BIBLIOTHECA INDICA: A COLLECTION OF ORIENTAL WORKS PUBLISHED BY THLE ASIATIC SOCIETY OF BENGAL.
New Senigs, Nos. 215 and 252.
गोपथ-न्नाद्यणं | THE GOPATHA BRATHIMANA OF THE ATHARVA VEDA. IN THE ORIGINAL SANSKRIT. EDITED -BY RA’JENDRALA‘LA MITRA.
AND MARACHANDRA VIDYA’ BHUSHANA. ————SsS.$~o.S—_—_- CALCUTTA. PRINTED AT THE GANESA PRESS.
1872.
=
LIST OF PROPER NAMES
NV. B.—No references have been attached to such names as Indra &c. which occur very frequently. Aditi, 25 sie eee 348, त .. 93 ष्यमा si aan = so 38 Aitasa, „44 ote we as vee 177 Afigirasa, .,, as = हि ee ne -. 142 A‘fgirasa, .. aie 95. ven ४०. Anaryana, ,,, व eee sae vee 84 Afga, a ie aie xis . ,.. 30 Atharvan, ... ase an ©. we ॐ A’‘runi, बः 4 tt ee ue Cram TER Babhruka, ,,, a a aie 1. 28 Balakhilla, ... its es aes 171, 182 Bharadvaja, ... oe as 28 54 Bhrigu, Pe one te a ste Brahma, ०१ a oe ee tee Budila, . ss पि Se ३२२ ca LTE Chandramé, ... be fe Fu swe 60 Chilvati, .., ४५ ae Ms ,,„ 28 Dadhyaigirasa, _. २२७ see ive «. 84 Dantavala, ees eve ee we «C28 Dhaumra, sie bi ५55 sap: 0 Divyatri, ५ ल ws ate = 28 Gautama, rs ॐ; at 28, 45, 49 Glava, ae 3 Pr ९९२ oss ve 16 Gosla, RE dn - is fa. TFT Gufgugu, .. २२४ as ५ awe Fier + 28 Indra, ee Per ee ee ७०
Jamadagni, +> रह ae. ४५. (28
gz LIST OF PROPER NAMES.
Janamejaya, Kabandha, Kabandhi, Kasi, ws Kasyapa, Kausalya, Kausimbeya, Krinvdna, Kuru, १९३ Kusuravindu, Magadha, Maitreya, Mandhata, Matsya, Mandgalya, Mitra, Narayana,
Panchala, Parikshit, Prajapati, Prachinayogya, Priyamedha, Predi,
Salvya, ae Saiiyu, Sanhanu, Sarpadaiishtra, Satyahavya, Saunaka,
Savasa, 45 81५४, वि Svaidayana, Saunaka, 8 vi 9
Svayambhu, Tarakshu, =. Uddilaka A’runj,
+>; OF . ab. ve 30 oe igh sa, ` 98 god. Sates न, ny 28 45 30
hc GE 30
sean O40 ib.
we 16 . 80 45 30 25,176 we 49 aT: 71
‘a 330 cr - .. 28 ib.
> 70 we 45 i, 88 .. 30 we 45 .. 28 sv 28
LIST OF PROPER NAMEs. BY
Udichya,
Ulavrikarkshu, ron on er ve 28 Usinara, as a se ... 380 Vamadeva, क ie ,,„ 157 Vardha, oa dis = ves 28 Varuna, xt. se sae th art Vasishtha, ove ५२३ oie 28, 111 113 Vichari, र Se aie vee OD Vishnu, oe wed one .„ 144 VisvAmitra, 35 ध + ,, 150 Visvedevah, ५ me {२6
Vrihaspati, Vrishékapi, Yauvanasva,
ve Ke a 144,115 . bag 171,183 ०. 30
. . bi
५ es ४
[शि = निः 3 n 9 wie १ A न ५ a € +
CONTENTS OF THE
GOPATHA BRA’HMANA.
FIRST BOOK.
Cuapter I. Kandika. 1.—Brahma, wishing to create his second, perspires ead 2.—Waters flow from his person, aes .—His seed drops into the waters, and the ocean and Bhrigu are produced therefrom, ah 4.— Origin of Atharvan, ५. —Do. of the ten Atharvana sages, of the ten A’tharvana sages, and of the Atharva Veda, ५6 ah 6.—Creation of the three regions and of the three Vedas, ... 7.—Do. of Varunaanad Mrityu,,,, a te 8.—Do. of A’igirasa sages, २.४ oe ९३
9,—Place of the A’figirasa hymns, ,,,
10.—Creation of the five minor Vedas, 11.—Do. of the syllable sam, ees
—Do. of the moon, stars and other objects, .. 13.—Brahma performs a sacrifice, .. sie श
14.—Expiation for flaws in the performance of a sacrifice, 15.—Advantage thereof, 16.—Brahma creates Brahma, and Brahma creates Om
a
2 CONTENTS.
Kandika.
17.—Creation of the earth &c. from Om,
18.—Do. ether &c. do., $
19.—Do. heaven &९. do.,
20.—Do. water ८, do., ड 21.—Do. Sruti ke. do., ots
22.—Praise of Om, 23.—Legend of the Devas giving preeminence to Om, 24.—Questions regarding the derivation of Om, .. 3 25.—Legend of Indra and रभुक्षण on the derivation of Om, 6.—The root of Om, 27.—The syllabic instants of Om,
oe ee ee
28.—Legend on the preeminence of Om, 29.—Relation of Om to the defferent Vedas, 30.—Philosophy of Om 31-32.—Anecdote of Maudgalya and Glava on the meanin object and preeminence of the Gaytri, oe 33.—The twenty-four sources and twelye couples of the Gayatri i a 34.—Meaning of the first foot of the Gayatri 35.—Do. of the second foot of do. ,.. 36.—Do. of the third foot of do.
7.—Succession of the twelve great elements
38.—True knowledge of the relative importance of the twelve elements, श sk sa 39,—Advantages of washing the month (dchamana) with refer- ence to the preeminence of water,
see eae
CHAPTER IT.
1.—Propriety of performing the Brahmacharya, 2.—A Brahmach*ri should overcome the seven passions, pride of caste, of fame, of dream, of anger, of praise of beauty, of do, for virtue, of do. for sweet odour,
bo bo
CONTENTS. 3
Kandika. Page 3.—The duties of a Brahmachirt; collection of sacrificial fuel for the teacher, and tending his house-hold fire morning and evening; other service to the teacher; begging ;
abstention from carnal connection and angry words ; thinking onesself to be a greater sinner than other
people, ge ति =, 94 4.—The five fires which abide in the two hands, the mouth. the heart, and the genetals, should be overcome, ar
5.—Anecdote of Janamejaya son of Parikshita and two gan-
ders, pointing out the importance of Brahmacharya,
and the time which should be devoted to it (12 to 24 years,) ud i avs 5 ib.
—Legend of Brahma subjecting all creation to death
except Brahmacharis, who are to collect sacrificial wood,
and house-holders to give them alms, ५४ 26 .—Conduct of Brahmacharis; they are to abstain from sleep- ing on bedsteads, from singing, dancing ce. cc. ९» 20 8.—Legend on the propriety of betaking to a hermitage, and of examples of different sages who did 80,... abt 28 9.—The preeminence of Brahma at a sacrifice, ,,, ven 00,
10-11.—Anecdote of Kabandhi and the officiating priests of Yauvandsva, on the preeminence of sacrifice, and the special knowledge with which the different priests should perform their duties, .., ध -„ 30 14.—Devayajana defined, 55४ > .. 82 5.—The advantages of the sacrifice with cooked rice fora year, and those of putting sacrificial wood, a span long each, on the sacred fire for the same period, ow 33 16.—Brahmodana sacrifice originated by Atharva, and the reason why there are four mouthfuls offered in it. In course of this a Rig verse is explained in detail, => 0; 17.—A’‘treya-yajna and the reason why the first fec at a sacrifice should be given to A’treya, it 34 18.—Legend about the pacification of the sacrificial horse, the first requirement of Agnyadhdna. The horse was
4 CONTENTS.
Kandika. produced by speech from darksome frightful waters, and was pacified by Kabandhi with an A’tharvana mantra after the other Vedas had failed, ia 19.—The origin of the officiating priests; the second requirement of Agnyddhdna described in a legend in
which Indra assumes different shapes to protect a sacri- fice of the gods from the intrusion of the Asuras, —,., 20,—Origin of the Vaisvanara fire and of the sacrificial horse, 21.—Agni pacifies the horse; the offerings to be presented to him, se $ —Advantages of offering oblation on the Santapana fire, 23.—The domestic ceremonies in which the Santapana fire should be employed as oe 24.—Legend on the qualification of the priests : the hota should know-the Rig Veda ; the Adhvaryu should know the Ya- jur Veda ; the Udg4taé should know the Sima Veda ; and the Brahma should know the Atharva Veda,
Cuapter III, 1.—The importance of having a Brahma versed in the Athar- vafigirasa at a sacrifice, kh इ. क 2.—The impropriety of employing less than four priests versed in the four Vedas at a sacrifice, ५०९ १०० 3.—Expiations for a priest speaking when officiating, oe 4.—The chief duties for which the priests recieve fees (dakshiné,) 5.—Legend showing that in a sacrifice with three priests the fees were reduced by one half, & ee 6-10,—A legend of Uddélaka in which questions are propoun- ded and answers given regarding the process of the development of the body and the functions of its differ- ent organs, . 7 11-12,—Legend of Prachinayogya and Gotama; the former inquires which are the different Devas with reference to _ whome the different members of the Agnihota are per- formed, and the latter’s reply thereto,
35
36 37
45
49
CONTENTS.
Kandika. 13.—Legend continued, questions and answers about certain accidents to the sacred fires, and expiations for the same, ५ १०१ eee 14.—Advantage of knowing the above, eae 15.—Legend of Priyamedhas of the race of Bharadvaja, on the number of times the Agnihotra should be performed daily (twice,) .. 3 ६ नि 16.—Do. continued, on the origin, derivation dc. of the word Svaha, “a Ae २ 17.—Legend about. certain sages of the name of Karu, who performed on Agnishtoma with a fee of one cow, and the praise thereof,, . ie ०
18.—Directions regarding the distribution of the slaughtered
cow among the officiating priests &c., =, , a 19-20.— Ordination or dikshé and certain defects in connection with it ie es . ua
21-22.—Duties which the unordained should not perform, .. 23.—The necessity of cooking frumenty by an ordained priest should his wife be in season
9 ०१५ eee
(+टः IV. 1.— Ordination of the householder, .. eee ४४ 2.—Do. of Brahma, ॐ क २९६ 3.—Do. of Udgata, “8 ae a 4.—Do. of Hota, ह wee 3 8.--1०. of Adhvaryu and Pratiprasthata,. . ic 6.—Do, of subordinate priests and the persons to whom
they are respectively subordinate, २ sa 7.—Different ceremonies belonging to different Devas, st 8.—Rewards attendant upon the performance of the different ceremonies; the performer attains the rank of the presiding divinity of the ceremony, २५ es, 9.—Origin of the year from the times devoted to certain
sacrificial ceremonies, ae es Pa
54
55
64
6 CONTENTS.
Kandika. 10, —Rewards attendant upon the performance of those cere- monies —(the same as in the 8th K.),
11.—Advantages of knowing the above i ध 12.—Do. of performing the Dasardtra as a part of the year, se ie ae ei
13.—Do. do. Mahavrata as do., =P 14,—Questions and answers regarding the performance of do., 15.—Do do., 6.—Do. do., 17.—Rewards attendant on do 8.—The two wings of the year, the two half-years, 19.—Both halfyears connected with sacrifice,
20.—Question and answer regarding the connection of the Jyotishtoma &c. with the half-year, 21-22.—Connection of the year with the Atiratras &c., 23,—Do. with the sun wee —Legend of Predi son of Kaus4mbi, and Uddalaka son of Kusuravindu, on the subject of the ceremonial connec- tion of the days of the year, ..
(प +र V.
1.—Abhiplava ceremony noticed in connexion with the year, 2. —Gadhapratishtha ceremony noticed, 3-5.—Allegorical description of the year as a man ; its mem- bers are represented by the different ceremonies, 6.—Advantage of performing the ceremonies after knowing their relation to the year The succession of ceremonies; which should follow which 8.—Legend of Prajapati attaining eternal fruition by a cere- mony which envolved a fee of a thousand heads of cattle, 9,.—The most important requirements of different ceremonies to make their fruition permanent, rae) aes 10.—A legend about the Sahasra-samvatsara sacrifice, and its substitute,
र)
Page
65 66
26. 67
26.
CONTENTS.
Kandika. 11.—Legend about the qualifications of the priests, av 12.—Object of reciting certain verses in the morning Savana-
sacrifice, 22; ६.८ si 13.—Do. १०. midday Pavamana do., ¢ 14.—Do. do, A’rbhava Pavamana do., ae a 15.—Do. do. Saiisthita-savana, 5% 16-19,—Explanation af the verse quoted in the last, 20.—Advantage of knowing the above, as e
21.—Legend about certain mystic words (vyahritis) which avert evils from sacrifices,
22.—Certain sacrifices which yield equal fruits, ad 23.—Questions and answers regarding the classification of
ceremanies, and explanations of technical terms, 24,—Creation and requirements of ceremonics, ५ 25.—The uses of the different Vedas in the performance of
cerenionies,
SECOND BOOK.
Cuarter I,
1.—Expiation for a slip of hay falling from the seat of Brahma ; the necessity of silence on his part when filling the pranita, and of surrounding the alter with a paridhi,
2-4,—Legend of Prajapatf performing a sacrifice in which the share of Rudra was refused, and the consequences thereof, resulting in the preeminence of Brahma,
5. —Dakshin4g forbidden on the full and the new moon ceremo- nies, the rice coooked on those occasions supplying its place, ०० ५ we
6.—The guests of a sacrificer are of two kinds ; lst, those who drink the Soma juice ; and 2nd, those who do not par- take of it; or those who partake of the sacrifice, and those who do not: the officiating priests and the Devas worshiped belong to the first class ; otler Devas Brahmanas and men to the second,
89
90
ib.
8 CONTENTS.
Kandika. Page 7.—Legend on the origin of the Odana-sava or cooking ceremony, 55 हॐ एषः wwe OD, 8.—Origin of the Nakshatras, ny oe „+ 98 9,—Expiation necessry should the moon rise when the priest is about to cook rice for the evening offering, .„ 0b, 10.—The new and full moons, and the creation of animals therefrom, re we is oe 94 11-15.—Rules regarding ceremonies to be performed on the new and the full moons, < 94 16.—Sacrifice to Indra and Agni by those whose father and grandfather have not drunk the Soma juice, 2. 9 17.—Legend showing the different cosharers of the offerings at an Indrdgni sacrifice 20 wn, Ws . 18.—Do. continued, showing the advantages of the sacrifice, 96
19.—Avantages of the Chaturmdsya homa which should be performed for four months from the full-moon of Phal-
guna, 5 wae F ae) "9 20,—Advantages of worshiping different deities at the Agni- soma sacrifice, .. ie ae ib, 21.—Anecdote of Prajapati creating the animated world, and Varuna regulating the same, . ष = 98 22.—Advantages of various offerings to Indragni, Varuna &e., ५२९ ids ve wi, ` 99 23.—Advantages of offerings at various times, .. ,., 100 24.—Do. offerings to the manes, be ६४ .. 101 25.—Do. of various offerings to different deities on different oc- casions, es ६ ध eis = RD: 26.—Do. of the Chaturmasya homa,.. .. 103 Cuapter IT ; 1.—Offerings of flesh meat on the Ahit4gni, ., „ 104 2.—The gods, resolved to overcome the Asuras, devide them- selves into five parties, ee ah, q 9;
3.—They suggest different means of conquest, ... ... 105
CONTENTS. 9
Kandika. Page 4.—They have recourse to the butter of the sacrifice as their thundering arm, .. ae ae .. 106
5
5.—The sacrifice should not be defective (lit, with holes,) ... 107
6.—They perform the sacrifice, ae > vee 108 7.—The gods fight with the Asuras, and being overcome, seak protection of the Upasada, ६ -. 109 8.—The Upasada described, ६ ne .. 110 9.—Agnidhra describes the Devapatni, ५९१ द 76. 10.—Praise of drinking the Soma juice at a sacrifice, a 11] 11.—Legend of the Devas’, after failing to overcome the Asuras, perfroming a yajna, .. . vee 112
12.—Expiation for the Soma juice being accidently spilled, .,.. ९. 13.—Legend of Vasishtha’s seeing Indra and getting a Brah-
mana comprising certain stomas assigned to him, ow 113 14.—The stomas recited, २; ,, 114 15.—Advantage of knowing the above, ,., 115 16.—Appointment of the Agnidhra, ae + 116
17.—Reasons for offering the Pravitahuti Pe .„ 117
T8.—Salutation to Prajapati, eee we eer ABS 19.—Salutation to Sadasya &e, ४. ave we 1185 . 20-21—Specialities in offerings to Indra, nae wee 6. 22.—The evening offering to do., १५५ ०» 120 23.—Importance of uttering truthful words, = ,,, ib. 24.—At a sacrifice the Devas of the preceding days should be reinvoked on the last day, ... 25४ cee «(121 Cuarter, III. 1.—The Vashatkara recommended ab. —The Vashatkara identified with the thunder-bolt, the six seasons, &c, = ,, ^ ५०१ „० 122 3.—Different kinds of Washat, and the rules for repeating them, ive ser 402 —The Vashat to be repeated while reflecting on the Deva for whom an oblation is taken up, ae ove ool
6
10 CONTENTS.
Kandika. Page 5,—The means of making the Vashat most advantageous, ,,, 124 6,—The Vashat identified with speech and breath, ००४ 085 7.—Do. do. with the seasons, ie $ ,-. 125 —Repetition of a certain mantra beginning with the word hota yakshat, &e.y ४ => sey. ` 9,—Reasons for repeating the Hinkara, 0 ., 126 10-11.—Various terms and measures appropriate for the morn- ing, noon and evening sacrifices, a ace 127 12.—Legend of Prajapati and Mrityu in connexion with the morning offering of the Ekiha ceremony, -. 130 13.—Mitra and Varuna’s shares of the morning offering, ee «(OO 14.—Sfrya and Indra’s share at do., .. wee we 131 15.—Indr4gni’s do, at do., न eee se, 4B. 16.—Number of invocations meet at do., ड 132 17.—Necessity of fee, or dakshina, at the morning and the midday offerings : ac 138 18.—The order in which fee should be given beginning with the Agnidhra, ,, are i ibe 19.—Advantages of giving cows, goats, sheep, horses, gold clothes, carriages, cooked rice &c., ae .. 134 20.—Legend of the Sima and the Rik uniting to multiply, ... 9. 21.—Identification of members of a sacrifice with certain classes of mantras, a ae -. 135 22.—The above identifications explained in detail २ 8B; 23,—The god of the midday ceremony (Indra) and offerings to him, ie ५ ack .. 136
Cnapter. IV.
1-2-3.—Relationships of the members of the Vedas, with the Devas, Se re ५५४ "= 37 —Hymns appropriate at the ceremony, ड ०, 139
The evening offering to}be made by the Agnidhra with the Patnivata hymns . $> Be ० €.
CONTENTS. Kandika.
—The Sékala offering at the evening ceremony, sly 7,.—Different articles of offering, न 8.—Covering of the altar with grass and then offering barley
meal thereon, as 25 9.—Cooking cakes on four,platers for the Ekashtak4 rite, and the mantras for offering them, ee ७२४ 10.—Peculearities to be observed at the morning, the midday, and the evening offerings and their advantages, a
11.—Legend showing the means the Devas adopted to prevent the Asuras from entering the evening ceremony ; the substitute thereof for human observance, ... a
12.—Praise of the substitute—adoration with the five vital airs, 3 oe
13.—Discussion as to how the Uktha includes the five devas
(airs) and not two (Indra and Agni,) सुचः Sia 14.—The double Gods of the Uktha, aaa 15-16-]7.—Different mantras for the different gods of the
Uktha, and peculearities about them, =... a
18.—Exhortation to Adhvaryu, &c., ६ Sir 19.—Derivation of the word Shodasi applicd to the ccremony,
Carter. प,
1.—Legend about the origin ef the word Sarvarf as a name of night —Advantages of praying with words of different paryyayas —Hymns appropriate for the night é 28 4.—Identifications of the human. body with the sacrifice, and of the officiating priests &c. with the five vital airs &c.,
5.—Various paryyéyas, appropriate, and their advantages, ... 6.—Drinking of the Soma juice,
7.—S84ma hymns to be sun, ae a 8.—Legend about, and praise of, the Vajapeya ceremony, ... 9.—Praise of the A’ptaryama ceremony, 10.—Certain mantras when appropriate, oe
१९.
149
12 CONTENTS.
Kandika 11.—Anaikahika ceremony described, see 12.—A’rambhaniya mantras, ie a3 A 13-14.—Paridhdniya mantras, te as 15.—The singing of the Achchhv4yaka priest, .. = Cuarter. VI. 1.— Origin of the Sampata mantras, ahs ००४ 2.—Praise of the Sampata mantras, ५९४ 3.—Do. of the Pragatha, kastamindra &ec., vie म) 4.—Do. of the Sampata mantras, vee ve 5.—Peculearities about the Ahina ceremony .. न 6.—Doubts regrading the Uktha solved, ॐ = 7.—The uses and advantages of various Ukthas, eos 8.—Do. of the N&bhdnedishta, Nérdsafisa, Pragatha, Bala- khilya, Vihrita, Vrihati, and other hymns, aes 9.—Legend in support of the above, a ~ 10.—Praise of the 6th. and the 7th. days, 234 11.—Legend regarding the above, ... ies os 12-16.—Various hymns to be muttered (saiisana) in course of the ceremony, a aa >
INTRODUCTION.
ERRATA,
ey
Page 3 line 11 for constitute read constituted.
29
33 10
”
Upanisbad read Upanishad.
to; refers read to refers.
Professor read Professors.
Narayanna read Narayana.
Isvardkrishna read I’svarakrishna,
devinities read divinities,
Fragmentory read fragmentary.
devided read divided,
he read it.
pronoune read pronoun.
Afigarasa read angarasah.
austirity ; by austirity read austerity; by austerity.
devided read divided.
fragementary read fragmentary,
Egyptins read Egyptians.
dicussion read discussion.
the read this,
uiscuss tne subject at some length. ‘1he adverse opinion 15
# Apnud Wilson's Vishnu Purana p. 280. I have not been able to verify this in my MS. of the Vayu.
A
12 CONTENTS.
Kandika Page 11,—Anaikahika ceremony described, ie van 15 1 2.—A’rambhaniya mantras, ve ee ,,, 158
13-14.—Paridhdéniya mantras, Lag स कन the
INTRODUCTION.
Alike in interest and in extent, the Atharva is the least im- portant of the four Vedas. It bas none of the halo of that remote antiquity which recommends the Rig Veda to the earnest attention of the scholar, the historian, and the philo- sopher ; and its subjects are of a character which carnot but place it in subordination to the other works of the class to which it belongs. The Rig deals in matters which are original, and stamped with the seal of the most primitive simplicity ; the Atharva follows it almost as an expounder. In extent, the Sanhitds of the Rig, the Yajush, and the Sdma are considerably more elaborate, comprising, according to the Vayu Purdna, 8,600, 12,000, and 8,014 verses respectively ; whereas that of the latter has only 5910 verses.* The Charanavytha gives a gceater number of rich4s (10,000) to the first ; while the MSS. available make the last even smaller.
Again, the former have more than one Braéhmana, some of considerable size, each, while the latter has an only Bréma- na, and that of a limited extent. The number of Sdkhés, Charanas and Parigishtas of the last are, likewise, limited, and of the few which are extant the authenticity is extremely doubtful.
Even the claim of the Atharva to be recko ied an integral
pert of the Hindu scriptures has been questioned, and more than one medieval Indian writer has thought its necessary to diseuss the subject at some length. The adverse opinion is
क Apnd Wilson’s Vishnu Purana p- 280. I have not been able
to verify this in my MS. of the Vayu. A
INTRODUCTION,
mainly, though not exclusively, founded on the repeated men- tion of the Vedas in ancient Sanskrit literature under the name of Trayi-vidyd or “the threefold knowledge,” or simply tray’ “the three,” (iti vedas strayas trayt. Amarakosha.) including the Rig, the Sama, and the Yajush, but omitting the Atharva, This, argue the impugners, is as plain an acknow- ledgement as could be, of the non-existence of the Atharva at an early period, and of its want of authority as a Veda ; and, in support of this opinion, quote, among others, two passages from the Shadvifisa Brdhmana of the S4ma Veda, (1 p. v. kh.) in which it is said that ^ Préj‘pati created the (the first) three Vedas,*” and that “he produced the Rig Veda from the earth, the Yajur Veda from space, and the Sma Veda from the hea- ven,” (Lit. from this),+ and also a sloka from Manu, which says, “ Prajdpati milked from the three gods Agni, Vayu, and Ravi, the three Vedas, Rig, Yajush, and Séma for the accomplish- ment ग sacrifices."t
The defendants admit the premiss, but deny the conclusion. They assert that the term T'rayi’-vidyd, is a common name for those parts of the Vedic literature which refer only to sacrifices, and as the hymns of the Atharva are not used in su- ch sacrifices, they are very properly excluded, without in any way impugning their authenticity or authority as scriptures.
“There was, they add, only one Veda at first, and when the
hymns comprised in it were classified, those which did not refer to sacrifices were put together, and these constitute a se- perate class. Thus, “tke Veda,” says Madhustidana Sarasvati, “is divided into Rich, Yajush and Sdma for the purpose of carrying out the sacrifice under its three different forms. The duties of the Hotri priests are performed with the Rig-
* प्रजापतिवो इमाः ma वेदानसजत \ † ea: पुथिन्या यज्व दोक्रिकषात्छामवेदोमुख्ात् | ‡ अग्रिवायरबिभ्यच खयं myemadt । Ze यत्च सिद्ाथं र यजुःसामलत ण |
INTRODUCTION. 3
veda, those of the Adhvarru priests with the Yajur-veda, those of the Udgatri priests with the Séma-veda. The duties of the Brahman and the sacrificer are contained in all the three. The Atharva Veda, on the contrary, is totally different. It is not used for the sacrifice, but only teaches how to appease, to bless, to curse” &c.,* This a gument may, at first sight, appear More ingenious than convincing,; but, notwithstanding the broad and remarkable facts that the Hindus themselves have raised doubts regarding the authenticity of the Atharva, and that it did not contribute to those ceremonies and sa- crifices which constitute the essence of Vedic Hinduism, the circumstances of its embracing a great number of hymns which occur likewise in the Rik Saihita, and of its being! frequently named in the Bréhmanas of the other Vedas, leave little room for doubt that it wads compiled, or put together, at about the same age when the other collections were com- pleted. It is of course of a comparatively later date than the Rig Safhité, for it includes a portion of that Veda, and its position is doubless lower ;f but that it belongs to the same age which resulted in the compilation of the Yajush and the S4ma, is what will scarcely be questioned. Dr. Max Muller, after a careful consideration of the whole question has come to this conclusion. He says, “Trayi vidya’ the threefold knowledge, is constantly used in the Brihmanas with refer- ence to their sacred literature. This however, proves by no means that at the time when the Brahmanas were composed the songs of the Atharvdigirasa did not yet exist. It only
shows that originally they formed no part of the sacred
# Apud Max Muller’s Ancient Sanskrit Literature 445.
¶ ‘‘ Its proper position, with reference to the other Vedas,” says Prd- fessor Max Muller, “is well marked in a passage of the Taittiriya A’ranyaka ( ए, I[3) where the Yajush is called the head, the Rich the right side, the Saman the other side, the Adesa (the Upanisbad) the vital breath, and the Atharvafgiras’ the tail.” Ancient Sanskrit Literature, 447.
INTRODUCTION.
literature of the Bréhmai,as. In some of the Brahmanas, the Artharvéfgiras’ are mentioned. The passage translated be- fore shows that at the time when the S’atapatha Bréhmana was composed the songs of the Atharvdfgiras’ were not only known, but had been collected, and had accually obtained the title of Veda. Their original title was the Atharvdéfgiras’ or the Brigv4agiras, or the Atharvans ; and these very titles show that songs which could be quoted in such a manner must have been of ancient date, and must have had a long life in the oral tradition of India.”*
According to Purfnic account the name of the Atharva Veda is due to a mythological personage, Atharvan, the eldest son of Brahin4, to whom, it is alleged, it was first imparted. From Atharvan it decended through a succession of pupils to Afgiras, from whose name the Veda is called A’fgirasa, er Athar- vahigirasa. It is, likewise sometimes, called Bhargvafi- girasa, and Brahma Veda. The last name is accounted for on the assumption that it belongs to the Brahma, or the chief priest, in the same way as the other three belong to the Hotd, the Adhvaryu, and the Udgétaé. Inasmuch, however, as it contains nothing which a Brahm4 can make use of at a sacrifice, the ascription is probably due to a desire to raise the Veda to a rank which it did not originally possess. The Gopatha Br&éhmana recognises all these several names, but the details it gives (as quoted below) are totally different from those of the Pursnas.
Allegorically the Atharva is represented as a lean, black- man, sharp and irascible, amorous and fond of little things, possessing power to assume any shape it likes. It is describ- ed to belong to the family or clan (gotra) of ए 1६६03, and to have Tadra for its special divinity, and the anustubh for its peculiar metre. Its upaveda or subsidiary branch is said to be the science of warfare, s‘astravidyd.
* Ancient Sanskrit Literature, 446.
INTRODUCTION. 5
After its classification and arrangement by Vy4sa, according to the Vishnu Purana, “the illustrious Muni Sumantu taught this Veda to his pupil Kabandha, who made it twofold, and communicated the two portions to Devaderga and to Pathya. The disciples of Devaderéa were Maudga, Brahma- bali, Saulkdyani, and Pippaléda. Pathya had three pupils, Jéjali, Kumudédi, and Saunaka ; and by all these were seper- ate branches instituted. Saunaka, having divided his Sathita into two, gave one to Babhru, and the other to Saindha- vayana; and from them sprang two schools, the Saindhavas and Munjakeéas. The principal subjects of difference in the Safhitéds of the Atharva-Veda are the five kalpas or cere- monials: the Nakshatra Kalpa, or rules for worshiping the planets; the Vaiténa Kalpa, rules for oblations, according to the Vedas generally; the Samhita Kalpa, or rules for sacri- fices, according to different schools; the A’figirasa Kalpa, in- cantations and prayers for the destruction of foes and the like; and the S4nti Kalpa, or prayers for averting evil.”*
The account given in the Bhdégavata Purdna is similar to the above, but not without some peculiarities of its own. Accordirg to it, Vydsa, after classifying the four Vedas, taught the Atharvan to Sumantu, “Sumantu, the learned in the Athar- van, imparted his Saihita to his pupil (whose name according to the commentator Sridhara Svémi was Kabandha), He (Ka- bandha) divided it in to two parts, and expounded them to Pathya and Vedadaréa. Saulkayani, Brahmavani, Modosha, and Pippalayani were the pupils of Vedadaréa (who learnt.it from him). Now, Br&éhman, hear of the pupils of Pathya, They were Kumuda, Sunaka, and Jajali, the knowers of the Atharva. The pupils of Vabhru were Afigiras (Sunaka) and Saindhavdyana, who learnt two Samhitdés, (from their tutor). Sévarna and others (pupils of Saindhavéyana) followed. The Nakshatra Kalpa, the Sénti Kalpa, Kasyapa, A’fgirasa &c. (other parts of the
# Wilsons Vishnu Purana, p. 285.
INTRODUCTION.
a
Vedas, (whose teacher’s name says the commentator, are not given). These are the teachers of the Atbarvana.”#
The Charanavyiiha, which is believed by some to be an older and more reliable authority, does not, however, support these subdivisions. According to it, there were, originally, only nine different recensions of the hymns of the Atharvans. But neither the sékhas of the V4yu, nor those of the Charanavytha, with one exception, are now availuble, and even of the nine schools of the latter the names are in many cases doubtful. According to Dr. Max Muller's conjectural emendations, the names are: 1. Paippalddas, 2. Saunakas, 3. 10400438, 4. Tot- téyanas, 5. Jaydlas, 6. Bidhmapaldésas, 7. Kaunakhins, 8. De- vadarsanins, 9. Charanavidyas.
These, however, are not all borne out by the six MSS. which I have consulted. They give—
=== with a} No. 1477 | No. 1482 Eo 1479 No. 1479 punilit. Sanskrit Do. Text. Do. com- College. Do. ment.
MS. with me.
1 Pippalas. |Staittas. Pippalas. |Pippalas. |Pippalas. |Paippalds.
2 Datas. Damodas. (Dantas. Dantas. Damodas. |Dantas.
3 9 60 8114188. Praduntas. |Pradantas. |Ttotas. Pradantas. 88.
4 Taita. Autas. Autas. Taitas, Kunattas. | Auptas.
5 Brahma- |Brahmapa- {Brahmapa- |Brahmadd- |Brahmada- |Brahmadas. dapalas. las. lasis pasa. १88.
6 १६0६4145. व 48125. पृ 4108118 Autas. Jabalas. Rasas.
7 Saunaki. (Sakunakhi.. |Saunakas. |Saunakés. /Saunakas. Saunaki,
8 Devadarsi.|Devadarsi. |Devadarsas. 'Vedars’. Devadarsi. |Vedadarsi.
9 Chérana- (Charanavi | Charanavi- |Charanavi- |Charanavi- |Charanavi-
vidyas | dyas dyas, dyas. | dy4s. dyas.
# अथवेवित् सुमन्नञ्च श्िष्यमध्याप्रयत खकाम् | सूदितां सोपि पथ्याय वेदद्ण्ाय चोक्तवान् ॥ १॥ श्टोन्कायनिन्रं ्यवनि् दोषः पिपपल्लायमिः। acaue श्ष्यासतं पथ्यशिष्यानथो ष्टण ॥ ९॥ कुमदः Waal aya जाजल्िञ्चष्ययर्द वित | au: श्ष्ष्यिथाङ्गिरसः सेन्धवायनरवच॥३॥ अधौयतां स!तद् सावफाद्याक्थापर |
INTRODUCTION, 7
Professor Max Muller puts all the names in the plural; but in my manuscripts some of the names are in the singular, and the Commentator observes that where the names are in the plural, there manv original teachers are implied; where they are in the singular only one original teacher is understood: yatra vuhuvachanum tatra vuhavah: yatraika vaehanum so eka evs. Looking to these discrepancies, it may be fairly concluded that the names had become already obsolete when the Charana- vytiha was complied.
The exception abovealluded to;refers to the text which is now current under the name of the Atharva Veda Safihité, of which an excellent edition has been published by Professor Roth and Whitney. To which of the nine recensions it belongs I know not. Some pandits take it to be the text of the Saunakas, but on no reliable authority that I am aware of. It comprises twen- ty chapters (K4ndas) of which the last two are said to be sup- plementary. The following is Professor Whitney’s summary of its nature and contents: “The Atharva is, like the Rik,a histor- ical and not a liturgical collection. Its first eighteen books, of which alone it was originally composed, are arranged upon a like system throughout, the length of the hymns, and not either their subject or their alleged authorship, being the guiding principle ; those of about the same number of verses are combined together into books, and the books made up of the shorter hymns, stand first in order. A sixth of the mass, however, is not metrical, but consists of longer or shorter prose pieces, nearly akin in point of language and style with passages of the Bréhmanas. Of the remainder, or metrical portion, about one sixth is also found among the hymns of the Rik, and mostly in the tenth book of the latter; the rest is peculiar to the Atharva. Respecting their authorship the tradi-
नचचकसख्पः wifey कश्थपाङ्गिरसादयः॥५॥ रते अथव शाबाय्याः
8 INTRODUCTION.
tion has no information of value to give: they are with few exceptions attributed to mythical personages. The greater portion of them are plainly shown, both by their language and internal character, to be of much later date than the general contents of the other historic Veda, and even than its tenth book with which they yet stand nearly connected in import and in origin. The condition of the text also in those pas- sages found likewise in the Rik, points as distinctly to a more recent period as that of the other collection. This, how- ever, would not necessarily imply that the main body of the Atharva hymns, were not already in existence when the com- pilation of the Rik took place. Their character would be ground enough for their rejection and exclusion from the canon, until other and less scrupulous hands were found to undertake their seperate gathering into an independent col- lection. The nineteenth book is a kind of supplement to the preceding ones, and ig made up of matter of a like nature which had either been left out when they were compiled, or had been since produced. The twentieth and last book isa liturgical selection of passages from the hymns of the Rik, and itis not easy to see how it should have become appended to the Atharva as a portion of its text.”*
No record has any where been met with of the number of Bréhmanas which the Atharva Veda originally included. At present the Gopatha is the only one which is accessible.
If the Atharva is thus poor in its hymnological and litur- gical portions, it is particularly rich in Upanishads. The Rig Veda is represented by only two Upanishads, the Aitareya and the Kaugitaki ; the Sima by two, the Chhandogya and the Talavakdra; the White Yajush also by two, the Vriha- dara..yaka and the Vajasaney!; the Black Yajush, by four, the Taittirfya, the Maitrdyan{, the YAjiika,and the Setaé- vatara; whereas the Atharva has no less than fifty-two affiliat-
# Journal, American Oriental Society, 1V, 256.
INTRODUCTION.
ed to it, besides a number of others of more or less doubtful authenticity. The three codices of the so-called A’tharvana Upanishads which I have seen are all imperfect. Each of them has a seperate order of arrangement. One of them includes the Talavakdra of the Séma Veda; another the Taittirfya, of the Black Yajush; and the third, which is the most modern, the Gopdla-tépani, the Gopfchandana and other works which are excluded from the other two. The fifty two, besides, are made up by counting the different chapters of the Svetds- vatara and other treatises as distinct works. After a care- ful comparison of the three I have compiled the following conjectural list ; viz:
1. Garbha. 22. A’tman. 2. Prasna. 23 to 27. Mahé. $. Brahma. 28 to 33. Kathavallt. 4. Kshurika. ३4. Nardyanna. 5. Chulika. 35. Vrihanndréyana(?) 6. A’runeya. 36. Mahdndrdyana. 7. Prénagnihotra. 37. Sarva. 8. Mundaka, 38. Haiisa. 9. M&ndukya. 39. Paramahaiisa. 10. Vaitathya. 40. Kalégnirudra. 11. Alédtasénti. 41-42. Réma-tépani. 12. Nilarudra. 49. Kaivalya. 13. Nédavindu. 44. J& ala. 14. Brahmavindu. 45. A’srama. 15. Amritaviodu, 46. Pinda. 16. Dhydnavindu. 47. 91195. 17. Tejovindu. 48. 811६11६. 18. Yogasikhé. 49-50. Nrisiiha-tépani. 19. Yogatattva. 51. Svet4svatara. 20. Sannydsa. 52. Garuda,
21. Kanthasruti.
The commentary of Néréyana omits Nos. 10, 11, 20, 28 to B
10 INTRODUCTION.
33, 35, 86, 45, and 51, and supplies their places by Brahma- एप, Sémanya, Shatchakra, Gopéla-tapanf, Vasudeva, Gopi- chandana, A’‘tmabodha, Ganapati, Krishna, Atharvaveda, and a second Mahé, following in this respect the modern MS of the text.
It should be noticed, however, that, strictly speaking, the Upanishads cannot be called integral parts of the Vedas, for they have generally been placed in opposition to those works. Thus Jaimini, in the Parva Miméiisa, defines the Vedas to be “works intended to promote ceremonial ob- servances ; those which do not promote them are not Vedas."* Prabhakara, in the same way, says, “there is no part of the Vedas which is purely descriptive, and which does not induce, restrain, enjoin, or prohibit actions.” In the Mundaka Upanishad the Vedas are condemned as_ teaching “secondary knowledge” (Aparé vidyé), which is to be re- jected in favor of the teaching of the Upanishads.”{ Narada, in the Chh4ndogya Upanihsad, appears before Sunatkuméra, and says that he has studied the Rig, the Yajush, the S4ma and the Atharva Vedas, and other subjects, but that they have not sufficed to give him true knowledge, and he accordingly seeks instruction in the Upanishads||| Kapila holds the Vedic or revealed means of attaining salvation to be as ineffectual as the temporal one ¶ृ; and Isvargkrishna, working in this light, condemns the Vedas as worthless, because the rewards attainable by them are transient§ The Gopatha एत hamana, likewise, makes the Upanishads stand apart from the Vedas (I,21). Seeing, further, that the so-called A’tharva-
ॐ ware क्रियार्थत्ादानथंक्यमनदधानाम् १।२।१।
+ श्रषटत्तिनिरृत्निविधितच्छ ष्यतिरेकंण कंवलवस्तवादो वेदभागो afte | ‡ अपरा ऋग्वेदो यजरवेद्ः सामवेदः अथर्ववद्ः इत्यादि |
|| Chhandogya U. p. 116,
¶ अविरेषखोभयोः।
$ दृष्टवदाङुत्रविकः सद्य विरुदिचयातिसययुक्तः ।
INTRODUCTION. 11
na Upanishads do not occur as parts of any extant Brdhmana or A’ranyaka of the Atharva-veda, they may very reason- ably be taken to be altogether independant of that Veda. It should, nevertheless, be borne in mind that some of the works of this class have existed from a very early period, and Manu, Vy4sa and other high authorities have recognised their right to be thought as parts of the Sruti, and the whole of the Ved4nta depends for its authority on their authenti- city as scriptures. Most of these tracts are theological in their character, with a special leaning, in some cases, to par- ticular devinities of the Hindu pantheon. But altogether they are of so miscellaneous a character,—so inconsistent with each other,—so dissimilar in language, style, and subject, that they cannot be taken to be tbe productions of one age, much less of one author. For brief accounts of the contents of these, I must refer the reader to my “Notices of Sanskrit MSS.” Vol. I, and to the learned dissertation of Professor Weber in the first two volumes of the Indische studien. Unreliable translations of these are to be met with in Duper- ron’s Oupanikhat.
The Gopatha Bréhmana is divided into two parts; the first (Purvardha) comprising five chapters; and the second (Uttardrddha) six chapters. The chapters are of unequal length, and comprise from 39 to 15 paragraphs or Kandikas each, the longest being the first two (39 and 34); and the shortest the last two (15 and 16); the others ranging from 19 to 26 91411 88.
The language of the Gopatha is similar to that of the other Brahmfnas, having all their archaisms, grammatical irre- gularities, and elliptical and involved style; but it is at the same time somewhat simpler. It has no pretension to rhetorical ornament, and rarely rises to any thing like elegance of diction. Metaphors and allegories occur in the work frequently, but they constitute its subject, and not the ornament of its lan-
12 INTRODUCTBON.
guage. With the exception of afew quotations from the hymns of the Rig Veda, and several anustubh slokas, the work is throughout in prose, resembling in this respect the Aitareya more closely than the Brahmanas of the Yajush and the Sima. This resemblance is also observable in its.subject. Nothing is treated of in it in full or in all its detail. The reader is pre- sumed to be familiar with the rituals of the Vedas, and has only particular topics brought to his notice which serve to elluci- date some obscure point, or is worthy of being known as important ; and even these are discussed in such a disjointed, fragmentory, abrupt way, that they entirely fail to be, to us at least, in any way interesting. Myths, legends and parables constitute the staple of the work; but they are short, inconse- quential and pointless. They are intended to explain the origin, nature and fruits cf particular ceremonies; but, being most inartistically .set forth, fail to attract attention. The case may have been different before, but certain it is that they have ceased to interest the people of this country since the last two thousand years.
The work opens with the creation of the world, to which the bulk of the first chapter is devoted. As the subject has been treated in it with greater detail than in any other Veda, and is of some interest, I shall attempt to give a para- phrase of it here with the omission only of such eulogistic and explanatory passages as break the thread of the narrative.
“Om !. Verily, Brahma alone by itself only existed at first. It willed. ‘I alone exist asthe highly adorable* Ho! I must create from myself a second Deva like unto me.’ It worked, upon, it well warmed, it fully heated its self. On the forehead ‘of this working, well-warmed and fully heated (being) per- spiration broke forth. Well pleased thereby, it said, “I, the highly adorable, know well all that should be known.”
a Hee a8 The rendering above given is doubtful,
INTRODUCTION. 13
^ He* worked again, he warmed himself well again, he fully heated his self; thereupon seperate streams of per- spiration flowed from all the pores of the body of that work- ing, well-warmed and fully heated being. They pleased him. He said, ‘ by these I shall support all and every thing whatever ; by these I shall create all and every thing whatever; by these I shall attain all and every thing whatever.’
^ Having thus created water f he looked down, and in the water beheld his own shadow. The seed of .the beholder, of its own accord, oozed out, and dropped into the water. He thereupon worked and well warmed and fully heated the water. The belaboured well-warmed and fully heated water, along with the seed, devided into two. Thereof that which was gross, common, very saline, unpotable, unpalatable, and unsteady, along with the sced in it, became the ocean; the other which was potable, palatable and quiet, was worked upon and well warmed and fully heated, and thereby whatever seed was in it dried up, and because it dried up (abhrijyata), therefore it became Bhrigu.
“Having created Bhrigu he disappeared. Bhrigu, having thus been created, looked towards the east. Speech resound- ed,“ Vayu, Vayu” (wind). He turned; he looked towards the south. Speech resounded, ^ Matarisvan, Métarisvan,” (wind). He turned; he looked towards the west. Speech resounded, ^ Pavamana, Pavamdéna,” (wind). He turned ; he looked towards the north. Speech resounded, “ Véta, Vata,” (wind). He re- plied: “Iknowit not.” “No,” (said the other) “ Look below into the water ;’ and because he said “look below into the water” (Atharvaén) therefore Atharvan proceeded from it ; and hence
@ In the first para. Brahma (neuter) is followed bythe neuter pronoune éad(it,)but in the second the masculine ga (he) is substitued without any change in the antecedent.
t The word is in the plural number in the text.
14 INTRODUCTION.
Atharvan iscalled by that name. Verily, >. that venerable sage (rishi) Atharvan, the whole bedy with i bers down to the smallest hair and the vital airs, was like that of Brahma. To him, Atharvan, said Brahma; “ Having created the beings of Prajépati protect them.” And because he said, Prajdputeh prajé srishtvé pdlayasva, therefore Prajépati came into being, and became the lord of creation. Atharvan verily is that Prajapati,
“ He (Brahma) worked upon, and well warmed, and fully hea- ted that sage Atharvan. Out of that wrought, well-warmed and fully heated Atharvan he formed ten Atharvana sages; one of one rich4, one of two richds, one of three, one of four, one of five; one of six, one of seven, one of eight, one of nine, and one of ten richés. Those Atharvana rishis, he worked upon, and well warmed and fully heated, and therefrom ten A'tharvana rishis proceeded, the eleventh, twelveth, thirteenth, fourteenth, fifteenth, sixteenth, seventeenth, eighteenth, nine- teenth, and twentieth.
“He worked upon, well warmed, and fully heated those A’tharvana as well as the Atharvana rishis, and whatever mantras he beheld in those wrought, well-warmed and fully heated rishis, the same became the A’tharvana Veda. He worked upon, and well warmed, and fully heated the A’tharvana Veda, aud from it issued forth the mind-like syllable Om.
“He again worked upon, well warmed and fully heated his self. From his self he created the three regions earth, ether and heaven. He verily produced the earth from his feet, the ether from his beliy, and the heaven from his head. He worked upon, well warmed and fully heated the three regions, and therefrom created the three gods Agni, (fire,) Vayu, (air,) and A’ditya (sun). He verily made Agni out of the earth, Vayu out of the ether, and A‘ditya out of heaven. He worked upon, well warmed and fully heated the three gods, and there- from produced the three Vedas, Rig, Yajush and Séma ; the
INTRODUCTION. 1
Rig Veda from Agni, the Yajur Veda from Vayu, and the Sé- ma Veda from A’ditya. He worked upon, and well warmed: and fully heated the three Vedas, and therefrom produced the three great VyShritis bhuh, bhuvah and svah ; the first from the Rig Veda, the second from the Yajur Veda, and the third from the Séma Veda.
“The water which encircling the seed (formed) the ocean, flowed towards the east and the south, the west and the north, and because it flowed (samavadravanta,) therefore is it called samudra, ocean. It was frightened, and said, “ Lord, we install thee as our king.” And because encircling (vritud) it remained, therefore was Varana produced from it, and since Varana was formed of it, therefore is it indirectly called Varuna, for verily the gods are fond of indirect, and inimical to direct, allusions,
He,Varuna, seperated (amuchyata) from the ocean; he became Muchya, and because Muchya was born of him therefore is he called indirectly Mrityu, for verily the gods are fond of indirect, and inimical to direct, allusions. He (Brahma) worked upon, well warmed and fully heated that Varuna alias Mrityu, and from all the members of the body of that wrought, well-warm- ed and fully heated Mrityu fluids (rasa) exuded ; these formed the fluids of his body (afigarasa), and those fluids of his body are indirectly called Afigiras, for verily the gods are fond of indirect, and averse to direct, allusions.
“He (Brahma) worked upon, well warmed and fully heated that Afigiras, the sage, and therefrom proceeded the Viiisina 4 0178838 rishis. He worked upon well warmed and fully heated the Vifisina Afigirasa sages, and therewith formed the ten A’nagirasa A’rsheyas (sons of sages) having sixteen, eighteen, twelve, one, three, four, five, six, two, and seven rich4s. He wor- ked upon, well warmed and fully heated the Afgirasa sages and the A’fgirasa A’rsheyas, and whatever mantras he perceived in them therewith he formed the A’igirasa Veda. He worked upon and well warmed and fully heated that A’fgirasa Veda, and therefrom proceeded the two syllables Junat.
wn
16 INTRODUCTION.
“Tt, the A’figirasaVeda, remained above, leaving these regions, therefore the reader of the A’fgirasa remains above.
“He (Brahma), looked towards the sides, the east, the south, the west, the north, above and below, and worked upon and well warmed and fully heated them; and therefrom prepared the five Vedas, Sarpa Veda, Pis&cha Veda, Asura Veda, Itihésa Ved4, and Purana Veda. From the east side he formed the Sarpa Veda, or the science of serpents; from the south the Pisécha Veda, on the science of hobgoblins; from the west the Asura Veda, or the science of giants; from the north the Itihdsa Veda, or the science of history ; and from above and below the Purana Veda, or the science of ancient legends. He worked up- on, and well warmed and fully heated the five Vedas, and there- from formed the five great Vydhritis, Vridhat, Karat, Guhan, Mahat and Tat; Vridhat from the Sarpa Veda, Karat from the Pisécha Veda, Guhan from the Asura Veda, Mahat from the Itihfsa Veda, and Tat from the Purdna Veda.
‘He looked forwards and backwards, and worked upon and well warmed and fully heated them, and formed therefrom the preeminent syllable Sam.
“He again worked upon, and well warmed and fully heated himself, and from his mind produced the moon, from his nails the stars, from the hairs of his body herbs and trees, and from his minor vital airs the other numerous objects.*
“He again worked upon, and well warmed and fully heated himself ; he beheld the threefold seven-stringed and twenty-one- membered sacrifice (Yajna). _Thereof this Rig Veda verse may be quoted: “Agni formed the threefold and seven-stringed sa-
क्षै The word used is “ devan” gods, but seeing that in the Rig Veda even pestles and mortars and leather strainers are named devas, the word, it may be presumed, is here used in the sense merely of created objects, and not of devine beings especially. The use of the word anydn “ others” as opposed to herbs and trees can suggest no other meaning,
INTRODUCTION, 17
crifice.”. On that subject this supplementary sloka may alse be quoted: ‘The seven sacrifices ef cooked rice, are seven- stringed,
“ He collected it; he performed a sacrifice with it. In that sacrifice Agni officiated as Hoté, Vayu as Adhvaryu, Surya as Udgdtd, Chandramas as Brahmé, Paryyanya as Sadasya, herbs and trees as oblation spoons; the Adhvaryu Visvedevas as Hotrakas, and the Atharvdigirasas as Goptdras.
“ These learned officiating priests, having completed the sacrifice, thus addressed it, ‘may this resulting oblatory butter make not the immortal creation heedless.’ Verily these _ guardians are called the leaders of sacrifice sadah-prasarpakdn. To these, says Praj4pati, plentiful fees should be awarded ; for inefficient priests who have not observed Brahmacharya aad are wanting in earnestness, are verily enemies of the sacrifice ; the enemies of the sacrifice injure the instituter thereof; the ene- mies ef the institutor injure the Ritvijas; the enemies of the Ritvijas injure the fees; the enemies of fees injure the insti- tuter with kis children and cattle; the enemies of his children and cattle injure the institutor in this world and in heaven; the enemies of heaven and earth injure half the resources of the institutor’s life: they only accomplish half a sacrifice.”
Having thus described the origin of creation the work proceeds, after two short paragraphs on certain expiations for flaws in the performance of sacrifices, to describe the creation -of the universe from the syllable Om. It says, ^ Brahma verily -ereated Brahmé ona lotus leaf. Of a truth he Brahmé, thus crea- ted, was engaged in the retlectien, ‘ by what single syllable can I perceive all desirable objects, all regions, all Devas, all Vedas, all sacrifices, all words, all fruition, all creation, whether fixed or moving.’ He performed a Brahmacharya; he beheld the syllable ‘On, of two letters, four instants, all pervading, preeminent, unchangeable, the Brahma, the Brahmi, the Vyéhriti, the godly Brahma, From it was produced all desirable objects, all
C
18 INTRODUCTION.
regions, all Devas, all Vedas, all sacrifices, all words, all fruition, the whole creation fixed and moving.
“From its first letter was produced heaven; and from its second letter vigor and the luminaries.
“ From its first vocalic instant were produced the earth, fire, herbs, trees, the Rig Veda, the mystic syllable (Vy ihriti) bhu, the Gayatri metre, the threefold stoma, the eastern side, the spring season, the instrument of speech—tongue, and the power of taste.
“From its second vocalic instant were produced ether, air, the Yajur Veda, the mystic syllable bhuva, the traistubha metre, the fifteen-fold stoma, the western side, the summer season, the organs of breath—the nostrils, and the power of smelling.
“From its third vocalic instant were produced the heaven, the sun, the Sima Veda. the mystic syllable svah, the jagati metre, the seventeen-fold stoma, the northern side, the rainy season, the seats of light,—eyes, and the power of vision.
‘From its consonantal instant b were produced the waters, the moon, the Atharva Veda, the stars, the circumflex Om its life, janat, the Afigirasas, the anustubh metre, the twenty-one= fold stoma, the southern side, the autumn season, the seat of knowledge—mind, and the power of knowing.
“From its consonantal instant m were produced the Itih4sa Purana, speech, metrical language, nérasaisi, the Upanishads, the commanding syllables Viridhat, Karat, @uhan, Muhat, Tut, and Sam, the great Vydhriti Om, harmony of many corded instru- ments, voice, dancing, singing, music, the Chaitraratha Devas, lightning, light, the vrihati metre, the th irty-three-fold stoma, the upper and lower sides, the cold and dewy seasons, the organs of hearing—ears, and the power of audition.”
#Though the syllable is said to comprehend four instants, yet three yocalic and to consonantal instants are here recounted ; probably the
last two are counted as one.
INTRODUCTION. 19
A legend now follows in which the Devas are said to have overcome the Asuras by starting to the attack led by Ow, to which they promised every preeminence. The subsequent kan- dik4s of the first chapter are devoted to the praise of Om, its origin, derivation and uses, its different positions in the differ- ~ ent Vedas, and its place in the G4yatri, the meaning of which is explained at length.
The account given of the Géyatri is the fullest I have met with in the Vedas, and will perhaps be interesting to many as containing the oldest ideas of the Brihmanas on the subject. The account is given in the form of a narrative, and is as follows :—
“ Glava of the race of Mitra (Maitreya) repaired to Maudga- lya, who was well versed in the (scieace of) eleven syllables, and, ‘seeing him engaged in the duties of Brahmacharya, said : ^ How is this? Whatever exists in this Brahmacharya, and what- ever Maudgalya is performing are all perishable.’
“A desciple of Maudgalya, hearing this, repaired to his tutor, and said, ‘the man who has this day become our guest speaks ill of your learning.’
“«What does he know, fair youth ?' enquired the teacher.
“*He reads the three Vedas, sir, replied the pupil.
“Invite near me, fair youth, the most forward pupil of the man who has come to question my learning.
“The pupil of Maudgalya called a pupil of Gléva, and said to his tutor, ‘ Here he is, sir.”
“(Of him enquired Maudgalya) ‘What, fair youth, does your tutor profess 2.
‘ He reads the three Vedas, sir’, replied the youth.
“ (Glava said), ‘ How do you, fair youth, speak thus of your tutor to us who have got all the three Vedas in our mouth 2 How do good people so speak of good people? He does not wish to reply to the question I have asked him, nor does he know it.’
^ Maudgalya, thereupon, said to his own pupil,‘ Repair, fair
20 INTRODUCTION.
youth, to Gldva of the race of Mitra, and address him, saying, ‘instruct me, sir, and explain tome the Sfvitri, (2. ९. the Géya- tri,) of twenty-four syllables and twelve couples, of which Bhrig- vAfigirasas are the’ eyes, and im which all this creation subsists.’ Should that Brahmaché4ri tutor, fair youth, happen not to know it, and to ask a Bramachdri pupil (like you) to explain the Sé- vitri, to him, then tell him, ‘as you said to Maudgalya, so are you ill-instructed, since questioned by me you have given no answer. You shall have to submit to privations for a year.’
“The pupil repaired to where the other (Gléva) was, and asked the question (which his tutor had suggested to him).
“He (Gléva) gave him no reply. Thereupon the pupil said, ‘as you said to Maudgulya, so are you ill-instructed, since questioned by me you have given no answer. You shall have to submit to privations for a year,
“He, Maitreya, to his own pupils, said ; ‘ forsaking me, repair as you list, to your homes. I said of Maudgalya that he was ill-instructed, and yet have failed to answer the question put to me by him ; I shall therefore go and pacify him.
“Qn the fallowing morning Maitreya, taking a handful of sa- crificial wood (in token of submission) went to Maudgalya and said, ‘Sir, I am Maitreya.’
‘Wherefore are you come ए (enquired Maudgalya.)
‘I have (said Maitreya) called you ill-instructed, and yet have failed to answer the question put by you, I have therefore come to pacify you.
“He (Maudgalya) said ; ‘it is said that you have committed every sin by coming here in a conveyance. I give you this auspiéious car of miue (instruction) ; go away in it.’
“The other said, ‘what you say is neither ungenerous nor unkind, and for it have I come to you.’ Then approaching him (nearer) enquired, ‘Sir, to whom do wise men allude by (the phrase) “ the adorable glory of the god Savité”? and advise me as to what they mean by dhiya (intellect); and, should you know
INTRODUCTION. 2t
it, tell me the courses through which the sun moves on (pra- chodaydt).” *
“To him said the other thus ; ‘ wise men say the Vedas and the chhandas (metres) are the preeminent parts (varenya) of the sun ; and the glory (bharga) of that god is aliment, (01012). I tell you also that dhiya means duties, (karmdni) and the courses, those by which the sun moves on.”
“ Having understood this, 814९8 requested him, saying, ‘ teach me, sir, who is Savitd (sun) and what is the S4vitri?’
“(Maudgalya replied),” the mind (manas)is the sun, Savité, and speech the Sévitri. Wherever there is mind, verily there also is speech, and wherever there is speech, there also is mind; thus there are two sources and one couple. The fire, Agni, is Savité, and the earth, the S4vitri ; wherever there is earth there always is Agni, and wherever there is Agni there always is earth; thus there are two sources and one couple. एप of a truth is Savité, and ether, the Sdvitri; wherever there is Vayu there is ether (antariksha), and wherever there is ether there is Vayu ; thus there are two sources and one couple. The sun, A‘ditya, is Savit4, and sky (dyw), the S4vitri; wherever there is A’ditya there always is sky, and where there is sky, there also is A’ditya; thus there are two sources and one couple. Chandramas, the moon, verily is Savité, and the stars, the Sévitri; wherever there is moon there also are stars, and wherever there are stars there is the the moon; thus there are two sources and one couple. The day (ahan) is Savité, and the night (rétri), the Sévitri ; wherever there is day there is night, and wherever there is night there also is day ; thus there are two sources and one couple. Heat(ushna)is Savitd, and cold (sta), the Sévitri; wherever there is heat, there also 18 cold, and where there is cold, there also is heat; thus there are two sources and one couple. The cloud
क These questions include all the leading words of the sacred GAyatri.
22 INTRODUCTION.
(abbhra) 18 Savité, and rain (vursha) the Sévitr{ ; wherever there is cloud there is rain, and where there is rain, there is cloud; thus there are two sources and one couple. The lightning (vidyut)is Savité, and the thunder (stanayitnw), the Savitrt ; wherever there is lightning there is thunder, and where there is thunder there also is lightning ; thus there are two sources and one couple. Life (préna) is Savité, and food (anna), the Savitri ; wherever there is life there is food, and where there is food there also is life; thus there are two sources and one couple. The Vedas are Savit4, and the metres (chhandas), the Savitri; wher- ever there are Vedas, there are metres, and where there are metres, there also are the Vedas; thus there are two sources and one couple. Sacrifice (Yajita) is Savité, and fee (dakshind), the S4vitri; wherever there is sacrifice there is fee, and where there is fee there also is sacrifice; thus there are two sources and one couple. These verily are the twelve couples.’
“Verily Brahma beheld this recepacle, the adorable prosperi- ty, (the S4vitri alias G4yatri). Meditate on it. If it be religi- ously held, (vate), it abides* in truth. He, Savitd, having created Bréhmanas from the Savitri, held it within him, hence the first foot of the Savitri is savitur varenyam the preeminient portion of Savitd, (a play upon the word vrata, religiously held and thence vdérenyam the preeminent.) By the earth is upheld the Rig hymns; by the Rig hymns, Agni; by Agni, prosperity (sri, here intended for Sdvitri) ; by prosperity, woman ; by woman, a couple ; by acouple, man; by man, work ; by work, religious austerity; by religious austerity, truth; by truth, Brahma, by Brahma, Bréhmana; by Bréhmana, devotion; by devotion are Br&hmanas bepraised, made voidless, and un- broken. His thread (lineage) remains unbroken, and the abode of his life remains undisturbed who knows this the first foot of the Savitri, or knowing explains it.
# प्रत्यातिष्ठात् The verb is in the past tense.
INTRODUCTION, 23
५ We comtemplate the glory of the god,’ (bhargo devasya dhimahi) is the second foot of the Sévitri, By ether is the Yajush upheld; by the Yajush, Vayu; by the Vayu, cloud ; by the cloud, rain; by the rain, herbs and trees; by herbs and trees, animals ; by animals,work ; by work, austirity ; by aust irity, truth ; by truth, Brahma ; by;Brahma, Bréhmana ; by Bréhmana, devotion; by devotion is Brabmana bepraised, made voidless, and unbroken, His thread (lineage) remains unbroken, and the abode of his life remains undisturbed,’;who knows this the second foot of the Sévitri, or knowing explains it.
“*He who irradiates our understanding, (dhiyo yo nah pra- chodaydt,) is the third foot of the Sévitri. By the sky is the Sama upheld; by the Séma, A’ditya; by A’ditya, light; by the light, rain ; by the rain, herbs and trees; by the herbs and trees, animals ; by the animals, work ; by work, austerity ; by austerity, truth; by truth, Brahma ; by Brahma, Bréhmana; by the Bréhmana devotion; by devotion is the Br&éhmana bepraised, made voidless,and unbroken. His lineage remains unbroken, and the abode of his life remains undisturbed, who knows this the third foot of the S4vitri, or knowing ex- plains it.
“By the Bréhmana who} thus knows this, is, of a truth, Brahma acquired, digested and well understood. By Brahma is the ether acquired, digested and well understood. By the ether ` is Vayu acquired, digested and well understood. By V4yu is the light acquired, digested and well understood. By light is water acquired, digested and well understood. By wateris earth acquired, digested and well understood. By earth is food ac- quired, digested and well understood. By food is life acquired, digested and well understood. By life is mind acquired, diges- ted and well understood. By mind is speech acquired, digested and well understood. By speech are the Vedas acquired, diges- ted and well understood. By the Vedas is sacrifice acquired, digested and well understood. Verily these twelve great
24 INTRODUCTION.
elements are situated in this order, and thereof is sacrifice the highest.
“Those who know the above think that they know it (rightly); but in reality they know it not. Sacrifice is established on the Vedas; the Vedas are established on speech; speech is established on the mind; the mind isestablished on life; life is established on food; food is established on the earth ; the earth is established on water; water is established on light; light is established on wind ; the wind is established on ether; the ether is established on Brahma; Brahma is esta- blished on Bréhmanas acquainted with Brahma. Verily he is conscient of Brahma who knows this. He achieves meri- torious acts, and sweet odours,—he destroys all sins, and enjoys endless grace——who knows this; as also he, who knowing this, adores the Upanishad which has the Sévitri, the mother of the Vedas, for its subject.”
This interpretation differs from what is generally received by later authors, inasmuch as it seperates the epithet varenya from bharga, and makes the two distinct. This, however, is more apparent than real, for it is merely allegorical, and does not alter the sense. Otherwise it is on all fours with the delief of the Hindus that the object adored is Brahma or the universal soul, and therefore also of the sun, and not the sun itself as represented by its rays. As the interpretation is the oldest we possess, and was given within a short time after the Géyatri had been composed, this fact is worthy of note, particularly as itis at variance with the version given by some European orientalists, notably by the late Professor Wilson, which makes the sun itself to be the objectof wor- ship. Itis of course impossible to say what the auther of the G4yatri himself had in view, but his Indian commentators, both ancient and modern, are at one in believing that he rose from nature up to nature’s God, and adored that sublime lumi- nary which is visible only to the eye of reason, and not the planet we daily see in its course.
INTRODUCTION. 25
The Chapter closes witha kandiké on the importance of A’chamana, or washing of the face before commencing a ceremony.
The second chapter devotes its first nine kandikés to the duties appropriate to Brahmachéris, or religious students, in- culeating dispassion, mendicity, chastity, devotion to the tutor, and other virtues, and fixing the time to be devoted to such a course of life from twelve to twenty-four years, The rules are very much the same as those given in the Grihya Sutras, and call for no remark. A legend follows in which a sage of the name of Kébandhi, son of Kabandha, an A’ thar- vana Rishi, is described as an intelligent disputant, a knower of the Mimfiis&é (mimdiisaka), and self-sufficient to a degree. He discourses with the priests of the great king Yau- vandsya Méndhété, and questions them about the duties of priests and the particular knowledge necessary for them. The replies are brief and inconsequential. Several other legends follow, which describe the various requirements of sacrifices. Of these brief accounts will be found in the table of contents. They are, as usual with Bréhmanic legends, inane, and designed mostly to establish the preeminence of the Atharva over the other Vedas.
