख्या(र)क्रमो मतः | 
'एकवि श्रति-साश्ख षटग्रताधिकमौश्वर ! ॥ ६ ॥ 
्रत्यह जपते प्राणो सान्द्रानन्दमयौ' पराम्‌,र) | 
Vaart waste’) निवेदनम्‌ ॥ ७ ॥ 
विना जपेन टेवेशि ! जपो भवति मन्त्रिणः | 

THI ततः प्रोक्ता भवपाश-निकन्तनौ॥य८॥ 

एवं जपं महे शानि ! uae विनिवेदथेत्‌ । 
गणेश-त्रह्म-विष्शुभ्यो हराय परमेश्वरि ! ॥। < ॥ 
HAMA RATT तथा च परमामने। 

षट्‌ शतानि सहस््राफि षडेव च तथा YA ॥ १० ॥ 
षट्‌ VAT च पुनः ससख TIAA | 

पनः सहस्र गरवे क्रमेण विनिवेदयेत्‌ ॥ ११॥ 

आधारे स्व्णवत्‌ Har वादि-सान्तानि स्मरेत्‌ ॥ १२॥! 
दतसौवणं-वणंानि दलानि परमेश्वरि | 1 

स्वाधिष्ठाने fe Sani वादिलान्तानि त स्मरेत्‌ ।। ea 
विद्यत्पच्ञ-प्रभाभानि सुनोलमर्पपूरके | 

उफाल्तानि(५) महानोल-प्रभाणि च विचिन्तयेत्‌ ॥ १४॥ 
पिङ्कवण- मदावङ्कि-क णिकाभानि चिन्तयेत्‌ | 
कादिवान्तानि(?) पचाणिः चतुथऽनादते प्रिये ! ॥ १५॥ 


(x) क, षष्टिताद्या। (र) क, अया Wat: | 
(३) क, We स्ादानम्दमयो oer! (४) <fowrafwdfearat, त्यस्य | 
` (४) क, उकाम्ताभि | (९) ख, काटि डन्तानि। 


४१४ अंसोवनिवत्‌ 1 


विशदो धन्व तु रक्षवणोन्‌ खरान्‌ स्मरेत्‌ | 
आज्ञायां विष्यदाभायां शमो wet विखिन्तयेत्‌ ॥ १६॥ 
कपूर. ति-सं राजत्‌-सहस्रदल-नौरज । 
नाद्‌ात्मक ्रह्मरन्ध्‌ जानो परमेश्वरि ! ॥ १७ ।। 
एतेषु सप्त चक्रेषु स्थितेभ्यः परमेण्वरि | | 
जपं निवेदयेदेनमष्ोराच-भव प्रिये! ॥ १८॥ 
अजपा नाम Waal योगिनां arwerfaar | 
रस्याः सङ्ःल्पमाचेष्ण नरः पापेः प्रमुच्यते ॥ १९ ॥ 
अनया(*) went विदा अनया सटशो जपः | 
अनया MEW पुष्यं न भूतं न भविष्यति॥२०॥ 
va प॒ररणख्पेशापि सारदातिलके विघानसुक्षम्‌ 
तद्धा- | 
वियद्‌(र९)चग्द्‌-ललितस्तदादि (९) सगसंयुतः । 
ATW मनुर प्रोक्तो TACT? सुरपादपः॥ १॥ 
ऋषि्रह्मा स्मृतो देवो गायत्रो च्छन्द ईरितम्‌ | 
टेवता जगतामादिः प्रीक्तीऽच(*) गिरिजापतिः। 
हसा षडदटोघं-युक्तन बुर्य्यादङ्ग-क्रियां मनोः a = ॥ 
रुखन्नानु-स्फरित-तङिदाकार मृ चाम्बिके (५) 
पाश्याभौतौ वरद्‌-परशू सन्दघानं ACT: | 
दिव्याकल्पे नबमणिमयेः शोभितं विश्वमूलं 
सोम्याग्नेयं वपुरवतु न-(९) अन्दर चिनेतरम्‌ ॥ ३ ॥ 
 (९)क, नानया, खं खर्व, ( ₹) वा, fawe) (2) @, werfe: | 
(४) @stet fe: (५) क,सम्नां | wet (Om Se 


 दौपिकासहिता। ४१९५ 


. भागुलचं ata पायसेन ससपिंषा | 

दशानां TRAY सम्यक्‌ ततः सिद्ो भवेन्मनुः vg 
दोप्तादोप्तजिते पठ प्रागुक्त प्रय जदिभम्‌ 
ate aaa WF यजेदङ्ादिभिः az wi 
WI वत्सर रव्यारो(९) दिगदलेषु विदित च । 
श्रचंयेटटतजां गोजामनाक्या-मद्भिजां पुनः ॥ ६ ॥ 
लोकश्च रांस्तदस््रानि प्रूजथेदे वमन्वह्म्‌ (२) | 
aware विधिवदद्यात्‌ प्राक्‌ प्रोक्तेनव वर्मना ॥ 9 ॥ 
AAI HAUT yaa निधाय aa 
पिधाय वामहम््न am(*®) मन्वेग संयतः ॥ ८॥ 
श्र्टोत्तर-गतं Wa जपेत्‌ तोयं सुधामयम्‌! ` 
Wart तेनाभिषञ्चेदय' स भवेहिगतामयः ॥ € ॥ 
आयुरारोग्य-विभवानमिता aaa नरः | 
्रनेनेव विधानेन विषार्तौ जिव्विषो भवेत्‌ ॥१०॥ 
इन्दभ्यां विगलत्‌-सुधा परिचितं मन्ताग््यवीजं ततः 
प्रखरोतत्‌परमामिताह-शशिना संसिक्रमाद्य' स्मरन्‌, 
मन्त्रौ मन्तमिमं जपन्‌ विष-गदोन्ादापरत्य ज्वरान्‌ 
जित्वा वषशतं समग्र-विभवो aq सुखं ब॑न्धभिः" 

॥ इति eet 


(१) क, ऋज्‌ वतसंररग्यारो । क, waa; cat 
(र) क, रष awa! (३) छ, न्यस्त । 


४१६ सो पजिषत्‌। 
ओं वेद प्रवचन" वेदप्रवचनम ॥ 
इ त्यथवेदे द सोपनिषत_ TATA ॥ २६ ॥ 


wt वेदप्रवचनमिति इदं इंसनिरूपणम्‌ भकाराथा- 
aaa वेदस्य “प्रवचनः निव्यचनेतुः(*)। aaa शसमन्व- 
स्येव युम्प्रक्व्यामकस्य वर्णविपय्धासे सोऽहं भवति; स च ue 
मात्मनः, तस्य चतुषटयवदयच्न-परित्यागे yaad च(९) 
श्रोमिति भवति, सच शदब्रह्मवाचो, aquatna ओदमरा- 
Saal व्यादहतयः, ताभ्यस्िपदा, तिभ्यः पटेभ्यस्रयो वेदाः, 
वेदेभ्यो लोकत्रयमिति। दिरुक्तिः समास्यथा । 
न्नारायणेन रचिता ुतिमातोपजौोविना। 
अस्पषटटपद्‌-वाक्यानीं इहसोपनिषरौपिका ॥ 


दति हसोपनिषदौो द्‌}पिका सम्यृरणी। २६ 


मी 


(१) ख, निम्ब चनं हतुः | (र) षठ, Wage 


परमद सोपनिषत्‌ | 


——==PEp-O-Ko = 


अथ योगिनां परमचंसानां कोऽयं मार्गः? तेषां का 
स्थितिः? इति नारदो भगवन्तसुपगम्योवाच। तं भग- 
वाना | 


at Tea परमे हंसस्स्येपनिषदुश्यते | 
चिखरडाथष्वंशिखरे चत्वारि शन्तमो मता ॥ १ ॥ 
सब्रपासोपनिषदि(\) परमदहंस-सनत्रयास उक्तः, warafaate 
योग उक्तः, तत्र प्रा्योगस्य ज्ञामिनः area लाके खिति? 
दति afewa । यद्कम्‌,-- 
खि तप्रन्नस्य का भाषा? समाधिस्तस्य केशव ! | 
ख्ितधोः कि प्रभाषेत? शिमासौतः व्रजत किम्‌ ?”॥ इति । 
तथाच, पामरत्व-गङ्या WAN स्यात्‌, तते महान्‌ प्रत्य- 
वाय इत्येतत्‌ Seaway परमहंसोपनिषदारभ्यते । भ्योगः' 
चिन्तत्वत्ति-निरोधः, तदन्तो योगिनः “‘acavare’ vaqua- 
तच्वन्नानाः, तच निरुडचित्ताऽप्यणिमादि-सिदिषु वियुक्षि-दशायां 
aurea: सन्‌ sata सलौनो(९) favtrera(*) परम- 


(x) क, इ सोपनिषदा । (२) क, Twat) क; संश्टोतो | (९)क, विपथ 1 
( ५३ ) 


ger quaeainfaun | 


परुषाथाद्‌ भ्रश्यतोति परमहंसपद्‌, परमरसखच विवेकेनेश्व- 
AACA BEI विरज्यति! तदुक्तम्‌,- 
. “^चिदालन इमा इत्थ प्रस्फ॒रन्तोह शक्तयः 
इत्यस्या खग्य-जालेषु नाभ्युदेति कुतृलम्‌”" ॥ इति ॥ 
परमहसो विदाबलेन विधि-निषधान्‌ लङ्गयति, ततः 
यिष्टविक्नान eq! तदुक्रम्‌,- 
“सव्व ब्रह्म वदिष्यन्ति ware तु कलौ युगे । 
नानुतिष्ठन्ति मेत्रेय ! शिखोद्र-परायणाः'”॥ इति ॥ 
तदय योगिग्रहणम्‌ । अधिकारप्रा्त-निष्काम-कर्चातु- 
छानमपि योगणव। विशेषण्दयेन सितप्रभ्ञत्व-गुणातौ तत्वा- 
सङ्गत्वादयोऽपि विशेषा दिताः) यदुक्त प्रश्र-प्रतिवचनाभ्याः 
वाशिष्ठे, (\) 
“एव स्थिते(र) दहि भगवन्‌ जौ वग्मक्तम्य TAA: | 
रपूर्बातिशयः कोऽसौ waermfazias ! nen 
वशि sara! 
“नास्य afafaeait भवत्यतिणथेन at: | 
नित्यठप्तः प्रणान्तामा स श्रात्मन्येव fasfa i 2 0 
wafer: farata-(®) faza भूरिशः । 
क्षतमाकाग-यानादि तत्र कास्याद्पबता।॥२) 
एक एव विशेषोऽस्य न समो(*) स्रठबहिभिः । 
सव्वं बाख्ा-परित्यागः(५) सद्‌ा निर्व्वासनं ममः ॥ 


कि ह ee 


(OTe, वशिष्ठ उवाच, (९) ख, दितो । (२) ख, ara! (४) क, ख, ग सद्य । 
(४) क, परित्यानात। 


रतपवरल(द३९ \ ९९९. 


एतावदेव स्‌ लिखमलिष- मूतः 
सश्ाम्त-संखति-चिरभ्म-निहतस्य | 
ATTA यम्प्रद न-कोप-विषाद-मोह- 
लोभाषदामनुददिनं निपुण तनुलम्‌“ ॥ ५॥ stan 
को मागदति ugar अयमिति वचनमदृष्टपुबं ` प्रत्यत्षतो 
awa इति sae । प्रकतान्कयेनेव fas प॒नस्तेषामिति 
ada गोरवाधम | "नारदः" ब्रह्मपुतो देवषिः भगवन्त” सनत्‌- 
कुमार, a fe नारदाय शोकतरणाय qaraqufezara_t 
यथा हन्दोगानामास्नातमधोहि भगव! इति दहो मससाद्‌(*) 
सनत्‌क्कमारं नारदः” इत्यारभ्य “aa सदितकषायाय^ तमसः 
पार दशेति(९) भगवान. सनत्‌ कुमारः” इत्यन्तेन । स ततो 
लब्यसात्तातकारो माग-स्ितौ एच्छति विन्नानदाढ्पाय उप 
गम्यः न्यायेनोपसन्रः सन “उवाचः पप्रच्छ । उत्तरोपक्रमः, 
तमिति । “are ब्रवौति; कालसामान्ये az | 


योऽयं परमसमागे लोकेषु दुलभतरो नतु बा 
लयोऽपि, यद्येकोऽपि भवति, स॒ va नित्य-पूलस्य इति, 
स एव बेदपुरुष इति विदषो Aaa) Ul 


खद्धातिशयाय प्रशंसामाह योऽयमिति । यः ge: सोऽय 

। > € ५ 

मनसि स्फरन्‌ परमकाष्ठां WINS वगागााहृटचरत्वात्‌ दुलभः 
——— गय 


८९) छ, होमससान । (२) ख, मत कषाया, तमसस्यादिरर णयति | 
(ह) कं, म, मन्यन्त | 


४२५ परमसो पनिषन्‌ | 


away | अत्य न्तासत्वमाश हय! इ, नत्विति | बाइल्यमस्य स्तौति 
बदर्यः गोघ्राखच्‌(*) ॥ | 
श्रयं मागीऽतिदुलभशेत्रादत्तव्यः, 
Cafagita ये Wat अनथास्ते मता मम" | 
इति न्यायादिव्यागङ्काह, यदौति। 
"'मनुष्याणां avay afaaafa fasta | 
यततामपि सिद्धानां afeaat वेत्ति awa” ॥ 
ति न्यायेन aga: afacuafa परुषधोरयः। यथा 
जावालोपनिषद्यक्तं “AT परमहंसा नाम सं वत्तं कारुगि-खेत- 
केतु--दु्व्वास-ऋन-निदाघ-जडभरत--दत्ताचेय-रेवतक--प्रथतयो- 
ऽव्यक्तलिद्ग अव्यक्राचारा अनुन्मत्ता उन््रत्तवदाचरन्तः इति। 
सएव नित्यपुतः' ata, aa तिष्ठति नित्यपूतस्यः, सण 
म केवलो योगौ, नापि केवलः परमहंसः, स एव केद्पुरषः' 
वेदप्रतिपाद्ः पुरुषो ayifa विदुषः" fasta: awrawa-fau- 
:विश्रान्ति-प्रतिपादक-गास्त्रपारङ्ताः, मन्यते, वचनव्यत्ययः | 
तस्य ब्रह्मनिषठत्वन्तु अन्येऽपि मन्यन्ते, विद्ांसस्त्‌ ब्रह्मत्वभेव 
मन्यन्ते ¡ तथाच स्मतिः,- 
““दश्न-स्यरगं ने (२) feat स्वयं केवलरूपतः ॥ 
यस्तिष्ठति स तु ब्रह्मण्‌ ! ब्राह्मणो ब्रह्मवित्‌ स्यम्‌” ॥ इति। 
नतु वाइल्योऽपि यद्येकोऽपि इत्यपियब्द्इयमायपाठे दश्यते, 
aa पदाय श्रपिशब्दावल्यतां द्योतयतः, 
आ 3 ाककााकाणका् 


(१) क, पचा खच | (२) छ, दश्ेनादभंम | ° 


| etfaatafwar | ४२१ 
Wega यश्चित्यं तत्‌ सदा मय्येवावतिष्ठते; तस्मा- 
दद्व तस्मिन्न वावश्थौयतने | 


नित्यपूतस्थत्वं॒वेदपुरुषत्वश्च सुखतो विषदयन्‌ अथात्‌ का 
सितिरिति प्र्स्योत्तर सूचयति, महापुरुष इति । महापुरुषतवे 
हेतुः ‘aq’ aaa चित्तं तदौयं ‘aaa’ भगवत्यातनि भ्रव- 
तिष्ठते, तत्‌ तस्मात्‌ महापुरुषः संसारगोचराणां waaay 
श्रभ्यास-वेराग्याभ्यां निर्दत्वादाकन्येव(*) wana भगवान्‌ 
शास्सि परमासानं स्वानुभवेन waaay मयोति व्यप- 
दिशति, यस्मात्‌ योमौ मय्येव चित्त स्थापयति, तस्मात्‌ “Ey 
अहमपि परमास-स्वरूपत्वेन ‘afaaa’ योगिनि भ्रादुभूतः 
"व्यवसीयते अवति, प॒रुषादिव्यत्ययः, नान्येषु योग्यतादहोनेषु | 


असौ खपुच-मिच-कलच बन्ध्वादीन्‌ शिखां यन्नोप- 
वोतश्चु यागच्च ATT सव्वैकर्म््माणि UAV ब्रह्मा 
wy feat कौपीनं दण्डमाच्छादनच्च खशरीरस्योप- 
WMATA च लोकस्योपकारार्थाय च परिग्रचेत्‌। 


इदानीं पृषटमागेमुपदिशति, अ्रसाविति। असौ जनक- 

¢ के 
यान्नवककयादिन्धायेन WEA एवोतपन्न-ज्ञानोऽयं विदान्‌ चित्त- 
विश्रान्ति-सिष्धये agufe wre कोपौनादि परिग्रहेत्‌ । 


(१) क, Maye | 


४२२ परस्मङस्त१ पनिषत्‌ | 


यद्यपि विदुषोऽथसिह् एव सब्रासः, तथापि ज्योतिष्टोमे aa. ` 
विषाणया कण्डयेदिति (९) प्रतिपत्तिवदयं लौकिको afeaag 
MIT | न च(र) 

“न्ञानासृतेन ठ्तस्य waaay योगिनः | 

ने वास्ति किञ्चित्‌ कत्तव्यमस्ति चेत्र स तत्ववित्‌” 

