` BIBLIOTHECA INDICA; we ` A ५ | । COLLECTION OF ORIENTAL WORKS:

PUBLISHED BY THE 49411 ` SOCIETY OF BENGAL, G, >+ ^ N wats 179 and २५६. ANEW vs, Noa. S88 and 511.

ee FL $Y ay

कामन्दकौयनौतिसारः। THE NITISARA,

THE ELEMENTS OF POLITY KAMANDAKI,

WITT A COMMENTARY 1111088१

PANDITA 84 144} VIDYARATNA, म +८ 42114 14164411. AND RAMAKHYANATHA TARKARAGISA,

TUF TET हदा" £"

RAJENDRALALA MITRA, LL. 00 TR.

NA

CALCUTTA :

PRINTED BY J, भ. THOMAR, DAPTL 7 MIEFON PRESB. ` 1894.

८०६2

sem 012६4.

कामन्दकीयनीतिसारः,

राममाराथणएविदधारन् -ञ्रीजगकोहगतकाशङार- अओीकामास्थानाथ-तकंवागी्ः प्रणीतया परिभाधितया च॑ उपाध्यायनिरपेक्ाषा रिष्ठास्यटौकया सहितः, pen ren RTE OI CB DO rn

यागशरियाटीकसासाषटी-समाजानुन्नया

ओओराजन्द्रलालमिनेण

परिभरो धित; |

। कलिकाता। आातिषटमिद्यनाभिषधयनधाश्ये मजित | सदत्‌ ९९१९ |

भूमिका ।

डतर प्रीयक्षराजेन्दरलाक्षमित्रमहेदयेनं संशोध्य मुदितस्य कामन्दक्ोय. मीतिसारमृलस्यानलसन्तरा दुरबगमस्तपरेवमथेः येम सदटरोकासादाय- मन्तरेक मद्जतेा दुष्ट रव as Fao: स्देषामिति ानियाटिक- सेसादटो समाभाध्यच्त-मरादयेनाम्य टीक्रासुदगाधसुपदिद्टो गामनाग- यशबिद्ारत्रमाप्रयेा मङकतस्यतेन त्म्य disarm yaaa भूविष्टामे जामृणध्यायनिरपेक्तामासां प्राचीगटीकां सर्य तामेबावसम्ब ५२५ ष्तः ०३८ vane विधाय टीकां afer | aR त्र afer विद्यार समाये hema हन -तक्षाणङ्गारम TT धर्म्यय apm, २३९ TAA: ३४२ ‘waned टीकां लिधाया qa उक्ततक्ानङ्कारमहाप्रयग्य टीकाप्रणयनसम्‌ये उपाध्यायनिरेत्ता नेः ककमपरमपि टी तपुस्तकद्ययं dyer) म fe तेट्ीजायुम्तक्- शरव सादाण्यमधिजगाग | SHUM HATA farrray fuel यफमन्- गान्तरा efeag । चयःवशिटःकाएणयनविधये sae कालाग मह प्रायस्य यत्तनावम्बेष्य शमियाटिक-सामागरटी) ममाजाश्यद्त-मङादयनः- वरि हकाय्यमम्यादनायानमता$मृ्घप्राघीनटीकापम्तक्रचरयं श्वच नम्भा २8 BEN: समािपयैन्दं टोक्तां णीय मुटितामक्षार गस | BATA दुः यकेन AAR न सग्पादयतेषा Har, अम्य fe ward ater var प्यायनिर्पेकाटाकाया णव समुङुता wee भगाः. उक्तटीक्रायार ये चे int नि 1 लम्परिसुद्धाः ava ofcamt, रेषु तेषु चमुना स्त्रि Afwar ¦ समलविरेषे सर्थपरकाशरादसपि रबीराभ्नाः सञ्चिताः । खत amen: टीकायाः उपाध्यायनिरपेष्ानुरारिङोतिनाम छखिरीकतमस्ताभिः। मुनितमृकदुशकेकादध्रसरमौयक्तियय्नोकञगनार = इ्तनिरसितटी कापु

(९)