The third chapter opens with an injunction that the four priests at a sacrifice should know the four Vedas, and that a sacrifice with three priests versed in the Rig, Yajush, and Séma, is, like an animal witha less number of feet than four, or a man with one foot, or acar with one wheel, incapable of moving on satisfactorily. Certain expiations are then re- commended for the offence of speaking on the part of the priests when engaged at a sacrifice. A curious legend then fol- lows in which questions are propounded as to why the hair grows first on the head and then on the other parts of the body ? why men have mustache and women have it not? why the teeth first cut out of the lower jaw? why they shed and grow
D
26 INTRODUCTION.
again? and why and how other organs of the body per- form their functions? and they are explained by references to various parts of the Darsapaurnamdsa sacrifice; as also regarding certain accidents to the sacrificial fire and their expiations. Passing over two other short legends of little importance, we come to a set of rules regarding the distribution of the sacrificed cow among the different persons engaged in the sacrifice. According to them the Pras- 4६६ is to receive the two jaws along with the tongue; the Pratiharté, the neck and the hump; the Udgatd, the eagle- like wings or briskets ; the Adhvaryu, the right side chine with the shoulder; the Upagété, the left chine ; the Pratiprasthaté, the left side shoulder ; the Brahmé and the wife of the Ra- thyé,# the right rump; the Brahmanachchhaiisi, the right hip lower down the round ; the Pota, the thigh (leg+) ; the Hoté, the left rump; the Maitrdvaruna, the left round ; the Achchhévéka, the left leg; the Nesht4, the right arm, (clod) ; the Sadasya, the left clod ; the master of the house, the sirloin and some part of the abdomen (flank? sada and anuka) ; his wife, the loin, or the pelvic region, which she is to bestow on a Bréhman; the Agni- dhra; the stomach (vanishtu), the heart, the kidneys, and the right fore-leg (véhu) ; the A’treya, the left leg ; the householder who ordains the sacrifice,t the two right feet; the wife of the householder who ordains the sacrifice, the two left feet; and both of them in common the upper lip; the Grdvastut, three boues of the neck, (vertebre,) and the manirjéh (whatever
ॐ दक्तिणा ब्रोणिरय्याख्ीबद्यशः। The passage is evidently corrupt, and I am doubtful of its import. The meaning above given is a mere guess,
t I cannot make out the distinction be tween the avarasaktha “hip lower down” and the uru “thigh.” I suspect the last to mean the leg.
य ग्रदपते्टं तप्रदद्यः | I do not know the difference between this person and the householder who gets the sirloin.
INTRODUCTION. g
that be); the man who leads the cow, three other vertebra and a half of the perineum; the Chamasérdhvaryu, the bladder ; the Subrahmanya, the head ; the man who invites people to a Soma sacrifice, the hide. These altogether make a total of thirty- six parts. Dire imprecations are hurled against those who ven- ture to depart from this order of division. The chapter is brought to a close with some subsidiary rules regarding dikshé or initia- tion 7. ९. the formal engagement of priests at a sacrifice,
The fourth chapter continues the subject of initiation, giving directions as to the order in which the different priests areto be initiated, and the several assistants who are to offi- ciate under the chief priests. Some of the principal ceremonies and the gods who preside over them are then named, and the rewards due for the performance of those ceremonies are given in detail. The latter half of the chapter is devoted to a des- cription of the mystic connection of the year with ceremonies.
The first six kandik&s of the fifth chapter continue the subject of relation of ceremonies to the year, and sum it up with anallegcry in which the year is represented as a hu- man being, and its different members are formed by the different ceremonies noticed in the preceding kandik&s. The seventh gives the order which the ceremonies should successively follow; the first is Agny&dhdna, then Purvgéhuti, then, Agni- hotra, then Darga and Paurnamdsa, then Agrayana, then Chéturmésya, then Pashubandha, then Agnishtoma, then R4ja- sya, then V4japeya, then Asvamedha, then Purushamedha, then Sarvamedha, then Dakshin4vanta, then Dakshin4, then Adakshiné, the last three forming parts of the Sahasradak- shindg.@ <A legead follows in which Prajipati is represented to have performed all the other ceremonies, and, attaining thereby only perishable rewards, subsequently to have secured eternal
@ This passage in the original text is evidently incorrect, and my version is conjectural.
28 INTRODUCTION.
fruition by the ceremony of Sahasradakshind& (one involv- ing a fee of a thousand heads of cattle). Passing over some unimportant paragraphs we come to the twenty-third, which gives some details about the classification and particu- lar times of sacrifices. All ceremonies are devided into three classes ; 1st including all those in which the cooking of rice or frumenty is the most important element, hence called Pékayajna* ;—2nd those in which the offering of clarified butter is the most important—Haviryajna,; and 8rd those in which the Soma beverage holds the most prominent place,— Somya or Somayajna. Each of them includes 7 different kinds of sacrifices. Thus—
Class, 1. Pdkayajna, comprising, 1, SAyam homa; 2, Pra- tar homa; 3, nine kinds of Sthélipéka; 4, Bali; 5, Pitriyajna; 6, Ishtakah ; 7, Pasu.
Class, II. Haviryajna, comprising, 1, Agnyddheya, 2, Agni- hotra; 3, Paurnamési; 4, A’mévdsyé or Darsa; 5, the nine Ishtis; 6, the four Chéturmasyas ; 7, Pasubandha.
Class. III. Somayajna, comprising, 1, Agnishtoma; 2, Atyagnishtoma ; 3, Ukthya; 4, Shodasimén; 5, Véjapeya; 6, Atirdtra ; 7, A’ptoryéma.
The last two kandik4s of the chapter are devoted to the creation and requirements of ceremonies, and the uses of the different Vedas in the performance thereof.
# Although the cooking of rice is a sine gua non in these ceremo- nies, yet some authors are of opinion that pdka here does not mean cooking, ‘It signifies, according to Indian authorities,” says Max Mul- ler; “cither small or good. That pdka is used in the first sense ap-
' pears from such expressions as yo mat pakatarah, “he who is smaller than we.” But the more likely meaning is good or excellent or per- fect ; because ,as the commentators remark, these ceremonies impart to every man that peculear fitness without which he would be exclud- ed from the sacrifices, and from all the benefits of his religion.” Anctent-Sanskrit Literature, 203.
INTRODUCTION, 2
The contents of the Second Book are even more desultory, inconsequential and fragementary than those of the first. No subject is taken up ab initio, or described otherwise than casually, and with reference to some particular point of doubt only. The author of the work starts with the assumption that the reader is familiar with the subject, and needs elucida- tion only with reference to some abstruse point or other. The Book opens with a direction to throw out a wisp of hay from the seat of the Brahmé, and on the necessity of the Brahmé’s remaining silent when filling the sacrificial vessel called pranitd, and of the alter being surrounded by a strip of cloth named paridhi. Then follows a legend in- tended for the praise of Brahm4& as the most important member of the clerical staff. Itis said that Prajépati once performed a sacrifice without awarding to Rudra his share of offerings. Rudra wished that since he had been cut out of the ceremony it should not yield the desired return, and accordingly, seizing and piercing it, cut off a portion from it. The resulting fragment is the Prdsitra food. It was given to Bhaga; but no sooner that divinity beheld it than his eyes dropped out, for which he is called “the Blind Bhaga.” He took it not. It was next offered to Savité, who took it, but his hands thereupon were immediately cut off, and he had to put on golden hands, whence he is praised as the “ golden-handed.” The oblation was next offered to Pushan, who tasted it, but that broke his teeth, therefore he is called the “toothless eater of cakes.” It was then oftered to Idhméagirasa, who likewise tasted it, and thereby lost his head: the oblation returned to the Yajna, Thereupon it was offered to Varhi A figirasa, who, partaking of it,had his body disjointed. The food reverted to its place. It was offered next to Vrihaspati A’fgi- rasa, who was frightened by the idea of an impending danger, and repeated a mantra, which ultimately resulted in the glori- fication of the Brahmé as the head of the sacrifice, The le-
30 INTRODUCTION,
gend. though pointless and uninteresting, is of importance as containing the germ on which the Paurénic tale of Daksha’s great sacrifice has been elaborated, According to the popular version, which is founded on that of the Bh&égavata Puréna, once on a time Daksha, the mind- born son of Brahm4, happened to be present at a Visvas- rig sacrifice celebrated by his father, and, on the arrival of Siva there, was wanting in courtesy to him. A quarrel thereupon broke out between the two, and culminated in a curse from Daksha, who ordained that thenceforward Siva should not be allowed a share at a sacrifice. Subsequently Daksha himself celebrated a grand sacrifice such as creation had never before beheld, resplendant with all that unlimited wealth and divine command could bring together. To it assembled all the gods, with their wives, all the Rishis, and nymphs} and Pitris and Gandharvas from the farthest parts of the worli, and the only persons designedly excluded were Um& and her lord Siva. Umé, seated in her blissful mansion on the crest of the Kailésa mountain, beheld the crowds that were moving towards her father’s house, and soon heard of the rejoicings that were going on to which she had been purposely excluded.
“Wroth of heart was Umé;
“To her lord she spake :—
५ «Why dost thou, the mighty,
“OF no rite partake ?
“<«Straight I speed to Daksha
“Such a sight to see :
“Tf he be my father,
“He must welcome thee.”
But her lord could not be prevailed upon to go toa feast to which he had not been invited, and so she started alone. Mounting her favorite bull, and followed by a wild band of her lord’s spritely attendants, she hurried through space, and ina
INTRODUCTION. 31
twinkling alighted amidst the godly company when feasting and joy and merriment were at their height in the mansion of her father.
“Greeting, gods and saves, Greeting, father mine!
Work hath wondrous virtue, Where such aids combine.
< Guest-hall never gathered Goodlier company :
Seemeth all are welcome,— All the gods but me.”
Spake the Muni Daksha, Stern and cold his tone ;— “Welcome thou, too, daughter, Since thou com’st alone.
“But thy frenzied husband Suits another shrine; He is no partaker Of this feast of mine.
“He who walks in darkness Loves no deeds of light ;
He who herds with demons Shuns each kindly sprite.
“Let him wander naked,— Wizard weapons wield,—
Dance his frantic measure Round the funeral field.
“Art thou yet delighted With the reeking hide,
32 INTRODUCTION.
Body smeared with ashes, Skulls in necklace tied ?
“Thou to love this monster ; Thou to plead his part!
Know the moon and Ganga Share that faithless heart.
“ Vainly art thou vying With thy rivals’ charms : Are not coils of serpents Softer than thine arms ?”*
These would be bitter words to any faitaful wife to hear said of her lord; to (पाई, who was the pattern of her sex, and the most devoted of wives, enjoying on that account the proud title of Sati par exellence, they proved the most poignant, touching her to the very core of her heart. In a mighty cry of angnish she upbraided her father, and, dilating on the merits of her husband and the injustice that had been done him, ended by declaring that she would no longer retain a body which she owed to so wicked a father. Anon she became specchless with overwhelming wrath, took her seat at the northern side of the altar which by Jaw belonged to her lord, and, covering herself with the hem of her cloth, gave up her life in a fit of profound meditation. Awe-struck and dumb the company beheld the tragedy, without being able to make any attempt for her rescue. Her attendants now rushed forwards ; but Bhrigu, the chief priest, in an instant poured an obla- tion on the fire, and brought forth from the flames a mighty host of frightful Ribhus who soon compelled them
क Waterfield’s /ndian Ballads and Poems. The Bhagavata makes Daksha utter these reproaches when he meets Siva at the festal hall of his father, but the popular version brings them to this place.
INTRODUCTION. 33
te run away. When Siva heard the news there was no limit to his wrath; terrific flames burst forth from every pore of his body, and, as in an agony of violent grief he plucked a lock of hair from his head, it assumed the form of a most stupendous giant with a thousand arms. Thisapparition at once went forth to the place of Daksha, accompanied by a numerous retinue of fiends, and dealt destruction on every side. The gods fled in terror, and the festal hall was heaped with carnage. Bhaga had his eyes plucked out; Bhrigu’s beard was torn; and Pushan’s teeth suffered complete demolition; while most of the Devas were tied hand and foot and trampled upon. But the foremost among the victims was Daksha himself, whose bead _ was lopped off, and thrown into the burning altar, where it was soon reduced to ashes. The gods now met in solemn conclave to devise means for putting a stop to the rapidly increasing havoc, and besought Vishnu and Brahmé to come to the rescue. Then they all went to Siva and most ear- nestly supplicated his merey, and so far prevailed on him as to bring him to the scene of devastation. But when that divinity beheld there the corpse of his dearly beloved wife, his grief and wrath revived again. He stuck the corpse on the point of his trident, and began a wild maddened dance which threatened immediate destruction to the uni- verse. Vishnu, at this juncture, felt himself unequal to the task of pacifying the fury of Siva; but, knowing that as long as the dead body of Um4 would be in sight so long the surging grief would not subside, he cut it off bit by bit with his discus, and threw it wide about the earth.* This expedient
* Fifty-one such bits were thrown about, and the spot where each of them fell formed a sacred pitha, which is held in the highest ve- neration to this day. The Tantra-chudimani gives the follow- ing account of the different parts into which the body was divided, and the places where they fell: viz 1, the crown of the head at Hingula (Hinglaj); 2, the three eyes at Sarkerara; 3,
E
34 INTRODUCTION.
proved efficacious, and Siva was at last induced to restore the killed and wounded to life and health. But Daksha’s head having been burnt, it had to be replaced by that of a goat,* which was lying handy by the altar.
The K4liké Purdna differs from the Bhégavata in
the nose at Sugandh4; 4, the top of the neck at Kasmira ; 5, the tongue at Jvdlamukhi; 6, the right breast at Jélandhara; 7, the heart at Vaidyandtha ; 8, the knees at Nepdla; 9, the right hand at Manasa; 10, the navel in Utkala; 11, the right cheek at Gandaki ; 12, the left arm at Vahulé $ 13, the elbow at Ujjayani ; 14, the right arm at Chatt4la, Chandrasekhara ; 15, the right foot at Tripura ; 16, the left foot at Trisrota ; 17, the pudendum at Kamagiri (Kamakhyé); 18, the right great-toe at Yugidy4; 19, other right toes at Kalipitha, (K4lighat); 20, the fingers at Prayaga ; 21, the thighs at Jayanti; 22, the earings at Varanasi ; 23, the back of the trunk at Kanydsrama; 24, the right ankle at Kurukshetra ; 25, the wrists at Manivedaka ; 26, the back of the neckat Srisaila ; 27, the backbone at Kanchi; 28, one hip at Kdlamadhava; 29, the other hip at Narmada, 30, the left breast at Ramagiri ; 31, the hairs of the head at Vrindavana ; 32, the upper row of teeth at Sichi; 33, the lower row of teeth at Panchasdgara ; 34, the left talpa (shoulder blade?) at Karatoya ; 35,the right do. at Sriparvata ; 36, the leftankle, at Vibhasha; 37, the belly at Prabhasha ; 38, the upper lip at Bhairava- parvata ; 39, the chin at Jalasthala ; 40, the left cheek at Godavari ; 41, theright shoulder at Ratnavali ; 42, the left shoulder at Mithila 3 43, the leg bone at Nalapati; 44, the ears at Karnata ; 45, the mind at Vakresvara ; 46, the palm at Jasora ; 47, the lower lip at Attahdsa ; 48, the necklace at Nandipura ; 49, the anklets at Lanka; 50, the toes of the left foot at Virata ; 51, the right leg at Magadha. How the mind and the ornaments formed parts of the body, are Tantric mysteries which I cannot unravel, The Bhagavata has nothing to say about this division, as,according to it, the body was consumed by a fire which was evolved from the Devi’s profound meditation.
%@ Ram according to Wilson ; the Sanskrit word in the Bhagavata Purina is aja, which means both a goat and a sheep.
INTRODUCTION. 35
many important particulars, and the Vayu differs the moot.# But they all agree in making Daksha’s refusal to recognise the greatness of Rudra alias Siva, and Umé’s suicide as the original causes of Daksha’s disgrace. The Vedic legend has nothing to say about the substitution ofa goat or ram’s head for that of Daksha, but the myth on the subject must be of considerable antiquity, seeing that we have a ram-headed divinity among the most ancient sculptures of Egypt, re- presenting one of the eight great gods of the country. His mame was variously spelt Kneph, Neph, Nef, Cnouphis, Chnoubis, Noub, and, perhaps also, Nou.t Like Daksha, ho appears in sculptures as “a man with the head of a ram,” and if not the progenitor, Prajdpati, “at least the leader, of the gods.” } Elswhere he is described as the “spirit of the god, which moved upon the face of the waters.” § Daksha, however, had many wives, while Neph had only two; and Sati, the daughter of Daksha, became, among the Egyptians, Saté (Juno) one of the wives of their Jove. Anyhow there is a remarkable analogy between the two gods, and the idea suggests itself that perhaps they owe their origin to a common source, or one of them is derived from the other. The Pauré@nic story of the sacri- fice and its consequences is, however, an allegorical representa- tion of a quarrel between the Vaishnavites and the Sivites, which terminated by the admission of Siva into the Hindu pantheon, and has no connexion with Egypt.
The second chapter begins with some detailed instruc- tions on the offering of flesh meat on the A’hitégni. That firo always wishes the Yajamdna to offer it such delectable food, and the Yajam4na who offers animals fit for Indrégni to it once
* Wilson’s Vishnu Purana p. 61.
+ Wilkinson’s Ancient Egyptisns, N. 8. I. p. 241. ‡ [bia +, 238.
$ bid, I 236,
36 INTRODUCTION.
every six months, accomplishes the offering of his ow.-seif to Indra and Agni. The same offering should be made by those who desire long life, or numerous descendants, or crowded herds. For a prayer to Yama for long life, the offering meet is ® green parrot; and for numerous progeny the offering to Tvash- tr should be a mare. Then follows a legend in which the Devas issue forth under five generals to conquer the Asuras. Agni leads the Vashus, Soma the Rudras, Indra the Maruts, Varuna the A’dityas, and Vrihaspat i the Visvedevdh ; but they are defeated, and at last are obliged to regain their lost ground by a Yajna. The 13th kandiké gives an account of how Vasishtha, through having seen Indra in person, obtained certain stomas for himself. These stomas are subsequently recited, and the advantage of knowing them js explained. We next come to anumber of details about the appointment of the Agnidhra, the offering of PravitShuti, and salutations to Prajdpati, Sadasya and other priests, The twenty-third kandiké insists upon the necessity of truthfulness orn the part of the priestly staff, giving as a reason that none can like a liar.
The first half of the third chapter is devoted to the mystic syllables Vashat and Hif, the advantages of repeating them during a sacrifice, the best way in which, and the proper times when, they should be repeated, and the various metres appro- priate at the morning, the noon, and the evening ceremonies.
The most important legend in the third chapter refers to the relation which the Rig Veda bears to the Séma. According to it “at first there existed only the Rik and the Sama, 84 was the name of the Rik, and Ama that of the S4ma. The Rik (feminine) said to Séma (masculine), ‘let us unite for the multiplication of animated beings.’ ‘Not so; replied Séma > ‘my greatness is higher than yours. The Rik divided herself into two, and addressed the other; but got no reply. She divided herself into three, and again addressed him. Thus she became three-fold, and because she became three
INTRODUCTION. 37
fold, therefore is he (the S4ma) praised by three Riks,sung with three Riks, and completed with three Riks. Hence it is that one man has many wives, but never one woman many rival husbands. Because, of a truth, the dicussion was between S4 and Ama, therefore was S4ma produced, and hence the S4ma got the character of Séma, and by it is pacification (इषा) produced, and superiority attained. Whatever is born, it is pacified, (S4ma); that which is Sémaless or un- appeased is condemend. Each of the two, Séma and Rik, became five-fold; these five parts are A‘héva, Hifkdra, and Prastdva, first ; Udgitha, the middle; and Nidhana and Vashat the last.”
The last three chapters of the Gopatha Bréhmana treat principally of peculiarities and details regarding the morning, noon, and evening rites in connexion with the Ekéha, the Uktha, the Ek4shtak4 and other minor sacrifices; but they are not of sufficient importance to require fuller descriptions than what occur in the table of contents,
In the whole range of the Gopatha there is not a single circumstance mentioned which is calculated to throw any light on the political condition of India at the time when the work was composed. The only kings named are Yauvandsva Méndhéta, Janamejaya, and Parikshit. Of other persons, we have Angiré, Bhrigu, Vasishtha and other well known Vedic sages alluded to, but under circumstances which afford no in- formation regarding their lives. The places mentioned are Kuru, Péfchéla, Kési, Magadha and other northern provinces ; but none beyond the Vindhiyan range.
In presenting the the first edition of the Gopatha Bréhma- na tothe public I have to express my regret that it ap- pears under two very serious disadvantages; Ist, that it has no commentary attached: to it; and 2nd that different portions of it have been edited by two individuals at different times, without consulting each other.
38 INTRODUCTION.
When the work was first undertaken it was expected that a commentary would somewhere turn up, and that it would be printed along with the text ; but careful enquiry at Benares, and in the Madras and the Bombay precidencies showed that none was extant, and a complete edition could not be accomplished. As however several excellent and correct manuscripts of the text came to hand in course of the search, it was thought preferable to print the text alone, rather than drop the undertaking altoge- ther, particularly as it was supposed that the ripe scholarship and varied knowledge of the late Pandit Harachandra Vidy4- bhushana, who had volunteered to edit the text and supply a gloss, would stand in good stead of acommentary. ‘The Pandit, however, died soon after the publication of the first fasciculus, and the MS. of his gloss was not accessible after his death ; the idea of printing a gloss had, therefore, to be abandoned, and the writer of this note confined his labours to the preparation of an eclectic text, with all the vare@ lectiones of his codices added in foot notes, and a free sprinkling of punctuation to make tho reading easy, the MSS. consulted having none.
The following are the MSS. which have been made usc of in preparing the text for the press—
Ist, #—From the Bombay Government; comprising 78 folia, each 9x5} inches, and having 9 Jines on each page. The writing is clear, but not neat. There are marks of its having been revised, It contains only the first half of the work (Purvdrdha).
2nd, ¢#—From the Benares College Library ; 162 folia, each 13x 5; 5 lines on a page; dated, Samvat 1878. A carelessly written and unrevised MS. Like the preceding, it comprises only the first part of the work. A fragment of the first two adhyéyas of the second half without pagination accompanies this. It has 9 lines on each page, and bears marks of having been revised.
3rd 4—From the Library of the Asiatic Society of Bengal ;
INTRODUCTION. 39
a bound volume, 11 x 7 inches, No.'274. It includes the two parts of the Bréhmana, and also the Pratyafgir4 Kalpa, It is carelessly written, and not revised. Dated, Samvat 1878.
4th a—From the writer of this note ; lost by the late editor.
5th @—From Rao Bahddur Gopdla Hari-desamukha of Bombay ; 92 folia; each 9 x 4}, bearing 10 lines on each page. Not dated, but apparently old. Badly but correctly written, and carefully revised. It contains only the second half of the work.
6th €—From the Bombay Government; 38folia, foolscap ; written in the oblong putbi form, and having 13 lines on each page. It has been newly copied, but not revised, It contains the Uttarardha complete.
7th. a—From the Bombay Government; a carefully written old MS. patched in several places, and containing the Purvardha. It comprises 75 folia, each measuring 9 x 3 inches, and having 8 lines on each page. It bears a date of four figures of which the first two are 1 and 5, and the fourth 2 ; the third is illegible.
8th w—From the Bombay Goveroment ; 59 folia, measuring 9x4} each, and having 9 lines on each page. It is carefully written aud correct, and bears date, Samvat 1795 = Saka 1660.
9th ¢<—From the Library of the Asiatic Society of Bengal, No. 760; 64 folia, cach measuring 11 x 44 inches, and having 12 lines on a page. It is well and correctly written, and contains both parts of the work. It bears date, Samvat 1746, and has the epigraphs written in red ink.
These codices differ but slightly, and their differences. such as they are, are due mainly to unintelligent or negligent copyists. The Bombay texts, for which I am indebted to the kind aid of Dr. George Buhler, are almost alike; and appear to be the most trustworthy. It is to be regretted that No. 7, was receiv- ed after the first 96 pages had been printed, and its variants, therefore, could not be embodied in this edition,
Bl नमो TBC |
Si नमोऽयवंवदाय। eaters
गोपधव्राह्मणपव्वभागे
प्रधमः प्रपाठकः | श्रो ब्रह्म ह वा इदमग्र ्रासोत्, Banga (९) तद चतत, (९) महदे यत्च, तदेकभेवास्मि, हन्ताहं मदेव wana दितीयं देवं निर्मम इति, तदभ्यखाम्यदम्यतपत् समतपत्, तस्य खान्तस्य त्स्य सन्तप्तस्य ललाटे VA यदाद्यमाजायत (र) तेनानन्दत्तमत्रवीत् (*) wee यत्तं सुवेदमविदामदह इति । तद्यदनव्रवीत् महद यत्त सुवेदमविदामदह इति, तस्मात् सुषैदोऽभवत्त वा एतं सुद सन्तं स्वेद इत्या चत्तते। परोक्षेण परोत्तप्रिया दव हि देवा) भवन्ति
प्रत्च्तदिषः॥९॥
स भूयोऽ्राम्यद् भूयोऽतप्यत् भूय ATTA समतपत्तस्य रान्तस्य तप्तस्य सन्तप्तस्य स्वेभ्यो रोमगत्त भ्यः धक् खेदघाराः प्रास्य- न्दन्त । (9 ताभिरनन्दत्, तदब्रवीदाभिवी अमिदः aa धारयि
ज~
१ ख्वयम्भरवेकमेवेति क, ख, ग, | ॐ र fi 2 तद्च्ीतद्तिख,ग,। aetraa tia a, 9, 1 दे यद्ादुदविंयमाजायतद्तिख, घ, | ४ aaa बोदिति ख, घ, । ५ देवतादतिख,ग,। ६ प्राक Quam दति क, ख, ग,।
२ गोपथत्राह्मणपूव्वभागे
ष्यामि यदिदं किञ्चाभिवौ wefae wa जनयिष्यामि यदिदं किञ्चाभिवां अ्रहमिदं सर्वमापस्यामि यदिदं किचचेति। तद्यद- ब्रवीदाभिव अदमिदं wa धारयिष्यामि यदिदं fafa, तस्मात् धारा अभवं(र)स्तदाराणां धारात्व' Tare ध्रियते | तद्यदत्रवोदा- भिव अहमिदं wa’ जनयिष्यामि यदिदं किञ्चेति, तस्माज्नाया अभवंस्तज्जायानां जायात्व' यासु पुरुषो जायते, यच FA: पुव्राम- मरकमनेकशततारं तस्मात् चाति FRAY YAU पुत् चत्व | तद्यद्रवीदाभिव श्रहमिदं सर्गमाप्स्यामि यदिदं किचेति, तस्मादापो श्रभवंस्तदपामघमाप्नोति वै स स्वान् कामान् यान् कामयते ॥२॥
ता अपः BRISA, तासु खां छायामपश्यत्(र)तामस्ये्मा- णस्य खथं रेतोऽस्कन्दत्तदप्सु प्रत्यतिष्ठत् तास्त वे वाभ्यखाम्यदभ्य- तपत्, समतपत्, ताः खान्तास्तप्ताः सन्तपाः BTA रेतसा देधम- भवं (र) स्तासामन्धा Aaa अतिलवणा अपेया अ्रखाहयस्ता अशान्ता रेतः WAS हत्वाऽतिष्ठव्रधेतराः पेयाः खाहयः णान्ता- स्तास्ततैवाभ्यसखाम्यदभ्यतपत्, समतपत्, ताभ्यः यान्ताभ्यस्तपाभ्यः AMAA यद्रेत आसीत्तदभज्यत, Ae तस्माद् wT:
९ ताभिरनन्दत् तदन वौत् भिव अद्मिदं सव्ये" धारयिष्यामि यदिदं किञ्चाभि- वा अदमिदं व्यै" धारयिष्यामि यदिदं किञ्चेबि wera अभवंलद्राराणां धारात्व- fafa ख, ग, चिद्छितपुस्तकदयपाठः परन्वयं मध्यं खण्डित इत्यध्यवसोयते उपक्रमे अनुपात्तस्य यदमिदं स्वे जनयियामोत्यादिपाठ्य उपसंहारकाले द्नादिति। |
2 at arg sfa a, च,।
ए दैधतससभवच्रिति ख, ग, ।
१ प्रपाठक, । शे
समभवत्, तद् गो भभगुत् गुरिव वे स सवेषु लोकेषु भाति य एवं वेद् ॥२॥
VI खष्टाऽन्तरधीयत, स गुः खटः We sad वागन्ववद- दायो वायो इति, waraa त, स efaut दिशमेजततं वागन्ववदत् मातरिग्वन् मातरिश्वत्रिति, स न्यवत्तत(१) स प्रती चों दिशभेजततं वागन्ववदत् पवमानः पवमान ईति, स न्यवत्त॑त(र) स उदीचीन्द- शमेजततं वागन्बवददात वाते ति,तमत्रवोत्रन्वविदामह इति, नरीत्य- धावाङेनमेताखेवाषृनव च्छेति (२) तव्यदन्रवोदथाव्वोङनमेताखेवा- पु न्विच्छेति(*) तदथर्वाऽभवत्, तदथर्वं णोऽथर्बत्व' (५) । तस्य at एतस्य भगवतोऽघवण ऋषेयं येव ब्रह्मणो लोमानि यथाऽङ्गानि यघा प्राण एवमेवास्य We आता समभवत्तमथवौ णं ब्रह्माऽत्रवीत् प्रजापते; प्रजा; WET पालयसखेति | तव्यदन्रवोत् प्रजापतेः प्रजाः UE पालयखेति, तस्मात् प्रजापतिरभवत्, तत् प्रजापतेः प्रजा- पतित्वमथर्वा वै प्रजापतिः, प्रजापतिरिव 8 स सर्वेषु लोकेषु भाति य एवं वेद् ॥४॥
तमधर्वाण्खषिमभ्य ाम्यदभ्यतपत्, MATT ATE TAT AT wa दशतयानथवंण we त्निरभिमतेकर्चान् हा चांस्त॒चां चतु- ऋ चान् TIA प्रड चान् सपतर्चानष्ट चात्रवचौन्दशर्चानिति | ता-
९ waren a इति ख, ।
९ nana दूति ख, |
६ एताखेवाखन्विङ्ेति क, घ, |
४ रताखेवाखन्विच्डेति क, घ, |
५ तद् यवे शाने लमिति क, ख, ग, |
४ गोपधत्राह्मणपूर्वभागे
नथवेण ऋषे) नभ्यखाम्यद्भ्य तपल्मतपत्, तेभ्यः खान्तेभ्यस्तसेभ्यः सन्तसेभ्यो दशतयानाधंवणानायान्निरमिमतेकादशान् दांदर्णा- स्तयोद गां घतुद' शान् TIENT ASNT सपदणनष्टादशात्रव- दान् विश्ानिति। तानथर्वण ऋषोनाधरवणां घार्भयानमभ्यखा- म्यद्भ्य तपत् समतपत् तेभ्यः खान्तेभ्य स्तेभ्यः सन्तसेभ्यो यान् मन्तानपश्यत् स आधवंणो वेदोऽभवत् तमाथरव॑णं वेदमभ्य ्राम्य- द्भ्य तपन्रमतपत्तस्माच्छरान्तात् तसात् सन्त्तादोमिति मन एवोद्- मनत्तरमुदक्रामत्, सय इच्छेव्सवरेतेरथर्वमिथाथर्व रेख कुर्वीयेय- aaa तं महाव्याहत्या Fala । सर्वे वा TAA Tas haar qq क्रतं भवति य एवं वेद् यच्चैवं विदानेवभेतया महाव्याहत्या कुरते ॥ ५॥
स भूयोऽयाम्यद् भूयोऽतप्यद् भूय Waa समतपत् स आमत- एव चौँल्लोकात्रिरमिमत एथिवीमन्तरिकन्दिवमिति। स खलु पादाभ्याभेव एथिवीं निरभिमतोदरादन्तरि चम्, aut दिवं । स तास्त ्लीकानभ्यखाम्यदभ्यतपत्समतपन्तेभ्यः ATA ATH भ्यः सन्त- मेभ्यस्ते.न् देवान् निरमिमताग्नि वायुमादित्यमिति । स खल् via व्या एवाग्निं निरमिमतान्तरि ्षाहायुन्दिवि आदित्य । स तांस्त्रीन् टेवानभ्यखाम्यरभ्यतपत् समतपत्तेभ्यः खान्तेभ्यस्तपेभ्यः सन्ते weq वैदाद्विरमिमत wa aya d सामवेदमिति, wr ऋगेर,वायोर्यजुवं दमादिल्या सामवेदं | Tatas वेदानभ्यसखराम्य- दभ्यतपत् समतपत् तिभ्यः iM: wae: frat महाव्या्ृतीनिंरमिमत wy बःखरिति । aaa, भुव इति BBA MCA WHAT | TALE War वै स्िभिर्वरै; दुरो
१ प्रपाठकः | ५
वत्वेताभिरेव तं महाव्याद्तिभिः कुर्वीत wae वा अस्यैतै- fafuae: कतं भवति य एवं वेद aad विदानेवमे ताभिर्महा- व्याहृतिभिः कुरुते ॥ é ॥ ताया रम्ब रेतः समुद्रं छत्वाऽतिष्टस्ताः प्राच्यो दक्तिणाचयः प्रतीच्य उदीच्यः समवद्रवन्त। TIANA तस्माव्ससद्र उच्यते | ता भोता अब्रुवन् भगवन्तमेव वयं राजानं हणोमह इति । यच्च हत्वाऽतिष्टं स्तदरणोऽभवत्(९) ते वा एतं वरणं सन्तं वरुण इत्या- wad! wae परोक्तप्रिया इव fe देवा भवन्ति प्रत्यत्तदिषः | स समुद्रादसुख्त स मु रभवत्तं वा एतं Fa स त sa रित्या- चत्तते | waa परोक्षप्रिया दव fe देवा भवन्ति प्रत्यक्तदिषः । तं वरुणं ल्युमभ्य ्ाम्यद्भ्यतपत्समतपनत्तस्य च्रान्तस्य तप्तस्य MAA सवं भ्योऽङ्गेभ्यो रसोऽत्तरत् सोऽङ्गरसोऽभवत्त' वा एतमङ्ग- रसं सन्तमङ्किरा दरत्याचक्तते । wae परोत्तप्रिया इवदहिदेवा भवन्ति प्रत्यत्तदिषः ॥ ७ ॥ तमङ्धिरसरषिमभ्यखाम्यदभ्यतपत्छमतपत्तस्माच्छान्तात्तप्ाखन्त- सादि शिनोऽङ्किरस(२)ऋषोत्रिरमिमत, तान् विंशिनोऽङ्किरस ऋषो- MAA ACA AAA, तेभ्यः खान्तेभ्यस्तपेभ्यः सन्तपेभ्यो दग- तयानाङ्किरसाना्भेयान्निरमिमत, षोडभिनोऽ्टादशिनो दादशिन एकस्तु चां यतु चान् पञ्च्चान् TSU हय चान् सपर्चानिति | तानङ्किरस ऋषी नाङ्किरसांथाषंयानम्यखाम्यदभ्यतपसमतपत्तेभ्यः यान्तेभ्यस्तसेभ्यः AAT यान् मन्ता नपश्यत् आङ्गिरसो वेदोऽ
१ यद्णोऽभयत दति ख, ग, | १ विशिनोऽङ्गिरस दति ख, a, |
| गोपयत्राद्मणपुव्व॑भागे
भवत्तमाङ्किरसं वेदमभ्य श्राम्यदभ्यतपत्षमतपत्तस्माच्छरान्तात्तप्तात् सन्तप्ाव्जनदिति दै तमत्तरं व्यभवत् | स य इ च त्वं र 0 रङ्किरोभि- खाङ्किरसै च कुर्वी येवयेतरैव तं महाव्या त्या gaia सर्वे वा Tee तैरङ्िरोमिदाङ्गिरसैय लतं भवति य `एवं वेद यथैवं विदानेवमे- तया ASTATHAT कुरते ॥ ८ ॥
स उहऽतिष्ठत् स इमांल्लोकान् व्यष्टमात्, तस्मादङ्गिरसोऽघोयान अहंस्ति्ठति, तद् व्रतं स मनसा ध्यायेद् वा अहं किञ्चन मनसा ध्यास्यामि तथैव तद् भविष्यति तद स्म तयैव भवति |
तदप्येतदटचोक्तं | शष्ठ ह बैद स्तपसोऽधिजातो ब्रह्मज्यानां Faas सम्बभरूव(*) ऋज्यद् भूतं (र) यद ज्यत द् निबेशनमन्णं द्रमस्येति ।
at at vat अह्वि्रसां यामयो(९ यनूमेनयः करोति मेनिभि- वीथि य एवं वेद् ॥९॥
स दिशौऽन्वेत्तत प्राचीं दक्षिणं प्रतोचोमुटो ची श्रवामूद्धा fafa | arta वाभ्ययाम्यदभ्यतपत्समतपत्ताभ्यः खान्ताभ्यस्तप्ताभ्यः सन्तप्ताभ्यः पञ्च वेदाबिरमिमत सपं वेदं पिशाचवेदमसुरषेदमिति- हासवेदं प॒राणवेदमिति। स खलु प्राच्या एव दिशः waz निर- मिमत, दक्तिणस्याः पिशाचवेदं, प्रतीचा अ्रसुरबेदमुटोचया इति- हासबेद, धुवायायोद्ीयाख युराणवैद (५) । स तान् पञ्च वेदानम्ब- खाम्यदभ्यतपत्मतपत्त भ्यः खान्तेभ्यस्तपेभ्यः सन्तपेभ्यः पञ्च
१५सबभूवद्तिख,ग,व,। र चटग्यगभत नितिख, ग,। orn ९ afecat च यामय दति घ, | ४ MATTE rat पुराशवेदमिति घ, |
१ प्रपाठकः | ॐ
महाव्या हतो निं रमिमत SAY करद् गुहन् महत् तदिति । दधदिति सपं वेदात्, करदिति पिशाचवेदात्,गुहदित्यसुरवेदात्, मदितीति- हासवेदात्, तदिति पुरावेदात्, स य इच्छ तवर तैः पच्चभिवेदै कर्वी चेत्य ताभिरेव तं महाव्याहतिभिः कुर्वीत wae वा wea: पञ्चभि्वे दै; ad भवति य एवं वेद gaa विदानेवभे ताभिर्म हा- arefafa: कुरुते॥ १० ॥
स आवतख्च WANT चत, तास्ते वाभ्ययाम्यदभ्यतप- समतपत्ताभ्यः APIA: सन्तप्ाभ्यः शमि्य GAA मुद क्रामत्। स य इ च्छेकर्वाभिरेताभिरावद्भिश्च परावद्भिख Fat - येवेतमैव तं मंदाव्याष्टत्या gala सर्वभिदं वा भ्रस्यैताभिरावद्- भिख woafsa छतं भवति य एवं वैद aaa विहदानेवभे तया ETAT EAT कुरुते ॥ ११॥
स भ्रूयोऽग्राम्यत्, भरूयोऽतप्यत्, भूय आसान समतप्त मनस एव चन्द्रमसन्निरमिमत, age नत्तवाणि, लोमभ्य ओषधि- वनस्यतोन्, THI: प्राेभ्योऽन्यान् Taq देवान्। स भूयोऽखाम्यद् ग्रूयोऽतप्यत्, भूय WaT समतपत् स॒ एत विहतं सप्ततन्तुमेक- विशतिसस्यं यज्नमपण्यत् |
तदप्येतदचोक्कं | श्रम्निर्थन्नं वितं सप्ततन्तुमिति ।
अरधाप्येष प्राक्रोड़तः स्लोकः प्रत्यभिवदति सप्त स॒त्याः सप्त चच पाकयक्ना दरति ॥ १२॥
तमाहरत् येनायजत(*)तस्याग्निदहो ताऽऽसीत् +वायुरधुय्युः, सव्थ-
९ तमार नायजस इति खः ग, |
~> गोपथत्ाद्मणणव्वभागे
उद्गाता, चन्द्रमा ब्रह्मा, uaa: सदस्य, ग्रोषधिवनस्पतयय- मसा, अधुध्यवो (asa Sawa, अ्रधवङ्गिरसो गोपारस्तं ह स्मै तमेवं facta: ya aif यन्न ततं सावसाय इ स्माहेत्यभि- व्रजन्ति, मा नोऽयं घमं उद्यतः, प्रमत्तानामखताः प्रजाः Ware: दिति, तान् बायेतान्(\) परिरत्तकान् सदः प्रस कानित्या चत्तते दक्तिणासखांस्तदु ह स्माह प्रजापतिरयं हौ यत्नऽकुगला(र)ऋलिजौ भवन््चरितिनो ब्रह्मच(र)मपराग्या वा तद यन्नस्य विरि्टमित्या- wad | one विरिषटमनुयजमानो विरिष्यते, यजमानस्य विरिष्ट- मनुलिजो विरिथन्त, ऋत्विजां विरिष्टमनुदल्तिणा विरिष्यन्ते, दक्षिणानां विरिष्टमनुयजमानः पुचपश्भिर्विरिष्यते, gaat विरिषटमनु यजमानः any लोकेन विरिष्यते, aie लोकस्य faftera तस्यास्य योगत्तेमो विरिष्यते, यस्मिन्रदं यजन्त दति ब्राह्मणम् ॥ १२॥
तं ह wana fasted ब्रह्माणं यत्तविरिष्टी वा यन्नविरिष्टिनो वैत्युपाधावैरन् नमस्ते We भगवन् aE नो विरिष्टं सन्धेहोति, aaaa विरिष्टं स्यात्त्राग्नीनुपसमाधाय area कत्वा एथिव्यै arate विरेवाग्नन् सम्परोत्तति, f: पय् तति, चिः arc माणमाचामयति च, सम्परोत्तति च, यज्ञवास्त॒ च सम्परो्तत्यथापि वेदानां रसेन ave विरिष्ट waa, तद्यथा लवणेन सुवर्णं"
१ तान् घारुतानितिख,ग, घ,। ९ यद्वै THAT रति ख, ग, | द ब्रह्मचय्यंमिति घ, |
१ प्रपाठडकः। We
PRAT MITA रजतं, रजतेन लोह, Aisa सीसं, सोखेन waa मेवास्य awe विरिष्टं axtaa, यत्नस्य सग्धितिमनुयजमानः सन्धोयते, यजमानस्य सनितिमन्वुतिजः सन्धीयन्त, ऋतिजां सन्धितिमनुदक्तिणः aati दक्तिणानां सस्ितिमनुयजमानः पुचपश्भिः सन्धोयते, युत्तपशूनां सज्ितिमनुयजमानः aaa लोकेन सन्धीयते, wie लोकश्य सन्वितिमनु तस्यास्य योग- ~ ~ “Oo aa: सन्धीयते, afaae यजन्त इति ब्राह्मणम् ॥ १४॥ तदु ह स्माहाघवां देवो विजानन्यन्नविरिष्टानन्दानीत्युपशम- येरन् (“aw प्रायश्चित्तिः क्रि यतेऽपि wag बद्धिव यज्ञे (१) विलोमः क्रियते न चैवास्य काचनास्तिंरभवति न च यज्ञविष्कन्धसुपयात्यपदहन्ति < nN + AD लोके पुनम त्यु मपाल्येति पुनराजातिं कामचारोऽस्य सर्वेषु लोकेषु भाति य एवं वेद ada विदान् बरह्मा भवति यस्य चैवं विदान् ब्रह्मा दक्षिणतः सदोऽध्यास्ते यस्य चेवं विदान् ब्रह्मा दकच्िणत उदङ्मुख भ्रासीनो यन्न आच्याहइतीजँ होतीति ब्राह्मणम् ॥ १५॥ wea ब्रह्माणं पुष्करे सूओ, स खल ब्रह्मा wefwan- Was केनाहमेकेनाच्रेणए सर्वाय कामान् सर्वाय लोकान् सर्वा देवान् wala वेदान् सर्वश्च यन्नान् wala शब्दान् स्वथ व्यष्टोः सर्वाणि च भूतानि स्थावरजङ्गमान्यनुभवेयमिति © =, द् iy €. + स ब्रह्मचय्यमचरत् स has तद्च्चरमपश्यद् (९) दिव ण तुमो 0 ~ 9 at ° a . सवव्या पे wifes areal व्याहति ब्रह्मदेवतं तया
१ यज्ञविरिष्टानन्दानि्दुपश्मयेरच्रिति घ, | रय वद्किव यज्ञेदतिख, ग,। सतु ाभित्येतदक्षरमपग्यदितिख, ग,।
ख॒
©: A १० TITAS UTS ATT
wate कामान् सर्वाश्च लोकान् wata देवान् wate वेदान् स्ख यन्नान् सर्वच शब्दान् wate व्युष्टीः सर्वाशि च भूतानि -स्थावरजङ्गमान्यन्वभवत्तस्य प्रथमेन Wares दितीयेन वशेन तेजो ज्योतींशन्वभवत् ॥ १६ ॥
तस्य प्रथमया खरमात्रया एथिवोमभ्निमोषधिवनस्यतीन् ऋग्वेदं भूरिति व्याष्तिगायव्रं (९) छन्दस्िठतं स्तोमं प्राचीं दिशं वसम्तख्तुं बाचमध्यामं जिह्वां रसमितीन्द्रियाण्यनुभवत् ॥ १७ ॥
तस्य fide स्वरमात्रयाऽन्तरिक्षं वायुं यजुवेदं भुव इति व्यातिच्ैष्टुभं (र) छन्दः पञ्चदथ स्तोमं प्रतीचीं दिं प्री यतुं प्राणमध्वाबरासिके गन्धघ्राणमितीन्दरिया्छनुभवत् ॥ १८ ॥
लस्य eat खरमावया दिवमादित्य' arate सखरिति व्याष्तिजौगतं छन्दः सदशं स्तोममुरीचीं fea ante ज्योतिरध्याक' चक्षुषी दर्थं नभितीन्द्रियाख्यनुभवत् ॥ १८ ॥
तस्य वकारमात्रयाऽपखन्दरमसमथर्ववेदबत्तत्रायार मिति खमा- वानं जनदित्यङ्किरसामानुष्टुभं छन्द एकविंशं स्तोमं दक्षिणां दिशं शरदखतुं मनोऽध्याम ` जानं ज्ञेयमितीद्दरियाख्डनुभवत् ॥२० ॥
तथ्य AACS तिहासपुराणं वाको बवाक्यगाधानाराशसी- -रुपनिषदोऽनुशासनानाभिति दधत् ACERT महत्तच्छमोरेमिति व्याहृतीः खरशम्यनानातन्त्रीः (र) खवर त्यगीतवादितवाख्यन्वभव- जै चरथं देवतं Fad ज्योतिवरहतं छन्दस्तणवत् यस्ति भो स्तोमौ
१ वयाद्तिं गायचमिति ख, घ,। २ व्याहतिं चैषटममिति ख, घ, । द खरशम्यनानातन्तीरिति ख, ग, घ, 1
१ प्रपाठकः। ११
धरुवा fed हेमन्तभिथिराढत् Areata शब्द्यवणमिती- द्दियाख्यन्वभवत् ॥ २१ ॥
SAHA ब्रह्मणस्तपसोऽभर प्रादु भूव ब्रहम वेदस्याधर्व - शक्रमत एव मन्त्राः WAT: स तु खलु MATT ATTA AT ऽनध्यायाध्ययनेन यदूनश्च॒विरिष्टञ्च यातयामञ्च करोति ag यर्वणां तेजसा प्रत्याप्याययेन् मन्त्रा मामभिमुखीभवैयुगं भौ इव मातरमभिजिषांसुः पुरस्तादोङार WIS एतयैव AEA प्रत्या प्याययेदेषैव ATA पुरस्ताद्युज्यत एषा पञ्चात् सर्वत एतया यन्नस्तायते |
तदय्येतदचोक्तं । या पुरस्ताद्युज्यत (९) ऋचोऽक्तरे परमे ` व्योमन्निति |
तदेतदच्तरं॒ब्राह्मणोयं कामभिच्छेत् त्रिरात्रोपोषितः प्राङ्मुखो वाग्यतो वरिष्ुपविश्य arene waa (९) सिदन्त्यस्याधौः सर्वकर्माणि चेति ब्राह्मणम् ॥ २२ ॥
वसोश्षाराणामैन्द्रनगर(रन्तदसुराः पय्थवारयन्त, ते देवा भीता आसन् क इमानसुरानपहनिष्यतोति, a MSL ब्रह्मणः YS ज्येष्ठं ददशस्ते तमब्रवन् भवता सुखेनेमानस्॒रान् जयेमेति । स होवाच fa भे utara भविष्यतीति at णोष्येति हणा दति स acne शोत न मामनोरयित्वा ब्राह्मणा ब्रह्म वदेयु दि वदेयुर्रह्म तत्छा- दिति तथेति ते देवा देवथजनश्योत्तरारदैऽसुरैः संयता wee
१ पुरखाद् युच्यन्त इति घ,
९ सदललत्व अवक्त यदिति च, | द ax नगरमिति घ,
१२. गोपधत्राद्मण्ुवभागे
ASUS THUY पराभावयन्त, तयत्यराभावयन्त तस्मादोङ्धारः पूर्वउच्यते(९)। यो ह वा एतमोङारं न वेदावशः-. स्यादित्य य एवं वेद ब्रह्म वगः स्यादिति wenger ऋम्बग् भवति यच्चुषि ag: सान्ति साम सूरे सूज ब्राह्मण ब्राह्मणं सफ स्लोकः प्रणवे प्रणव इति ब्राह्मणम् ॥ २३२ ॥ ओड्र एच्छामः को धातुः कि प्रातिपदिकं fa नामास्यातं किं लिङ्क fa वचनं का विभक्िः कः प्रत्ययः कः सर उपसर्गा निपातः faa व्याकरणं को विकारः को विकारी कतिमाचः कतिवर्ण; कत्यक्षरः कतिपदः कः संयोगः किं स्ानानुप्रदानकरणं . शिक्षकाः किसुच्वारयन्ति किं छन्दः को वणं इति va wat, अधो- त्तरे मन्तः कल्पो ब्राह्मणसग्यजुः साम कस्मा दुद्यवादिन WTC. मादितः कुर्वन्ति किं देवतं किं ज्योतिषं fa निरुक्त fa खानं का प्रतिः किमध्यासमिति षट्चिशत् war: पूर्वोत्तराणां चयो वगा हादण्का रतै रोडारं व्याख्यास्यामः ॥ २४ ॥ । इन्द्रः प्रजापतिमण्च्छद् भगवत्रभि सूय ए च्छछामीति, ae वस्ि- त्यत्रवीत्, किमयमोद्धारः कस्य ye: किञ्च तच्छन्दः किञ्चे तदण्; किशैतद् ब्रह्मा ब्रह्म सम्पद्यते तस्माद् वै तब्गद्रमो्धारं पूर्व्वमालेभे स्वरितोदात्त एकाक्षर श्राइगर ऋग्वेदे, चै सर्ययोदात्त एकात्तर ओआ- - BM यजुर्वेदे, SUA एकाक्षर FETE: सामवेदे, Bet दात्त एक्रात्तर भाङ्गारोऽयर्गबेद उदात्तोदात्तदिपद अ उ TASS aa माचा मकारे व्य्ननमित्या दुय सा प्रथमा मातरा ब्रह्मदेवत्या `
१ पवं सच्यते दूतिख,ग, 4, |
१ प्रपाठकः | १३
रक्ता वशन यस्तां ध्यायते नित्यं स गच्छेद् ब्राह्मं पद्)(यासा fetta माता विष्णुदेवत्या war वेन यस्तां ध्यायते faa स गच्छेद् वैष्णवं पदं, यासा sala मावैश्रानदेवत्या कपिला वरन यस्तां ध्यायते नित्य स गच्छे दानं पद्, या सारैचतु्धीं माचा सर्वदेवत्या व्य्लोभूता खं विचरति शदस्फटिकसव्रिभा व्णं- न यस्तां ध्यायते नित्य' स गच्छे त्पद्मनामकमोङ्ारस्य चोत्पत्ति- विप्रो यो न जानाति तत्पुनरुपनयनं तस्माद् ब्राह्मणवचनमाद््त- व्यं यथा लातव्यो गोत्रो ब्रह्मणः पुत्तो गायत्र छन्दः शक्तो वणः Gal वल्लो रुद्रो देवता ओह्ारो वेदानाम् ॥ २५॥
को धातुरित्यार्षातुरवतिमप्येके रूपसामान्धाद्थसामान्यत्नेदी- यस्तस्मादापेरोद्गारः सर्वमाप्रोतोत्यथः छद न्तमर्थ॑वत् प्रातिपदिकम- दर्शनं प्रत्ययस्य नाम सम्पद्यते निपातेषु चैनं वैयाकरणा उदात्त समामनन्ति तदव्ययोभूतमनुधवाची शब्दो न व्येति कदाचनेति ।
wen fay fasy सर्वासु च विभक्तिषु । वचनेषु च सर्वेषु यत्र व्येति तदव्ययं ॥ को विकारो चवते प्रसारणमाप्रोतिरावपए्प- कारो विकायावादित ओङ्ारो विक्रियते दितीयो मकार एव feat एकाक्षर शओ्रोमित्योद्नरो निहतः ॥ १६ ॥
कतिमातर इत्याटैस्तिखो मात्रा अभ्यादाने fe स्रवते मकारशतु- af fa स्थानमित्यभावोष्टौ खानं नादानुप्रदानकरणौ च हय- स्थानं सनृध्यत्तरमवणंसेश्रः करो यथोक्तशेषः wat विहतकरण- स्थितश्च दितोयय्यषटकरणख्ितय न संयोगो विद्यूत() आख्यातोप-
1 प्राद्यसम्पद्भिनि ख,ग, aTquatafa 4, | ९ संयोगो विद्यत इति घ. ;
१४ गोपथत्राह्मणपू्वभागे
. सगौनुदात्तसख्रितलिङ्कविभक्तिवचनानि च संखानाध्यायिन (९) आचायः पुवं बभू वुः ate प्रतिपद्यन्ते नकारणं Te थापरपक्तोयाणां कविः पञ्चालच ण्ड(९) परिषटच्छको बभूवां q एधराद्गीयदोषान् भवन्तो qafgfa तद्ाप्युपलक्तयेद्णो्तरपदा- ea विभक्याखषिनिषेवितामिति वाच स्त वन्ति तस्मात् कारणं at व्णानामयमिदं भविष्यतीति षड्ङ्गविदस्तत्तथाऽधीमहे । किन्ढन्द द्रति गायत्रं fe छन्दो गायत्री वं टेवानाभेकाच्षरा श्वेतवर्ण च व्याख्याता हौ हादशकौ वर्गावेतद् दैव्याकरणं (र) धालवर्थवचनं Tel (*) छन्दोवचनं चाघोत्तरौ दौ erent वर्गों वेदरहसिकी व्याख्याता मन्तः कल्पो ब्राह्मणग्यजुःसामाथवं - चेषा व्याहृतिखतुणौ वेदानामालुपूणोभूरु वखरिति are तयः ॥ २७॥
असमीत्तप्रवद्धितानि(*) स्यन्ते दापरादाहषोणमेकदेणो दोष- पतिरिहि(९) चिन्तामापेदे तरिभिः सोमः पातव्य: समाषमिव भवति तस्माग्यजुःसामान्यपक्रान्ततेजास्यासंस्त च महर्षयः परिदेवयाच्- fat महच्छोकभयं cravat न चैतत् wa: समभिहितं ते वयं
९ सञ्छव्राध्यायिनद्तिख, ग, सञ्छब्राष्यायिन इति घ, | २ पञ्चालपण्ड दूति ग, |
दे एतद्रैयाकरशमिति घ, |
४ शेचमिति ख, ग, घ, |
* असमोष्यप्रवहितानोति ख, a, घ, |
€ दोषपतोड इति क, | Pe ^
१ प्रपाठकः | १५
अगवन्तमेवोपधावाम(१) सर्वेषामेव शमं भवानोति(२) ते तथेलयुक्ता तूष्णोमतिष्ठवाुपसत्रेभ्य॒श्तयुपोपसीदामीति नी वैभव: । स णम्य उपनीय प्रोवाच मामिकामेव व्याहृतिमादितः आदित. छण्ुष्वमित्यवं मामका आधीयन्ते | aa भृगवङ्किरोवि्धाः सोमः पातव्य ऋत्विजः पराभवन्ति यज- मानो रजसापध्वस्यति श्ुतिापध्वस्ता तिष्ठतीत्येवमेवोत्तरोत्त- रादययोगात्तोकं तोकम््रणाध्वमिलयेवं प्रतापो न पराभविष्यतोति तथाह तथाह भगवत्रिति प्रतिपेदिर आप्याययंसते तधा वोतशोकभया बभूव: । तस्माद् ब्रह्मवादिन ओड्ारमादितः ङुर्वन्ति ॥२८॥ किन्देवतभित्यचामग्निदं वतन्तदेव ज्योतिगयत' च्छन्दः एथिवो era! अ्रग्निमी सं (२) परोद तं यज्ञस्य दे वमुत्िजि । होतार wa धातमभिलयेवमादिं क्त्वा ऋग्बेदमधीयते | यजुषां वायुदंवतं तदेव ज्योतिः चष्टभं छन्दोऽन्तरित्ं स्थानं । इखे (*) त्वोजं त्वा वायव खथ देवो वः सविता प्रापयतु । ean क्ण carats कता यलुवंदमधीयते | सान्रामादित्यो देवतं तदेव ज्योतिजौगतं च्छन्दो at स्थानं । अग्न safe वोतये ग्टणानो हव्यदातये । निहोता ate वर्हिषीव्येवमादिं क्त्वा सामवेदमधोयते | श्रथर्वणां चन्द्रमा देवतं तदेव ज्योतिः
९ उपध्यावाम दूति ख, ग, | ९२ भवतीति दूति घ, |
दे अ्रिमीड इति घ, |
४ द्षेद्तिख, ग, घ,।
१६ गोपथत्राद्मणपर्बभागे nN
सर्वाणि ढन्दांस्यापः खानं । शत्र देवे.रभिषटय इत्येवमादि क्त्वा अयरववेदमधोयति। अर्धाः खावरजङ्गमो भूतग्रामः सम्भवति, तस्मात् सबमापोमयं भूतं सबं ` भृग्बक्किरोमयं | अन्तरेते चयो वेदा भ- गूनङ्गिरसः यिता इत्यबिति प्रक्षतिरपामोङ्गारे ण चैतस्माद् व्यासः War भग्वङ्किरोविदा dea तोऽन्यान् वैदानधोयीत नान्यत्र wea at (र) भुग्वक्गिरसोऽधोयोत अथ सामवेदे feergfa:( ब्रह्मचयंण ॒चैतस्मादथर्वाङ्गिरसो ह यो वेदः स॒ वेद सर्वमिति ब्राह्मणं ॥ २९ ॥ अध्याकमात्मेषज्यमामकेवल्यमोङ्गर Mara feet ay ममां भूतार्थचिन्तां(२) चिन्तयेदतिक्रम्य वेदेभ्यः सर्वपरमा- Wind प्राप्नोतोतयर्थः सवितकं' ज्ञानमयमिलेतैः प्रर : प्रति- वचनैश्च यधा पदमनुविचिन्त्य vacua हि प्रबलो विषयी स्यात् सर्वस्मिन्वाको वाक्य इति ब्राह्मणम् ॥ २० ॥ एतच स्मैतद्विदांसभेकादटशाचन्प्ौदल्यं ग्लावे मै च योऽभ्याज- गाम स तस्मिन् ब्रह्मच वसतो रिन्नायोवाच किं खिनूमर्या श्रयं तं मौ इल्योऽध्येति यदस्मिन् ब्रह्मचयं वसतीति तदि मौद्रल्य- स्यान्तेवासो शखाव सः आचायायाव्रन्याचचष्ट दुरधोयानं वा अयं भवन्तमवोचव्येऽयमव्यातिथि भ॑वति किं सौम्य विद्वानिति । चीन वेदान् ब्रूते भोरद्रति तस्य सौम्य यो freer विजिगोषोऽन्ते-
९ भृगव्िगरो विदां स्.तोऽन्यान् वेदानधोयोत नान्यव संस्तुत रति छ, ग, | २ स्ामवदशिखिलग्रतिरिति क, |
द भ पाथेचिन्ताथमिनि क, |
४ THANG) मौ दग्धमिति घ,
१ प्रपाठकः १७
wat तनमे ह्येति, तमाजुहाव तमभ्युवाचासाविति भोति किं सोम्य त श्राचार्य्योऽ्येतोति, चरम् वेदान् ब्रते भोरे दति, यनु खल् सौम्याख्ाभिः wa वेदा मुखलो wera: कथन्त एवमाचार्यो area कथं गु शिष्टाः freer एवं(९) भाषेरन् यं Bane प्रश्न प्रच्छामि न तं विबच्छतिं न छनमध्येतीति। स ₹ मो ल्यः स्वमन्ते- वाखिनस॒वाच, परेहि सौम्य ग्लावं मैतरेयसुपसीदाधोहि भोः सावित्रीं मायवीञ्चतुिं छतियोनिं हादशभियुनां यस्या wafers aque सर्वमिदं चितं, at भवान् प्रत्रवोलिति स Gara दुरधोयानो भविष्यत्याचार््योवाच ब्रह्मचारी ब्रह्मचारिणे सावि्ीं प्राहेति वच्छति तन्तु ब्रूयात् दुरधीयानन्त' वै भवान् मौदगस्य- मवोचत् स त्वा यं wate तं व्यवोचः पुरा संवव्रादार्ति- माक्तष्यसोति(९) ॥ RQ ॥
ङ तत्राजगाम यत्रेतरो बभूव, तं ह पप्रच्छ सद न प्रतिपेदे, तं ware दुरधीयानं तं वै भवान् मौहतखमवोचत् स ल्वा यं प्रशन qareta तं व्यवोचः पुरा संबत्छरादात्तिमाक्तष्यसीति(९) । स ह जैजेयः(*) स्वानन्तेवासिन उवाच यथार्थ भवन्तो TANTS यथामनो विप्रखल्यन्तां दुरधीयानं बा रहन मोहल्थमवोचं स मा यं प्रश्रमव्रा- ata तं व्यबोचं तसुपेष्यामि(५) शान्तिं करिष्यामीति । we मैतेयः
१९जिष्धम्य vafafa 4, २ मारिष्यसोति ख, ग, । माष्येसीति घ, | > दात्तिं माष्यं सौति ख, | Buy मौद्गल्य दूति क, च, | ५ उपे्तास ति ख, ग, घ, | ग
श्य गोपष बराद्मणपू ग्व नागे
भ्रातः समित्पाशिर्मौिल्यसुपससादासावाग्रहं (१) भो मैतेयः किम fafa दुरधीयानं वा अष्टं भवन्तमवोचं त्वं मा Terr तं उ्खवोष्व त्वासुपेव्यामि शान्ति करिष्यामोति,स होवाचात्र वा उपेतच्चं - सर्वञ्च छतं पापकेन त्वा यानेन चरन्तमाहरधोऽयं मम कल्याणस्तं- ते ददामि (९) तेन याहीति । स होवाचैतदेवात्रातिष्चाशं स्यञ्च यथा भवानाोपायाभित्येव' भवन्तमिति तं पेयाय तं star पप्रच्छ fafaernit: सवितुर्वरे ख्यं wait देवस्य कवयः किमा- Shia विचच्छ(२) यदि ताः प्रवेश्य प्रचोदयां सविता याभिरेतीति।.