इत्यादि-स्मति-विरोधः, सत्यपि ara वि्रान्ति-रहितस्य war 

भावेन विश्रान्ति-सम्मादन-ल्तण-कन्तव्य-सद्धावेन कछतक्लत्यत्वा- 
भावात्‌ चित्त-विखान्ति-प्रतिबन्ध-वारणस्य(र) दृष्टफलस्य war 
वेन खव्णादिविधिवन्नानादृष्ट(“) फलकल्पना ; तस्मात्‌ विवि- 
दिषुरिव विहानपि weet नान्दोसुख -याद्लोपवास-जागरणादि 
विधिपूबंकभेव warea; vafaafeafafefa न्धायेनात्र विवि- 
feat सत्नगासवत्‌ Wang पुत्रवित्तादि ल्यागः#। बन्धादौ- 
त्यादिशब्देन ेत्य-पशुक्ेत्रादि--लौकिक-परिग्रहादि--विगेषाः 
` सग्न्त । शिखां यन्नोपवोतच्च यागच्च खाध्यायश्चति 
चकारेण तदर्योपयुक्ञानि पद-वाक्यप्रमाण-शास््राणि, बैदोप- 
बहणादौनि, इतिहासपुराणानि च ससुचिनोति। ओौत्‌सुक्य- 
निद्त्तिमात्-प्रयोजनानां काव्य-नाटकादौनां त्यागः कमलिक- 
न्याय-सिडः | सवक्श्माणोतिः सवशब्देन लौकिक-व दिक-नित्य- 
ने मित्तिक-निषिद-कामयानि weg | पुचादित्यागेनंहिक- 


Cd 


(१) क, कण्ड,यतौति ¦ (र) ख, तेषां । (३) ख, वारणाय। (४) ख, warez | 
पुर विन्नादित्याग इति दशनात्‌ we खपुज.भिव दत्य ayafan-<fa पाठे 
दोपिकाकारशममत इति ज्ञायते। 


दषेपिकासद्दिता। ४२४ 


भोगा; परिृताः। सव्वकन्त्यागेन अआसुखिज्ञ-भोगाशया चिस- 
विचचैप-कषारिणौ परिहृता ! अयमसौ परि ग्रहेदित्यन्यः, अयमसौ 
, अहमागम(२)मितिवत्‌ । ब्रह्मा ष्डच्चेति ब्रह्मार्ड-त्यागेन तल्‌प्राि- 
देतोविराङपासंनस्य OTT: चकारेण मचाव्याक्ततात्-प्रासि- 
ह तोहिरण्यगभपासनस्य(र) ; त्छन्ञान-हेत्‌नां खअवगणारौनां 
समुच्चयस्य । पचादि ्रव्याक्रलोपासनान्त-(र) मेहिक-मासुभिकच्च 
सव्व ` प्रेधमन्त्ोच्चारणेन परित्यज्य कौपौ नादिकं परिग्यद्लोयात्‌ । 
श्राच्छाद्नच्ेति चकारेण पादट्कादि-परिग्रहः समुचितः, 
स्मतिञख,-- | 

“aaa युगलं ara. कन्यां गौत-निवारिणीम्‌ । 

पादुके चापि ग्ह्लोयात्‌ कुथाव्रान्यस्य सङ्ग्रहम्‌” wefan 

खशरोरोपभोगमो नाम कौपौनेन लज्नाव्याह्तसिः, दण्डन 

गो-सपाद्य॒पद्रव-परिहारः, आच्छादनेन शौतादि-परिहारः। 
चकारेण . पादुकाभ्यासुच्छिषटदेश-स्पशादि-परिद्ारं समुचि- 
नोति। लोकस्योपकारो नाम दण्डादि-लिङ्गनेतदोयसुत्तम- 
माखमं परिज्ञाय तदुचिताभिवन्दन-भिक्ता--प्रदानादि-प्रह्या 
सुक्ततसििः। चकारात्‌ सब्राास-मय्यादायाः शिष्टाचार- 
प्राप्तायाः पालनं Wasa | 


तच्च न मुख्योऽस्ि, alae? इतिचेदयं मुख्यो न 
दण्डं न कमण्डलं AMG A यन्नोपवीतं +न खाध्यायं 
नाच्छाद्नं चरति WAG, न च Mla नचोष्एम्‌ । 


, (९) ऋ, Seay | (र) क, दिर ण्गभायाङूतो पासन | 
(3) ख, पुकार डिरणपगभापासमाक- | 


४२४ परमङंसोपनिषत्‌ । ` 


कोपौनादि-परिग्रहस्यानुकल्यत्व मभिप्रेत्य gaa प्रति- 
भधति, तश्च न सुख्योऽस्तोति । यत्‌ कौपौनादि-परिग्रणमस्ति 
तदस्य योगिनः ware qe: went न भवति ; किग्डनु- 
कल्पएव, विविदिषा सत्रासिनस्त द्‌ ण्डग्रहणं मुख्यमिति, eq- 
वियोगस्य निषेधः स्मयते, 

TSA संयोगः aaa विधौयति (९) । 

न दण्डेन विना गच्छेदिषुक्तपचरयादधः”॥ इति ॥ 
प्रायलित्तमपि swarm प्राणायामशतं स्मत, 
“gwar तं चरेत्‌" दति । योगिनः परमद्सस्य मुख्यः 

कर्प च्छति, कोऽयमुख्य इति चेदिति । उत्तरमाई, यं मुख्य 
इ्ति। श्रयं कः? इत्यत आड, न दण्डमित्यादिना। शिखम्‌ 
tfa areal we! न खाध्यायमिति पाठः चरतिः 
गच्छति निस्डागेष.९) वित्तठत्तेर्योगिनः सोतादि(?) नास्ति 
ततुप्रत्ययाभावात्‌। यथा बालस्य लोलासक्तस्य शौताद्यभावः 
तद्या परमामन्यासक्तस्य योगिनः, न चोष्णमिति वर्षाभाव- 
समुच्याथञ्चकारः, भशोतादि-निषेषे तच्वन्यसुखठादेरष्टभःवात्‌ | 


न सुखं न दुःख न मानापमानच्च(] षडुन्िं -रदित' 
न शब्दं AMT AST ACT a गन्ध' न च मनोऽ. 
प्यव निन्दा-गव्व मत्सर दमम -दर्पच्छा-देष-तुख-दुःख- 


(१) ख, सव्यदेवादि ध्यायते, (र) ख, wife freer | 
(२) खः शान्तादि | (४) ख, way गाराथश्चच | 


Shanteteat ४३५ 
कोम्‌ कोध-रोष-लोभ-मोद- मदं -रपासूयाश्ारोद 
हित्वा ख वपुः कुणपमिव श्यते | 


नसुखमित्यादि(९) । ‘ara’ पुरूषाम्तरण सम्पादितः सत्‌- 
कार, Waray’ तिरस्कारः, यदा योगिनः सखाल-ग्बतरिक्त 
पुरुषान्तरमेव(२) न प्रतोयते, तदा मानापमानौ दूरापास्तो | 
चकारः शच-मिच-राग-दपादि-दन्दाभावः ससुचिनोति । “बड्‌- 
व्ययः — 

“्ुत्‌-पिपासं शोक-मोहौ जरा-मरणमभेवचः' । 

तेषां चरयाणां इन्दानां प्राण-मनो-टेह-घस्मत्वादराकतत्वाभि- 
सुखस्य योगिनः(र) तदजंनं य॒ज्यते। न शब्द न॑ स्मः नंरूपं न 
रसन गन्ध न च मनोऽप्येवमित्यादिरन्यः शि्टेरंव्याख्यातः(*)। 
श्रस्त्ववं समाधिदशायां गोताद्यभावो वत्यानदशायां(*) 
निन्दादि-केणः ससारिण- (९) faaa वाघेतैव द्यत TE, 
निन्देति। रोष-मदावनार्ययौ, विरोषिभिः ges: सखस्िन्नापा- 
दित-दोषो्तिनिन्दा, श्रन्येभ्योऽषमधिक इति चित्तहन्तिर्गव्वः, 
विदा-घनादिभिरस्य cea भवामीति बहिमंत्‌सरः, परेषामग्र 
जप-ष्यानादि-प्रकाश्मं sar, भत्सेनादिषु बद्िदष ¦, War 
दयभिलाघ इच्छा, शचवधादि-बदिदषः, श्रनुक्ल-लाभेन afe- 
खार्यं सुख, तर्दिप्थयो दुःख, योषिदादयभिलाषः कामः, 
कामितार्ध-विघातजन्यो ब॒ष्िविच्चोभः क्रोधः, प्राप्तस्य धनस्य 


पोका 


(१) क, दिना। (२) ख, मेवं! (३) क, बोन: । (४) क, रटे रग्याष््यातलात्‌ | 
क, feat अच्छातत्यात्‌ ! (४) क, ठात्पाद्गदभायां । (€ क, छ, संखारिथा । 


( ५४ ) 


A न cere 


Brg परनधिपेष rm fara’) 


त्यागासदहिष्ुत्वं लोभः, fete हितवचिरहितेषु ferafertel, 
चिक्तगत-तुद्यभि-(९) व्यक्ति-सुख-विकाशादि--दतुर्धीठिन्धिरेर्षः; 
परगुणेषु टोषारोपण-(९) - मस्या, @efearfe-ayraar- 
कस्वञ्जमोऽषद्गरः | wifewea भोग्यवस्तषु ममघ्वाकार- 
समौ चौनत्वादि Teal war | चकारो यथोक्ष-निन्दारिविष- 
रोत-स्तत्यादि-समुश्चयाथः । एतान्‌ निन्दादौन्‌ ‘fear’ yarar- 
वासनाक्षयाभ्यासेन परित्यज्य अवश्धोयत इति पूषग्ान्धयः। 
ननु विद्यमाने ददे कथं निन्दादि-परित्यागः? अत are, 
स्वं वपुः कुणपमिव दृश्यते इति । ya यत्‌ खक्यं वपुः तदानौ 
योगिना(-) चतन्यभूतेन खतक्मिवालोक्यते eared: लोक 
सपशभोत्या कुणपं यथा दूरस्थोऽवलोकयति, तथा योगो तादराम- 
ह्युद्‌य-भिया तटस्यो देहं नित्यमावमनो विविनक्तैति.भावः | 


यतस्तदपुरपध्वस्तं* संशय-विपरौत-मिथ्यान्नानानां 
यो देतुरतेन नित्यनिवन्नः। 

aa हेतुमाह, यतस्तदपुरपध्वस्तमिति । ‘aay’ Tari, 
तपुः. श्राचाय्यापदेगानुभवेः ‘ana चिदाकभावान्निरा- 
सतम्‌, "अतः. चेतन्य-वियुक्ञस्य tee गवतुल्यतया हश्यमान- 
त्वात्‌ सत्यपि देहे निन्दादित्यागो घटति इत्यर्थः 

नु उत्पन्नौ दिगश्चमो यथा सूय्यादटय-दश्मन विनष्टोऽपि 
कदटाचिदनुवत्तते, तथा चिद्‌ामनि सशयादयनुहत्तो५) भिन्दादि 


 छन्बन्ग् जवसा WRaee ) क, Bert) ख, तुष्वभि। (९) क, दोषस्यारोपश्‌ | 
(९) क, योगिना, क, योमिनां। (2) खक, म, रतद्र पुरपष्वला। (५) छ इभो । 


कषः.संगः प्रसज्येत द्यागवथाह, सं ययेति । अम्मा द्भ 
त्वादि-धर्भोपित स्तद्रहिती वा इत्यादि dura, देशादिकं 
भामेति विपरोतन्नानम्‌(९) । तदेतुखतुर्विधः -अनित्याशचि-दुःखा 
माद नित्य-कचिः-सुखाम--ख्यातिरविय्येति पतश्लिसूत्रात्‌ । 
‘afta’ गिरि-नदौ--समुद्राङौ नित्यत्व--मिष्याभ्रान्तिरेका 
अविद्या, शचौ' एत्र-कलचादौ ufsaafefedar दुःखे 
छषषि-वारिच्यादौ सुखत्व-भ्रान्तिस्ततीया, ‘arama पुत्रादौ 
अन्नमयादिके तु(९) मुख्यामत्व-ञ्नाम्तियतुर्धी ; wat संशथयादौनां 
‘Sq. अहितौय-त्रह्मतच्वावरक-मन्नानं, तद्ासना च; तश्चा- 
Wa तस्य महावाक्धाथ-वोचेन निदन्तम्‌ ; वासना च योगाभ्या- 
सेन fara दि ग्भ्यान्तौ ama fartsfa तदहासनायाः सद्धा- 
वात्‌ यथापूर्वं" व्यवहारः; योगिनस्त भ्रान्तिहेतुरादहित्यात्‌ कृतः 
सं श्यादौन्यनुवर्तेरन्‌ । तदयमथः, संशयादौनां यो Fauna 
ATA च, तेन हेतुटयेन योगौ “नित्यनिहन्तः, अधिकरणे 
क्षः, WWa-aerantaataaa नित्या, प॒नस्तयोर मुदवा-. 
दिति; तेन नित्यनिहन्तः अक्नान-रहित(र) इति याबत्‌ | 


| -तन्निल्यबोधः , तत्‌ खयमे बावद्िति-(%) रिति, 


सवासनाऽन्नान-निठत्तेनित्यत्वे हेतुमाडइ, तन्रित्य-बोध दति । 
"तस्मिन्‌ परमामनि नित्यो बोधो यस्य सः; मित्यपूतख 


। a), wrafa वित दमेकविध सङ्कल्प प्रमबान्‌ कामानित्यादिनौज्र'। 
(९) क, अनममयादिके (६) क, तेन नित्य निषक्कि-रङ्ितं। क, नित्यः | 
लिहो इमो रदित । (४) क, म, तभित्य gran; तख वमव स्ति | | 


9२दः पयमदंसमेपमि प्रत्‌ । 


sau.) योगौ fe विज्ञाय ot Gala ति BAWABA 
चित्तवि्षेपान्‌ योगेन प्ररि्त्य ने रन्तय्येणामरणमाक-(र) 
विधयामेव ui करोति; तेन बोधस्य नित्यत्वम्‌, त्चित्यत्वात्‌ 
तदिनाश्चरयोर क्ञान-तद्ासनयोरपि निहत्तिनित्येत्यघः 

Cafaa-gqaa.” इति कषाच्धित्‌ पाठः । त्र तस्मिन्‌ ` नित्य 
ga’ परमाकनि स्थित इत्यथः । 

बृध्यमानस्य परमातमनस्साकिंकेश्वरवत्‌ तटस्थत्-शङ्कां वार- 
थति, तत्‌ स्वयमिति । यत्‌ वेदान्तवे पर ब्रह्मास्ति, तत्‌ 
खरूपं, aq wares इत्येवं fafaa योगिनोऽवखितिभवति | 


तं शान्त-मचल-मद्यानन्द-बिश्चानघन Tafa ; तदेव 
मेर परम धाम, aca शिखा च, तदेबोपवबोतश्च, यदा 
पटे नित्यपूतस्थः(*) तदेवावस्थानम्‌ | 


अनुभव-प्रकारमार, तं शान्तमिति। wera हितौया प्रथ- 
"माये Svar) यः परमावा शयान्तः क्रोधादि विक्तेप-रहितः, 
"अचलः गमनाद्--क्रिया-रहितः, अहयःसखगत-सजाकोय- 
विजातौयभेद--रङितः, afsera न्द्‌क-रसोऽस्ति, स एवाषहमसि 
^तदेव' ब्रह्मत “मे' मम योगिनः परम धामः वास्तवं Gey, 
नलेतत्‌ कटे ल-भोक्तत्वादि-युक्ष' तस्य मायिकलत्नात्‌ | 


, (१) क, निया बोघ wee (२) Homa श परमाद्य | 
|) ग च एवाखिन्‌ तदेवमो । . (४) क, म, निरनारः पतसः | 
So 


रोपिकासंध्ितः। चेदयः _ 


भआचार-त्यागे दोषङ्गाशश्य निरस्यति, ` तदेव fre च 
तदे वोपवौो तच्चेति | ‘ace’ ज्ञानमेव शिखा चोपवौ तच्च | चका- 
राभ्यां मन्त-दव्यरूपे अपि wae! ज्ञानमेव agrara मायन्ब- 
शिकत ्ोषनिषटि, “afad वपनं wear” श्त्यादि | चच “qe 
पटे नित्यपूतसख्स्तदे वावस्थानम्‌” इति ग्रन्यः शिषे नीहतः। 


परमात्मात्मनोरेकत्व-ज्ञानेन AAAS एव fay, (*) 
AM GAT | सर्व्वान्‌ कामान्‌ परित्यज्याद्वेते परम- 
fafa: । २॥ 


सन्ध्यालोपे दोषमाशह्याद्, परमात्ालमनोरेकत्व-क्नानेन 
तयीभंद्‌ एव विभङ्गः, यासा सन्ध्यति। जौव-त्रह्मणोरेव्य- 
Stara महावाक्यत्वेन(९) aaa: प्रतीतो मेदः वियेषेण भग्नः 
पुन््बन्सयजुदयात्‌, ‘ar’ दयमेकत्व-बद्धिः सेवोभयोरामनोः सन्धौ 
जातत्वात्‌ सन्ध्या, अद्ोरात्रयोः सन्धावमुष्टोयमाना क्रिया सन्ध्या 
Sal, वहत्‌, तथाच ATS प्रत्यवायः) 
कोऽयं मागं इत्यस्य Vat खपुत्रेत्यादि्ना उत्तरमुक्तम्‌। का 
खथितिरि त्येतस्य महापुरुष इत्यादिना सङ ल्लप्यो त्तर मुक्षम्‌ । 
संशय-विप्रयेत्यादिना तदेव प्रपञ्चा इदानौमुपसंहरति, wate 
कामान्‌ परित्यञ्चादेते परमस्थितिरिति। क्रोध-लोभादौनां 
कामपूबंकत्वात्‌ काम-परित्यागेन विन्तदोषाः सव्व त्यज्यन्ते । 
अतएव वाजसनेथिनाम्‌ “See खलाः काममयः सएवायं 