एकाद शस समाति षकं वाक्यं am मृरिषटोकायां ^ दननलिखिः -कानुसारे रकाशः स्मः Kate समत; खतः Magy a मत्रि | | .विंतिसमे लिका | यन यच स्मे मृजिे तनि {विते च amy न ट्ष कापि केपि सेकः दन्‌ qed sifted प न समजतं, सश्चास्याममेव, परन्तु AMMAN तदः चपरम तया मृद्गितः। येये कोकाः मृजरितमृषुरके ग दा Ferme चन्तजिषिविरट,कापुत्तकते ते Bea: मृहितटोकरायां are ay समुजुताः। पा वोगटौकानिखितययष्ाक्षारमन्‌- येष ष्या मकित्टोकाया लिते! यष्टारः अच प्रचोनटीक्गायाः ¶च्ि दकिन प्रिदयक्तः नव dante: afai fora: ; प्रव्यमुद्धितकमन्दकीयनीति- सारमृणपुनतके मृद्ितेमि agin? मदरितटोकादां Cae graeme एत ZA यलब्डन्ब्ल्श्ापमादे नत सष्टानारत्तापना्धरिचलं एल्लवितेन ॥

कजिकातासंखे दिपा्याध्यापक

श्रौकामास्यानाथगप्रभ्या |

9

सुगन्धिदानयृतिशीकरेषु

` दत्ताभियातस्फुरितापनेषु 1

गजेषु नीलाभ्रसमप्रभेषु

राज्यं निबद्धं प्रथिवीपतीना 1 40 0 सुकलि्पितः संयुगदष्टमार्भः

स्वधिषठिता वौरतमेन पुंसा ।

तुर मानां परिकल्पित्ताना-

मेका गजः षष्टिशतानि हलि ॥ १११

. जने स्थने च द्रुममङ्कटे च

साधारणे वा विपमे समेऽपि 4 प्राकारठम्यादिविदारणे च

धुवं जया नागवतां बनाना ¶ १२१ तस्माद्यता भूरिजनस्तु पन्था याताऽनुपानापचिता विशङ्कः 1 तेनाभियायान्ननयन्‌ प्रतापं

शनेः शनेरग्रमयन्‌ वनानि ॥ १३१ अभ्युनुनानामणुरप्युदार्‌ UMA जनयेद्‌ रीणां 1 तब्ाप्रमतः प्रसमीक्ष्य याया

नु नापरयेदृष्टमद्टताः ॥ १४१ पश्रात्प्रकापः पुरनः FAA

a

१८

पश्चाप्रकापश्च तयार्मरौयान्‌ 1

रन्ध्रं हि तद्विप्रकना महत्वं

नयल्नि तस्मात्प्रसमीश्य यायात्‌ 1१५१ परश प्राच यदा समर्थ म्तदाभियायान्महते TAT ।

पुनः प्रसपनुविगुद्रपृ्रः

प्राप्राति तीव्रं खनु पार््णिभेद्‌ं ॥ १६॥ ARIA पुरा रक्यमनेकवर्ग- मनेवमुव्यस् वनं निदध्यात्‌ | अनेवमुर््यस्य हि चेवमव्य-

मनेकमल्यं दिपतामभेद्रं 1 १७॥ अवश्ययातयतयाद्यतः सन्‌ पश्नात्प्रकापाहितया न शङ्खा 1 तेनापतिन्नाप्यथ वा कुमारं

बनेवदेगेन पुग निदध्यात्‌ ॥१४१ अभ्यन्राहा्कृताच दोापा- दाभ्यन्नरम्त्वेव AAA !

आदाय ग्द वहिःप्रचारान्‌

ara कृत्वा विहितानुकल्पान्‌ ¶॥ १४ १ पुरोादितामाव्यकुमारवुल्याः सेनाभिमेप्रार इमे प्रधानाः 1

ec

ear हि मनूाद्यनमप्रवाप-

waar समुपादिशनि 1२० 0 राष्रालपानाटविकानिसीमरा वादप्रकोपाऽ्यनमः प्रकापः | उत्पद्यमाने निपृप्रचारे- स्तम्मचिभिः सम्यरगुपाद्‌दीत ॥ २१ 1 सामादिभिः संशमथेत्‌ प्रकोपं परस्परावगरटभदनेश्र |

नथापि धीरः शमयन्‌ प्रकोपं

FA AST परान्‌ FATT: 1 २२ ॥ मनुययुग्यापचयश्चयेा हि

हि रण्यधान्यापचयययम्तु \ लस्मादिमानुव विद्धिः तयययायासकरीमुपयान ॥ २३ अवश्यनिष्पतिमहाफनाया- Hayat परिणामकल्पां 1 कामं ययायासक्रमुपया-