तस्मा एतत् प्रोवाच वेदाग्डन्दांसि सवितुर रेष्यं भर्गो देवस्य कवयोऽब्रमाहः। कमणि धियस्तदु ते ब्रवीमि(*) प्रचोदर्यासविता- याभिरेतीति |
तसुपसङ्क्म पप्रच्छाधीहि भोः कः सविता का सावित्री ॥२२॥
मन एव सविता, वाक् सावित्री, यच Wa मनस्तद् वाक्, TA वै वाक् तनूमन, इत्येते हे योनी एकं fay, अग्निरेव सविता,. एथिवी सावित्री, यत्र द्येवाग्निस्तत् एथिवी ध्र वै एथिवी तदम्नि- fait हे योनी एकं fra, वायुरेव सविताऽन्तरित्तं सावित्री यत्र दयेव वायुस्तदन्तरिक्तं, यत्र वा अन्तरिक्षं तदायुरितेते दे योनो एकं faq, भरादित्य एव सविता यौः सावितौ यत्र द्चेवादित्यस्तद्- aaa वे यौस्तदादित्य इत्येते दे योनी एकं मिथुनं, चन्द्रमा एव
९ उपससादासावा Uefafa क, घ, । ९ दधामीति क, |
९ धियो free इति घ, ।
$ प्रत्रवोमीति क, ग, च, |
१ प्रपाठकः। Re
सविता, मत्त्राणि afirt, यत्र शव चन्द्रमास्तव्र्ष्राणि at aaah, Lea इ योनो एकं भिधुमम्, Teta सविता, राधिः सावित्री, यत्र श्चेवादस्तद्राचियतर वै राजरिस्तदहरितयेते दे बोन एकं मिथुनम्, उष्णभेव सविता, wa सावित्री, यब्र य aru, तच्छीतं, यत्र वे भीतं तदुष्णमिलेते दे योनी एकं मिथुनम्, THT सविता, वर्ष सावित्री,यव शछवाग््रन्तदरषः यत्र वै at cena दे योनी एक भिधुनं, विद्युदेव सविता स्तनयिलुः सावित्री यच शने व विद्युत् तत् wafia: यच वै स्तनयिलुस्तदिदयदिलेते दे योनी wa मिथुनं, प्राण एव विता oa सावित्रो, यत्र दयेव प्राणस्तदन्र" यजत्र वा TS तत् प्राण इते दे योनी एकं मिथुन, वेदा एव सविता छन्दांसि सावित्री, यत्र ta बेदास्तच्छन्दांसि यत्र वै च्छन्दांसि तद् बेदा इत्येते इ थानी एकं fear, as एव सविता, eft सावित्री, यत्र Ba यन्नस्तत् shaw यत्र वै दक्षिशास्त्यन्न इत्येते दे avai, एतद खौ तदिहांसमोपाकारिमासस्तव्र ह्म चारो ते संखित इत्यत ्रासस्तराचित इव चितो बभूवाधोष्यायं ्रात्राजोदित्येतदाऽदं Ae नंतासु योनिषित एतेभ्यो वा मिधनेम्य सम्भतो ब्रह्मचारी मम पुरायुषः प्रेयादिति wag
ब्रह्म Se भियं प्रतिष्टामायतनमेत्षत तत्नपस(\) यदि तद् ब्रते fda तत्सत्ये प्रत्यतिष्ठत् स सविता सावित्रा ब्राह्मणं wet तत्- सावित्रीं पयं टधात्(र) तत् सवितुर्वरे यमिति सावित्रः प्रथमः पादः, veers समदधाट चाऽगम्निमग्निमा धियं, fro fea,
१ TATA ख, म, | ९ पषेदध्यादितिख, ग,।
२० TATHAGATA
fan भिधुनं, faata प्रजो, प्रजया कर्म, aire तपस्तपसा सत्यं, Wat ब्रह्म, ब्रह्मणा ब्राह्मणं, ब्राह्मणेन aa व्रतेन बे ब्राह्मणः संगितोभवत्यशन्यो भवत्यिच्छितो भवत्यविच्छि- aise तन्तुरविच्छिज्न' जीवनं भवमं भवति() य एवं वेद aaa बिहदानेबभेतं सावित्राः प्रथमं ore व्याचष्टे ५२४॥
भगो देवस्य धोमरहीति साबिव्रग दितीयः पादोऽन्तरिचेण TE: समदधघत्(र) यजुषा वायु,वायुनाऽब््बमढस््ेण वषं , वं णोषधि- aaa नोषधि बनस्पतिभिः पशून् WOT: कम्मं करणा तपस्तपसा सत्यं, सस्येन ब्रह्म, ब्रह्मणा ब्राह्मणं, ब्राह्मणेन व्रतं व्रतेन वैँ ब्राह्मणः संशितो wage भवत्यविच्छित्नो भवत्यविच्छिन्रोऽस्य तन्तुरवि- fea जोवनं भवतिय एवं वेद ada विहानेवमेतं सावित्र feta पादं व्याचष्ट ॥ RY I
faa a नः प्रचोदयादिति साविंवगास्त॒तीयः पादो दिवा साम समदधा(२) त्ताग्नाऽऽदित्यमादित्येन रमोन् रश्मिभिर, वबभेणोषधिवनसख्तीनोषधिवनस्पतिभिः पशून् ania: कमं कर्म णा तपस्तपसा सत्यं सत्येन ब्रह्म, AWW ब्राह्मणं ब्राह्मणेन व्रतं aaa वै ब्राह्मणः संशितो भवत्यशून्धा भवत्यविच्छित्रो भवत्यविच्छिव्रोऽस्य तन्तुरविच्छिव्रं जोवनं भवति य एवं ae waa बिदानेवभेतं साबिवास्तु तीयं पादं व्याचष्ट ॥ ३६ ॥
aa eat एवं विदुषा ब्राह्मणेन ब्रद्माभिपत्रं ग्रसितं पराख्ष्ट
> a = न
९ जवने भवतौति ख, ग,। २ समटध्यादिति a, | देदिवासादधादिति ख, गम,।
१ प्रपाठकः | २१
ब्रह्मणाऽऽकाशमभिपनत्रं ग्रसितं पराख्टमाकागेन वायुरभिषत्रो प्रसितः पराख्ष्टो, वायुना ज्योतिरभिपन्र ग्रसितं परामृष्ट, ज्योति- बाऽपोऽभिपन्रा ग्रसिता: पराखष्टा अरह्विभूमिरभिपन्रा श्रसिता परा- खष्टा, भूम्याऽव्रमभिपन्र ग्रसितं पराख्टमन्नेन प्राणाऽभिपत्ा ग्रसित: पराः प्राणेन मनेऽभिपत्रं ग्रसितं corse’, मनसा वागभिपव्रा ग्रसिता पराखष्टा, वाचा वेदा अभिपन्ना ग्रसिताः पराण््टा, Fe- य॑ ज्नोऽभिपन्रो श्रसितः पराखष्टस्तानि = वा एतानि हादशमदा- भूतान्येवं विधिप्रतिषहठितानि(९) तेषां यन्न एव परारैपः ॥ २७ ॥
तं ह स्मै तमेवं विदांसो मन्यन्ते वि्ै नमिति याघातण्यमवि- दासोऽयं यन्नो वेदेषु प्रतिष्ठितो, वेदा वाचि प्रतिहिता, वाङ् मनसि प्रतिष्ठिता, मनः प्राणे प्रतिष्ठितं, प्राणोऽत्े प्रतिहतो, st भूमौ प्रति- छितं, मूभिरपसु प्रतििता, आपो ज्योतिषि प्रतिष्ठिता, ज्योतिवीयौ प्रतिष्ठितं, वायुराकाओे प्रतिष्ठित, श्राकाशं ब्रह्मणि प्रतिष्ठितं, ब्रह्म ब्राह्मे ब्रह्मविदि प्रतिष्ठितं, at ear एवं वित् स ब्रह्मवित्, पुण्यां च कोतिं लभते सुरभीं गन्धान् सोऽपदतपापमानन्त्यचियम- aa’) य एवं वेद add विद्दानेवभेतां वेदानां मातरं साविकी- सम्पदसुपनिषदमुपास्त इति ब्राह्मम् ॥ ३८ ॥
आपो गर्भ जनयन्तीरित्यपाङ्गभः पुरुषः स यन्नोऽद्धियं ज्ञः प्रणोयमानः प्राङःणायते, तस्मादाचमनोयं पूवंमाहारयति स यदाचामति तिराचामति fe: परिश्म्भत्यायुरवर्द्य पाप्मानं निर्णुदल्युपसाद्य यज्ुघोदत्य HAY प्रयुज्यावसाय प्राचो शाखाः
१ टवं वेदिग्रतिष्ितानोति ख, ग,। ९ पापूमानन्ततरियमन्नुते र्ति घ।
२२ TAT ETAT ATA
BATA FACES TUATHA ATUL arrera- मोति पाणवुदकमानोय जोवास्थेति aa तिराचामति | स यत्य माचामति सप्त प्राणंस्तनेतेनास्मित्राप्याययति या ear वाद्याः शरोरा्ा्रास्तदययेतदग्निः वायुमादित्यं चन्द्रमसमपः cat ख प्रजास्तनेतेनास्मिव्राप्याययत्यापोऽखतं | स यद् दितीयमाचामति सापानांस्तानेतेनासिनाप्याययति या tat वाद्याः शरीरान् मात्रा(\)स्तव्यधेतत्बौ्णमासीमषटकाममावास्यां चदं दीनतां as द- स्िणास्तानेतेनासिन्राप्याययत्यापोऽख्तं | स यत्ततीयमाचामति सप्त व्यार्नास्तानेते नासित्राप्याययति या Sat वाद्या; शरीराराजा(र) स्तद्यधैतत् थिवोमन्तरोचं दिवन्रचतराणयुतुनात्त॑वान् dae रांस्तानेतेनास्मिन्राप्याययत्यापोऽख्तं पुरुषो ब्रह्माधाप्रियनिगमो भवति तस्माद विदान् पुरुषमिदं पण्डरीोकमिति प्राण एष स gfe शे ते संपुरिशंत इति । प॒रिशयं सन्ते प्राणं युरुष इत्याच च्चते | wera परो्प्रिय दव हि देवा भवन्ति प्रत्यचदिषः । स यत्य माचामति पुरस्तादोमां स्तेनास्मिव्रवरन्प सयद् दितीयमाचामत्याज्य- भागौ तेनास्िववरुन्धे, स यत्त॒तोयमाचामति संखितहोमांस्तेना स्िव्रवरन्धे,स यदृदिःपरिशख्भति त्समिकवर्हिः,स aerate खानि सवं देहमाप्याययति यच्ान्यदातारं मन््काय' यजने स्कन्दति सर्वन्ते- नास्ित्रवरुन्धे, स यदीँपूर्वान् मन्त्रान् प्रयुङ्क्त श्रासर्वभेधादेते क्रतव एत एवास्य सर्वेषु लोकेषु सर्वेषु Vay way वेदेषु way
र सम्बाष्ति क; | 8 दोरान्मग्ना दूति क, |
रे प्रपाठकः; | RR
Bay सर्वेषु सलेषु कामचारः कामविमोचनं waaes न प्रमी- यते (९) य एवं वेद ।
तदप्येतहचोक्त । ATT शन्व्किरोरूपमापो ग्बद्गिरोमयं । सर्वमापोमयं भूतं सर्व' waft) श्रन्तरते श्रयो वेदा खगून्भिरसोऽनुगाः |
अपां ga मू त्ति राकाथं पवित्रसुत्तम-मित्याचम्याभ्युच्या-सान- मनुमन्त्रयत इन्दर जोवैति ब्राह्मणं ॥ ३८ ॥
इति saa] मोपयव्ाह्मणपु्वभागे प्रथमः प्रपाठकः ॥ १ ॥
अथ fetta: प्रपाटकः।
अ ब्रह्मचारीष्णंश्वरति रोदसी उभे career! तस्मिन् देवाः सग््रनसो भवन्तीति वायुमाह स सद एति wage समुद्रभित्यादित्यमाह Aft दीर्षश्मचुरेष दीच्ित एष दीर्घश्मखुरेष एवाचायस्थाने तिष्ठन्राचाओ इति स्तृथते, बेद्युतस्थाने तिष्ठन् वायुरिति स्त.यते, Tears तिष्ठ्रादित्य afar स्तूयते ।
तदयप्येतडचोक्ं ब्रह्मचारीष्णन्निति ब्राह्मणम् ॥ १।
जायमानो ह वै ब्राह्मणः समेन्दरियाण्यभिजायन्ते, AMI सञ्च यश GIT क्रोधच्च BAY रूपञ्च पुण्यमेव aay waa । तानि ड वा अस्यैतानि ब्रह्मचर्य्यमुपेतोपक्रामन्ति, खगानस्य ब्रद्मवर्चसं TEMA यशोऽजगर खप्नो वराहं Ata’ कुमारीं रूप-
त ~ ६ ware न प्रमीयते इति च, |
२४ गोपयत्राह्मणपव्वभागे
मोषभिवनसखतोन् पुण्यो गन्धः स यद्मृगाजिनानि वस्ते तेन तद् ब्रहमावर्बसमवरन्पर, यदस्य way भवति सह खातो ब्रह्मवर्चसी भवति स यदुद्रदराचाव्यीय क्म॑करोति तेन तद्यभोऽवरुे यद्- स्याचाय्ये' भवति सह स्नातो यशसो भवति स यसु ृुनिद्रातिन- यति तेन तं खभ्रमवरुन्धे योऽस्याजगरे भवति त ह ख्रां खपन्तमाहः स्वपितु मैनं बोबुधथेति स wet षाचा न कञ्चन हिनस्ति पुरुषात् पुरुषात् पापोयानिव मन्यमानस्तेन तं क्रोधमवरुन्धे, योऽस्य वरा भवति तस्य ह खातस्य क्रोधा श्राघोयसं विशन्तेऽथाहिः स्ञाघ्यमानो न ख्ायात्तेन तं स्ञाघामवर्प ,याऽस्याप्तु भवति सह सातः स्ाघीयोऽ- तरेभ्यः स्ञाव्यतेऽयतदुब्रह्म चारिणो रूपं यतृकुमाय्यौस्तात्रग्नात्रोदो चे- देतिषेति सुखं विपरिधापयेत्तेन तद्रूपमवरन्धे, य दस्य कुमाथां भवति तं ह खातं क्ुमारोमिव निरीक्न्तेऽचे दृब्रह्मचारिण. परधा- गन्धो य श्रोषधिवनस्यतीनां तासां पुण्यं गन्ध प्रच्छिद्य नोपजिघ्रे- तेन तं पुण्यं गन्मवसन्प, थोऽस्योषधिवनस्मतीषु भवति सद्द ara: पुण्यगन्धिभवति ॥ २॥
सवा एष उपयं खतुर्दापैत्यम्निं Weare पादेन ग्रामं पादेन wel पादेन, स यदहरहः समिध आहत्य सायं प्रातरग्निं परि चरेत्तेन तं पादमवकन्पे, योऽस्याग्नौ भवति। स यदहरहराचा- ala कर्म करोति, तेन तं पादमवर्न्प, योऽस्याचायय भवति । स यददरहर्रामं प्रविश्य frente परोपखति न मैधुनन्तन तं पादमवरु खे , योऽस्य ग्रामे भवति, स यत् क्रदो वाचा न कञ्चन हिनस्ति पुरुषात् पुरुषात् पापीयानि मन्यमानस्तेनव तं पादम-
aaa, योऽस्य सत्यौ भवति ॥३॥
२ प्रपाठकः | २५
पञ्च इ वा एते ब्रह्मचारि्छग्नयो धीयन्ते, हौ एवगघरस्तयोम खे दय उपस्थ एव पञ्चमः | स यदृत्तिणेन पाणिना स्तियत्र स्ति तेनाहरह्याजिनां लोकमवरुन्धे , gaara तेन प्रत्राजिर्ना, aaa तेनाग्निप्रस्कन्दिना, ageaa aa शू राणा, यदुपसेन तेन wea- धिनां, तैश्ेत् fad पराहरत्यनग्निरिव शिष्यते । स यदहरहरा- चार्याय कुलेऽनुतिष्ठते सोऽनुष्टाय FATEH TM (९) मा गोपायेति wat Sa gM गोपायेति, तस्य ह प्रजा श्वः श्वः ओेयसी Baa ह भवति, धाय्यै व प्रतिधीयते, खगे लोके पिद्ृत्रिदधाति, तान्तवं न वसोत, ARIAT वस्ते सतं ATA न ब्रह्म, तस्मात्तान्तवं न वसोत ब्रह्म await मा त्रमिति, नोपय्यसीत यदुपासते प्राणभेव तदासमनेः- sat कुरुते यदातो बहति, अध एवासोत, अधः wala, अ्रधस्ति्ठे- दधो aed ह स्म वैतत् पव बराह्मणा ब्र्मचयच्चरन्ति तं ह स्प तत्पुत्रं रातर् वोपतापिनमाइरुपनयेतेनभिव्यासमिद्ारात् सखरे- GRANTS जघनमाहः, चखरापयेते नमित्यासमिदारानब्र Sata त्रतानि भवन्ति, तं चेच्छयानमा चार्य्योऽभिवदेत्, स प्रति- संहाय प्रतिखणुयात्तं चेच्छया नमुस्याय तञ्चेदुत्थितमभिप्रक्रम्य (२) तं चेदभिप्रक्रान्तमभिपलायमानभेवं ह स्म वैतत् Oa ब्राह्मणा ब्रह्म wa चरन्ति, तेषां ह स्म वैषा पुण्या कोत्तिं गं च्छत्याह वा श्रयं सोऽद्य गमिष्यतीति ॥ ४ ॥
जनमेजयो(२) ह वै पारीत्तिती सखगयाञ्चरिष्यन् ह साभ्यामशित्त-
१ vRNA दति क, च, । २ दुतथितमधिप्रक्रम्येति ग, | > जनोजय दृति कं, ग, ।
२६ गोपघत्ाद्मणपूरव्वभागे
चृपावतख इति, ताबुचतुजं नमेजयं (९) पारोक्तितमभ्याजमाम, स होवाच नमो वां भगवन्तो, कौ नु भगवन्ताविति, (९) ताव चतु- ₹ईक्तिणाग्निखाहवनीयसेति, स होवाच नमो वां भगवन्तौ, तदा- कीयतामितिदहोपाराममित्यपि किल देवा न रमन्ते a fe Sat at रमन्तेऽपि चैकोपारामादेवा आ्आरामसुपसङ्गामन्तीति, स होवाच नमो ai भगवन्तौ, कि पुण्यमिति ब्रह्मचय्थमिति, कि लौक्य- fafa®) ब्रह्मचयथभेवेति, तत् को बैद इति,(*) दन्तावलो धौख्रोऽथ खल् दन्ताबलो wheat यावति तावति काले पारीच्तितं जनमेजयम- भ्याजगाम, तस्मा Gla खयमेव विष्टरं निदधौ, तमुपसह्ग्य पप्रच्छाधीहि भो किं पुण्यमिति ब्रह्मचमिति, किं लौक्यमिति TAMA, तस्मा एतत् प्रोवाचाष्टाचत्वारि णदर्ष' सर्ववेदब्रह्म- wa, तचचतु चा वेदेषु apy हादशवर्ष' agra” हादशवर्षा- wae Waa । तस्मा उदस्यषभौ सहस्रन्टदावध्यपिकीर्तिंतभावचार्य्यो ब्रह्मचारीतयेक अआइराकाशम- भिदैवतमधाध्या ब्राह्मणो ब्रतवां ्चरणवान् ब्रह्मचारी ॥ ५॥
ब्रह्म ह वे प्रजा सत्ये सम्प्रयच्छत्,ब्रह्मचारिणमेव न सम्प्रददौ, स् होवाचास्यामस्मितिति किमिति at रात्रीं समिधमनाषत्य वसे- ्तामायुष्रोऽवरुन्धोयेति, तस्माद् ब्रह्मचादरहः समिध sree सायं प्रातरग्नि' परिचरेत्, नोपग्युपसादयेत्, अघ प्रतिष्ठापयेत् यदु-
१९ जन्मेजयमिति क, | २ भवन्नाविति ख, ग, | द कि लोक्यमिति घ, | ४ वेदयति इति क, |
२ प्रपाठकः] २
पयेपसादयेत्नी ATH तदहः, THAN भवति, ते देवा रन्वन् ब्राह्मणा वा अयं ब्रह्मचय्धश्चरिष्यति gave भिक्त दति, ग्टहपतित्रं त बहइचारौ ग्टहपत्या इति किमस्या वच््नोताददत्या इति, इ्टापृत्त-सुक्तद्रविणमवरुख्यादिति, तस्माद् ब्रह्मचारिणेऽ wcefiat दव्याहृहिशीमाभेयुरिष्टापू त्तं (९) सुकतद्रविणमव- रुन्ध्यादिति। सप्तमौ नातिनयेन्सप्तमोमतिनयनत्र ब्रह्मचारी भवति, समिद्ध ते सपतरावमचरितवान् ब्रह्मचारी पुनरुपनेयो भवति॥ eu
नोपरि शाय स्याब्रगायनो न नत्त॑नो न सरणो न निष्टीवेत् यदुपरि शायी भवत्यभोच्ण निवासा जायन्ते, यद्गायनेा भवत्यभी- UAT आक्रन्दान्धावन्ते, aa भवत्यभोकच्एशः प्रेता तिर्हरन्ते , धत्सरणो भवत्य भोच्णशः प्रजाः सं विशन्ते, यच्रिष्टीवति मध्य एव agra निष्ठीवति, स चेत्रिष्टीषेदिवो a at यद्वापि मधो- रहं यद्त्रापि रसस्य म ॒इत्यातानमनुमन्यते । aca मधो- रहं निरिष्टविषमच्मतं (९) । अग्नि तत्सविता च पुनं जठरे धत्तां(२) | यदचापि रसस्य भे परापप्रातास्म तं | तदिहोपद्वयामहे लग श्राप्यायतां पुनरिति | न श्मशानमातिष्टेत्, स चेदभितिष्टेदु- दकं हस्ते कत्वा यदीदख्तुकाग्येत्यभिमन््रा जपत्सम्प्रोच्य परिक्रामेत् समयायोपरि व्रजेत् यदौ दख्तुकाम्याघं रिप्रसुपेथिम sar: ्लोण-
॥ ग्दकोमामो यमिप दति ष, । ® निर्टविषमस्पृतमिति ख, ग, 9,1 ९ जटठरधतामितिख, ग,।
रष गोपघत्राद्मणपूव्वभागे
द्व gaat) मा नोऽन्वागादघं यत sft अध दैतदहेवानां परिषृतं ae ब्रह्मचारी । तदप्येतट चोक्त | देवानाभमेतत्परिषूतमनम्यारूढृ चरति रोचमानं तस्मिन् सवं पणवस्तव्र यन्नास्तस्मित्रब्रं सह देवताभिरिति ब्राह्मणम् NON प्राणापानौ जनयत्रिति wr मूले महक्छषेर्वसिष्ठस्य Ga: एतां वाचं सख्जे, शोतोष्णाविदोत्सो (\) प्रादुभवेयातामिति तथा तच्छग्बदनुवत्तं ते, अथ खलु विपारमध्ये वशिष्टथिला नाम प्रथम ara, दितीयः कछष्णशिलास्तस्मिन् वसिष्ठः समतपदि- श्वामितरजमदम्नो जामदम्ने तपतः, गौतमभरदाजौ feet प्रभवे तपतः TET गर्वासे तपत्यषिक्िद्रोणेऽभ्यतपदगस्योऽगस्यतीर्ये तपति दिव्यविहं तपति खयन्भूः कश्यपः कश्यपतुङ्गऽभ्यतपदुलहकन्च - तरन्तः श्वा वरादविल्वटिबभ्वुकाः सपंद् नः संहनुलणवानाः कश्यपतुङ्गदशं नासरणवाटात् सिदिर्भवति are वर्ष॑ससर- सभिवने ब्रह्मचाय्ये'कपादेनातिष्ठदु दितीयं wave मूर्चन्येवा- सतस्य धारामधारयद् ब्राह्माखष्टाचत्वारि शतं व्ष॑सहस्राणि सलिलस्य षे शिवोऽभ्यतपत्तस्मात्तपात्तपसो भूय एवाम्यतपत् | तदप्येता ऋ चोऽभिवरन्ति प्राणापानौ जनयत्रिति ब्राह्मणम् von एकपाद् fave sfa वायुरेकपात्तस्याकाशं पादखन्द्रमा दिपात्तस्य garam पादावादित्यस्िपात्तस्येमे नोकाः पादा अग्निः षट्पादस्तस्य एथिव्यन्तरिक्त arama त्रोषधिवनस्प- तथ दरमानि भ्रूतानि पादास्तेषां सवषां वेदा गतिरामा प्रति-
९ स्धिवशिष्ठम्य पुचद्तिख,ग, च, |
२ प्रपाठकः | RE
शिता्चतस््र ब्रह्मणः शाखा, wat arg: षडिति मूर्तिराकाशथे- त्यचा aftiatgy गतिः साममयन्तेजो शगवङ्किरसामापेतद् awa यन्न खतुष्ाद् हिः संस्थित इति । तस्य शग्वद्धिरसः संथे अथो आ हुरेकसंख्ित इति, यद्चोतच्चौ wea: करोति प्रथिवी ते- नाप्याययति एतस्यां हग्निश्रति |
तदय्येतदटचोकलम् । श्रग्निवासाः एधिव्यसि तन्यूरिति ।
यदध्वर्र्यलुषा करोत्यन्तरित्तं तेनाप्याययति तसिन्वायुनं निविशते कतमच नाह इति ।
तदप्येतदचोक्त । अन्तरिते पयिभिरक्वीयमाणो (९) न निवि- शते कतमच नादः । sat योनिः प्रथमजा ऋतस्य a fe व्नातः कुत आवभूवेति |
यदुद्वाता साना करोति दिवं तेनाप्याययति aa ह्यादित्यः शुक्रखरति।
तदप्येतदटचोक्ं | saad तमरुणं सुपणंमिति। यद् बय कारेः करोत्यपस्तेनाप्याययति चन्द्रमा we चरति |
तदप्येतदटचोक्तम्। चन्द्रमा eae तासामो- षधिवनस्पमतयः काण्डानि, ततो मूलका रडपर्णं यष्यफलप्ररो- हरसगन्ै्यन्नो वर्ततेऽद्भिः कर्माणि saws: सोमो बिषूयते, तद् यद् ब्रह्माणं कर्मणि वरम॑रामन््यत्यपस्ते- नानुजानात्येषो छस्य भागस्तद्यथा भोच्यमाणोऽप एव प्रथममाचा- मयेदप उपरिष्टादेवं यज्ञोऽद्विरेव प्रवत्तं तेऽफ॒संस्थाप्यते तस्माद्
2 पथिभिरोयमानद्तिख, घ,।
३० गोपव्राह्मणपुव्वभागे
Wa पुरस्ताहोमसंस्थितषटोमेरयन्ञो वत्तंतेऽन्तरा हि पुरस्तादोम- संस्थितहोमेयंन्न' परि ग्टह्वात्यन्तरा हि wafrca: वेदानो दुद्य(९) शग्वङ्धिरेसः सोमपानं मन्यन्ते सोमामको ह्ययं वेद् ।
तदप्येतह चोक्तं | सोमं मन्यते पपिवानिति |
तद्यथेमां एथिवीमुटी णा ज्योतिषा धूमायमानां ay शमये वम् ब्रह्मा भग्बङ्किरोभिर्व्याहृतिभिर्॑न्नस्य॒विरिष्ट' शमयत्यग्नि- रादित्याय म इन्येतेशङ्गिरस णत इदं स्व॑ः समाप्र- वन्ति, वायुरापश्न्द्रमा wad waa एत इदं wa समा- प्याययन्तयेकमेव संस्थं भवतोति ब्राह्मणम् ॥ ८ ।
विचारी ह वै arf: कबन्धस्याधर्वणस्य पुत्रो मेधावी मोमांसकोऽनूचान आस, स ह खेनातिमानेन मानुषं वित्तं नेयाय, तं मातोवाच, त एवैतदव्रमवोचंस्त TARY कुरुपच्ालेष्वङ्गमगधेषु काशिकौशल्येषु शास्रमल्येषु शवसो नरेषु द चेष्वत्रमदन्तीत्यघ aq ततैवातिमाने(र) नानाद्याख्मो व्ल वादनमन्विच्छेति स मा- न्धातुयौँवनाण्वस्य MAMAS रान्न: सोमं प्रस्तमाजगाम, स सदो- ऽनुप्रविश्यर्लििंज् यजमानच्चामन्तयामास, तव्याः प्रा यो नव्यो वहन्ति aa दक्तिणच्यो ara प्रतीच्यो ara उदीच्यस्ताः सवाः एघडनाम- शेयीरित्याचक्तते, तासां ससुद्रमभिपदयमानानां feat नामधेयं समुद्र इत्या चत्तते, एवमिमे सवं वेदा नि्भिंताः सकल्याः a रहस्या; सबृाह्मणाः सोपनिषत्काः सेतिहासाः सान्ाख्याताः
९ वेदान. ae tia a.) n = २ तवनातिमानन नानाद्याश्म दति क, ख, |
२ प्रपाठक, | RR
सपुराणाः ASC: ससंस्काराः सनिरक्ञाः सानुशासनाः सानु- ama: सवाकोवाक्यास्तेषां यन्नमभिपद्यमानानां छते नामेयं यन्न LATTA ॥ < ॥
भूमे तै एतदिच्छिन्नं देवयजनं यदप्राकूप्रवणं यदनुदक्- प्रवणः यत् faa यत्समविषममिदं ह त्वेव tant यत्समं सम्रूलखविद्ग्धं प्रतिष्ठितं प्रागुद्कप्रवणं समं समास्ती्णमिव भवति, यत्र ब्राह्मणस्य ब्राह्मणतां विद्याद् aun ब्रह्मत्व करोतीति वोचे छ्दस्तत्र विन्दामो येनोत्तरमेमहीति । तान् इह पप्रच्छ किं विदान् होता हौत्रं करोति, किं विदानध्वय्युराष्वथेवं करोति, किं विद्ानुद्वातौ दगा करोति, किं विदान् ब्रह्मा ब्रह्मत करोतीति वोचे aera विन्दामो येनोत्तरभेमहीति। ते ब्रूमो वागेव होता होत्रं करोति वाचो हि स्तोमा ख वषट्कारा्ाभि- सम्पद्यन्ते, ते ब्रूमो वागेव होता वाग् ब्रह्म वाक् देव इति। प्राणापानाभ्यामेवाध्वय, Teas करोति, प्राणः प्रणोतानि ह भूतानि प्राणः प्रणीताः प्रणोतास्ते ब्रूमः प्राणापानावेवाध्वयय प्रणापानो ब्रह्म प्राणापानौ देव इति । च्तुषेवोद्राता RTT क ठति waar हीमानि भूतानि पण्यन््धो चकतुरेवोदहाता चत्र ह्म चचुरदेव इति | मनसैव ब्रह्मा ब्रह्मत्वं करोति मनसा हि तिक् च दिश ay च यञ्च किञ्च मनसैव करोति तद् ब्रह्मते gat मन एव ब्रह्मा मनो ब्रह्म मनो देव इति॥ १०॥
तद्यथा हवा ददं यजमानश्च याजयितार श fea qy: एथिवोति, ufaat वाक् ौरिति ब्रूयुस्तदन्यो नानुजानात्येतामेवं नानु- जानाति यदैतेद् ब्रूयादथ नु कथमिति Sasa होतारं त्रूयादा-
RR गोपघनाह्मणपूर्वभागे
गिति वाचं, ब्रह्मेति ब्रह्म, देव इति देवमध्वय्य रित्ये वाध्वय्* ब्रूयात्, प्राणापानाविति प्राणापानौ, ब्रह्मेति ब्रह्म, देव इति देव- सुद्ातिलेवोद्नातारं ब्रूयाञ्चचतुरिति चचत्रं ति ब्रह्म, देव इति देवं apes ब्रह्माणं ब्रूयान्न दति मनो ब्रह्मेति ब्रह्मदेव इति देवम् ॥ ११॥
नाना प्रवचनानि ह वा एतानि भूतानि भवन्ति ये चैवासो- aq याजयन्ति ये च सुरापं ये च त्राह्मणं विच्छित्र सोमयाजिनं तं प्रातः समित्पाणय उपोदेगुरुपायामो भवन्तमिति, किमथंमिति aaa नो भवांस्तां ह्यप्रश्रानष्च्छद्यानेव नो भवान् व्याचक्तो- येति, तथेति तेभ्य एतान् प्रश्नान् TINE, aia ea ददं विद्यमानञ्चाविद्यमानञ्चाभिनिदधाति तद् ब्रह्म तद्यो aa त्रा द्मणोऽधोयानोऽधोल्या चक्षत इति ब्राह्मणम् ॥ १२ ॥
waa देवथजनान्यामा देवयजनं अचा देवयजनमलि- जो देवयजनं भोम देवयजनं तदा waster देवयजनं यदुप- व्याथच्छमानो वाऽनुपव्यायच्छमानो वा शरोरमधिवसत्येष यन्न एष यजत एतं यजन्त एतदेवयजनमयेतत् Wal देवयजनं यदैव कदा- विदादव्यात् खदा लवे वैनं नातोयात्तदेवयजनमथेतदटतिजो देव- यजनं यत्र कचिद् arma विद्यावान् मन्ते ण करोति ae वयजन- मयैतद्धौमं देवयजनं यत्रापस्ति्ठन्ति यत्र खन्दन्ति प्रतदहन्त्यदन्ति तद्देवयजनं यत्समं सम्रूलमविदग्धः प्रतिष्ठितं प्रारद कूप्रबणं समं- समास्तोणमिव भवति यस्य eget हन्तः पर्वतो नदी पन्धावा यरस्ताव्छाब्र॒ tara पुरस्तात्पयविषयेत्रोत्तरतोऽभेः प्य पसोदेरत्रिति ब्राह्मणम् ॥ १२ ॥
२ प्रपाठकः | 22
so अदितिन्ब प्रजाकामौदनमपचत् तत उच्छ्ष्टिमग्रात् सा ma Aaa, तत आदित्या अजायन्त, य एष Alea: TAA आरम्भण- भेवेतत् क्रियते आक्रमणमेव mesa: समिधो भवन्तयेता- ट fax ado ~ at arqar प्रजापतिना afadisers या afsar तनुरश्वत्थे तया समगच्छत एषा BAT aqag छत, यद् waa समिधो अनक्ति A म iJ afaa © aA ताभ्यामेवेनं aarpat समदयति गस्यादधात्यवकूत्या बे ary क्रिथते यत्निर्मांस्यादधात्यवकूत्या एव संवसरो वैं प्रजनन- Aft: प्रजननभेतत् प्रजननं TAIT ऋ चाऽग्नौ समिधमादधाति, Ba Ao fi प्रजननादेवेनन्तत् प्रजनयिता प्रजनयत्यवत्यत्तुवं पुरुषो(\) न हि तदेद यदत्तमभिजायते, यत्रत्तत्रं तदाप्नोति, य एष Mea: पच्यते, योनिरेवैषा क्रियते, wafers आधीयन्ते रेतस्तत् Wad संवत्सरो बै रेतो हितं प्रजायते, ये संवत्सरे प््तेऽग्निमाधनत्त प्रजापतिरेवै- ARTA, हादटशस Waly पुरा Wancaraara fe waa- रस्य प्रतिमा अथो तिरष्वधो दयोरथो पुवद्युराधेयात्, ते वा ्रग्नि- मादधानेनादित्या वा इत उत्तरभेष भेऽमुमि ल्लोक आयं से पथि Tat cag यच्यमाणं प्रतिनुद॒न्त उच्छेषणभाजा वा आदि- त्या यदुच्छिष्ट यदुच्छिषटेन समिधो अनक्ति तेभ्य एव प्रोवाच ~ 0 .
तेभ्य एव प्रोच्य खग ल्लोक यन्ति॥ १५॥ प्रजापतिरयवा देवः स॒ तपस्तद्रैतच्चातुष्याश्य' ब्रह्मौदनं निरमिमत, चतुर्लो क चतुर्हेवं चतुव दं चतुर्हौँतरमिति, चत्वारो वा sa लोकाः पथिव्यन्तरिक्तं aro इति, ward वा इमे Zar अग्निवयुरादित्व खन्द्रमाः, चत्वारो वा TA Set ऋग्वेदो
~ - Hs १ प्रजन यत्यवक्तत्त,न पुरुषः न fe तद्वद् azn Aaa a fa a, ख,। डः
३४ गोपधत्राद्मणपूर्व्वभागे
यलुर्वेदः सामवेदो ब्रह्मवेद इति, wast वा इमे होवा ste माध्वयवमोद्वात्र ब्रह्मत्वमिति।
तदग्येतदटचोक्षम् । चत्वारि खृङास्तरयो' अस्य पादा दे शोषं सपर हस्तासो श्रस्य। तरिधा बहो ठंषभो रोरवीति wee at wat आविवेश इति |
चत्वारि शङ्केति षदा था एत उक्ताः, रयो अस्य पादा इति सव- नान्येव, दे शोषं इति ब्रह्मौदनप्रवग्यावेव, wa हस्तासो रस्येति छन्दां येव, तरिधा बच इति मन्ध: कल्यो ब्राह्मणं, SRT रोरवीत्येष ह वै हषभ एष तद्रोरवीति यान्न षु शस्त्राणि शंसत्यग्भियंजभिः सामभिर्बह्मभिरिति, महोदेवो मर्या आविवेशेतयेष ह वे महान् देवो यद्यन्न एषु wet विवेश । यो freee प्रवत इति प्राणानाड सप्त विद्यात्वरावत इत्यपानानाह । शिरो ase यो विद्या- दियत यज्ञस्य शिरो यमन्बवान् ब्रह्मौदनो यो ह वा एतममन्ववन्तं ब्रह्लौदनसुपेयादपशिरसा ह वा अस्य यन्नसुपेतो भवति तस्मा न्वन्तमेव ब्रद्मौटनसुपेयात्रामन्तवन्तमिति ब्राह्मणम् ॥ १६॥
किसुपयन्न waa भवतीत्यादित्यं हि तमो जग्राह, तद- तिरपनुनोद तदबिरन्वपश्यत् |
agaaediay |. स्तुताद्यमविर्दिंवमुच्निनाय दिवित्वाऽजि- रधारयत् सु््यौमासाय HAT इति । ।
तं होवाच वरं छणोष्वेति, स इःवाच द्तिणोया मे प्रजा स्यादिति, तस्मादाचेयाय waaefau यज्ञे दयन्त दति ब्राह्मणम् ॥ १७ ॥ `
प्रलापतिर्वेदानुवाच श्रम्नोनादधोयेति, तान्वागभ्युवा चाश्लो.
२ प्रपाठकः | २१५
वै सम्भाराणाभिति, agree करूरासलिलाकरस उदानिन्युस्ता- न् वागभ्युवाचाश्वः शम्ये तेति, तथेति तख्ग्बेद एत्योवाचाष्मण्वं शभेयमिति तस्मा अरविखपाय wend wea, स एतां प्राचीं fea We स होवाचाशान्तो न्बयमश् इति । तं यजुवंद रएल्योवाचाह- ण्ठ शमेयमिति तस्मा sfagara मद्वयं wes, सा एतां प्रतीचीन्दिशं भेजे स होवाचाशान्तो wana इति a साम- वेद् एत्योवाचाहमश्व शमेयमिति, केन नु त्वं शमयिष्यसोति, रथ- न्तरं नाम मे सामाघोरचाक्रुरञ्च तेनाश्वमभिष्ट यते तस्मरा- अथ fauna तदेव महद्वथं Wes, स॒ एतासुदी चोग्दि गन्ध जे, स होवाचायान्तो न्वयमश्व इति । तान्वागभ्युवाच शंयुमाथवंणं weal, ते शंयुमाधरव॑णमासोनं प्राप्यो चुननमस्ते TE TA शम्येतेति। तथेति स खलु कब स्याधवं णस्य पुत्रमामन्वयामास विचारिज्निति, भगो इति erat प्रतितं प्रतिश्श्रावाश्डं शम्ये तेति, तथेति स खल् area चकाराथवंणोभिखाक्गिरसोभिखातनेम- ढनामभिर्वास्तोष्यत्येरिति मयति तस्य ह स्रातस्या्वस्याभ्युचितस्य Wat रोमशमरेभ्योऽद्गरा अशोधन्त सोऽ्स्तुषटो नमस्कारं चकार नमः WATT यो मा यन्नमचोक्तपदिति, भविष्यन्ति इ वा अतोऽन्ये ब्राह्मणा लघुसग्भारतमास्त ्रादित्यस्य पद श्राधा- स्यन््यनदुहो वल्सस्याजस्य खवणस्य ब्रह्मचारिणो वा एतदा श्रादि- त्यस्य पदं यद मिम्तयैव पद आहितं भविष्यतीति सोऽग्नौ प्रणीय मानेऽश्वेऽन्वारग्ध ब्रह्मा यजमानं वाचयति यदक्रन्दः प्रथमं जायमान दति पच्च, तं ब्राह्मणा उपवदन्ति तदुब्रह्मोपाकुरुते एष ह वै विदा- सपव विद् ब्रह्मा यङ्ग गवद्धिरोविदिति ब्राह्मणम् ॥ १८ ॥
३६ TATU ATA
देवाञ्च हवा असुरास्ास्पदैन्त ते देवा द्रन्द्रमन्रवन्निमन्नस्तावययन्न गोपाय, यावदसुरेः संयतामहा इति, स वरै नस्तेन रूपेण गोपाय येन नो रूपेण भूयिष्ट areata येन शच्यसि गोप मिति, स ऋग्वेदो भूत्वा युरस्तात्परोत्योपातिष्ठन्तं देवा अनुतवन्यत्तदूपं कुरुष्व नैतेन नो रूपेण भूयिष्ठ छादथसि ada शच्यसि गोपुमिति, स aqaey भूत्वा पशात्रोत्योपातिष्ठत्तं देवा अव्रुवब्रन्यततदूपं कुरुष्व नैतेन नो रूपेण भरयिषट छादयसि नैतेन शच्यसि गोपुमिति, स सामवेदो yar उत्तरतः परोत्योपातिष्ठत् तं देवा अन्रुब्रन्यदेव तद्रूपं कुरुष्व नैतेन नो रूपेण भूयिष्ट छादयसि नैतेन गच्छसि गो्मिति, aoe sulat wader war दक्िणएतः परोत्पोपाति्ठत्तं देवा अद्धवन्नेतत्तदरूपं कुरुष्वतेन नो रूपेण भूयिष्ट चछादयस्येेन wafa गोपुमिति, त्यदिन्द्र saat ब्रह्मवेदो भूलता दक्षिणतः परोत्योपातिषठत्तद MITTS यणो ब्रह्मत्वं तदा रएुतदयर्वणो रूपं यदुष्णोषो ब्रह्मा, तं chau विश्वेदेवा उपासीरं स्तं achat विश्वेदेवा उपासी रस्तत्सदस्योऽभ वत्तत्सदस्यस्य सदस्यत्वं बले वा एतद् बलमुपजायते यत्सदस्य आमयतो वै व्रजस्य बहल तर व्रजं विन्वन्ति,(*) घोरा वा एषा दिग्दक्षिणा शान्ता इतरास्तद्यानि = तानि बुह्याऽनुमन्तयते मनसैव तानि सदस्यो जनदिघेतां व्याहृतिं aq चेत्याताने जनयति नजित्यातमानमपिखे दधाति, a Zar च्र्रुवन्वरं छणोष्वति वणार इति, स॒ वरमहणोतास्याभेव मां होचायामिनद्रभूतं प॒नन्तस्त॒वन्तः शंसन्तः तिष्ठे युरिति तं तस्दामेव
१ विद्न्तोति घ,1
२ प्रपाठकः | ३७
होरायामिन्द्रभूतं एनन्त स्तवन्त: TAME ETT स्य- भवत्तदाद्णाच्छसिनो दाद राच्छ fea Goat VAT यद् बद्ध च्छ सीया, दि तोयं वर वणःष्वे ति aura इति स वरम्वसीतास्या- भेव मां wat वायुभूतं एनन्तस्त॒दन्तः ॐ रन्तस्ति्ठ युरिति तं तस्यामेव होत्रायां वायुभूतं पुनन्त स्तुवन्तः श सन्तोऽतिषठ स्त यत्त स्यामेव Sarat वायुभूतं पुनन्तस्तवन्तः श सन्तस्तिषठ स्तत् पोताऽ भवन्त् पेतुः Ned सैषा वायव्या हा यत् wfaar, ठतीयं वरं वरोष्वेति awe इति स वरमतणीतास्यामेव मां err मग्निभूतसमिन्धानाः युनन्तस्तुवन्तः शंसन्तस्तषठयुरिति तन्तस्या- मेव होत्रायामग्निभूतमिन्धानाः प॒नन्तस्तुवन्तः शसन्तोऽतिष्टंस्त' यत्तस्याभैव होतायामग्निभूतमिन्धानाः yaaa: शंसन्त- स्तिष्टस्तदाग्नोप्रोऽभवत्तदाग्नीप्रस्याग्नीप्रल' सैषाग्नेयी होडा यदाग्नोप्रीयेति बुाद्मणम् ॥ १९ ॥
ब्राह्मणो दवा दइममग्नि' वैग्वानर बभार। सोऽयमग्नवि- श्वानरो ब्राह्मन स्वियमाण(१) इमां ल्लोकान् जनयतेऽथायमोत्तते- ऽभ्निर्जातवेदा qraufedtat इ वा अयमिद मगिनरविश्बानरो चलति हन्ताहं यद्मयि तेज ` इन्द्रियं वी्वयन्तदर्शयाम्युत वै मा fafaarfefa, a आतानमाप्याययेत्तं पयोधोक्तमिमं बुाह्यणं SH ATS SMA AS ASA AA AAA ATT छतमधोक्तमिमं ATMA SAAT MAAS, स ठतीयमासानमाप्याययेत्तदिदं faa विक्रतमव्रायमधोक्तमिमं anew ea यित्वाऽऽमन्यजुहोत्, स
चतुर्घमामानमाप्याययेत्तेन बुाह्मणस्य जायां fama
१ भधरियप्नाण्द्तिक,घ,
िपयत्रा © _ अ aa ग 'पयत्राद्मणपव्वभाम
तामस प्रायच्छत् स आवमा अ्रपित्वमभवत्तत इममग्नि' वैश्वानरं Waa ह्मणोऽग्निं जातवेदसमधत्त, सोऽवमबृबोत् अग्ने जातवेदो अभिनिधेहि Satie तस्य Fa नामाधत्ताघोरं चक्रुर, सोऽग्बोऽ- भवत्तस्मादश्वो वहेत रथं न भवति(\) wea सादिन, स देवानाग- च्छव देवेभ्योऽन्वातिष्ठत् तस्मादेव Wage बुह्यणे प्रायच्छत्त- मेतयच्वऽशमयत् ॥ २० ॥
afia त्वाहर्ेश्वानरं सदनान् प्रदहन्वगाः। स नो देवत्रा- fagfe मारिषामा वयन्तवेति |
तमेताभिः पञ्चभि्ग्भिरुपाकुरते यदक्रन्दः प्रथमं जाय- मान इति ।
सोऽशाम्यत्तस्माद्ष्वः पशूनां जिघत्सुरतमो भवति वैशखानरो Bs तस्मादग्निः पदमण्व' amt ददाति awa हि प्रत्तन्तस्य रसमपोडयत् स रसोऽभवद्रसो हवा एष तं वा एतं रसं सन्तं रथ इत्याचत्तते, परोचेण परोक्तप्रिया इव fe देवा भवन्ति प्रत्यत्त- दिषः। सदेवानागच्छत् स देवेभ्योऽन्वाति्ठत्तस्माडेवा अविभयुस्तं ama प्रायच्छ त्तमेतयर्चाऽऽज्याहत्याऽम्यजुदादिन्दरस्यौजो मरुता- मनो कमिति |
रथमभिडइत्वा तमेतयच्चौऽतिष्ठद् वनते बोदुङ्गो fe भूया इति ।
तस्मादाग्न्याधेयिकं रथं ब्रह्मे ददाति, ब्रह्मणे हि we तस्य तक्षाणस्तनुच्ेष्ठां faut निरमिमत । तां पञ्चख- पश्य चि यलुषि सानि शान्तेऽथ घोरे |
१ तस्माद्र ssa रयिन भवति इति क, |
२ प्रपाठकः | ३९
तासां चे ब्रह्मणे प्रायच्छदाचं च ज्योतिख, ana धेनुज्या- fafece तस्मादाग्धाधेयिकां चातष्ाश्या धेल ब्रह्मणे ददाति, amt fe प्रत्ता पशुषु शाम्यमानेषु चचुद्ापयन्ति चक्षुरेव तदामनि धत्ते यदे चशुस्तदिरण्यं तस्मादाम्न्याधेयिकं हिरण्यः ब्रह्मे ददाति, ब्रह्मणे हि प्रत्तं तस्यात्ब्रधत्त तेन प्राजुलयद् यत्राधत्त तदाग्लाऽभवत्तदाम्ला भूत्वा सा समुद्र प्राविशता समुद्रमदहनत्तस्मात्समुद्रो दुर्गिंरपि वेभ्वानरेण हि दग्धः सा थिवीसुद तसा एथिवों व्यद हता देवानागच्छत्ता देवा- नद्िडत्ते रेवा ब्रह्माणसुपाधावन् स नेवागायवानृत्यत् सैषाग्लैषा कारुविदा नाम तं वा एतमाग्लाहतं सन्तमाग्लाग्ध इत्याचकच्तते, परोचेण परोत्तप्रिया इव हि Gar भवन्ति प्रत्यक्तदिषः। य एष ब्राह्मण्णो गायनो वा Adal वा भवति तमाग्लाग्टध इत्याचक्तते, तस्माद् ब्राह्मणे नैव गायेव्रा्रयेन्माग्लाग्यधः स्यात्तस्माद् aT पूवं हविरपरं प्राजापत्यं प्राजापत्यात् ब्राह्मणमेवोत्तममिति ATH शम् ॥ २१ ॥
अधवाणख ह वा आङ्गिरस गुचक्तषी तद् ब्रह्माभिव्य- पथ्यंस्तदजानन्वयं वा इद् aa TRACE दूति । ते देवा ATH हवियं चषान्तपनेऽग्नावजुहवरेतदै ब्राद्मय' इवि वान्तपनेऽग्नौ इयति, एष ह वै सान्तपनोऽग्नियं द् ब्राह्मणस्तस्यो्व्जयोत्नं¶ देवा अभजल्त सुमनस एव aut पितरः दया aN लोकं ब्राह्मणा- स्तेन सुन्वन्त्यषयेऽन्ततः faa: केवल wT वाद्या उभयेन सुन्वन्ति, यदै यज्ञ ATH हविर निरूप्येतानरजवः प्राजापत्य- हविषो मनुष्या जायेरत्रसो यांललोकान् णिति पिता हेष ATE
© A Bo गोपथन्राह्मणपृव्बेभागे
वनीयस्य wears दक्तिणागर्योऽग्निहोत्रं जुहोतीति, ठेवा प्रिये धामनि मदन्ति तेषाभेषरोऽभ्निः areal vase वाचि ठक्षायामभ्निस्त॒प्यति, प्राणे SH वायुस्तप्यति, चक्षुषी ठप आदित्यस्त॒प्यति, मनसि aa चन्द्रमास्तप्यति, TS ठपे दिशथा- MEM Gala, खेषु टभेष्वापस्त्यन्ति, लोमेषु ठभेष्वोषधि- वनस्पतयस्त॒ष्यन्ति, शरोर ठम एथिवो ढम्यसेवमेषोऽग्निः सान्त- पनः Seq: सर्वस्तां स्तपंयती ति ब्राह्मणम् ॥ २२ ॥
सान्तपना इदं हविरित्येष ह वै सान्तपनोऽगिनर्य॑द् ब्राह्यणा यस्य गभोधानपुंसवनसोमन्तोत्रयनजातकमं नामकरणनिष्ठमणाच- प्राणनगोदानचूडाकरणे कता- नि भवन्ति, स सान्तपनोऽय योऽयमनम्निकः स कुमे लोष्टः, तयथा qa लोष्टः प्रततिप्ो नैव शोचार्थाय कल्पति नैव wei निर्व्यत्येव- fara ब्राह्मणाऽनग्निकस्तस्य ब्राद्मणस्यानग्निकस्य नैव दैवं ary faa नचास्य खाध्यायाशिषो न यन्न आशिषः eager भवन्ति |
तदप्येतचोक्तम् | अग्नि दूतं alas होतार विश्ववेदसं । अस्य यन्नस्य सुक्रतुमिति बुद्मणम् ॥ २२ ॥
अथ ह प्रजापतिः समेन यच्छमाणो Ferqara, Fat asta, was, KYRA, कं बुद्या णमिति । aay. ऋम्बिदभेव होतारं sits, यजुचि॑ दमध्वथ्, सामविदसुहातार- मथवौङ्गिरोविदं ब्रह्माणं, तथा हास्य यन्नशतुर्पं लोकेषु चतुर्षु देवेष ay टेषु चतर्षु हावाषु चतुष्पाद् यज्ञः प्रतिष्ठति, प्रतितिष्ठति प्रजया पशभियं एवं वेद्, तस्मादटग्बिदभेव होतारः ठणीष्व, स fe Sta पेदाग्निवि दयता, एथिवी वा कऋदामायतनमग्निदवता गायकं
२ प्रपाठकः | ४१
छन्दः भूरिति शक्र तस्मात्तमेव होतार हणेष्वेत्येतस्य लोकस्य जितव एतस्य लोकस्य विजितय एतस्य लोकस्य afer एतस्य लोकस्यावरुब्थ एतस्य AHA TEI एतस्य लोकस्य सयृहय- एतस्य लोकस्यादात्तय एतस्य लोकस्य व्याप्य एतस्य -लोकस्यः पाप्य एतस्य लोकस्य समासये, अथ चेतैवंविद् होतारं aaa, परस्ता देवैषां यन्नो रिच्यते। यज्ुविंदभेवाध्वयैः stra स द्याध्वश्यवं वेद, वायुर्वा अध्व्रन्तरितं वै यज्लुषामायतनं वायुदेवता Aw छन्दो भुव इति शुक्र carnal ठणोष्वेल्ेतस्य लोकस्येत्ये- वाथ Vader हणे, पश्ादेवैषां यन्नो frat: सामविदभेवोद्रातार aurea स द्योदात्र वैदादित्यो वा उद्गाता ava सान्रामायतनमादित्यो देवता जागतं छन्दः खरिति शक्र तस्मात्तमेव) द्गातार ह णोषेलयेतस्य लोकस्येत्येवाय चेरैवंविदमु- दातारं हणुते, उत्तर एवैषां यन्नो रिच्यते । अथरवाङ्गिरोविदभेव ब्रह्माणं sate स हि ब्रह्मत्वं वेद् चन्द्रमा पे ब्रह्मा आपो वै wale रसामाथतनं चन्द्रमा देवता वैव्यत्चोणिक्षाकुभे छन्दसो ्रोमितयथ- वशां शक्र जनदित्यङ्किरसां, तस्मात्तमेव ब्रह्माणं वणोष्वेत्येतस्य are जितथ एतस्य लोकस्य विजितय एतस्य लोकस्य सच््ितय- एतद्य लोकस्यावरुदय एतस्य लोकस्य व्यय एतस्य लोकस्य समृदय- एतस्य लेःकस्यःदात्तय एतस्य लोकस्य व्याप्य एतस्य लोकस्य पथ्य एतस्य लोकस्य Wada चेत्रैवंविदं ब्रह्माणं awa, दक्षिणत एवैषां यन्नो रिच्यते दस्िणत एवेषां यज्ञो रिते ॥ २४ ॥ दू Wands गोपघः7 ह्य णपूव्वे भा
feata: प्रप,ठकः BAM: | च
© ~ 82 गोपधतरा द्म णपुव्वभागे
अथ SANA: प्रपाठकः |
at दक्षिणाप्रवणा भूमिर्ह्िणएत art वन्ति तस्मा द्न्रा- स्तद्वभेरुचरततरमिव भवति ae खग्वङ्किरसो विष्ठास्तद्यथा(*) ्राप- दूमांललोकानभिवहन्तयेवभेव अग्वङ्किरसः सर्वान् सेवानभिवहन्तेव- Adar areata: wag वेदानभिवदन्तयोरमिति ear: fafa यजु- arnt fafa सान्नामोशमिति सर्वस्याहाभिवादस्तं ह खतदुत्तरं यत्ने facia: कुर्वन्ति देवा बुद्याण भ्रागच्छत भ्रागच्छतेत्येते वै देवा aunt यद्ग्बङ्गिरसस्तानेवैतद् ग्टणानांस्तान् casi इयन्तो(९) मन्यन्ते नान्धो शग्बह्गिरोविद् ठतो यन्नमागच्छछन् awe (९) तेजसा तेज ्ाप्नोतय्जैयोज' यशसा यथो नान्यो च्ग्व- ङ्किरोषिदहतो यन्नमागच्छेत्रन्नं परिमुष्णीयादिति, त्यथापूर्व वक्ोऽधोत्य गां धयेदेवं ब्रह्मा खग्बद्भिरोविददती यन्नमागच्छेन्े दन्नं परिमुष्णोयादिति, तद्यथा गौर्वाऽश्बो वाऽश्वतरो वैकपात् हिपात् चरिपादिति स्यात्, किमभिवहेत् किमभ्यग्रयादिति, तस्माग्बिदभेव होतारं sits, यलुविं दमध्वथ', सामविदसुद्रातारमथरवद्िरो- fag ब्रह्माणं, तथा हस्य यन्न तुषं लोकेषु चतुरं देवेषु चतुरं वेदेष चतखषु Vary चतुष्यायन्नः प्रतिष्ठति, प्रतितिष्ठति प्रजया पशभिर्यं वं वेद यसैवख्त्िजामालििज्यं वेद यख as यजनोयं वेदेति ब्राह्मणम् ॥ ९ ॥
१ भिष्टास्तद् यथेति घ, |
ॐ ॐ. . लान FAS ग्टशानस्तान् TUT ङयनद्ति क, | २ धन्नमागश्डघ्ान्यष्यति क, |
३ प्रपाठकः | 82
प्रजापतियंन्नमतनुत, स ऋचैव CHA, यलुषाष्वय्थवं, VARTA Ua Wa, तं वा एतं महावादयं कुरूते, यद चैव हो वमक्रोद्यजुषाध्वर्यवं सामो हावमधवीङ्किरोभिन्रद्मतव, सवा एष तरिभिवदेयंन्नस्यान्धतरः पत्तः ahead मनसैव ब्रह्मा यन्नस्यान्धतरं TS संस्करोत्ययसु वे यः पवते स यन्नस्तस्य AAT वाक् च वर्तनिर्मनसा चैव हि वाचा Wan वहत्यत एव मन इयमेव वाक् स वददत्ास्ति वि्यादश मेऽस्य यन्नस्यान्तर गादिति, तद्धैक पात् पुरुषो यत्रेकचक्रो वा रघो Tad AT न्येत्येवभेवास्य यन्नो wa न्येति, यज्ञस्य भ्ेषमनुयजमानो Buy न्येति, यजमानस्य wang fast au नियन्ति, ऋत्विजां Suaqefau ay नि- यन्ति, efsurat स्ेषमनुयजमानः पुव्पश्भिर्भरषं न्येति, yaa Bangura: स्वगेण लोकेन सेषं न्येति, स्वर्गस्य , लोकस्य Benq तस्यास्य योगच्ेमो aa न्येति, afar यजन्त इति बुद्ध णम् ॥ २ ॥
तदु इ समह श्वेतकेतुरारुणे म: बुद्धां दृटा भाषमाणमरै' भेऽस्य यन्नस्यान्तरगादिति, Ta ह्या Wa वहिःपवमाने वाचो- यम्यमुपां्वन्त्यौमाभ्यामथ ये उद् चुस्ते्वय यानि च स्तोत्राणि च शस्त्राण्यावषटकारात्तेषु स यदक्लो म्ेषन्नियच्छेदीं भूर्जनदिति ava जुडयात्, ' यदि\ यट ॐ भुवो जनदिति दक्तिणाग्नौ जुह्यात्, यदि सामत भर सखर्जनदित्याहवनीये जुह- यात्, यद्यनाज्नाता ब्रह्मता अरौ भूर्भुवः सर्जनदोमित्वाहवनोय- एव FEMA, तदाकोवाक्यस्यचचां यजुषां सा्नामधवाङ्किरसा- wera देदानां रसेन awe विरिष्टं सन्यते, तद्यथा aa.