922 


पुरुषः इति ॥ i 


भयत EL ESS ET DT ENS LEER EI IT RATES 
(१) क, ग, ©, मेद्‌ एक रव विभप्रः। ` (२) ख, महावाक्धलेन | 


४२० पर मंसो पनिषत्‌ | 
 श्चानदण्डो धृतो येन एकदण्डी स उश्यते । 
काष्ठदण्डो धृतो येन सर्वश क्ञान-वजितः | 
स याति नरकान्‌ घोरान्‌ मारोरव-सज ज्जकान्‌(९५*॥ 
इदमन्तरं Hal स TATA: | 


ननु माभूत्‌ ea दोषः, चतुधाञ्रम-लिङ्गत्याग- 
निभिन्तो दोषस्तस्य स्यादेव इत्यत श्राह, न्नानद्ण्ड इत्यादि | 
चिदर्डिनो यथा वाग्दष्डो मनोदण्डः कायद्‌ण्डचति जिविधी 
दग्डः; एवमेकदख्डिनो हिविधः, न्नानद्‌ग्डः, RISSWw ala | 
तेषां खरूपच् sauna, 
“व (ग्दण्डं मौनमातिष्ठेन्‌ कश्यदग्डं aatwat | 
मानसस्य तु दण्डस्य प्राणायामो विधौयते ॥ इति॥ 
एवं सति मौनादौमां वागादि-दमन्ेतुल्वात्‌ यथा ewa, 
तयेव अन्नान-तत्‌काययोदेमन-शेतोज्नानस्यापि दण्डत्वम्‌ । अयं 
waz येनः परमषटसेन धृतः, स एव मुख्य एकदण्ड 
Vat! मानसस्य ज्ञानदण्डस्य विश्वविनलेपेण विख्छतिर्मा- 
afefa स्मारकः काष्ठदण्डो भियते। cata sar’) वेष- 


(९) क, ग, सोरवमेव च । # नचिक्ित मूरपुखक अतिरिक्ः सोक capes | 
स॒ थया, 
। ^नितिच्ा-ज्ान-वेराग्य-समाधिंगक-वजिंतः | 
भिश्वामाजेख यो जोवेत्‌ ख पापौ अतिविद्धा" ॥ इति # 
(२) ख, शतवदश्नाला | 


परमहंस पनित | ४९९ 
Wan पुरुषार्थ-सिहिभभिमेत्य येन परमसेन काणो शतः, 
स बहुविध-यातनोपेतत्वात्‌ घोरान्‌ महारौरव-सखजन्नकान्‌ AT 
कान्‌ “याति! प्राप्नोति। तत्र हेतुः, यतः ‘auld’ वज्यीवज्य- 
भक्त्वा सव्वेमञ्राति | ‘se न्नानदग्ड-काष्टट्‌णडयोर्यत्‌ “्रन्तरम्‌' 


उत्तमत्ाधमल-लच्षणसुकत, तजन्नात्वा उत्तमं waee यो 
धारयति, स व परमहंसो मुख्यो जेय त्ययः । 


WMA ननमस्कारो नखधाकारो ननिन्दा-स्तति- 
नवषर कारो यादृच्छिको Hass: | 


ननु मा भूदस्य काष्ठदण्डः, WT तु wal Aled? 
Saree, भशाम्नर cafe! ar एवाम्बर यस्य सः 
दिग्वासाः, न नमस्कारः HAA यस्य स ननमस्कारः। निषे 
धार्ध-नकारस्य समासत्वाब्रलोपाभावः;। तदुक्षं, “निनमस्कार- 
मस्ततिम्‌' इति । खदादावपि(*) न खधाकारोऽस्य स तथा, 
म निन्दास्तंतिः। निन्दागब्बेत्यादि-(९) ara परः कतया निन्दया 
sq केश्यो निवारितः; च्रत्रतु स्वकटढके निन्दा-स्ततौ निषि 
ध्येते, "यादृच्छिकः" निबेन्ध-रह्ितः भवेत्‌" स्यात्‌ ‘few’ 
परमद सः | 


नावादइन ' न विसजंन न मन्त्रो न ध्यान नोपासनच्च,(९) 
न we, नालच्छ, न एथक्‌, ATA, ATE नत्वम्‌(*) 


(x) क, आदवपि । ख, गवादाबपि । (३) ख, निन्दादेत्याद्‌ | 
(३) क, ख, म, च, गोपवाखिनश्च । (४) "क, म, ATTA । घ, मां भन । 


४१२ Sfuatg heat | 

© च्‌ ~ ` vat ॐ 
नसनश्चानिकत-स्थितिरेव स frag दाटकादौनीं नव-परि- 
य देत्‌, न लोकं नावलोकनच्च । 


नन्वस्ति निबन्धः, 
“भिक्षाटनं जपः शौचं छान ध्यानं सुराचंनम्‌। 
कत्तव्यानि षडेतानि सब्बदा नुपद्‌ण्डवत्‌” ॥ 
इति मुख्यस्य भेदादशित्वात्तत्र सम्भवति इत्यभिप्रायेणाद्, 
नावाहइनमित्यादि। ‘ara’ स्मरणम्‌ 'उपासनंः परिचर्ग्ेति 
भेदः । यथा स्तति-निन्दादि लौकिकं न, यथा देवपूजादि घर्म 
Weis न, तथव तत्चमस्यादि नानश्रास्तोयमपि। 
लच्य--(\) वाच्ादि magi योगिनामित्याह्‌, न wer 
मिति। साचिचेतन्यः त्वपदेन aed, देहादि -विशिष्ट' चैतन्यः त्व- 
पटेन वाच्य, न लच्य' Tae तदपि तस्य न व्यवदाथमिव्यर्यः | 
चित्पदाया जडान्‌ एथक्‌, awstats wag, we पयका 
त्यपि योगिनो नास्ति; खदेद-निष्टो arensarsy, परदेड- 
निष्टसत्ब, तदप्यस्य नास्ति; aa खर्वट ब्रह्मेत्यपि न, चकाराद्‌ 
aa न किञ्िदस्तोत्यपि तस्य नास्ति, तच्चित्तस्य ब्रह्मणि faa. 
त्वात्‌ ; अतएव अनिकत-स्ितिरव स firs. यदि नियत- 
वासाथं .कचिन्मट(र) सम्पादयेत्‌, तद्‌] तस्मिन्‌ ana सति 
तदौयह्ानो eat वा fan’ वि्तिपेत्‌ | मटवत्‌ हाटकादौनां 
हुवण्रजतादि-पात्राणां भित्ताचमनादयययीनाभेकमपि “जैव धरि 
ग्रहेत्‌ नापि ग्टज्ञोयात्‌ विकरण(२) व्यत्ययः । यदाह यभः.-- 


१ ग | 


(१) ख्व, खचर । (>) ख, किञ्िनमतं। 
(३) क, ग्टक्कोयाद्धि करण । ख, USN fear | 


‘ 5 ; । ५.६ 
दोपिक्रसःडिता ४.३. 
a * « th ५ : 
=e ON |, + = ५५ = छ । छ a Ae \, a 
‘ = ष Pad ५ ् 


“हिरयमयानि पा्ाखि कष्णायस-म-.. . । | 
यतौनां तान्यपात्राि वजयेज्‌न्नानि-भिचचकः”।इति ॥ ` 
तथा न "लोकं" जनं भिष्यवगे' परिग्रहेत्‌। न केवलं लीक 
त्यजेत्‌, किन्तु नावलोकनश्चं सान्निध्याज्ञोकस्यैवावलोकनच् न 
कुयात्‌ | 
अथावलाकनमाचेण वाधक.) इति चेत्‌, तद्‌- 
वाधकाऽस््येव | यस्माद्वित््दिंरण्यं रसेन sey स ब्रह्मा 
भवेत्‌ । यस्माङ्धिचतुहिरण्यं रसेन Weg स पील्कसेए(८२) 
भवेत्‌। यस्मादविन्तुदिरण्य' रसेन यादय स आत्मदा 
भवेत्‌ । waaay’ {© न seq न स्पृष्ट न 
प्रा दाच्च (* सनं कामा मनेगता व्यावर्तन्ते ५) । 
योगिनो लौकिक वेदिक-व्यवहार-गतानां वाघकानां व्जैन- 
मभिहितम्‌ । श्रथ प्रश्नोत्तराभ्यामत्यन्त- वाधक we तदजंन- 
माह, वाधक इति चत्‌ तदाधकोऽस्तेगवेति। अथावलोकनः 
माचेणेति प्रिप्तम्‌, वाक्योपक्रम अआकरः,९) | तत्रापि feca- 
स्यात्यन्त-वाधकत्वमाह, यस्मादिक्तुरित्यादिना । “रसेन WAT I 


ब्रह्महा इति, ब्रह्मेव सत्यमन्यत्‌ faa इत्यनङ्गगोकारात्‌ बह्म 
तेन हतमिव भवति, तेन ब्रह्महा भवेत्‌ | यत्‌ ata, 


(१) क, न वाचक- (२) क, पौकसो | (३) घ, रसन | 
(४) ध, म दृष्टं दिति। म सश्च दिति । न प्राह्यञ्चेदिति। (५)क,ग, wa Te 
कामानाक्मनो मतान्‌ MAW TY | (९) क, WATT: | 


( ५५ ) 


४३४ `. पर मंसो पित्‌ | 


"ब्रह्म नास्तोति यो ब्रुयात्‌ ष्टि ब्रह्मविदश्च यः. 
अभ्रूतब्रद्मवादो च(५) चथस्ते ब्रह्मघातकाः” ॥ इति ॥ 
यदा ब्रह्मन्न इति तस्य नरको भवति। arena इति, 
निषादाच्छद्रायां जातः yaa, प्रन्नादित्वात्‌ पोक्षसः, वय- 
व्यत्ययेन पौल्कसः, cre इति यावत्‌ | यत्‌ स्मरतिः, 
“पतत्यसौ wa fade भिच्योहंयं भवेत्‌ । 
धपे रेत Saat दव्यसङगद् एव च wafer iin 
आवहा इतिः असङ्गस्याभोक्तुरात्मनो हिर ्यसङ्गित्व-भोक्ल- 
त्वाङ्गोकारात्‌। यत्‌ स्पतिः, 
अन्यधा सन्तमात्मानमन्यध्रा प्रतिपद्यते । 
fa Aa न क्रतं पापं चौरे णात्मापष्टारिणा”॥ इति ॥ 
खतिरपि तस्यान्धतामिग्च-लोकानाह;- 
“gat Ala a लोका अन्धेन तमसा हताः | 
तांस्ते प्रत्याभिगच्छन्ति ये के चात्महनो जनाः” ॥ इति ॥ 
नदृण्टच्च a Mea a ग्राह्येति इन्छेदिति शेषः, चकारः 
अतश्च कथितच्च व्यवहतच् नच्छेदिति aqua) eta 
ग्रहणवदभिलाष-पूवेक- हिर ण--ठत्तान्त-खव ण--तद्गुण-कथन- 
तदोय--क्रियादिः-व्यवद्ारा अपि प्रत्यवाय--हेतव eae | 
हिरख्-वजनस्य फलमाह, सवं कामा मनोगता इति । yy 
भाव्योदौनां हिरण्य-मूलकत्वादिति भावः! 


(१) q, चारो च | 


दपमकरखरदिसः | ७३४, 

दुःखे aka) सुखे निस्पृहः, त्यागो रागे, aay 

प्ुभाग्ुभये रनभिस्े दः, न दैष्टि, न प्रमादश्च, सब्व॑षा- 

मिद्ियाणां गतिरूपरममे, ata सिरस्थः, य आत्मन्येवाव- 
स्थीयते, सएव ATM च, स एव ज्ञानो च। 


कामनिह्ठततेः स्थितप्रज्नत्वं wa-(®) are, दुःखेनोहिग्न afer 
दुख सति seu न गतः, सुख श्रभिलाषरदहितः fears 
^ त्यर्धः । सु ख-दुः खयो रविक्तेपकत्वेन तत्‌साघधनयोरप्यविक्ेपकत्व- 
माह, त्यागो रागे इति। "रागे cwaagar, टेहिकामुभ्मिके 
त्स्य त्यागो भवति फलानयपेत्तत्रात्‌। रागत्याग वि्ठणोति, 
waa शभाश्भयोरिति। अनभिसखेहोऽनभिदेष इत्यपि Faz | 
रागत्यागस्य फलमाह, न ele, न vareafa | प्रतिकूलान्‌ 
atfe, अ्रल्कलं दृष्टा प्रमोदश्च नयाति। लतः fa area 
श्राह, सववषामिन्दरियाणां गतिरुपरमते इति सुखप्राप्तये दुःख- 
परिहाराय च इन्द्रिय-प्रहत्तिः, तदहयस्य योगनोऽनुेश्यत्ना- 
दिन्द्रियोपरम इति ara: | | 
ननु निर्वीजो योगो दुःसाध्य इत्याशद्य परमप्रेमास्दासाव- 
लग्बत्वात्‌ सुसाध्य एवेत्याशयेन ्रात्मनष्ठासुपसंहरति, य भाल- 
न्येवावखीयति इति । भरवतिष्ठते इति are व्यत्ययः, agar, 
“a सुखं देवराजस्य न सुखं चक्रवत्तिनः | 
यत्‌ सुखं वौोतरागस्य ज्ञाननिष्ठस्य योगिनः ॥ इति । ` 


त ee 
(१) घ, नोद्धगः (२) क, सदा दमा यात्मन्ये वावतिष्ठते; स यतिः कथाते। 
(३) ख, स्थितफल 


४२९ परमसो पनिषत्‌ | 


इन्द्रियोधरतौ च न कदाचिदाकनि निर्विंकल्पक-समधैर्वि्ना 
भवन्ति, तेषां का सितिरिति प्रश्नस्य सङ्केप-विस्ताराभ्यांसुत्षरं 
पूव सुका, तदेवा पुनरपि डिरण्य-निषेध-प्रसङ्न स्पष्टोक्ततम्‌ | 
यत्‌ पूर्णौनन्दे करस-बाधः(९) तद्ब्रह्मादमस्रीति कछत- 
HA भवति, तद्‌ ब्रह्मादमसमोति anger भवति t 
TOMAS परम हसेपनिषत्‌ AAT | २७॥ 
अथ विहत्‌सत्रपास-मुपसंहरति, यत्‌ पूणौनन्देक-रसबो्धः 
तद्गह्माहमस्मोति eana भवति, तद्रह्याहमस्मोति manent 
भवतौति! अधिकःप्रक्तिप्त गरन्थ-(र)निरासाय सम्यण-प्रतोकोपा- 
दानम्‌+ “यत्‌ ब्रह्म वेदान्तेषु 'पूर्णनन्देकरसबोध-*(₹) परमा- 
केति निरूपितं, तदुनब्रह्याहमम्मोति अनुभवन्‌ योगो परमहंसः 
छतक्व्यः' छतार्थो wate: । यत्‌ स्पतिः । 
ज्ञानाख्तेन GA HaHa योगिन. | 
नवास्ति किञ्चित्‌ कर्तव्यमस्ति ta स तत्ववित” Th aioe 
“ दिरुक्तिः समासार्था | 
नारायणन रचिता जोवन्मक्ति-विक्ेकतः। 
खत्यथापार-परम-हसोपनिषहोपिका ॥ १ ॥ 
सच्चिदानन्दपूर्णणऽहं कटस्थादेत-रूपतः। 
महावाक्यप्रबोधन HARM भवेक्मनिः॥ २॥ 
इति परमहसोपनिषदो दीपिका सम्परणा॥२७॥ 


-{१) क, पुणानन्टकक्प्र रस बोधः | 


ग, पुणानन्देकरसो बोधः, 
(2) a, Gy, TIAA qe. 1 


(३) F ख, परानन्दे कमोधः , 


अथ जाबाला पनिषत्‌ । 
—==p0@e—— 


ओं वृ दस्प्रतिरुवाच याज्ञवरक्य , यट नु Ras टे वान 
देवजयन Haat मूलानां ब्रह्मसदनम्‌ । अविमुक्त पै 
कुर्‌ तेच देवानां देवयजन सव्वेषां भूतानां ब्रह्मसदनम्‌. ; 
तस्मात्‌ यत्र क्रचन "गच्छति तदेव मन्येत, तद विसुक्त 
मेव; इदं (५) वे कुर्क त्र' देवानां देवयजन सर्वषां भूतानां 
ब्रह्मसदनम्‌ | 
ओं जावालोपनिषत्‌ खर्ड-षट्‌क-युक्ता हि याजघौ | 
एखकचत्वारि शत्तमो वण्यी(र) सुनिजन-प्रिया ॥ १॥ 
पर महंसोपनिषदि योगिनां परमहंसानां माग-स्थिती उक्ते । 
weal तादृशेन परमहसेनामा कथं ज्ञेयः? तदुपासना » 
कस्मिन्‌ ठेगे कस्मिथ टेहभागे ada? केरे च वयसि पारम- 
षहंस्याधिकारः १ तदङ्ोकारे कश्च fafa: aut wT aac? किञ्च 
फल ? कुलो वायं सम्प्रदायः प्रत्तः १ के च सम्यदायिकाः ? कथं 
ar ae त्यजेत्‌ ? इति wid सत्यकाम-नामक-जावाल-पुज्ोप- 
भ्नातोपनिषदारभ्यते, बहस्पतिरित्यारि | आख्यायिका सम्प्रदाय 
प्रदर्शनार्थ, ‘cara पप्रच्छ । fa पप्रच्छेत्यत are, यदन्विति । 