न॒ त्वेव जानु श्चयदापयुताम्‌ ॥ 2" 1 वस्तृ्शक्वपु समुद्यमभ्र-

FETT माहाद समुद्यमश्न |

शवेपु कानेन समुद्यमश्र

ॐ

=

१० ©

तरिधव कार्य्ययसनं वदनि 1२५१ कामेशक्षमादक्षिणतानुकम्पा

हीः साध्वसं त्रोर्मनार्य्यता च 1 दम्भोऽभिमानेमप्यतिधार्भ्िकत्वं

देन्य स्वयुथस्य विमाननच् ¶ २६? राहा भयं STAT शीताष्णवपीप्रसहिषणृता च 1

रतानि काने समुपाहितानि कुरवन्व्यवस्यं खनु सिद्धिविष्ं + ३७ ॥ fast sam afar

सम्बन्धजः कार्य्यसमुद्रवग्र 4

भूता गृहीता विविघापचारेः

पक्षं बुधाः सप्रविधं वदनि nt सदानुवृल्या* गुणकीर्बनेन निन्दासहत्वेन च रन्प्रगुप््या 1 ATAU AA PTA SAT:

पक्षामनुरागी स हि वेदितयः १२४१ कुनीनमार््यं ग्रुतवद्विनीतं

मानेनुतं सभ्यमटार्ग्यवुद्धिं 1 कृतज्ञता जा।मति सत्वयुक्तं

५ अनसत्यति वा। + BH बलत ।

९५९

गव्ुचपक्षं खलु Ty विद्यात a ३० 1 उद्यागमेधाधृतिसत्वसव्य- त्यागानुरामस्थित्तिमेार्वाणि 1 लिनेच्दियत्वं प्रसहिष्णुता et: प्रागरभ्यभिन्यात्मगुणान्‌ aca ¶ 3१ ॥ मनुस्य शतिं मुनयापचारं

सुकापद ग्ड प्रमृशतिमाहुः | उत्साटशतिं वनवदिचेष्टा

त्रिशतियुतेा भवततीठ जेना 1 ३२१1 TAT मुदाश्यं यसनघदन्य- मृत्साहसम्पत्स्वतिधीरना च 1 आत्यलिकी शात्रसमुद्रवा च

सासर्जिकी धीः परिणामिनौ च 3३1 उन्साहसत्वाध्यवसायचष्टा-

ala च कर्म्मस्वतिपोर्पन्ु 1

अरागता वर्म्मफनापपति-

दवानुकरत्यं हि निराधिनाच1॥ 3४ ॥ पक्चादिदानन गृहीनकापः | पक्षादिहीनं रिपुमभ्युपयात्‌ 1

दूति प्रसर्पन्‌ नियतं समुद्र-

प्रक्षालिना at नभते धरित्रीं ॥ sy ॥

=

Le

काना गजानां सजनभ्रजाना

यातुं तदन्यश्र तुरद्माना 1 नाल्युषाव पीष्तुपारयुत्ताः मंपनुशस्यस्त्विति कालसम्पत्‌ ¶ ३६ ¶ रात्रावुनूका चिनिहनि काकं काकेोम्युलूवं र जनीयपाये 1

दरति स्म कालं प्रसमीध्य यायात्‌

काने भवन्तीह समोहिनानि 1 ३५ 0 शरा नत्रमाकर्पति कृनसंम्थं

Ay नक्रः सनिनाभ्युपेतं । यायन्छमाना घुवमभ्युपेति

देशम्थितः करम्मवनेापभेगं ॥ ३६१ समं तुर दुर्विष च नागे

स्तथा SAT समहीधरं च | नागावृत्तं पश्चवलानृपेत-

यथाबनसु प्रसमीष्य fry ny ३४१ मरप्रगादं पतति स्म तोये मीप्मेऽप्यनूपोद कवक्षदुर्ग 1