िपथत्राह्यणएपव्वं © ४४ Ti Taq ATA
Thaw, तद्यथा उभयपाल्युरुषो यनरुभयचक्रो aT रघो वत्त मानोऽस्मेषं न्ये येवभेवास्य यज्नोऽश्रषं न्येति, award षमनु- यजमानोऽभ्चे षं न्येति, THAT STATA तिजो ऽर षं नियन्ति, ऋत्विजामस्रेषमनुदस्तिणा sag नियन्ति, दक्तिणानामभ्ेष- मनुयजमानः पुचपशभिरभ्चे षं न्येति, qaqa षमनु- यजमानः Sia लोकेनाभ्षं न्येति, स्वर्गस्य swans षमनु तस्यास्य येःगक्तेमोऽभ्षं न्येति, यस्ित्रचं यजन्त दति ब्राह्मणम् ॥ २ ॥
तद्यदौ दुम्बथा न्न आसिष्ट, frame मे प्रास्तावोग् उदके आसोत् मे सुब द्मण्यामाद्वासो दिलयद्वातेः दक्षिणा नीयन्ते, ग्रहान् भेऽगहीत् प्राचारी ्ऽशुखुवन् भे समनसस्कार्षीदयारी न्धेऽणांसो- ASIA इत्यध्वयधवे होढषदन whee, अयारूे भेऽशांसो म्मेऽवषट कार्घीन् इति हाच देवयजनं भेऽचोकपद् ब्रह्मा साद मेऽसी पद् AMAA पुरस्ताद्दोमसंखितदहोमा शऽहोषो- दयात्नोन्मेऽशांसोन्मेऽवषट् कार्षोन् म इति(\) ama भूयिष्ठेन मा ब्रह्मणाकार्ौ arte भूयिष्ठं रह्म यजञगवक्किरसः, येऽङ्किरसो येऽद्ि- रसः सरसः, AAU येऽधर्वाणस्तद्रेषजं, यद्धेषजं तदख्त, यदत तद् ब्रह्य, सवा रष पवेपाखविजामद्भागस्यादमितरेषामरै' ब्रह्मण इति ब्राह्मणम् ॥ ४ ॥
देवाश्च ह वा असुराश्च HEA समयतन्त, ततरैतास्तिस्तो हो- चका fore प्रतिपेदिरे, तासाभमिन्द्र उच्छानि सामानि ललोप, तानि
१ वषटकारिषौनम इतीति ख,ग, ॥
२ प्रपाठः। ४१
तरे प्रायच्छदाज्यं ह प होतुर्बभूव, wea पोतु्ेष्वदेवं ह वे होतु- भूव, निष्केवल्यं नेष्टरमरुत्वतीयं ह वै Wasa, आग्निमारुत- माग्नोधस्य, THTS तदभ्यस्ततरमिव शस्यते, यदाग्निमारुतं यस्मा- देते संशंसुका इव भवन्ति) यदाता पोता aera मुमोह वसोत ag बङ्यसाभिवास तासामदचै प्रतिलुलौप प्रथमां शच्च प्र- धमपद्चेतदच्िणाखचैतत्यरिशिषेदे दिति बुद्मणम् ॥ ५॥
उदहालको ह वा आरुशिर्दोचखान् छतो धावयाञ्चकार, तस्य ह निष्क उपाहितो बभूव, उपवादाद् विभ्यतोयोमा ब्राह्मणोऽनूचान- उ प्रवदिष्यति तस्मा एतं प्रदास्यामोति, तच्ोदोच्यान् बुद्मणान् भयं बिभेद उदालको इ वा अयमायाति, कोरूपाच्चालो ब्रह्मा ब्रह्मपुचः स ऊहं ठतो न प्यदधोत Aaa वोरेण प्रति संयतामहा इति, तं यत एव waa ew तत एवमनुप्रतिपेदिरे, तं ह aera शौन- कम्ूचः, Gat त्वं वै नो ब्रहिष्टाऽसोति aaa बोरेण प्रिसयतामदहा इति, तं यत एव प्रपत्रं दध्रे तत एवमनुप्र- तिपेदिरे, तं ह खेदायना इत्यामन्रयामास, स हो गोतमश्य य॒त्रेतीतिहास्म। wand, प्रतिखुतं प्रतिशुग्राव, सवै गोतमस्य Ya Ay ठतोऽधावोत् ॥ ६ ॥
यस्तद्शंएणंमास गोरूप विद्यात् कस्मादिमा; प्रजाः शिरस्तः प्रथमं लोमशा जायन्ते, वस्माद.समपरमिव wz यृख्युपकच्चाख्यन्यानि लोमानि जायन्ते, यस्तदृशं यमास- aed fara कस्मदिमाः प्रजाः शिरस्तः प्रथमं पलिता- भवन्ति, कस्मादन्ततः सर्वा एव पलिता भवन्ति, यस्तदशंपूगमास-
श शशका दृव भवन्तीति क, ॥
४६ TATE TI भागे
योरूप विद्यात् कस्मादिमाः प्रजा अदन्तिका जायन्ते, कस्मादा- सामपरभिव saa, यस्तदशंपृशंमासयोरूपं विद्यात् कस्मा- दासां ससवर्षा्टवषौणां प्रभिद्यन्ते, कस्मादासां पुनरेव जा- यन्ते, कस्मादन्ततः सर्वं एव प्रभिद्यन्ते, यस्तद् शं पूण मासयो- रूपं विद्यात् HAUL दन्ताः TF जायन्ते, पर उत्तरे, यस्त हं- पूणमासयो रूपं विद्यात् wage दन्ताः Tila इसीयांसः प्रथोयांसो वर्षोधांस त्तरे, यस्तह शंपूणंमासथोरूपं fra क- स्मादिमो दं Sead, कस्मात्स दव जम्भे, (१) यस्तदशंपू्णं- मासयोरूपं विद्यात् कस्मादिभे ओोतरेऽन्ततः समे इव दी, यस्त दर्भप मासयोरूपं विद्यात् कस्मात् Tae: VITA STA: चिवः, यस्तदशेपणंमासयोरूपं विद्यात् कस्म्ादासां सन्ततमिव शरोर भवति, कस्मादासामस्थीनि दृढृतराणोव भवन्ति, यस्त दर्श- पणंमासवोरूपं विद्यात कस्मादासां waa वथसि रेतः faa’ न सम्भवति, कस्मादासां मध्यमे वयसि ta: faa’ सम्भवति, क- स्मादासामुत्तमे वयसि रेतः सिक्त न सम्भवति, यस्त दशप शेमास- योरूपं विद्यात् कस्मादिदं शिश्रसुच्थ एति नोचीपद्यते aera कद्पानम् ॥ ७ ॥ ।
अरघ यः पुरस्तादष्टावाज्यभागान् विद्यात् मध्यतः पञ्च हवि- भागाः, षट् प्राजापत्याः उपरिष्टादष्टावाज्यभागान् विद्यात् श्रध यो गायत्रीं इरिणं ज्योतिष्यक्तां wad dasa eat’ लोकमभि- वहन्तीं विद्यात् श्रथ य: पङज्ि पञ्चपदां सपशार waa eas
९ समद्मेजम CFG, |i
२ प्रपाठकः | 89
सानं खगं' लोकमभिवदन्तौं विद्यात् अर्मे ह निष्क' प्रयदकवरवाचा- नूचानो ह वै सेदायना स इवं" वै वणंषिदे ददामीति तदुपयम्य निखक्राम, ततरापत्राज यत्रेतरो बभूव, तं इ पप्रच्छ किमेष गोतमस्य पु इत्येष ब्रह्मा ब्रह्मपुच्त इति होवाच, यदेनं क्िदुपवदेतोत मोमांसेत ह वा मू्ौ वा रस्य विपतित्, प्राणा वैनं ज्युरिति, ते faa एव चिक्रन्देयुविं प्रापत्राज यत्रेतरो WTS प्रातः समित्पाणय- उपोदेयुरुपायामो भवन्तमिति, किमर्थमिति यानेव नो भरवांस्तां ह्य प्रश्रानष्च्छव्यानेव नो भवान् व्याचक्षीयेति, aaa तेभ्य एतान् प्रश्रान् व्याचष्टे ॥ ८॥
यत्युरस्तात् वेदेः प्रथमं बहंस्तृणाति तस्मादिमाः प्रजाः शिरस्तः प्रथमं लोमशा जायन्ते, यदपरभिव प्रस्तरमनुस्तणाति तस्मा- दासामपरमिव अमशरर्य॒पकच्चार्छन्यानि लोमानि जायन्ते, यत् unafes: प्रस्तरमनुप्रहरति तस्मादिमाः प्रजाः शिरस्तः प्र थमं पलिता भवन्ति, यदन्ततः सर्वभेवानुप्रहरति तस्मादन्ततः सर्वा एव पलिता भवन्ति, यत्पृयाजा श्रुरोऽनुवाक्यावन्तो भवन्ति तस्छम(दिमाः प्रजा अद् न्तिका जायन्ते, यदर्यँषि पुरोऽनुवाक्यावन्ति भवन्ति तस्मादासामपरमिव जायन्ते, यदनुयाजा अपुरोऽनुवाश्चा- वन्तो भवन्ति तस्मादासां सप्तवषौषटवर्षाणं प्रभि यन्ते, यत्पब्री- Bast: पुरोऽनुवाक्यावन्तो भवन्ति तस्मादासां पुनरेव जायन्ते, यस्मि श्यजुरषुरोऽनुवाक्यावदवति तस्माद सतः सवं एव॒ प्रभि- यन्ते, arrays Pagar यजति werent दन्ताः पव जायन्ते परउ तरे, TEMAS यजुषा यजति तच्माद्धरे दन्ता- णः प्तः इ सोयांसः mater वर्ीयांस उत्तरे, यदाघारौ दीर्ष-
gc गोपथवराह्मणपृव्वेभागे
तरौ प्राच्चावाघारयति तस्मादिमो TET दोधेतरौ, यत् संयाज्ये Moat तस्मात् समे इव जम्भे, यच्चतुयं प्रयाजे समा नयति तस्मा- दिमे चोर अन्ततः समे इव दीणे, sod जपित्वाऽभिदिडकणोति तस्मात् पुमांसः श्मश्ुवन्तोऽग्मग्रुव स्तियः, यत् साभिधेनोः सतन्त्- ale तस्मादासां सन्ततमिव शरोर भवति, यत् सामिधेन्यः काष्ट- हविषो भवन्ति तस्मादासामस्थोनि दृद्तराणोव भवन्ति, यत् प्रयाजा अआआज्यहविषो भवन्ति तस्मादासां प्रथमे वयसि रेतः सिक्तं न सम्भवति, यन्मध्ये हविषां दध्ना च पुरोडाशेन च प्रचरन्ति तस्मादासां मध्यमे वयसि: रेतः सिक्तः सम्परवति, यदनुयाजा आज्यहविषो भवन्ति तस्मराटासामुत्तभे वयसि रेतः सिक्तं न सश्मवति, यदुत्तमेऽनुयाजे सक्तदपानिति तस्मादिदं शिश्रसु्चश एति, नोचोपद्यते, यत्रापानेत् WHEAT स्याद्य, इरपानेत् TH aa स्यात्तस्मात् सक्लदपानिति नेत् WHA स्यात् Waa वेति ॥ < ॥
अध ये पुरस्तादष्टावाज्यभागाः पञ्च प्रयाजा हावाघारौ दावाज्यभागावाग्नेया आज्यभागानां प्रधमः सोम्यो दितीयो हविभीगानां हविद्यंव सौम्यमाग्नेयः पुरोडाशोऽग्निषोमीय उपां- शुयाजोऽग्नीषोमोयः पुरोडाशोऽग्निः खिष्टक्लदिवेते मध्यतः पच्च हविर्भागाः अधये षट् प्राजापत्या इडा च प्राशित्रच्च यच्चाम्नी- भ्रायावद्यति, ब्रह्मभागो यजमानभागोऽन्वाहाय एव षष्ठोऽघ य उपरिष्टादष्टावाज्यभागास््रथोऽनुयाजाञ्चत्ारः पनी संयाजाः सभिण्यजुरष्टममघ या गायत्रो हरिणो ज्योतिष्यक्ता स्वय न्े- यजमानं aa लोकमभिवदति, बेदिरेव सा, तस्य ये year
३ प्रपाठकः | ge
दष्टावाज्यभागाः स efaa: पक्तोऽय ये उपरिष्टादष्टावाज्यभागाः स उत्तरः wa, हवीश्यासा, गारं पत्यो जघनमाहवनोयः शिरः, सोवर्णराजतौ पत्नौ, afer पुरस्तात् wat न पश्यन्ति तस्मादज्योतिष्क उत्तरो भवति । श्रथ या पङ्क्तिः पञ्चपदा सस- दशाक्षरा wad edad सखर्गः लोकमभिवदति याज्येव सा, तस्या ओ आआवयेति चतुरत्तरम्, we खोषडिति चतुरक्षरं, यजेति erat, येयजामह इति पञ्चाक्षर, हयत्तरो वै वषट्कारः, Sar पङ्क्तिः पञ्चपदा सपदश्रा्रा स्वेर्यनन यजमानं सर्ग' लोक- मभिवति, Tas स्याद्यत्र वै नमभिवहेयुरोव विदमेव तच ब्रह्माणं ठ णोयात्रानेवविदमिति ब्राह्मणम् ॥ १०।
अथ ह प्राचीनयोग्य(९) आ्आजगामाग्निहोतरं भवन्तं पच्छ द्रोतम दति, च्छ प्राचोनयोग्येति। किन्देवत्यं ते गवोडायां, किन्देवत्य- सुप्तायां, किन्देत्यसुपदष्टायां, faa वत्ससुत्रोयमानं, किन्देवत्यः aaqaid, faa दुद्यमानं, किन्देवत्य दुग्धं, किन्देवत्य' uma, किन्देवत्य' छियमारं, किन्देवत्यमधियोय- माणं, किन्देवत्यमधिधितं, किन्देवत्य मम्यवज्ा चमनं, किन्देवत्य- मभ्यवजालितं, किन्देवत्य समुदन्तं, किन्देवत्यं विष्यत्र, किन्दे- वत्यमद्धिः varia, किन्देवत्यसुदा स्यमानं, किन्देवत्यसुदासित, भिन्द वत्यसुन्नीयमानं, किन्दे वत्यसु्रीतं, किन्दे वत्य ` प्रकरम्यमाणं, fanaa 'द्िथमा रं, किन्देवत्यसुपसाद्यमानं, किन्देवत्यसुप-
९ अथ प्राचोनयोम्य दति घ, |
५० गोपथत्राह्मणपूर्वभागे
सादितं, किन्देवत्या सभित्, किन्देवत्यां प्रथमामाइतिमहोषोः, किन्देवत्य' गार्ह पत्यमवेच्चिष्ठाः, किन्देवत्योत्तराइतिः, fare वतयं इत्वा qa तिरुदचसुव्रैभोः, किन्द बल्यं afefa सुचविधायो- ज्योत्तरतः पाणो निमौ चः, fare वत्य' दितीयसुकम,ज्य पिनचरु- uaa क्रत्वा दक्षिणतः few: खधामकार्षोः, किन्द वत्य प्रथमं प्राीः, fare वत्यं दितीयं, fare वत्यमन्ततः सर्वभेवाप्रा्ोः,(१) किन्दं बत्यमप्र्तालितयोदकं सचा न्यनेषीः, किन्दे वत्य प्र्ा- लितया, fare वत्यमपरे णावनीयसुदकं aT न्यनेषीः, fare - व्यं सुवं Fe) wae, किन्दे बल्यं रात्रौ सनुग्दण्डमव- मार्चीः, कन्द वत्य प्रातर्र्चीरित्येतचेदेष्य, गोतम हतं, चेच्यद्यु न वेष्याइतं त इति ब्राह्मणम् ॥ ११ ॥
a Stara, रोद्र मे गवोडार्यां, भानव्यसुपहतायां, वायव्यसुप- खृष्टाया, वैराजं बन्सुत्रोयमाने, जागतसुत्रीतम्, Wirt दुद्यमानं, सोम्य' दुग्ध, वार सपलय परकरम्यमाणं, द्यावा थिव्यं हियमाणम्,(र) आग्नेयमधिश्रोयमाणं, वैष्वानरीयमधिधितं, वैष्णवमभ्य वजात्य- माने, मारुतमभ्यवजालित, are समुदान्त, वारुणं विष्यव , सारस्तम्िः प्रत्या नीतं, ATE ARTA, चाचसुदासितं, बैष्वदेव- gaan, सावित्रसुन्रोतं, वाहं स्पत्य ्रक्रम्यमाण, दावा प्रथिव्यं(*) दियमाणम्, रिन्द्रमुपसाद्यमान, बलायोपसव्रम्, आग्नेयी समिद्, ai
१ स्मेव प्राण्टौरिति घ, |
र् ख्कन्रुव्चति @, ग, घ, |
द यावाष्थिव्यां हियमाशमिति ख, घ, | ४ यावाष्टयिव्याजिति ख, ग, 1
2 प्रपाठक्षः | KR
प्रथमामाइतिमहोषं माभेव तत् खे लोकेऽधां, यहाहपत्यमवेत्तिष- मस्य लोकस्य सन्तत्यै, प्राजापत्योत्तराइतिः, तस्मात् quae मन- सैव सा, met ae विरद खमुवरैषं रद्र स्तेनाप्रेष, यदहिं सतुचं निघायोग्म ज्योत्तरतः पाणो निमाँच्छमोषधिवनस्पतोंस्तेना- रेष, यद् दवितोयसुखम ज्य पिवुगपवीलं wer दक्तिएतः पिढभ्यः स्वधामकारभै' पिद सतेनापरषं, यत् प्रधमम्प्ाशिषं प्राणंसतेनप्रैषं,(९) aq हितीयं गभांसतेन,(र) तस्मादनख्नन्तो गभा जीवन्ति, यदन्ततः सर्वभेवाप्राशिषं विश्वा वां सतेनाप्रैषं, यदप्रचालितयदकं सुचा न्यनेषं सपं तरजनांस्तेनाप्रेषं, यत् प्र्तालितया सपं पुखजनां- सतेन, यदपरे णादवबनोयसुदकं aut wag गन्धर्वा सरसस्तेना- रेष, यत् अवं सुचञ्च प्रत्यताप्सं सप्कऋषोंस्तेनापरेष, यद्रातौ खग्दरडमवमाच्य" ये रात्रौ सं विशन्ति दचिणांस्तासुत्रैषं,(२) यत्या- aera ये प्रातः प्रव्रजन्ति दतिणा(५स्तामुन्नोषमिति aret णम् ॥ १२॥
एवमेवेतद्लो यथा भवानाह ए च्छामि Bal") भवन्तमिति, vex प्राचीनयोग्य ति। यस्य सायमग्नय उपसमाहिता स्युः सवं जुल- aq: प्र्ताल्ितानि यन्नपात्रा्युपसव्रानि aca चेद् दत्िणाग्निर् दयात् कि वा ततो भयमागच्छे दिति, ्षिप्रमस्य पत्री परेति, यो faery
१ प्राशस्तेनत्रेषभिति क, ख, ।
२ मभेस्तनेति क, ख, |
९ दच्विणंलामुद्नेषमिति क, द्कछषणां लान षमिति घ, । ४ द्चिणसतासप्ने वसिति क, दददिशलानुतरौ षमिति घ,। ५ एच्छाभिलं वभिति ख, ग, |
YR गोपथन्राह्मणपूर्व्वभागे
जुद्ोति विद्यया ल्ेवाहमभिजुोमोति, का ते विद्या काप्राय्ि- ्िरिति गादपत्यादधिदक्तिणाभ्नि प्रणोय प्राचोऽङ्गारानु- qa प्राणापानाभ्यां खाति जुहयादथ प्रातयंयाख्ानमम्नो- नुपसम्राघाथ यथापुर ae मे विद्या सा प्रायश्ित्ति- रिति। श्रथ चेदाहवनोय उद्ायात् कि वा ततो भयमागच्छ दिति च्तिप्रमस्य ya: प्रेति, यो विदां self विद्यया तवेवाहमभिजुषः- alfa, काते विद्या का प्रायश्वित्तिरिति गार्हपत्यादध्याहवनोयं प्रणो प्रतोचोऽङ्गारानुहुत्य समानव्यानाभ्यां स्वाहेति जुड्या- दय प्रातयंधास्थानमम्नीलुपसमाधाय यथापुर इयात् सा मे विद्या ar प्रायि त्तिरिति। अथ चेद्वाहंपत्य(९) cera कि वा ततो भयमागच्छे दिति, चिप्र ष्टहपतिः प्रेति, यो विहां जुहोति विद्यया- तेवाहमभिजदोमोति, का ते विदय का प्रायित्तिरिति सभस्म- कमाहवनोयं दक्षिणेन दक्षिणाग्निः परिहृत्य गादपत्यस्यःय- तने प्रतिष्ठाप्य ततः ्राहवनोयं प्रणोय उदो चो(र) इद्गगारानुदत्यो- दानरूपाभ्यां स्ाहेति जयादध प्रातथथाखानमग्नोनुप- समाधाय यथापुर TEMA सामे विद्या सा प्रायित्तिरित्यघ चेत्सवेऽग्नय (२) satay: किं वा ततो भयमागच्छेदिति, चिप्र ह पतिः सवज्यानिन्नोयते, यो विदां जद्टोति विद्यया लेवाहम- भिज॒दहोमोति, का ते विद्या का प्राय्चित्ति रित्यानङुदहेन शक्षत्- पिर्डेनाग्नपायतनानि परिलिप्य होम्यसुपसाद्याग्िः fader
९ अथ प्रातयथास्थानमित्ये वाय चेद् गारेपत्य दति ख, ग, घै, । २ प्रमादुदोच दूति ख, ग, प्रणौयेदुदोच दूति घ, | २ अथ प्रा्॑थास्थानमित्ये वाथ चेत् सर्वेऽग्र दूति ख, ग, घ,।
३ प्रपाठकः | ५९
प्राणापानाभ्यां खाहा समानव्यानाभ्यां aret उदानरूपाभ्यां खाति ayes प्रातर्थधाखानमग्नीनु पसमाधाथ यथापुर- च्छहयात् सा मे विद्या सा प्राय्ित्तिरित्यथ Sather (९) जन- fag waged कुतश्चन वातो वायात् किं वा ततो भयमागच्छछ - दिति waved च इतच्च भवति, यो feet जोति विद्यया ल्वेवाहमभिजुहोमोति, का ते विद्या का प्रायधित्तिरित्यानदुहे- नैव शक्तपिष्डे नाम्न्यायतनानि परिलिप्य होम्यसुपसा यवात- आवातु भेषजमिति सूङ्गेनासन्येव wears प्रातरग्नि' निगय यथाख्ानमग्नोनु पसमाधाय यथापुरं जुहयात् सामे विद्या सा प्रायशचित्तिरिति ब्राह्मणम् ॥ १३॥
एवभेवेतद् भो भगवन् यथा भवानादहोपायामिवय वर) भवन्त- faaa Darra मुद्ध ते व्यपति्तोति,) इन्त तु ते तद- च्छामि यथा ते न व्यपतिष्यतोति, ate ar रएवविद्ानश्राति च पिबति च वाक्तेन ढभ्यति, वाचि ढम्तायामग्नि्तुष्यत्यग्नौ au एथिवो aafa, एधिव्यां carat यानि एथिव्यां qatar न्वायत्तानि तानि cafe, यो ह वा एवविहानश्राति च पिबति च प्राणस्तेन ठप्यति, प्राणे ठे वायुस्तृप्यति, वायौ ठसेऽन्तरिचं sauna at यान्यन्तरित्चे भूतान्य न्वायत्तानि तानि cafe, ate वा एवंविदहानश्राति च पिवति च चक्स्तेन ढ बति, Tal aA आदि्यस्तृष्यलयादिल्थे aa areata, fefa ` ९अयप्रातयेयास्थानमित्ये वाय चेघराग्मिमिति ख,ग, घ, 1
२ उपायामि त्वे वमिति ख, ग, |
द् व्पतिष्यदितिख,ग,।
५४ गोपथत्ा द्म णण्वं भागे
ठप्तायां यानि दिवि भूतान्यन्वायन्तानि तानि auf, योवा एव विदानश्राति च पिबति च मनस्तेन टठप्यति, मनसि an चन्द्रमास्त॒म्यति, चन्द्रमसि ढक्र अापस्त॒ष्यन्यपसु Cae TIT भूतान्य न्वायत्तानि तानि ठप्यन्ति, योवा बविद्वान्राति च पिबति च aa तेन ठप्यति, योत्र aa दिशखान्तर्देशाख् ष्यन्ति, दित्तु चान्तर्दशेषु च aay च यानि feq चान्त येषु च भूतान्य न्वायत्तानि तानि द्यन्ति, 7 = a एव विदानश्राति च faafa च aerate दत्तिः पाणिजह्ः सव्य or करटो प्रुवाऽत्र हविः प्राणा ज्योती षि wee सदा इतं सदाशितं प्रायितमग्निहोत्रं भवति य एव वेद aaa विदानम्निहो्र जहोतीति ब्राह्मणम् ॥ १४॥
प्रियमेधा इह वै भरहाजा यज्ञविदो मन्यमानास हस्म न कञ्चना वेदविदमुपयन्ति, ते सर्वमविदुस्ते सहै वाविदुस्तऽग्निहोच- मेव न समवादयन्त, तेषामेकः सक्लद ग्निहो्रमजुहोत् दिरेक- स्विरेकस्तेषां यः सक्रदग्निहोच मजुोत्तमितरावषएटच्छतां कस्मै त्वं जुोषोति एकधा बा, इदं सवं प्रजापतिः प्रजापतय ware सायं जुदोमोति प्रजापतये प्रातरिति । तेषां यो हिरजुदोत् तभितराव- एच्छतां काभ्यां लं जुहोषोति, अग्नये प्रजापतय इति सायं, स्थाय प्रजापतय इति प्रातः । तेषां यस्िरलुद्ोत्तमितरावष्च्छतां केभ्य- स्त्व' जुहोषोत्यम्नये प्रजापरतयेऽनुमतय इति सायं, सवाय प्रजापतये aaa fava इति प्रातः । तेषां यो दिरलुहोत् र्भा भूयिष्टो- ऽभवत्मुजया चेतरौ frat चैतरावत्याक्रामत्तस्य ह प्रजामितरयोः प्रजासु वा तत्तुमुपेयातां TBs festa, यजुषा चव मनसा च
२ प्रपाठकः | AY
maa स॒ ऋदिमार््राति(९) avawfa a एवं ae, aaafaer- aferers जुद्ोतीति ब्राह्मणम् ॥ १५॥
waret वै कुतः सम्भूता, केन प्रता, किं वास्या गोत, कत्य- wa, कतिपदा, किम्म.वीवसाना, कचित् खिता, किमधिष्ठाना, afe खाहाया aeda रूपञ्च । साहा वे सत्यसन्ूता, ब्रह्मणा प्रलता, लामगायनसगोतरा, दे WAL, एकं TS, ATT वर्णः शक्तः पद्मः सुवणं इति, सर्व च्छन्दसां वेदेषु समासभूतेकोच्छासा वणौन्ते चत्वारो वेदाः शरोरे, षडङ्गान्योषधिवनसखतयो लोमानि, west GTA, सा सवाहा सा BM सैषा यज्ञेषु वषट्कारभरूता प्रयुज्यते, तस्या अ्रज्निर्देवतं ब्राद्मशो रूपमिति ब्राह्मणम् ॥ cen
अथापि कारवो इ नाम ऋषयो अल्पा Wa इममेक- शुमभ्निष्टोमं टट एस्तमादर स्तनायजन्त ते खयथयुः, स य इच्छेत् खथायोति(९) a एतेनेकगुनाऽग्निष्टोमेन यजेतेति ब्राह्म णम् ॥ १७॥
Waa: सवनीयस्य पशोविं भागं व्याख्यास्यामः । उदत्याव- दानानि, हनू सजि प्रस्तोतुः, कण्टः WAH: प्रतिहन्त :, श्येनं पत्त उद्रातु्द षिण पाण्व ' सांसमध्वथ्याः, सव्यसुपगाढुणां, सव्यो- $ सः प्रतिप्रस्थातुरद॑क्षिणा facet ब्रह्मणोवरसकथं (२) ब्राह्य- ure सिनः, जरः पोतुः, सव्या योि्छोतुरवरसकथं(*) मेराव-
१ सकृद्धिमा्तोति ख, ग, घ, | २ सखयेमेति क, |
द बरसकथिभिति क, |
४ रवरसक्थिमिति क,।
© ~ ५६ गोपथत्रा BUTS a गे
रणस्य, रुर च्छावाकस्य, TAT AAT:, सव्या सदस्यस्य, सदच्चा- ang ग्टदहपते्जावनो पन्रयास्तां सा ब्राह्मणेन प्रतिग्राहयति, व- faced क्षौ चाङ्ग.ल्यानि दक्षिणो बाइराग्नी घ्रस्य, सव्य आते- यस्य, दक्िणौ पादौ हपतेव्रतप्रद स्य,(\) wart पादौ ग्टहपब्या- व्रतप्रदायाः,(२) सेवै नयोरोष्ठस्तं गहपतिरेवानुणाम्ति मणिजिा्च स्कन्धाम्तिख थ कोकसा ग्रावस्तुतस्तिस््र चैव कीकसा अर ्ापान- चात्नेतुरत ay चमसाध्वर्युणं ata: शमयितुः, शिरः सुतरह्म ण्यस्य, यञ्च सुत्यामाद्रयते तस्य चमं तधा खल् षटाविंशत्तम्यदयन्ते षट्- चिंशदवदाना गौः षट् चिंशद चरा बहती, बाहतो वै Gat लोकः दहत्या वै Sat: खे लोके यजन्ते, ठहत्या Ga लोके प्रतिष्ठति, प्रतितिष्ठति प्रजया पशभियं एवं विभजन्ते । अथ यदतोऽन्यधा- शओलिको वा पापक्षतो वा हतादो वाऽन्यजना वाऽपि मधीरत्र व- Sant पश्विंमथितो भवत्यस् गोदेवता यो ह वा cai खुतक्षिः utifaara विदाञ्चकार, तामु ह गिरिजाय बाभ्व्यायान्यो मलु- aaa.) प्रोवाच, तत इयमर्वाड्ः मनुषयेष्वासीदिति are रम् ॥ YEN
अथातो दीक्षाः कस्यखिशेतोर्दोत्तित इत्याचक्षते, Bet धियं faanfa,(") तं वा एतं दीत्तितं सन्त दीततित इत्याच- त्ते, परोक्ेण परोक्प्रिया दव हि टेवा भवन्ति प्रत्यत्तदिषः ।
१ त्रतपदस्येति ख, ग, |
२ व्रतपद्ाया दति ख, a, |
र अन्यो मनुष्ये मन्ये मनष्यम्य दति घ, | ४ faq यन्तीति a, |
३ प्रपाठकः । छरणं ५७
कस्यस्विचेतोद क्तितोऽप्त्युत्धायिको (९) भवत्यनभिवादुकः प्रत्यस्य योऽभिवाद्यो ये प्रद्युलयेथाभिवाच्यास्त एनमाविष्टाभवन्त्यथवाङ्गिरस- स्तस्य किमाथवं णमिति, यदामन्येव जुह्वति न परस्मित्नेवं हाथर्व- शानामोदनसमानामामन्येव(र) gata न परस्िव्रधास्य किमाङ्गि- रसमिति, यदामनश्च परेषां च नामानि न ग ह्वात्येवं ह तस्मित्रा- aretaaaa(®) परेषां च नामानि न द्यन्ते, विचक्षणवतीं वाच- भाषन्ते चनसितवतीं विचक्तयन्ति, ब्राह्मणं च न सघन्ति(*) प्राजा- पत्य , Sor त्रतधुगधवाङ्किरसस्तां शछ्चन्वायत्ताः, कस्यखिबेतोरी.च- तो ana भवति नास्य नाम wea नामस्यो भवतोत्या- स्तस्य येऽव्रमदन्ति तेऽस्य पापमानमटन््यधास्य ये नाम wef seq ara: पसानमयान्नतेऽथापि (५) वेदानां गभभूलो भव- MAPA स्याजातस्याविन्नातस्याक्रोतसोमस्याभोजनोयं भवती- are: | स दोत्ताणां प्रातजौयते सोमं क्रोणन्ति तस्य जातस्य विन्नातस्य क्रोतसोमस्य भोजनीयं भवतोत्याहुः । कस्य खिंहेतोः waar परिजिहीर्धिंता भवन्ति यतरो वोव्धवत्तमो भवति(९) स परस्य यञ्नं परिमुष्णाति। कस्य खिद तोदेवे न ध्यायेत् dia नाधीयेतेति wares हेतोरिति विद्योतमाने स्तनयत्यधो वर्ष॑ति वायव्य-
२मोदनसवानामाग्मन्येति ख, घ, |
द तख्जिद्रसादात्मनञ्चैवेति ख, ग, |
ea a aaa tia ष, a, |
4 तथापौततिष,।
९ बोय्यं वन्तो भवतोति क, वोय्यं वत्तरो भवतीति ख, ग. ।
ज
भ गोपधव्राह्मणपूव्वभागे
मभिषुणुन्ति वे देवाः सोमञ्च भक्षयन्ति तदभिषुणन्ति ब्राह्मणः writes ween: पिढपितामहा भवन्ति, स Sa न ध्यायेत् सं ख्ितिनाधीयेतेति(\) ब्राह्मणम् ॥ १९ ॥ waren भ्राचाथा निषेदुस्तान् इ यज्ञो दीचिष्यमाणानां ब्राह्मणरूपं छत्वोपोदेयायेस्यशचे्ोपसमवमहं न्त वोऽहं मघ्ये दोक्ता- दति, त ayaa त्वा विद्मः न लानीमः को हीदविन्नाय- मानेन we दोकिष्यसोति, afee afer भूयो न दी- च्िय्वे.धवा उ एकन्दोक्तयिष्यथ सं वे तहिं afean मोहि- ष्यति वो यज्ञः(९) सवं ते दी क्षयिष्यतेत्यध वा उ एकं दीक्षयिष्यथं ते वा ्रहोनलिंजो टहपतयो भविष्यथ, ते qa ध्यायन्त- आसाच्चक्रिरे, सहोवाच faa त्ष्लोमाषे wala: एच्छामः षच्छतेति, यविदं दी्ति्यध्व उपयेम एतस्मिन् संवत्सरे मिथुनं चरिष्यथ नोपेष्ययेति धिगिति होचुः, कथं नु दीक्षिता उपेष्यामो- नोपेष्यामहा इति, ते बै ब्राह्मणानामभिमन्दारो(र) भविष्यथ रेतो- Sata एतस्मिन् dant तब्राह्यणास्तद्भविष्य(५) स्ते बोधिमता- भविष्ययेत्यथ वा suena नोपेष्यामहा इति, तेवै दीक्िता अवकोिनो भविष्यथ, न ह वै देवयानः पन्या प्रादुर्भविष्यति तिरो- वो देवयानः पन्था भविष्यतीति, ते वयं भगवन्तभेवोपधावाम यथा aie संवन्सरस्योटटचं समश्रवामहा इति ब्राह्मणम् ॥२० ॥ १ नाधौयोतेति ख, | २ सोददिष्यथ मोद्ष्यति मो यज्ञ इति क, |
द अभिमन्तार इति घ, | ४सद्खःवयभिति क, तद्भिमविष्यभिति घ, |
2 प्रपाठकः; । Ae
स होवाच, दादश हवे वसूनि टीचितादुत्क्रामन्ति, न = वे दीचितोऽग्निदोच' जुडथात्, न पौरमासेन यत्नेन यजेत, नामा- वास्ये नासिन्वसोत, न पिद्टयन्नेन यजेत,न तच गच्छे यत्र मनसा जिगमिषेत्रेष्या यजेत, न वाचा यधाकघाचिदभिभाषेत, न भिथनं चरेत् नान्यस्य यथाकामसु TAA, न पशबन्धेन aha यजेत, न तच गच्छेद्यत्र चकुषा परापश्येत्, छष्णाजिनं वसीत, कुरीर- ATA टोकु पयीदङकढप्रश्रतयस्तिल् उच्छयेत्, wy wal aaa कष्रेताथ(\) यस्य दीत्तितस्य वाग्वायता स्यान् Bet at faut स एतानि जपे त्(२) ॥ २१ ॥
अगम्निहोतरश्च मापौमासचच यन्नः पुरस्तात् प्रत्यञ्चसुभौ काम- प्रो zwar faar सहाविशतां, वसतिश्च माऽमावास्य (र) यज्ञः प- खात् प्राञ्चमुभावितिसमानं, मनश मा पिदयन्नष यन्नो दक्तिणत- उदच्चमुभाविति समानं, वाक् च भेष्टि घोत्तरतो दक्तिणच्चमुभा- विति समानं, रेतश्च माऽत्र चेत ऊद्च्चसुभाविति समानं। च- ञ्च मा ums यन्नोऽसुतोवच्चमुभौ कामप्रो भूत्वा faa सहाविशताभिति। खलु ह वे दीक्षितो य आत्मनि वनि धत्त न चैवास्य काचना्तिरभवति, न च यज्नविस्कन्धसुपयात्यप्हन्ति सन तय मयात्ये ति घनराजातिं, कामचारोऽस्य सवेषु लोकेषु भाति य एव षेद, यचैवंविदान् दीक्तामु पै तीति ब्राह्मणम् ॥२२॥
१ कताथ इति क, | २ जयेदिति ख, घ, | द वसतिश्च सामावास्यद्ेति ग, |
go गोपथत्राह्मणपू व्वंभागे
wa यस्य दीच्ितस्यर्तुमतो जावा स्यात् प्रतिखावा प्रति- स्नावा सारूपवश्छाया (१) गोः पयसि सख्थालोपाकं खपयित्वाऽभि- घ दास्योचत्याभिहिङ्कल्य गभेदनपु'सवनैःसम्पातवन्तं (र) क- त्वा तं परीव प्राग्रीया्रेतो वा अत्र ठषा हिङ्कार एवं हीश्वराय दीचिताय gifaat जाया ga लभेतेत्ये तेनैव प्रक्रमेण यजेतेति ब्राह्मणम् ॥ RQ ॥
दूत्यथर्व्वबेदे गोपघव्राह्मणपव्वेभागे तीयः प्रपाठकः समाप्तः |
अथ AAA: WASH: |
ओं अयं वै यज्ञो योऽयं पवते, तभेत इपएसन्ति ये संवत्सराय gaat । तेषां हपतिः प्रमो shad, यं वै लोको गटहपति- स्मिन् वा दरदं aa लोके प्रतिष्ठितं, गहपता उ एव सर्वे सत्रिणः प्रतिष्ठिताः, प्रतिष्ठाया एवैनं तत् प्रतिष्ठित्यै Share ॥ १ ॥ अथ ब्रह्माणं टो यति, चन्द्रमा वे ब्रह्माऽधिरैवं, मनोऽध्या, मचसेव तदोषधोः सन्दधाति, तव्या teas स एव ब्रह्मी षधोस्तदनेन लोकेन सन्दधाति, तस्मादेतावन्तरेणन्यो न दी- Wa, स यदेतावन्तरेणान्यो aaa तं लोकमोषधिभिव्यापाद्ये- दुच्छोषुका ह स्यम्तस्म्ादेतावन्तरेणान्यो न SAT ॥ २॥
१ प्रति स्नावा रूपवऽसमःया दूति ख, | २ सम्पाद् वन्तमिति ख |
४ प्रपाठकः | ER
अघोद्वातारं दीक्यत्यादित्यो वा catasfred, wena, पर्जन्यः आदित्यः, पर्जन्धादधिष्टिजौयते, afeta तदोषधीः सन्दधाति, तस्मादेतावन्तरेष्णन्धो न Sela, स यदेतावन्तरेणान्यो- ate तं लोकं seq व्यापादयेदवर्ष॑का ह स्यस्लस्मादेतावन्त- रेणन्यो न Sea ॥३॥
अध Sat दो चयत्यम्विंहोताऽधिरैवं, वागध्याममव' afe:,
वाचं चैव तद्भ्निं waa सन्दधाति, तस्मादेतावन्तरेणान्यो न aaa, स यदेतावन्तरेणान्यो दीक्ेतेमं तं लोकमनत्रो न(९) व्यापा- दथेदणनायुका ह स्युस्तस्म सेतावन्तरे णान्यो न TAT ॥ ४॥
अथाध्वय्य' प्रतिप्रस्थाता दीन्षयति, वाय्वा अध्वय्यं रधिदव, प्राणोऽध्याममत्रः हष्टिर्वायुं चैव तत्प्राणं चान्नेन सन्दधाति,(र) तस्मादेतावन्तरेणन्यो न laa, स यदेतावन्तरे णान्यो दीत्ततेमं तं लोकं प्राणेन व्यापादयेत्, प्रमायुका ह स्युस्त स्मादेतावन्तरेण- aa दोत्ेत॥५॥
अथ ब्रह्मणे ब्राह्यणा च्छ सिनं दीत्तयति। श्रघोद्भातर प्रस्तोतारं दोक्षयति। अथ होते मै वावरणं दी ्तथति। sara प्रतिप्रखा- तारं नेष्टा दीक्षयति | स दहै नमन्वितरेषां वै नवानां क्किभिरन्यतरे कल्पन्ते, नव वरै प्राणाः, प्रारैर्यन्नस्तायते। अथ ब्रह्मणे पोतारं दीत्त- यति। अ्रथोद्गातरे प्रतिहत्तीरं दीक्षयति | अथ डोतेऽच्छावाकं दीत्त- यति। अथाध्वग्धवे नेष्टारसुत्रेता दीयति । स है नमन्वथ ब्रह्मण areata दोक्षयति | अधोद्रातं सुब्रह्मण्यं दोक्तयति । wa होते
१ लोकमन्येनेति क, घ, | २ चान्येन सन््धःतोति क, घ,।
६२ गोपघवराह्मणणुव्वेभागे
ग्रावस्तुतं दो्तयति । अथ तमन्धल्नातको वा ब्रह्मचारी वा Sha यति, न पूतः पावयेदिव्याइः । Garage दीक्षा, तद्य णवं gaa दी्तिष्यमाणा, एव ते सत्रिणां mafia न विन्दन्ते, सचिणां प्राशित्तमनु cee aaa: कल्पते, यस्मित्रच | grat इति ब्राह्मणम् ॥ € ॥ wera वे देवा दीक्षणोयाव्रिरमिमत, श्रदितेः प्रायरी्यां, सो- मात् wa, विग्णोरातिधगम् ्रादित्यात् wae, सखधाया उपस- दोऽम्नीषोमाभ्यामौपवसण्यमदहः, प्रात्य्यीवज्ञो Saw: प्रातरनु- वाकं वसुभ्यः, प्रातःसवनं, रुद्रेभ्यो माध्यन्दिने सवनम्, आदि- त्येभ्यस्त॒तोयसवनं, वरुणाद्वश्यम् अदितेरुदयनोयां, frre णाभ्यामनूबां, त्व्टस्त्वा् देवोभ्यो दिविकाभ्यो,(१) देवता हवींषि, कामादशातिरात्र, खगंलोकादुद्वसानोयां, AS एतद्म्निष्टो म जन्मस य एवमेतदम्निष्टोमस्य जन्म serials a a Aa a लोको भूत्वा देवान् अध्येतीति ब्राह्मणम् ॥ 9 ॥ अथ यदीत्तणोयया यजन्ते खदामेव aeal देवतां यजन्ते, अह देवो देवता भवति, याया देव्या; सायुज्य' सलोकतां यन्ति य एतदुपयन्ति रथ यत् प्रायणोयया यजन्ते दितिभेव तदवो देवतां यजन्तेऽदि तिदं बो देवता भवत्यदित्या देव्याः सायुज्य सलोकतां यन्ति य एतदुपयन्ति अथ यत् क्रथसुपयन्ति सोमभेव तदेवं देवतां यजन्ते ,सोमो देवो देवता भवति सोमस्य देवस्य सायुज्य सलोकतां विभ्यो देवेभ्यः, caret दिग्भ्यो दशरातिक we षडहमेभ्यो लोकेभ्यः, छन्दो मभ्यं संवत्सरात् दथममहः प्रजा-
९ देविकाभ्य दति क, |
४ प्रपाठकः | ६३
यन्ति य एतदुपयन्ति श्रध यदातिथाया यजन्ते fra ta तदेवं दे- वतां यजन्ते , विष्ण देँ वो देवता भवति विष्णोदे वस्य सायुज्य सलो- कतां यन्ति एतदुपयन्ति । अथ यत्प प ग्य सुपयन्त्यादित्यमेव तदेवं देवतं यजन्ते, आदित्यो देवो देवता भवत्यादित्यस्य देवस्य सायुज्य सलोकतां afr a रण्ददुपयत्ति। श्रय यदुपसदमुपयन्ति खधा- मेव aeal देवतां यजन्ते, खधा देवी देवता भवति सधाया टेव्याः सायुज्य सलोकतां यन्ति य एतदुपयन्ति । अध यदौपवसथा- मदहरुपयन्त्यग्नोषोमावेव तदेवौ देवते यजतोऽग्नीषोमौ देवौ देवते भवतोऽग्नीषोमयो हं वयोः सायुज्यं सलोकतां यन्ति य एतदुपयन्ति । अथ यत् प्रातरनुवाकमु पयन्ति प्रातर्याव् (१) एव तदेवां देवतां यजन्ते प्रातयावाणो, देवा देवता भवन्ति vraag देवानां सायुज्य सलोकतां यन्तिय एतदुपयन्ति । अथ यत् प्रातः सवन- quafa aqaa तदेवां देवतां यजन्ते, वसवो देवा(९) देवता भवन्ति वसूनां देवानां सायुज्य सलोकतां यन्ति य एतदुपयन्ति | अथ यन्माध्यम्दिनं सवनमुपयन्ति रद्रानेव तदेवां देवतां यजन्ते, रुद्रा- देवा देवता भवन्ति रुद्राणां देवानां सायुज्य सलोकतां यन्ति य एतदुषन्ति। अव यत्तृतोयसवनमुपयन्त्यादित्यानेव तदेवां देवतां यजन्ते, आदित्या देवा देवता भवन्त्यादित्यानां देवानां सायुज्य' स लोकतां यन्ति य एतदुपयन्ति । अथ यद्बश्टघसुपयन्ति वरुणशभेव तदेवं देवतां यजन्ते, वरूणो देवो देवता भवति वरुणस्य देवस्य सायुज्य सलोकतां यन्तिय एतदुषग्रन्ति। अथ रदु
१ प्रातयावारादेवो दूत क, रू | २व.व,दवोंदतिक, ख, |
६४ गोपधव्राद्मणपू्व्वभागे
दयनोयया यजन्ते दितिमेव aeat देवतां यजन्ते, fefacat देवता भवत्यदित्या देव्याः ager सलोकतां यन्ति य एत- दुपयन्ति। अश्र यदनूबन्चया यजन्त भितरावरुणावैव तदे वौ देवते यजतो भि्रावरुणौ देवौ देवति भवतो भित्रावरुणयो- दंव्योः सायुज्य सलोकतां यन्ति य एतदुपयन्ति। अर यत् त्वाष्टु ए पशना यजन्तं त्व्टारमेव तदेवं देवतां यजन्ते, त्वा देवो gaat भवति लष्ुदंवस्य सायुज्यं सलोकतां यन्ति य एतदुपयन्ति | अथ यदे विकाहविर्भिंश्चरन्ति या wat उपसत्- सुर्भवन्मग्निः सोमो विष्ण रिति देव्यो देविका देवता भवन्ति Sarat देविकानां देवतानां सायुज्यं सलोकतां यन्ति य एतदुप- यन्ति | चरथ यहशातिरातरमुपयन्ति कामभेव तदेवं Saat यजन्ते, कामो देवो देवता भवति कामस्य देवस्य सायुज्य' सलोकतां यन्ति य एतदुपयन्ति । अथ यदुदवसानीयया यजन्ते खर्गभेव तं लोकं Sa देवतां यजन्ते खर्गो लोको देवो रेवता भवति | ta लोकस्य देवस्य aged सलोकतां यन्ति य॒ एतदुपयन्ति | तदा एतदम्निषटोमस्य जन स य एवभेतद्म्निष्टोमस्य जन्म वेदा- मव तदग्निष्टोमं aa लोके प्रतिष्ठति प्रतितिष्ठति प्रजया पशु- भियं णवं वेदा अभगिषटोभेन स आमा सलोको भूत्वा देवान् mamta ब्राह्मणम् ॥ ८ ॥
अहोराचाभ्यां वे देवाः प्रायणोयमतिरातं निरमिमत wea सेभ्य तुवि 'गमहः, ब्रह्मणोऽभिञ्नवं, चत्रात्यष्टयमग्नेरभिजितम् Tat खरसामानः, सू ादिषुवन्तसुक्ता wea: सखरमामान दनदरादि ्वजितसुक्तो venfasat मितावरुणाभ्यां, गवायुषी
४ प्रपाठकः | ६५
पिर्म हात्रतं सखगाज्ञोकादुदयनोयमतिरात्रं तहा एतत् संबत्- सरस्य AA, सय एवभेतत् सवत्सरस्य Aa Fe संवत्सरेणस OTA सलोको WAT देवमध्येतीति ब्राह्मणम् ॥ € ॥
श्रथ यत्पूयणोयमतिरावरसुपयन्ददोराचावैव तदेवौ देवत यजतोऽदोरा्रौ देवौ देवति भवतोऽदोरायोर्देवयोः Bye सलो कतां यन्तिय एतदुपयन्ति | अवय यच्चतुवि'णमहरुपवन्त्यदैमासानेव तदेवां Saat यजन्तेऽर्दमासा देवा देवता भवन्त्य्दमासाना देवानो सायुज्य सलोकतां यन्ति य एतदुपयन्ति | अरय यद्भि श्नवसुपयन्ति ब्रह्माणमेव तदेवं Saat यजन्ते ब्रह्मा देवो Saar भवति ब्रह्मणो देवस्य सायुज्यं सलोकतां यन्ति य एतदुपयन्ति | अथ यत् पष्टयसुप- यन्ति ्त्रभेव तदेवं देवतां यजन्ते aa देवो देवता भवति क्षचस्य देवस्य सायुज्यं सलोकतां यन्ति य एतदुपयन्ति । रथ यदभिजिट- सुपयन्त्यभ्निभेव तदेवं देवतां यजन्ते ऽग्निदंवो देवता भवत्यग्ने- देवस्य सायुज्यं सलोकतां यन्ति य एतदुपयन्ति। श्रथ TTA THANG एव तदे बौदंवता यजन्ते ्रापो देव्यो देवता भवन्छपान्दे- बोनां सायुज्यं सलोकतां यन्ति य एतदुपयन्ति । अध यदिषुवन्त- मुपयन्ति ahaa तदेवं देवतां यजन्त Gait देवो देवता भवति सवस्य देवस्य सायुज्य सलोकतां यन्ति य॒ एतदुपयन्ति । उक्ता WIA: खरसामानः। अथ यदिश्वजितमुपयन्तोनद्रभेव तदेवं देवतां यजन्ते इनदरो देवो देवता भवतोन्द्रस्य देवस्य सायुज्य' सलोकतां यन्ति य एतदुपयन्ति | उक्तौ एृष्टयामिश्चवावथ यद् गवायुषौ उपयन्ति मिक्रावरुणावेव aeat देवते यजतो मित्रावरुणौ Sar देवति भवतो भि्र.वरणये, ट् वयोः age स ल.कतां यन्ति य एतदुपयन्ति। अथ
भ
©, ६८ गोपधन्राह्मणपृव्वभागे
यदश रा ्रसुपयन्ति वि शानेव तदेवान्देवतां यजन्ते वि्खेदेवा देवता भवन्ति frat देवानां सायुज्य' सलोकतां यन्ति य एतदुपयन्ति | अथ यदाशराचिकं एष्ट षडहमुपयन्ति दिश एव तदेवीरदक्ता यजन्ते दिशो San देवता भवन्ति दिशणान्देबोनां सायुज्य' सलो- कतां यन्ति य एतदुपयन्ति | अथ यच्छन्दोमत््यसुपयन्तोमानेव तज्ञोकां देवान् देवतां यजन्त इमे लोका देवा देवता भवन्ति एषां लोकानां Sarat सायुज्यं सलोकतां यन्ति य एतदुपयन्ति | अथ यदशममदरुपयन्ति संवत्सरमेव तदेवं देवतां यजन्ते संवत्सरो देवो देवता भवति संवत्सरस्य देवस्य सायुज्यं सलोकर्ता यन्ति य एतदुपयन्ति । अथ यद्महात्रतमुपयन्ति प्रजापतिमेव aed देवतां यजन्ते प्रजापतिर्हेवो देवता भवति प्रजापते वस्य सायुज्यं सलोकतां यन्ति a एतदुपयन्ति । अथ यदुदयनोय- मतिरात्रसुपयन्ति खर्गभेव aaa देवं देवतां यजन्त स्रा लोको देवो देवता भवति aaa लोकस्य देवस्य सायुज्य' सलोकतां यन्तिय एतदुपयन्ति तद् वा एतत्संवत्सरस्य जन्म स य एवभेतत्संव- रस्य जप षेदाप्तवैतसंवसषरः खे लोके प्रतिष्ठति प्रतितिष्ठति प्रजया प्ठभि्ं एवं वेद संवत्सरेण स आत्मा सलोको भूत्वा देवा अप्येतीति (५) ब्राह्म णम् ॥ १०॥
सवा एष संवत्सरोऽधिदवं चाध्यामः च ufafea: wa एवमेतत् संवत्छरमधिदवं चाध्यात' च प्रतिष्ठितं ae प्रतिष्ठति प्रतितिष्ठति प्रजया पशभिर्य एवं वेद् स्रवा एष संवत्सरः ॥ ११॥
सवा एष saat हहतोमभिसम्पत्नो हावच्तरावह्णां TET
(९) देवस् waif ख, |
४ प्रपाठकः | ६७
हो एृष्टयाभिश्चवौ गवायुषो दशराचस्तथा खलु षट्तिशत् सम्प यन्ते षट्विंशदवदाना गौः षट.तिंशदत्तरा हतौ areata wit लोको हत्या बै देवाः खगे लोके यजन्ते ठदत्याः wa लोके प्रतिष्ठति प्रतितिष्ठति प्रजया wets एवं वेद स वा एष WIA ॥ १२॥
सवा एष संवत्रस्तिमहाव्रतश्तुविं शेन महाव्रतं विषुवति महाव्रतं महाव्रत Wa महाव्रतं तं ह स्मेतभेवं विहांसः पूर्व बिमहात्रतसुपयन्ति ते तेजखिन आसन् सत्यवादिनः संशितव्रता य Wan तथपेयुर्यघाऽऽमपाव्रमुदक असिक्त नि ज्य देवं यज- माना fast रतुपर्खुपयन्ति तथा हास्य Wai तपसा व्रतेन चाभिजितमवरुबं भवति य णवं वेद सवा एष संवत्सरः ॥ १२॥
अथ यच्तुविं शमह रपेत्यानुपेत्य विषुवन्तं महात्रतसुपेयात् कथमनाकूल्यै भवतोति यमेवासुं षुरस्ताहिषुवतोऽतिरारसुपयन्ति तेनेति ब्रूयादभिञ्चवात् vent निश्चितः, एृष्टयादभिजित्, अभि- जितः खरसामानः, खरस्ामभ्या विषुवान्, विषुवतः खरसामानः, खर सामभ्यो विश्वजित्, विश्ठजितः एष्टाभिश्चवो, एष्टयाभिश्चवाभ्यां गवायुषो, गवायुभ्यं। Ta, TALIA महाव्रतं, महात्रतादुद्- यनोवायातिराच्रायोदथनोयोऽतिरात्रःस्रगाय लोकायात्रादययाय प्रति- fea a wa Fz WA एष संवसरः॥ १४॥
wa यज्चतुविं यमहसर्पेत्यानुपेत्य विषु वन्त महात्रतसुपेयात् कथमन ङ्न्य भवतोति यभेवासरं पुरस्तादिषुवतोऽतिरात्रसुपयन्ति तेनेतिन्रूयादभिश्चवात् शयो निश्चितः, ष्या दभिजित्, अभिजितः खरसामानः, खरसामभ्यो विषुवान्, विषवतः सख्ररसामान्:, AT
क्ट गोपयथत्राह्मणपू व्वभागे
सामभ्यो विग्वजित्, विष्वजितः एटयाभिङ्गगौ, एटयाभिद्चवाभ्यां गवायुषो, गवायुर्यी' दशरात्रोऽथ हदेवेभ्यो महाव्रतं न तसे कथ- Ae: स्तोम विं षुवन्तमुपागातां हत्तेमौमिति ते देवा इह साभिवासु- रप तं ag जानोमो य BESTA येनैतदहरवा्रुयामेति तत Ud हाद यरावमूहंस्तःमं ददृशस्तमादरं सेनायजन्त तत Te ऽतिष्टस्ति्ठति era महाव्रतं महाव्रतं प्रतिष्ठति प्रतितिष्ठति प्रजया पशुभिर्य एवं वेद स वा एष संवत्सरः ॥ १५॥
अथ यच्चतुविं 'शमहरुपेत्यातुपेत्य विषुवन्तं महात्रतसुपेयात् कथमनाकूत्यै भवतोति यभेवासु' पुरस्तादिवुवतोऽतिराचसुपयन्ति तेनेति gaat तदाइः कति संवसरस्य पराञ्चग्ानि भवन्ति, कत्य्वाच्चि, तद्यानि aaa सक्लदुपयन्ति तानि पराञ्चि, अध यानि पुनः पनरुपयन्ति तान्यवौचि, इ येवैनं न्युपासोरन् षडहयोद्यौ- वत्तिमन्व वर्तन्ते य एवं वेद सवा एष WaT ॥ १६ ॥
अथ यचचतुनिं यमहरूपेयानुपेय विं ुवन्त' महात्रतसुपेयात् RIAA भग्तोति away पुरस्त(दि षुवतोऽतिराचमुपवन्ति तेनेति व्रूधादभिञ्नवं पुरस्तत् fayaa: पूंसुपयन्ति एसमुपरि- टत् पिता वा afaga: पुत्रः CIS AGT वयसि yan: पितरपरुयजोबन्ति प्ट waifegaa: पूवघुपवन्ति अभिश्चवसुप- feztfam ar afaga: पुतः एशस्तस्रदुत्तमे वयसि gary पितोपजोवति य एवं वेद् ।
तदप्य तट चोक्नम् । शतमिन्नु शरदो अन्ति देवा यतरानच्- क्रा जरसं तनुनां। gare यव पितरो भवन्ति मानो मध्या रोरिषतायुग तोरिति ।
४ प्रपाठकः | ६९
उप इवा एनं wa वयसि gat: fracquetaadiaa वयसि gama पितोपजौवन्ति य ण्ववेद सवा एषसंव- AT ॥ १७ ॥ श्रध SA महासुपरणंस्तस्य यान् पुर स्तादिष्टवतः षर्मा सानुप-
यन्ति स दक्षिणः पत्तोऽय यानात्तातुपरि्टात् षड्पयन्ति स उत्तरः पत्त; आत्मा वै Manca विषुवानद्भानि Tal यत्र वा ATT AMA यच वै Tal तदामान वा राम पक्तावतिरिथते नो पक्तावाव्मानमतिरिच्यन्त Tasty हेव तद्परेषां खिदितमह्कां परे- पामित्यपरेषां चैव परेषां चेति ब्रूयास् वा एष संवत्सरः ॥ १८॥
AAT हादशमासाः संवतसरोऽथ हे तदहरवाभ्रुथामेति यदेषव- तमपरेषां खिदितमह्ृ परेषामित्यपरेषां चैव परेषां चेति gar दाता वै waace विषुवानङ्गानि मासौ यवा आत्मा तद ङ्गानि यत्राङ्गानि तदाम। न वा आमाऽङ्गान्यतिरियेते नोऽङ्गा- न्यातमानमतिरि चन्त इत्येवमु Sa तदपरेषां सिदितमङ्कां परेषा- भित्यपरेषां चैव परेषा चेति ब्रूयात वा एष संवत्सरः ॥ १८ ॥
तदादः कथमुभयता sarferatsfirwar अन्यतरो(षेन्यो fereren दत्युभयतो चज्यातिषो ar इभे लोका afer आदित्येना- मुत इत्येष ह वा एतेषां ज्य.तियं एनं vata तपति दे वचक्रे ह वाएते wer प्रतिष्ठिते पापान दहतो परिश्रवेते aa एवं विदु- ष दोत्तितानां पापक कोत्तपेदेत एवास्य तदेव चक्र शिरन्कन्दतो दशराचमुद्विं पष्टमानिप्रवनो चक्रे enerafe प्रष्टयाभिश्नवो चक्रे तन्तं कुवा तेति ₹ह स्माह वास्युस्तयो स्तोाणि च शस्ताणि च
(x) अन्यतरत दूति क, |
७० गोपथत्राह्मणपुव्व॑भागे
ACA: सच्चारयेत्तस्मादिमे पुरुषे प्राणा नाना सन्त एकोद्या- च्छरोरमधिव तति यत्र Tea प्रमायुको ह यजमानः स्यादेष ह वै प्रमायुको योऽन्धो वा वधिरो वान चागिि्टोमा मासि सम्पद्यन्ते न वै प्राणा प्राशैयन्नस्तायत एकविंशतिरक्यगा एको कचाः Wead वा sat ater Rela तया eat aa लोक- मध्यारोहन्ति ॥ २०॥ अरथातोऽङ्वामध्यारोहः। प्रायणौयेनातिरापरे णोदयनौोयमतिराच्- मध्यारोहन्ति, चतुविं थेन महात्रतमभिश्चवेन परमभिश्चवं, ert पर ष्टयमभिजिताऽभिजित, खरसामभिः परान् खरसामानः ऽथ हेतदहरवाभ्ुयामेति यहैषुवतमपरेषां faferast परेषाभित्य- परेषां च परेषां चेति gare वा एष संवत्सरः ॥ २१ ॥ श्रथातोऽ्छं नोबाहः। प्रायणौयोऽतिराचशतुविं ware निवहति,(९) safe ्महरभिश्चवाय, अभिशञ्जवः vera, ष्टरोऽभि- जिते, अभिजित सखरसामम्यः, खरसामानो विषुवते, विषुवान् स्रसामभ्यः, खरसामाना विष्वजिते, विग्वजित् एष्टयामिञ्जवाभ्यां, णृष्टयाभिञ्जवौ गवायुभ्यं!, गवायुषो दशरावाय, दशराचो महा- व्रताय, महात्रतसुदयनोयायातिरात्राय, उदयनौयोऽतिरा रः wala लोकायान्रायाय प्रतिष्ठित्यै य एवं वेद स वा एष संवत्सरः ॥ २२॥ आदित्या हवाञ्आङ्किरसश्च खगं लोकेऽस्पर्चन्त वयं va खरे व्यामो वयं पुवं दति त आदित्या लघुभिः सामभियतु्िंस्तोमेहभ्यां एष्टयाभ्यां खरग लोकमभ्यञ्जवन्त,यदभ्यवन्त तस्माद्भिश्चवो say एवा- क्गिरसः gaia: सामभिः सर्वे स्तोमैः सवसयः wal" लोकमभ्य-
(१) अहन वदतीति क, घ, |
8 प्रपाठकः | ७१
स्यन्त, यद्भ्यस्यर गन्त तस्मात् Taal एतं wa सन्त VET इत्याचत्तते, Tay atrafwar इव fe देवा भवन्ति प्रत्यक्तदिषः। अभिश्नवात् ष्टो निर्भितः, षृषटयादभिजित्,रभिजितः खरसामान?, सखरसामभ्यो विषुवान्, विषुवतः खरसामानः, खरसा मभ्यो विग्ड- जिदिश्वजितः एश्यानिञ्जवो, एष्टयाभिश्नवाभ्यां गवायुषी, गवायुभ्यां दशराचस्तानदि वा एतानि यन्नारण्यानि यज्नकत्तन्ताणि तेषां शतं शतं रथानां न्यन्तरं तद्यधाऽरण्यान्यारूढा अशनापिपासे ते पासानं हतौ परिश्गवेते एवं Saa waar ये facta उपयन्छय ये विदां समुपयन्ति त्यया प्रवाहात् प्रवाहं खलात् स्थलं समासमं सुखासुखमभयादभयमुपसड्करामन्तो त्येवं हैवैते संवतसरस्योटचं समञ्रवामदा इति ब्राह्मणम् ॥ २३२ ॥
म्रदिहं वै कौगाम्बेयः कौसुरविन्द्दालक आरुणो ब्रह्मचय- सुवाच तमाचाथः पप्रच्छ कुमारः कतिते पिता संवत्सर स्याहान्य- मन्ययेति कति aafa enfa होवाच दश वा इति होवाच दयार विराड् वैराजो यन्नः कति लवेति नवेति होवाच नव वा इति होवाच नव वे प्राणः wd: यन्नस्तायते कति aaaeta होवाचाष्टवा इति होबाचा्टात्तरा गायतो गायत्रो यन्नः कति त्वेवेति समेति होवाच सप्त वा इति होवाच wa छन्दांसि छन्दोभिथन्नस्तायते कति लवेवेति षडिति होवाच षड् वा इति होवाच षड् वा ऋतव ऋतुनामातैप कति Safa पञ्चेति होवाच पञ्च वा इति हःवाच पञ्चपदा पडाक्तिः पाङ्क्तो यन्नः कति aafa wardfa Sara चत्वारि वा इति होवाच चत्वारो पैवेदा Fees कति त्वेवेति चौणौति होवाच
गोपग्रतराद्मणपूर्वव ~ OR व्व भागे
alfa ar इति होवाच विषवणो वै यन्नः सवनेथन्नस्तायते कति वेवेति दे दति होवाच दे वा द्रति होवाच fears पुरुषो दिप्र- तिष्ठः युरुषः पुरुषो वै यन्नः कति लेवेसेकभिति होवाचैकम् at इति होवा चाहरहरि वेकमेव wa संवत्सरम् (\)॥ २४॥
दति गोपथत्राह्मणपू््वभागे चतुर्थः प्रपाठकः समाप्तः |
अथ पञ्चमः प्रपारकः।
अआ fuga: use: षडदानि भवन्ति ज्योतिर्गोरायुगौँरायु- व्यो तिरभिभ्नवः ware: पञ्च दछयेवाहानि भवन्ति यद्यव प्रथम- मदस्तदुत्तममहरभि्चव घतुरहश्चत्वारो हि स्तोमा भवन्ति चित् पञ्चदशः सपद कविंश एवाभिश्चवस्त्राह स्रादाहत्तिर्ज्योतिगौरायु- गोरायुर्ज्योतिरभिप्वो ere दे दयेव Baal भवतो हहद्रथन्तर- एवामिञ्जव एकाह रएकाहस्य Va स्तायते चतुर्णीसुक्धगानां weed स सप्तमोऽग्नष्टोमस्तथा खल् सपाग्निष्टोमा मासि सम्पद्यन्ते दति ब्राह्मणम् ॥१।
FATA गाधप्रतिष्ठा ARE वाएते प्रतरन्ति ये संवराय laa तेषां daa प्रायणोयोऽतिराचस्तीर्येन fe प्रतरन्ति तद्यथा समुद्रं Alaa प्रतरेयुस्ताटटक् तद्वाध प्रतिष्ठा चतुविं णमह- यंधोपकक्षदघ्रं वा करठदघ्रं वा यतो विरम्य प्र्रायेयुस्ताटक् तत्- प्रभरे योऽभिञ्चवः प्रश्रे यः एटो,गाधप्रतिष्ठाभिजिययोपकच्दघ्रं वा
९ VRE CHARS OF संवन्सरमिति ख,ग |
५ प्रपाठकः | ७३
कण्ठघ्नं वा यतो विम्य प्रम्नायेयुम्ताृक् तन्नविदन्न एब प्रथमः स्वरसामा जानुदघ्नो दितोयः कुष्युद्नस्ततोयो दोपप्रविष्टा विषु- वान्यथोपकन्तघ्रं वा AWE वा यतो विखम्य प्र्रायेयुस्तादक् ACHAT एव प्रथमोऽ्वाक् स्वरसामा जाुदप्नो दितौयो नौवि- दघ्नस्ततोयो गाधप्रतिष्ठा विश्वजिद्यधोपकत्तरघ्नं वा AWA वा यतो विम्य प्रश्रायेयुस्ताक् aaa यः ver: प्रभरे योऽभिञ्जवः प्रभ्रेयो गवायुषौप्रश्रेयो दशरात्रो गाधप्रतिष्ठा महाव्रतं यघोप- HATH TW कण्ठदघ्नंवायतो विखम्य प्रश्रायेयुस्ताटटक् तत्तेषां तोधमेवोदनोयोऽतिरातस्तो्धन Beate तद्यथा समुद्रं तौथे- नदे युस्ताटकरथ ह स्माह शितकेतुरारुणेयः संव्षरस्यान्वहं grat इति तस्य ह पिता सुखमु दौच्योवाच aaa सुत त्वमायु- सान् संव्षरस्य गाधग्रतिषटे दति वेदेल्येतच खौतदिद्ानाहेति तराह्य णम्॥ २ ॥
पुरषो वाव संवसरस्तस्य पादावेव प्रायणोयोऽतिरात्रः पादाभ्य हि प्रयन्ति (\) तयो्यच्छुक्तं तदङ्को रूपं यत् छष्णं agia: नखानि AAAI रूपं लोमान्योषधिवनस्मतौनामुङ चतुविंशरमहसरोऽभिश्रवं wer ver शिर एव त्रिषठत् तितं दव शिरो भवति त्वगखिमज्नामस्तिष्क' dar. पञ्चदणथतुदेण रहेपवे- तस्यं कराणि भवन्ति ate awed तच्मादियमाभिरणोभिः सतोभि्गुरं भारं (रोहरति तस्माद्ौवाः पञ्चदश उरः aH दशौष्टावन्ये यव वोष्टावन्य उरुः सप्तदशं तस्मादुरः सप्तदण-
(१) पादाभ्यां प्रयन्ति <fa a, a, | (र) aw भरमितिख, a, |
७४ गेःपयत्राद्मणपूर्व्वभागे
उदरमेकविंशो विंश तिर्यबैतस्यान्तर set उत्तापानि भवन्ु- दरभेकविंशं तस्म्ादुदरभेकविंशः wae त्रिणवस्त्रयोद शान्याः पश्थवोऽन्याः पारणं विणवस्तस्मात् पां विणबीऽनूकं त्रयस्िभो दातिंशति््चवैतस्यां wel eet उलानि भवन्नूकं यस्ति शः तस्मादनूकं व्यस्त शस्तस्यायमेव दचिणो बाहुरभिजित्तस्ये- मे दन्निणे चयः प्राणाः खरसामान आमा विषुरवास्तस्येभे सव्ये त्यः प्राणा अवाक् सखरसामानस्तस्यायं सव्यो बाडविश्व- जिदुक्तौ ष्ठाभिश्वौ याव्वाच्चौ प्राणौ तौ गवायुषौ अडनगानि दशरात्रो मुखः महाव्रतं तस्य हस्तावेवोद्यनौयोऽतिराव्रो हस्ताभ्यां Wafer य एवं वेद् सवा एष संवत्सरः ॥ २॥
परुषो वाव संवत्सरः, तस्य प्राण एव ॒प्रायणौयोऽति- रात्रः प्राणेन हि प्रयन्ति वागारम्भरणोयमदर्य यदारभते वागा- र्ते वाचैव तदारभति (९) तस्यायमेव दक्षिणः पाणिरभिभ्रव- wae प्रातःसवनमिदं माध्यन्दिनं सवनमिदं aaa सवनं गायत्रा आयतने तस्मादियमस्यै sfasr तस्येदं प्रातःसवनमिदं माध्यन्दिनं सवनमिदं टतौयसवनं विष्टुम- आयतने तस्म(दियमस्मै वरिष्ठा तस्येदं प्रातःसवनमिदं माध्यन्दिनं सवनमिद ठतौयसबनं जगत्या आयतने तस्मादियमन- योवरिष्ठा तस्येदं प्रातःसवनमिदं माध्यन्दिनं सवनमिदं cat यसवनं weet आयतने vata वै पडकिस्तस्मादियमासां प्रतिष्ठा तस्येदं प्रातःसवनमिदं माध्यन्दिनं सवनमिदं ठतौय- सवनं विराज आयतनेऽब्र' वे योः बिराडव्राद्यस्य चियोऽवरुष्यै
(x) वा्ैतद्ारभते इति क, |
५, प्रपाठकः | ७५
तस्म दियमासां वरिष्ठा तस्येदं प्रातःसवनमिदं माध्यन्दिनं सवनमिदं ठतीयसवनमतिच्छन्दसां आयतनेऽतिच्छन्दो वे छन्द- सामायतनं तस्मादिदं प्रतिष्ठं फलकं awe प्रातःसवनमिदं माध्यन्दिनं सवनमिदं ठतोयसवनं Ga: सेतोऽभिश्नवः सैत प्रमा पृष्ठाः श्रवतौवाभिश्चवस्तिष्ठतौव VSI: Waa इव हेएवमङ्गेस्तिठती- वात्मना तस्यायमेव द्िणः कणाऽभिजित् तस्य यद् दक्तिण- a: Wa स ॒प्रथमस्ररसामा यत् aw स हितौयो यन्मण्डलं स aan नासिके विषुवान् मश्डलमेव प्रयमोऽवाक् सखरसामा यत् कष्ण स feat यत् wa स ठतोयस्तस्यायं सव्यः कणा विश्ठजिदुक्तौ ष्टाभिश्नवो याववाञ्चौ प्राणौ तौ गवायुषी अङ्गानि दशरात्रो सूं महाव्रतं तस्ोदान एवोद्यनौयोऽति- रात्र उदानेन दुद् यन्तियणएवं वेदसं वा एष संवत्सरः Us! पुरुषो वाव WaT पुरुष इत्येकं संवस रमिल्येक इत्यत्र तत्समं, दे अहोरात्रे संवत्सरस्य ्ाविमौ पुरुषे प्राणा इत्यत्र तत्समं, त्रयो वा ऋतवः संवत्सरस्य चय इमे पुरुषे प्राणा- इत्यत्र तमं, षड वा ऋतवः संवत्सरस्य षडिमे पुरुषे प्राणा TAA aad, सप्त वा ऋतवः संवत्सरस्य सपेमे पुरुषे प्राणा- इत्यव तत्समं, दादशमासाः संवत्सरस्य TSUNA पुरुषे प्राण- इत्यत्र AGH, व्योद्शमासाः संवत्सरस्य तरयोदशेमे पुरुषे प्राणा इत्यत्र तत्समं, Wife यतिर्ैमासाः संवत्सरस्य चतु- विभोऽयं पुरुषो विंत्यङ्गुलि तुरङ्ग द्यत्र तत्समं, षड.विंशति- Tara: संवसरस षड.विंशोऽयं पुरुषः wfas षड्विंशे इत्य तत्समं, Tifa च ह वै शतानि षष्टिश्च संवत्सर-
og गोपयत्रा ह्मणपूव्वभागे
MEAT ANT एव॒ पुरुषस्य प्राणा इत्यव तत्- समं, सप च ह वै शतानि विंशतिख संवत्सरस्याहानि च रातरयशचत्येतावन्त एव पुरुषसयासखीनि च॒ wea तत्- समं, Wem चह वै शतानि चत्वारिंशच्च संबत्सरसगार्ा- हाधाचंरात्रयशचेलेतावन्त एव सुरुषसम स्णुरामोसानोत्यत्र तत् समम्टाविंशतिख ह वै शतानीति संवत्सरसा पादा- हाश्च पाद्रात्रयशेत्येतावन्त एव पुरुषस्य सावा बन्ध्या waa तत् WA, SN चह वे सहस्राण्य च शतानि संवत्सरस्य सुहना: इत्येतावन्त एव पुरुषस्य पे यशमरा इत्यत्र तत्समं, यावन्तो मु न्ती: पञ्चद गलत्वस्तावन्तः प्राणा यावन्तः प्राणाः पञ्चदशक्षत्वस्ता- वन्तोऽपानाः यावन्तोऽपानाः पञ्चद णक्रत्वस्तावन्तो व्याना यावन्तो व्यानाः पञ्चद क्लत्स्तावन्तः समाना यावन्तः समानाः पच्चदटथ- कत्वस्तावन्त उदाना यावन्त उदाना; पच्चद शक्षत्वस्तावन्र aS fat यावन्सेतारौनि तावन्त त्रीणि यावन््ेतर्हीणि तावन्ति खेदाय- नानि यावन्ति खेदायनानि तावन्ति ्तिप्रायणानि यावन्ति चिप्रायणानि तावन्तो रोमकूपा यावन्तो रोमकूपाः पञ्चदश- कत्स्तावत्यो वर्षतो धारा स्तदे तत् क्रोशशतिकम्परिमाणं ।
तदप्य त्टचोक्तम्। यमादन्यत्र परिवत्तमानघरत्वासौनो यदि वा खपन्रपि। अहोरात्राभ्यां पुरुषः ऋणेन कतित प्राणति चापानति wi शतं शतानि परिवत्छराणामष्टौ च तानि सुह्न्तान् यान् वदन्ति (४) अहोराद्राभ्यां पुरुषः समेन afamea: प्राणति चापानति चेति ब्राह्मणम् ॥ ५॥
(१) शता.न संवत् सरस्य Berra यान् वदन्तोति ख, ग, |
५ प्रपाटकः। oo
संवत्सरस्य समता बेदितव्येति = स्माहव। स्यरेकभेव YT wig विषुवतोऽतिरा्रसुपयन्छेकसुपरिटाच्िपच्चाशतमेव पुरस्ता- दिषुवतोऽग्निष्टोमानुपयन्ति विपञ्चाशतमुपरिष्टादिं शतिशतभेव पुरस्तादिषुवत उक्घालुपयन्ति विंशतिशतसुपरिष्टात् षडेव एरस्तादिषुवतः षोडशिनि उपयन्ति seater विशदेव पुरस्ता- दिषुवतः षड़हानुपयन्ति तिंणदुपरिष्टात् सैषा संवत्सरस्य समता सय एवमेतां संवत्सरस्य समतां वेद संवत्सरेणएस आमासलोको wat देवानप्येतीति ब्राह्मणम् ॥ ६ ॥ अथातो TARA | अग्नाधेयमग्नाराधेयात् पू णणहतिः, TA इतेरग्निहोतरमग्निहो तादश पूणैमा सौ(*)दगशेपूमा साभ्यामा ग्रयणं, आग्रयणाच्ातुर्मास्यानि, चातुर्मीस्येभ्यः Haan, पशबन्धादग्नि- छोमोऽग्निषटोमाद्राजसूयो राजसूयादाजपेयः, वाजपेयाद्श्व- मेघः, अण्वभेधात्यरुषभेधः, परुषभेधातससवेमेधः, सर्वभेधादक्तिणा- वन्तो efauaan दच्िणा अद्तिणाः weaehat प्रत्यतिष्ठं स्ते वा एते यन्नक्रमाः। सय एवभेतान् यन्नक्रमानेद यत्नेन स- अत्मा सलोको Zar देवानप्येतौति त्रा ह्णम् ॥ ७ ॥ प्रजापतिरकामयतानन्यमभ्रूयेति() सोऽग्नोनाधाय पूरण इत्या यजेत सोऽन्तमेवापश्यवोऽग्निहोते te ऽन्तमेवापश्यत् स eT मासाभ्यामि ्ाऽन्तमेवापश्यत् स आग्रयणेनेष्टाऽन्तमभेवापश्यत् चातु- मौस्यैरिष्टाऽन्तमेवापण्यत्त पशुबनयेनेष्टाऽन्तभेवापश्यत्ोऽग्निषटोभे- ने ्वाऽन्तमेवापश्यत्ष राजसयेनेष्ा राजति नामाधत्त सोऽन्तभे-