[रिणी पिणक व 


(१) ख, मन्यते cate | (२) ख, चत्वारि सप्रमौ सुत्रा ast 


9 ३८ ज1वालोपनिषत्‌ | 


यतो wa कुर्ते यच्च देवानामपि देवपूजाख्थानं सब्वेमोच- 
nzy, तत्‌ पप्रच्छेत्यर्थ;ः। यान्नवल्क(\) उस्षरयति, sign वे 
कुसक्तेत्रभिति । श्रविमुक्तं नामतस्तत्‌ awa मुक्तये कुविति देवः 
प्रार्थितेन शिवेन Stace, अ्रतोऽविसुक्त' कुरुत्तच' ठेवानामिति, 
2a: पुखथाथमधिषितं सव्वेप्राणि-ब्रह्मप्रासि-स्थानश्ा विसुक्षभेव 
विहि इत्यत्तरमत्र तस्मादित्यादि awa: | 

अच दि जन्तोः प्राणेषृत्कममाणेषु रुद्रस्तारकं A 
व्याचष्टे, येनासावग्डतीमृत्वा मोक्लोभवति ; तस्माद विमुक्त 
मेव fata; अविमुक्तं न विमुञ्चेत्‌ ; एवमेवैनट्‌- 
ATT | ॥ १ ॥ 

वाराणस्या अन्येभ्योऽतिशयमाह, wa होति | "तारकं" we: 
चर रामिति वोजं व्याचष्टे" शब्दलोऽ्यतश्च उपदिशति । “pay 
अरूतवान्‌ न्नानौ मोत्तो' मोत्तवान। फलितमाह, तस्सादिति। 
परमदसः कत्ता । एवकार दटेगान्तर-सेवने fafas siz तत्‌- 
खेवा न कण्टोक्ता इत्यत राद, अविमुक्त न विमुञ्चेदिति। 
वाक्पतिरङ्गो करोति, एवभेवेतद्‌-याज्नवल्क्येति te i 

अथ देनमविः(९) पप्रच्छ याज्ञवल्क्य, य ॒रएषोऽनन्तो- 
SUA अत्मा, तं कथ-(२) ag विजानीयामिति। स 
होवाच याज्ञवल्क्यः सोऽविमुक्त उपास्यः, य एषोऽनम्नो- 
SAA अत्मा, सोऽविमुक्तं प्रतिष्ठित इति | 


(१४) य प्र वल्क्यो नाम wey). (२) ख, Sha: (३) ध, अत्मा कथं 5 


दो पिकाखन्डिता | ४३९ 
नाभतो SR ज्ञातेऽपि लिङ्गतोऽपि arate पृच्छत्यचरिरित्य) ह, 
भय हनमनत्रिरिति। wa fe agercwma इव ऋषिसङ्कः प्रष्टा, 
UTI, समाधाता, जनकः सभ्यः; परन्तु नाच जल्पः, किन्तु 
वाद इति way अनन्ताव्यक्त-विशेषणे दुर्बधत्व-ख्यापनाय; 
कथमिति भ्रधिकरणप्रश्नः। इतरो विदितामिप्राय are, सोऽवि- 
aa इति । aa Sq: सोऽविमुक्त ufafea इति। ‘ay’ आमा 
परम-शिवाख्यः sfaqa नित्य afafea इत्यर्थः | 


सो ऽबिसुक्तः afea प्रतिष्ठित इति। वरणायां 
नाष्याश्च मध्ये प्रतिष्ठित इति। कावे वरणा, काच 
नाशोति। सर्व्वानिन्दिय-छतान. दोषान. वारयतीति ; 
तेन वरणा भवतीति। सर्व्वानिद्धिय-छतान पापान. 
नाशयतोतिः; तेन नाभो भवतोति। 
ददानो araifay च्छि, सडइति(*)। उत्तरं वरणार्यां | 
नाश्याद्धेति। यत्‌ स्कान्दे, 
“ail atid पञ्चक्रोशं महत्तरम्‌(र) t 
Saud मरणभिच्छन्तिका कथा इतरे जनाः । इति। 


वरणा-नागो-शब्दयोः प्रतत्ति-निमित्त' एच्छति, कावेद्ति। 
अन्वध-निवंचनेनोत्तरयति, सर्व्वानिति । 


(१) क, इतोति। Sach! .(२) क, WHAT | 


४४४ जागव 1 
कतमच्चास्य .९) खान भवतोति भ्रवोर््राणस्यं च यः 
सन्धिः स॒ एष दोर्लोकस्य परश्य च सन्धिर्भवतीति | 


लोक-पुराण-प्रसिद्पाधिभ्रतमविसुक्त न्नातम्‌; सम्प्रत्यध्याता- 
भिप्रायेणा विसुक्-खानं प्रच्छति, कतमच्ास्येति। “a aa, 
उक्रादन्यदप्यविसुक्लस्य fa यानमिति प्रखरः, इतरो fafearfa- 
प्राय आह, warsiwea चेति। भ्रवोघ्रणस्य चयः ‘afaz’ - 
wie: तद विमुक्तस्य स्थानमित्यथंः। तदुक्तम्‌; 
"इडा भगवतो गङ्ग पिङ्गला यसुना नदो 
लयो-(२) मध्ये प्रयागम्त यस्तंवेद स बेदवित्‌”॥ इति । 
नम्नाग्रच् प्रयागः, तेन ततः पुबभागे wae अ्रविसुक्ष- 
मिति ज्ञेयम्‌ । श्वेघ्राण सन्धेः सन्धित्वे निमित्तान्तरमाडइ, स एष 
vfa ‘atte’ द्युलोकस्य स्वगेस्य परस्य च यत्‌ परो 
fen’) ज्योतिर्दीप्यते, तस्य च एष एव सन्धिः । च्राणमूला- 
SAR वलोकः, ललाटादारभ्य परः सत्यलोकः(*) । अनेन 
'शरौरेऽपि ब्रद्मार्ड-सविवेशोऽस्तति सूचितम्‌ । तदुक्त गरु 
पुराख,- 
ब्रह्माण्ड ये गुणाः सन्ति शरोर तेऽप्यवस्थिताः | 
पातालं भूधरा लोकास्ततोऽन्ये दौप-सागराः । १।। 
्रादिल्याद्या ग्रहाः सवं पिर्डमय्ये व्यवसिताः | 
पदोऽधस्तर तलं प्रोक्त wee वितलं खातम्‌ २॥ 


ता 
१) ख, कतम्बस्य। (२) ख, ययो। (३) ख, sf ade 


(8) ख, Terre छेकः तपोरोकाग्तः weer” परः सत्य कोकः | 
@ 


areal सुतलं fafe नितलं सर्वं-बन्धने(९).।. ` 

` तथा तना सन्तो ` गुदे रसातलम्‌ ॥ २॥ 
पातालं aise wag पादा (९) लचयेधः | 
yatta नाभिमध्ये तु मुवर्लकं तदृषुकम्‌ ॥ ४.) 
स्वर्लोकं हृदये विद्यात्‌ कण्ठे गे मदस्तथा । 
जनलोकं वक्षटेये तपोलोकं ललाटतः | ५॥ 
सत्यलोकं महारन्धृ सुवनानि चतुदश | 
जिकोणे संख्िलो मेरुरधः कोणे च मन्द्रः ।। ९॥ 
दिग चैव कलामो वामे कोरे हिमाचलः। 
निषघधशोश्ैभागे तु दक्तिणे गन्धमाद्‌नः.॥ ७ 4 
रमणो वामरखायां AAA कुलपव्वता; | 
quem स्थितं att क्रोञ्चदौपं शिरास्ितम्‌ ॥ ८४ 
अस्थि-स्थान-स्थित जम्ब शाकं मस्नासु सख्ितम्‌ । 
ल्चार्यां areafaeia za am ufafeaa । wen 
नखस्य पुष्करहौप Ma रोमसच्छये | 
चधोरोदश्च तथा मूते AMT WITS TAT ge ५ 
सुरोदधिः Fada’) मज्जायां छतसागरः। 
रसोदधि रसे विद्याच्ोणिते दधिस्रागरम्‌ ॥११५ 
स्वादूद (५ लम्बिकास्थाने mite एक्र-संस्थितम्‌ | 
नाद्‌ चक्र faa: aat विन्द्चक्रो च चन्द्रमाः॥ १२५. 


(१) ख, निदं GT बन्धने । (२) क, UTE | छ, WEE । 
(९) #,-रतोरनि GWT । (*) SECT | 


( ५९ ) 


BBR a 
लोचनाभ्यां कुजो ज्ञेयो wee च बधः Gt boty 
कशठदेशे गुरु विद्यात्‌ शक्रः शक्रे व्यवस्थितः ae ३५ 
नाभिख्धाने सितो मन्दो शुखं राइः खितः aa:(*). 
वायुस्थानं खितः कतु; WOT ग्रह-मर्छलम्‌ ॥ ९४५. 
faung समाख्यातमापाद्‌-तल-मस्तकम्‌'” ,। इति | 

तेन दलोक-(*) परलोकयोः सन्धिः 


एतद्र सन्धि सन्ध्यां (२ ब्रह्मविद उपासते इति, सा, विसुक्त 
उपास्य इति । aisle ज्ञानमाच्छ, यो वेतदेव' 


वेद्‌ ॥.२॥ 
मनु सन्धादि-कच्महोनस्य योगिनः; कथं त्राद्मणयम्‌ ? अत 
“Te, एतद सन्धि सन्धामिति। एतदिति क्रियाविशेषणम्‌, 
सन्धि सन्धेयमित्येतदुपासनं aster | तचत्य-परम-ज्योति््यपन- 
मेव ब्रह्मविदां सथ्यादि फलद्मित्यथः। सर्व्वस्य atm 
सखस्य नद्यसुखेऽन्तर्भवात्‌ । तदुक्त गोतायाम्‌, 
यावान उदपाने सव्वत सम्‌भ्नतोदके। 
तावान्‌ Way वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानतः” | इति ॥ 
उपसहरति, सद्ति। सः" आला अविसुक्त वाराणस्यां 
fea: श्रविमुक्त SAS उपास्यः ध्येय Taree योन्यः | 
इतिः उपादेग-समा्तौ | 


` ~~~ नि वा 


(६) क,खदा। (९) च, ज -भाख-यसान। (६) क, ख, of want | 


ae 
< 
"< हः. श्नु 
“a 
अ ~, 
ह „ 
+ te 
aa 


उधसिनाश्ांने कलमाह; सो ऽविसुक्तमिति। न्वी कां 


यञ्च एतत्‌ श्राल्मोपासनम्‌ “एवम्‌ भविमुक्ताधिकरणकं ‘Ber 


जानाति, सः “विमुक्त नित्यसम्बब' waa “श्राचष्ट' गिखेभ्यई 
SAEs War भवति \२॥ 


अय चन ब्रह्मचारिण ऊचुः, किं जप्येनाग्डतत्व बुद्धीति । 
स दावाच जाज्ञवर्क्यः। श्रातरद्रियेशेलेतान्येव ९ = 
वा Wary aaa’) we वा saat भवतीति,.२) 
एव-मेवेतद याज्ञवरक्यः ॥ 3 ॥ 


भव्यक्रानन्तमावानं wa वचिन्तथितुच्ागशकाः प्रक्माधि- 

कारिणः सरलोपायं wafaaene, aq ea ब्रह्मचारिण 
इति । "अचः" पप्रच्छ; ‘fat जप्येन' केन जपनौोयेन "अभृतत्वः 
are सत्व-(५) डिषद्दारा गच्छतीति तत्‌ जाप्य' वदेति शेषः | 
ब्रहोति पाठे wey! यथाधिकारमुत्तरयति, शतरद्वियेरे- 
तोति | 

“षटषष्टिर्मोल-सूक्रञ्च Tena च | 

एषते हइ नमस्ते दं नतं विद्‌-खयभेव a") ॥ 

मौदुटय-चतुष्कश्च(९) एति शतर्‌द्ियम्‌” ॥ 


er 
eae = 8 


(१) च, शतसरद्रियेषेतान्येव । (2) क, © at रतानि नामानि। 
ख, इ awed aaa (३)-क, अमूत भवामि, कथं वै जानीयामिति 
SUAS Aww, स रषःऽनम्मोऽयक्त GAT | 
(५) Qe (४) ख, विद्धयसवच। ` ,९) ख, Heewwqeny, 


४४४ ` शा वशो पजिंवेत्‌। 


. नमस्ते इत्यादिः षट्‌ ष्टिः, नौरसुक्षद्च यः सोैत्धषटी, 
` धग नमस्ते (९) शत्यादिरेवाहश्था, ततो feared,” तत- 
अतुष्कमिति शतख्चो tena यजुविंदाम्‌, “सद्रजापौ देत्‌ 
पापम्‌” इति wa: । STA MAMET प्राप्य भ्रस्ता भवग्तीत्यर्थः | 
द्रोणपव-पठितं वा स्तोत्र परम -सानान्तु केवस्योपनिष- 
दाखरातभेव शतसरद्रियसुचितम्‌ | aa eqare, एतान्येव श्वा 
ufa 
| ‘Trae’ ब्रह्मणः ‘ud: जपैः, ‘sf वाक्वममाप्तौ। एवमेत 
तद्-याज्नवस्केगति नरह्मचारिणामद्गौकार-वाक्यम्‌ । याक्रवरक्यः 
शति पाठे aIwaeh यदाह, एवभेवेदिति श्युतेर्मत्ः५ ३ ॥ 
- 


अथ देन (जनको वेदेद्ा याश्नवस्क्यसुपसमे- 
SMe भगवन. ! Taya ब्रद्धोति(४। | rare 
याश्चबर्क्यः, ब्रह्मचय्य' परिसमाप्य एद्ौभवेत्‌, we भत्वा 
` बनो भवेत, वनो भूत्वा प्रव्रजन्‌ | 


we सत्रााङिनामेव अविसुक्तोपासन-हारा मुक्तिः, agt- 

च्रमान्तर-परिग्रह न कोऽपि कुादित्याशङ्खय जनकः एष्छति, 
af fi QA 

“ata! पिटव्याहच्यथे a2e sfx विशेषणम्‌ । “उपसभेत्यः 
~ ¢ 

समौपमा गम्येति विनय-प्रदशनाथम्‌ । wearfy Wars भवतः 
सिरि पश्यामो © 9 

सिचि ति प्रदशनाथ भगवन्निति सम्ब धनम्‌ । (सासं 

सन्रयासाधिकार, afefre | इतरां विदिताभिप्रायः क्रमेणो- 


Oem) दर न्ा~--- छ, नम । २) क, थद) (3) चछ, Wan Ofa | 


. i ५ ey 
: ५ ~+ 
eifenre । WER. 
= he 
« * $ ~ ret 
4 ॥.॥ ५ ५ ५ & Fe ih [+ 7 
, 4 
१, 
- 
t 


'शरवन्नादो(९) कमसन्नपासमाई, स होवाचेति. . awreds” | 
परिसमाप्येत, भन्यथा अनधोत-वेदस्य ¦ RU ATH | 
ग्टह्टोभूत्नेति, अन्यया सन्तत्यभात पिढक्छणानपाकरणात्‌।. 
वनोभूतति, “तपसा हन्ति किल्विषम्‌” इति सकिखिषस्या- 
नधिकारात्‌ | अतएव ata: ; 

“ह णत्रयमपाक्षत्य मनो मोखे निवेगयेत्‌” ॥ इति । 
तथा । “state जपक्तत्‌ प॒त्रवाननत्रदोऽग्निमान्‌ | 

शक्या तु यज्नकछकोच्चे मनः FATT नान्यथा” ॥ इति च; 

“न्धायागत-घनस्तच्च-न्नान-निष्टोऽतियि-प्रियः | 

खारक्तत्‌ WIAs च ग्टहस्थोऽपि faqua” ॥ 

ति सखतेराखमान्तरस्यापि न्नानसाधनत्वात्‌ न्र्निनोऽपि 

याश्नवसश्कादेः क्रमसन्रयासो न विस इलति ara: | 


यदि वेतरथा, ब्रह्म AMSA VASA, ग्र दाद -वनाद्या | 
Bq पुनरव्रती वा व्रतो वार) MAA a carat 
वा BAAR बा यददरेव विरजेत्‌ तददरेव 
प्रव्रजेत्‌ | 

ननु ठतोयखणर्ड ब्रह्मचारिभिराम-क्ञानोपायः पृष्टः; 
ब्रह्मचारिणाच्च विवादहादि-कन्ध-व्यग्राणां कथमामभ्नानावसरः > 


a 
CATE वेराम्यपाटवे क्रमातिक्रमेणापि सब्रास-सम्भवात्‌ 
च्ान-प्रय्रोपप्ति-रित्याणयेनादह, यदि वेति) ‘afe a’ इत्य 


(१) बिदिताभिक्रमे षोक्-यलादौ | (२) क, ख, WUE वनाद्वा | 
(३) घ, रटत बा तो षा 


४४९ जावासीग्रजिभते | 


‘Yaat; ‘cata गाङ्स्थादययनक्नोक्तत्य व्यत्क्रम-व्रकारेथापि 
परम-विरक्षस्य(*) कणि प्रहच्यनमुपपत्तेरथात्‌ aane-fafe- 
रिति भावः) ग्टहादनादेति at we! प्रल्क-मभिसम्बष्यत | 
वनात्‌" लतोयाखमात्‌ | एतस्नन्मावच्छिच्रमेव व्रतादिन सच्चा 
साङ्मित्यादह, श्रथ पुनरिति। 'अव्रतौ(?) श्रचौग्णीष्ययनाङ्क- 
व्रतः (र) ‘ara: क्तविद्यो व्रतान्त-लातः, “उत्‌सन्नाग्निः' 
Hage, 'अनग्निकः' अग्ण्होताग्निकः। यदहरेषेव्ेवकारो 
ऽविलम्बायः “डेतु-हेतुमलो fae” दति fae । 