farg संवौध्य FTAA गन्छनुरेन्द्रो विजयाय देशं ॥ ४०१

* नध॑ति qa

१०

न चातितायं न च तायदहौनं

युतं च सम्यग्यवसेन्धनन ।

उपेत्य मार्गं बहुतक्षयुताः सुखप्रयाणरिपुमभ्युपेयात्‌ ¶ ४१ 1 मुवौवधासारमुपेतततायं

विगासिभिः avast faye 1 तन्मात्रमेव द्विषतामुपेया-

TA बु्याद पयानमार्तः 1 ४२ ॥ ये cura सहसा विशि

मूढा रिप्रूणामविचार्य्यं भूमिं 1

ते यानि तेपामचिरेण a@z- धारापरिघङदमयत्तसाध्याः 1 ४३१ मार्गे च दुर्गे विनिविषटसेन्यो विधाय रक्षा विधिवद्विधिज्नः 4 सनुद्रपार्भृस्थितवीरयेधः

सेवेन alt मुखयागनिदट्राम्‌ ॥ ४४१ WHAT HATE घण्टरास्वनासादितकरणीरन्प्रः 1 यदनलरा च प्रतियाधवृतां

के जायनौव्याद्‌ रमाद्वियेत ॥ ४५ 1

* विख्ापिताक्रकजलमिनि वा। + दुर मागेमिनि fan:

१०४

नतः प्रबुद्धः गुचिरिष्टदेवः

ग्री दविभूषेन्बुलितः प्रहृष्टः |

aaa मचिप्रवरेर्यथावत्‌

पुरा हितामास्यमुह णर † ४६1 चर्यत a: सह संचिचार्य

यानं समास्थाय विचित्रयानः |

कुन्तेः शचिभिर्िटनुल्य- * बहिर्चिरायात्‌ परिवारितः सन्‌ 1 ४४॥ THT टस्तिरध्रागुचग्या

सामृदिकं योधगणं पृथक्‌ च 1 faafaata दिरदेन्दरमुख्या-

म्तुर द्माश्रापि विधानयुक्तान्‌ ¶† ४४1 सुखापगम्यः स्मितपूर्वभाषी

प्रियं वदेदरुत्यधिक च दद्यात्‌ 1

प्रियेण दानेन च सङ्कहीता-

स्त्यजलि waafa जीवितानि 1 ४६१ रघागनावुञरहानयेग्येा

निव्यक्रियः स्याद्नुषि प्रगल्भः 1 मुमेधतां कर्म्मणि दुष्करेऽपि निस्यत्रियाकोशनमादपाति १५० १

« पर्सिभिरात्मतुम्येरित्यपरः।

१०५

सनुदधमुतरैर्दिपमाश्थितः सन्‌ सनुदपेन्यानुगतेाऽवि कुर्वन्‌ १ सामन्दूतेन हि साघुमनुः प्रवीरयेधाक्रितेन यायात्‌ १ ५१? आनेकये दुचिगुणापपनै-

अरे WAT परापचारम्‌ 1 खतेर्विमुतो भवति fitter जनेरनेत्रेम समानधम्भी १ ५२१ विनेभयन्‌ किञ्चिदपि प्रयन्छन्‌ कुर्बति भित्र द्विषते न पानम्‌ ! राष्रादभीषणं दिषतः प्रपण्यं

पण्येर्दिं तनुानिकयाऽददीत ¶ ५३ ¶ उपक्रमं वाञ्द्धितिमागु कुर्यीत्‌ दूतापयानान्‌ क्रियमाणसन्धिः 1

स चेदिपन्धिर्म हि तत्र मेदः

कृते भवन्यातमसमुच्छुयै् 1 ५४ 7 ana पथिघ्ठाटविकाकपानान्‌ संग्रेषयेद्धानवता च सामरा 1 fargeny हि तवरे

ते चास्य मागीपदिगा भवनि ¶ ५५ ॥ अकारणादेव हि कारणाद्रा

५

१०९

य टव कभ्चित्पुरषोऽरिमेवी |

fase fafye उपेतशखर

आयाति यस्तस्य गतिं प्रपश्येत्‌ ? ५६१ आरिप्सुना मनुबलान्वितेन

प्रागेव कार्यौ निपुणं विचारः 1

देष्णां बलान्मनुवलं गरीयः शक्राऽसुरान्‌ मनुबलादिजिग्ये † ५७ ¶ मनीषया fade विनाकितं