(९) पोंमासाविति ख, ग, | (२) अनन्तमद्र येति ख, ग, |
oN ot गोपयत्राह्म णपूव्वेभागे
aaa वाजपेयेनेष्टा समुडिति नामाधत्त सोऽन्तमेवापश्य- व्सोऽ्वमेधेनेष्टा सख राडिति नामाधत्त सोऽन्तमेवापण्यत्स पुरुषभे- Gag विराडिति नामाधत्त सोऽन्तभेवापश्यतस सवेभेषेनेष्टा watfefa नामाघधत्त सोऽन्तभमेवापण्यत्योऽहोनेदं त्तिणावद्धिरिष्टा ऽन्तमेवापश्यत्साऽोने रदत्तिणावद्विरि टाऽन्तभेवाप्यत्त सत्रेणोभ- यतोऽतिरातेणान्ततो यजेत वाचं ह वे होति प्रायच्छत्युणण- Haag चतत् रद्वाते मनो ब्रह्मणेऽङ्गानि होतरकेभ्य आत्मानं सदस्येभ्य एवमानन््यमाव्मानं दल्वानन््मगरूयेति तद्या दकिणा- अनयत्ताभि रानमानं निष्कौणोय तस्मादेतेन ज्योातिष्टामेना- ग्निटामेनानिष्कुयणेन qachaia ष्ठशमनोयेन ata यो after एषठ प्रनोयेन vara सो निकोणोयप्रेतोति ब्राह्मणम् ॥ ८ ॥
यदै संवसराय संवसरसदटो दौचतन्ते कथभेषामग्निद्धो्रमन- न्तरितं भवति व्रतेनेति ब्रूयात्, कथमेषां दर्गोऽनन्तरितो भवति दभ्रा च पुरोडाशेन चेति ब्रूयात्, कथमेषां पौणेमासमनन्तरितं भवति आज्येन च पुरोडाशेन चेति त्रूयात्, कथमेषामाय्यणमन- न्तरितं भवति सोभ्येन चरुणेति- ब्रूयात् कथमेषां चातुर्मौस्यान्यन- न्तरितानि भवन्ति पयसेति ब्रूयात्, कथमेषां पशवन्धोऽनन्तरितो भवति प्रषना च पुरोडाशेन चेति ब्रूयात्, कथमेषां सोम्योऽ- ध्व रोऽनन्तरितो भवति ग्रहे रिति garg, कथमेषां गट हमेधोऽन- न्तरितो भवति ध(न(करग्धेरिति व्रूयात्, कथमेषां पिढयन्नोऽनन्त- रितो भवल्यौपासनेरिति व्रूयात्, कथमेषां भिघु नमनन्तरितं भवति दिङ्गारेणेति ब्रूयाल्ेषा संवर यज्ञक्रतु नामुपेति स य एवभेतां
५ प्रपाठकः | Of
waar यज्ञक्रतु नासुपेति az ata स रामा सलोको wat देवारुअप्ये तौति ब्राह्मणम् ॥ < ॥
देवा ह वे सहस्रसं वत्स राय fedifac, तेषां पञ्चशतानि संव- त्सराणां पयुपे तान्यासदथेदं wa एवय स्तोमा यानि पृष्टानि यानि शस््राणिते देवा इह सामिवासुरुप तं यन्नक्रतुं जानीमो यः सहखसंवसरस्य प्रतिमा को हि तस्मै मनुघो यः सहस्रसं वत्सरेण यजेतेति तदयातयाममध्ये यन्नस्यापश्यं स्तेनायातयाम्यायापेदे व्यु्टिरासौ ततां पञ्चखप्यटटवि यजुषि सान्नि णान्तेऽध घोरे, ता- वा एताः पच्च व्याहृतयो भवन्ति Hh खावयास्तु योषड़_ यज ये यजा- ae वौषडितिते देवा इह सामिवासुरुप तं यन्नक्रतुं जानौमो a. सहस्रसं वत्षरस्य प्रतिमा को हि तस मनुष्यो यः ae संवत्सरं ण यजेतेति तत॒ एतन्तापथितं सखसं वत्र स्याच्ञस्यमप- we Ha स्तोमा भवन्ति तानि एष्टानि तानि शस्त्राणि स खलु दादशमासां दोक्षाभिरेति हादगमासानुपसहिदादशमासां a त्याभिरथ यद् दादशमासां दौक्ताभिरेति दादशमासानुपसद्धिस्तेने- तावम्नारकवाप्रोति अर यद् हाद णमा सां सुत्याभिस्तनेदं महदुक्थाम- aratfa a देवा इह सामिवासुरुप तं यन्नक्रतुं जानौमो यः सहस्र- संवत्सरस्य प्रतिमा को हि तस्मै मनुष्यो यः सदस््रसं वत्सरेण यजे- तेति तत॒ रतं संव सरन्तापचित्तस्याच्ञस्यमपण्यं स्ते दयेव स्तोमा- भवन्ति तानि एढानि तानि शस्त्राणि तेदेवा इह साभिवासु- रुप तं यन्नक्रतं जानोमो यः सहसखसंवत्सरस्य प्रतिमा को हि aa मनुष्यो य: सहस्संबव्सरण यजतेति तत एतं दा दशाहं सं वत्सर- स्य च्ञ्य मपग्यंस्ते Ba स्तोमा भवन्ति तानि ष्ष्टानि तानि श-
To गोपघवराह्मणपुव्वभागे
स्तणि स खलु creme रौक्तभिरेति दादशाहसुपसद्विही दशाहं सुत्याभिरथ यद् दादशणाहं टोत्ताभिरति दादशादमुपसदिस्ते- नेतावग्नाकौवाप्नोत्यथ यद् CUS सुत्याभिस्तेनेदं मदुकथा- मवाप्रोतिते देवा इह साभिवासुरुप तं यन्नक्रतुं जानौमो यः सहस्रसंबत्सरस्य प्रतिमा को हि aa मनुष्यो यः सहस्रसं वत्सरेण यजेतेति तत एतं ष्ठाः षडहं दाद शादस्याच्ञस्यमपण्यं स्ते दयेव स्तोमा भवन्ति तानि ृष्ठानि तानि शस्त्राणि ते देवा इह साभि- वासुरुप तं यन्नक्रतुं जानोमो य: सदखसंवत्सरस्य प्रतिमा को हि ` तस्मे मनुष्यो यः सहस्रसं वत्सरेण यजेतेति तत एतं विश्वजितं USI षड्हस्यान्ञस्यमपश्यंस्त Ba स्तोमा भवन्ति तानि serfs तानि शस्वाणि ते देवा इह सामिवासुरुप तं यन्नक्रतुं जानोमो यः सदृखसं वस्र्य प्रतिमा को हि तस्मे मनुष्यो यः सहस््रसंवत्रे ण यजेतेति स वा एष विश्वजिद् यः सहस्रसं वत्सरस्य प्रतिमेष ह प्रजानां प्रजापति्दिष्वजिदिति ब्राह्मणम् ॥ १० ॥ gat ह वै न(रायणं प्रजापतिरुवाच ara anata स- होवाच ATS THA हात् मातिरयत्ततेमे वसवः प्रातःसवने- AML रद्रा माध्यन्दिने सवन आदित्यास्तुतौयसवने यन्नवास्त- न्येव पथशिषो यज्नवास्तुभिल्येवमाशिषोऽहं वा एतदेद यज्ञ वसवः प्रातःसवनेनाग्ू रुद्रा माध्यन्दिने सवन आदिव्यास्तुतौयसवने यन्नवास्तुन्येव प्थशिघो यन्नवास्तुमित्ये वमाशिषो वि्ांसो नूनं त्वा याजयेयुरेते ह वा अविदांसो aarefag होता भवत्ययजु- विंदध्वयुरसामविदुद्वाता खग्बङ्किरोविदन्रह्मा यजखेव हन्त तु ते तदच्याभि यथा सूत्रे मणिरिव सूतरमेतान्यक्थाह।नि भवन्ति
५ प्रपाठकः | ze
सूत्रभिव वा aufafa aara wa सर्भवित्स्यात् तं ब्रह्मां ढर्वीतेष ह वै विहान् सर्ववि्रह्मा यदुग्ह्गिरोविदेते ह वा अस्य wae शमयितारः पालयितारस्तस्माद छा स्तते वहिः- पवमाने वाचयति ॥ ११॥ श्येनोऽसि गायत्रच्छन्दा WT ATH खस्ति मा सम्पारयेति स- यदाह श्येनोऽसीति सोमं वा एतदेव ह वा अभ्निभूतवाऽस्ं लोके संश्याययति तद्यत्संश्याययति तस्माच्चये नस्तच््येनस्य श्ये- नत्व स यदाह गायत च्छन्दा अनु area इति गायत्रेण च्छन्दसा वसुभिरदवेः प्रातःसवनेऽस्ि' लोकेऽग्नि' सन्तमन्वारभते स यदाद स्वस्ति मा सम्पारथेति masta च्छन्दसा वरुभिदं वैः प्रातः सवनेऽस्मिं लोकेऽग्निना देवेन खस्ति सम्पारयेति गायत्रेरवैनन्त- cee वसुभिरैवैः wees asian देवेन सवस्ति wad a एवं FTN १२॥ अथ माध्यन्दिने पवमाने वाचयति सम्राडसि विष्ट॒प्छन्दा- अनु त्वारभे सखस्ति मा सम्मारयेति स aig सम्बराडसौति सोमं बा एतदाष ह वरै वायुभूलाऽन्तरिचचलोके सम्बराजति तद्यत् स- स््राजति तस्मास्म््राट् तत् WAITS Valea स यदाह तिष्टेप्- न्दा अतु are इति वैषटमेण छन्दसा रद्र वे माध्यन्दिने सवनिऽन्तरिचे लोके वायुं सन्तमन्वारभते स यदाह Ufa aT सम्पारयेति वैषटुभेरैव च्छन्दसा सद्र वे मध्यन्दिने सवनेऽन्तरिक्त- लोकते वायुना देवेन स्वस्ति मा सभ्यारथेति च्टुभेणेवेनं तञ्छ- xa सद्दे मौध्यन्दिने सवनेऽन्तरिचलोके वायुना देवेन सस्ति सम्पद्यते य एवं वेद् ॥ १२ ॥ ट
च् गोपघव्रा द्मणपूर्वभागे
अधाभवे पवमाने वाचयति खरोऽसि गयोऽसि जगच्छन्दा अनु- त्वारभे खस्ति मा सम्मारयेति स यदाह खरोऽसीति सोमं वा एतदाहेष ह वे सूर्यो yarata लोके खरति तद्यत् खरति तस्मात् खरस्तत् खरस्य खरत्वं स यदाह गयोऽसोति सोमंवा एतदादेष ह वे चन्द्रमा भूत्वा सर्वा लोकान् गच्छति तद् यद् गच्छति तस्मादरयस्त हयस्य गयत्वं स यदाह जगच्छन्दा अनु त्रारभ- दति जागतेन छन्दसाऽऽदि्यदंवेस्ततौयसवनेऽसुभिन् लोके सूर्य" सन्तमन्वारभते स॒ यदाह खस्ति मा सम्पारयेति जागतेनैव च्छन्दसाऽऽदिनयेदंवेस्त॒तोयसवनेऽसुभि' लोके aay देवेन afer सम्मारयेति जागतेनेवेनन्तच्छन्दसाऽऽदि्यदे बस्त तौयसवनेऽसुभिं लोके Gare देषेन खस्ति सम्पद्यते य एवं वेद ॥ १४॥ अथ faa संस्थिते सवने वाचयति मयि भर्गो मयि महो मयि यो मयि सर्वमिति एधिव्येव भर्गो ऽन्तरित् एव महो योरेव यभोऽप एव Taney भर्गा वायुरेव मह आदित्य एव ANT मा एव aa वसव एव भर्गो रुद्रा एव मह आदित्या ए यभो विश्वेदेवा एव wa Taare भगंस्तष्टुबेव महो जगत्येव यशोऽनु- ष्वेव सवै Waa भगे, प्रतोच्येव मह उदौव्येव यथो दचिणेव wa वसन्त एव भर्गो ग्रो एव महो वषा एव यशः शरदेव Wa ठेव भगः पञ्चदश एव महः सप्तदश एव यश एकविंश एव सर्व्वखग्ेद एव भर्गो यजुवद एव महः सामवेद एव यथो AMAT एव स्वे होतेव भर्गोऽध्वधुं रेव मह उद्गातैव यथो AWA सवे वागेव भर्ग; प्राण एव ATTA रथा मन एव सर्वम् ॥ १५॥
५ प्रपाठकः। GR
स यदाह मयि भगे इति एधिवोमेवेतं लोकानामाहाग्नि' देवानां वसून् देवां देवगणानां गायत्र छन्दसां प्राचीन्दिां बसन्तखतनां aad स्तोमानाखम्ब दं वेदानां होत्र होत्रकाणां वाचमिद्द्रियाणाम्॥ १६॥
स यदाह मयि मड दत्यन्तरि चतभेवेतल्लोकानामा(९) वायुं देवानां रुद्रं देवां देवगणानान्तेषुभं छन्दसां प्रतौचौन्दिां Weaqat पञ्चदं स्तोमानां यजुवद बेदानामाध्वयेवं होव- काणां प्राणमिन्दरियाणाम् ॥ १७ ॥
स यदाह मयि यण इति दिवभेवेतज्ञोकानामाादित्यं(र) देवानामादित्यां देवां देवगणानां जागतं छन्दसासुटोचौन्दिशां वषो ऋतूनां eae स्तोमानां सामवेदं वैदानामौहातं ST काणां wafcfearary ॥ १८ ॥
स यदाह मयि सर्वेमित्यप एवैतज्नोकानामाद(२) चन्द्रमसन्दे- वानां विष्ठां देवां देवगणानामानुष्ट॒भं छन्दसां दत्तिणां दिशां शरदखतूनामेकरविंशं स्तोमानां ब्र्मबेदं वेदानां awa era काणां मन इन्द्रियाणाम् ॥ १९ ॥
सवा एष दशधा चतुः सम्पद्यते, दश च ह वै चतुर्विराजोऽ- राणि तङ्गभौ उपजीवन्ति aa विराद्यशोऽतराद्यं चियमेव तदिराजं यशस्यन्रा ये प्रतिष्ठापयति प्रतिष्ठन्तौरिदं सर्वमनुप्रति- हति प्रतितिष्ठति प्रजया पशभियं एवं बेद् ॥ २० ॥
(१) एतं ल; कानामाद्ेति क, | (९) श्तं खोकानामादादित्यभिति क, | (९) श्तं ोकानामारेति क, |
cB गोपथव्राह्मणपूरव भागे
अनर्वाणं ह वे देवं दध्यडगद्धिरससुपसौदं ह awe युर्टि समग्रवाम्ा इति स ॒दध्यडगद्गिरसोऽत्रवौद्यो वे सप्तदशं प्रजा- पतिं यज्ञ ऽन्वितं वैद नास्य यन्नो रिष्यति न यन्नपतिं रिष्यन्त- इति ता वा एताः पञ्च व्यादतयो भवन्तो खावयास्त खोषड् यज येयजामदे वौषडिति स दध्यडगङ्गिरसोऽब्रवौत्र वयं विद्मो यदि MAU स्मो यव्यन्नाद्धणा स्मौ यदि तस्व ऋषे स्मो यदि नान्यस्ये- त्यनर्बाणय हइ वा ऋतावन्तञ्च पितरः खधायामाद्वषायन्त वयं वदाम वयं वदामदा १ इति सोऽयात् खायन्भुवो वा ऋता- वन्तो मदेयातां न वयं वदामदा २ इति तस्मात्पृवरे प्रत्रियमाष्पे वाचयेदेवाः पितर इति तिखो य एति संयजति a भवति यख A Ae यञ्च न ब्रूत Tat ATTA ॥२१॥
सावित्रं ह स्प वैतं पूवं पुरस्तात् पशमालभन्त इति भे तर्हि प्राजापत्य यो दयेव सविता स प्रजापतिरितिवदन्तस्तस्मादु समोऽ- चाग्नींसेन Fate समानधिष्टुगञ एव स्यूरोषा सश्चरणौया या उषा सश्चरणोया यां विन्वुष्याग्नोंस्तया यजेरंस्तेनानाधिघ्या- एव स्य रादौचचिलौया या fata यां सन्य॒प्याग्नौं स्तन यजर- स्ते समानधिदया एव स्युरोदवसानौया या उदवसानौया at Raat स्तया यजेरुस्तेनानाधिष्टया एव स्युरथ यदि यज- मानस्योपतयेत्पाश्वतोऽग्नीनाघाय तावदासौत यावदग्धः स्याद्यदि प्ेवात्सरैरेव तभग्निभिरंदेद् दथ वा श्रग्निभिरितरे यजमाना area इति वटन्तस्तस्य तदेव ब्राह्मणं यददः पुरःसवने fairs श्राशिपो व्याख्याताः ॥२२॥
aa प्रतर्हामौ स्थालौपाको नव्चयः। afwa पिढ-
५ प्रपाठक, | cy
यज्नश्ा्टका सप्तमः wgftad पाकयज्नाः। अम्नाधेयमभ्नि- Sia पौणेमास्यमावास्ये। नवेष्टिशातुर्मास्यानि पशबन्धोऽत्र सप्तम- इत्येते हवियंन्नाः। अग्नि्टोमोऽत्यग्निाम उक्था. षोडशि- aia! वाजपेयोऽतिराव्रश्वा्रोयीमाच स्म इत्येते सुत्या; | कखिदहेवाः प्रवोवाजा; कखिदेवा अभिद्यवः । केखिदेवा हविष्मन्तः किंखिज्निगाति सुख्रयुः। ऋतव एव प्रवोवाजा मासा देवा अभिद्यवः। अद्मासा हविन्तस्तव्निगाति wag: | कतिखिद्रा्यः कत्यहानि कति स्तोत्राणि कति- शस्तराखयसा। कतिचिव्सवनाः संवत्सरसा स्तोतियाः पदा- त्राणि aaa दबाबतिरातौ षट्णतमनिनिष्टोमा देवि- शतिशते उक्थगानां । दाद्शषोड़भशिनः षष्टिः षडा वेषु- ama! serra विंशतिश्तानि वौखडहयैकं तावदस।। daa सवनाः सहस्रमशोति तौणि च संस्ततस्य। षट्- षटि देच शते च भवत स्तत शस्त्राणामयुतं चैकमसपर। स्तोतियाञ्च नवतिसहस््रा दं नियुते नवतिशातिषट् च। अष्टौ शतान्ययुतानि चिं णचतुनवतिख पदान्यसा । संवत्ल- रसा कविभिर्भितस्थैतावतो मध्यमा देवमाव्रा। अयुतमेकं प्रयुतानि fans हे नियुते तथा छदुर्ष्टाः। अष्टौ शतानि नव चान्तरा तावानात्मा परमः प्रजापते;। आद्य दषट्- कारः प्रदानान्तमेतमग्निषेपभे WaT, सधु fad! सौभेषजं छन्द ईप् सन्यदम्नो चतुःगतं बहुधा ह्यते यत्। प्रातःसवनस्तुत- एकविंशो गायवस्तोममित एकण्व। माध्यन्दिनि; सप्तदशेन लपस्त्रय्िंशेन सवनं ठतौयम् ॥ २२ ॥
८६ गोपयत्राद्मणपूरवेभागे
खदायां रेतस्तपसा तपस्त वैश्वानरः सिषितेऽपत्य- मौप्सन्। ततो यन्न लोकजितामजग्धा कभेक्टेषिरक्गिराः सम्बभूव । ऋषेयन्नसा चतुर्धिं धसा अहां यः श्रेयसीं लोक- ममुं जिगाय । wat वेदाः wenn: सोमविन्दयुक्षा वन्ति सुकता- aaa! ऋ चोऽस्य भागां तुरो aqme: wag मोद- मानाः। ग्रहेहेविभिंख कताक्रतञ्च यजुषि भागांचतुरो वहन्ति । ओदुम्बयां सामघोभेण तावत् सविष्टुतिभिख स्तोमः छन्दसा । सामानि भागाखतुरौ वहन्ति गोत्या स्तोमेन सह प्रस्तावेन च। प्रायथिैभेषजैः सस्तवन्तोऽथ्वाणोऽद्ि- रस शान्ताः । ब्रह्मा ब्रह्मत्वेन पुमुदो मोदमाना असंखष्टान् भागंखतुरो वदन्ति । यो ब्रह्मवित् सोऽभिकरोऽस्तु वः faat धि- या धोरो रक्ततु धर्ममेतं। मावः पुमत्तामख्ताचच यन्नात् aware ॒येनानङ्किरसोऽपियासौत्। मायु दशं arava: पुष्टा मामे yaar fagera लोकान् । दिव्यं भयं रचत waqad aw कलाशस्तुतिगोपलायनं । होता च मैतरावस- ण पादमच्छावाकः स ग्रावस्ततेकं । ऋग्भिस्तुवन्तो अहरहः चिव्याः aha पादं ब्रह्मणा धारयन्ति। sere: पृति- cer नेष्टोत्रेता निहितं पादभेकं। समन्तरित्तं यजुषा स्तवन्तो तायु पादं ब्रह्मणा धारयन्ति। सामोहाता चादयन्त yan श्रोदुम्ब्याः स्तोभदेयः सगहदः। विद्यान् पस्तोता facera सष्ट॒तिं सुब्रह्मणयः पुतिहत्तऽय यन्न । are दिव्ये कं निहितं निस्त॒वन्तः सये पादं ब्रह्मणा धारयन्ति। ब्रद्माहेकं ब्राह्मणा च्छं सिनः सद पोत्राऽऽम्नौभ्रो निहितं पादभेकं। भधव-
५ प्रपाठडकः। ८3
भिर्पङ्किरोभिशथ गपोऽपसु चन्द्रं पादं ब्रह्मण धारयन्ति। घोडशिकं होत्रका अभिष्टुवन्ति वेदेषु युक्लाः प्रथक् चतुधा । मनोषिणो दौक्िताः यदधाना होतारौ gar अभिवदन्ति aa । दक्षिणतो agent जनदित्येतां व्याति जपन् । सप्तदशं weet तं कौत्तिंयन्ति प॒रा विदुः। च्टादभथौ दौत्तितौ दौक्तितानां यन्न पतौ खदधानेह gar! एकोन- विंश; शमिता बभूव विशो यज्नं weofata सुन्वन् । एक- विंथतिरेवेषां संख्थायामङ्किरो वह । वेदैरभिष्टतो लोको नानावेणापराजितः ॥ २४ ॥
सपर सुत्या; सपर च पाकयज्ञाः Bian सप्त तथेकविंगति । wa ते यज्ञा अङ्किरसोऽपियन्ति नूतना area खजन्तिये च ख- ष्टाः पुराणैः। एतेषु वेदेष्वपि चैकमेवापत्रजखलिजां सम्भरन्ति। ACTA सचते तामथस्तं॑विस्कन्धमेनं वितं प्रजासु। निवर्तन्ते efaar नौयमानाः सुते सोमे वितते य- क्नतन्त् । मोघाथिषो यन्यनिवत्तेमाना भ्रनिषटयन्ना न तरन्ति लोकान् । हादशवभे awe ्घग्बदेषु तत् WaT! एवं व्यवसिता बदाः wa एव खकर्मसु । रन्ति चेषां समानः: मन्त्राः कल्पा ब्राह्मणानि च । व्यवरखयानन्त्, तस्व एवग्बे - देषु तत् स्मृतम् | ace vfaat स्थानमन्तरिक्षस्थानी WAT. | योः स्थानं सामवैदसगपो ग्बड्गिरसो wa । भ्रग्नि- दवत ऋम्बे दसा ATA टो वायुदेवतः। whee: सामवेदस्य चन्द्रमा Farag भग्बक्गिरसाम् | ठ् स्तोम ऋग्वे दसा यजुषि प्ञ्चःगेन Ease: सप्तदशेन सामवेद एकषिगो ब्रह्म
oN aa गोपथत्राह्मणपूबेभागं
सन्धितः। वागध्यामख्ग्बे दस्र यजुषां प्राण उच्यते। चक्षषोौ सामवेद्सा मनो ग्बड्गिरसा Haq! श्मिः सह गायत्र जागतमाइयेचु'वि वेषुभेन we जज्रिरे। उष्टिक्ककुव्भ्यां शग्बङ्गिरसो जगत्या सामानि कवयो वदन्ति। ऋभ्मिः एथिवीं यजुषाऽन्तरिचं॑सान्ना दिवं लोकजित्सोमजम्भाः। अथर्वै- भिरङ्किरोभिश्च गुप्तो यन्नघत्तष्याद द्वसुददेह । ऋग्म; सुशस्तो यजुषा परिष्क तः सबिष्टुतः सामजित् सोमजन्भाः | अथवे- भिरङगिरोभिष ga यन्नतुष्पादिवमारुरोह । ऋचो विदान् ufaat वेद सप्रति यजूषि विदान् हददन्तरिक्ष। दिवं वेद् सामगो यो विपथित् सर्वान् लोकान् यद् श्टग्बङ्गिरोवित् । aia ग्रामे यां थारण्ये जपन्ति मन्वान् नानाधान् बहधा जनासः । सवं ते यज्ञा अ्रङ्गिरसोऽपियन्ति नूतना सा हि गतित्रह्मणो याऽ- qual चिपिष्टपन्विदिवद्राकमुत्तमं तमेतया azar विद्ययेति । अरत उत्तरे ब्रह्मलोका महान्तोऽधबेणामङ्गिरसाञ्च सा गतिरथ- वणामङ्किरसाञ्च सा गतिरिति ब्राह्मणम् ॥ २५॥ इत्यध्वरे गोपथ ब्र, MUG. पञ्चमः WUSA, समाप्तः ॥५॥ समाप्तमिदं गोपथत्रा द्.णपूर्व दै २ ।
ओं ओत्रह्मगेदाब नमः |
गोपघव्राद्मणोत्तरभाग
१ प्रपठकंः।
अथ यद् ब्रह्मसदनात्त णं निरस्यति शोधयत्येवेनं तदघोप- विशतोदमहमर्वाम्बसोः सदने सौदा मीत्यवौग्बसुह वे देवानां ब्रह्मा पराग्वसुरसुराण्णं तमेवेतत् ya सादयत्यरिष्टं यन्नन्तनुतादि त्ययोपविश्य जपति seufaanfa ठदस्पतिवौ शआराङ्गिरसो देवानां ब्रह्मा तस्मित्रेवैतदटुन्नामिच्छति प्रणोतासु प्रणोयमाना- सु वाचं यच्छत्या हविष्क त उदादनादेतद्ं AAA हार तदतद्- yal wade च खिशकल्यानुयाजानां प्रसवादित्येतद यज्ञस्य दितीयं दारन्तदेवेतदगृन्य करोति यत् परिधयः परिधोयन्ते aval गोपौधाय परिधीन् परिधत्ते ara सामल्वाय यरिधोन् dare garaa नं faders चय ब्रम प्राणाः पूाणा- नेवाभिजयति faehrure चयो वै लोका लोकानेवाभिजयति fence चयो वै देवलोका देवलोकानेवाभिजयति विरूप at जयति बयो बै देवयानाः पन्यानस्तनेवामिजयति ते वै eran भवन्ति दादश ह वे मासा, संवत्सरः सवत्सरमव तन प्रोशात्यघो सवत्सरमवाता उपदधाति aaa लोकस्य
BATT UU ठ्
uc गोपथत्राह्मणपूरव भागे
afar । वागध्यामशख्म्बे दसय यजुषां प्राण उच्यते । weet सामवेदसा मनो ग्बड्गिरसा स्मतम्। ऋम्मि; सह गायकं जागतमाइयञू षि agia we जन्निरे। उष्टिक्कङ्व्भ्यां श म्बड-गिरसो जगत्या सामानि कवयो वदन्ति। wafer: एथिरवों यजुषाऽन्तरि त्तं सास्ना दिवं लोकजित्सोमजम्भाः। waa भिरङ्गिरोभि्च am यन्नश्त्तष्याद द्वसुहटेह | ऋग्मिः सुशस्तो यजुषा परष्कि तः सबिष्टुतः सामजित् सोमजन्भाः | अघवे- भिरङ्गिरोभिब् गुप्ता यन्न खघतुष्याददिवमारुरोह । ऋ चो विदान् ufaat वेद सम्प्रति यजूषि विदान् हहदन्तरिक्। दिवं वेद् सामगो यो विप्ित् सर्वान् लोकान् यद्भरग्वङगिरोवित् | यांश ग्रामे Tiare जपन्ति मन्वान् नानाथान् बहधा जनासः । wa ते यन्ना अङ्गिरसोऽपियन्ति नूतना सा हि गतित्रह्मरो याऽ qual त्रिपिष्टपन्िदिवद्राकमुत्तमं तमेतया थ्या विद्ययेति । अत उत्तरे aa महान्तोऽथवेणामङ्किरसाच्च सा गतिरथ- वैणामङ्किरसाञ्च सा गतिरिति ब्राह्मणम् ॥ २५॥ दत्यथर्वषैरे WTA ABTA A पञ्चमः प्रप,ठकः समाप्तः ॥५॥ समाप्तमिदं गोपयथत्रा ह. णपूदे, चै र |
ओं MAGI नमः | गोपथव्राद्मणोत्तरभागे
१ प्रपःठकः।
~ ->०>अ-००<---~
अथ यद् ब्रह्मसदनात्तुणं निरस्यति भोधयवयेवेनं vita विशतौदमहमर्वाग्बसोः सदने सोदामोत्यर्वाग्बसुं वै देवानां ब्रह्मा पराग्वसुरसुराणं तमेवेलत् ys सादयत्यरिष्टं यन्नन्तनुतादि- त्यथोपविश्च जपति ठस्य तिरं हति aseafaat आङ्गिरसो देवानां ब्रह्मा तस्ित्नेवैतददुन्नामिच्छति प्रणोतासु प्रणोयमाना- सु वाच यच्छत्या हविष्क त उदादनादेतद THA हारं तदेतद्- शून्यः करोतौ च खिश्लत्यानुयाजानां प्रसवादित्येतरै यज्ञस fetta हारन्तदेवेतदशून्य करोति यत् परिधयः परिधोयन्त amet गोपौधाय परिधौन् परिधत्त यक्सा सामत्वाय परिधोन् tafe प॒नायेवे नं विमेध्यमं चय रमे प्राणः पुाणा- नेवाभिजयति तिरदंक्तिणाद रयो वे लोका लोकानेवाभिजयति बिरुत्तराईै wal वै देवलोका देवलोकानेवाभिजयति विरूप वा जयति तयो बौ देवयानाः पन्थानस्तनेवाभिजयतिते वै दादश भवन्ति दादश = वै मासाः संवत्सरः संवत्सरमेवतेन प्रोणात्यथो संवत्सरमेवात्मा उपदधाति ar लोकस्य
(> BATT Ug ठ्
९० गोपघत्राद्यणोत्तरभागे
पुज।पतिव' रुद्रं यन्नानिरभजत् सोऽकामयत मेऽयमख्मा- आकूतिः wafeat मा aaifacaraifefa ! स यन्नमभ्या- यम्याविध्य aga निरकन्तत् तत् पुाशित्र मभवत्तदुदयक्षत्त- गाय पय्येरस्तत्युतौचेत । तसा चन्त; परापतत्त स्मादाइ- TH वे भग दत्यपिहतं ने च्छेद्यभिच्छति तत् सविते पयदरस्तत् पुत्यग्टह्वात् तस्य पाणो पुतिच्छेद aa हिरण्य मयो पुत्यदधुस्त- स्मादिरण्छ पाशिरिति स्त॒तस्तत्युषणे पहर स्तत् प्राग्रात्तस्य दन्ताः परोप्यन्त तस्मादाहरदन्तकः पूषा पिष्टभाजन इति afear- याङ्गिरसाय पर्यवहर स्तत् waren शिरो व्यपतत् तं यन्न एवा- कल्पयत् स एष इध्मः समिधो ह पुरातनस्तदहय आङ्गिरसाय पयर स्तत्पुश्रात्तसपा्गग पर्वाणि व्यखंसन्त तं यन्न एवाकल्ययत्त- देतदहिः waa ह पुरातनस्तद्हस्यतय आङ्गिरसाय पथदरत् सोऽबिभेत् ठहस्यतिरित्घं वा मार्तिमाकष्यसौति स एतं मन्त मपण्यत् aaa at चकुषा gate इत्यबुवोनत्र हि सुस we: किञ्चन हिनस्ति सोऽविभेत्प,ति्टह्नन्तमा हि सिष्यतोति देवस्यात्वा सवितुः प्रसबेऽभ्विनोवा इभ्या पूष्णो हस्ताभ्यां प्रसूतः पुशिषा प्रतिग्टह्वामौ- त्यत्रवोत्विदप्रसूत एवैनं तदेवताभिः परत्यग्टङ्ात्तदूाह्य ठणानि परम् दण्ड स्थण्डिले निदधाति एथिव्यास्वा नाभौ सादयामौति एयिवो वान्तानां शमयिकषो तयै वैतच्छमयाञ्चकार सोऽबिभे- art माहिसियतौत्यग्न्टास्ये न प्रा्रामोत्यत्रवोबरद्यग्ने रास्य शिञ्चन हिनस्ति सोऽबिमेत्पाशितं माहिसिथतौतौन्द्रसय त्वा जठरे सादयामोत्यव्रवोत्रहोन्द्रस्य जठरं किञ्चन हिनस्ति वरुणश- स्योदर इति न हि वरुणस्य,दर किञ्चन हिनस्तोति ॥२॥ ।
१ प्रपाठकः | ER
अथो WEA णसोदर इत्याताऽस्यामनाऽऽन्ानं मे माहि- सो: सहेन वै सर्वेषां भूतानामाना तेनैवेतच्छमयाञचकार प्राशित् मनुमन्वयते। योग्निरमणा नाम ब्राह्णेषु प्रविष्टः तस्मिन् a एतत् TANG प्राशित्रं तन्मा माहिसोत् परमे व्योमन्निति AMAT ब्रह्मणा AAMT एनं नाहिनत्तस्मायो aay: स्यात्तं ` ब्रह्माणं कुर्वीत avufaa सवं ब्रह्म सर्वेण ह वा एतद् ब्रह्मणा aa दत्तिणत उद्यच्छतेऽप एव वा एतस्मात् प्राणा; क्रामन्ति य आविदं प्राग्रात्यद्धिमीजेयित्वा प्राणान् संस्यते वाडम- आस्यं famed बे प्राणा seam. प्राणानेव वघाखान- सुपाद्नयते तदु हैक अइरिन्द्राय पर्य हरत्रिति ते देवा अन्रुवतरिन्द्रो वै देवानामोजिष्ठो बलिष्टस्तस्म्ा एतत्परिहर न्तोति तन्त स्मे पय हर - Wag ब्रह्मणा) शमयाञ्चकार तस्प्रादाइरिन्द्रो बु हेति यवमात्रं भवति यवमात्रं वे विषसा न हिनस्ति वद्धस्तादभिघारयति तस्माद घस्तात् Ward प्रजा wea हिनस्ति यदुपरिष्टादभि- घारयति तस्मादुपरिष्टात् प्रचरणं प्रजा wea हिनस्ति यदु- भयतोऽभिघारयव्युभयतोऽभिघारि पृजा ATH स्या यच्छ- मयाभिदरेद नभि विद्धं यज्नस्याभिविदेत् ॥ २ ॥ ,
अग्रेण परिहरति तौर्थनेव परिहरति वै वा एतदयज्नभ्किव्यते यत् पुाशित्रं परि्ठरति यदाह बृहन् पुस्थास्यामोति ae स्पतिवें स्वै Taq WUT एतद् ब्रह्मणा यन्न दक्षिणतः सन्दधात्यथोऽत्र वा uate यज्ञः चितो यच वृद्धा aaa यन्नः थित- स्तत एवै नमालभते यदस्तेन प्रमोयेदेपनस्या यच्छष्णा शीषकिमा-
(५) तत् स ब्रह्मणेति कः ।
र गोपथत्राद्मणोत्तरभागे
स्यादयततृ्णोमासोदासम्प्रत्तो यन्नः सात् पृतिषेत्येव ब्रूधादाचि वे यन्नः यितो यच ब्रह्मा तैव यन्नःचितस्तत एवैनं सम्प्रयच्छत्या ग्नोध्र- आदधाल्यग्निसुषानेवतं न् पौणव्यधोत्तरासामाइतौनां पुति्ठि- त्या ऽथो समिदत्यैव जुहोति परिधीं तम्प्र gare वैनां wag aad सम्प्रा पराङव शतिं यन्तुः सम्पद्यतेऽधो चतुष्पादः पशवः पथूनामापे देव सवितरेतत्ते Weare Tye swear: ब्रह्मत्याह स हि ब्रह्धष्ठः aan पाहि स यन्नपतिं पाहि स मा- म्माहिस मां पाहि समां कर्मण्यं पाहीत्याह ama च यज- मानाय च UATATAT ॥ ४ ॥
न वे पौणमास्यां नामावास्यायां दक्षिण दौयन्ते य एष- Tea: प्यते eater दौयते awe इष्टौ at एतेन यद्य- जतेऽयो वा एतेन पूर्ती य एष ओदनः पच्यत एष हवा दरप्तं य एनं पचति॥ yn
इया वै Sar यजमानस्य ग्टहमा गच्छन्ति सोमपा अन्येऽसोमपा- Wat इतारोऽन्ये अरहतादोन्य एते वै देवा अ्रहुतादो यद् ब्राह्मणा- -एतददेवत्य ऋषयः पुरानौजान एते ह बा एतस्य प्रजायाः पणूना- Aaa ते ऽस्या प्रौ ता TUM मादायापक्रामन्ति यदन्वाहा््यमन्वा- हरति तानेव तेन प्रोणाति दकिरतः wat: परिहत्तवा आह <famaaaa ana यजत आइतिभिरेव देवान् इतादः परोणाति दच्तिणाभिमंनुष्यदेवांस्तेऽखमे प्रोता इषमू ज निय- च्छन्ति ॥६॥
देवा इ वा अरसुराशस्प्न्त, ते देवाः प्रजापतिमेवाभ्यय- जन्त अन्योऽन्वरूसव सुरा अलुरदस्ते देवा एतमे.दनमपग्य स्तः
१ प्रपाठकः | ९३
प्रजापतये भागमनुनिरवपं स्तं भागं पश्यन् प्रजापतिदे वानुपावत्तंत ततो देवा अ्रभवन् परासुराः सय एवं विदानेतमोदनं पचति भवत्याना परास्याप्रियो ween भवति प्रजापतिं देवेभ्यो भागधेयानि व्यल्पघत्सःमं मन्यत आत्मानमन्तरगादिति a एत मोद नमभक्त मपणश्यत्तमातमने भागत्रिरवपत् प्रजापते व एष भागो परिमितः स्यादपरिभितो fe प्रजापतिः WATTS ATA TS सखान्ययसख(नत्तितोऽस्य fat ar wate) waarafe लोक इह च प्राणापानौ मे पाहि समानव्यानौ मे पादुप्रदानरूपे ८ TTT भे afegaal मे माचेष्टाः। ददतो भे मोपदसः प्रजापतिमन्त्रया सख््तध्या समिति प्रजापतिमेव सख्त प्रोति य एवंवेद य एवं anon
ये वा इद aw Tae षाभमेतानि ज्योतोषि यान्यमूनि नत्त- चाणि तव्रचत्राणां नत्तत्रतवं यत्र च्ियन्ति दशपूर्णमासौ वे यन्नस्या- बसानदर्थौ ये वा अ्रनिष्टा दशप णंमासाभ्यां सोमेन यजन्ते तेषा- मेतानि ज्योतींषि यान्यमूनि नत्तत्ाणि cata cane वा ददमस्यष्टा वसानिनेद्ावसास्यसि नेहावसाससोति नोऽनुदन्त एवं डवे तेऽसु्रान् MMA नो Aaa त एते प्रच्यवन्ते ॥ ८ ॥
यस्य हविनिरुपं युरस्ताचन्द्रमा अभ्यदियात्तास्त धा तण्डला- न्विभजये मध्यमास्तानग्नये दातरैऽ्टाकपालादधिर्वपेत् ये स्थ विष्टा स्तानिद्राय प्रदात दधति चरु ये च्ोदिष्ठास्तान्विष्णवे शिपिविष्टाय ते wera वा एतेऽतिरिच्यन्ते तानेवाप्नोति तानवरन्येऽन्निि मध्यमसा दाता इनदरो वैज्ये्स्य प्रदाता यदेवेदं Sx पशूनां afew: शिपिविष्टं तदेवाप्रोति पशुनेवावरुन्धे nen
€४ गोपथत्राद्मणोत्तरभागे
या पूर्वा पौणंमासी सानुमतिर्यौत्तरा सा राका यापूर्वी साऽमावास्या सा सिनोवालो योत्तरा सा कु्खन्द्रमा एव धाता च विधाता च यत् पूर्णऽन्यां वसत् पूर्णोन्यान्तत् frat यत् पश्य त्यन्यात्रान्यान्तस्मिधुनं यदमावास्यायाखन्द्रमा अधिप्रजायते तस्मि यनन्तस्मादेवास्मै मिथनात् पशून्प्रजनयते ॥ १० ॥
न हे यजेत यत् पूव्वैया सम्प्रति यजेतोत्तरया छं वषट् Fara दुत्तरया सम्प्रति यजेत पूबेया छं वषट् कुथ ब्रे्िभवति न यन्नस्तदलु- होतामु ख्यसुपगत््ोऽजायत एकामेव यजेत wal Fa जायते न छृत्यन्त दे यजेत यन्नसु लभेव पूर्व मालभते यजत उत्तरया देवता- एवं पूवेयाप्रोतीन्दरियसृत्तरया देवलोकमेव पूर्व याऽवरुन्धे मनुष्यलोक- सुत्तरया भूयसो यज्नकरतुनासुपेत्येव ह वे सुमनानाभेध्ं म्ये याने waa अभ्युदियादंस्मा अस्मिन् लोक आक भवति॥ ११॥
आग्नावैष्णवभेकादणकपालं निव्पेद् द्ंपूर्णमासावारि- प समाणोऽग्निवे wat देवता विष्णु्यन्नो देवताघौव बन्न चारभत- ऋध्या Walaa सहारम्भावित्यादुरुदिनु शङ्खे गितो सुच्त- इति दर्भो वा एतयो; पर्वः TATA उत्तरोऽथ यत् परस्तात्यौरमास- आरभ्यते asaya क्रियते तदयत्पौरुमासमारभसारः सर- aa we निर्बपेत्सरस्वते हादणकपालममावास्या वै सर- स्तो twa: सरस्वानिल्युभाविवेतौ सहारभत ऋध्या PAG व ॥ १२॥
aaa पथिकछतेऽष्टाकपालं निर्वपेद्यस्य प्रज्नातेशिरिति wad वद्िष्यथं वा एष एति यस्य प्रन्नातेिरिति पदयते वे sf
१ प्रपाठकः । .. ey
देवानां पथिक्त्तमेव | ourraaarreace एनं पन्थानमपि नयत्यनङ्गग दत्तिण स हि पन्थानमभिवडति ॥ १२ ॥ अम्नये व्रतपतयेऽ्टाकपालं frags य आहिताग्निः सम्प्रव
द् agar एष व्रतमतिपातयति य आहिताग्निः सम्प्रवसति व्रयेऽ- नि fad Rafa मांसं वा अग्रात्यग्निवे देवानां व्रतपतिरग्नि- मेतस्य व्रतम गात्तस्मादेतस्य व्रतमालम्भयते ॥ १४ ॥
अग्नये व्रतमभुतेऽ्टाकपालं fasta आदहिताग्निरात्ति- जमु कुच्यादानोतो वा एष देवानां य आदहिताग्निस्तस्मा- देतेनाय न कव्यं न fe देवा wy बुर्वन््भ्नर्वे देवानां व्रतशद्म्निभेतस्य ब्रतमगात्तस्मादेतस्य व्रतमालबग्भयते ॥ १५॥
रिन्द्राग्नसुत्स्रमनुखुष्टमालभेत यस्य पिता पितामहः सोमं न पिवेदिद्धियेण वा(१)एष वर्येण व्यध्यते(२)यस्य पितापितामहः सोमं न पिवति यदैन्द्र इन्द्र इन्द्रिये रैवेनं तहौर्यैण समर्दयति 2a- ताभि्व एष बोयं प्रण व्यध्यते (2) यस्य पिता पितामहः सोमं न पिवति यदाग्नेथोऽग्नर्ये सव देवताः सर्वाभिरेवैनन्तद देवताभिः समद्ववत्यनुष्टो waaqez इव Faw सोमपौधो wai पिता पितामहः सोमं न पिबति तस्मादेष एव तसया देव- तायाः पशूनां सखः ॥ १६॥
देवा वा ay पक्राखजिमयुः स इन्द्रो वेदाग्निवं वेमा; प्रथम उन्नेथतौति सोऽ ब्रवीदयतरो नौ पूवं Saar नौ
(र) वीःश faa cfr ख, a, | - (द) शष Tay विषटष्यते इति ख, ग, ।
ry गोपयथब्राद्मणपू्भागे
saat रेलस्तपसा तपसौ वैश्वानरः सिषिेऽपत्य- मोप्सन् । ततो यश्च लोकजिस्षमजम्भा ऋभेक्छषिर्गिराः सम्बभूव । ऋभेवन्नसा चतुरधिधसय अहां य; Saal लोक- wa जिगाय | यस्मै वेदाः प्रता: सोमविन्द् युका वहन्ति सुकता- सुलोकं । ऋ चोऽस्य भागां तुरो बहन्ुक्थगस््ः प्रमुदो मोद- मानाः। ग्रहहविभि् aaa यजुषि भागांचतुरो वहन्ति। ओदुम्बथां सामघोभेण तावत् सविष्टतिभिष स्तोमेः छन्दसा । सामानि भागाखतुरो वहन्ति गोत्या स्तोमेन सह प्रस्तावेन च। प्रायथित्तैभेषजेः सस्तवन्तोऽथवौणोऽद्वि- रस WA: | ब्रह्मा ब्रह्मलेन पुमुदो मोदमाना WHEAT] मागं चतुरो वदन्ति । यो ब्रह्मवित् सोऽभिकरोऽस्तु वः शिवो धि- या धौरो रक्तु धमेमेतं। मावः पुमत्तामरखुताचच यन्नात् wae येनानङ्किरसोऽपियासौत्। मायुः et मारुगस्ताः पुभेष्टामाभे quar fagera लोकान् । दिव्यं भयं रक्त waqad aw कलागस्तुतिगोपलायनं । होता च मैावस- शख पादमच्छावाकः सह गरावस्ततेकं | ऋग्भिस्तुवन्तो अहरः थिव्याः अभिनि पादं ब्रह्मणा धारयन्ति। अध्वर्युः पुति- cera aaa निहितं पादभेकं। समन्तरित्तं यजुषा स्तवन्तो वायु WTS ब्रह्मणा धारयन्ति! सामनोदाता च्छादयन्त पुमत्त Meat स्तोभदेयः सगहदः। विदान् पुस्तोता facera सुष्टुतिं सब्रह्म: पुतिहन्तोऽघ यन्न । सास्रा feat कं निहितं निस्तुवन्तः सूय पादं ब्रह्मणा धारयन्ति। meee ब्राह्मणा च्छं सिन; we पोत्राऽऽग्नौप्रो निहितं पादभेकं। भघव-
५ प्रपाठकः | ८
fuceofra गुप्ोऽपसु चन्द्रं पादं ब्रह्मण धारयन्ति) Wefra होत्रका अभिष्टुवन्ति वेदेषु युक्ताः wea चतुर्धा । मनोषिणो दौ्िताः यदधाना होतारौ गुप्ता अभिवश्न्ति यन्न । दत्तिणतो agent जनदित्येतां व्या्तिं जपन् । सप्तदशं wedi तं कीत्तिंयन्ति पुरा विदुः। ्टादणौ दौसितौ दौ्तितानां यज्ञ पतरौ खदधानेह gar! एकोन- fan. शमिता बभूव विंशो यन्न weofata सुन्वन् । एक- विंशतिरेवेषां संस्थायामङ्गिरो वह । वेदैरभिष्टुतो लोको नानावेशापराजितः॥ २४॥
सपर सुत्या; सपर च पाकयन्नाः हवियन्नाः सप्त तयेकविंशति । wa ते यन्ना अ्ङ्किरसोऽपियन्ति नूतना याष्टषयो खजन्तिये च ख- ष्टाः gat) एतेषु वेदेष्वपि चैकमेवापत्रजख्तिजां सम्भरन्ति। कूटस्तुपात् सचते ताम्स्तं॒विस्कन्धमेनं विषटतं प्रजासु । निवत्तन्ते दक्तिणा नोयमानाः सुते सोमे वितते य- ज्रतन्वे । मोघाशिषो यन्त्यनिवरत्तमाना अनिष्टयज्ना न तरन्ति लोकान् । REMAN AWE धग्बदेषु तत् HAT! एवं व्यवसिता वेदाः wa एव खकर्मसु। सम्ति चेषां समानः: wat, Tae ब्राह्मणानि च । व्यवखानन्त्, aaa एयग्बे - देषु तत् way! ऋग्वे दस vet स्थानमन्तरि्षस्थानो WAT. | द्यो; स्थानं AAA TATA शग्वड्गिरसं खतं । AAA दैवत ऋभ्बे दसा ATI वायुदेवतः। भादित्यः सामवेदस्य चन्द्रमा वैद्युतब शग्बङ्किरसाम् | ढहत् स्तोम ऋग्वे दसा यजूषि प््चःगेन BEAT! सप्तदशेन सामवेद एकविंशो ब्रह्म-
uc गोपथत्राह्मणएपूं भागे
सन्धितः । वागध्यालखग्बे दसय यजुषां प्राण उच्यते। चक्षषौ सामबेदसा मनो wash स्मतम्। ऋग्मिः सह गायत्र जागतमाहयचू षि aga we जन्निरे। उष्टिक्ककुव्भ्यां श म्बडगिरसो जगत्या सामानि कवयो बदन्ति। ऋग्मिः एथिवों यजुषाऽन्तरि त्तं सास्रा दिवं लोकजित्ोमजग्धाः। अरथव- भिरङ्गिरोभिश्च an यज्नशत्तष्ाद feaqees । ऋग्म; सुशस्तो यजुषा परिष्क तः सविष्टुतः सामजित् सोमजम्भाः | अघवं- भिरडगि रोमि gai यज्नश्चतुष्याददिवमारुरोह । ऋ चो विद्वान् ufaat वेद सप्रति यजूषि विदान् हददन्तरिक्षं। दिवं वेद् सामगो यो विप्ित् सर्वान् लोकान् यद्श्ग्बङ्गिरोवित्। यां ग्रामे यांशारण्ये जपन्ति मन्वान् नानाधान् बहधा जनासः। wa ते यन्ना अङ्गिरसोऽपियन्ति नूतना सा fe गतित्रद्मणो याऽ- aca चरिपिष्टपम्तिदिवद्राकमुत्तमं तमेतया थ्या विद्ययेति | अत उत्तरे ब्रह्मलोका महान्तोऽथवेशामङ्किरसा् सा गतिरथ- वणामङ्गिरसाञ्च सा गतिरिति ब्राह्मणम् ॥ २५॥ इत्यथर्ववेदे गोपथ ब्र, MUTA A पञ्चमः प्रप,ठज्ः समाप ॥५॥ समाप्तमिदं गोपयत्रा ह. णपूद, चै र् |
ओं ओत्रह्मवेदाब नमः ।
गोपधन्राद्मणोत्तरभाग
९ प्रपठकंः।
~ woo
श्रथ यद् ब्रह्मसदनात्तृणं निरस्यति Murad तदयोप- विशतौदमहमर्वाग्बसोः सदने सोदामीत्यर्वाग्बसुरं वै देवानां ब्रह्मा पराग्बसुरसुराणां तमेवैसत् पूरवः सादयत्यरिष्टं यन्नन्तनुतादि- त्यथोपविश्य जपति वहस्य तित्र हति ददस्यतिव आङ्गिरसो देवानां ब्रह्मा तस्ित्रेवेतदटुन्नामिच्छति प्रणीतासु प्रणीयमाना- सु वाचं यच्छत्या हविष्क, त उद्ादनादेतद THA दारं तदेतद्- qa करोतौ च खिशटकत्यानुयाजानां प्रसवादित्येतरै oer दितीयं हारन्तदेवेतदथून्य करोति यत् परिधयः परिधोयन्ते ama गोपौधाय परिधौन् परिधत्ते यन्नसा सामत्वाय परिधौन् संमा्टिं garaa नं fanaa चय इमे प्राणः पुणा- नेवाभिजयति faefaue चयो वे लोका लोकानेवाभिजयति चिरुत्तरादईै' wat वै देवलोका देवलोकानेवाभिजयति विरूप वा जयति त्रयो वौ देवयानाः पन्यानस्तानेवाभिजयति ते वै हादश भवन्ति दादश ह वै मासाः संवत्सरः संवत्सरमेवतेन Runt संबत्सरमेवामा उपदधाति ana लोकस्य ` समरप ॥१॥
९० गोपघत्रा द्यणोत्तरभागे
पुज।पतिर्वे az यन्नानिरभजत् सोऽकामयत मेऽयमस्या- आकूतिः सष्दिर्यो मा यन्नात्रिरमाक्तौदिति। स यन्नमभ्या- यम्याविध्य तदाविचं farang तत् पुएित्र मभवत्तदुदयक्षत्त- गाय TASCAM AT । तसा चच्तुः परापतत्त स्मादाइ- wh वे भग इत्यपिहतं ने च्छे्यमिच्छति तत् सविते crete Waa तस्य पाणो पृतिच्छेद तस्मे हिरण्य मयो पुत्यदधुस्त- स्महिरण्यपाणिरिति स्त॒तस्तत्पु्े पदर स्तत् प्राग्रात्तस्य दन्ताः परोप्यन्त तस्मादाइरदन्तकः पूषा पिष्टभाजन इति तदिष्मा- याङ्किरसाय पयंदहरं स्तत् पुश्रातसा शिरो व्यपतत् तं यन्न एवा- कल्पयत् स एष इभ्यः समिधो ह पुरातनस्तदरहंय आङ्गिरसाय THERA RATE पर्वाणि a तं यन्न एवाकल्ययत्त- Qaefe: प्रस्तरो ह एुरातनस्तद्ृहस्यतय आङ्गिरसाय परत सोऽबिभेत् हहस्पतिरित्घं वा मार्तिमाक्तष्यसौति स एतं मन्त मपण्वत् aia त्वा चत्तुषा पुतोत्त इत्यवुवोत्र हि ada wa: किञ्चन हिनस्ति सोऽविभेत्य,तिग्टह्ृन्तमाहिसिष्यतोति देवस्यात्वा सवितुः प्रसवेऽग्िनोव इभ्यां पूष्णो हस्ताभ्यां प्रसूनः पुशिषा प्रतिग्टह्नामो- त्यव्रवौषसविटप्रसूत एवैनं तदहेवताभिः प्रत्यग्टङ्वात्त दद्य ठणानि प्रयम् दर्ड` स्थण्डिले निदधाति एधिव्यासत्वा नाभौ सादयामौति ufaat वान्तानां wafast तयैवैतच्छमयाञ्चकार सोऽबिभे- arid माहिंसियतौत्यने हास्य न प्राग्रामोत्यत्रवो ्रह्मम्ने रास्य' शिच्चन हिनस्ति सोऽविमेत्य7थितं माहिसिथतौतीन्द्रसय त्वा जठरे सादयामोत्यत्रवो aera जठरं किचन हिनस्ति वरुण- स्याद्र tia न हि दरुणस्ये,दर किञ्चन डिनस्तोति ॥२॥
१ प्रपाठकः | ९१
अधो आदब्रीह्ः णसोदर इत्याताऽस्यातमनाऽऽन्ानं मे माहि सो: AS वे सर्वेषां भूतानामामा तेनैवेतच्छमवाञ्चकारः ATA मनुमन्तयते। योग्निरेमणा नाम त्राह्णेषु प्रविष्टः तस्मिन् म- एतत् सुडतमस्तु प्राशित्रं तन्मा माहिसोत् परमे व्योमन्निति ARI ब्रह्मणा प्राश्रात्तत एनं नाहिनत्तस्मा यो ब्रद्धष्ठ; स्यात्तं ब्रह्माणं कुर्वीत बदस्यतिवे wa ब्रह्म सर्वेण ह वा एतद् ब्रह्मणा an efawa उद्यच्छतेऽप एव वा एतस्मात् प्राणः क्रामन्ति य आविदं प्रा्रात्यद्विमीजेयिला प्राणान् संस्यते are आस्यं निव्यखतं वै प्राणा अखतमापः प्राणानेव वथासखान- सुपाद्वयते ag हेक ्राहरिन्द्राय पयहरत्रिति ते देवा अन्ुबन्ननद्रो वे देवानामोजिष्ठो बलिष्ठस्तस््ा एतत्यरिरन्तोति तरस्मै पय॑ हर- Mag THU) शमयाञ्चकार तस्मादाइरिन्द्रो sala यवमात्रं भवति यवमात्रं वे विषस्य न हिनस्ति यदधस्तादभिघारयति तस्माद षस्तात् ward प्रजा wen हिनस्ति यदुपरिष्टादभि- घारयति तस्मादुपरिष्टात् प्रचरणं प्रजा aca हिनस्ति यदु- भवतोऽभिषारयत्यभयतोऽभिघारि पजा अ्र्घातुकं स्यादयच्छ- मयाभिदहरे द नभि विद्रु यन्नस्याभिविदेत् ॥ २॥ अग्रेण परिहरति तौथनव परिहरति वे वा एतद्यन्नन्क्व्िते यत् पुशित्रं परिद्ठरति यदाह बुह्भन् पुस्थास्यामोति ae afat aa TH सर्वेण हवा एद् ब्रह्मणा यन्न दक्षिणतः सन्दधात्यथोऽर वा एतहिं यज्ञ: चितो यच वृद्धा तत्रैव यन्नः थित- स्तत एवै नमालभते यचस्तेन प्रमो येदे पनस्या यच्छोष्णा शीषेक्िमां-
(९) तत् स ब्रह्मेति क, |
eR गोपथत्राद्मणोत्तरभागे
स्यादत्तुणोमासोदासग््रत्तो यन्नः सयात् पृतिरेलयेव ब्रुधादाचि वे यन्नः यितो यच ब्रद्मा तवैव यन्नःचितस्तत एवैनं सम्प्रयच्छत्या ATH आदधात्यग्नसु खानेवतुन् पीणत्यथोत्तरासामाइतौनां पतिषठि- त्वा ऽधो समिदत्यैव जुदोति परिधींन््माटिं पुनात्यौ वैनां सक्तत् aay सगरा पराङव शतरि यन्नशतुः सम्पद्यतेऽधो चतुष्पादः पवः पञूनामापेय देव सवितरेतत्ते पुाहेत्याह पुमूत्ये awa: ब्रह्म त्याह स हि ब्रह्धिष्ठः aan पाहि स यन्नपतिं पाहि स मा- म्पाहिस मां पाहि समां कर्मण्यं afer ama च यज- समानाय पशू नामाय usu
न वे पौणमास्यां नामावास्यायां दक्िणा दोयन्ते य एष- ओदनः पच्यते दक्तिरौषा दौयते यन्नस्वर््या इष्टौ वा एतेन aa जतेऽथो वा एतेन पूर्ती य एष Wea: पच्यत एष हवा इषटापृत्ती य एनं पचति॥ ५॥ ,
wal वै Sar यजमानस्य ग्टहमागच्छन्ति सोमपा अन्येऽसोमपा- श्रन्ये इतारोऽन्ये अ्रहतादोन्य एते वै देवा अहुतादो यद् ब्राह्मणा- एतदेवत्य ऋषयः पुरानौजान एते ह वा एतस्य प्रजायाः पशूना- Aaa ते ऽस्या प्रौ ता इषमूजं मादायापक्रामन्ति यदन्वाहाय्थमन्वा- हरति तानेव तेन प्रोणाति दत्तिणएतः war: परिहत्तवा आद efameaaa ana यजत आडइतिभिरेव देवान् इतादः पोणाति दक्चिणाभिरमंनुष्यदेवांस्तेऽख्मे प्रोता इषमूञज निय- च्छन्ति ॥ ६॥
देवाय इ वा अ्रसुराखास्यश्चन्त, ते देवाः प्रजापतिमेवाभ्यय- जन्त अन्ोऽन्वस्ासत्र सुरा अलुहदस्त देवा एतमे.दनमपग्व स्त
१ प्रपाठकः | ९३
प्रजापतये भागमनुनिरवपंस्तं भागं पश्यन् प्रजापतिदं वानुपावत्तंत ततो देवा Haq परासुराः स य एवं विदहानेतमोदनं पचति अवत्यामना परास्याप्रियो wret भवति प्रजापतिरवे देवेभ्यो भागधेयानि व्यल्ययत्सोमं मन्यत आतमानमन्तरगादिति स- एत मोद् नमभक्तमपश्यत्तमासमने भागव्रिरवपत् प्रजापतेर्वा एष भागो परिमितः स्यादपरिमितो fe प्रजापतिः प्रजापतेभागोसू Ta स्वान्ययख(नचितोऽस्य fad त्रा mater असमुबासुखि' लोक इह च प्राणापानौ मे पाहि समानव्यानौ मे पाद्ुयदानरूपे मे पाद्यगेस्यूजं' मे धेहि कुर्वतो भे माचेष्ठाः। ददतो मे मोपदसः प्रजापतिमदन्त्या wae समिति प्रजापतिमेव weaa iia य एवंवेद य एवं बैद ॥ ७॥
ये वा xe ae रार्भुवंस्ते षाभेतानि ज्योतीषि यान्यमूनि aA चाणि तव्र्तत्राणां नत्तत्रतं यत्र सियन्ति दशपू रंमासौ वै यन्नस्या- वसानदर्थौ ये वा अनिष्टा दशपू णंमासाभ्यां सोभेन यजन्ते तेषा- मेतानि ज्योतींषि यान्यसूनि नत्तत्राणि पतन्तोव तद्थाहवा दूदमस्यष्टा वसानिनेदहावसास्यसि नेहावसासयसोति नोऽनुद्यन्त एवं ॐव तेऽमुख्ान् लोकान् नो नुदन्ते त एते प्रच्यवन्ते ॥ ८ ॥
यस्य हविनिरुषं परस्ताचन्दरमा ्रम्यदियात्तास््र धा तण्डला- न्विभजयये मध्यमास्तानग्नये दाकैऽ्टाकपालाद्िवेपेत् ये स्विष्टास्तानिद्राय प्रदात दधति we ये च्ोदिष्ठास्तान्िष्णवे शिपिविष्टाय ते चरुम्यशवो वा एतेऽतिरिचन्ते तानेवाप्रोति तानवसन्धेऽग्निवि AANA दाता इन्द्रो वैज्ये्स्य प्रदाता यदेवेदं Gx पशूनां तदिष्णोः शिपिविष्टं तदवाप्नोति पशूनेवावरुन्धे nen
६४ गोपथत्राद्मणोत्तरभागे
या पूर्वा पौणंमासी सानुमतिर्योत्तरा सा राका या पूर्वा साऽमावास्या सा सिनोबालौ योत्तरा सा FRILAT एव धाता च विधाता च यत् पूर्णौऽन्यां वसत् पूर्णोन्यान्तत् frat यत् पश्य त्वन्याव्रान्यान्तम्मिथुनं यदमावास्यायाखन्द्रमा अधिप्रजायते ata यनन्तस्मादेवास्मे मिथनात् पशनप्रजनयते ॥ १० ॥
न हे यजेत यत् पूव्वैया सम्प्रति यजे तोत्तरवा छं दष Fala दुत्तरया सम्प्रति यजेत पूबेया छं वषट् कुया त्ेशटिभ॑वति न यन्नस्तदनु- होतासुख्यसुपगत््ोऽजायत एकामेव यजेत wel sa जायते न त्यन्त दे यजेत यन्नसु सभेव पूवं मालभते यजत उत्तरया देवता- एवं पूवेया प्रोतीन्दियसुत्तरया देवलोकभेव पूर्व याऽवरन्धे म नुष्यलोक- सुत्तरया भूयसो यन्नक्रतुनासुपेत्येष ह वे सुमनानाभेध्ं मघ्ये याने west अभ्युदियादस्मा अस्मिन् लोक आरुकं भवति ॥ ११॥
आग्नावैष्णवमेकादशकपालं निञ्पेद् दश॑पूर्णमासावारि- प समा णोऽम्नर्वे स्वा देवता विष्णुर्यज्ञो देवलासौव यन्न चारभत- al ऋध्ोल्येवोभौ सहारम्भावित्यादहुरुदिनु खङ्गे गितो सुचखत- इति दर्शो वा एतयोः पूरवः पौ्मास उत्तरोऽथ यत् परस्तात्यौर'मास- आरभ्यते तद्यथापूवे' क्रियते तद्यत्पौरुमासमारभम्तारः सर- aa we निर्वपेत्सरस्वति दादणकपालममावास्या पै सर- ait dae: सरस्वानिव्युभावेवैतौ सहारमत ऋष्या MA व ॥ १२॥
aaq पथिछतेऽष्टाकपालं निर्वपेद्यस्य प्रज्नातेशटिरिति wad वद्िष्यथं वा एष एति यस्य प्रन्नातेिरिति पदयते वै ऽनि
१ प्रपाठकः। ey
देवानां पथिक्तत्तमेव भागघेयेनोपासरव् एनं पन्धानमपि नयत्यनङ्गा efaar स हि पन्यानमभिवदति ॥ १२॥ mag व्रतयतयेऽ्टाकपालं नि्वेपेद् य ्राहिताभ्निः सम्प्रवसे-
द् agar एष व्रतमतिपातयति य आहिताम्निः सश्पवसति ब्रलेऽ- efa fad वेपेति मांसं at अश्रात्यन्नव देवानां त्रतपतिरग्नि- मेतस्य व्रतम गात्तस्मादेतस्य व्रतमालम्भयते ॥ १४ ॥
अग्नये व्रतभुतिऽष्टाकपालं fate आहिताग्निरात्ति- BAT कुव्थादानोतो वा एष देवानां य आआहिताग्निस्तस्मा- Stary न कर्तव्यं न fe देवा अरु ुर्बन्यन्नर्े देवानां त्रतश्चदभ्निभेतस्य व्रतमगात्तस्मादटेतस्य व्रतमालग्भयते ॥ १५॥
रिन्द्राग्नसुत्स्रमनुुष्टमालभेत यस्य पिता पितामहः सोमं न पिवेदिन्दियेर वा(१)एष atarq व्यध्यते(र)यस्य पितापितामहः सोमं न पिवति ae न्द्र दन्द्रियेरवेनं तहौ्यैणसम्हयति देव- ताभिर्वा एष बौयं परण व्यध्यते (२) यस्य पिता पितामहः सोमं न पिवति यदाग्नेयोऽग्निदे सवी देवताः सर्वाभिरेवैनन्तद् देवताभिः समदैयत्यनुख्ष्टो भवत्यनुख्ष्ट इव wae सोमपौधो यस। पिता पितामहः सोमं न पिवति तस्मादेष एव॒ तसमा देव- तायाः पशूनां समदः ॥ १६॥
देवा वा aly पक्षाखनजिमयुः स इन्द्रो वेदाग्निव वेमाः प्रथम उजे्तौति सोऽ ब्रवीदयतरो नौ पूरव उज्यात्तं नौ
(र) iw विवृध्यत इति ख, ग, | (द) एष ay विष््यते इति ख, ग, ।
९६ गोपधत्राह्मणोत्तरभागे
सहेति ता भ्रग्निर्दजयत्तदिन्द्रो Mensa स एष tera: wana एका वै तदि यवसा अरुष्टिरासोदेका ब्रोदेरेका are ar तिलस तदिश्वे देवा अन्ुवन् aa’ वा एतत् प्रथयिषामो भागो नो ऽस्ति aga एव वैश्वदेवोऽथो प्रथयतेपतेनैव पथ- सि सादैश्वदेवलाय वैश्वदेवं हि पयोऽथेमे भत्रूतां नवा wa- आवाभ्यामेवैतय यं प्रथयत मयि प्रतिष्ठितमसौ sen पचति नैत दितोऽभ्युजेयतोति भागो नावस्तिति ताभ्यां वा एष भागः क्रियत sf एवाघो प्रतिष्ठिता wa ये द्यावाण्धिवौयः सोमोवां ओषधौ सोम ओषधोनामधिराजो ara ग्राम्या या- खारण्या MAA उदारो Taal was: सौम्य- स्तमेव भागिनं कणुते यदल्ललाऽऽग्रयणं नवसाश्नोयाद् देवानां भागं प्रतिल्गृषमय्यासंवसरादा णएतदधिप्रजायते यदाग्रयणं संवसरं वै ब्रह्मा तस्माद् ब्रह्मा पुरस्तादोमसंखितदोमेष्वावपे तैकदहायनो दत्तिणा स fe संवत्सरस्य प्रतिमा रेत एव दषो प्रजातः Ware ॥ १७ ॥
अथ हेतदप्रतिरथमिन््रसय बाह waa ठषाणावि- त्येतेन ह वा इन्द्रोऽसुरानप्रत्यजयदप्रतिद्ध भवतियतेन यजमानो ्राटव्यच्ञयति सङ्गमे जुहयादप्रतिह भवतिग्रतेन हवै भर STS: पृतदनं WAAR स राष्टुाभवद्य कामयेत TST सादिति तमेतेन TARRY ह भवव्येतेनहवाद्न्द्रो विराजमभ्यजयदश तावाह STAT face Uist वा एतेन यजमानो Wear asa तदु हेक एकादशानबा हरेक (दग्रा वे ठथु् Feit वचो वजेरेवैतद्रच्ासयपरसेधति दत्तिणतो वै देवान an’ रचा
१ प्रपाठकः | £9
स्यजिघांस+स्तान्यप्रतिरथेनापाच्नत, तस्मादन्या अ्रप्रतिरथच््रप- afa यद्रह्या अप्रतिरथज्ञपत्रेति, यन्नस्याभिजिव्ये रत्तसामप- त्ये रत्तसामपहत्ये ॥ १८ ॥
अधातबातुमौस्यानां(९) चातुर्मास्यानां प्रयोगः, फाल्गुन्यां पौर्णमास्यां चातुमौस्यानि प्रयुच्ोत । मुखं वा एतत्संवत्सरस्य, यत् फाल्गुनो पौ मासौ, सुखम् उत्तरे पल गुन्यौ, पुच्छं पूव, तयथाप्रवत्तस्यान्तो समेतौ स्याताम्, एवमेवेतसंवस्सरस्यान्तौ समेतौ भवतः। तदत् फाल्गुन्यां पौ णंमास्यां चातु्मस्थेयं जते, मुखत एवैतत् संवत्रं प्रयुङ्क्ते । अथो भेषज्ययन्ना वा एते, यच्चातुरमास्यानि । तस्मा तुसन्धिषु प्रयुज्यन्ते, ऋतुसन्धिषु बे व्याधिल्नीयते | तान्ये तान्य्टौ हवींषि भवन्ति, अष्टौ वे चतख्णां पौणंमासोनां हवींषि भवन्ति,चतखूणां वै पौणंमासोनां वैश्वदेवं समासः | अय यदग्निं मन्यन्ति, प्रजापतिर्े वैश्वदेवं प्रजात्या एव,र) । aaa दवं गभ प्रजनयति । अथ यत् सप्तदण्सामि- Gat, सप्तदशो वै प्रजापतिः, प्रजापतेराघ्ये। अथ यत्दन्ता- वाज्यभागावसिसन्तोति वै सदन्तो भवतः । wa यहिराजौ संया- व्य, अनं वै योविंराङ, अत्राव्यस्य ियोवरुष्यै | अथ aaa प्रयाजा नवानुयाजा wet हवींषि वाजिनव्रवमं, aareactat विराजमा- प्राति। sar आइ शनं विराजमिति प्रयाजानुयाजा हवीं ष्याघारावाज्यभागाविति ॥ १९॥
अध यदग्नोघोमौ प्रघमं देवतानां यजति, अग्नीषोमौ वे देवा-
५ ट, चिक्छितपुस्तके चातुमास्यानाभिति वार मुक्तम् | 2 प्रजाप्रत्या एवेति Go, To FI
ड
ec गोपघन्राह्मणोत्तरभाग
नां मुखं, मुखत एव तद्वान् प्रौणाति । अध यत्सवितार यजति, असौ a सविता, योऽसो तपति, एतमेव तेन प्रौणाति। wa यत् सरखतीं यजति, वाग् वै सरसखतौ, वाचमेव तेन प्रौणाति । अध यत् पूषणं यजति, असौ वै पूषा, योऽसौ तपति, एतभेव तेन प्रीणति । wa aaa? स्वतवसो यजति, घोरा वै मरुतः सखतवसः, तानेव तेन प्रोणति। अथ यदिश्वान् देवान्यजति, एते वे विद्वि देवाः, aaa देवाः, तानेव तेन प्रोणाति। अथ यद् द्यावाष्टधिव्यौ यजति, प्रतिष्ठे वे द्यावाण्टयिव्यौ, प्रतिष्ठित्या एव । अथ यद्वाजिनो यजति, पश्वो वै वाजिनः, पशूनेव तेन परोणाति । अयो ऋतवो वे वाजिनः, ऋतूनेव तेन प्रौणाति । अधो छन्दासि वै बाजिनः, छन्दाधस्येव तेन प्रौणाति । अथो Zarsat वै वाजिनः, अचर देवाः साश्वा अभोष्टाः प्रीता भवन्ति । अथ यत्परस्तात् पौणमाखेन यजते, तथा हास्य पूवपक्ते वैभ्व- देवेनेष्टं भवति ॥२०॥
वेश्वदटेषेन वै प्रजापतिः प्रजा अजत, ताः WET अप्रसूता वरुणस्य यवां जक्ुः(\) । ता: वरुणो वरुणपागेः प्रत्यवभ्नात्(र), ताः प्रजाः प्रजापतिं पितरभेत्योपावदन्, उप तं यन्नक्रतुं जानोहि, ae वरूणमप्रोणात् । स प्रोतो वरूणो वरुणपाशेभ्यः सवस्मा- area: (*) सम्प्रसुच्यन्त इति । तत एतं प्रजापतिं यज्ञ क्रतुमपश्यत्, वर् णप्रघासं तमाहरत्, तेनायजत, तेनेष्टा वरुणमप्रोणात् । स
१ वरुशस्यां यवाश्चतच्चुरिति wo । वरुणस्य वांचच्तुरिति ° भा° च| FAW यवां चक्ष्रिति 2० । acme वाचतचुरिति ae | ९ प्रत्याबन्भादितिभ०, २ स्वेस्माच् दूति Ge |
१ प्रपाठकः! रल
प्रोतो वरुणो seu: सर्व॑स्मात्यापनः(*) प्रजाः प्रामुञ्चत् | प्रह वा एतस्य प्रजा वरुणपाशेभ्यः सर्व॑स्मा पानो सु्न्ते | य एवं वेद् । अध यदन्नं प्रणयन्ति, यमेवासु' वैश्वदेवे मन्यन्ति(र) ata तत् प्रणयन्ति। wad, तस्योक्तं ब्राह्मणम् । अथ यत् सप्तदणसामिधेन्यः, सदन्तावाज्यभागौ, विराजौ संयाज्ये, तेषामुक्तं ब्राह्मणम् | अध AAT प्रयाजाः, नवानुयाजाः, नवैतानि हवींषि समानानि वेव पञ्च सञ्चराणि(र) इवौंषि भवन्ति पौोष्णान्तानि, तेषासुक्त ब्राह्मणम् ॥ २१॥
अथ यदैन्द्राग्नो हादशकपालो भवति, बलं वै तेज cereal, बलमेव तत्तेजसि प्रतिष्ठापयति अरघ यदारुष्यामिक्ता, इन्द्रो बै वस- शः, स उ वे पयोभाजनः,(*) तस्माद् वारुण्यामिक्ता । अथ यन्मा- रुतौ पयस्या, TH वै मरुतः खितः, आपो हि पवः । अथेन्द्रस्य वै मरतः चितः, te पयः, तस्मान्मारुतौ पयस्या । अथ यत् काय एककपालः, प्रजापतिर्देकः, प्रजापते रस्ये | अघो सुखस्य वा एतन्रामधेयङ्मिति, gear तदध्यामन्धत्ते । अथ यत् मिथुनौ गावो ददाति, प्रजायै; रूपसुक्ष्या वाजिनः । अथ ATT वरुणा यजति, ख एवैनन्तदायतने प्रीणाति | अथ यत्परस्तात् पौणमा- सेन यजते, तथा हास्य FATS वरुणप्रघासैरि्टं भवति ॥२२॥
९ सवसा पाप्रन दति Go, ग०, qo च ।
२ मन्थन्ति इति ae, qo, Bo च।
द पञ्चसंबत्खराणोति we । Ged संवत्सराणोति ae |
४ स उप्र पयोोभाजिन इति we । स रप पयोभाजन इति ख, 9 ee पयो भोजन दूति ao) स उतरे पथोभासिन इति ze |
१०० TIGHT णोत्तरभागे
र्द्रोवा एष यन्नक्रतुः, यत् साकमेधाः, तद्यथा महाराजः छरस्तात् सेनानोकानि spread पन्यानमन्वियात्, एवमे वैतत् पुरस्ताद् देवता यजन्ते, तद् यथैवादः सोमस्य महाव्रतम्, एवभे- वैतदिष्टिमहाब्रतम् | अरय यदम्मिमिनोकवन्तं प्रथमं देवतानां यजति, अग्निद देवानां मुखं, मुखत एव तदेवान् Marfa । अघ यन्प्ध्यन्दिनि मरुतः सान्तपनान् यजति(\), इन्द्रो वे मरुतः सान्त- पनाः, te माध्यन्दिनं, तस्मटेनानिन्द्रेणोपसंहितान् यजति, | अथ यत् सायं ग्टहभेधौयेन चरन्ति,(र) fens वे ग्टहमेधीयः, सायम्मोषः पशूनां, तस्मात् सायं ग्टहभेधौयेन wef अघ य च्छोभूते weenie?) निष्कासभिभ्रेण पूर्णदव्या(*) चरन्ति, Waa: कश्रेवेतत् प्रातःकर्मोपसन्तन्वन्ति | अध यत् प्रातमेरतः क्रौडिनो यजति, seta मरूतः क्रोडिनः, तस्मादेनानिन्द्र शोपसंहितान् यजति । अध afer प्रण्यन्ति, यमेवासुं वै श्वदेवे- मन्थन्ति, तमेव तत् प्रणयन्ति, यन्मष्यते तस्योक्त ब्राह्मणम् । अथ यत् सप्तद सामिधेन्यः, सदन्तावाज्यभागौ, विराजौ सयाच्ये, ते- QAM ब्राह्मणम् । अध TAA प्रयाजा नवानुयाजा अष्टौ इवींषि समानानि लेव षट् सच्चराणि athe भवन्येनद्राम्नान्तानि, तेषा- सुक्ल ब्राह्मणम् अथ यन्महेन्द्रमन्ततो यजति, अन्तं वै Bet भजते, तस्मादेनमन्ततो यजति। अथ यहैश्वकमण एककपालः,
—— a ——.