तदक.) merase’ कर्ववन्ति। तदुतथा न 
कुया दयगरेयोमेव इर्य्यात्‌; अथि = 2 प्राणः प्राणमेव 
qa") करोति । चेधातवोयामेव कुर्य्यात्‌ ; एतयैव चयो 
धातवे यदुत सत्व THETA इति(९। 


स्7सविधिमाह, तदक इति tt तदुक्त ATWARIA, 
"वनाद्‌ WHET Gale सवेबेद सदचिणाम्‌ | 
प्राजापल्यां तदन्त तानम्नोनारोग्य चामनि” ॥ इति । 
_ मोक्ते मनः कुथादिति दूषयति,() तदुतथा न कुथधादिति। 
afte fai garea आदह, श्रागेयोभेव कुय्यांदिति प्रजापतये 


जक 


1 १ 0 
(१) ख, परम-विरम विरक्तस्य | (2) क, Qedt । (३) क टतः | 
(५) क, एतदहके। (५) क ख प्राणमेवेतया | (६) कचिखित- 


पक, Futana दत्येवमेवैष भगवच्धिति यान्नवन्काः' इति aa: | 
(9) ख, कुय्यदित्यपे चते, दषयति 


दौपिकासंडहिता। Bes 


TATE अग्नये त्वा ye निर्वपामीति प्ररोगः। ah 
कारणं हेतुः अग्निर्वै ura इति! प्रजापतोष्टिस्त्‌,९) मनः 
प्राण-मनसोख प्राण एव बलोयान्‌ स॒हय-(९) दृष्टान्तेन छान्दोग्ये 
तयोपपादानात्‌ | अआग्नयेष्टेः सामब्यमाह, प्राणमेव तथा करो- 
तोति। यत्र प्राणस्तत्र मनः, aa मनस्तत स्वेद्दरियाणि, तत्र 
विषयाः इत्याग्नेयां सर्वं सिध्यति । 

ततोऽधिक-वोगमाह, चैघधातवोयाभेव कुय्यदिति । aarat 
वेदानां धातवः रमगभाोख(र) इव शेरतेऽस्यां तेघातवौया इष्टिः, 
तस्यां wat swat दादगशकपालः पुरोडासोा efa, तञ्च 
तण्डल-पिष्ट-वे्टि त-यवपिष्टरूप, सवंम्बदानात्‌ दृश्यः(*) सब्राा- 
साधिकारः। तदुक्त शतपथत्राद्यगे, 

“डे सख भूयो वा दद्यात्‌, सरएतथा awa” इति। 

तस्याः सामध्थमाह, एतयेव चयो धातव ईति, वदन्ते इति 
शेषः । केते दत्यपेच्चायां तान्‌ धातून्‌ fae’) दभंयति, 
यदुत we trea दति । विविधा अपि तैविधा रसा. 
भनया ata wae! तखणामिषटीनां यथोत्तरमधिक- 
aaa द्रष्टव्यम्‌ । 


अथ ते योनि Vast यता जातः प्राणादराचथाः८ | 
तं प्राणं AAT! भारो, अथा नो aga रथिम्‌ इत्यनेन 


(१) क, प्रजापतिर्‌, | (२) क, स्यत्‌ । (or) च, रसगभेराय | 
(४) क, Grew: | (५) कः ख ‘faa! (६) ख, वालो waar | 


१ 


। + 


+ 


४४ जावालोपनियत्‌ 


`सन्त्ेणाग्रिमाजिघ्रेत्‌। एष ड वा भअग्र्योनि a: प्राणः प्राणं 


TH सखा देत्येवमेवेतदा द । ामादप्निमा इत्य पूबेवदध्निः 
माघ्रापयेत्‌(९)। 


आघ्राणेनाम्नेरामनि RADIATA, अयं ते 
योनिरिति । श्रयः प्राणः ‘a’ तव waa: “योनिः sqafe- 
स्थानम्‌, वायोरग्निः" इति श्युतेरनुभवाच्च । त्विजः wa- 
गभाघान-समयः प्राप्तोऽस्य इति वसन्तः समयः “तदस्य प्राप्तम्‌” 
इत्यधिक्तत्य ऋतोरणच्छन्दसि घस्‌। wa: प्राण-यीनिले 
प्रमाणमाह, यत Mia जातः सन्‌ यतः" प्राणात्‌ शअरोचयाः' 
रचि रती, दौसिमापद्यरे, faq: संयोगेनेव पुतः; Fa A प्राण 
योनित्वमिति गम्यते। तं श्रां स्वयोनिं जानन्‌ Wea | 
“आरोहः मत्‌प्राणारूट़ो भव मत्‌प्राणमाविशैत्यथेः। अथ 
प्राणमाविष्टः सन्‌ “a? अस्माक कुले “रयिं(र) धनम्‌ Grady 


‘aaa’ पोषयेति(९) । यत्रादि-तरेयसे प्रायनामन्तं ares, एष 


डवा इति। sata पादं व्याचष्टे, प्राणं गच्छेति । caer 
कूपमग्नि प्रति गच्छ स्वद्ेग्येवमेव ‘ate’ प्रतिपादयति, 

यच्नग्निकः स्थात्‌, तदा इच्यनधि कारात्‌ किं कायम्‌ ? 
Sa श्राह, प्रामादिति। पूबेवत्‌" wa तें इति war; 
safe सत्रासोपनिषद्यक्ञो होमविधिद्र्टव्यः, प्राणापानेत्यादि- 
atta gtaa | 


भवर. 


(१) छ, भाधापयत्‌। (२) ख, रपि (द) क, रेषपतिं क, योषयेति। - 


दौद्निकासंहिता। 1 8६९ , 
aft न feet जुह्यात्‌; आपो वै सर्गी 
देवताः; waa देवताभ्यो जामि खादेति sat’ 
उद्खुत्य प्राश्रोयात्‌ साज्यं दविरना मयं मोत्तमन्तः, ` चथ्येवं 
व॑देत्‌, एतद्ब्रह्मतदुपासितव्यम, एवमेवैतद्‌ भगवर््नि त॒ 
वे याज्ञवरुक्यः ॥ ४ ॥ 


ननु मद्ावनादौ यदि सन्राासेच्छा स्यात्‌, तदा तद्ह-(९), 
<afa नियम-विघानात्‌ तत्काल अ्रग्नयलाभात्‌ किं काय्यम्‌ ? 
अत आह, aafa न fadfefa arm art cfat “ara ar 
equa भ्रासन्‌ इति gai सवदेवता-कारणतवात्‌ aes 
कारणानतिरेकादाप एव Wat दरेवताः। aa aw सव्कोभ्यं 
इति | 

हविःओेषस्य प्रतिपत्तिमाह, त्वेति । ‘sya'(®) arate- 
ग्टहीत्वा ध्रा्रौयात्‌' waa, (साज्यम्‌' भाज्यसदहितं "हवि 
चङ्म्‌। WA फलमाह, अनामयं Arana इति 
सन्यासो निष्यु्युद-मोक्षोपाय इत्यधेः । तत प्रमाणमाह, त्येवं 
वदेदिति । स्िद््रयौो एव सद्यासिनामनामयं() ara 
wag "वदेत्‌" वदतीत्यथंः। वेदेति कवित्‌ पाठः। एतदु 
। इद्धति(*) । “एतत्‌ सश्यासलचच्चषणवस्त्‌ बह्म Saar मद्य 
प्रासि-देतव्ात्‌ ; श्रत एव सश्चासानन्तर ब्रद्धेति सन्यासिनं 
व्यवहरन्ति! रतदुपासितव्यमिति। मोल्ताधिभिः ‘cae’ 


माकन TC षि 


(x) अददः) (२) ख, STA । (३) क, Sarifeqraa । (४) कचः तदस ति { 
( ५७ }. 


sus arareaty fara ।॥ 


4 
सेषाससूपम्‌ उपास्यम्‌ spa “त्यागे मेके अमतत्वमामङ्च 
दूति qa: । 'एवमव तदित्यादि पूबवत्‌ ॥४॥ 


अथ रेनमचिः पप्रच्छ यान्नवरुक्यम्‌, venti त्वा aH 
वल्य ¦ अयन्ञोपवो ती कथं ब्राह्मण इति। स war 
WAM, इदमेवास्य तदयन्नोपवोनं य मात्मा प्राश्या- 
शम्यायं विधिः परितव्राजक।नाम | 


उपवौतत्यागे त्राद्मण-सन्देहं vga मिराकरोति, wa 
हेनमचिरिति । उक्र'यन्नोपवोतं किमित्यत are, य ्रामेति। 
wrens सवं कचोफलमन्तमूतमित्यधेः। तदुक्तं याच्च 
अदकेन, | 
शध्याममेव fe जन्तमां कारकं बन्धमोक्चये'” । इति । 
शङ्खं fara प्राम्नोयादिति पूर्नोक्तममुसरति, प्राश्याख- 
म्येति । प्रा्नमन्‌ याचमने विधिः, चाचम्य अग्निमाच्रापये 
fefaC) पूबणान्वयः। अग्नयभावे जल(र)मेवोपसंहरति, wa 
विधिः परिव्राजका नामिति | एवं परिव्रण्चा waters: | 


 बौराध्वाने वा अनाशके( वा अपां WaT aT अथि- 
प्रवेशे वा मशाप्रखान वा। 


दर्म fafa weefafenfa, वोराष्वाने वेत्यादिना ।. 


AY) कःशिधोषयेदिति। ख, माघापयेदिनि। (२) क, WE (३) ष, अनाशकेन | -. 


Sthierte heat । ७६६, 

TNCs ससुश्चये। ` एतेष्वधि प्सु यथाधिकारम्‌ र्वन्‌ 
शथ्यादिविधिः ते rer आआादिल्यपुरारे;- 

“समायुक्लो भवैद्यस्त, पातकेमडहदादिभिः। 

दुशिकिमे हारोगैः पीडितो वा भवेत्त यः॥ १॥ 

स्वयं ठेहविनाग्रस्य काले प्रापे महामतिः। 

अब्राह्मणो वा सगौदि-महाफल-जिगौषया ॥ २॥ 

प्रविशेञ््यलन Ste करोत्यनश्ननं तथा । 

MUTT AACN बा wats पतनभेववा॥ ३॥ 

गच्छे अहापयं वापि तुषारगिरि-मादरात्‌। | 

प्रयाग-वट-शाखाग्रात्‌ देष्त्याग RNG at i sit 

उत्तमान्‌ प्राप्रयाल्लोकान्‌ नासघाती भवेत्‌ alae | 

महापाप-छषयात्‌ सद्यो दिव्यान्‌ भोगान्‌ aaa naa 

एतेषामध्िकारस्त तपसा(\) सर्वजन्तुषु । 

नराणामथ नारौोणां सवंवणंषु सवंदा?॥ ६॥ दूति । 

वौराध्वाने ्रग्निपुराण फलमुक्तम्‌,- 

“यस्त. शास्रमनुस्मुत्य वोयवान्‌ वाहिनो-(९) सुखे ! 

aug ata शूरः स खर्गात्र निवत्त॑ते | 

बौरणय्या च वोराध्वा बोरखान-खितिः खिरा”॥ इति 

अध्वान-गब्टोऽध्वपव्यौयः | | 
wana फलमुक्तं भविष्योत्तरे,- 


अ ee te eee 


(१) छ, तपा | (x) छ, वादिनो 


BAR जादा पिवत्‌ 


गमाः ewer तु WAS जले द्शकमग्नो(९) पतमे "व aig 
aurea ष्ठि-रशोति Tere श्रनाशक्षे भारत! चाया गतिः, 
| «fa । 
अनेनापां प्रवेश अ्रग्निप्रवेये वा फलसुक्तम्‌ । 
महाप्रस्थाने ANGI फलमाद,- 
“महाप्रस्यान-यात्रा तु कत्तव्या निहितोपरि ८२) | 
ाखित्य सत्यं Yay सदयः स्व्मप्रदा च सा" ॥ इति ॥ 


अथ परिव्राडविवणवासा मुण्डोऽपरिग्रदः श्रएचि- 
मै 
caret aa’) ब्रह्मभूयाय भवतोति, यद्यातुरः 
VATA वाचा सन्सेत्‌ । 


अनुषङ्गिकमुक्तषा प्रछत-परित्राजमाह, sea परिव्राडिति) 
विवश” गरिकादिना त्यक्त-(*) ख।भाविकवणंः वासो यस्य a 
farvarar: ‘qu: सुख्डितथिराः। अचामतोऽपि(५*) कचित्‌ 
पाठः | श्रपरिग्रह इति, स्तिया सन्यासिना स्ह न गन्तव्यमि- 
त्यथः । शुचिः" वाद्याभ्यन्तर-गौचवान्‌ Sara: नित्यमागम- 
शासनमिति कामनशब्दवत्‌ युङ्गभावः(९) साथिकोऽण्‌ । ‘ay- 
भूयाय ब्रह्मभावाय भवति" सम्पद्यते । नानेनानश्ननादिना 


Sennen 


(£) क, मानौ । (२) ख.नड्ितोपरि | (३) घ, were # 
(५) क, इत्यक भाविकं विवश" । ख, Cwm खाभाविकवका | 
( ४) ख, खकामत्यपि, (९) &, कमयामयन्दवत्‌ CHAT: | 


द्‌ foarte Peet + 


पूव हर्थाज्यः । siacaara-fafrare, adit co. ae 
मनखयोरेव Bale) fea-araararary । 

एष पन्धा ब्रह्मणा दानुचितः(५ तेनेवेति सन्धासी 
ब्रह्म विदिल्ये वमेवेष भगवन्‌ (९) याञ्ञवरुक्य ! ॥ ५। 


सश्चासमागस्य कल्यितत्व-शद्कं निराकरोति, एव पन्था 
दूति । ‘amar विरिख्िना ‘a’ प्रसिदौ श्रनुचितः' बोधितः(र) 
aa मार्गेण ‘uf’ प्राप्रोति, सन्यासौ ब्रह्मः सच्िदानन्डाख्य; 
कथं भूतः ? ‘faq तच्छकैत्ता इति' उपदेणसमापो, एवभेव 
"एषः" अर्धः । यान्नवस्केति अवेरङ्गोकार-वाक्यम्‌ | सविदा पाठे 
एवभेत्रैषोऽधं दति यान्नवल्कोक्तमिति श्ुतेवं चः ॥ ५॥ 


तच परमदंसा नाम संवत्तकारुणि-श्ेतकेत्‌.दुरव्वासा- 
ऋम्‌-(*) निदाघ-जङभरत-दन्ताचेय रेवतक-( प्रभृतयो 
ऽव्क्तलिङ्गा भव्यक्ताचारा अनुन्मत्ता उन्मत्तवद्‌ चरन्तः | 


परमदस-सन्यास एव नास्तोति विप्रतिपन्नं प्रति ware- 
. ~ co ; 
ata()) दथयति, wafat संवत्तकादयोऽष्टौ पुराशप्रसिषाः) 
qq षितकेतु; । प्रभूति-ग्रहणात्‌ तरे पश्तटदभ- 


व अअ 


(९) ज, त्रहमहारुवित्तः। ख, meer qafrw! (२) क, ख, गवद्धिति | 
(९) क, सोधितः | (४) क, तुस | (४) छ, Raver 
` (लक सुत्यं VT | छ, THANG | . 