फलाय कमीद्यममास्थितः परम्‌ 1 अकानटीनं नयवित्समाचरेत्‌

फलं an नियतं युदस्यति nut ¶ प्रभावितानां श्रुतशार्य्यंशानिनां यथावद्‌ानाकितमार्गचारिणाम्‌ ! निकामदेवी दयुतिर्नुतासनां yA भुजेषु लम्बते ¶ ५६१ समुदितनरसम्पदूरिसम्पनुसस्यै विगतशनिनपद्धर कान उचक्तवृतिः* 1 कुमुभितसटका र श्रीञ्वलत्कानने वा नरपतिररिभूमिं साधु गच्छेव्जयाय Ngo ¶ दरति नर्पतिराहितादरः सन्‌

भ खदरूनभक्रिरिति षा)

९०७

परमभियेक्त॒मनाः समुत्पतेत्‌ 1 दरति हृतविषयेापसेवमाने नियतमरातिस्पेति गोचरं स्वं † ६१ ¶ दति कामन्दकीये नीतिसारे यात्राभियेगद शीनं नाम पञ्चदशः सगः ॥ १५१

षाटशसर्गप्रारम्भः 1

यायाद्रैरिपुराभ्यासं भूभागे साधुसम्मते 1 स्कन्धावारनिवेशत्तः स्कन्धावारं निवेशयेत्‌ ११ चतुरघं aqart नातिविस्तारसङ्कटम्‌ | महाप्रतानीप्राकारं TATA वृतं १२१ गृद्धाटमर्शचन्द्रं वा मण्डलं AMAT च ! भूमिप्रदेशसामथ्यादागा रमुपकल्पयेत्‌ ? ३ t विविक्ते fare गदधैरन्वितिमायतेः ! THe पटाकारेर्मदामार्गसमावृतं 1 ४१ तस्य मध्ये मने Se महामेलवबलावृतम्‌ 1 HRA SA कारयेद्राजमन्दिर्‌ ५१ Arya प्रेणिमुहददविषदाट विकं बलम्‌ \ ` राजहर्म्यं समाद्य क्रमेण विनिवेशयेत्‌ n gn अन्ने चागणितान्‌ कुरान्‌ लुन्धकान्‌ SLAM: 1 पर्धापुवेतनान्‌ स्वापान्‌ मण्डनेन निवेशयेत्‌ 1७ ¶ 02

१ ण्ट

हस्तिने लन्धनामानस्तुर द्कास्तु मनाजवाः ! गृहापकण्डे नृपतेर्वतेयुः स्वापरक्षिताः \ ५१ यामवृत्या yay र त्रिन्दिवमुद्ायुधम्‌ ! waaay तिषद्राजाऽभिगुपुये १४१ gaara महादकी was: साधुधिषशितः १ तिष्ठन रपतेद्वारि वेगवान तुरद्कमः?१०१ सेन्येकदेशः HAT: सेनापत्तिपुरःसरः 1 प्रपनुवान्‌ प्रिपतेन्भण्डलनेन बहिर्जंशि १ १११ परसेन्यप्रवारकु सनृदाः शीघ्र पातिनः 1 वाताशरुका विजानीयुर्टूरसीमाभपातिनः ¶ १२१ तारणाबदमाल्येषु यनुवत्सु पताकिषु 1

इारेषु परमां Oy कारयेदाप्रकारिभिः ९१३१ निर्गच्छ विरेचापि ae carafe: \ तिष्ठेयुः परदूताब राजगशासनगेावराः ¶ १४१ वृथाकेनाहुनादास्याद्‌ ब्रूतात्‌ पानाच वारितः १ सञ्ञापकरणस्तिषटत्‌ TARA AT जनः ११५१ वहिःखात्तात्‌ स्विन्नानां भुक्ता सश्चारमायतम्‌ 1 परसेन्यविनागार्धं एरी भूमिं विनाशयेत्‌ 1 १६१ कृचिल्‌ कण्टकशास्राभिः कुचित्‌ कीनेरयेमुखेः 1 sag परति भूमिं प्रच्छदप्रदरेरपि ११७१ निर्वक्षसुपपाषाणस्वाणुवस्मीकनि््रयेः 1

१०९

कारयेत्‌ ROTA: सेन्ययायाममन्वहम्‌ N १४१ यस्मिन्देे यथाकामं सेन्यद्ायामभूमयः !