१ यजन्तीति Ge |
२ चरतोति Ao, we च।
द गरे ANIA GW, ae, च ¦ e =e
५ पशदव्यति Go |
१ WASH: | १०९१
असौ तै विश्वकाम््री, योऽसौ तपत्येतभेव तेन प्रोणाति। अथ यदृषभङ्गां ददाति, रन्द्रो इ यन्नक्रतुः ॥ २३ ॥ अथ यद्पराह्ने पिटयन्नेन चरन्ति, अपराह्ृभाजो वै पितरः, arene पिटयच्चेन चरन्ति। तदाइर्यदपरपत्तभाजो वै पितरः, कस्मादेनान्(९) पवबपक्ते यजन्तीति । देवा वा खे पितरः, तच्छादेनान् WATS यजन्तोति । अथ यदेका्टसामिधे- नीन्विरन्बादह, wag ह वे पितरः, तस्प्ारेकां साभिधेनीन्विर Ale । अथ यद्यजमानस्याषिऽन्वाह(र), नेद्यजमानं प्रखृणजा- alfa) अथ यत् सोमभ्िढमन्तं freq सोमवतः पिट् बरिषदः पिढटनभ्नषवात्तानित्यावाहयन्त, न हेके खं महिमानमावाह- यन्ति,(२) यजमानस्मष महिमेति वदत आवायेदिति, लेव खित- was महिमा भवति, ओं खधेत्या्ावयति, we खधेति प्र्याञ्रावयति, स्रधाकारो हि(*) पिद्टुणाम् । अथ यत् प्रया- जानुयाजेभ्यो वहं मन्तावुचरति, प्रजा वै afe:, नेत् wat पिदषु दधानोति। तेवै षट् aaa, षडा ऋतवः, ऋतवः पितरः, पिदुणामासेय ॥ २४॥ अथ वज्नोवनवन्तावाज्यभागौ भवतः, यजमा नभेव तच्जोव- aa: | अथ यदे केकस्व हविषस्तिखस्तिखो याज्या भवन्ति, हय- त्येवेनां प्रथमया, हितोयया गमयति, प्रैव ठतोयया यच्छति । अधो
१ तक्मादेनानिति च | "हि ~ ~ २ यजमानस्या ऋभ॑न्वाद दति ख०, ग° च । यजमानखारिष्येन्वारेति च० | ३ इत्या गदयति ea ख० महहिमानमावादयति दति ae | nN ४ खधाकारो वे thaw |
१०२ गोपथव्राद्य शोत्तरभागे
टेवयन्नभेवे नं पिदयन्नेन व्यावत्तयन्ति, अधो दक्िणसंखो वै पिढ- यन्नः, तमेवैतदुदक्सरःसथं कुर्वन्ति। अथ यदग्निं कव्यवाहनमन्ततो यजति, एतत् खिषटकतो वै पितरः, तस्मादग्निं कव्यवाइन- मन्ततो यजति | अध यदिडामुपह्यावघ्राय न प्राखन्ति, पशवो वा इडा, नेत्यशून् प्रख़ण्जानोति | अथ यत् सूक्तवाके यजमा- नस्याशिषोन्वाह(९), नेद्यजमान प्रणजानोति । अथ यत् wate संयाजयन्ति, नेत् प्री प्र शजानीति | अथ यत् पवित्रवति Ars - यन्ते, शान्ति भेषजमापः, ान्तिरेवेषां भेषजमन्ततो zy क्रियते । अथ यदध्व्युः fret निषटणाति, जौवानेव तत् पिदु- ननु(र) मनुष्याः पितरोऽनुप्रवहन्ति। अधो देवयन्नमेवैनं पिठ- awa व्यावत्तेथन्ति । रधो दक्तिणासरुस्थो वे पिटयन्नः, तभेवैत- SERVE कुवन्ति । अथ यत् प्राञ्चोऽभ्यक्तम्यादित्यसुपतिष्ठन्ते, देवलोको वा आदित्यः, पिद्टलोकः पितरः, देवलोकभेवैनं पिढलोकादुपसङक्रामन्तोति | wa यदक्तिणा ्चोऽभ्युत्क्रम्याम्नो- नुपतिष्ठन्त, wala तदेवेष्वन्ततोदं चरन्ति । अध यदुदच्चोऽभ्यत्- क्रम्य चैयम्बकेयजन्ते, रुद्रभेव तत् were दिशि प्रीणन्ति । अथो देवन्नभेवैनं पिढयन्नेन व्यावत्तंयन्ति | अधो दक्तिणसध्स्थो वै पिढयन्नः, तमेवेतदुद क्सधःस्थं कुवन्ति | अथ यदन्तत आदिलयेच्चाः यजति(र) इयं वा अदितिरस्यामेवैनमन्ततः प्रतिष्ठापयति । अथ
(९) यजमानस्यार्पेन्वाइति ख०, ग०, च । यलजमानस्यारि पेन्वाडति च० । यज- arent शि्भ॑न्वाेति ze |
(२) पिजेनतु दूति Ge, ०, च |
(a) यजन्तोति ख०।
१ प्रपाटकः। १०द्
यत्परस्तात् पौणेमासेन यजते, तथाहास्य yaus साकभेषैरिष्ट भवति ॥२५॥
तयोदशं वा एतं मासमाप्रोति, यच्छनासौ्यैण यजते, एतावान्वे संवत्सरः, यावानेष चयोद्शो मासः। अथ यद्मिन प्रणयन्ति, ata वेष्वदेवे मन्यन्ति, तभेव तत् प्रयन्ति, wa ष्यते, तस्योक्तं ब्राह्मणं, यद्य न म्यते पौणंमासमेव तन्व भवति, प्रतिष्ठा a पौणंमासं, प्रतिष्ठित्या एव । अथ यदायु यजति, प्राणो वै वायुः, प्राणमेव तेन प्रौणाति। श्रथ यच्छनासौर यजति, waa वै सुनासोरः, संवत्सरमेव तेन प्रौणाति । wa यमू यजति, असौ ai: योसौ तपति, एतमेव तेन परौणाति। अथ यच्छता दत्तिण ददाति, एतस्येव aga क्रियते । अथ यत् प्रायधित्तप्रतिनिधि(९) कुर्वन्ति, सखस्त्ययन- मेव तत् कुर्वन्ति, यन्नस्यैव शान्तियं जमानस्य मैषज्याय । तैवा एते खातुरमास्थेदंवाः सवौन् कामानाप्रुवन्, wal इष्टीः सवेमस- aa | सवा एष प्रजापतिः अतुविशः, यच्ातुर्मास्यानि, तस्य सुखभेव वैश्वदेवं, बाह वरुणप्रघासाः प्राणोऽपानो व्यान इत्ये- तास्तिख इष्टयः, आता महाहविः, प्रतिष्ठा शनासौर, स वा एष प्रजापतिरेव daw, यच्चातुरमास्यानि, aa’ वे प्रजापतिः, aa चातुर्मास्यानि, तवसर्वेरैव सर्वमाप्नोति, य एवं वेद, aaa विदां घातुमास्यै aaa चातुमास्मैयजति ॥ २६ ॥ इत्यर्ववेदो त्तरगीपथत्ा ह्य णस्य प्रथमः प्रपाठकः समाप्तः ॥ १॥
(१) wafer प्रतिनिधिमिति eo crater: प्रतिनिधिमिति qo, ao, a, खः च|
१०४ गोपथब्राह्मणोत्तरभागे
अथ faa: TASH: |
ओम् । माश्सोयन्ति वा आहिताग्नेरग्नयः, त एनमेवागेऽ- भिध्यायन्ति यजमानं, य एतमैन्द्राम्नं पश षे षे मासे(९) आल- भते, तेनेवेन्द्राग्निभ्यां ग्रसितमात्ानं निरेवदयत । आयुष्काम आलभेत, प्राणापानौ वा इन्द्राग्नो, प्राणापानाषैवामनि धत्तो, आयुप्रान् भवति । प्रजाकाम आलभेत, प्राणापानौ वा इन्द्रगनो, प्राणापानौ प्रजा अनुप्रजायन्ते, प्रजावान् भवति | पश्काम आल- भेत, प्राणापानौ वा इन्द्राम्नो, प्राणापानो पशवोऽनुप्रजाथन्ते, पशु- मान् भवति | यामं एकं हरितमालभेत शठं वायःकामः(र), एता नाम यः पिढलोके स्याभिलेतेन = वै यमोमुभिं्ञोक ्रार्भत्, पिढलोक'एवार्रोति(९) | are वडवमालभेत प्रजाकामः, प्रजा पति प्रजाः सखक्षमाणः स ददितोयं मिधनमन्वाविन्दत्(*), स are वड़वमपश्यत्, त्वष्टा हि रूपाणां प्रजनयिता, तेन प्रजा waaa, aa मिधनमविन्दत् । प्रजावान् भिथ॒नवान् भवति, य एवं ag, aaa विहानेतमालभते, योनीन् वा एष काम्यान् पशूनालभत, योनिदन्द्राम्नेन काम्य पश्मालभन्त(५) इष्टालम्भः सख्ये We
पञ्चधा वै देवा व्यतक्रामन्, अग्निवेस॒भिः, सोमो रुद्रैः, इन्द्रो
(१) षष्ठ मासे इति ख०, qo च।
(२) नटं वायःकाम दूति Ko |
(र) wag Taf we, we च । रव प्रोतोति Ze |
(४) जिथ॒नन्वाविन्ददिति a>, we, च० | [मिथुनं विन्ददिति ze) (4) पश्यमालभतेति Se |
२ WASH | १०५
ASA
मरद्धिः, वरण दिवेः, aeafafanies: | ते देवा अब्रुवन्, असुरेभ्यो वा दूटं wiles रुष्यामः, यन्मिधो वि्यास्मः, या न इमाः प्रियास्तन्वस्ताः समवदामहा इति । ताः समवादयन्त, ताभ्यः सव्रिच्छैच्छात्, यो नः प्रथमोऽन्योन्यस दद्यादिति । यत्तन्वः समवाद्यन्त, तत् तानूनघुस्य तानू नघुलवं । ततो देवा अभवन् परासुराः । तस्माद्यस्तानूनमुं प्रथमो दह्यति, स आत्तिमा- च्छति । यत्तानूनपुध समवदति, wreanfingt मवति, आत्मना परास्याप्रियो ्राटव्यो भवति॥२॥
पञ्चक्षत्लोऽवव्यति, पाडनको यन्नः, पञ्चधा हि ते ताः समवा- दयन्त । आयतये Al गह्ामोत्याह, प्राणो वा आयतिः प्राणभेव तेन प्रौणाति। परिपतये वेत्याह, मनो वै परिपतिः, मन wa तेन प्रीणाति । तनूनघु इत्याह, तन्वो हि ते ताः समवाद्यन्त | शाक्ररायेत्याह, waaay’) हि ते ताः समवाद्न्त। waa ्ओजिष्टायेत्याह, ओजिष्ठं हि ते aera: समवाद्यन्त । अना- vefaare, Taree ह्येतत् (र) । अनाष्टष्यमित्याह, अनाष्टष्य द्येत् (२) | देवानामोज इत्याह, देवाना Badia: । अभि- शस्तिपा इत्याह, अभिशस्तिपा देतत् । अनभि शस्तेन्यमित्याह, gafunaay Gaza मे दौत्तां दौ्तापतिर्मन्यतामनु तपस्त- पस्यति। waar सत्यमुपगेषां fea माधा इत्याह, यथा यजुरेव तत् ॥ २ ॥
१ शक्तिमिति qo | .
९ अनाटृष्टमित्यादानाटष्ट दछधेतदिति wo | अनाट्टमित्यादानाटषट द्यतदि ति ट |
२ अनाद्ष्यमित्याद, अनाद्यं wafata wm | S$
१०६ MITA MA ATAT
wa वे देवा वचं लला सोममन्न्(\) | GT बाह, तस्मात् aM सौमोमाइतिं नासाते ¦ अवधोयेत सोमः, तस्मात् खुचौ चान्य चान्तिकमाहार्षोत् | अन्तिकमिव खलु वा आस्ेतत् प्रचरन्ति, यत्तानून मुं ण प्रचरन्ति । अशुर? BE देवसोमाप्याय- तामिन्द्रायेकधनविद् इत्याह, यदेवास्यापवायते यन्मौयति, तदेवा- स्येते नाप्याययन्ति । आ तुभ्यमिन्द्रः प्यायतामामभमिन्द्राय प्याय- aay, उभावैवेन्दरञ्च सोमं चाप्याययन्ति । भ्राप्याययास्मान्त् सखौन् सन्धा Awa प्रजया धननेत्याह, wham at एतस्य सखायः, तानेवास्यैते नाप्याययन्ति | सखस्ति ते देव सोमसुत्या- सुदटचमगी येत्याह, आशिषभेवेतामा शास्त, प्र वा रतस्माल्नोका- aan, ये सोममाप्याययन्ति। अन्तरित्तदेवत्यो fe(*) सोमः आप्यायत Ut राव wT वामानि AA भगाय ऋतमतवा- दिभ्यो नमो fea नमः एथिव्या इति, ययावाष्थिवोभ्यामेव नम- स्कत्याम्मिज्ञोके प्रतितिष्ठति प्रतितिष्ठति ॥ ४ ॥ मख इत्येतद् यन्ननामधेयं, छिद्रप्रतिषेघसामध्थात् fas खमि- am, तस्य मेति प्रतिषेधः, मा यज्ञ छिद्रं करिष्यतोति । fag fe amt भिन्न दवोदधिर्विंसखरवति | तदै खल् fer भवति, wha जमानविमानादापि वेषां व्यपे क्षया मन्तकल्पत्रा ह्मणानामप्रयोगादु यथोक्तानां वा दक्िणानामप्रदानाचौनादातिरिक्तादात्पाताद्ः भूतेषु प्रायचित्तव्यतिक्रमादिति। <aae wa ब्रह्मण्यपि तं |
९ सोममद्रान्तदूति भा | २ अन्न च् Sagi Vif qo, ऋ, We, यच |
२ प्रपाठकः | १०७
ब्रह्मेव विदान् यद् शग्बङ्किरो वित्सम्यगघौयान धरि तत्रह चर्ययोऽ- न्युनातिरिक्ताङ्गः(१) Wait यन्न रक्षति, तस्य प्रमादाद्यदि वाप्यसाब्रेध्यादययथा भित्रा नौर गाधे महत्युदके TARA, ATA कच्छपशिष्मारनक्रमकरयुर्ड रोकजखर(र) जसपिशाचानां भाग- शेयं भवति, एवमारौनां चान्येषां विनष्टोपजौविनाम् । एवं खल्वपि यन्नर्िव्रभित्रोऽपध्वस्त उत्पाताद्सुतो बहलोऽघरवभिर- सरस्कतोऽसुरगन्धरवयतच्रा्सपिभाचानां भागधेयं भवति, एव- खादीनां चान्येषां विनष्टोपजोविनां । तदपि ञ्लोकाः,
छ्ित्रभिन्नीपध्वस्तो fagat बहधा मखः |
इ ष्टापूतत द्रविणं टद्मयजमानस्या वापतत् ॥
ऋतिजां च विनाशाय राज्ञो जनपदस्य च ।
संवत्सरविरिष्टं तद् यत्र ast विरिष्यते ॥
दक्तिणाप्रवणोभ्रूतो यन्नो fara: wai |
BATH रकच्षसाम्भागो ब्रह्मवेदादसंस्वतः ॥
चतुष्पात् सकलो यन्नयातु्हैत्रषिनि्मिंतः।
चतुर्विधैः स्थितो मन्तैऋतििग्भिवैदपारगेः ॥
प्रायचित्तेरनुध्यानैरनुन्नानानुमन्रैः |
होम यज्नविभवं शं सवै ब्रह्मा प्रपूरयेत् ॥ इति ।
तस्माद् यजमानो शम्बद्गिरोविद्भमेव तत्र ब्रह्माणं हणोयात् |
स हि यज्ञन्तारयतोति ब्राह्मणम् ॥ ५॥
१ अन॒नानतिरिक्ताङग द्रति qo, We, खण च| नातिरिक्ताङ्ग इति ae | नृना- तिरिक्राङ्ग दति द° | २ जखरति Go, qo च|
१०८ गोपथत्राद्यणोत्तरभागे
यन्नो वै देवेभ्य उदक्रामत्, न वोहमन्रं भविष्यामौति । नेति देवा अन्ुवन्, Wada नो भवि्यसौति | तं देवा विभेधिरे। स एभ्यो विहतः (रन प्रबभूव । ते Maat, न वै न इच्छन् वि- हतः(९) अलं भविष्यति, इन्तेमः सम्भरामोति । तं सपजज्तुः । तं सश्यत्योचतुरश्विनौ, इमं भिषज्यतमिति । ्र्िनौ वे देवानां भिषजावभ्विनावष्वयू, Tae घमं TACT । AY सम्भुत्यो- चतुः, ब्रह्मन् TAU प्रचरिष्यामः, होत्षमंमभिष्टहि, उदातः सामा- नि गायेति । प्रचरत घश्चमित्यनुजानाति | ब्रह्मप्रसूता हि प्रच- रन्ति, ब्रह्म हेद् प्रसवानामोशे, सविटप्रसूततायै wh’ तपामि, ब्रह्म जन्नानमियम्पित्रया Us लग्र इति। घर्म ताप्यमानमुपासीत, ` शस्त्रवद्र्ध्च॑ग आहावप्रतिगरवजी रूपसगद्याभिः। Tae ara समद, यदूपसमदं | यत् कम क्रियमाणसग्यज््वाभिवदति, afer तस्य यज्ञस्य पारमश्र.ते | य एवं वेद, वेदमिथुनं वा एतत् यद् मेः, तस्मादन्तर्धा हि(२) प्रचरन््न्तद्िता वे भिथुनं चरन्तीति | तदेतदेव मिधुनमित्याचक्तते, तस्य यो घर्मः, तच्छिञ्, यौ शफौ, AAT, य उपयमनौके, hears, यत्पयः, तद्रेतः, तदग्नौ देवयोन्धां रेतो ब्रह्ममयं धत्ते प्रजननाय । सोमिनिर्देवयोनिक्र ड- मयो यजुमंयः साममयो ब्रह्ममयोऽख्तमय आइतिमयः सेन्द्रियः सम्पन्नो यजमान Se: खगं लोकमेति। तदाहुः, न प्रथमयन्ने
2, र, विरत दूति Go) विहत दूति wo) ३ अन्तधायेति इ० |
२ प्रपाठकः। १०९
way Fala, अनुपनामका (१) इ वा एनमृत्तरे यज्ञक्रतवो भव- न्तोति। कामन्तु योनुचान;(९) चोत्रियःस्यात्, तस्व प्रहच्नयात्, आमा वै स यन्नस्येति विज्ञायते, अपशिरसा ह वा एष यत्नेन यजते, योऽप्रवग्येण यजते। शिरो इ वा एतद्यन्नस्य, यत् waa) तस्मात् प्रवर््यंवल्यैव (र) याजयेत्राप्रवग्यंण | | ATA षाभ्यनूक्ता, चत्वारि गङ्गेति ॥ ६॥
देवाश्च ह वा ऋषयश्ासुरेः संयत्ता आसन् । तेषामसुराण- भिमाः पुरः प्र्भिजिता आसन्, ्रयस्मयो एथिवो, रजतान्त- fed, हरिणी द्यो । ते देवाः aed सङ्घातं पराजयन्त । ते विदुः, अनायतना हि वे श्यः, स्मः ? तस्मात् पराजयामहा इति एताः ता पुरः प्रत्यकुर्व त, हवि्धानन्दिव आग्नौध्रमन्तरि्ासदः एचिव्याः। ते देवा अ्नरुवन्, उपसदमुपायाम, उपसदा वे महा- परच््रयन्तोति | त एभ्यो लोकेभ्यो निरघ्रन्, एकयासु ान्लीका- देकयान्तरिक्तादेकया एधिव्याः। तस्मादाहुः, उपसदा वे महा- खरच्नयन्तोति। त एभ्यो लोकेभ्यो निरता ऋतून् प्राविशन् । a षड्पायन्, तानुपसद्विरेवतुम्यो निर घ्नन्, हाभ्याममुभाल्लोकाद् इाभ्यामन्तरित्ताद् हाभ्यां एथिव्याः। त ऋतुभ्यो निहताः संवत्सरं प्राविशन् । ते दादशोपायन्, तानुपसद्धिरेव संबत्रा- त्रिरघ्रन्, चतदखभि रसुष्माल्लोकाचचतखूभिरन्तरिक्ताचतखभिः एथि- व्याः। ते संवत्सरा निहता sera प्राविशन्, ते यस्ाय-
। ४ ६ कवौ तामृपनामका इति wie, Zo च |
२ कामं रूपोनूचान दूति Go, ग० च
दे प्रवग्येवतरैयेति Ae, We, Zo च। प्रवग्तयैवति we |
११० गोपघन्रा ह्य णोत्तरभागे
सुपायन्, तेनैनान् cam अ्रनुदन्त,(५) यत् प्रातः, Aare! AAR सायम्प्रातस्तनमाप्यायते | प्रातःसावन्तनन्तानुपसद्धिरे- वेभ्यो लोकेभ्यो नुदमान आ्रायन् | ततो देवा अभवन् परासुराः | सर्वेभ्य एवैभ्यो लोकेभ्यो भ्वाटव्यवुदमान एति, य एवं विदानुष- azqafa nou
न दादणाग्निष्टोमस्योपसदः स्थः, अशान्ता निरज्येरन् (*) ferrets SAS, उप्ररिष्टादयन्नक्रतुर्गरौयानभिपषौदेत्, GAYA ग्रौवा निखोखौयादार्तिंमाेदत्। दादशारीनस्य कुर्यात्, प्रत्य तथैव(र) सथत्व।य । तिखरोगिष्टोमस्योपसदः स्युः, शान्ताग्निमो गय । ते देवा असुधान्(*) इमांल्लोकानान्ववैतुमाष्टष्णुवन्(*)। ara ग्निना मुखेनान्ववायन्, यदग्निमनुष्ट पसदां प्रतोकानि भवन्ति | यधा क्तेत्पतिः केत न्ववनयन्ति एवभेवै तदग्निना मुखेने मालो का- नभिनयन्तो यन्ति। यो ह वै देवान् साध्यानेद, ferret | TAH वाव लोकाः, यत्ाध्यादेवाः। सय एवमेतान् साध्यान्वेद, fasta सिदपत्यमु मे । सिदात्यस्माललोकात्, य एवं विद्ानुप- सदसुपैति॥८॥
अथ यत्राह, अध्वयुं रग्नौदे वपतरौव्यी चच्छ, सुब्रह्मण्य TARE
माद्वयेति | तदपरेण गार्हपव्यं प्राङ्मु लस्तिष्ठत्रनवातवराग्नोप्रो(र)
१९ अआलुदन्तेति च०।
९ निरसुब्येरद्चिति oe, Zo च |
र पुत्युततये इति ख० च, ° च । पतयु येवा इति ao!
४ अमूयानिति el
५ नान्ववेतमाष्टव्ण afafa wo | नान्वेतमाषटग् वद्धिति ट०।
€ तिषठत्रत्यननत्ताग्रोभर इति eo | तिष्टत्रनवाननागरोभर इति गर ।
२ प्रपाठकः | १११
देवपतौ्व्या चष्टे, एथिव्यमनेः पतरौ, वाग् वातस्य wal, नेन्द्रस्य पन्नो, धेना दहस्यतेः पत्नौ, पथ्या पूष्णः vat, गायत्रो वसूनां wal, freq रुद्राणां पन्नो, जगव्यादिव्यानां पल्ली, अनुष्टुप् fare पन्नो, विराड वरुणस्य val, पडनिविष्णोः wat, दीना सोमस्य रान्न; पत्नीति | अतिश्राटव्यानारोदति, नैनं भ्राटव्या आरोहन्ति, उपरि भ्राठव्यानारोहति, य एव विदानमनोध्रो देव- पत्रौव्या चष्टे ॥ < ॥
यथा वै रथ एकेकमरमभिप्रतितिष्ठन् वर्तते, एवं यन्न केकां तन्वमभिप्रतितिष्ठन्रेति । पुरा प्रचरितोराम्नोध्रौये होतव्या एतद वा उवाच वासिष्ठः सात्यहव्यः, wa सोम waa मा सूत प्रचरत प्रातर्वावाद्याहं सोमं सखथापथामौति। नास्य सोम स्कन्दति, a एवं विदानूत् सोमं पिवति, स हस्म वसौहास- न्यामासौनः wafers से; मं पिवति, अहं वाव सवतो यन्न वेद, य एतान्(९) वेद, न मामेष हिंसिष्यतोति । नैनं सोमपौ- शोनपेयो हिनस्ति, य रवं वदान्त सोमं पिवति। तंस यदादः, कस्मा्तमिदमासन्यामासोनः सक्तभिरुपमय्य सोमं पिवसोति। देवताखेव यन्न प्रतिष्ठापयामोति अत्रवोद्राद्य- ण: | wad विदुधो यस्यैवं faery यज्नातौन् aw प्रायाचित्त (र) जुहोति, देवता खेव av प्रतिष्ठापयति । यज्ना्ति प्रतिजुहयात्, सयोनित्वाय । चयस्तिं शदे ate तन्व इति, एकान्रचिं गत्- स्तोमभागाः, atfa सवनानि, यज्न्तुधः, स्तोमभागेरेवेतत्
१९ एतामिति ख०, च>, क०, च । र qrafafafa fa qo, ० च ।
११२ गोपधन्राद्यणोत्तरभागे
स्तोमभागान् प्रति प्रयुङ्के, सवनः सवनानि, यज्ञेन यज्ञ, सर्वा ह वा अस्य यन्नस्य तन्वः प्रयुक्ता भवन्ति, सर्वा AAT: Bal अवरुहा देवस्य सवितुः प्रसवे हहस्पतये स्तुतेति । यव्यदै सविता देवेभ्यः mead तेनाषैवन्, सविढप्रच्ूता एव स्तुवन् पभरुवन्, एष्यन्ते हवा TA स्तोमाः, यज्ञ ऋष्यते, यजमान ऋध्यते, प्र जाया ऋ-
ध्यते, पशुभ्य ऋध्यते, ब्रह्मणे यस्यैवं विदान् ब्रह्मा भवति ॥१०॥ Zara ह वा WET aaa, ते Sati समावदेवा यत्ते कुर्वाणा आसन्, यदेव देवा अवेत, तदसुरा Basa, तेन व्याहत्तमग- च्छन्(१)। ते देवा अव्रुवन्, नयतेमं यज्नं तिर उपथसुरेभ्य Gar ae इति । तमेताभिराच्छायोदक्रामन्ति, aa षि यज्ञे समिधः सवाहेति। तन्तिर उपय्थसुरेभ्यो यन्नमतन्वत, तमेषां यन्नमसुराणां AA, ततोनदेवा WHAT परासुराः। स य एवं विहांस्तिर उप- यसुरेभ्यो यज्नं तनुते, भवत्यामना परास्याप्रियो wraa भवति। एतैरेव Yea sas’) चतुभिषतुभिंरन्वाख्यानं पुरस्तात् प्रातरतुवाकस्य ALAA, एतावान् वे यन्नः, यावानेष यज्नस्तं FEA, स यज्ञो भवति, अयज्ञ TAT, | WALT TEA, परस्ताद् दादशाहस्य | एष ह वे प्रत्यकं दादशाहः, तमेव लभ्य एतेरेव जुह्यात्, परस्ताद् Stara | एषा ह वै प्रत्यत रोक्ता, ताभे- वालभ्येतेरेवातिष्यमभिमशेत्, यज्ञेन यन्नमयजन्त देवा इति ue en यतर विजानाति, ब्रह्मन् त्लोमोऽस्कत्निति। तमेतयालभ्याभिम-
१ व्यावन्तमगच्छच्रिति we, ट० च। ९२ हत्तयज्ने दति Re |
२ प्रपाठकः | ११३
न्यते, अ्भूहेवः सविता बन्योनूनः.) इदानौमह् उपवादो भिः, fa यो रत्रा भजति(र) मानवेभ्यः येष्ठन्नो अत्र द्रविणं यथा दधदिति । ये अग्नयो अरष्ुन्तरिति सघभिरभिजहोति । यदेवा- स्यावस्कन्नं भवति, तदेवाखेतदग्नो खंगाकरोति | अग्निर्हि सुक- तोनां(२) इविषां प्रतिष्ठा | अय विष्य वेगपरषान् होमान् जुष्ठति, saree! या एवास्याभिषूयमाणस्य विप्रुषः स्कन्दन्ति, अश्वां ता एवास्यैतदाहवनौये सखगाकरोति। आहवनौयो द्याहतोनां प्रतिष्ठा । यत्ते ge स्कन्दतोति, स्तोको वे द्रप्सः । यस्ते amatgudt धिषणाया उपस्थादिति, बाडइभिरभियति- आरधिषवणाभ्यामधिस्कन्दन्ति । अध्वर्थोबा ged: पवित्रात्तन्ते जुहोमि मनसा वषट् क्तमिति, तद्यथा, वषर्क्षतं सखाहाक्लतं तमेवं भवति ॥ १२॥
ऋषयो वा इन्द्रः प्रत्यक्तं नापश्यन् । तं वसिष्ठ एव nara. मपश्यत् । सोऽविभेत्, इतरेभ्य ऋषिभ्यो मा प्रवोचदिति। सोऽब्रवीत्, ब्राह्यणन्ते वच्यामि, यथा त्वत्पुरोहिताः प्रजाः प्रजनयिषन्ते(*), अयेतरभ्य ऋषिभ्यो मा प्रवोचदिति। तस्मा रतान् स्तोमभागानुवाच। ततो वसिष्ठपुरोहिताः प्रजाः प्रजा- यन्त। स्तोमो वा एतेषां भागः, तर्स्तोमभागानां स्तोमभा-
१ वन्द्योनुन इति ख०, wo, Zo FI २वियो रन्राभजतोति Go. a, Fo | द सुकलप्तोनाभिति ख०, च>, Wo च। ४ प्रजनिष्यन्तं दूति भक |
#।
११४ गोपघब्राद्यणोत्तरभागे
यज्ञं प्राह । प्रेतिरसि wae तवेति, war मनुष्याः, मनुखेभ्य एव यन्न प्राह । अनितिरसि सन्धिरसि प्रतिधिरसौति, यो वे लोकाः dasa ad प्रतिष्ठापयति) faeandfa, हष्टिमेवावरुन्धे। प्रावोख्ह्णारसीति(\), भिधुनमेव करोति । उशिगसि प्रकेतोऽसि स्दितिरसौति, wet वसव एकादश- रद्रा हादशादित्या वाग् दा्िंशौ खरस्त्रयस्विशस्तरयस्विशदेवा देषेभ्य एव यन्न प्राह । ओजोसि पिढभ्यस्त्मेति, बलमेव aq पिदयुनतुसन्तनोति । तन्तुरसि प्रजाभ्यसतयेति, प्रजा एव पशू- ननुसन्तनोति | रेवदस्योषधौभ्यसत्वेति, ards यज्ञ प्रति- छापयति । पतनाषाडसि पशभ्यस्त्रेति, प्रजा एव पशूननु- सन्तनोति। अभिजिदसौति, an वै षोडशो, aad बः, तस्मादेषोन्यै saw! नाभुरसोति, प्रजापतिरव सस- दशः, प्रजापतिभेवावरुन्धे ॥ १२ ॥
अधिपतिरसि धरुणोसि सश्सर्पोसि वयोधा असोति(र), प्राणोपानधक्तुः योवभि्येतानि वे युरुषमकरन् । प्राणानुपेति, प्रजात्या एव । विहठदसि प्रहदसि खठदस्यनुद सोति, - भियुन- मेव करोति आरोडोसि प्ररोहोसि(२) सरोहोस्यनुरोहोसोति, प्रजापतिरेव वसुकोसि वस्यष्टिरसिबेषयोरसोति(*), प्रति- गत्वं । रश्मिरसि याय तेति, an वै देवाः, देवेभ्य एव
१ प्रावोखदासोति दति ae | २ वयोधासौति go, ०, च | द प्रारोरोसि दति we |
४ दषत्रौरसौति क ०।
R प्रपाठकः | १११
तिरेव । आक्रमोसि सड क्रमोस्यत्कमोस्यक्तान्तिरसोति, wfeta(’) | यद्यदै सविता देषेभ्यः प्रासुवत्, तेनाभरुवत्(र) सविदप्रसता एव स्तुवन् न्युभुवन्ति (२) । aes स्तुतेति, हदस्पतिर्वां आङ्गिरसो देवानां ब्रह्मा । तदनुमल्यै at भूजेन- दिति, प्रातःसवन ऋभ्मिरेबोभयतोधरवाङ्गिरोभिगौपाभिरगते Wada ओं भुवो जनदिति, माध्यन्दिने सवने यलुभिरे- बोभयतोथवा्गिरोभिर्गुसाभिररैस्ततिवेव । ओं स्वजं नदिति, ढतौयसवने सामभिरेवोभयतोधवोङ्किरोभिगुषामिर्गषे स्ततेलयेव | अध ATS SHA: TSM वाजपेयोतिरावोऽपोयौमा वा स्यात्, सर्वाभिः सवौभिरत GE व्याहृतिभिरनुजानाति । ओं भूर्भुवः सखजं नहुधत् करदुहन् महत्तच्छमोमिन्द्रवन्त स्ततेति, सेन््रान्माप- गायत शेन्द्रा स्तुत इत्येव । इन्द्रियवान् न्युदिमान्(*) वभौयान् भवति, य एवं वेद्, यथैवं विदान् स्तोमभागैयं जते ॥ १४ ॥ योह वा aaa प्रतियताश्च स्तोमभागान् वियाच(९) विष्य्धमानयोः सहतसोमयोः, ब्रह्मास्यास्तुतोषे स्तुतो ज स्त॒तदेवस्य सवितुः aa ठद्स्यतिं वः प्रजापतिं वो gaat देवान् रुद्रान्वो
९ ऋषधिरोवेति ख०, ग०, qo च ।
९ तेना्रुवन् इति च०।
दे Fey afar दूति ख०, ग०, च । yey Alfa a |
४ वाभूजेनदिति दूति ख० ae, च । ५
५ सेद्धियांस्सुतेत्येवेन्द्रिावानद्धिमान् दति ख | सेन्द्रियांथेत्यवेन्दरियवान् न्युधिमानिति च ।
₹ favara fa ख |
११६ गोपघव्राह्मणोत्तरभागे
देवानादिल्यान्बो देवान् साध्यान्वो देवानाघ्यान्वो देवान्विठान्बो देवान् सर्वान्वो देवान्विष्वतस्परि हवामहे जनेभ्योस्माकम- स्तु केवल इतः कणोतु aly, इत्येते ह वा ्रायताञर प्रतिय- ava स्तोमभागाः, ताक्ञपन्ुप्ययपरि परेषां ब्रह्माणएमवैचेत(९) | तत एषामधःशिरा ब्रह्मा पतति, ततो यन्नः, ततो यजमानः | यजमानेऽधःशिरसि पतिते स ईशोऽधःशिरः पतति । यस्मिवधं यजन्ते देवाश्च हवा श्रसुराञ्, सहतसोमो यन्नावतनुताम् | अथ तहस्पमतिराङ्गिरसो देवानां ब्रह्मा, स आयता प्रति- यता स्तोमभागान् जपव्रुपर््पर्यसुराणं ब्रह्माणमवेतते त । तत॒ एषामधःशिरा ब्रह्माऽपतत्, ततो am, ततोऽसुरा दति॥१५॥
देवा यज्ञं पराजयन्त, तमाग्नोभ्रात्युनरुपाजयन्त, तदेतद्यन्न- स्यापराजितं, यदागनोप्रं यदाग्नौप्राधिष्णयानिहरति। तत एवैनं खनस्तनुते पराजित्यै | अप खलु वा एते गच्छन्ति, ये बहिष्यवमानं सर्पन्ति । वहिष्यवमाने स्तुत आह अग्नीत्, अग्नोन्विहर, afe- स्तृशोहि, युरोड़ाशानलद्कुविति। यज्नभेवापराजित्य एुनस्त- न्वाना आयन्त्ड्गारह सवने विहरति, शलाकाभिस्तुतीयसवनं सशुक्रत्वाय । अथो सवतयेवमेवेतत्, दक्तिणएती वै देवानां यन्न रक्तांस्यजिघांसन्, तान्याम्नौपभ्रेणपान्नत । तस्मा दक्तिणामुखस्ति- छतरम्नोत् प्र्यायावयति, यज्नस्याभिजिव्ये रक्तसामपह्ये रत्तसामपडत्यै ॥ १६ ॥
९ त्रह्माणमण्चतं टति ० ।
२ प्रपाठकः | , # +,
तदाडइः, अथ कस्मात् सौम्य एवाध्वरे Waa edgy ata, न हवि- aa इति । waar वा एषा देवयज्या, यददवि्यज्ञः। अथ तैव ATS एषा देवयजन्या, यत् सौम्योध्वरः, तस्मात् सौम्य एवाध्वरे Waargdtyeta | जुष्टो वाचे भूयासं जुष्टो वाचस्पतये देवि वाग् यद्दाचो मधुमत्तमं, तस्िन्मा घाः स्वाहा वाचे TST वाच GAs स्वाहा सरस्वत्यै खाहा सरखत्या इति, पुरस्तात् Aer कारेण जुहोति। AHEM अत अद्सुत्ङष्टा aw वहति । मनसोन्तरा(९), मनसा हि मनः प्रोतम्। तदु हैके wage ति, सप्त छन्दासि प्रहत्तानि प्रतिमन्मिति वदन्तः । यथा मेख- लला wad aye चाभेध्यस्य च विद्य, एवं हैवैते न्युष्यन्ते, मेध्यस्य च fred ave freai प्राचीनं हि पिष््सेभ्यो देवानां लोकाः, प्रतौचोनं मनुष्याणां । तस्मात् सोमं पिवता प्राञ्चो frat नोपसप्यः | जनं Haga शयु ध्यारोहन्ति, तेषाभेतदायतनं Wear च, यदाम्नोभ्र च सदश्च । तद्योऽवि- दान् सञ्चरति, आर्तिमाच्छंति। awa यो विदान्, सञ्चरति, न स धिष्णीयामा्तिंमाङति ॥ १७॥ प्रजापति यन्नः, तस्मिन् सवं कामाः सर्वा इष्टः सवंमख्तलं | तस्य Sa गोप्तारः, यदिष्ण्यीयः, तान् सदः प्रप्सयन्(२) मस्करोति, नमो नम इति। न हि नमस्कारमतिदेवाः, ते ह नमसिताः कत्ता रमतिजन्तोति। तत एतं प्रजापतिं यज्ञ प्रपद्यते, नमो नम
१९ मनसोत रामिति Go | ९ प्रखप्स्यत्रिति ख० |
११८ गोपधत्राद्यणोत्तरभागे
इति । न हि नमस्कारमतिदेवाः, स ada यजमानः सर्वान् कामानाप्नोति सर्वान् कामानाप्नोति ॥ ecu
यो वै सदस्यान् गन्धर्वान्वेद, न सदस्यामत्तिमाच्छंति। सदः प्रखन् (प)त्रूयादुपद्रषटे नम इति, अग्न दरष्टा, तस्मा उएवात्मानं परिदधाति सक्मायुरेति न पुरा जरसः प्रमोयति। य एवं az, सदः प्रप्य ब्रूयादुपखोतरे नम इति वायुवड sexe, तस्मा उ एवामानं परिदधाति सर्वमायुरेति न पुरा जरसः प्रमीयते, य एवं वेद् । सदः प्रसपंन् ब्रूयात्, अनुख्याते नम इति, आदित्यो वा अनुख्याता तस्मा उ एवामान परिदधाति सर्व्वमायुरेति न पुरा जरसः प्रमोयते। य एवं वेद सदः wear ब्रूयात्, SIRE नम - इति । ब्राह्मणो वा उपद्रष्टा, तस्मा ऊ एवातानं परिदधाति सर्वमायुरेति न पुरा जरसः Walaa | य एवं Az, एते वे सदस्या गन्धर्वः, स एवमेतान् सदस्यान् गन्धर्वानविदान् सदः प्रसपति, स सदस्यामार्तिमाच्छति, wa at विदान् सञ्चरति, न सदस्या- मात्तिमाच्छति। एतेन = wa आङ्किरसः सब्ब सदः पर्याहुः, ते न सदस्यामात्तिमाच्छंन्ति। अथ यान् कामयेत न सदस्या- मात्तिमाच्छैयुरिति। तेभ्य एतेन सर्व ' सदः परित्रूयात्तेन सदस्यामात्तिं माच्छन्ति। अध यं कामयेत प्रमोयतेति, aaa aaa प्रमोयते ॥ १९ ॥
तदाः, यदेन्द्रो TM कस्मात् वावैव प्रातःसवने प्रसखितानां प्रत्य्तादेन्द्रोभ्यां यजतो होता चैव ब्राह्मणाच्छसोच। इदं ते सोम्यं मध्विति होता यजति। इन्द्र at aaa वयमिति
२ परखपस्येति ख० । प्रखपस्य्निति we |
२ प्रपाठकः ११९
ब्राह्मणाच्छंसी । नानादेवत्याभिरितरे। कथं तेषामैन्दरियो भवन्ति(९) | faa’ वयं हवामह इति, मैत्रावरुणो यजति | वरुणं सोमपोतय इति, ae किञ्च पौतवत्, vem’ रूपं, तेनेन्द्र प्रौणाति। मरुतो यस्य हि aq इति, पोता यजति। सखुगोपातमो जन इति, इन्द्रो वै गोपाः, age रूपं, तेनेन्द्रं प्रौणाति। अग्ने पद्गीरिहा वहेति, नेष्टा यजति । त्वष्टारं सोमपोतय इति, यदै किच्च पौतवत्, तदेन्द्रं रूप, तेनेन्द्र प्रौणाति। उक्तात्राय वशान्रायेत्याग्नोप्रो यजति। dare वेधस इति, इन्द्रो वै वेधाः, ace रूपं, तेनेन्द्र प्रीणाति । प्रातव्धावभिरागतं देवेभिजन्या(र)वस्, caret सोमपोतय इति | स्वयं सखा अ्रच्छावाकस्यैवमु हेता Cheat भवन्ति, यत्राना- . देवत्याः, तेनान्या देवताः प्रीणाति । aaa, तेनाग्नेयः, तस्मादेताभिस््रयमवाप्रं भवति ॥ २०॥
ते वै खलु wa एव माध्यन्दिने प्रसखितानां प्रत्यक्तादैन्द्रौभि- यजन्ति, अभिढणवतोभिरेकेपि वा। सोममभि aqaae- इति, wat यजति। सङ्म्पाहि य ऋजौषौ तरुत्र इति, मेतरावसणः | एवा पाहि प्रतरथा मन्दतु तेति, ब्राद्मणच्छछसौ | आर्वाङहि सोमकामन््राइरिति, पोता । तवायं सोमस्त्वमेद्य- alfefa, नेष्टा । इन्द्राय सोमा; प्र दिवो विदाना इति, अच्छा- वाकः आपूर्णो अस्य कलशः खाहेति आग्नौध्रः । एवसु हेता अभिटणवत्या भवन्ति। इन्द्रो वे प्रातः सवनव्राभ्यजयत्, स
१९ भवतोति दृति Fe | २ aA TH Po, ग०, च| जज्ञा दूति Ho so च|
१२० MATA ATT
एताभि्मौध्यन्दिनं सवनमभ्यटणवत्, तद्यदेताभिर्मध्यन्दिनं सवनमभ्यट वत्, तस्मादेता अभिढ णवत्यो भवन्ति ॥ २१ ॥ AME, ARMA ठतोयसवनमथ HASH एव ठतीयसवने प्रसितानां प्रत्यत्तादे नद्राभव्या यजति । इन्द्र छभुभिर्वाजवद्धिः(९) agfaalafa होतेव नानादे वल्याभिरितरे wa तेषा मैन्द्राभव्यो- भवन्ति | इन्द्रावरुणा सत पाविमरसुतमिति मैत्रावरुणो यजति । युवो रथो अध्वरो देवबोतय इति, बहनिवा ह तद्भूणां रूपम् । इन्द्रश्च सोमं frat हस्मत इति arose dt यजति । आवां विशन्तिन्दवः arya दरति, वहनि वा ड ae रूपं । आ al वहन्तु सप्तयो tame इति पोता यजति। carat नः प्र जिगात बाइभिरिति, बहनि वा ह तद्भूणा रूपं । अमेव नः सुहवा आ हि गन्तनेति नेष्टा यजति । गन्त- नेति, वहनि वाह तदश्रूणां रूपम् । इन्द्राविश पिवतं मध्वो wars यजति। अ amare मदिराण्यम्मवरिर्ति, बह्गनि वा ह तदृभूणां रूपम् । इम स्तोममहं ते जातवेदस इत्या- win यजति रघमिव संमहे मामनोषयेति, वहनि वा ह तदृभूणां रूपम् । wageat Genian भवन्ति, यत्रानाडेवत्यास्तेनान्या देवताः प्रणति | यदु जगत् प्रासाहे जागतमु वे ठतोयसवनं ठतोयसवनस्य WAST! २२॥ विचक्षणवतीं वाचं wea’) च नसित वतीं । विचत्तयन्ति ब्राह्मणं च न सपन्ति, प्राज पत्यं सत्यं वदन्ति। एतद मनुयेषु सत्यं
९ वाजमभिरिति भाण ९ भाषते इति खण |
२ प्रपाठकः | १२१
aaa | तस्मादाइराचक्षाणमन्द्रागिति(९) । स यदाहाद्रात्त- भिति। तथाहस्य aeufa, ययु वै स्वयं वे दृषट(र) भवति, न बहनां जनानाभेष दधाति । तस्माहिचक्षणवतीं वाचं भाषन्ते च न सितवतीं | सत्योत्तरा हेवेषां वागुदिता भवति ॥२३॥
सहतयज्ञो वा एषः, यद्ृशेपूंमासो । कस्य वाव देवा यन्नमागच्छन्ति, TAA A! बहनां वा एतत् यजमानानां सामान्यमहः । तस्मात् yaa aa: ufezRlaa | यादवे qaazam: परिग्टह्ाति, तस्य॒ श्वोभूते यज्नमागच्छन्ति। Tees चतस्र ऋचो जपेत् । यज्नविदो हि मन्यन्ते, सोम एव waa इति, यन्नो यज्ञन सत्त; WAS ॥
इत्यथ्वेषेद त्तर गोपघनव्राद्मणस्य दितोयः प्रपाठकः समाप्तः ॥२॥
अथ SAAS: |
ओम् 1 Saas वै वषट्कारः। यदषट् करोति, देवपाते शैव तदेवतास्तपेयति । अघो यदाभिढष्न्तोरभिसंस्यं(र) तयति, एवभेतदेवतास्तपयति | यदनु वषर् करोति, त यथैवादौऽश्वान्वा (भोगा वा पुनरभ्याघारं तपयति | एवमेव तदेवतास्तपयति, यदनु
९ आचचशमदागितोति क° | २ रिष्टिभिति ee | २ णन्तौभिरभिसं स्मिति wo | ४ wa afa ze |
a
१२२ MITA SAAT TATA
वषट् करोति । इमानेवाम्नोनुपासत इत्याहर्धिष्णणानघ कस्मात् पूवंस्सितनेवाग्नौ लद्रति पूवेख्िन्वषट् करोति । यदेव सोमस्या- मने Tafa we वषट् करोति, तेनेव वषट् करोति, धिष्णयान् प्रौणाति। अध संखितान् सोमान् भक्तयन्तोत्याइः । येषां नानु वषट करोति, तदाः, को नु सोमस्य खिष्टकद्ाग इति । यदेव सोमस्याग्ने वोहोत्यनु वषट् करोति, तेनैव संखितान् सोमान् भक्तयन्तोत्याइः। स उ एष सोमस्य favaarm:, यदनु वषट् करोति ॥ १॥
वजो वे वषट्कारः। aa’), शिष्यात् तं मनसा ध्यायन् वषट् gq | तस्िंस्तदज मास्थापयति | षडिति वषट्करोति । Wel ऋतवः, Wasa | बोषडिति वषट् करोति । असौ वाव वौ ऋतवः षट्, एतभेव तदतुष्वादधाति, ऋतुषु प्रतिष्ठापयति | तदु ह स्माह, वे त एतानिव(९) एतेन षट् प्रतिष्ठापयति । दौरन्तरित्ते प्रतिष्ठाता, अन्तरित पृथिव्यां, एथिव्यष्, au: सत्येन, सत्य ब्रह्मणि, ब्रह्म तपसि । इत्येता एव aaa: प्रतिष्ठान्याः प्रतिष्टन्त रिदं सर्वमनुप्रतितिष्ठति। प्रतितिष्ठति प्रजया पशभिः, य एवं टेव ॥ RU
वयो वै वषट्क्ञाराः, वजो धामच्छदक्तः(२)। स यदेवोचेबल- वषट् करोति, स वच्स्तन्त(*) प्रहरति feat area, बधं
९ खयमिति ग०, Go, We च । ९२ एतानि वा दूति ० | द धामसटक्त दूति ae | ४ वक्सन्त्रमिति भण, zo च।
२ प्रपाठकः। १२२
योस्य ख्यः, wa ' स्तरोतवे(९)। तस्मात् स॒ भ्राटव्यवता(र) वषट् Ae | अध यः स यः सन्ततो निहौणच्छ(९) खधामच्छत्, तन्तं प्रजाश्च पशवानूपतिष्ठन्ते। AAT स RATATAT TI कामेन वषट्कत्यः। अथ येनैव षट् परार्भरोति,(*) स wat रिक्याानं(५) रिणक्ति यजमानस्य । पापौयान् वषट्कत्तौ भवति, प्रापोयान् यस्मे वषट् करोति । तस्मात्तस्या शात्रेयात् | किखित् स यजमानस्य पापभद्रमाद्वियेतेति इ स्माह, योस्य वषट् कतौ भवति, Sada यधा कामयेत तथा gare कामयेत खचेवा नील्छनोभूत्तयेवेलान- स्यादिति । यथैवास्य ब्रूयात्तये - वास्य ace! समानमेवेनं तत् करोति, agTada पापौयान् स्वादिति। उनचैस्तरामस्यच त्रयान्नौ चेस्तरावषट् (९) yi षापोय्समेवे नं aq करोति, यं कामयेत Taq स्वादिति। नौचेस्तरामस्यचः gage स्तरान्वषट् कुयात्, अयाश्समेवेनं तत् करोति, faa wad तच्छियमाद- धाति॥२।
we देवतायै हविग्डंहौतं स्यात्, तां मनसा ध्यायन् वषट्
९ योख Gees स्रोतस्तवे इनि ee । योख quae ate दति ग, Wo FI
२ wears इति We, ट च|
३ निराणच्छदिति wo |
a येनैव वषट् पराप्नोति दति zo) येनैव षडपरा्रौतोति Ho, Ro, भार च|
५ रिणन्ञधा्मानमिति qo, zo च|
€ नोचैस्तरान् वषडिति च” भा" ट च ।
१२४ गोपथत्रादह्यणोत्तरभागे
gira | साक्तादेव तद्वतां प्रीणाति, प्रत्य्नादेवतां परि खह्वाति। संतत चा वषट॒कत्य सन्तत्य सन्धौयते प्रजया- पश्भिः, य एवं वेद् ॥ ४॥
बो वे वषटकारः। सउ एष प्रहतः.\) शांतोदौदाय | तस्य ह न सर्वं एव शान्ति वेद नो प्रतिष्ठां | तस्मरादाप्येतहि भूया- निव wat, तस्य हेषेव शान्तिरेषा प्रतिष्ठा, यहागिति । वषट्- am वागित्यनुमन्वयते, वषट कार मा मां Waal HIS AT प्रस्तं बहता मन उपहयये व्यानेन शरौरं प्रतिष्ठामि, प्रतिष्ठां गच्छन् प्रतिष्ठां मा गमयेदिति। तदु ह स्माह, दौर्घभेवैतत् सदः प्रमोजः। सह ओज इत्यनुमन््येत, Were ह वे ava वषट्कारश्च प्रियतमे तन्वौ प्रियाभ्याभेव तत्तनूभ्यां सम्चैयति | प्रियया तन्वा aaa, य एवं वेद् ॥ ५॥
वाक् च हवै प्राणापानौ च वषट् कारः, ते वषट्कतेवषट्- छते व्यत् क्रामन्ति | ताननुमन्वयते, वागोजः सह रोजो मयि प्राणापानाविति। वाच चैव तत् प्राणापानौ च Stat भात्नि प्रतिष्ठापयति, सर्वमायुरेति, न पुरा जरसः Walaa, य एवं वेद् । शत्रो भव हद् आपौत इन्द्रो पितेव सोमसूनवे सुशेवः । सखेव सख्य उरु शस धोरः प्रण ्रायुर्जवके सोम तारौरिल्यामनं प्रत्यभिख्ति, ईश्वरो वा एषो प्रत्यभिखष्टो यजमानस्यायुः प्रत्य- विहरच्मनरिहन्माभक्चयेदिति। तव्यदेतेन प्रत्यभिखशति, arg Vara तत् प्रतिरते। आप्यायस्वसंते पयाश्सौति eat चम- सानाप्याययन्त्यभिरूपाभ्यां | यद् यन्नभिरूपं, तत् wae ॥ ६ ॥
१ प्रात tia we |
2 प्रपाठकः | १२१
प्राणा वा ऋतुयाजाः, तद्यटतुयाजे रन्ति, प्राणानेव त यज- माने दधति । षडतुनेति यजन्ति, प्राणमेव तद्यजमान द्धति। चत्वार ऋतुभिर्यजन्ति, त्रपानमेव त यजमाने दधति। दिर्कतुने- ति उपरिष्टाद्, व्यानमेव तद्यजमान दधति। स TS AAT aT विदतः(९), प्राणोपानो व्यान इति। ततोऽन्यत्र गुणितस्तथाद यजमानः, सवं मायुरेत्य स्मिज्ञोक ्रार्भत्याप्रोत्यखतत्वमच्तितं खगे MH | तेवा एते प्राणा एव, यदृतुयाजाः । तस्माद नवानं(र) ततो ata), प्राणनां waa! सन्तता इव हमे प्राणाः | अधो ऋतवो वा ऋतुयाजाः | सरस्थानुवषर्कारः | योतानुव- षट् (*) कुथात्, अस्टसितारतून् सखापयेत् । यस्तं तत ब्रूयात्, असटखितादतून् समतिष्ठि । यो दुःखमनुभविष्यतौ- ति ५), शण्वत्तधा स्यात् ॥ ७ ॥
तदादः, ANAT TARA यत्तदिति, मैत्रावरुणो होत Ta- ति, अध कस्मादहोढभ्यः vail होचाशसिभ्यो होता यत्तदोता यत्तदिति(९) प्रेयतोति | वाग्वे होता, वाक् सवं ऋतिजः, वाग् aaa यक्चदिति। अथो सवे वा एते सपहोतारोपि वा र चाभ्युदितं, TARA ऋतुधा यजन्तौति | अध य उपरिष्टाद्
SSS SSS SSS =e
९ faga दूति ae. विदित इति ae |
२ तस्नादन्वानसिति wo, So F |
६ यजतीति Mo |
४ योक्कानुवषडिति a>, च, Wo, ° च ।
५ दुःखम भविष्पतोतोति do, भ, Zo च। द शोवाणंसिभ्यो Tat यच्चदितौती ग०।
१२६ गोपथब्राद्मशोत्तरभाग
संवत्सरः, संवत्सरः प्रजापतिः, प्रजापमतियंज्नः। स योत्र भच्तये- Get तत्र ब्रूयात्, AMA भक्तो नानुवषट्कत आमानमन्त- रगात्र जोविष्यातोति। तथा हास्यादयो(\) वै भक्तयेत्,(र) प्राणो हाद्णचजामितायै, ति वै aren भवन्ति, दादश हवे मासाः, भक्तः प्राण आमनमन्तरगादिति | तथैव ह भवति लिम्पेदिति वाव fawua(®) त दिदेवत्येषु(*) चेति, तदु aa शासनं वेद- यन्ते(*) अथ वदम् व्यभिचरतो नानान्योन्मतुप्रपदेते अध्वय | तस्माटतुकऋं तुनीनुप्रप्येते ॥ ८॥
प्रजापतिर्वै यत् प्रजा AeA, ता वै तान्ता Te! ता हिद्धारेरेवाम्यजिष्रत्। ताः प्रजा भ्रमारन्(९), तदध्यते वा एत- am यद्वींषि पच्यन्ते । यत् सोमः aad, यत् प्रालम्यते, दिह्धारेण वा एतत् प्रजापतिं तमभिजिघ्रति, यन्नस्यादतायै Carer यन्नस्य॒बौयवत्तया इति । तस्मादु हिङ्गियते, तस्मादु य णव पिता पुराणां सचति, स et भवति, प्रजाप fafé तमभिजिघ्रति। यच्छकुनि रारू मध्यास्ते.) aa सूयते,
१९ Sarg tia Bo, ee TI
२ भच्तदिति awe i
२ fan तनेति a, we, zo च।
४ तद्धिदेव wy इति म०, Wo, ट, च । तद्देव तेष इति wo | ५ तदु्नरभ्राखनं वेदयते इति ग०।
९ अध्वमारन् इति wo | अखमारन्रिति wo |
° यन्नस्पाहततायै इति Go, भा च ।
८ मध्य चासते दति Ho |
2 प्रपाठकः | १२७
तदि सापि दिङ्णोति। अधो खलाः, महषिंवौ(९) एतदयन्ञ- स्याग्रे गेयमपश्यत्। तदेतयन्नस्याग्र गेयं, afegrai a tara wage, वसिष्टोयमस्तु, यो नो यन्नस्याग्रे गेयमद्रा- गिति(र) | तदैतयन्नस्याग्रे गेयं, यशद्भारः। ततो वै स देवानां यष्ठोभवत्। ये न वै यष्ठः, तेन वसिष्ठः। तस्माद् वस्िन्वासिष्टो ब्राद्यणः स्यात्, त दक्षिणाया नान्तरौयात् | तथा हास्य प्रीतो हिङ्कारो भवति। अथ tara हवा ऋषयश यदक्साभे अपश्यन् । ते ह aA) अपश्यन् । ते यचैने अप- यन्, तत एवैनं सर्वं टोहमदुहन् । ते वा Ua eT थातयाभे, य ऋक्सामे । ते हिडारेरेवाप्यायेते । feet वा ऋक् सामे आपने यजमानाय ददं Tea । तस्मादु ferred: सोममभिषुणुन्ति । दिङ्त्योद्रातारः सासा wafer । feget aan ऋचारत्वज्यं कुवन्ति । हिङ्त्याधर्वाणो ana कुर्वन्ति । तस्मादु fefgad । प्रजापतिहि तमभिजिप्रति | अथो खला- इः, एको वै प्रजापतेन्र॑तं विभक्तिं गौरेव, aqua पशव उपजौवन्ति, ये च ग्राम्या ये चारश्या इति ॥ < ॥
टेवविशः कल्पयितव्या इत्यादुः, छन्द्सि ufasrafafa | शरःसावोमित्या ह्वयते, प्रातःसवने ATALT | शंसावो Stara: प्रतिषणाति। पच्ान्षरं तत् अष्टाक्तरं सम्पद्यते। ब्र्टात्तरा
१ मड षि्वेति a, ग०, च । मद इषेवेति He | २ गयमख्याद्रागिति ० | Re aa tha
१२ गोपघब्राद्मणोत्तरभागे
वे गायत्रो, गायतौभेवेतत्(९) | पुरस्तात् प्रातःसवने चौलुपता(२) सुक्थं ॒वानतोत्याह, शस्त्वा चतुरचरमोमुक्थशा इत्यध्वर्युः प्रतिग्टणाति। चतुरक्षरं तत्, अष्टारं सम्पद्यते । अष्टाचरा वै गायव्रो, मायत्रोभेवेतत् । उभयः प्रातःसवने नौक्गपता (र)मघ्वर्थयां शंसावोमित्याहयते। माध्यन्दिने षडत्तरेण शंसा वो दैवेत्यध्व्ुः प्रतिग्टणाति । पञ्चाक्षरं तदेकादशाक्षरं सम्प- aad एकादशाक्तरा वे विष्टुप्, बिष्टभभेवेतत् । पुरस्तान् माध्यन्दिनि चोक्पता(*मुक्धं वाचौन्दरायेत्याह, WAT षडत्तर- मोसुक्थशा aaa: प्रतिग्टणाति | पञ्चाक्षरं तदेकादशाक्तरं सम्प्रदयते | एकादभात्तरा वे fae, तिष्टभभेवेतत् । उभयतो माध्यन्दिने 'चौक्रपता(५) मध्व्यो शरुणश्सावोमित्याद्यते | ठतो- यसवने सप्तात्तरेण शर्सावी दै वेत्यष्वयः प्रतिग्टणाति | werat तद्वादशाक्तरं सम्पद्यते | दादशात्तरा वे जगती, जगतोमेवैतत् | परस्तात्त॒तोयसवने Savage वाचौ न्द्राय देवेभ्य इत्याह, शस्त्वा नवात्तरमोमुक्थणशा द्त्यध्व्ध; प्रतिग्टणाति । चक्र तद् दादशाच्रं BAAS | SMITA वै जगतौ, जगती मेवेतत्। उभयतस्तुतौयसवने चौल्ुपता( मिले तदै छन्दः, छन्दसि प्रति- छापयति | कल्पयत्येव देवविशः, य एवं az तदप्येषाभ्यन््ञा, यद्रायतरे अधिगायचमाहितमिति॥ १०॥ अधैतत्रानाच्छन्दांस्यन्तरेण गती इव । Waa यवि बलिशे
१ मायत्रमेवैतदिति we | २,३,४,५,६ 9, चौक्कपेति क । चोक्रिशेति Ze |
२ प्रपाठकः | १२९.