४१४ straiwtafirda | 


वादयः " अव्यकानि ‘fawrfie उपवौतादोनि शरर्बा-न 
अरव्यक्लिङ्गगः ‘aaa’ अयमाविरहः श्राचारो येषां ते 
श्रव्यक्ताचाराः। तदेवाह, उन्मत्तवदिति। यथा द्तात्रेयस्य 
मदिरा-(९) स्तो-निषेवणशादि | 

faces’ कमण्डलुं शिक्य' जलपवित्‌ पात्‌ शिखां 
यश्नोपवो तच्च, THAT") Hy भूखा देत्यपसु परित्यज्या- 
त्मानमनविच्छेत्‌। | 

निद्र यदा परमहसपदवोमधितिष्ठति, तदा दर्ा- 
tae का प्रतिपत्तिः? श्रत श्राह, जिद्ण्डमिति। चयाणां 
दण्डानां समाहारः पातादि(९) जलपवित्र” जलगोधितं vez | 


कारात्‌ कुर्डिका-चमस-चिविष्टाध्वकोपानत्‌-कन्या-कौषषीम- 
खानवस््रद्यत्तरासद्गामां ग्रहणम्‌ | : | 


 यथा-जातदूपधरो नियन्धा(* निष्यरिग्मदः vag 
AGA सम्यक्‌ सम्यन्नः श्रुद्धमानसः प्राणसन्धारणार्थः 
यथेक्तकाले विमुक्ता Aware. उद्र-पराजेण() 
` लाभालाभयोः BA) भूत्वा शून्यागार-दे वदद -ढण- 


a 


(१) क, मन्द्रा-। (2) @, च, aaa aq (द) क, पावादिः। 
(४) ख, निद न्द. | (४) @ Saurus (ई) क, कामालशामो सम 1 
खं, BAB sai} | | 


दौपिक्रासडिता 


ane: | 

कट-वंखमोक- -इसमूल- -कुलालशाला--पनि हात्रखद- नदौ 

पुलिन -गिरिङचर-कन्दर-कोाटर-निजञ र--स्थणडिरेषु Ay 

निकेतवास्य-. uaa निर्म प्एक्रध्यान--परायणेा 

ऽध्यत्मनिष्ठो ऽशुभकमर-निमलनपरः सन्नयासेन Bear 
करति, स परमसो नाम, परमदसा नामेति, ६ ॥ 
दत्यथव्ववद्‌ जावालेापनिषेत समापना ॥ ट ॥ 

Ay तत्सत्‌ । 


यथाजातरूपधरः' यथाजातो fare FAST धरो wat 
सम्पन्रः' कुशलः aaa’ “fat धमसच्चारे मन्डौभरूते 
दिवा इत्यादि waa काले “विसुकः' अप्रतिबन्ध AAT 
जौवन्सुक्षः। तस्य स्थानान्यादहः शन्यति। शुक्त ae 
सच्िन्तन-परः। अरशुभेति, शभस्याप्यपलन्षणम्‌ । सन्याक्षेन ` 
देहत्यागं. करोति न वौराष्वानादिना। स परमसो नाम, 
fae: सेति शब्दात्‌, दिरक्तिः aarerat | | 
नारायणेन रचिता श्ुति-मातवोपजोविना | 
WAS TS ATMA जावालस्य प्ररौपिका(९) ॥ 


द्ययव्ववेदे(र) जावालोपनिषदो दौपिका सम्पण ॥२८॥ 


at तत्‌सत्‌-॥ 


(ध स त 


Q) क, wifes arama | ख, स्थष्डिरष्वनिकेतवाख | 
(२) क, wrreeeetivai (९) ww, इति यजः माका्ां | 


कोवख्यापनिधत्‌ । 
oo 


ओं अथाश्वलायनो भगवन्तं 
परमेष्ठिनमुप(९)समेत्योवाच । 


St वोवल्योपनिषद्‌ ब्रह्म शतरुद्विय-सञन्निका | 
एकचत्वारिणत्तमो मध्य(९) खर्डदयान्विता ॥ १॥ 
साधनोपटेश-प्रकरगत्ात्‌ जावाले waded ag wra- 
साधकेन विनियुक्तम्‌ ; aq fa खरूपम्‌? इत्यपश्तायां सेति- 
हासं तत्‌ केवल्पोपनिषदि प्रदण्यते, भ्रयाश्वलायन fat 
श्रश्वलस्यापत्यम्‌(९) आश्वलायनः नड्ादिफगन्तः(*) 1 परमे 
तिष्ठतोति "परमेष्टो' awn तम्‌ | 


wae भगवन्‌) ब्रह्मविद्यां वरिष्ठां 
सदा सद्विः($सेव्यमानां feta 
यथा चिरात्‌ सव्वपापं(°) व्यपोद्धय 
परात्पर पुरुषं याति?) विद्धान्‌ ॥ es 


EL, LOTT TILTED ययया # 2) 


(९) क, परमेष्ठिनं परि- । (२) क, सन्धय । (३) ख, खध्वरस्याधिपत्यम्‌ । 
(४) क. ख,यगन्तः। (५) घ, भमवो। (९) क, ख, यतिभिः। 
(©) क, Gawrw | (<) क, प्रयाति, 


दौपिक्षास्िता ४५८७. 
तक्ष स Tare faa 
WE भक्ति-ष्यान-योगादवेडि | 

न कर्म॑णा न प्रजया धनेन 
त्यागेनेकं WIAAATAT: ॥ २॥ 


` ्रधोहि इत्यादिः विहानित्यन्त एको मन्धः | एतदादयः,*) 
aA हत्तमन्ाः; ततञ्चतस्ोऽनुष्टभः ;(९) yaatfa सार्धौनि 
aaa; एतावच्छतसद्वियमिति। अरस्य फलावबोधकीो हितीयः 
यरः । aa अखषटपदानि स्यष्टोक्रियन्ते। सदा “सदिः. 
साध्भिः। यतिभिरिति कचित्‌ पाठः । (भचिरात्‌ अविलम्बेन 
"सव्वपापं (२) सर्व्वबन्धनं "व्यपोह्य निगक्लत्य "वातिः प्राप्नोति । 
कचिदुपैतोति पाठः। ्रवेहिः जानौषहि। भरवेहोति gar: 
पाठः । ‘UR मुख्या! | 


परेण नाकं निचित गुदायां 
विश्राजने यद्यतयो विशन्ति 
बेदान्त.विच्चान-सुनिशिता्थाः 
सन्ासयोगाद्‌-यतयः रुद सत्त्वाः ॥ २॥ 


परेण नाकमित्यनया हितौया इति प्रेण योगे दितौया। 
"गुहायाम्‌! अकनानगद्करे | 
" (६) ख, रतदारम्यः। (२) ख, ततः TUTTE (२) क, Sat 
( as ) 


aa ae ee PH: FE: 


ते ब्रह्मलोकेषु TNT 
पराम्‌ ताः(५) परिसुख्चन्ति सबं । 
विविक्-देशे च सुखासनस्थः 
पचिः सम्ौव-शिरः-शरोरः॥ ४॥ 


"पराम्तकानले' कल्याम्तसमये | 


aus 


“ब्रह्मणा सह मुच्यन्ती Tas युगपय्यये” इति wai | 
सश्यासयो गादित्यक्तम्‌, तच गुहानिदहित-प्रकाशनाय योग- 
सखरूपमाडह, fafaafa: समानि ्रोवा-शिरः-शरोराणि यस्य 
स समग्रोव-शिरः-शरोरः श्राप दति(र) Warnes we! | 
समा mat यस्य तत्‌ wana, तादृशं शिरो यस्मिन्‌ तत्‌ 
समग्रौव-शिरः, ताष्टशं शरोर यस्य स aufa at | 
TATA: सकलेन्द्रियाणि 
निरुष्य भक्तया STR प्रणम्य | 
हत्‌ पुण्डरोका विरजं fang 
विचिन्त्य मध्ये जिषदं विशोकम.॥ ५॥ 
अचिन्त्य-मनव्यक्त-मनन्तद््पं 
शिवं प्रशान्तमम्तं ब्रह्मयेनिम । 
तमादि-मध्यान्त-विक्ौनमेकं 
विभुं चिदानन्द-मद््प-मस्तुतम्‌ । ६ ॥ 


चाणि ae eT -> 


(९) ध, पराद्धताव्‌ । (२) क, nr xfer tw, पोरिि। 


उमा-सचायं परमेश्वरः प्रभुं 
चरिलोचन' Taare’ ce | 
ध्यात्वा सुनिगंच्छति भूतयोनि 
समस्त-साक्तिं तमसः परस्तात्‌॥ ७ ॥ 


अन्त्याश्रमः' चतुधाखमः, ब्रह्मयोनि वेदकारण, “समस्त- 
सातिः सव्व साचिणम्‌ । इकारान्तः सासिशब्टभ्ान्द्सः | 


स ब्रह्मा स शविः Gaz: सोऽक्षरः परमः खरार । ` 

स एव विष्णुः स प्राणः स कालोऽभिः स चन्रमाः(९) rep 
स एव सवं aga यश्च भव्य' सनातनम्‌ | 

ज्ञात्वा तं मृत्युमत्येति नान्यः पन्धा विमुक्ते ॥ < ॥ 
सव्बभूतस्थ-मात्मान' सर्व्वभूतानि चात्मनि । 

सम्पश्यन्‌ ब्रह्म परम याति नान्येन SAAT ॥ १० ४ 
भत्मानमरणिं कत्वा प्रणवश्चोत्तरारशिम । 

श्चान निमथनाभ्यासात्‌ पापं (९) दति पण्डितः ॥ ९९॥ 


` सेन्द्रः" स दन्दः, छान्दसः afar: | 


(१) क्र, स द्मा परमेश्वरः | (र) क, पां | 


४९. गो बस्यो पनिषत्‌ y 


स एव माया-परिमोडहितात्मा 

शरोरमास्थाय करोति सर्वम । 

स्लियन्न-पा नादि-विविचभेगैः 

स एव जाद्यत्‌ परिमिमेति ॥ १२॥ 
स्तियन्नेति छान्दस इयङः | 

Ql स जोवः सुख-दुःख-ओक्ता 

सखमायया कल्पिन-जोव-लाकं(\) | 

सुषुभ्रिकाले सकले विलीने 

लमेाऽभिभूतः TATA । १३ ॥ 

पुनश्च जन्मान्तर -कम्म योगात 

स एव जोवः खपिति nae: | 

पुर चये करीडति यश्च siz. 

सतः सुजात (९) सकल" विचिचम ॥ १४॥ 

अधार-मानन्द-मखण्ड-बाधं 

यस्मिन्‌ लयं याति पुरचयच्चं ॥ « 


(१) ख, ग, चिश्वलोके! (2) ख, ततनन जातं। कच्िक्छित-मदपुखक, 
“asa ante मनांसि विश्च wate भावं विरहेण योगिनाम” ॥ 
xafafca atara ` विद्यते। तञ पुस्तकामरष्वदग्रनात, qaehtfea ests 
भृशानति Qfwarefwena, woes, awaw ज निबेभ्ितम । 


xifatrateat | ४९ नि 
a 


-खमायया' स्वाक्ामेन कलिते जोवलो सुख-दुःख-भोकता 
इत्यन्वयः । ama’ जगति “faethe कार णभ. वमा पन्न “तन्नो. 
` ऽभिभ्रूलः' अन्नानाहतः खपिति, श्रवु स्वभ्रादुत्थितः “पुरत्रये 
- विश्व-तेजस-प्राज्नेरभिमति अवस्थात्रये सकलं (ततः सुजातं 
aad जोवात्‌ सम्यगुत्पत्रम्‌। ततम्त जातमिति qa: पाठः) 
तुरोयमाघारमिति, पुर्रयच्च यस्मिन्‌ लयं याति। 


एतस्नाञ्जायते प्राणो मनः सब्वद्धियाणि च। 

खं वायर्ज्योनिरापश्च प्रथ विश्वस्य धारिणौ.) ॥ १५ ॥ 
यत्‌ पर ब्रह्म wala बिश्वस्यायतन' मदत्‌ | 
QA BBA नित्यं तत्त्वमेव त्वमेव AA) ॥ १६ ॥ 
जायत्‌. खप्र सुषुप्रयदि VT यत्‌ प्रका शते । 
तद्‌ब्रह्माइमिति ज्ञात्वा सर्वबन्धैः प्रमुच्यते ॥ Vol 
fag धामसु sare मोक्ता भोगश्च यद्धवेत्‌ | 

तेभ्या विलक्षणः सात्तो चिन््राचेाऽ सदा शिवः॥ ८ ॥ 
व्येव सकलं जातं मयि सर्व प्रतिष्ठितम्‌ । 


मयि स्वं" लयं याति तद्‌ ब्रह्मा दयमस्मयद्दम (र) tees 
प्रथमः खणड: ॥ १ ॥ 


ne 1 = ~ यो क, = किर श 


की 
EE te ए व) पो ere ee ॥ 
पिपरिया 


(१) क, पृथिवी विश्वधारिणो। 
` (र) क Wey तप्वाधिकशच तत्‌) (२) क, क, तदूग्द्मासारमदयम । 


४६२ 


तात्‌ तुरीयावस्था ब्रह्मणः 1; ५. 


aaaafa! ब्रह्मशस्वद्‌ नन्धत्वं ब. ष्यते ;‡ सभेव तदिति 
aa ब्रद्मानन्ध म्‌ | प्रपश्चमिति छान्दस नपुंसकत्वम्‌ । नास्ति 
Sur ममेति, नान्योऽतोऽस्ति ger, नान्योऽतोऽस्ति wate 


श्युत्यन्तरात्‌ | 


अणारणो यानमेव तर 

न्मदानदं विश्वम.) विचिचम । 
पुरातनोऽहं पुरुषेाऽदमोशे 

दिरण्मये1ऽदं शिवरूपमस्ि ॥ So te 

अपाणि पादोऽदमचिन्त्य-शक्छिः 

पश्याम्यचत्तः स UTA: | 

are विजानामि विविक्तख्पे 

न चास्ति वेत्ता मम चिन्‌ सदाम (९) ॥ २९॥ | 


(१) क, ज, faxafae । 
* क, चिकित qeqes अनरण्मतिरि क्राः aaa fread; यथा, 
<“नारायशःऽं पुरुषः शिवो ऽं mgreafa सकसोऽरम सि | 
पुण।ऽहमखि पुरुषोऽर्मस्ि qratsenfen सम्योऽडम सखि" ॥ इति । 
(२) छ, सदेहम्‌ 


+ fi | 1 1 चित्‌ | x ८५४ 

ष्ट ‘ + i 

1 । Lg : १.“ £ a - oro 1 † ४६ र, 

my + ७ ~¢ ॐ" e ‘ ५ ^ ५ 
देरमनोरदमं 4 + 


Serena वेदविदेव चाम । 

न पुण्य-पाप मम नास्ति नाशो 

न जन्म दे द्दिय-बद्धिरस्ति ॥ २२॥ 
न भूमिरापो aa) ब्किरस्ति 

न चानिला मेऽत्ि न `चाम्बरञ्च | 
एवं विदित्वा परमात्मरूपं 

गुदधाशयं नष्कलमदितीयम ॥ २३ ॥ 
समस्त-साक्ि सद सरिद्ोनं 

प्रयाति WE परमात्मखपम ।* 


न पुश्य-पापे ममस्तः; नास्ति नाशो मभेवत्येव; aaa 
मभेत्येव ; दैेन्द्रिययुक्षा बचिमेम नेत्येव । आपो नचेति वाक्यम्‌; 
afwcfa मचेति वाक्यम्‌ ; अनिलो नास्तोति वाक्यम्‌; अम्बर 
नास्तीति वाक्यम्‌ । एकं फलमाह, एवमिति । एवं विदित्वा 
शुं परमामरूप प्रयातोत्यन्वयः | 


(१) घ, मम | 
* क fefea aaqaa अतिरिक्ष stare इश्यते; तद्यथा, 
“भधा संग्जमद्योज wafer fad मदमोति वपुधादि निनावसानम" | इति # 


043: . 
यः METER TA Re लिति MPT 
var भवति, स भात्मपृता. भवति. - स सुरौ दस्मत्‌ wat 
भवति, स ब्रह्मदत्यायाः() पना भवति, स Baya 
gat भवति, स Hea Gat भवति ; न्मा विमुक्त 
माश्िता भववित्याश्रमो, सव्वेदा HAHEI जपेन्‌ | 
अनेन. HARTA FATIMA AA । 
aaa विदित्वेन' केवल्य' पद-(र)बश्रुत I 
Hae TAWA WRB 
facta: खण्डः nen 


THAIS कवल्यो पनिषत्‌ समाप्ना ॥ Ve ॥ 
at तत्‌सत्‌॥ 


वदन HAGA पारठफलमाह, य दइति। . waet गति 
प्रत्यहमिति शेषः । ‘aaa केवनलमभावं मोचं पद्म i 
प्राप्रोति । हिरुक्ति; wal: इतिः सरूप-कथमि। 
नारायणेन रचिता खुतिमातोपजोविना। 
अस्प्ष्ट-पद्‌-वाक्यानां कंवल्यस्य प्रदोपिका॥ 


we ~ गे ॥ 
इत्यधवेवेदे केवल्योपनिषदो दोपिका सम्य ॥ २९ ॥ 


नियामक ees eee ee ee ~ ---* = ee च ज 
(१) भ, त्यात्‌ | । (९) क, @, Wet 
^ * 


कवसो पर्षत खलु नारायखमभङ्-रतय) दोपिकया.खड afar arcreeenr 
हि द)पिक। अतिखङखिप्रलाद्‌कतेव प्रतिभाति, Said च सदण्मयापारे यन छत 
रवरमपि स्तभ्यते इति शिषटवःक्यदसारात मामास्थामत vargarfa ख्ण्डितवादि- 
दोषे शोपचितानि कलिशय पुस्तकानि aca पुनरालोडय सदम्मतव कतिपय- 
खद्रपचेयु NEA HE cheat केवद्योपनिषदो दौपिका मया समासादिताः 
anced! पिक; जशङरठत पृ दीपिकया विना wish गन्धो नेव विषदार्थोः भव- 
| 1 Ta -afcyq म कपद्‌ायखन्भावाथसय च WII प्रकाणमादियं सददय-इरय- 
दारिणां aftadfe मतवाच, मुद्भितस्य मलस्यान्ते एव निवेष्य, दमा मारः वघ 
सव्व निरतिशयं पःठम्दुंमतुमयतामिति, anal 


Raa ल्योपनिषदं कावल्या्यावबेधिनौम्‌ | 
व्याख्यास्ये केवलसतन कवल्यात्ा प्रसौोदत्‌ 1 १4 
भगवतौ खुतिमातेव सुखप्रतिपद्य्थं कञ्चनाग्वलायनसुरसे- 
कत्व आस्यायिकामवतारयति ब्रह्म विद्यायामास्तिक्य' जनयितुम्‌, 
अथः. AGA: FA ZF सम्मव्यनन्तरम्‌, “AAA AA, ऋहेदाचायः 
भगवन्त पूजावन्त परमेछिन' सर्व्वोत्क्षष्टस्थान-निवासं "परिः 
aaa’ णमस्तोयेण विधिना ममोपमागत्य ‘sare’ उक्तवान्‌ । . ` 
अधौहि' मदनुश्रहाथ स्मर, भगवन्‌! समय-धरयान्नान- 
व राशये ष्डथ्य-यशः-योमन्‌ ! श्रह्मविद्यः ब्रह्मणः देग-काल-वस्त- 
परि ब्छेद्‌-शुन्धस्य विद्या बहिः साक्तात्‌कार-कारणं at, ‘afx- 
छाम्‌' अतिशयेन ast, ‘aa faa ‘af, @erfeara-afe 


qa, सेज्यनानां wea faaarat farsi qaqa ara 
we) 


४१९. केबदयौ पनिषदः। 


Gaara विद्यमानामम्बविखखया नितरां संहतान्‌, “बबा ८) 
अरह्मविच्या “भविरात्‌' serra कालेन ‘aaa निखिलं 
दुःखकारग्णम्‌ Wart ससंस्कार ‘aiiw विविधं परित्बच्य 
विनात्यथेः। "परात्‌" सबव्यैजगत्‌-कारणादव्धाछतात्‌ "परम्‌" 
ing 6, 
sqauq अन्रानाखय-विषयलवाभ्यां, पुरुषः wfc "यातिः 
प्राप्नोति, ‘faery अहमेव सोऽस्नोति साच्ात्‌कारवान्‌ wd i 
यवं पृष्टः ‘aw स्वथिष्याय ब्रद्मविद्यायिने सः" गुरः Taw: 
“इ किल ‘ware’ उक्वान्‌, - "पितामडख' ane freet द्छा- 
Frat पिता पितामहः कमलासनः, ‘wart. अधिकारार्थः; 
a पितामहोऽष्यवाच, न तुपेचां कतवाजित्यथंः। ब्रद्मविष्यायाः 
साचादक्षमक्षत्वात्‌, ACA च ब्रह्मणो बाञ्ननसातौतत्वात्‌, 
अतः सोपायां तामाह, ‘aerwfa-wara-(*) योगात्‌ अदा 
प्रास्तिक्य-बहिः, भक्तिः भजनं तदेकतात्‌पय्यं-बचिः, ध्यानं 
विजातौय-प्रत्यय-गन्ध-सजालोय-प्रत्यय-प्रवादः, Wat ‘Arar’ 
सम्बन्धः; एलत्‌-कारणमिति यावत्‌, aa “wafe’ arate 
इदानीं यथा अषा-मक्ति-ध्यान-योगो ब्रह्मविद्यायां कारण, 
तदत्‌ सग्यासोऽपौत्याह, न्‌. “wera यतेन Wires aT, न 
प्रजया, पुज्रादिना, ‘waa’ दषेन माशुषेण वा faa, मेति 
पूं मरुषज्बते ; अगतत्वमिति वच्छमायागुषङ्कः कक प्रजा- 
अन-चटेष्ववगन्तन्यः; ‘aaa निखिल-सोत-ख्ासं--कन्ध-परि- 


(९) warty यथा र्ति nse gees पुरेषु निश्वमानत्वात स रव भूखे 
franca: | (९) च्राम। 


WETTER 1 1. 