परस्य विपरीतग्र स्मृता देशः स SAT AGEN HATH परेषां च तुल्या यायामभूमयः ! मुमध्यमः त उद्धिष्टो देशः शालराधेचिश्नकेः1 २०१ अरातिसेन्ययायाममुपय्यीपुमदीतनः 1

आत्मने विपरीतग्र यः स देशाऽ्धमः स्मृतः १ २११ नित्यमुत्ममाकाषेतदभवे तु मध्यमम्‌ 1

अधमं बन्धनागारं नापासेवेत FATT ¶ २२१ आ्रास इव केनापि रोगानौकेरनुद्रतः 1 अकस्माद्‌ EASA राजनीहारसंवृतः TZN विदध्रतपरषेर्वातेरकस्माच्र पतद्रजाः 1 परस्परभवद्राहा न तथा तूर्ग्यनिस्वनः † २४१ उप्प्रेक्ितभयत्रासे निदीतेल्काविभूषितः 1

Sy: प्रञ्वलच्छत्रो विदस्िणशिवारतः† २५१ HUST: काकगृप्राणामाकीणी रक्षवासिभिः 1 मुदुरत्युमतादौीपुः संसिक्ता रतवृषटिभिः¶ २६१ परीत राजनक्त्रः करूरैरेत्पातिके्हेः! ` मूग्यदृषटकबन्धादि रकस्मान्मूढवाहनः ? २७ १ अकस्मान्मतमातद्ुप्रषुथदानशीकरः !

दत्यादि विकृतेपेतः स्कन्धावारो न शस्यते १२५८१

११०

्रहृषटनरनारीकः प्रशस्तस्वनदुन्दुभिः ४ गम्भीरहैषितहयः शखवृंदितकुञुरः * † २४ ¶ पुण्याहव्रह्मपेाषाय्रो नृस्यगीतसमस्वनः 1 निर्भोतिकेा महात्साद आकाङ्धितजयेादयः १ ३०१ निरजस्काऽतिवृष्टश् प्रादक्षिण्यस्थितयहः 1 दियासरोिरत्पातेः पार्थिवेराप्यद्‌षितः 0 २३१ † नीवेः प्रवृत्ानुनाममारुतस्तुतम दलः !

हृष्टपुषटबलः साधुः सुगन्धिज्वलिताननः¶ ३२१ अमद्यमाद्न्भातङ्क आसारभ्युदयान्वितः 1 दत्यादिलक्षापितः स्कन्धावारः प्रशस्यते † ३३१ शस्ते तस्मिन्‌ दिपो भद्ध ज्ञेयाऽशस्ते विपर्य्ययः 1 निमितान्येव शंससि शुभागुभफनादयम्‌ \ ३४१ तस्मादेतानि MAN राजा समुपल्षयेत्‌ 1 प्रशस्तेन निभितेन विणुदधेनालरातममना ? ३५१ यत्तमारभ्यमाणं दि सिद्धिं याति समोहितं 1 सहायसम्पद्विन्नानं सत्वं दे वानुकूलता १ ३६१ SA यवसाय यस्थेते तस्य सिखयः 1 तन्मूलत्वात्‌ प्रजानां तु राजा स्कन्ध इति स्मृत गो३७१ आवाराऽाव्यदण्डादिर्वतिरावार उचते !

भृतानां भतिनिप्पतरै रावारेण महीयसा ¶ ३५४१

. पजितेददितददिपः । 1

१९१

आवृतस्तु यतः स्कन्धः स्कन्धावारस्ततः स्मृतः* 1 समवस्कन्दवासाम्बुवीवधापारनियहाः 1 । ते प्रयतृते रध्याः स्कन्धावारस्य FATA ZEN दरति प्रयत्नेन निवेशयेब्रनं PPP वास्य तदेापलक्षयेत्‌ 1 परभ्य वेतनिपुणं विनाकयेत्‌ समारमभेतागुभदीनदगीने ॥ ४० ¶

दति कामन्दकीये नीतिसारे म्कन्धावारसनिवेशा निमितन्नानच्रु षोडशः सगः? १६१

सपदशसगीप्रारम्भः 1

मद्‌ाप्रन्ञानसम्पनुः सत्वदेवोपवृं हितः 1 उदयोगाध्यवसायाभ्यामुपायानिक्षिपेत्‌ परे ॥११ चतुर दबनं मुका कपे AT युध्यते 1