नान्तरे शव ते ताभ्या, ९)प्रतिपव्यते, awdere रोहस्यरूपं स्वग तदनु वा a’) सङक्राभेत् । waa वै प्रणवः, अखतेनेव तत् wa तरति । तव्या aa वा वरेन वा गत्ते सखः क्रामेत्, ud तत् प्रणवैनोपसन्तनोति | ब्रह्म ह वै प्रणवः, ब्रह्मरेवाख AE दोपसन्तनोति | शुः प्रणवः स्यात् प्रजाकामानां मकरान्तः | प्रतिष्ठाकामा नां मकरान्तः प्रणवः स्यादिति देक are! शच इति aa स्थितो मर्मांसितः प्रणवः । अधात इह शद इह पूणं इति, शदः प्रणवः स्याच्छस्त(नुवचनयोखध्य इति, ह स्माह कौषोत- किः। तयःसं,हतं भति मकररान्तोवसाना्ें | प्रतिष्ठा वा अव aa, प्रतिित्या एव | श्रथोभयोः कामयोराष्या एतौ वे छन्दः- प्रवाद्ावरं छन्दः परब्छन्दोति प्रवहतः, तस्यायु नं हिनस्ति, छन्दसां छन्दोतिप्रोढं स्यात्, यत्रैव यं feared मनसा परैव विष्ये.) छन्दसां mea द्रवति वाचंवा शोध्चत दइति। तिः प्रमां चिरुत्तमाम- न्वाह, यन्नस्यैव तदहिसौ नह्यति, Ba वलायाविखंसाय। यद्यपि न्दः प्रातःसवने युज्येताईचग एव तस्य de’) गायत्रा रूपेण । अधो प्रतःसवनरूपेणेति, न विष्टलगत्यावेतस्िं marae यत् किच्चिच्छन्दः प्रातः सवने युज्येत (५) पच्छ एवै नयो; शस्यमिति सा स्थितिः ॥ ११॥
९ वेल्लि्ठेनान्तरेवत्येताभ्यामिति ae | 2 azaaratata qo, Ho, भर, 22 च। र aq दति ट०। ४ शस्यामिति भः । ५ यृन्यतामिति we | q
१२३० गोपथत्राद्मणोत्तरभागे
अथात एकारस्य प्रातःसवनं | प्रजापतिं ह वे यन्न तन्ानं वहिष्यवमान एव wel खत्युपाओेन प्रत्यपाक्रामत । स म्न्य गायत्राज्च प्रत्यपद्यत | खल्युवाव तं पश्यत्(९)। प्रजापतिं पयक्रा- मत् । तं सामाज्येष्ठसोदत् | स वायव्या प्र ड गं प्रत्यपद्यत | ल्यु- ata तं प्रश्यत् (२) प्रजापतिं पक्रामत् | तं माध्यम्दिने पवमाने सोदत् । स tan faa मरुत्वतोयं प्रत्यपद्यत । गर््युवाव तं पश्यत् (२) | प्रजापति पथक्रामत्(*)। स तेनैव द्रविणे gar निष्केवल्यस्य स्तोतियमासोदत्, ara! तस्मादु य णव मूवंमासोदति, स तत् स्तुते । विदान् मल्युरनवकाशमपा- द्रवत्, अशधसत्, इतरो निष्केवल्यं | तस्मादेकभेवोक्यथं होता मरुलतोयेन प्रतिपद्यते । निष्के वल्यभेवा् हि प्रजापतिं zara जद्ात्॥ १२॥
मित्रावरुणावनत्रवोत्, युवं न इमं यज्नस्याङ्गमनुसमादरतां, मेतावरणोयां । तयेवयत्रूतां | तै agar सबलौ भूत्वा प्रासहा ऋत्य॒मल्येतां | तौ छ्यस्यैतयन्नस्याङ्गमनुसमाहर तां मैत्रावरुणोयां(५)। तस्मान् मेत्ावरुणः प्रातःनवने मैत्रावरुणानि शं सति। तौ wea- तययन्नस्याङ्गमनुसमाहरतां। यदेव मैव्रावरुणानि शंसति, प्रति
९ खत्युवोवदेतं पश्यन् इति we | खतयुषोवदं पश्चदिति ae, we च । २, & ख्यं वदं malate me, zo च। ware a पश्च्चिति we | ug, चिन्दिति-पुस्तके a मध्यन्दिन इत्यादिः पय॑क्रामदि्यन्तः पाठः पुनरु- पात्तः। चिरि = f zs fi ४ 2, चिन्दितपुंलकं तयेव्यव्रताभित्यादिमवावरणशोयाभित्यन्ः पाठः पुनरू- UIT: |
2 प्रपाठकः | १२१
वां ax उदिते fata नमोभिभित्रावरुणोत हव्येः । उत वा- मुषसो बुधिः.) साकं ara रभ्िमिभिरिति ATT | मा नो मित्रावरुणा नो गन्तं रिशादसेति, मैत्रावरुणस्य स्तोत्रियानुरूपौ । प्र वो fasta गायतेति sarge” | प्र fat योवंरुण्योरिति पर्यासः । आयातं मित्रावरुणेति यजति । एत एव dead यथाभागं प्रौणाति वषट् क्त्या नुवषट् करोति | प्रल्ये- वाभिखशन्ते नाप्याययन्ति न द्यनाराशध्साः सोदन्ति॥ १२॥
इन्द्र मत्रवोत्, त्वं न इमं यज्नस्याङ्मनुसमाहरन् ब्राह्म णाच्छ- Wat! केन सहेति । सूरयेरेति । तधेव्यत्रूताम् । तौ सयुजौ सबलो भूत्वा प्रासहा खल्युमल्ैताम् । तौ ह्यस्यैतयन्नस्याङ्ग- मनुसमादहरतां तब्राह्मणाच्छंसौयां। तस्माद् तब्राह्याणशच्छंसौ प्रातःसवन tafe सूयन्यङ्गानि शसति । तौ चयस्यैतयन्न- स्याद्गमनुसमाहरलां | यदेव शन्द्राणि सुथ्थन्यङ्गानि शसति, इन्द्र पिब प्रतिकामं सुतस्य प्रातःसावस्तव fe पूवंपोतिरिति ऋ चाभ्यनुक्तम् । आयाहि सुषुमाहित at नो याहि सुतावत इति ब्राह्मणाच्छंसिन स्तोत्रियानुरूपौ । अयमु त्वा विचर्षण इति उक्यसुखं । उदेदभिग्ुतामघमिति gaia: । इन्द्र क्रतुविद्- मिति यजति। एते wa तदेवते यथाभाग प्रोणाति, वषट्- छत्यालुवषट् करोति । प्रते वाभिख्णन्ते नाप्याययन्ति न छना- राश््साः सोदन्ति॥ १४ ॥
SEI AAA, FIA इमं यन्नस्याद्गमनुसमाहरताम-
९ gratia we 1
१२२ WIAA णोत्तरभागे
च्छावाकौयां। तथेत्यत्रूताम्। तौ सयुजौ सबलो भूत्वा प्रासहा सल्यमल्येताम् । तौ द्यस्येत दयन्नस्याङ्गमनुसमाहरता- मच्छावाकयां। तस्माद्च्छावाकः प्रातःसवन शन्द्रागनानि शंसति । तौ हयस्मैतव्यन्नस्याङ्गमनुसमाहरतां । यदेवेन्द्राग्नानि शसति, प्रातय्य॑वभिरागतन्देवेभिजन्या वस् । इन्द्राम्नौ सोम- पोतय इति, ऋ चाभ्यनुकम् | इन्द्राग्नो आगतन्तोशा हव्रहणा इव इति, अच्छावाकस्य स्तोत्रियानुरूपौ । इद्राग्नौ अपसस्परौ- ARIAS | इहेन्द्राग्नो Sawa इति पर्व्यासः। इन्द्राग्नौ आगत- fafa, यजति । एते एव तदेवते यथाभागं प्रौणाति वषट् क्षत्यानुवषट् करोति । प्रत्येवाभिखशन्ते नाप्याययन्ति न ्यना- राशधसाः सोदन्ति ॥ १५॥
अथ शंसावोमिति, स्तोवियागनुरूपायो कथसुखाय परिधानौ- याये इति, चतुश्वतुराह्वयन्ते(९)। चतस्रो वे दिशः, fea aq प्रति- तिष्ठन्ते,र)। अरयो चतुष्पादः पशवः, पशूनामास्यं। अथो चतु- wat हि प्रातःसवने हा्रकाः। तस्माच्चतुःसर्वे गायताखि शंसन्ति। गायत्रं हि प्रातःसवनं wa समवतोभिः परिदधति | तद्यत् समवतौभिः परिदधति, अन्तो वे पर्यासोन्त उदकः, अन्ते- नैवान्तं परिदधति। सव मदतीभिर्यजन्ति, तद्यत् महतीभिय- जन्ति। सवं सुतवतोभिः पोतवतोभिरभिरूपाभि्यजन्ति । यद्य- Ssfred, aad सवऽनुवषट् कुर्वन्ति, खिष्टलक्ला अनु-
१ श्चावदयते दूति ao | र प्रतितिष्ठन्ति क०। प्रतितिष्ठते दूति ae |
रे प्रपाठकः। १२२
वपरट्कारो नेत् खिष्टलतमन्तरयाभमेति। अयं वै लोकः प्रातः- सवनं । तस्य पञ्च दिशः पञ्चोक्थानि । प्रातःसवनस्य स एतेः पञ्चभिरुकयेरेताः पञ्च दिश आग्रोल्येताः पञ्च fea आ- श्रिति॥१६॥
ait वा एतत्सःमं, यदभिषुणएवन्ति | ast वा एतद् घ्रन्ति, यद्तिणा ala | as at एताः wafaafa, तदक्तिणानां fama | स्वगे वे लोको माध्यन्दिनं सवनं । यन्माध्यन्दिनि सवने द्तिणा नोयन्ते, खरग स्य लोकस्य wae । weed सेतुं वा एतत् यजमानः संस्कुरुते सम॑स्य लोकस्याक्रान्ये THATS | erat areca’) लुहोत्यष्वयुः, अस्याक्रान्तेनाक्रमयत्याग्नेय्या- ग्नोप्रोये, Taka तेन | यन्मध्यन्दिनि सवने दक्िणा नौयन्ते, स्वर्गं एतिन लोके हिर्यं हस्त भवति । wa नर्यति, wa’ वै हिरण्यं, सत्येनैवैनं तन्रयति अग्रेण aed जघनेन सदो- न्तराग्नोभौयच्च Weal ता उदौचीरन्तराम्नौप्रीयच्च wea चात्वाल्चोत्दजन्ति। एतेन इ स्म वा अङ्गिरसः ait लोक- मायन् | तावा एताः पन्धानमभिवहन्ति ॥ १७ ॥ `
अम्नोभे,९) wa ददाति । यन्नसुखं वा अ्रम्नोत्, यन्नसुखेनेव तययन्नसुखं समर्धयति । ब्रह्मणे ददाति । प्राजापत्यो वै ब्रह्मा, प्रज.पतिभमेव तेन प्रौणाति | ऋत्विग्भ्यो ददाति, होत्रा एव तया प्रोणाति | सदस्येभ्यो ददाति, सोमपोधस्तया निष्कौरौते। न हि तस्मा ब्रहंति सोमपीधः, तया निष्कौणोयात् । यां एगूषव wie
१ मा्पत्येनति we, ट , च| र्च्यप्रोप्रदूतिङ्० च|
१२४ WIAA A ATA Ta
याय ददाति, देवलोके varetfa यामश्गरषेऽनापेयाय ददाति, मनुष्यलोके तयार्ोति । याम weara ददाति, बनस्मतयस्तया प्रथन्ते। यां याचमानाय ददाति, श्राटव्यन्तया ana यां भोषाक्षत्रं, तया ब्रह्मातोयात् | यां प्रतिनुदन्ते, सा व्याघ्रौ <fa- wl यस्तां पुनः प्रतिरह्ञोयात्, व्याघ्रौ छनं भूत्वा प्रवी नयात् | अन्यया सह प्रतिखह्लौयात्, अथ नत्र प्रवौीनाति॥ १८॥
ast ददाति, वैश्वदेवौ वै गौः, fama तदेवानां तेन प्रियं धामोपेति । यदजं ददाति, आग्नेयो वा अजः, sata तेन प्रियन्धामोपैति | यदविं ददाति, आव्यन्तेनापज्यति । यत्छतात्रं ददाति, मांसन्तेन निष्कौणौते। azar वा रघो वा, शरीरन्तेन। यद्ासो ददाति, हहम्यतिं तेन । यिरण्यं ददाति, aaa aaa: कुरुते | aga ददाति, सोयं वा अश्वः, area Aa प्रिवन्धामोपेति। अन्ततः प्रतिहत देयं। रौद्रो वै ufaeat, aaa तत्रिरवजयति । aman प्रतिहत दद्यात्, मध्यतो रुद्रमन्ववयजेत्। खभीतुवा आसुरिः सथन्तमसाविष्यत्। तदचि- रपनुनोद् | तद्चिरन्वपश्यत्। यदातरेयाय हिरण्यं ददाति, तम एव तेनापदहेत। अथो ज्योतिरुपरिष्टादारयति, खगस्य लोकस्य सम्य ॥ १९ ॥
अधात एकस्यैव माध्यन्दिनम् | ऋक् चवा ददम साम वास्तां(\),सैव नामगासोत् | अमो नामसाम,सावा ऋक सामो- पावदत्,मियुन सन्भवाव प्रजात्या इति() | नेव्यत्रवोत्।म, ज्यायान्
१ ददालामितिषक०। शस्तमिति ez | २ प्रजापत्याद्ूतिट>| प्राजापत्या इनि चर, भोर, च।
2 प्रपाटकः। १२५
at aa मम महिभेति। तेइभ्रूत्वोपावदताम् | तेन प्रतिवचनं समवदर्त। aha भूत्वोपावद्न्। यत् तिस्रो भरूत्वोपावदन्, तत् तिभिः समभवत् | यत् तिभिः समभवत्, तस्मात्तिमिः स्तुव- न्ति, तिटभिरुद्रायन्ति, frefafe साम afad भवति । तस्मादे- कस्य AB जाया भवन्ति, न हेकस्या बहवः सदहपतयः | यदवे TAT चामश्च समवदताम्, तत् सामाभवत्। तत् We: aad! समं भवति Asat गच्छति । यो वै भवति, स सामं भवति | असामान्य इति ह निन्दन्ते a वे पञ्चान्यद्ूलवा पच्चान्यदुला कल्येताम्, आहाव festa प्रस्तावश्च प्रथमा deta मध्यमा च प्रतिहारथोत्तमा च निधनच्च वषटूकारश्च। ते यत् TAA WATTS AAA, तस्मादाहः, पाङ्क्तो यज्ञः पाङ्क्ताः पश्व इति । यदु विराजं दशनौ मभिसम्पद्येवातां, तच्मादाहविंराजो यज्ञो दशन्यां प्रतिष्ठित इति। यदु eee प्रतिपद्यते। बातो वा एषः, य एषस्तपति । तदेनं खेनरूपेण समधयति। & fe: करोति । पनरादायं प्रजात्यै रूपं हाबि- aq wad: | तत उपगप्रजायते ॥ २०॥
आत्मा वै स्तोत्रियः, प्राजा अनुरूपः, पतो घाय्या, पशवः प्रगाधः, wen’) सूक्त, यदन्तरान्, afafaa, प्रतिष्ठा परि- धानोया, अत्रं याज्या । सोसिश्च लोके भवत्सु प्रजया च पशुभिश्च wey भवति,य एवंवेद ॥२.१॥
wha गरसति | आता वे स्तोत्रियः, स मध्यमया वाचा WIT आमानमेवा अरस्य तत् कल्ययति। अनुरूपं शंसति
९ We sla ae, we a!
१३६ गोपघन्राद्यणोत्तरभागे
प्रजा वा अनुरूपः, तस्मात् प्रतिरूपमनुरूपं कुवन्ति । प्रतिरूप Sara प्र जायामाजायते नाप्रतिरूपः। तस्मात् प्रतिरूपमनुरूपं Gita स उच्चेस्तरामिव शंस्तव्यः, प्रजाभेवास्य तच्छेयसीं करोति। ध्याय्यां शंसति, पतौ वे धाय्या, सा नोचैम्तरामिव शंस्तव्या । प्रतिवादिनो देवस्य wey wat भवति, aad विदान् नोचैस्तरान्धाय्यां शंसति । mma शंसति, पशवो वै प्रगाथः, स स्वरवत्या वाचा WTA | पश्वो वै प्रगाथः, पशवः GU, पशूनामाष्य da शंसति । wera aa, प्रतिवोतं aa, प्रतिवोततमया वाचा शस्तव्यम् । स यद्यपि ह दूरात् पशू ज्ञभते, ग्ट दाने नानाजिगमिषति । wer हि पशूनां प्रतिष्ठा । निविदं शंसति, यदन्तरामन्, afafaq, तदेवास्य तत् कल्पयति । परिधानोयां शंसति, प्रतिष्ठा वै परिघानोया, प्रति- टाया रएवैनमन्ततः प्रतिष्ठापयति । याज्यया यजति, अन्नं वै याज्या, अन्राद्यभेवास्य तत् कल्ययति । मूलं वा एतद्यज्ञस्य, यदाय्ाञच याज्याश्च) TATA: अव्रा(९) TAT याज्या कुव्धै SHANA ATH FA: | AACA सामान्य ए स्युः ॥ २२॥ तदाइः, किन्देवत्यो यन्न इति | Oe इति ब्रूयात्, te वाव यन्ने सति यथाभागमन्या देवता न्ववायन् । ता प्रातः वने मरुत्वतोये ठ तोयसवने च । अथ हेतत् केव लमेवेन्द्रस्य, यदुं मरु- ल्तोयात् । तस्म।त् aa निष्केवल्यानि शंसन्ति | यदेव निश्केव- ल्यानि, तत् खगस्य लोकस्य (९) रूपं । य देवनिष्क वल्यानि, एकं
९ तदन्या अन्य दूति Ro | तदान्यन्याद्ति ग | ९ रूपस्येति Ko |
8 AUS: | १३७
हवा WT सवनमासीत् प्रातःसवनभेव। अथ Fa प्रजापति- रिनद्राय ज्येष्ठाय पुत्रायेतत् सवनं निरमिमत,यन् anaes सवनं | तस्मान् माध्यन्दिने सवने wa निष्कवल्यानि शंसन्ति। ata निच्केवल्यानि, तत् खगस्य लोकस्य रूपं । यदेव निष्यौवल्यानि, याह वै देवताः प्रातःसवने होताः शंसति, ताः शस्त्वा होवा- शंसिनोनुशं सन्ति। मैवावरुणं ad प्र उगे होता शंसति, तदुभयं मैत्रावरुणं | मेत्रावरुणं मैचावरुशोतुथंसति | Ge cians गे होता शंसति, तदुभवमेन्द्रः। Oe’ ब्राद्मणाच्छंस्यनुशंसति, tart ठचंप्रउगे होता शंसति, तदुभयमेन्द्राग्नं | रेन्द्राग्न- मच्छावाकोऽनुशंसतिं । भ्रथ हेतत् Fakta, यदू द भरुत्व- तौया। तस्मात् सवं निव्केवल्यानि शंसन्ति । यदेव निष्केवस्यानि, तत् खगस्य लोकस्य रूपं । यदेव. निष्के वलयानि, यदेददेवौरसहि- माया अथाभवत् केवलः सोमो अस्येति ऋ चाभ्य नृकतं | देवान् ह. यन्नन्तन्वाना असुररक्ांस्यजिघां सन् । तेऽब्रुवन्, वामदेवं तवं न इमं aw दक्षिणतो गोपायेति, मध्यतो वसिष्ठ, उत्तरतो भरदाजं, सवाननु विश्वामित्रं | तस्मान् मैतावरुणो वामदेवाचर प्रच्यवते, वसिष्ठादूाह्मणाच्छंसो, भरदाजादच्छावाकः, aa fa- श्वाभित्रात्। एत णवाखमैतदषयो हरहनंमगा अप्रमत्ता TT cafe, य एवं वेदय णवं FSU AVM
दत्यथरव वेदो त्तरगोपथव्रा ATS SAT प्रपाठकः TATA ३॥
अथ AVANT | ओम् | कया afea आभुवत् कथा त्वं न जयेति मैत्रावर्- द्
ges गोपधब्राह्य णोत्तरभागे
णस्य स्तोत्रिथानुरूपौ । कस्तमिन्द्र at वसुमिति बार्हतः प्रगा- ai तस्योपरिष्टाद्राद्मणं। सदो ह जातो षभः कनौन इति SHIGA! एवा त्वामिन्द्र वचिवरतेति पर्यासः | उशद्रुषुणः(९) सुमना उपाक इति यजति । एतामेव तदेवतां यथाभाग प्रौ णाति, वषट्क्लव्यानुवषट्करोति । प्रलेवाभिखशन्ते नाप्याययन्ति, न छयनाराशच्छसाः सोदन्ति॥ १॥
तं वोदस्म खतोषहं aur यामि सुवोयमिति ब्राह्मणा- च्छसिनः स्तोत्रियानुरूपौ | उदु वे मधुमत्तमा गिर दति area: प्रगाधः। पशवो वै प्रगाथः, पशवः खरः, पशूनामाघ्ये । अतो मध्यं वै सवेषां छन्दसां हती, मध्य माध्यन्दिनं सवनानां, aaa नैव मध्यं समदैवति। इन्रः पूमिदातिरहसमकरित्युक्थसुख | उदु ब्रह्मा ख्ये रत खवस्येति aia: | एवेदिन्द्रं sat वच बा हमिति, परिदध।ति। वसिष्ठासो अभ्यर्चन्ति, अरकेरिति। अब्र वा अर्वः, अरन्राद्यभेवाखै तत्परिदधाति। स न स्तृतो वौरवदातु गोमदिति, प्रजाञ्चैवाखे AAT | यूयं पात खस्तिभिः सदा न इति, सखस्तिमतो रूपसण्ा | एतद AWE समदं, यत् रूपसखचं | यत् कश क्रियमाणखग्यजुर्वाभि दति, खस्ति तस्य यन्नस्य पारमश्रते । य एवं वेद् aaa वहान् ब्राह्मणाच्छक्षो एतया परिदधाति) wa वचो हषभस्तुराषाडिति यजति । एतामेव तदेतां यथाभागं प्रोणाति, वषट् क्षत्यानुवषट्करोति । प्रत्ये वाभिख्शन्ते- नाप्याययन्ति, न दयनाराश्थसाः सोदन्ति॥२॥
तरोभिवोषिददसुन्तरणिरिस्षिषासतोति, अ्रच्छावाकस्य स्तो-
५ उशवुषर इनि गर |
8 प्रपाठकः | १२९८
Ragen sara रियत इति, area! प्रगाथः | तस्योक्तं ABW! भूय eae वीर्ययायेति उक्घमुखम् | दमामूषु प्रतिं सातथेधा इति, पर्यासः । तस्य दशमोसुच्रति। घोरस्य वा आङ्किरसस्येतदाषं Aan निर्दहेत् शस्यमानं पिवा aye तव खा सुतास इति यजति। रएताभेव agaat यधाभागं प्रोणाति वषट्कल्यानुवषट् करोति। wearin नाप्याययन्ति, म छनाराशर्साः सोदन्ति ॥ २॥
अयाष्वयया गटसावोमिति, स्तोत्रियानुकरूपाय प्रगाधायो- कथसुखाय परिधानोयाया इति, पञ्चत्व आहयन्ते । पञ्चपदा wefa:, पाड को यन्नः । सवे Cafe चैष्टुभानि शंसन्ति । te fe aed माध्यन्दिनि सवनं । wa समवतौभिः परिदधति, तद्यत् समवतोभिः परिद्धति। अन्तो वै ward उदर्कः, अन्तेनेवान्तं परिद्धति(*) सवं महतौभि्यजन्ति, तव्यत् मद- तोभिर्यजन्ति। aa सुतवतोभिः पोतवतोभिरभिरूपाभिर्यजन्ति। यदयन्नेभिरूपं, तत् wae! सरवेनु वषट् कुवन्ति, खिष्टक्ला अनु वषट्कारो नेत् खिष्टक्लतमन्तरयामेति। अन्तरिक्षलीको माध्यन्दिनं सवनं । तस्य पच्च दिशः, पञ्चोक्थानि माध्यन्दिनस्य सवनस्य । स एतेः पञ्चभिसकधैरेताः पञ्च दिश आप्रोयेताः we दिश आ्आप्रोति॥४॥
अघ यदौपासनं ठतोयसवन उपास्यन्ते , पिदुनेव तेन प्रौणा- ति। उपांशु पान्नोवतस्यागनोप्रो यजति, रेतो वे पात्नीवतः, उपां श्व वै रेतः स्यते, तत्रानुवषट् करोति, Fea: सिक्त augue; 1
१४० गो पधत्राह्मणोत्तरभागे
-संस्थापयामोति | असं खितंमिव वै रेतः सिक्तं wee | संखा वा एषा, यदनुवषट्कारः। तस्मात्रानुवषट् करोति | नेष्टुरुपस्ये पिष्णगान्ते वासनो भक्तयन्ति, पत्नौभाजनं वै नेष्टा, अग्नौत् way रेतो धत्ते, रेतसः सिक्ताः प्रजाः प्रजायन्ते प्रजानां प्रजननाय | प्रजावान् प्रजनयिष्णुभवति प्रजातये । प्रजायते प्रजया ugh, य एवं वेद् ॥ ५॥
अथ शाकलां gata! तदथाहिजीँर्णाया रूबचो fara चेत SHAT वा सुच्नात्, एवं डेवैते सवस्मात्यापमनः सम्परसुष्यन्त, ये शाकलां लव्हति । द्रोणकलगे धाना भवन्ति, तासां हस्तेरा- दधति । पणयो वै धानाः, ता आहवनौयस्य भस्मान्ते निव- मन्ति। योनिरवे पशूनामाहवनोयः, ख एवैन॑स्तदरोे निरपक्रभे निदधति | अध स व्याहतोपसु सोमानाप्याययन्ति, तान् इ अन्त- बयां सादयन्ति, तचि सोमस्यायतनं । चात्वालादपरेणाष्वय- अमसानद्विः पूरयित्ोदौचः प्रणिधाय हरितानि णानि व्यव- दघति। यदा वा श्राप्ोषधयश्च सङ्गच्छन्ते, श्रथ Ae: सोमः सम्पद्यते | ता वैष्णव्यर्चा निनयन्ति। यन्नो वै विष्णुः, यन्नभेतै- नमन्ततः(\) प्रतिष्ठापयति । sa are: प्रतिनिधिं कुर्वन्ति, मानुषे रवेन तद्क्तेण दैवं भक्तमन्तरधति ॥ ६ ॥
पूति रएषोसुभिज्ञोकेष्वय्यु च यजमा नच्ाभिवहति, तद्यदेनं दक्नानभि हत्यावभथसुपहरेयुः | यधा कुणपं वाति, एवभेबैनं तत् करोति। श्रथ यदेनं दघ्नानभिहत्याव्थसुपहरन्ति, सर्वमेवैनं सयोनिं सन्तनुत, सदिं सम्भरन्ति । sata: सविता at
१ यन्न एपैतमन्तत दूति ग०।
४ :प्रपाटकः। १.४१
aa’) इति लाति, सर्वमेतेन सपर्वाणं सम्भरन्ति(र) । तिखभि- fecha द्रसवतोभिरभिजुहोति, सर्वभेवेनं wate war fa) । सौमोभिरभिलु्ाति, सर्वमेवेनं स ्राानं भरति(*) | पच्चभिरभिलुहोति, पान्तो am, यन्नमेवावरन्धे । TEM: परुषः, पुरुषमेवाप्रोति | पाङ्क्ताः पशवः, wee प्रतितिष्ठति | प्रतितिष्ठति प्रजया पश्भिः, य एवं वेद् ॥ ७ ॥
अग्निवव यम इयं यमौ । कुसौद्(*) वा एतद्यमस्य(९) यज- मान आदत्ते, यदोषधोभिकेदिं स्तृणाति । तां यदलुपोष्च war यात्, यातयेरत्रेनभेऽसुशिं्ञोके यमे यत्कुसौदमयमित्यमप्रतीत- भिति(*ोबेदिमुपोषन्तौ (हैव सन्यमङ ङसो दं निरवदाय(‹)अकृणो भूत्वा wt लोकमेति । विश्वलोपविष्वदावस्य at सं जहा मौ- त्याह, Braver यजमानस्यापराभावाय यदु मिखमिव चरन्त्य- लिना सान् प्रदाव्ये लुहयात् । एष ह वा अन्नर्े्वानरी यत् प्रदातव्यः, खस्यामेवेनं तयोन्यां सादयति ॥ ८ ॥
अनृहां विधान्यामे काष्टकायामपूपञ्चतुः रावं पत्का प्रात- Via कन्नमुपोपेत् । यदि दहति पुख्समं भवति, यदि न दहति
१ वन्दगोतनद्तिग०,भ°च।
२ स्श्मरति दूति ग०, Wo, So FI
Re, BATA च० |
५ यम xe पञ्चमो कुसौदसोदमिति ग० | यम दूयं यमो यत् कुसौदभिति च०। € एतद्यजमानस्ये ति Fe |
© कुसौदमपभित्यप्रतौ पमितोति ट०। कुसौदमपमित्यमप्रतोत्तमिति qo, we च | ८ बेदिमृपोषधौति क०, Zo च।
€ निवंदायति ae, wo |
१४२ गोपघव्रा द्म णोत्तरभागे
पापसमं भवति। एतेन हस्र वा अङ्किरसः पुरा विन्नानेन दोर्घ- सत्रसुपयन्ति। यो ह वा उपद्रष्टारसुपग्ोतारमनुख्यातारमेव विहान्यजते, समसुमिंज्ञोक इष्टापूर्तेन गच्छते | अग्निवौ उपद्रष्टा, argat उपखोता, आदित्योवा अनुख्याता, तान्य एवं fasta जते, समसुभिंद्ोक इष्टापूत्तन wea! यत्नो नभसस्मति- fons, afaa नभसस्पतिरग्निमेव तदाह । एतन्नो गोपायेति सत्वं नो नभसस्पतिरित्याह, वायुर्वै नभसस्पतिर्वीयुभेव तदाद । एत त्रो गोपायेति देव सं फानेतल्याह(९), ्रादित्यो वै टे वसंस्फानः, ्रादित्यमेव तदाह | एतब्रो गोपायेत्ययं ते योनिरिति, अरण्यो- रग्नि.) समारोपयेत्। तदाः, यदरण्ये: समारूढो नश्येद्- दस्याणनिः सोदेत्, garda: स्यादिति । या ते अने न्जिया तनूस्तया मे यारो तया मे ह्याविशायन्ते योनिरित्यासन्रगनोन् समारोपयेत् । एष ह वा अम्निर्योनिः, खस्यामेवेनं तदयोन्वां areafa wen
योहवा अग्निष्टोम wae वेद, अग्निष्टोमस्य wares सायुज्यं सलोकतामशरुते। य एवं वेद्, यो ह वा एष ATA fe WA एष ATE, तं सहेवान्दा संस्थापयेयुः, ATS बे नामैषः, तेनासन््रमाणाश्वरेयुः(र) ae वा इद् पूर्वयोः सवनयोरसन्-
१९ संस्यानेत्याहेति ग० | सब्यानेत्यादति Rol २ अरण्णोरग्रोनिति क^, Zo च। द असलरम।णाखरयुिति Ho, ट च।
४ प्रपाठकः । १४३
रभाणाश्चरन्ति,(९) wares । तं प्राच्यो ग्रामता बहलाविष्टा | अथ येदं ठटतोयसवने सन्त्ररमाणा खर ति,(र) तस्मादेद Tay दोर्घौरण्यानि wafer | aaa प्रातःसवन एवं माध्यदिनस्वन एवं ठलोयसवने, एवमु इ यजमानो प्रमायुको भवति | तेनासन्लर- araraeg:(*) | यदा वा एष प्रातर्देत्यथ मन्द्रतमं तपति, तस्मा ऋन्द्रतमया वाचा प्रातःसवने शंसेत् । BW यदाभ्येत्यथ बलोयस्तपति, तस्मरादलोयस्या वाचा माध्यन्दिने सवने शं रेत् | अथा यदाभितरामेत्यघ बलिष्ठ तमं तपति, तस्मादलिष्ठतमया वाचा ठढतौयसवने waa! एवं शंसत्, यदि वात ईशत(*), वाग् हि शस्त्रं, ययातुवाचोत्तरण्यो ्रयोत् सहेत्, आसमापनाय- तना प्रतिपद्येत(५) । एतत् सुस्त तरभिव भवति, सवा एष न कदाचनास्तमयति, नोदयति । तद्यदेनं warewaadifa मन्यन्ते, WE एव तदन्तं गत्वाधामानं विपथ्थस्यतेहरेवाधस्तात् णते Tat परस्तात् । स वा एष न कदाचनास्तमयति नोदयति | तद्यदेनं पुरस्त।दुदयतीति मन्यन्ते, Tata तदन्तं गत्वायानानं fared राचिभेवाधस्तात् awase: पर- स्तात्। स वाणषन कदाचनास्तमयति नोदयतिन हवे
९,२, TATRA TFA Te | दे तेनासत्रमाशाश्वरोयुरिति He | ४ वाच द् शन्तेति we |
४ प्रतपद्यते इति ae |
१४४ मोपथब्राह्मणोत्तरभागे
कदाचन निन्लोचति | care सायुज्य' सलोकतामश्ुते, य एवं वेद॥१०॥ अथात एकाहस्येव ठतोयसवनं, देवाऽसुरा बा एषु way समयतन्त। ते देवा असुरानभ्यजयन् । ते जिता अ्योरात्योः सखि समभ्यवागुः। स इन्द्र उवाच, इमे वा असुरा अहोरात्रयोः सन्धिं समभ्यवागुः कश्ादच्चेमानसुरानभ्युत्ास्यामहा दति । अहच्चेत्यम्निरत्रवोत्, अहच्चेति वरुः, ae Uf ठस्पतिः, अह चेति विष्णुः । तानभ्युल्थायाहोराव्योः सनिनिज्ुः। यद्भ्यु- यात्याहोराव्योः सेर्निंज हः, TARA अभ्युत्याय ह वे हिषन्तं wren’ निर्हन्ति), य खं वेद । daca भूत्वा प्रथमः प्रजिगाय | यदम्निरण्बो भूत्वा प्रधमः प्रजिगाय, तस्मादाग्नेयोभि- रुक्थानि प्रणयन्ति | यदग्निरश्लो भूत्वा प्रथमः प्रजिगाय, तस्मा- MHA | यत्पच्च टेवता अभ्यु्तसखः(२), तसमात्पञ्च देवता उक्थे शस्यन्ते । या वाक् साग्निः, यः प्राणः स तस्णः, यनः स इन्द्रः, यच्चक्तः स वरहस्यतिः, aera स विश्णुः। wa ह वा एतान् Wee: प्राणैः समोर्योटधापयन्। तस्मादु ह एवेताः पञ्च देवता उक्थे. शस्यन्ते ॥ ११ ॥ प्रजापतिद्तभ्यः पञ्चभ्यः प्राेभ्यो देवान्(शतख्जें । यदु चेदं किंच पानं तत् SET व्याज्वलयत् । ते होचदेवाः, AA
१९ निदन्ोति क । निददन्तोति zo) २ अभ्यतस्थ॒रिति wo, ट० च। ३ प्रारभ्यान्यान्दवानिति क०, zo च।
8 प्रपाठकः | १४१
पिता मयोभूः, पुनरिमं समोयोत्धापयामोति (९) । स ह wee माख्यायाभ्युपतिष्ठते(९), यदि इ वा अपि निरथिज्ञस्थैव gre waqay यजत, we हेवाख्यायाभ्युपतिष्ठते। यो वे प्रजापतिः स aa. | स wats पञ्चभिः प्रारैः समोयोत्धापितः। ये हवा एनं पच्चभिः ard: समोयोात्धापयशस्ता उ एवेताः पञ्च देवता ` SHY शस्यन्ते ॥ १२ ॥
AES: यहवोदेवतयोस्तुवत LTC, रथ कस्माह्रूयिष्ठो देवता उक्थे wea) इति । अन्तो वा ्राग्निमारुतमन्तस- क्थान्यन्त आख्िनं कनोयसोषु देवतास स्तुवते, अन्तेषिति । अव कस्माहूयिषटो देवता उक्थे शस्यन्त(%दति । हे दे उक्धमुखे भवतः, Tae FTN
अथ यदैन्द्रावारुणं मैत्रावरुणस्योक्थं भवति । शेन्द्रावा- aa ब्राह्मणाच्छंसिन उक्थं भवति । शेदरावेष्णवमच्छावाक- wired भवति । Pana tx च वारुणद्चैकमैन्द्रावासुणं भवति। Pana te च वाहंस्रत्य्चैकमेन्द्रावारंस्त्य भवति । anes te च वैव्णवश्चैक मेन्द्र वैष्णवं भवति | दे चे उकघमुखे भवतः, तद्यद् TT १४॥
अथर यदनद्रावारुणं मैत्रावरुणस्योक्धं भवति । इन्द्रावरुणा सुतपाविमं सुतं सोमं पिवतं wa ्टतत्रताविल्युचाभ्यन्क्त |
१९ उत्थाप्रयामेतीति qo, Zo च। २ अभ्यु पगम्यते इति ० । २, ४, श्यते Tha Ao | % ५ दं wae इति we) द्रं षंशस्यंल दूति a) gq
१४६ गोपयन्राद्यणोत्तरभागे
महिं टतोयसवनम् । तयू ष(\) ब्रवाणि ता अग्निरगामि भारत इति मैतावरुणस्य स्तोतियानुरूपौ | Wet we मघवानसुक्ध- भिल्युक्थसुखं | तस्योपरिष्टाद्राद्मणम् । अस्तस्नावामसुरो विश्व- वेदा इति वारुणं सांशंसिकम् । अहञ्चेति वरुणोत्रवौदेवतयोः संशंसायानतिशंसाय | इन्द्रावरुणा युवमध्वराय न इति wate शेनद्रावारुणे | रन्द्रावारुणमय्छैतत्रित्यकूघ(*) । तदेतत् afar aaa स्वस्यां प्रतिष्ठायां प्रतिष्ठापयति । इन्दं वा एता देवता भूत्वा व्यजयन्त विजित्या एव । अघो इन्दस्यैव भिध्- नस्य प्रजात्यै सैकपादिनौ(र) भवति। एकपादिन्या होता परिदधाति । aa शोतुङाचकाणां gata), तत् ware खल्वावां राजानामध्वरेवहत्यामिति। एवभेव केवलपर्थसं qaiq| jaca केवलसूज्गमेवोत्तरयोभवति । इन्द्रावरुणा मधुमत्तमसेति यजति । एते एव तदहेवते यथाभागं प्रोणाति, वषट्क्तत्यानुवषट्करोति। प्रत्ये वाभिखशन्ते नाप्याययन्ति न द्यनाराशधसाः सोदन्ति ॥ ११ t
अध यङनद्रावारस्त्य' ब्राह्मणाच्छंसिन उक्थं भवति, इन्द्र सोमं पिवतं हस्यते स्मिन्(*) TH मन्दसाना FATE TART wan मदि ठतौयसवनं । वयमु त्वामपूव्यं यो न इदमिदं
Ymca ce al ca इति ae
२ wea नित्यमुक्यमिति qe |
९ खकपादिनोति we |
8 य॒ञ्जतोति To | id ५ दस्यते afenfafa ae | ६६,
8 प्रपाठकः | १४७
पुरेति ब्राह्मणाच्छंसिन स्तोियानुरूपी । प्र मंदिष्ठाय asa SERA इत्युक््धमुखं । रन्द्र जागत, जागता; पशवः, पशूना- wa! जागतम् a ढतोयसवनं ठतौयसवनस्य रूप । उद् प्रतो (५) न वयो रत्तमाणा इति वाहस्पत्य सांशंसिक । अह- चेति हहस्यतिरनब्रवोत्, हेवतये.ः संशंसायानतिशंलाय(?) | Wear we मतयः सखकिंद इति wale शन्द्रावार्ईस्यत्य । शनद्रावाईं खत्यमस्यैतं नित्यमुक्धं । तदेतत् खस्मित्रायतने wut प्रतिष्ठायां प्रतिष्ठापयति । इन्द वा एता देवता wat व्यजयन्त ॒विजञित्या एव, अधो इन्दस्यैव भिथुनस्य प्रजात्यै । हहस्यतिनः परिपातु पादि लैन्द्रावाहस्पत्या परिदधाति, इन्द्रा हदस्यत्योरव aw प्रतिष्ठापयति, उतोत्तरस्मादधरादघायो- for: पुरस्तादुत मध्यतो न: सखा सखिभ्यो वरिवः कणोिति। सर्वाभ्य एव दिग्भ्य आपिषमाशास्ते, नार्त्वोयं कामं कामयते। Wa कामः WA य एवं वेद । wad विदान् ब्राह्मणच्छंस्ये- तया परिदधाति । हस्यते युवमिन्द्रश्च वस्व इति यजति । एते एव तद्वने यथाभागं प्रोणाति वषट्कछत्यानुवषट् करोति | war वाभिख्शन्ते नाप्याययन्ति न हयनाराशध्साः सौदन्ति॥ १६॥ अथ यद नद्रावैष्णवमच्छावाकस्योक्थं भवति, cafe मद्- यतो मदानामा सोमं यातं द्रविणो दधानेत्यचा wan महदि ठतीयसवनं! अधाडीन्द्र गिवंण इयन्त इन्द्र गिर्वण इत्यच्छा- वाकस्य स्तोवियानुरूपो | ऋतुजनिती तस्या अपसस्यरौत्यक्थ-
९ उदक्त दूति ae | २ णणमायानतिश्मायेति We |
१४द MAAS AACA
सुखं। तस्योक् बराह्मणं, नूमत्ता दयते स निष्यत्निति sad aia faa! avafa विष्णुरव्रवोत्, देवतयोः संशसायानतिशंसाय | सं वां कमणा सभिषा हिनोमौति wate tas! tar वैष्णवमस्यैतं नित्यसुक्थं । तदेतत् खस्मित्रायतने aut प्रतिष्ठायां प्रतिष्ठापयति । इन्द वा एता देवता WaT व्यजयन्त विजित्या एव । अघो rea मि्नस्य प्रजात्या उभा frre पराजयेथे इलेन्द्रावेष्णव्यचा परिदधाति, इन्द्राविष्णोरेव यन्न प्रतिष्ठापयति। इन्द्राविष्णू पिबतं मध्वो अस्येति यजति । पते wa तद्ेवते amar प्रौणति वषट्क्रत्यानुवषट्करोति । प्रत्ये वाभिख्शन्ते नाप्याययन्ति न हनाराशध्ःसाः सौदन्ति ॥१७॥ अथाध्वय्या शरशरसावोमिति स्तोत्रियायानुरूपायो कथ- सुखाय परिदधानोयाया इति चतुशचतुराब् दयन्त । चतस्रो वे दिशः, fea तत् प्रतितिष्ठन्ते। अधो चतुष्पाद् पशवः, पशू- नामाष्य | अरयो चतुष्पर्वाणो हि ठतीयसवने होत्रकाः, तस्माचचतुः aa व्ष्टभं जागतानि शंसन्ति | जागतं हि ठतौयसवनं । अध हेतत् वेष्टभान्यप्रतिभ्रूतमिव हि प्रातःसवने मरुत्वतोये ठतोय- सबने च हाचकाणां We । धोतरसं() वा एतत्वनं, यत्त॒तोय- सवनं । अथ हेतदधौतरसं श्रियं छन्दः, यत् facut यातया- मसवनस्यैव तत्(२) सरखतायै। सवे समवतीभिः परिदधति, तव्यव्छमवतोभिः परिदधति । अन्तो वै प््यासोन्त उदकान्तः, स- जाया उ इह वा अ्रवेनावान्तेनेवान्तं परिदघति। wa महतोभि- १ कोतरसमिति ae, ae, ze च| २ सवनद्यैतदिति ० |
५ प्रपाठकः | १४९
‘ata, तदयन्महतोभिर्थ॑जन्ति। Ta सतवतोभिः पौतवतौभिर- भिरूपाभिर्यजन्ति । cated, cree) सर्वेलुवष् कुवन्ति, निष्ट्वा भ्रतुवषट्कारो नेत् खिष्टकतमन्तरयाभेति । असौ वे लोकस्तुतोयसवनं, तस्य पञ्च दिशः, पञ्चोकधानि ठतोयसवनस्य | स एतेः wefan एताः पञ्च fea आप्रोति। तद्यदेषां लोकानां रूपं, या मात्रा। तेन रूपेण तया मावयेमांज्ञोका- दृभ्नोतोमाज्ञोकाद्प्नातोति॥ १८ ॥
तदाः, किं षोडशिनः षोडशिललं, षोडशस्तोच्ाणि षोडश शस्त्राणि घोडशभिर त्तरे रादत्ते, ते वा अक्षरे अरतिरियेते, शोड- शिनोनुष्टभमभिसम्बत्रस(९) । वाचो वा एतौ स्तनो, wars वाव ते, अवत्येनं सयं, नैनमदरतं हिनस्ति,य एवं वेद् ॥ १९॥
इत्यथर्व वेदात्तर गोपथत्रा ह्य णस्य चतुर्थः प्रपाठकः समाप्तः ॥४॥
अथ AAAS: |
ओम् । owed Bar wera रातोमसुराः। तेऽसुराः समावहो््या एवासन्, नो व्यावत्तन्त । सोऽत्रवौत्, इन्द्रः काह चेमानसुरान् रातौोमन्ववैष्यामहा इति | स देवेषु न प्रत्यविन्दत्, अविभय् रातिस्तमसः । खल्योस्तम xa हि रातिः, लये तमः, तस्मा हाप्येतदङिं भूयानिव नक्तं। स यावन्मात्रमिवाप्रकरम्य बिभेति, तं बे छन्दास्येवान्वायन् । तच्छन्दास्वान्ववायन्,
=-=
९ श्यतुष्टमेमभिसम्पत्र्येति wo |
१५० गोपथत्राद्मणोत्तरभागे
तस्मादिन्द्रस्य छन्दांसि च राति वहन्ति, न निविच्छस्यते न परोरत्रधाय्या नान्या देवता । इन्द्रस्य wa छन्दांसि च रावि वहन्ति, तान्वै wala: पयायमनुदन्त। यत् पर्यायैः ware मनुदन्त, तस्मात् पव्यीयाः, तत् पर्यायाणां पथ्थायत्वं । तान्वै Waa Vala: पूवरात्रादनुदन्त, मध्यमैमंध्यरावादुक्तमैरपर- रावात् | अपिगवेया अपिसमसोत्यन्ुवन् । तद्यद्पिशवःया अपि- स्मसौयघवन्, तदपिशवराणामपिशरवैरत्वं । शर्वराणि खलु हवा श्रस्येतानि छन्दांसोति ह are: एतानि हवा इन्द्र रात्रयास्तमसो खत्योरभिपत्यावारयन्, तद्पिशव॑ंराणामपि शयं रत्वम् ॥ १ ॥
प्रधभेषु पायेष॒ स्तवते, प्रथमान्येव पदानि पुनराददते । यदेवेषां मनोरथा Wed, तदेवैषान्तेनाददते। मध्यमेषु wal येषु स्तवते, मध्यमान्येव पदानि पनेराददते। यदेवैषा- मध्वा गाव आसन्, तदैवेषां Fareed उत्तमेषु wary waa’), उत्तमान्येव पदानि य॒नराददते। यदेवैषां वासो हिरण्य मणिरष्यात्ममासौत्, तदेवैषां तेनाददे। आ feat वसु दत्ते, निरेवेनमेभ्यः स्वेभ्यो लोक्षेभ्यो नुदते, य एवं वेद् ॥ २॥
पवमानवद्हरित्याहुः, न रातिः पवमानवतो, कथसुभ पव- मानवतो भवतः, केन ते समावद्वाजौ भवत इति । यद्वन्द्राय मने सुतभिद्(र)वसो सुतमन्ध इद् Walser सुतमिति wafer
SSS Se eee
१ wan tha द०। र श्तलमिति wo |
५ प्रपाठकः | १५९
च शंसन्ति (९) च, तेन रातिः पवमानवतौ,(२) तेनोभे पवमान- वतो भवतः, तेन ते AAMT भवतः। पञ्चद गस्तोरमहरि- त्याः, न रात्रिः पञ्चदशस्तो्ा, WIAA पञ्चदशस्तोते भवतः, केन ते समावद्भाजौ भवत इति। हादशस्तोचाण्यपिशर्वराणि तिटभिदेवताभिः सन्धिना राथन्तरशाश्बिना यः ad, तेन रात्रिः पञ्चदशस्तोत्रा, तेनोभे पञ्चदगशस्तोत्रे भवतः, तेन ते समावद्धाजौ भवतः। परिमितं स्तुवन्छपरिभितमनुशं सन्ति, परिमितं भूतमपरमितं भव्यमपरिमितान्येवावरुन्ध्यादित्यतिशं- afer) | स्तोममति वै प्रजास्यामानमतिपशवः(५) | तद्यदेवा- स्यातानन्तरेवास्यैते नाप्याययन्ति । Tet वा इद् सवै लेह- यैव quae! अथ तदोराव्राभ्यामाप्तय' जेहतिजसोराप्य | watt स्ते,त्रियानुरूपं शं सन्ति, तेजो, वै गायत्री, तमः पाणा, राविसेन तेजसा तमःपामानन्तरन्ति पुनरादायं (५), शंस- fal wa fe सामगाः स्तुवते, यथास्ततमनुशस्त' भवति । न हि तत् स्तुतं यत्रानुशस्त' । तदाइः, अथ कस्मादुत्तमात् प्रतोदारादादय साम्ना शस्तरसुपसन्तन्वन्तोति ॥२ ॥
पुरुषा वै यन्नः, तस्यशिर एव हविधौनं, सुखमाहवनौयः, उदरं सदः, अन्तरुकधानि, बाह माव्जीलीयशाम्नौप्रीयख, या इमा
१ स्त्बति च शखतोति ae I
२ पवमानबतोतीति ग०।
२ अतिषंसतोति ग, Ho, Zo च । ४ प्रजद्यात्मानमितौति ग०, qo च। ४ पुनरादायेति we |
१५२ गोपथब्राद्मणशोत्तरभाग
देवतास अन्तःसद्ः, सख्धिष्ठाप्रतिरे(\) गार्ह पत्यत्रतखवणौ इति । अथापरन्तस्य, मन एव ब्रह्मा, प्राण SRA, अपानः प्रस्तोता, व्यानः प्रतिहन्ता, वाग्घोता, चक्तुरध्वय्युः, प्रजापतिः सदस्यः, अङ्गानि होत्राशंसिनः, राता यजमानः । तद्यदध्वय्यस्तो सुपा- कारोति सोमः पवत इति, चक्षुरेव तत् प्राणे: सन्दधाति । अथ यत् प्रस्तोता ब्रह्माणमा मन्तरयते, ब्रह्मन् स्तोष्यामः प्रशास्तरिति | मनोग्रणोभवति एतेषां प्राणानां, मनसा हि प्रसूताः स्तोभेन स्तयामेति, प्राणानेव तत् मनसा सन्दधाति। अध यद्रह्मा स्तुते- व्यञ्च रतुजानाति, मनो वै ब्रह्मा, मन एव तत् प्राेः सन्दधाति । अथ यत् प्रस्तोता प्रस्तोति, ्रपानभेव तत् प्राणैः सन्दधाति। अय यत् ufaeat प्रतिहरति, व्यानमेव तदपाने; सन्दधाति। अथ यदुहातोद्वायति, समानमेव तत् प्राः सन्दधाति । अथ यद्योता areal शसत्रमुपसन्तनोति, ae होता, वाचभेव तत् प्रासैः सन्दधाति। अथ यत् सदस्यो ब्रह्माणसुपासोदति, प्रजापतिं सदस्यः, प्रजापतिमेवाप्रोति। अथ यद्ोचाशंसिनः सामं सन्तति gata, अङ्गानि वै होचाशंसिन, aerate तत् प्राणैः सन्दघाति। अथ यद्यजमानस्तोकसुपासोदति, आत्मा वै यज- मानः, आत्मानभेवास्य तत् कल्ययति । awed वदहिरवद्यभ्या- खावयेयुर्नाभ्युदियाव्राभ्यस्तमियान् aR MATA प्राणेभ्य आ्मानमन्तरगादिति॥ ४॥ परथमे षु पर्यायेषु स्तवते, प्रयभेषु पदेषु निनर्हयन्ति, प्रथमरावा- देव तदसुराविरघ्रन्ति। मध्यमेषु पर्वयायेषुस्त॒वते, मध्यभेषु पदेषु ` ` परकर परल xf, ee, च
भ प्रपाठकः) १५२
जनिनंदंयन्ति, मध्यमरातादेव तदसुरात्रिरक्नन्ति। उत्तमेषु पर्यायेषु स्तवते, उत्तमेषु निनर्दयन्ति, उत्तमरा्रादेव तदसुराविरत्नन्ति । तद्यथाम्याघारात् पुनः पुनः पामानं निर्चरन््ेबभेवै्त् स्तो विवानुरूपाभ्यामहोरात्राभ्याभमेव तदस्ुरात्निरत्रन्ति। गायत्रीं शंसन्ति, तेजो बै त्रह्मवच्चसं गायती, तेज एवास्मै तद्भह्मवर्चसं यजमाने दधति। गायत्री शस्व जगतीं शंसन्ति, बह्म हवे जगतो, ब्रह्म ेवास्तरै तद् ब्रह्मवचसं यजमाने दधति । व्यावृहयन्ते गायत्रोख जगतोश्ान्तरेण, छन्दस्येव तं नानावो्ययाणि कुर्वन्ति | जगतोः शस्त्वा fas: शंसन्ति, पशवो वे जगतो, पशूनेव तत् विष्टुभः परिदधति। बलं वै वोय्यं freq, बलमेव adie न्ततः(\) प्रतिष्ठापयति i अन्धखत्यो asa: qaqa: पोतव- व्यलि्टुभो याज्याः सकाः BAA, एतद TAN ST जाधियात्। afi यावदुहवें न वास्तुवते नवा शस्यते, aaa अमुररत्तांसि च यज्नमनुवनयन्ति(९)। तस्मादाहवनोयं समिध- ae गाहंपत्य frat समुज्वलयते । अतिभाषयेरन् ज्लयेरन् प्रकाशमिव वे तस्यादारे fad सुवोरस्तान् ea: येष्ठो वा इति पापानाभिक्रोति(र) । ते तमःपापानमपाघ्नते ते तमःपाष्लानमपाघ्नते ॥ ५॥
विश्वरूपं वे त्वाष्मिन्द्रोहं स तष्टा हतपुतोभिचर णोयमपेन्द्र'
९ तदोय्यं न्त इति we । तद्ोयं तत इति ४० | ९ यज्ञमनु मनयन्तोति We | यन्नमतुमनयतीति Ae | द्अभिटकोतीति wo |
न
१५४ गोपधत्राद्मशेल्तरभाग
सोममाहरत्(९)। तस्येन्द्रो aac । स संसृता(र) प्रासहा सोम- मपिवत् स विष्टदत्। तस्मात् सोमो नानुपड्तेन(र) न पातव्यः। सोमपौघोस्य दगचिको(*) भवति | तस्य सुखात् प्राणेभ्यः चौय ास्य्ध्वान्युदक्रामत्। तानि पशून् प्राविशन् । तस्मात् पशवो ated ह भवति, य ua Fei तती एतदशिनौ च सरसखतो च यज्नं समभरन्(५),सौत्रामसिं मेषज्याय | तथेन्द्रमभ्यषिच्चन्। aaa स देवानां ओेष्ठोऽभवत्। Fe: स्वानां चान्येषां च भवति, य एवं वेद aaa fata सौवा- मण्याभिषिच्यते ॥ ६ ॥
अथ साम गायति ब्रह्मा, तरं वे साम, चतरेरेवें नं तदभि- पिञ्चति। अथो ara वे साम, warmed तत् साम्राज्यं गमयति | अधो स्वंषां वा एष बेदानां रसः, यत् साम, सर्वेषामेव तहे दानां रसेनाभिषिञ्चति | reat गायन्ति(र), त्यां वा अरसावादिव्ः Prat प्रतिष्ठायां प्रतिष्ठतस्तपति । ert seat गायति) । GR वा एष यच्नक्रतुय॑त् aa aft.) शन्द्रायतन एष एतरहिं यो यजते, @ wad तदायतने ्रोणाति। अथ कस्मात् संश्यानानि नाम, waa सामभिरेवा
१ सोममारदिति Fo, भा च।
R ससत्वार्ति.ग०।
द नाठुपड्कयतेन दूति म०।
४ ष्यस्य् दविक दूति च” ।
a स्मरेदिति च०।
९ त्यां गायतौति क०,२० च॑ । टरत्यां गायतोति ae । © इत्या गायतोति Ao |
५ WISH: | १५५
-न्द्रभिद्धिथेण वो्यैण समण्यन्(९), तयैवेतदाजमाना रएतैरव सामभिरिन्द्रयेेव faq स्यन्ति! सं यवसे विश्रवसे सत्य- अवसे यवस इति सामानि भवन्ति। णषेवेनं लोकेषु प्रतिष्टा- पयति। चतु्निंधनं भवति, चतस्रो वे few, fea aq प्रति- तिष्ठन्ते अधो चतुष्यादः पशवः, पशूनामासैय। तदाः, az तत् साम vied, we acres सा्रसुक्णं, का प्रतिष्ठा । चयो देवा एकादथेत्याइः, एतदा एतस्य सान्नसुक्घमेषा प्रतिष्टा । aufan we waif, साम्बः प्रतिष्ठायै प्रतिष्ठायै von प्रजापतिरकामयत, बाजमाभ्रयात्, खगे लोकमेति । स एतं बाजपेयमपश्यत् | वाजपेयो वा एषः, य एष तपति, बाजभेतेन यजमानः खगे लोकमाप्नोति | शएक्रवत्यो ज्योति षत्यः प्रातःसवने भवन्ति, तेजो ब्रह्मवचसं ताभिराप्रोति। वाजवत्या मार््यन्दिने सवने खर्गस्य लाकस्य समध्यै। अन्रवले Ws! पश्मल्यस्त- तौयसवने भवन्ति, भूमानं ताभिराप्रोति। सर्वः सप्तदशो भवन्ति(र), प्रजापतिदे सदशः, प्रजापतिभेवाप्रोति | हिरण्यस्रज ऋत्विजो भवन्ति, महस एव तद्रूपं क्रियते । एष मेसुभिंज्ञोके प्रकाशोसदिति, ज्योतिर्वे हिरण्यं, ज्योतिमेवै नमन्तरदत्याजिं धावन्ति यजमानसुज्जापयन्ति, नाके रोहति, स महसे रोहति, विश्वमे रोदति, सवेमहसे रोति, मनुष्यलोकादेवैनमन्तदं- धति । देवस्य सवितुः सवं स्वर्ग लोकं वषिष्ठ नाकं रीहेयमिति ब्रह्मा रथचक्र" सर्प॑ति, सविदप्रस्ुत एवे नं तत् समर्पयति । अधो
१ संग्यत् tia ao | २ भवतीति a |
१५६ गोपथब्राह्मणे त्तरभागे