त्यागेन पारम-हंस्याचम-रूपे ण, ‘UN’ सषाायः शब्युराथविष्‌ 
‘waaay ` अविष्या-मरणभाव-रादहित्य' ‘aay,’ arent 
प्राप्ताः ॥२॥ । . 

एवं क्ते BATS "परे ण परस्तात्‌ ‘ara क सुख, afe- 
दोधि दुःखम्‌ अकम्‌, न भकं यस्िन्‌ स नाकः तं, खगेख्ोपरौ- 
त्वधः । अथ वा, '्परेष्ड' परं, “नाकम्‌ ` आानन्दामानं "निदितं 
परिस धाता ‘Qurat’ बा “विभ्बाजते' विशेषे स्यंप्रकाश- 
लेन drat, ‘ay ofa विष्डव्यापिष्छरूपं “अतय, छत 
WAT. TAMIA ब्रश्मसाचात्‌कार-सम्न्नाः प्रविशन्ति ce 
ययं ख इति साक्षात्कारेण तदेव Baas: | 

यतीनां विशेषणाग्धार, ववेदान्त--विक्नान-सुनिधिताण्ेर 
वेदान्ताः प्रसिष्ठाः, तेभ्यो जातं fafireq अं ब्रह्मास्नोति ara, 
तस्मिनेव सुनिचितः अथं; प्रयोजनं अषां ते अथवा सुनिखितः 
अयमिष्यभेवेति सम्यगवधारितो ब्रह्मल्णः wat विषयो येरि 
बेदान्त-विश्रान-सुमिखितार्घौः। -सश्चाखयोगात्‌ सम्बक्‌ वान्त 
विष्टादिवत्‌ लोकदय-भोगस्य न्यासः त्यागः TATA, तख 
योगः अद सच्याख्यस्नोति बोधः, तस्मात्‌, वतयः" ATTA, 

घनराङानं विेव्यत्व-कघनार्थम्‌ । “Sean, ड रागादि- 

 काताय-रड्ितं सत्वम्‌ अन्तःकरणं Sat ते शदसस्वा ॥ २ ॥ 

खवश्भूता अपि क्तच्ित्‌ ufaaartefay TOL अरुत्पन्- 
ARTA, तदा “A? Sar यतयः ब्रह्मलोके ब्रह्मणः 
gran खव लोकोऽने क-भूमिका-प्रासा द वर्ध खपयादिभाभे- 
arafeat बहव एव तेनाभिधौयन्ते, तेषु ब्रह्मलोकेषु “Tet 


४६ केवल्योपनिषद; 1 


काः परस्य कायस्य ब्रह्मणः wear fraraare: FE. 
पराद्चावसानः परान्तकालः, तस्मिन्‌, पराखतात्‌ उक्ष्‌ 
अरमरण-धन्थिणोऽव्याङतात्‌ "परिमुख्न्तिं परिसुश्यन्ते सर्वतो ` 
faqar भवन्ति, ‘aa’ निखिलाः | । 

ददानो ब्रह्मन्नानावास्यथसुपास्षन कम wasyary 
eufanaifenare, 'विविक्रदशः एकान्तदेओे, चवशब्टाद्व्या- 
कुल-कालेऽपि, सुखासनसधः सुखम्‌ ्रमुदेगकरं carers 
सुखासनं, तस्मिन्‌ तिष्ठतलोति सुखासनम्छः, शुचिः" वद्िरम्तः- 
शौचवान्‌, समग्रोव-शिरः-णरोरः' सम Wart च शिरश शरौ- 
रञ्च यस्यस समग्रोवशिरः-गरोरः, ऋजकायः पञ्च-खस्तिका- 
दयासनसख इत्यथः ॥ ४ ॥ 

‘sane. अति अ्रधिकः नद्याचारि-खुष्सयवानप्रसध- 
कुटौ चक बहृदट्क-हसेभ्य BAA, पारमदस्य-लसणः WIT, 
तस्मिन्‌ तिष्ठतौति अ्रत्याखमस्थः, 'सकलेन्द्रियाणिः निखिलानि 

, समनस्कानि ज्ञान-कमन्द्रियाखि "निरुष्य" सव-व-प्रकारेभ्योऽवसध्य 
"भक्ताः देववत्‌ देवादाधिज्याहा खगुस्‌› स्वस्य तश्चमसोत्यर्ध- 
MARTI प्रणम्य" WAIT नत्वा, अनन्तर इत्‌पुखूरोकं इदट्य- 
कमलं पञ्च-छ्िद्रादि-विशेषण "विरजं" विरजसख म्‌ अ्रपगत--राग- , 
देषादिक, ‘fag विगत--समस्तं-दुःखादिदोषं ‘fafa’ 
विशेषेण ध्याता, ‘ag हृदयपुण्डरौकस्यान्तः, “विषद' निर्मलं 


2 We fafer: ‘agra: इति पाठो ast पुस्तकेषु दष्टः, नारायरभह- 
SAAT | । 


शङ्गरछ्त-दौपिका। ४९९. 


शद्याटिक-सङ्गाशमित्यथंः, "विधाकं' विगत-शोक--दुःखं 
विशोकम्‌ ्रानन्दपू ग-हृदयं सओराननच्चतयर्ः ॥ ५॥ 

TRIS, Wa वाङ्भनसातौततेन प्रत्यय-सन्तत्य- 
विषयम्‌ । बाङूमनसातोतले हेतुः ‘asa’ शब्द दशेष-शन्धत्व1- 
दस्मटमव्यवाम्‌। wre परिच्छेदच्च वारयति, "अनन्तरूपं" न 
विद्यते अर्तः इयत्ता रूपाणां शरौराणां यस्य सोऽनन्तरूपः त॑, 
देग-काल-वम्त-परिच्छेद्‌-शून्य' वा अनन्तरूपं, ‘fae’ मङ्लरूपं 
प्रशान्तम्‌ ्रविद्यादिरोष-रह्ितम्‌, ‘sad कालतयासंस्यष्टम्‌, 
saaaer निरतिशयानन्द्‌-रूपतेन, ‘aq’ दहत्‌ सन्भस्मादभ्य- 
धिक, “Mf जगन्न न्मादि-कारणं, ‘aare ययैतदिशेषेण जातं, 
तहत्‌ weuafa, आदि-मध्यान्त-विहौनम्‌' उतपत्ति-परिच्छेद- 
विनाश-वच्नितम्‌, aa हेतुः, ‘ua’ दितौीय-वस्तमाच-रद्धितं 
विभु waa व्यापिनं वा, चिद्‌ानन्द' aq प्रकाशमान निरति- 
शयानन्दम्‌, (अरूपः विदानन्द-व्यतिरिक्र-रूप-रदितं, तदः 
अद्धतम्‌¶ WAAR ॥ ई ॥ । 

"उमा सहायं' ब्रह्मविद्या भवानौ, सायः कामादि-पाटश्चर- 
भक्तकः,९) श्रचनारौ-शरौरत्वेन वामाङ्ग-(र) स्थि तानुपम-युवति- 
खूपत्वेन वा यस्य स उमासहायः तं, "परमेश्वरम्‌" उत्‌क्लष्ट- 
ब्रह्मादि-नियन्तारं ‘oy wag “विलोचनः alfa सोम-सू्यी- 


[कव व conan rte = TO TT 


* लथादि waa तमाङि दूति पाठौ aso पुक्लकेषु विद्यते । 
+ खद्भतभित्यव aaa fafa vet ey पुखकेष ema | 
(१) दीपिकायां भल्लकं । (२) वामाङ्गः। 


* ४39 ने वस्यो frees) - 
ग्नयासकानि लोचनानि wera विंशलोकनः तं, ‘traders’ 


aya प्रशान्त” प्रसव्रबद्नेद्दरिखं, “ध्यात्वा भ्रत्ययःपरबा- 
हेण साक्षात्‌ aa “मुनिः ममनभौलः गच्छति प्राप्नोति अतः 
योनिम्‌ भाकाथादि-महाभूत-कारणम्‌ | | 
| तदि fa कारणत्वोपाधिकमित्याशङ्धा नेत्याह, “wae 
afd, समस्त-साक्चिषं सव्वंबहि-प्रचार-दरटारम्‌ । साचित्व- 
मपि न केवलस्य इत्यत we, ‘ana’ ्रावरण-गक्ि-विक्ेष- 
स्पाया अविद्यायाः, "परम्तात्‌ परतः अविचखा-सग्बन्ध-शुन्ध- 
मित्यधः, उमासषहायोपासनातः प्राप्यो facaen वि्(दशायां 
BATRA! ॥ ७ | 

‘a’? उक्षः ब्रह्मा प्रयमगरौरौ काग्ब-कारणमूतः; ‘a’ 
sa. शिवः" उमासहायः, ‘ae सः oa: "इन्द्रः निलोकोो- 
पतिः, ‘a’ उक्तः “swe. विनाश-रह्ितः, ‘ata: seats: 
‘aque अन्या नपेच्त्वेन सवेनेव गाजते इति स्वराट्‌, “ख ay’ 
sa एव ‘faq: व्यापम-गोलः गक्क-यक्र-गदा-धश-, ‘a 
sa: प्राणः प्राणादि-पश्च-व्तिरूपः, सः उक्षः कालाम्निः 
कालरूपौ वेष्वानरः, ‘a’ var: "चन्द्रमाः" शशाङ्कः ॥ द a 

स ua’ om एव सव निखिलं ‘aq’ ufaw “भूतम्‌ 
wma, ‘ay’ यदपि ‘aa’ भावि, वकारात्‌ वन्तैमानमपि, 
सनातनं चिरन्तनं ‘war’ अहं awratfa साशात्क्षत्य, 
"तम्‌ उक्षमानन्दामानं ‘way afrat ससंस्काराम्‌ ‘safe’ 
sale गण्छति | “नान्धः sarqawurare-afafes: "पन्थाः" 
मागः विसुक्तये' विसुक्यधं नास्तोति te: । 


ए 2 १९. ध त 4 । & 
\ 1. {1- । १ Bot, 


wet ववाणां विष्ठ-तेजस-प्राज्चानां, विशाड-ङ्गिर छग रान्पं 
वा ` खयं परजागल्रेन लोचनं प्रकाश-खरूपं त्रिलोचनं नौं 
तमोऽज्ञानं कण्टे कणटवचिरैकदेे "भधिकब्याषसवेन चेतन्स्य 
वतते waa Mane! तमिति व्याख्यातं, ता "विषद्भ" 
भविद्या-रहित ‘fate’ दुःखसंस्कार-रहितम्‌, "उमासष्टाय' 
ब्रह्मवि्ा-सहायं प्रशान्तं पुनरुः्यान-संस्क्रार-वजिंतभिति 
निशं णपरत्वेन समग्र वाक्मवगन्तव्यम्‌, निर खस्याप्य॒पलब्धतेम 
च्द्यप्रदेग-मष्यश्यत्वमविरूदम्‌ ; तथा च ध्याला aaa-fafe- 
ध्यासने RAT इत्ये तदप्यपपन्रभेव ५ < । 
सवस्त्य निखिलेषु खखावर-जङ्भेषु तिटतोति qaqa, 
तम्‌, WAY, भस्मत्‌-प्रत्यय-व्यवहार-योग्वं, “सवभूतानि च 
निखिलानि खथावर-जहःमानि च, (चकारः आधाराभेव-भाव- 
ग्यत्कमायः । “भाकनि' आनन्दानि अरहम्प्त्यय-योग्ये , “सम्प- 
way सम्यक संयय-विपय्थय-मन्तरेणावलो कयन्‌ ‘aw बृहत्‌ 
देश-काल-बस्त-परिण्ड द-शून्ध परमम्‌" उत्कटम्‌ अगुपचरित-(*) 
faau: ; याति" प्राप्नोति, न यातोति रेहलो-प्ररीप-न्यासेनं 
सम्बध्यते, (न यातिः न प्राप्नोति, ‘saa’ उकयोध-व्यतिरिक्तेन 
"हेतुना कार्येन ॥१०॥ 
ध्यात्वा TENA व्याख्यानं war तभमित्यादि; नान्धः 
car विसुक्ञथे इत्वस्य व्याख्यानन्तु ce सर्वभूतखमित्यादि । 
यदा तु एवं ज्ञानं नीपपच्यतेः तदा तदुत्पादनोपायमाह, 


(१) अभुपपचर्त। 


४०२ केनव्यो बनिषद्‌+। . 


e 


अआलानम' अन्तःकरणम्‌ अरणि" व्िजनक मन्त्र-सद्कतःक्रट 
aa’ aa निध।(य अधरारणितवेन चिन्तविल्वत्यथः) प्रख्यम्‌ 
श्रोद्धारम्‌ उत्तरारणिमपि, 'चकारः कत्वेत्ये तदबुहश्यथः | 
'जञान-निमेयनाभ्यःसात्‌' Wa सव्वौ कऽ ह मस्म As रूपस्य 
fahad’’) युक्तिभिर्बिलोडनं, तस्य "अभ्यासः" ्राहत्तिरूपः, 
ज न-निन्ध्रनाभ्यासः, THT, उत्पद्रेनाहं ब्रह्मास्मोति साच्ात्‌ 
काराग्निना पाशम्‌ आव्सनो बन्धनसरूपम्‌ अन्नानरव्ज-रचितम्‌ 
अहमादिग्रन्यिं (दहति भस्मोकरे(ति, पर्डितः' पण्डा अहं 
बरह्मास्मोति बिः, ताम्‌ इतः प्राप्तः पण्डितः ॥ ११ ॥ 
नन्वस्यासङ्गोदासौोनस्याहदिलौयस्य कुतः Carcass, ८ 
इत्यतश्वाद, "स एव' उक्त! ऽसङ्गारासोन एव, AAA, माया 
परिमोदहितात्ाः माया अविद्या आरवरण-विच्वेपकरो शक्तिः, 
तथा परिमोहितः सखव्मप्रकाश्ः(ः) STASI BaEq: 
माया-परिमोहितावमा, ‘Td’ स्थलादि-भेदभिन्न' मनुष्यादि- 
कलेवरम्‌- (अस्थाय WE मनुष्य इत्यादययभिमानम्‌ ्राखमन्तात्‌ 
taza करोति सव्वं" निखिल व्यापारजात कुर्ते 'स्तरियस- 
पानादि-विचिवभोगेः' ‘fan मनोऽनुकला युवत्यः, TAT 
मनोऽनुकूले, आदिशब्देन वासनाच्च्छाद्नादोनि मनोऽनुकलानिः 
तेः स्वियनत्र-पानादिभिः विचितं; भोगेः(र) feaafa छान्दसम्‌ | 
स एव' माया-परिमूढ एव नलन्यः, (जाग्रत्‌ जागरणम्‌ इन्दरिये- 
(१) दौपिकायां मन्था fewer: (२) दोपिका्य, खयं a Sw: | 


(३) दौपिकायां भागीरित्यनन्सरः “qanaray पामानि विचिव wat” इत्यतिरिक्न 
पाट विद्यते | 


प्ङ्करक्वदरोतिक्ना। ` | BOR 


aigéfredrcafared ह्वम्‌; परिक्षि) abt विष््रहकन 
दिः परिधिः, ताम्‌ ‘ef गच्छति, es gee mnt 
व्यधः ॥ १२ ॥ 
दनान खघ्र-सुषध्यो विंसेप-तदभाव-कथनेन संसारमोचकः 
रथौत्‌ दृ (न्तमा, ‘ag’ इृग्द्रिव~ग्रामोपरम-खूपायां ख्रा- 
वसायां, सः ‘atta? प्राणानां धारयिता बिविध-वासेना-वासितः 
"सुख-दुःख-भोक्ताः सुख-दुःखयोः प्रसि्यो; “भोक्षा' भद सुखौ, 
GE टुः खोयेवंरूपःप्रत्ययवान्‌ सुख-दुःख-भोक्ता | 

तत्र संसारस्य दृष्टान्तेन वास्तवल्ल वारयति, खमायवा 
सस्य त्तटेहाभिमानिनः माया werd, विपरोत-ज्ञानच्चः 
am 'कल्धितविण्वलोकं' कल्पिते वासनाशूपे विश्वस्मिन्‌ रख 
रथयोगे पथादिके(ः) fafea लोके भुवने जने च कख्ित- 
विष्डलोके। स्वप्रे यथा, तदञ्जागरणे Maa: | सुषुपधि काले 
्नन्दमोगावसरे ‘ane’ निखिले “विलौनेः विथेष-विश्राके 
सकारे खयं गते; एतावत्‌ SYM Aa च समम्‌ ; इयांस्तु 
वितेषः, "तमोऽभिभूतः' अन्नानाहतः "सुखरूप ' स्वसरूपं wat 
प्रकाग्मानम्‌ अानन्दाक-खरूपम्‌ ‘ofa’ गच्छति ॥ ee 

घुनख आआनन्दास-स्रूपं प्राप्य भूयोऽपि जगन्ाग्तर-क्र्म 
योगात्‌" प्रागमोय--ककानुसारात्‌ स णव WAKA ASI 
ara खव सुषुतं गतः, नत्वन्यः, जो वः प्राषिधारकः स्व पिति 
चवप्रावखां गच्छति । अथवा, TIA प्रबह्ः प्रयोध ATTACKS 
प्राप्तः भवतौतिेषः ॥ 

इदानीं जौव-ब्रह्मणो-रेक्यमाद, “FCA ASG HAAS 


( ६० ) 


8७9 यौचर्यौ पनिद) 1 


रोरचये क्रोडति' विहरति, aa जोवः खज्ारः' पवक ध; 
प्रसिद्वः परमाव प्राणघारकः, ‘aa’ तस्मादेव जोवाभिपन्ः, 
aaa, तस्मात्‌ ‘aay sara, सकलं निखिलं (विचि 
विविधकश्च-नाम-रूपं विश्वम्‌ ॥ १४॥ 

आधार रज्जरिव सपधारा-वलोवर्ई-मूतितत्वाद्ेः, सकलस्य 
धिशखस्याघारभ्रूतम्‌ ‘aa’ निरतिशयानन्द-खरूपम्‌, रख णह - 
Ruy आनन्दरूपवतेऽपि wa प्रज्ञाभेकस्वभावम्‌ । ‘afar’ 
अरखर्डवोधे ‘aa’ विनाशं ‘arfa’ गच्छति, पुरबवच्च व्याख्यातम्‌, 
च श्रब्टादन्यदपि॥ 

"एतस्मात्‌" पुरवयाधिष्ठानात्‌ बु दुष्टः, ‘aaa’ उत्पच्यते, 
प्राणः क्रियाशक्तिः, (मनः अन्तःकरणं जानश्क्तिः, "सर्वे. 
feafad सवज्नानकन्ंन्दरिया्यपि, च ग्यब्दारेहादिकमपि, 
‘@ नभः, वायुः" नभखान्‌, "व्योति" धातुः, “Saray नौरासि, 
‘gfuay भूमिः, “विश्वस्य निखिलस्य स्थावश-जङ्गमाखकस्य 
प्राणिजातस्य ‘afc विधारिणो।॥११५॥ 

ददानो महावाक्याथम।इ, "यत्‌" ufae परम्‌" उल्ल 
‘AW हत्‌ देग-काल-वस्त-परिच्छेद्‌-शुन्यं ‘aalan’ सवप्राखि-. 
हदिखितः, सव्वानन्यखच, ‘fore’ सवस्य काथ-कारण-जातस्य 
भ्रायतनम्‌ ्राधारभूतम्‌, ‘Ava’ We सर्व्बाधारस्रेनः; us 
खच्मात्‌ श्रणुपरिमाणात्‌ ‘anat’ ageafantea अश, 


‘faa’ frag ‘aa’ उकं पर ब्रह्म 'लमेवः त्वदमुगतभेव(९) 
AMAT । 


(९) दोपिकाया, ददबगक्तेव ` दद बगमैव 


TPCT पिका । ` vex 


नशु at मन्तोऽन्यत, weg तस्मादन्यः, मयि wens 
विर्नैषोपलश्भादित्यत ay, ‘ata aa’ त्वं wer भक्षा भविः 
व्यया, वस्ततः परं APA, नत्वन्धः॥ ve il 

इ्दानोमेवं जाने फलमाह, (जाग्रत्‌-खप्र-सुवुष्यादि-प्रपश्च ’ 
जाप्रत्‌-खप्र-खुषुष्यादयः उक्ताः, तदादयः विश्व-षिराडादयः, त एव 
प्रपश्चो जाग्रत्‌-खप्र-सुषुष्यादि-प्रपश्चः तं, ‘aa’ प्रसिदं aa 
प्रकाशमाने प्रकाशतः प्रकाशयति) 


“तत्‌, उक्तं wa WATT 
‘aw सत्य -ज्ञानादि--लक्षणम्‌ | 


ae ब्रह्माकवगन्ता चिदा, 
न न्दा का, “दतिः अनेन प्रकारेण “ज्ञा तवा" साक्षात्‌ छत्य “Waal?” 
निखिलबन्धेः we AAA सकारणः “AFI प्रकषण सुक्षो 
भवतोति ॥ १७॥ * 

ददानो waa प्रपच्चादेलक्लण्यमाडह, ‘ay जागरण 
TING धामसु" स्थानेषु यत्‌” प्रसिष्ठ' भोग्य ' स्थल प्रवि 
विक्षानन्दरूपं "भोला" विष्व-तेजस-प्राज्नाख्यः, "भोग सख्यूल- 
प्रविविक्षानन्द-भोगोऽपि, चश्ब्दादधिदटेवादि-विभागो ऽपि, ‘ 1 
em faura भोग्यादि-प्रपञ्चजातं, भवेत्‌ Wea; “AA ति 
धामादिभ्यः ‘fran: विपरौतलन्तणः, वसलन्खमा ह area’ 
aren:(?) तस्य fae द्रष्टा चिन्माचः चिदेकरसः अह aE- 
प्रयय-व्यवद्ार-योग्यः "सदाशिवः" कवल्यासा नित्य-कल्थाणरूपो 
NEMA. ४ १८॥ 

प्रपश्च-ब लन्वण्यं Vara इ दानो जगञ्जन्भादि-कार णत्वमपि 
सख स्याह, “aaa मत्त एव ब्रह्माभिन्नात्‌, नल्वन्ध स्मात्‌, "सकले 
निखिलं मूत-मौ तिक-प्रपञ्चजातं "जातम्‌" उत्पन्नम्‌; "मयि! HUT 


४७९ केबस्यौपैनिणदः । 


भिन्न “सर्म निखिल विश्वं ‘ufafea’ save खितिमापषम : 
मयि सम्बः व्याख्यातम्‌ ; लयं यातिः नाशं गच्छति; सत 
तस्मात्‌ सब्वजगव्जञ्म-खितिःष्वस-कारणत्वात्‌ ‘ag’ wea | 
देश-काल-वस्त-परिच्छद्‌-शून्यम्‌ Wea’ we “Satte--farara. ` 
शन्यम्‌ ‘afer’ भवामि । “ae ब्रह्मणोऽवगन्ता ॥ १९ ॥ 

अणोः अरणपरिमाणात्‌(*) “away अतिशणयेमाणः “अश्च 
भेव जगत्कारणम्‌ अहप्रत्यय-व्यवहारस्य योग्यः, AAMT, ATA 
यथा खणः, तथा महाम्‌ सव्वस्माद्‌म्यधिकः, GE व्याख्यातम्‌; 
भरणोयसां HATS कारणानां यथामेदः, तथा तत्रापि स्या- 
दित्यत are, ‘Row साविद्यं भूत-भौतिकं प्रपश्चजा तम्‌, WH 
न्यास्वातम्‌ ; TA तत्वाभेद-राङ्ित्ये खस्मादप्यभेदः स्यादित्यत 
sie, "विचित्र" विविधं सखयमनन्तभेदवदित्यर्थः | 

तदभिन्रक्य तस्य तवाप्याधनिकषत्व स्यादिष्यत आष 
खरातनः चिरन्तनः भधनिक-सपघारा-बलोवर्ह-सूवितत्वाद्य- 
भिन्ना चिरन्तनो रव्ल॒रिव, we व्याख्यातम्‌ ; ‘gen: परिपूर्ण 
वस्तुतः, अहं व्याख्यातम्‌; अविद्यादथाखाम्‌ ईशः नियन्ता, 
नियन्तचे सामध्यमाडह, 'हिररमयः' च्रानप्रचरः तत्प्रधान Ary 
wie: रूव्वकाकार णावा, wes व्याख्यातम , ‘freed? 
मद्रनल-स्ररूप aw अस्मि watfa ren 

इदानीं सवकारण-होनस्य wanat स्वस्या, “sarfaure:’ 
पाणि-पाद-होनः, श्र व्याव्यातम्‌; 'अचिन्तयशक्निःः दुर्बोधगक्तिः, 
रवश्छरतोऽपि जवनो षटहोतवेगद्त्ययः,(र) पश्यामि श्रवलोकयानमि, 


(९ रोपिकाया, अकुपरिम।कलात्‌ , (२) दोपिकायां गवतो ग्दकतेत्रथ, ।- 


शङ्कर छत दो faa | 899 


‘Tay’ ae हौनः, सः भ्रचक्तः ger, “rife aaa 
करोमि ‘sar? कणेरह्ितः, oe व्याख्यातम्‌; ‘faararfa’ 
धिविधं प्रपञ्चजातम्‌ अवगच्छामि, ‘fafaneqy बचयादि एयग्‌- 
SU, नचास्ति arena, “Sar क्म-कत्त्‌-भावनावगन्ता, 
ममः आनन्दाव्मनो wetfeaa ‘faa’ सयं -प्रक। श-बोध- 
सभावः सदाः सवदा, AE व्याख्यातम्‌ ॥ २१॥ 

Talal: सवश्ास््न-प्रतिपाद्यस्यामनः सवबविकाराभावं दथ- 
यति, “ag. ऋगादिभिः अनेकः बहुभिः, seta व्याख्यातस्‌; 
‘aa,’ प्रतिपाद्यः, "वेदान्तक्रत्‌' वेदाम्त-स्‌त्रक्षत्‌ वैदव्यासरूपः, 
"वेदविदेव च' बेदान्तक्षतो विगेषणम्‌ ; वेदानां साङ्गानां areT- 
विद्या-ख्थानानां वेत्ता वेदवित्‌ स॒ एव, नत्न्धः, चश्ब्टष्दिनेक- 
ATAU, WE व्याख्यातम्‌ ; waa विभूतिमत्‌ सच्छेष्विदभेव 
प्रधानमित्यक्तम्‌ | नन प॒ुण्य-पाप" aa aea; a aw ofa Ue: ; 
नास्ति नाशः विनाशो a faaa ममेत्यनुषङ्गः ; ‘a wen जनिः 
न मम अस्तौत्यनुषङ्ृः ; देेन्दरिय बचिः" देश इन्द्रियाणि च 
away देहेन्द्रिय afe: "नास्ति" न विद्यते, मभेत्यनुषष्कः॥ २२॥ 

a faci ममः एथिवो wea मम नास्तित्यनुषङ्गः 
वद्धिः" ufaw. "नास्ति न विद्यते, ममत्यनुषक्गः ; "न चानिलो 
मेऽस्ति वायुरपि ममन बिय्यते.; चकारात्‌ बायवोयं काथ्चमपि; 
weary आकाश्मपि मम नास्तोत्यथेः; "चकारौ आकाश. 
काथ-तदातिरिकोक्षागुक्ल-भावार्घो । “एवम्‌ उक्षप्रकारेष 
“विदित्वाः साक्षात्‌ क्त्य "परमामरूपम्‌ उतकछष्टानन्दामरूपमः, 
'शदाशय' बो शयानं “निष्कलं” निगत-प्राण-खदा-खं-वायु 


yo केबल्यो पनिषद्‌; | 


ज्यो ति-रग्पः-एयोन्द्रिय-मनोन्यदोग्य-(९) तपी-मन्व-कस्य-कोका- 
नामाख्यकलः तम, ‘afeata’ सजातोय-विजातौय बन्द; 
समस्तस स्ि' समस्त-सासिण wager, .सदसदहिष्ोन-भकः 
भाव-विवजितम्‌ | तदेव निरवद्य गश्छतोत्यादह, प्रयातिः 
परमाव रूप WTA 22 0 | 
waa परमामानं प्रतिपत्तमशल्लस्य अशान्तः वीरणस्य 
अन्तःकरण-श्पथ माह, ‘a प्रसिदः समुखः भन॒त्‌पन्न-साच्तात्‌- 
कारः, “शतरुद्रि नमस्ते रुद्र इत्या fe खद्राध्यायम्‌ “अधीते 
पठति यथाशक्ति" नित्य, ‘a: गतर्द्वियाध्यापकः “अग्निभिः 
योते; ara: पवित्रीललतः Gat भवतिः weer; ुरापानात्‌ 
मदिरत्पानात्‌ महापातक-दोषात्‌ पूतो भवति स्म्टम ; we 
व्यात्‌ ब्रह्महत्यायाः नद्महइत्यारूपात्‌ मषपातक-दोषात्‌ “पूतो 
भवति' wey ; Raa’ wal करणोयं बिपूक॑कां पापम, 
WRAY श्रवृिपूवक पापं, क्त्यम्‌ WHAT कत्यालछत्यं, तस्मात्‌, 
ष॒तो भवतौति wea ; (तस्मात्‌ गतरद्वियाध्यापनात्‌ अरविसुक्ष- 
विरत्वेन सुक्ताः विसुक्ताः पशवः, तेभ्यो व्यतिरिक्ः ‘afa- 
सकः पश्पतिः, aq श्राचिलो भवति' wea; ‘sare’ 
WEAR उक्तपरमहस-लच्तणः, स यस्यास्तीति, सोऽव्याच्मी 
सवदा निरन्तरम्‌, ‘ame कद्‌ाचिद्ा द्वरे दिवसे 
एकवारभित्यथेः | 


re 


(१) दीपिकायां मनोन्तदौय्यं i | मन्त भव तित्याश्रमौ इत्यव भवत्यत्याच्रमौ 
षति पाठः शद्ुःर-स॒मातः, सएव सङ्गतख | 


कस्तद पिका ।. 


aaa’ “groan ज्ञानम्‌" aE ्रश्रासमोति ९ = । 
काररूप॑मं ‘arate’ प्राप्रोति ‘eartres- aaa संसारः is. 
शोषशम | | oe 

TAT शद्राध्यायलजपः ae are- faerie ब्रद्मन्नानरतै 
तस्मात्‌! ततः ‘waa saa warty निनेतघान-रद्राध्यायाः 
ध्वयेभेन ‘fafear eraqaa ‘cd परमामामं Saw 
RIMS WMA WIT कवख, तत ‘ae पुरंषाभिलाष-विषय 
सवेपुरषाय-समापिभूतम्‌ “aya प्राप्रोति, “केवस्ं फरमश्चते 


व्याश्थातम्‌ | पदाभ्यासः उपनिषत्‌-समाष्ययः। 


दूति ओौपरमष स-पररिव्रजकाचाथानन्दास-(पपृज्यपादं d 
शिष्यस्य ओरोश्चङरानन्द-भगवतः क्तिः 
केवखोपनिषदोपिका समासा | 


(= 


(१) दोपिकायां, serra 


गार्डो पनिषत्‌। 
ong 


at ब्रह्मविद्यां प्रवच्यामि ; ब्रह्मा नारदाय, नारदे 
घृत सेनाय, बृदतसेनो इ खस्य तये, वृ दस्यतिरिनद्राय, 
TRI भरदाजाय, ATA) जोवित-कामेभ्यः शिष्येभ्यः 
ATA Se | 
प्रथमः SUS: ॥ १ ॥ 
at गारुड पनिषद्‌ ब्रद्म-प्रोश्ला Gwaarfaat t 
चतुत्वारिंयत्तमो ग्रन्धसन्ध्यं ऽधृ नोच्यते ॥ १ ॥ 
अथ गारुडोपनिषग्महामन्तस्य aw ऋषिः भरता गायती 
"च्छन्दः Masada दैवता हलो बौजानि-खराः 
श्रक्तयः, यदा Hata w ula: दं कोलकं मन्ोल्ल-विंषमाशाव 
जपे विनियोगः भां खगोत्तमाय विद्महे वैनतेयाय-धीम्ि 
AAAS प्रचोदयात्‌ | WA ara 1 भां गरुडाय अङ्कहाभ्यां 
नमः, at वनतेयाय adahat नमः, Ti werareta we: 


माभ्यां ममः, म खगोत्तमाय अनामिकाभ्यां नमः, भा wel) 
मयाय कनिष्टाभ्यां नमः, भ्रां नागालङ्त-णरौीराय 


(१) क, क, CRASH इन्द्राय, WHT भारदाआाब भारदहानो |