प्रजापतिर्वे ब्रह्मा, प्रजापतिमेवैनं वजादधिप्ररवति, नाकस्यो- faa वाजिनां waa) वाजिसामाभिगायति, वाजिमान् भवति। वाजो वे खर्गो लोकः, anata तं लोकं रोहति । विष्णोः शिपिविष्टवतोषु हददुत्तमं भवति, सखगभेव तं लोकं eet ave विष्टपमतिक्रामत्यतिक्रामति ॥ ८ ॥ अथातो अघोर्यामाः, प्रजापति्वे यत् प्रजा अखजत, ता वै तांता अजत। ताः ष्टाः पररा एवासवोपार्वतन्त। ता एकेन स्तोभेनोपाग्ह्वात् | ता अत्यरिचन्त, ता हाभ्यान्तः: a: । तस्मात् सर्वस्तोमः, ता एकेन ष्ठे नोपाग्टह्वात् | ता अत्यरिन्त, ता दाभ्यं ताः सर्वेः, तस्मात् सर्थसयष्टः | ता अतिरिक्तोक्थे वार उन्तोयेनावारयन्, तस्मादेषोतिरिक्तोक्थवान् भवति | तस्माहार- वन्तोयं ता यदाप्ता यच्छत्, रतो वा अपोयीमाः। अधो प्रजा- वाष्ुरिव्याहः, प्रजानां यमन इतोहेवैतदुक्धप१(१), ता वदः प्रजा mates हतेन यजति, स WEE भवति, तद्यथान्यस्मिन् an विश्वजितः usaq सञ्चरं भवति, कघमभेतदेवमत्रेति | पितेष यज्ञानां तद्यथा Sfefa संवशेयुरपि विदिषाणाः, एवभेवे- amen वशेयात्रमत्रस्यानुचयाय waar ॥ ९ ॥ तद्यथेवादोन्ह उक्घानामाग्नेयं प्रथमं भवति, एवभेवेतदवा- प्याग्ेथं प्रथमं भति। te वाव तत्रोत्तरेष्न्द्रेवा एते शिनद्रावेष्णवमच्छावाकस्योकयं भवति | चतुराहावान्यतिरिक्तोक्- alfa भवन्ति, चतुषटया वे पश्रावः, WAY चतुष्यादः पशवः, पशूना - मापते | त एते स्तोत्रियानुरूपास्तचा wee । प्रतिष्ठा वा
a इतिदेवेतटुक्रमिति ट, mo च। दतो देवैतदुक्तमिति we |
५ प्रपाठकः | १५७
swe, प्रतिष्ठित्या एव । अधेतेषाभेवाखिनानां सूज्ञानां इ दे समादहावभेकेकमहर हः शंसति, अश्विनौ वें देवानां भिषजौ, तस्मादाण्िनानि सक्तानि णश्सन्ति, achat प्रददुरिदं भिष- ज्यतमिति। aaa: परिघानौोया भवन्ति, यत्र हतस्तत्- प्रजा अ्रशनायन्तोः पिवासन्तो; weet खिता रासन्, ता दौना एताभियथाचचेत्रं पाययाञ्चकार तपयाञ्चकार, अथो इयं वें सेत एथिवौ, ्रस्यामदौ नायामन्ततः प्रतिष्ठास्यामहा दति। तिष्टुभो याज्या भवन्ति, aa’) हतस्तत्प्रजा अशनायन्तौः पिवासन्तौः संरा खिता बभूवुः, ता Paar एताभियधोकसं व्यवसाययाच्च- कार, तस्मादेता याज्या भवन्ति तस्माटेता याज्या wafer tt १०॥
अ्रधातोनैकाहिकं श्वःस्तोत्रियमद्यस्तोतियस्यानुरूयं वुर्वन्ति, प्रातःसवनेहो नमेव तत्सन्तन्वन््यहौ नस्य सन्त्ये । तव्यघा ह वा एकाहस्त॒ुत एवमहोनः स्तुतः(२), तव्यधेकाहस्य सुतस्य रुवनानि सन्तिष्ठमानानि यन्ति, एवमहौनस्य सुतस्याहानि सन्तिष्ठ- मानानि यन्ति। तद्यखःस्तोतियमद्यस्तोजियस्यानुरूपं कुर्वन्ति, प्रातः सवनेहरेव ATS! रूपं कुवन्ति | रपरे रोव तदनहापरम- हरभ्यारभन्ते(र), तत्तथा न माध्यन्दिने सवने । यीर्वैष्ष्ठानि तानि तस्मिन्नेवावख्ितानि wafer एतेनैव विधिना ठतौय- सवने न श्वःस्तोचियमय्यस्तोतियस्यानुरूपं कुवन्ति ॥ ११॥
Las tia zo |
९ एकादसुतमहोनः GA दरति Fol | CRT A एवमरोनसुत इति क° | शकादतुत caasragqa दति No, So च |
दे खभ्यरम्यन्तेदूति ट०।
~ nN [ Ras गापधब्राह्मणत्तरभाग
अधात आरग्भणोया एव, ऋजुनोतो नो वरुण इति aar-
वरुणस्य । मित्रो नयतु विद्वानिति, waar ar एष होचकाणा,
यन्य व्रावरुणः, तस्मादेषा प्रेति तौ (\) भवति, इन्द्रं बो बिष्वतस्प-
रोति ब्राह्मणाच्छंसिनः। हवामहे जनेभ्य इति, इन्द्रभेवेतया-
इरहनिं यन्ते, न fant feta इन्द्र ठक | aad विदान्
ब्राह्मणाच्छस्येतामहरहः शंसति | यत् सोम आासतेनर इत्यच्छटा-
वाकस्य । Taal अ्रजोहवरितौन्द्राग्नो रएवैतयाहरहनिंव्ह-
यन्ते, न Saat विहवेऽन्य इन्द्राग्नो sem । aad विदानच्छा-
वाकस्ये तामहरहः शं सति, ता वा एताः खगस्य लोकस्य नावः
सन्तारण्यः | स्वगेभेवै ताभिर्लोकमनुसञ्चरन्ति ॥ १२ ॥
अथातः परिधानौया एव, ते स्याम देव वरुशेति, मै वरुणस्य |
दषा च खधोमहो ति(९), अयं वे लोक दषमित्यसौ वे लोकः स्वरिति,
उभावेवेनौ तौ लोकाच्चारभते | व्यन्ततरिक्षमतिरदिति ब्राद्मणा-
च्छःसिनो frre’) | खर्गमेवै ताभिर्लोकं विहरोति । मदे सो-" मस्य रोचनेन्द्रो यदभिनदलमिति, सिषासबो ह वा ud zetia
ताः, तस्मादेषा बलवतौ भवति। उद्वा आजदङ्गिरोभ्य च्राविष्कणुन् qeraat | sate नुनुदे बलमिति, सनिभेतेभ्य एतयावरुन्धे।
इन्द्रेण रो चनादिवो carta दृंहितानि च | स्थिराणि न पराणुद इति, स्वरगभेबे तयाहरहर्लो कमवरुन्धे। आह सर सखतौव तोरित्यच्छा-
दतस्य | LEVANT इति, Way वा इन्दराग्योः प्रियन्धामः,
१ प्ररेचि मतोति wo | प्रणेट्मतोति Ao | २ दषं खधोमदोतोति च° । रषं खधोमदोति इ? |
३ afazzafafa च? । विवदचमिति >|
भ Wass: | १५९
धद्ागिति, प्रियेरेवेनो carat समधैयति | प्रियेरेव धाना सख- ध्यते, य एवं वैद ॥ १३२॥ sual’) draarat परिधानोया भवन्ति,्रहौनपरिधानोयासे - कादिन्यस्य(र), तत एकादिकिभिरेव मैत्रावरुणः परिदधाति, ते नास्माल्नोकात्र प्रवति अ्राहिनोकौभिरश्छावाकः खगस्य लोक- स्वा, उभयोभि््रह्मणाच्छंसौ । रखवमसावुभौ व्यन्वारभमाण एतीमञ्च लोकमसुञ्च। अधोऽहो नैकाहश्च, अधोसं वत्सर चागनि- Day, अथो मैतावरुणच्चाच्छावाकञ्च, एषमसावुभौ व्यन्वारभ- भाण tf | अथ तत एकािकीभिरेव टतौयसवने होबकाः परिदधाति, Aaratarara प्रच्यवते । आहिनौकौभिरच्छा- वाकः खर्मस्यं लोकस्य समध्य | कामं ASAT Wag, यवो चरकाः पूर्वेद्युः शं षेषुः | यदै होतः तहोत्रकाः, प्राणो षै होता, अङ्गानि ोचकाः, समानो वा रयं प्राणोङ्गान्यनुसच्चरन्ति। तस्मात् तत् कामं होता MIA, यदो वकाः Yaar: शंसेयुः । यदे होता तदो- तकाः, अता वे होता, अङ्गानि होत्रकाः, समानो वा मेदा नामन्ताः, तस्मात् तत् कामं होता Tea! य्तोव्रकाः पूवेद्यः संथेयुः, ay होता alae, सक्ञान्तेहाता परिदधाति, aq समान्य एव होचकाणां परिधानीया भवन्ति॥ १४॥ यः श्वःस्तोत्रियमद्यस्तोबियस्यानुरूपं कुर्वन्ति, प्रातःसवने Hava तत्सन्तन्बन्ति, alta सन्त्ये । त एते Baa: प्रातःसवने । षडहस्तोजरियं wear माध्यन्दिनेहोनसक्रानि शस
Q उभय दूति Ao, Fo, We, So FT २ एकादिनस्यति Ke |
१६० गेपथत्राह्मणित्तरभागे
न्ति,(५) सत्यो यातु मधवां ऋजोषोति। सत्यवान् मैवावरुषो अस्मा इदु प्रतवक्े तुरायेति ब्राद्मणाच्छंसो । शासदङ्किदुंहितु- नष्यगादित्यच्छावाकः। तदादः, कम्मादच्छावाको वह्िवदेतत् aaquaa शंसति, स परात्तु चेवाह wate चेति । वौव्धवान् वा एष वहन चः, यदच्छावाकः। वहति ह वै aE ET, यासु यु ज्यते। तस्मादच्छावाकी afsazaq anquad शंसति, स पराच चेवाह wale चेति । तानि पञ्चखहःसु शस्यन्ते । चतु- faasfufata विषुवति विष्वजिति महाव्रते तान्येतान्यदीन- सूक्रानोत्याचकन्षते। न ay किञ्चन saa, पराञ्चि ear एतान्य हान्यभ्यावर््तोनि भवन्ति | तच्मादेतान्येतेष्वहःसु शस्यन्ते | यदेतानि शंसन्ति, तत् are लोकस्य रूपं । यदेवैतानि शंसति, इन्द्रम ते निंवरहयन्ते, यय ऋषभं ahaa ते Aare ऋषयसाब्रवन्, समानेन यन्नट् सरतन्वामद। दति । तदे- तद्यन्नस्य समानमपश्यत् । समानां प्रगाधां समानो प्रतिपदः समानानि सुज्ञानि। ओकःसारोवा इन्द्रो यतर ar इन्द्रः पूरव" गच्छति। गच्छेव तत्रापरं यन्नस्यैव सेन्द्रताये ॥ १५॥
इत्यघवं वे दोत्तरगोपथत्राद्यणस्य पञ्चमः प्रपाटकः समाप्तः ॥५॥
अथ षष्ठप्रपाठकः t
MY! तान्वा एतान् Bara विश्वामित्रः wanna,
१९ शंसतीति qo, Wo Zo ay]
£ प्रपाठकः | । १६१
एवा त्रामिन्द्र afaaa यत्र इन्द्रः जुजुषे यच्च वष्टि कधामहाम- वधत् कस्य होतुरिति | तान् विश्वामित्रेण दृष्टान् वामदेवो we- जत। सहे caram(") विष्वाभिचो यान् वाहं सम्पातानदशं' (र), स्तान्वामदेवो अजत । कानि a fe सूक्तानि सम्पाता स्ततप्रतिमान् जयमिति । स एतानि सूक्तानि सम्पातां स्ततप्रतिमाननषूजत, सद्यो ह जातो षभः कनौन उदु बद्मया- खयेरतखवस्याभितटे (२) वदोधया मनोषामिति विश्वामित्रः | इन्द्रः पूभिदातिरदासमर्ेयं एक इदव्यघर्षणोनां यस्तिग्मखङ्गो amit न भोम इति वसिष्ठः। इमामूषुप्रश्तिं सातयेधा इच्छन्ति त्वा सोम्यासः सखायः शासदहहिदुंहितुनैष्यङ्गादिति(*) भरदाजः। UAT सम्पातैरेत ऋषय इमान् लोकान् सम- पतन्। तद्यस्षमपतन्, तस्मात् सम्पाताः, तत् सम्पातानां सम्पातल्वं। ततो वा एतां स्तन् सम्मातान् मेत्रावरुणो विप- खी सभमेकेकमहरहः शंसति, एवा त्वामिन्द्र afaaafa प्रथमे- इनि, यव इन्द्रो जुजुषे यच वष्टोति इदितोये, कथामहामह्धत् कस्य होतुरिति emai चोनेव wana ब्राह्मणाच्छरसौ विपर्व्या सभेकेकमहरहः शंसति, इन्द्रः पूर्भिंदातिरदासमकैरिति प्रथमेहनि, य एक इहव्यखषं णो नामिति हितोये, यस्तिग्मखङ्गो हषभो न भोम इति ठतोये। ataa सम्मातानच्छावाकी
१९ सरेचा्चक्र दति गण, EF]
२९ सम्पातानटशत्रिति च> |
द अ्रवष्याभितष्टं दति ट च। अवश्ाभितष्ट दनि क. | ४ नप्ताङ्ग (दिति गर, qo, Bo, Zo च।
प
१६२ ` गोपथव्राह्मणोतत्तरभागे
विपर्यासमेकेकमहरहः शंसति, मामूषुप्रतिं सातयेधा इति प्रथमेहनि, इच्छन्ति त्वा सोम्यासः सखाय दति दितौये, शास- इ्किटुंहितुछरस्यङ्गादिति,९ ठतोये। तानि वाणएतानि नव चीरि चाहरहःशंस्यानि। तानि दादश भवन्ति । हादण ह वे मासाः संवत्सरः, संवत्सरः प्रजापतिः, प्रजापतियन्ञः, तत् संवन्सरं प्रजा- पतिं यज्ञमाप्नोति | तस्मिन् संवत्सरे प्रजापतौ यन्ने अहरहः प्रतितिष्ठन्तो यन्ति, प्रतितिष्ठन्तं | इद् सर्वमनुप्रतितिष्ठति । प्रति- तिष्ठति प्रजया पशुभिः, य एव वेद् । तान्यन्तरे णवापमाब- पेरन्, अन्यु खा(र)विराजखतुचहनि, aude wea पञ्चमे, Wea षेय यान्यन्यानि महास्तोचार्यषट्चौन्धावपेरन् ॥ १ ॥ को अद नयौ देवकाम इति मेत्रावरुणः | वनेन वा Manna चाकबरिति armas at | आयाह्मवौङूपबन्धरेष्ट॒इत्यच्छा- ata: | एतानि वा आवपनानि, रएतेरेवावपनेरदेवाख ऋषयख स्वगे लोकमायन् | तथैषेतद्यजमाना रएतैरेवावपनेः स्वर लोकं यन्ति। सदो ह जातो ठषभः कनन इति मेचावकणः पुरस्तात् सम्पातानामदर्ः शंसति | तदेतत् सुज्ञ , स्र्गमेतेन aaa देवा ऋषयश्च स्वगं लोकमायन् । तयेवैतद्यजमाना एतेनेव waa aa लोकं यन्ति। तटटषभवत् पशमद्वति पशूनामास्ये । aares aufa, अन्नं वे पक्तिः, sarees wa), अरि नं; पथिभिः; पारयन्तिति aaa एतद हर हः
१ नप्नङ्गादिति गण, Fo, Bo, ट०च। २ च्यावपेरब्रन्यंखा दति भा” | MAMTA ST इति wo | Tac दूति ट । २ अवसम इति wo |
६ प्रपाठकः | १६३
शंसति । उदु ब्रह्माखंरतग्रवस्येति ब्राह्मणाच्छलसौ। ब्रह्मण देतत् सूक्तं, सख्द्मेतेनै aaa देवाख ऋषयख सग ॒लीक- मायन् | तथवतदययजमाना एतेनव Baa खग लोकं यन्ति । तदु वे षच, We वा ऋतवः, ऋतृनामाष्ये | तदुपरिष्टात् सम्पाता- नामहरहः शंसति। अभितष्ट वदौधया मनोषामित्यच्छावाको अहरहः शंसति । अभिवदति तये रूपमभिप्रियाणि ada त्यराणोति, यान्येव पराण्यहानि, तानि परियारि, तान्येव ae- fra ret यन्त्यभ्यारभमाणाः। परो वा अस्माज्ञोकात्(९) सखा लोकः, area तं लोकमभिरशन्ति। wat ऋच्छछामि(९) wet सुमेधा इति, थे इ वा अनेन पूव प्रोतास्ते वे कवयः, arta तदभ्बभिवदति । यदु वै दशचं, दश वे प्राणाः, प्राणा- नेव तदाप्नोति प्राणनिां waa) यदु ates, ea वे पुरुषे प्राणः, दश खगौ लकाः, प्राण चैव तत् खगोंख लाकानभ्रिति । प्राणेषु चेतत् खर्भेषु च Bray प्रतितिष्न्ता यन्ति। यदु वे a, ema विराड्, ra वे विराड, दयं वे खगस्य लोकस्य प्रतिष्ठा, तदे तदस्यां प्रतिष्ठायां प्रतिष्ठापयति । सक्लदिन्द्रं निरा- हते, Wagar प्रच्यवते, तदुपरिष्टात् सम्पातानामहरहः शंसति ॥२॥
कस्तमिन्द्र त्वा ae क्रव्या अतसोनां कटूकन्वस्यात (२)
९ watatar शति कर) We च।
२ रिच्छामोति द° | रुच्छामोति भार |
द् कदून्वर्स्याचतमिति To | कदुन्बपस्यारुतमिति भरट च। RETR क्तमिति wo |
१६४ गोपथ नब्राह्मणोत्तरभागे
इति कन्तः प्रगाधा अहरहः शंसति । एको वे प्रजापतिः, प्रजापतेरा्ये | यदेव कन्तः, तत् awe लोकस्य रूपं । यदेव कन्तः, अथे अत्रं वे कं, अया अत्रस्यावरध्यै | यदेव(*)कदन्तः, अथा सुखं वे कं, अथे सुखस्यावरध्य | यदेव(९) कन्तः, अथोहरहवां एते, शान्तान्यहो नसक्रान्युपयुच््ाना यन्ति, तानि कदद्धिः प्रगाधैः शमयन्ति | तान्येभ्यः शान्तानिकं भवन्ति(र), तान्येताञ् छ्ान्तानि waa लाकमभिवहन्ति। चिष्टभः aa: प्रतिपदः शंयुः, ता SH पुरस्तात् प्रगाथानां शंसन्ति, धाय्या इति वदन्तस्तदु तथा न कुर्यात् । च्रं वे हाता, विभो हाता- शंसिनः, area तददिषं प्रत्यद्यामिनीहर्युः। पावमानस्य (*) सच्विष्टभौ मा car) am: प्रतिपद इयेवं विद्यात्, यथा वै समुद्रं प्रवरेयुः, एवं हवेते ayaa’) ये संवत्सरः दाद शाहं बोपासन्ते, तद्धा सेरावतौ नावं पारकामा समारोदेयुः, एवं हेवैतास्तिष्टुभः स्वर्गकामा: समारोहन्ति। न हवा एतच्छन्टो गमयित्वा aa लोकमुपा वर्तन्ते) | वौयवन्त' मंहिताभ्यो नद्याव्यौत, समानं हि छन्दः, अधोऽन्ये धाय्या
१ यदेवेति Ao, Bo च|
९२ यदवेति च०,ट०च।
ड भवतोति Zo |
४ पावनस्येति च, क° च।
५वादूमादूति Go, ze च।
€ प्रष्लवंते Fo, Wo, Zo च। प्रप्लवते tfa A | ® क्लोकमृपावन्ेत दूति ग”, weg)
६ प्रपाठकः | १६५
करवाणोति। यदेनाः शंसन्ति(९), तत् are लोकस्य रूपं | यदेवैनाः शंसन्ति(र), इन्द्रमेव ते निंह्ययन्ते, यथ ऋषभं (२) वासि- ara ॥ ३॥
अपेन्द्र प्राचो मघवन्रभिवानिति, मे ावरुशः पुरस्तात् सम्पा- तानामदहरहः शसति । अपापाचो अभिभूते नुदम्वापोदौचो अप शूरा धराच उरौ यथा तव waq मदेमेति, अभयस्य रूपमभयमिव ufasefa, ब्रह्मणा ते ब्रह्मयुजा युनज्मोति, ब्राह्मणाच्छस्येतामहरहः शसति । युक्ञवतौं युक्त इवाह्यहीनो- Slag रूपमुरु नो लोकमनुनेषो ति, wera अहरहः शंसति | अनुनेषौत्येत इवाद्यहौ नोऽदहोनस्य रुपं नेषोति सत्रायणरूप' | TATA हेवेषामिन्द्रो भवति, यथा गौः ward गोष्ठं, यथा ऋषभं(*) वासितायाः, एवं हेवेषामिन्द्रो यज्ञमा गच्छन्ति(५) | न शूनं यथाहौनस्य(९) परिदध्यात् । afsat ह राष्रा्ावति, यो हेव परो भवति, तमभिब्हयति ॥ ४ ॥
warmers युक्िश्च विसुक्तिश्च व्यन्तरिक्तमतिरदित्यहोनं qea | एवेदिन्द्रमिति बिसुञ्चति। नूनं सात इत्यहो नं Gea | qea इति विमुच्चति । एषह वा sett तन्तुमर्ति, य wi योक्त विमोक्ञा्च वेद, तस्य saa युक्तिरेषा fafa: |
१, २, शंसतौति ze |
द यथाक्टषभभिति Ao |
५ यथक्टषभमिति qe, qo, wo च । ५ यज्ञमागच्छतौति Ae |
ई न श्रयनं ययादोनस्येति we |
१६६ गोपथत्राद्मणोत्तरभागे
तवत् प्रधभेहनि चतुविंश एकाहिकीभिः परिदध्यः, प्रथम एवा- हनि यज्नं संख्थापयेयुनाद्ोनकब्ध ea: 1 wa यदहोनः परि घानौयाभिः परिदध्यः, waar युक्तो विमुच्यम्नाना उत्ल्येत, एवं यजमाना उत्ललेरन्, नाहोनकमं कुर्यः। अथ यदुभयोभिः परिदध्युः, तद्यथा tata उपविभमेाकं याज्याः, तादक् तत् समानौभिः परिदष्य:। were, एकया हाभ्यां वा स्तोम मतिशंसेत्, दीघार सानि भवन्ति, यर बह्नोभिः स्तोमोति- शस्यते, अघो ्तिप्रन्द वेभ्योऽन्रा य सम्प्रथच्छामोति, अपरिमिताभि- रुत्तरयोः सवनयेा:। अपरिमितो वे ait लोकः, खगस्य लोकस्य wre । तद्यथा अभिहेषते पिपासते fan’ प्रयष्टेत्, तादक् तत् समानोभिः परिदध्युः। सन्ततो हेवेषामारब्धो विखस्तो यज्ञो भवति, सन्तत चा वषट् wal सन्तत्य सन्धीयते प्रजया पश्मिः, य एवं वेद् ॥ ५॥
तदाइः, कथं THAT aaa एकोकघा होत्रा दिसूक्ा दति । wa वे हाता arn तपति, सवा एक एव, तस्मादेक- ami | wafeara हाविवा भवति, तेज एव AWS भा अपर . शक्तमपरं कण, तस्म्ाद्दुपक्थः, रश्मयो वाव होतराः,तेवा एकेक, THAT: | त यदेकेकस्य TAT हौ qUy भवतः, तस्माद् feaat: | संवत्सरो ara Slat, सवा एक एव, तस्मा- देकसूक्घः | तस्य यद् दयान्यहानि भवन्ति, शौतान्यन्यान्युष्णान्य- alfa, ताह THT | ऋतवो वाब होवा तेवा एकेकं, तस्मा- देकोक्थाः | तयदेकेकस्यतौँ हौ हौ मासौ भवतः, तस्माहिसूक्ञाः | पुरुषो वाव हाता, स वा एक एव, तस्ादेकसु कः | स यत्॒रुषा
& प्रपाठकः | १६७
भक्लन्ययेव प्रत्यङ् भवत्यन्यथा प्राङ् (९), तस्माद् ETH: | अङ्गानि ara होताः, तानि वा एकेकं, तस्मादेकोकथाः | तं यदेकेकमङ्ग दयुतिर्भवति, तस्माद् feqar | तदाइः, यद् हुगक्धयो होतेक- सूक्त एकोक्था होत्रा दिसूक्लाः, कथं तत् समं भवति, यदेव दिदे- बल्याभियंजन्ति, अथो यद् दिसक्ता होरा इति ब्रूयात्, तदाः, य दमग्निष्टोम एव सति यन्ने दे होतुरक्थे अतिरि चेते, कथ ततो होत्रा न व्यवच्छिदयन्त इति । यदेव दिदेवत्याभि्यजन्ति, रथो यद् fraat होता इति ब्रूयात्, तदाइः, यदग्निष्टोम एव सति यज्ञे सवा दैवताः सर्वाणि छन्द।स्याप्याययन्ति, अथ कतभेन इन्दसायातयामान्यकथानि प्रण्यन्ति, कया देवतयेति। गायत्रेण छन्दसाग्निना देवतयेति ब्रूयात् । देवान् इ यन्नं तन्वाना WET सचांस्यभिषेरिरे यश्नपवंरि, यन्नमेषां हनिष्यामस्तृतीयसवनं प्रति ढतौयसवने इ यन्नस्रिष्टो बलिष्ठः प्रतनुभेषां यज्ञ॒ हनिष्याम दति। ते.वरुणं दचिणतोऽयोजयन्, मध्यतो वहस्यतिसुत्तरतो विष्णं । Fs qaq, एकंकाः स्मः, नेदमुत्सहामहेति, स्तनो दितौयो येनेदं सह व्यश्रवामहा दति । तानिन्द्रोत्रवौत्, wa महितोया खयेति। ते सर्व we हितीयाः, तस्मा देन्द्रावारण- मेन्द्रावादस्पत्यमैन्दरावैष्णवमनुशस्यते। दितौयवन्तो ह वा एतेन स्वा भवन्ति, दितौयवन्तो मन्यते, य एवं वेद् ॥ ६॥ आम्नेवौषु मै वावरुणस्योकूधं प्रणयन्ति, वोद वा अग्निः, Hawa तत् प्रणयन्ति। शनद्रावारुणमतुगस्यते, ar वा इन्द्रः, त्तत्र वसंणः, पशव उक्थानि, वय रैव तत् wad
९ प्राङ्क दूति गर qe, So FI
get गोपथनत्राह्मणोत्तरभागे
चोभयतः पशून् ufocerfa स्त्या aac । रन्द्रौषु ब्राह्मणाच्छंसिन उक्थं प्रणयन्ति, Ta वा इन्द्रः वौर्यरेवाखमे तत् प्रण्यन्ति | शन्द्रावारं सत्यमनु शस्यते, वोय' वा इन्द्रः, ब्रह्म ठह स्पतिः, पशव उक्धानि, data तद्रह्मणा चाभयतः पशून् परिष्टह्नाति स्थित्या अनपक्रान््य | शिनदरोष्वच्छावाकस्यो कधं प्रण्यन्ति, ater वा इन्द्रः, वीर्यशेवास्पे तत् प्रणयन्ति। Sa वेष्णवमनु शस्यते, ver वा इन्द्रः, यन्नो विष्णुः, पयव उक्थानि, वौ रैव तदयज्नन चाभभयतः पशून् परिग्टह्म चतरेन्ततः प्रतिष्टा- पयति । तस्मादु षत्रये भूयिष्ठं हि पशूनामौगशते याधिष्टाता प्रदाता, यस्म प्रत्ता वेदा अवरुदाः, तान्येतान्येन््राणि। जाग तानि शंसन्ति, अथा एतेरेवसेन्द्रः ठतोयसवनभेतेर्जागतं सवनं, राणि इ वा अस्येतान्युक्धानि भवन्ति, यवाभानेदिष्टी वालखिल्यो हषाकपिरेव या मरुत्, तस्मात् तानि साईदमेवो- aq, सा्मिदं ta: faa सखद, एकधा प्रजनयामेति । वेह वाणएलानि नानूपेयुः, यथा ta: faa बिलम्पे त कुमारं वा जातमङ्गशो विभजेत्ता्टक् aq! तस्मात्तानि सार्दभेवोपेयुः | साधंमिदं रेतः faa समदभेकधा प्रजनयाभेति। शल्यानि शंसति, यदेव शिल्यानि, एतेषां वे शिल्यानामनुक्ततिर्हिं शिल्यमधि- गम्यते । हस्तो कसो वासो हिर ण्यमश्वतरो cafe’, fare’ हास्य(९) समधिगम्यते | य एव बैद यदेव शिल्पानि शंसति, तत् स्वगस्यलोकस्य रूपं ! यदेव शिल्पानि, अआमसंस्छरतिर्व शिल्यान्यावा नभेवास्य तत् संस्कुर्वन्ति ॥ ७ ॥
९ रथशिरुप इास्येति a |
६ प्रपाटकः। १६९
नभाने दिष्टं शंसति, रेतो वे नाभानेदिष्टः। रेत एवास्य aq कल्यथति | agalfaa भवति, च्मया रेतः सन्ञग्मानो निषि- चदि ति(*) रेतसः सम्ध्या एव । तं नाराश संशंसति(र).प्रजा वै नरः, वाक् शंसः, प्रजासु तद्वाच दघाति। तस्मादिमाः प्रजा अदन्त्यो जायन्ते। तं SR पुरस्तात् प्रगाथानां शंसन्ति, पुर स्तादायतना वागिति वदन्त, उपरिष्टादेक। उपरिष्टादायतना वागिति वदन्तो मध्य एव शंसेत्, मध्यायतना वा इयं वाग्, उप- रिष्टात्रेदौयसौोव तं होता रेतोभरूतं शस्त्वा मैत्रावरुणाय waz च्छति । एतस्य तं प्राणान् कल्पयति, बालखिल्या; शंसन्ति(र), प्राणा वै बालखिल्याः, प्राणानेवास्य तत् कल्पयति । ताविहताः(*) आंसति, विहृता(५) वै प्राणः, प्राणेनापानो अपानेन व्यानः | स पच्छः प्रथमे सूक्ते विरति, wwe दितौये, ऋक्शस्ततोये । सयत् प्रधमे an विहरति, वाचं चैव तव्मनशच विहरति । यद् fea woes, तच्छरोचं च विरति । यत्तुतौये प्रां चेव, तदात्मानं च विहरति। acon विदरेत्, कामः, अन्येतु बै प्रगाथा: कल्पथन्तेति(९) मर्भः समेव विहरेत् । तथा वे प्रगाधाः कल्पयन्ते) | यदेवातिमभ, तत् are लोकस्य रूपं । यदे-
१ अतिषिद्चतोति ae | विषिश्चदितोति ट०। 2 नाराश शंसति इति च, Zo | नाराश शंसन्ति भा | द शलतोति चर, Wo, ट च। ४,५ fagat इति ae | विना tfa qe | 4 aqa garer: कल्पथन्ते दति Re | नेतु प्रमथाः meow इति ao | ७ करपन्ते दति Feo | फ
१७० गेापथत्राद्मणात्तरभागे
बातिमर्शं, आमा वै seat, प्राणाः सतोहहतो, स aedt- मशंसोत्। स राला सतोदहतौं(६), ते प्राणा अध हतौ- मघ सतोदहतीं, तदासानं are: परिटन्नेति(९) । यदेवाति- मेः, आमा वे हतो, प्रजाः सतोलहतौ, स ठतो मशंसोत् । स sary adaeal, ते प्रजा wa बहतौमथ सतोहतीं, तदामानं प्रजया uftacata यदेवातिमभे(र), आमा वै हहतो, प्रणवः सतोहहतौ, स॒दहतोमशसोत् । स aaa सतोहतीं, ते पशवो वहती, अथ सतोहहतीं, तदात्मानं पश्भिः परिषठटत्ेति। तस्य मैत्रावरुणः प्राणान् कल्पयित्वा ब्राद्यणच्छंसिने सम्प्रयच्छति । wea प्रजनयेति, gather शंसति, देवयोनि gaife:, तद्यज्नियायां देवयोन्यां यजमानं प्रजनयति | aunt शंसति, आत्मा वै हषाकपिः, आमान- भेवास्य तत् कल्पयति । तन्यद्ख(५) इति, अव वै न्य् खः (५), Taare तत् सम्प्रयच्छति, यथा कुमाराय जाताय स्तनं । स पाङ्क्तो भवति, weal wa पुरुषः पञ्चधा विहितः, लोमानि त्गख्िमज्नामस्तिष्क' स यावानेव पुरुषस्तावन्तं यजमानं संस्छत्या च्छावाकाय सम्प्रयच्छति । एतस्य त्वं प्रतिष्ठां कल्पय, इत्येव या wad शसति, प्रतिष्ठा वा एव, या मरत्, प्रतिष्ठाया
९ दृडतौति Ko | २ परिषटणब्रं तीति ee | दे यद्धं वाशमेमेवेति Be | ४ तन्युङूखमिति क० |
५ न्युडःख दूति ze |
६ प्रपाठकः। १७१
एवैनमन्ततः प्रतिष्ठापयति । याज्यया यजति, अव वे याज्या, अन्राद्यभेवासे तत् प्रयच्छति ॥ ८ ॥
तानि बा एतानि सहचरणानौत्याचत्तते, यन्राभानेदिष्टो बालखिल्यः। दषाकपिरव या मरुत्तानि सह वा शंसेत् सह वा न शंसेत्। यदेषामन्तरौयात्(*) तदजमानस्यान्तरौयात्। यदि नाभानेदिष्टं रेतोस्यान्तरौयात्+यदि बालखिल्या; प्राणानस्यान्तरौ- यात्, यदि वषाकपिमामानमस्यान्तरोयात्, यदेव या() मरुतं, प्रतिष्टावारव यामर्त्, प्रतिष्ठाया एवैनन्तरखावयेत् | देव्या मनुष्या तानि सह वा Wag, सह वा न शंसेत् स ह बुडिल(र) आश्ितरा स्युविंश्वजितो होता स Sharam (५), एतेषां वा एषां शिलानां विश्वजिति सवत्सरिके दे ₹ोतुरुक्थे माध्यन्दिनिमभि- waaa | हन्तादहमिच्छमेव या मरुतं शस्ययानौति, तड तथा ` शश्ययाञ्चक्र। तद्ध तथा शस्यमाने ara आजगाम। स होवाच, होतः कथा ते(*) wet विचक्र waa इति, कि हयभूय- दिव्येव या मरुदयसुत्तरतः शस्यत इति । सहोवाच, इन्द्रो वे माध्यन्दिनिः, are माध्यन्दिनान्यनोकसोति, नेन्द्रं माध्यन्दि- नान्यनौषामिति(€) । स होवाच, छन्दस्तिदसु माध्यन्दिनि,
९ य एषामन्ततीयादिति zo |
2 यद्यवया इति Wo, Zo FI
R afee दूति qo |
eutarem दूति गर, Yo, He च।
49 Stale तमः कथाते Thaw |
¢ माध्यन्दिनान्यनिषामौतीति wo) माध्यन्दिनान्यनोकसीतिमितीति we | माध्यन्दिनान्यनोयामोतोति Zo |
१७२ गेापथव्राद्यणात्तरभागे
सातिजागतं वाति, जागतं वास उ मारुतो भेवं (२) सं ख्टेति | सहोवाच, अ्ररमाच्छावाकेन्यथास्मिव्रनुशासनमोषे। स होवाच, waa विष्णु न्यङ्गानि(र) शंसति, अथ त्वं होतुरुपरिष्टाद्रौद्धिया धाय्या, या पुरम्तान्ारुतस्य सुक्ञस्याप्यस्यधा इति(र) । तथेति । तदप्येतहिं तयैव शस्यते, यधा षषे एष्याहनि(*)। कल्यत wal") यन्नः, कल्पते यजमानस्य प्रजापतिः, कथमत्राशस्त एव नाभाने- दिष्टो भवति ¦ अथ बालखिल्याः शंसति, रेतो वा भ्रगेय प्राणा एवं ब्राह्मणाच्छस्यशस्त एव॒ नाभानेदिष्टो भवति अथ वषा- कपिं शंसति, रेतो वा ere, कथमव्र यजमानस्य प्रजापतिः, कथं प्राणा अवरुडा भवन्तोति। यजमानं वा एतेन सर्वक यज्ञक्रतुना संस्कुर्वन्ति, स यथा गर्भो योन्यामन्तरेवसम्भवच्छते, न ह वै सक्तदेवा(९) अग्रे सर्वं सम्भवति, एकैकं वाद्ग" सम्भवति । सवि चेत्समानेहनि क्रियेरन्, कल्पयत एव यज्ञः, कल्यते यजमानस्य प्रजापतिः। अध हैव एव या मरुतं far शंसत्, तस्यास्य प्रतिष्ठा, तस्या रएबेनमन्ततः प्रतिष्ठापयति प्रतिष्ठापयति ॥ < ॥
९ मारुतो दूमेवेति Fo । मारतो मेवामिति ze | २ frm न्बङ्गानि इति ze । दे सृक्तस्यापिख्यधा दति we । सृक्तखयाप्यखधा दूतोति Bo | oe qeneatfa ग०। षष्ठं षष्ठारहानि tha क० । षष्ठ पष्टगरनि दूति ze | षष्ठे श्ट्राडानोति चः। ५ करूपयत एवेति Hol करपयत एव यज्ञः करपयते दूति zo | € wae वा दति We, ट> ae |
& प्रपाठकः । १७३
देवत्वं वै ष्ठमदहः | देवक्तेत वा एत श्रागच्छन्ति, ये षष्टम- इरागच्छन्ति। न वै देवा अन्योन्यस्य we वसन्ति, नत्त ऋतो WS वसतौत्याहः, तद्थायथख्त्विज ऋतुयाजान् यजन्त्यसम्प्रदायम्, तद्यदतन् कल्मयति, यथायथं जनिता । तदाः, नत्तप्रेषो प्रेथेयुन- Uta वषट्. कुयं ;, वाग्वा ऋतुप्रेषा(१), आप्यायते वे वाक् ष्ठे- हनोति | यदृतुत्रषौ प्रेयेयुः, यदृतुपरेषोव॑षय् कुखुः, वाचमेव तदासां शान्ताखक्तवतीं वहरावणोगनच्छेयुः, अच्यतायन्नस्य PACA, यज्ञान् प्राणान् प्रजायाः wR जिद्यायेयुः, तस्माहग्मेभ्य एव प्रेषितव्य- सगमेभ्योधिवषर् कत्य । ast वात्तमापां शान्ताखक्रवतो' वहरा- वणौच्छन्ति, नाच्यता दन्नस्य SAT, यज्ञान् प्राणान् प्रजायाः, aye जिद्यायन्ति । पारुच्छेपौ रुपदघति, दयोः सवनयोः पुर स्तात् प्रसितयाज्यानां । रोहितं वै नामैतच्छन्दः, यत् पारुच्छेषं । एतेन ह वा इन्द्रः सप्त सर्गा MATA | आरोदन्ति सपत- AAT MAT, य एवं वेद । तदाइः, यत्यञ्चपद एव पञ्चमस्यान्हो रूपं, षट्पदात् षष्ठस्य, अथ कस्मात् सपपदात् षेहनि शस्यन्त इति । षड्भिरेव पदैः षष्ठमहरहर्वाप्रुवन्ति, विच्छिदो वै तदहः, यत् सप्तमं । तदेव सप्तमेन पदेनाभ्यारुद्य वसन्ति, Tae रैरव्यवच्छननर्यन्ति, य एवं fasta उपयन्ति ॥१०॥
देवासुरा वा एषु लोकेषु समयतन्त। ते देवा ष्ठे नान्हा एभ्यो लोकेभ्योऽसुरान् पराणदन्त । तेषां यान्यन्तहस्तानि(९)
{eq ष चाप्यायते इति wo} ऋतुग्रेष अण्यते इति ao | २ यान्यन्तदस्तानीति च> |
१७४ गोपथत्राद्य णो्षरभागे |
वपून्यासन्, ता नादायन्(९) समुद्र प्रारूप्यन्त । तेषां वे देवा(र) अनुहायै तेनैव च्छन्दसा अन्त स्तानि वसून्याददत | तदेवैतत् ud, पुनःपदं। सवां कुग आङुञ्चनायादिषतो वसु(र) दन्ते, निरेकैनमेभ्यः सर्वेभ्यो लोकेभ्यो नुदते, य एवं वेद । द्यवे देवताः षष्ठमहवहति, त्रयस्तिंशस्तोमो देवतं सामाति च्छन्द- ग्छन्दो(*) यथादवतमनेन(*) यथास्तोमं waa यथाङ्न्दः समक्नोति, य एवं वेद । यद्वै समानोदकं, तत् षष्टस्यानृदहो रूपं | यद्येव प्रथममहः, तदुत्तममहः, तदेवेतत् पदं । पुनर्य॑त् षष्ठ, यदण्ववद्य द्रथवद्यत् पुनराठत्तं, यत् प॒नर्निठत्तं, यटन्तरूपं, यदसौ लोकोभ्युदितः, यत्राभानेदिष्टं, यत् प्रारुच्छेयं, यत्राराशंसं, यद् SUI, यत् सप्तपदा, यत् क्तं, यद्वत, तत्त॒तौयस्यानृहो रूपं । एतानि वै षष्टस्यानृहो रूपाणि इन्दसासु ह षषेनान्- हाक्तानां रसो निनेजत्, तं प्रजापतिरुदानए नाराणश्छस्या WTA रेभ्या fear पारिक्तित्या जगत्या गाघया अनुष्टुभा एतानि वै छन्दांसि asefa शस्तानि भवन्ति अयातयामानि, छन्दसामेव तत् सरसतया अयातयामतायै। सरसानि हास्य छन्दांसि षषे हनि शस्तानि भवन्ति, ace: छन्दोभिरिष्ट भवति, सरसैः छन्दोभिर्य॑ज्ञं तनुते, य एवं वेद ॥ ११॥
९ तान्यादायानिति qo |
२ देवाः षष्ठ दूति wo |
देवसू इति Mo |
४ सामानि wears दूति wo | सामानि इन्टातिदन्द् दूति Zo | ५ यथादैवतमेतेनेति Bo |
£ प्रपाठकः! १७५
अथ यद् हेपदौ स्तोतियानिरूपौ भवतः, इमा नु कां भुवनासौ- warafa | दिपादै पुरुषः, दिप्रतिष्ठः(\) पुरुषः, पुरुषो वै यन्नः, तस्माद् SUS! स्तोत्रियानुरूपौ भवतः । अथ galley शसति, अपेन्द्र ut मघवब्रमित्रानिति। देवथोनिव waite, सय एवभेतां देवयोन्या wala वेदकौत्ति प्रतिष्ठापयति, भूतानां कोर्तिंमान् aa लोके प्रतितिष्ठति । प्रतितिष्ठति प्रजया पश्भिः, य एवं वेद। wa amafa शंसति, विहि सोतोरत्ततेति | आदिव्योवै हषाकपिः, तद्यत् कम्मयमानो(९) रेतो वर्ष॑ति, तस्मा- दषाकपिः, तदुषाकपे हैषाकवितवं कपिरिववे aay लोकेषु भाति, य एवं वेद। तस्य ठतोयेषु पादेष्वा्यन्तयोन्धे खनिनदौ (र) करोति, wai dare, बलं(*) निनदः, अत्रा दयभेवाख्मे तद् बले निदधाति। aa gard शंसति, wa ह वै नाम कुत्सितं भवति, तद्य त्तप्रति, तस्मात् कुन्तापाः, तत् कुन्तापानां कुन्तापत्वं । तप्य- waa) कुयानिति cage खगं लोके प्रतितिष्ठति । प्रतितिष्ठति प्रजया पशुभिः, य एवं बेद् । तस्य चतुर्दशप्रथमा(९) भवन्ति, इदं जना उपग्रुतेति। ताः प्रग्राहं शंसति, यथा हषाकपिं वाषेरूपं हि दषाकपेस्तन्यायमित्येव । अथ रेभः शंशति, वच्यस्व रेभ-
a द्िप्रतिष्ठति aol २ कम्पाथमान दति Ho | ९
देन्य षनिनदामिति wo | ४ ray बलभिति wo |
~~ x ५ तप्यन्ते Ta दति Ro | ६ चतुद प्रथमा इति wo |
१७६ गोपघत्राह्मणोत्तरभागे
वच्यसखेति | रेभन्तो वै arg ऋषयश्च खगं लोकमायन्, तयैवैत- यजमाना रेभन्त एव wi लोकं यन्ति, ताः प्रग्राहमित्ये व । अथ पारिक्तितौः शंसति, राज्ञो विश्वजनोनस्येति | संवत्सरो वै परिक्षित्, संवत्सरो He सर्वं परिच्ियतौति | अथो खल्वाइः, अग्निर्वे परिक्षित् अग्नि ¢ af परिक्ियतोति। अयो wet दः, गाधा एवेताः कारव्या रान्न: परिंकसित इति । स नस्तव्यथा wiry यथाक्व्यात्(९), गाया एषैतस्य शस्ताभवन्ति । यद्यु वै गाथा अभ्नेरेव(र) गाथाः संवत्सरस्य वेति ब्रूयात्, यद्यु वै मन्तो- ata मन्तः संवत्सरस्य वेति ब्रूयात्, ati warefaaal अथ कारव्याः शंसति, इन्द्रः कारुमब्वुधदिति | यदेव देवाः कल्याणं wa seq काटव्याभिरवा्रवन्, तथेवैतत् यजमानाः | यदेव देवाः कल्याणं कमं gaia, तत् कारव्याभिरवाप्र वन्ति, ताः प्रग्राहमित्येव | a दिशां ललुषौः, पूवे शस्त्वा य: सभेयो विदष्य इति । जनकल्या उत्तराः शंसति, योनाक्ताक्तो अनभ्यक्त दरति, ऋतवो वे दिशः प्रजननः, तद्यदि गाङक्गसोः पूव शस्त्वा यः सभेयो faca दति जनकल्या उत्तराः शंसति, ऋतूनेव तत् कल्पयति, ऋतुषु प्रतिष्ठापयति । प्रतिष्ठन्तौरिद् स मनुप्रतिष्ठति(र) | प्रतितिष्ठति प्रजया पशभिः, य एवं वेद् । ता अर्धर्चशः शंसति, प्रतिष्ठित्या wa! अथेन्द्रगाथाः शंसति,
१ सनेदयत्तद्यथा कुयादिति Zo | २ ष्छण्निरवति च०। द प्रतितिष्ठन्ति दूति Ko |
£ प्रपाठकः 299
यदिन्दरोदो दाशरान्न दइति। इन्द्रगाथाभिरहं वै देवा ्रसुराना- ज्ञायायेनानन्यायन्, तथैवैतत् यजमाना इन्द्रगाधाभिरेवाप्रियं श्राठव्यमागायायैनमतियन्ति, तामधरर्चशः शंसति, प्रतिषित्या एव ॥ १२॥
अधेतशप्रलापं शंसति, एता war area इति । एतशो ह मुनियन्नस्यायुरदभं | स ह युत्रानुवाच, एका यज्नस्यायुरभि- दटृच्तंस्तदभिलपिष्यामि मा मा टष(\) मन्यध्वमिति। तथेति तदभिललाप। तस्य ह इत्यग्निरेतशायनो ज्येष्ठः एत्रोभिदुदटत्य सुखमपि जग्राह, aa, ठक्तो नः पितेति । a होवाच, fra ar जास्प्रापरस्य पापिष्ठान्ते प्रजाङ्रिष्यामोति। योमे सुखं प्राग्ट- होष्यो यदि aren मे सुखं प्राग्रहोष्यः(र),गतायुषं ग्रामकरिष्य' ae eras पुरुषमिति । तस्मादभ्यग्नय एतशायना ्राजानेयाः सन्तः पापिष्टामन्येषां बलितः(र) पितायच्छं ताः खेन प्रजापतिना खया देवतया | यदे तशः प्रलापः, तत् सवर्गस्य लोकस्य रूपं | यंदेवेतशः प्रलापः, यातयामा वा fafa, रेतशैतशः प्रलापो यातयामा मे यन्नः wefafa मे यन्नोसदिति। तं वा एेतभेत- प्रलापं शंसति, पदावग्राहन्तासासुत्तमेन पदेन प्रणौति, यथा निविदः । अघ प्रवलहिकाः queer विततौ किरणौ दाविति प्रतिराधानुत्तराः शंसति, भुगित्यभिगत इति प्रवल्हिकाभि-
१ ₹भ्नमिति क०। र म॒खं न प्राप्रोष्यो यदि जाखे मृखंन grata दूति Zo | द बलिलरत दूति क०। बलिदत इति ट०। बलिद्त दूति ao |
ब
१७८ गोपथत्राह्मणोत्तरभागे
cA .~
वे देवा असुराणां रसाम्प्रवदहः। तद्यधाभिद्घं वे देवा असुराणां रसां प्रवतः, तस्मात् प्रवल्हिकाः, तत् प्रवल्हिकानां प्रवल्हि- कात्वम्। at वैप्रतिराषैः प्रत्यराकरैवन्। तव्यत् प्रतिरायैः प्रत्यरा- way तस्मात् प्रतिराधाः, aq प्रतिराधानां प्रतिराधत्वं । प्रवल्- हिकाभिरेव दिषतां आ्राठव्याणां रसां प्रवल्हिकास्ता वै प्रतिरापैः प्रतिराधरवन्ति, ताः warefaaa । अधाजिन्नासेन्याः(*) शंसति, we प्रागपारादगधरागिति। आजिन्नासेन्याभिह बै देवा असुरानाज्ञाय अयेनानन्यायन्, तचेवैतद्यजमाना अजिन्नाखेन्या- भिरेवापियं अ्राटव्यमागायाधैनमतियन्ति। ता atom शंसति, प्रतिष्ठित्या एव । अथातिवादं शंसति, वौरेमे देवा अरक्रंसतेति । ओवा अतिवादस्तमेकं (२) शंसति, एकस्ता वे यस्तां वैं विरेभं(२) शंसति, विरेमैः(*) faa पुरुषो वहतोति । ताम- am: शंसति, प्रतिष्ठित्या एव ॥ १२ ॥
अथादिल्यााद्धिरसौश्च शसति, आदित्याद् जरितरङ्किरोभ्यो- दक्तिणामनयत्रिति। तदेवनौोधथमित्या चक्तते(*) | आदित्याञ्चषहटवा आङ्गिरस खगे Masala, वयं पूवं सवरेष्यामो वयं पू व इति । ति हाङ्किरसः श्वःसुत्यां दटृशः। ते हाग्निरमूचुः, परद्यादितयेभ्यः
१९ जिन्यासेन्या दूति भ०।
२ एकञ्च सति ग० |
द facafafa qo!
४ facufcfa च०।
५ देवनौत्यमित्याचचते इति wre |
& प्रपाठकः १७९
श्वःसुत्या प्रब्रह्ोति | अ्रधादित्या अद्यसुत्यान्दद शः, तेहाभग्निरमू नुः, अरयसुत्यास्म्ाकं तेषां Aw होतासोदुपेमसवामिति। स एत्या- म्निरुवाच, wafer: अव्यसुत्यामौत्तन्ते, कं वो होतारम- वोचन्, area’) Gara वयमिति। aC) हाङ्किरसखक्रधुः(र), al a wat नु वयभिति। नेति हाभनिरुवाच, अनिन्द्या वें माह्वयन्ते fated हि तद्योनिन्द्स्य वन्न इति । तस्मादतिदूरमत्तल्य- fafa, यजमानस्य हवमिया टेवाः। किख्िषं हि तद्योनिन्दयस्य हवत्वेति। तान् हादित्यानक्गिरसो याजयाञचक्रुः, तेभ्यो Prat ufaat efaut निन्युः, तं ह न प्रतिजग्छहः। सा ela, निहठत्तो- भयतःशोष्णी(*) दक्षिणः शएचाविद्धाः गोचमाना व्यचरन् कुपिताः, मानः प्रतिग्टद्ौषुरिति। तस्मा एता निरदौर्यन्ते(५), य एते प्रतरा अधिगम्यन्ते, तस्मात्रितत्तदक्तिणां नोपाकुर््ात्(९) नैनां प्रसजेत्रदच्िणां प्रण्जानीति। तस्माद एवास्य समानजन्मा IST: स्यादणहयुः, तस्मा एनां दद्यात् । aw परातच्तौ() दक्िणा faaufa, दिषति श्वाठव्येन्ततः शच प्रतिष्ठापयति । योऽसौ तपति स वै शंसति, आदित्या = जरितरङ्किरोभ्यो दत्ति-
१ दोतारमवोचम्बादुयन्तेत ऋ ।
२्त्वे इति Fol
द चक्रधुरिति Wo |
2 सायं निरृन्नोभयतःभोय्णा दूति qo ट०, च ।
५ एतानि निरदोथन्त दूति च | vat विनिरदौय्थंन्त दूति we | € निदटृत्तदच्षिणां न्योपाकुश्यामिति च०।
5 पराच दूति भ०। प्राचो दति ae |
१८० गोपथत्राह्म णोत्तरभागे
णामनयन् तां इ जरितः प्रत्यायत्निति, न होमां एथिवीं प्रत्यायं स्तामु ह जरितः प्रत्यायत्रिति, प्रतिहितेषु मायंस्तां ह aft at प्रत्वग्भ्णत्रिति, न dai एथिवीं प्रत्यग्टभूणंस्तामु ह जरितनः प्रत्यग्टभ्णत्निति, प्र्टद्यादित्यमग्टभूणएन् न ETA awa विचेतनानोति। एषह वा अन्हां विचेता, योऽसौ तपति । स वे शंसति, यन्नानेतरसं न पुरोगवाम इति | एष ह वै यज्ञस्य gana, afar यथाहमः खस्तमितिरे तदन्तेखेष एवेश्वर SAAT । उत Wa आप त्वा उतोपद्याभिय्यैविष्ठः(\) | sansa नः,२) पिपर्तीत्येष एव खेत एष शिषुपल्येष(२) sat पद्याभिर्य विष्ठः(९) उतेमाशमानं पिपर्तीति, आदित्या wer वस- वस्ते नुतः(*)ददं राधः प्रतिग्टभ्णौदङ्किरः। इदं राघो विभुः प्रसु- रिदं राधो हहत्ष्थुः। देवा ददलवासुरन्तदो भ्रस्त सुचेतन । युष्मा we दिवे दिवे waa ग्टभायतेति(*)। तव्यदादित्या- खाङ्किरसौख शंसति, aaa wagers: शंसति, यथा निविदोथ भूतेच्छन्दः शंसति, त्वमिन्द्र wa रिणेतोमे(९) वै लोका भूतेच्छन्दोसुरान् ह वे देवा अत्रं सेचिरे। भूतेन भूतेन जिषांसन्तस्तितौषमाणा स्तानिभे देवाः स्वेभ्यो भूतभ्योच्छादयन् |
Ge उतो पद्याभियविष्ट इति च °| २ माग्रएमानमिति qo Zo, च। 2 शिग्एपती तिभः |
४ नुत्त दूति ae |
4 ग्टभायत्येति च |
€ शमो RTA च०।
६ प्रपाठकः १८१
त्यदेतानिभे देवाः स्वेभ्यो भूतेभ्येऽच्छादयन्, TATRA IT बूते छन्दां भूते च्छन्दं | areata ह वापरभिभे लोकाः Wat भूतेभ्य निरघ्रन् | सभ्ये भूतेभ्य च्छन्दते, य एवं वेद ॥ १४॥ अथाह नस्याः शसति, यदस्या अंह भव्या इत्याह, न स्याहा- xe ad प्रजातमाह, न स्यादा एतदधिप्रजायतेस्यैव सर्वस्यास्य Waa | ता वै षट् Waa, षडा ऋतवः, ऋतवः पितरः, पितरः प्रजापतिः, प्रजापतिराह, न स्यात् तादशं शंसेदिति। शाग्भव्यस्य वचः, दभाक्तरा face, वैराजो यज्ञः, aval उपजोवन्ति । a विराड्, aitena, चियभेव तददिराजं areata प्रति- छापयति। प्रतिष्ठन्तौरिदं स्वमनु प्रतितिष्ठति । प्रतितिष्ठति प्रजया पशुभिः, य एवं वेद । fae शं सेदिति are: चि- = रेतः सिक्त सम्भवत्याणडमल्प' जरायुस्तरत् प्रत्यय, माता पिता यज्नायते, तत् ढतौयं, अभूत भवेत्, यच्चतुर्थी" शं सेत् | wat एव Wen शंसेदिति हैके। कामाता वे रेतः(९) सिञ्चति, रेतसः सिक्ताः प्रजाः प्रजायन्ते, प्रजानां प्रजननाय । प्रजावान् प्रजनयिष्णुभेवति, प्रजायै प्रजायते प्रजया पशुभिः, य एवं वेद् ॥ १५॥ अथ दाधिक्रौ' शंसति, दधिक्राव्शो अकारिषमिति(९)। तत- उत्तराः प्रावमानोः शंसति, सुतासो मधुमत्तमा इति । wa’ a दधिक्रा, ufad पावमान्यः, तदु Sa पावमानोभिरेव पुर्व शस्त्वा तत उत्तरा दाधिक्रीं शंसति । इयं वागत्राद्या, यः पवत इति
१विरेत दति Ao | २ अकाषं मितौति Wo Ze, च|
श्य् गोपथत्राह्मशोत्तरभागे
वदन्तस्तदु तधा न कुर्यत्, उपनश्यति ह वागशनायतौ । स दाधिक्रोभेव पूवं near तत उत्तराः पावमानौः शंसति। तद्यद्राधिक्रीं शंसति, इयं वागाह, नस्यं वाचमवादौत्, तदेव- ~~ ५ “ ufaava ard gala सवा aqey(’) भवति । वाग्बा अनु- a3 ५ # भ तामरर्चश ९ . By, तत् स्वेनेव छन्दसां वाचं पुनीते | ;(र) शंसति, प्रतिष्ठित्या wal अथ पावमानीः शंसति, पवि्र' वे पावमान्यः, दय वागाह नस्यां वाचमवादौत्, तत्पावमानौभिरेव वाचं पुनौते। ताः सर्व्वा अनुष्टुभो भवन्त, वाग्वा अनुष्टुप्, तत्खेनैव छन्दसां वाचपुनोते। ता अ्रदैचशः शंसति, प्रतिष्ठित्या wa अरव द्रो अश्मतोमतिष्टदिति। एतं ल चमैन्द्रावार्स्मत्यं aa शंसति । अध हैतदु सृष्ट, तद्यदेतं Gua rae MHA ठ चमेन्द्राजागतं शंसति, सवनधारणमिदं गुल्द्रह दति वदन्तस्तदु तथा a कुयात् । व्िष्टुभायतना वा इयं वाक् एषां होत्रकाणां, यदे- Rasa ठतोयसवने। तद्यदेतं ठचमैन्द्रावार्हस्पत्यमन्त्य' ठचमैन्द्राजागतं शंसति, सख एवैनं तदायतने प्रोणाति, खयो- “2 ° fi . दवतयोः कामं नित्यमेव परिदध्यात्, ara ठचस्योत्तमया। तदाहः, संशंसेत् षष्टेहनि न सं शसेत्, कथमन्येष्वहःसु संशं सति $ + $ न ~€ = कथमत्र न संशसतोति | Wal खल्वादः, नेव संशंसेत्, Mat लोकाः, षष्ठमहरसमा ये वे सगा लोकः किदे स्वगे लोके णशमय- तोति। तस्मात्र संशंमति। यदेव न संशंसति, तत् ane लोकस्य रूपं । यदेवेनाः संशंसति, यत्राभानेदिष्टं बालखिल्यो
१्सावाञ्चनुदटभम दृति चर |
२ ताखदरचश दूति wo |
£ प्रपाठकः श्ट
बषाकपिरेव या मरत् । एतानि वा अव्रोक्थानि भवन्ति। aaa संशंसति। tet हषाकपिः सर्वाणि छन्दस्यैतशः प्रलाप SUM ASAE Ga ठतोयसवने, तदयदेतं ठचमेन्द्रावार्ई- स्पत्य" aa शंसति, शन्द्रावारुस्यत्या परिधानोया विशो अदेवो- रभ्याचरन्तोरिति। अपरजना ह वै विशो अदेवो, न द्यस्या- word भयं भवति, शान्ताः प्रजाः क्गप्ाः सहन्ते, यतैवं विदं शंसति यते वंविदं शंसतीति ब्राह्मणम् ॥ १६ ॥
इत्यथवंवेदोत्तरगोपथत्राह्मणस्य षष्ठः प्रपाठकः समाप्तः ॥ ६ ॥
समाप्तश्चायं ग्रन्थः ॥