तत्साघुमन AAT कोषेण च HATTA ॥२१॥ साम cay दण्डन aft चतु्यम्‌ 1 मयेपे्ननद्रजानं च सप्रोपायाः प्रकीर्तिताः? ३१ परस्परापकाराणां कीर्वनं गुणकरम्भमु + 1 सम्बन्धस्य समाख्यानमायत्याः सम्प्रकाशनम्‌ 1 ४१. वाचा पेशलया साधु तवाहमिति चापषणम्‌ 1

१९९

दति सामप्रयेगन्नेः साम पन्ुवि्ं स्मृतम्‌ 1? ५१ यः सम्प्रापुधनेत्स्ग उतमाधममध्यमः 1

प्रतिदानं तथा तस्य गृहीतस्यानुमादनम्‌ “ ॥ ६१ द्रयादानमपूर्व च स्वयं ग्राहप्रवर्तनम्‌ 1

देयम्य प्रतिमेक्ष्र दानं पञ्ुविधं स्मृतं ॥ ७1

मेह रागापनयनं TERI तथा 1

wast च hala त्रिविधः स्मृतः ४१ बधाऽ्धमहणं वैव परिकशम्तयेव च 1

afa दण्ड़विधानततर्दण्डाऽपि तरिविधः स्मृतः ¶ ४ १ प्रकाशमराप्रकाशभ पूर्वी † दिविध इयते 1

प्रकाशद ण्डान्‌ कुर्वति नाकद्वि स्तथा रिपून्‌ १०१ येरुदि जेतेह नेको ये चेव ZIT: ¶

बाधने afua ये च तेपषूपाषु प्रवते ¦ † १११ विषेणापनिषदेगेः waza $ वा ! aay नयेदण्डं यथान्या न विभावयेत्‌ ? १२ ना्मणे जातिमात्रेऽपि धार्मिके चान्त्यजेऽपि हि , धम्मीनिनीषया। विद्वान्‌ न बधं द्‌ र्मादिगेन ११ en SUA वा SAAT FRI प्रशस्यते 1

stat चापि निपुणः प्रत्यक्षं परिव रयेत्‌ † १४1

* खमगकममिति aM † दडर्तिचान्पः। tomas एति age: $ खद्$बेरानत्यथः , धणर्लिपर chy de 4

११

प्रविशनिव चेतांसि षट साधु पिवनििव 1 च्रवनििवामृतं साम प्रयुजीन प्रियं वचः? १५१ वागनुद्रेगजननौ सामेति परिकीर््धैते 1 सामाष््ं सुनृतं सत्यं प्रियं स्तोत्रं च कीर्त्यते ११६१ आत्मने विंषयभिव कुर्वन्‌ दयात्‌ समीहितम्‌ 1 जनवत्‌ पर्वताञ्छत्रून्‌ भिन्यादनुपलक्षितः 1 १७१ घी रान्धिर्मथितः सामा फनायामरदानवेः 1 fasfat urate सामप्रदेषिणाऽचिरात्‌॥ १४१ दारणं वियहूं विद्वान्‌ दनिन प्रशमं नयेत्‌ 1 द्रनद्रोपचारे शुक्रस्य दानेन सममीथिवान्‌ ¶॥ १४१ अपराधेन दुहितुः कुपिते भृगुनन्दने 1 वृषपवीप्रदानेन द्‌ानवेन्द्रोभवन्‌ सुखौ † २० ¶ उपगम्थापि दातयं वनिन शानिमिच्छता 1 aA रव गान्धार्या अप्रयच्छन्‌ गतः क्षयम्‌ ¶ २११ किचित्‌ प्रयच्छन्‌ भूयस्या तृषाया परिनेभयन्‌ 1 भिन्द्याच्तुर्विधान्‌ भेदान्‌ प्रविश्याभयवेलनेः 1२२१ अनलन्धम्वपणा * नृन्धा मानौ चाथावमानितः 1 रहम कापिते यम्मात्‌ तथातीतेऽवभापितः.॥२३१ यथाभिनषितेः कामेर्भिन्यादनातुर्विधान्‌ 1 परपश्चे स्वपक्षे च यथावत्‌ प्रशमं नयन्‌ १ २४१

* असमभवतनर्तिष।

/८ 07 2

११४

uC कुर्वीति AAA मनुपमाव्यपुराधसाम्‌ 1

तषु भिनुषु भेदा fe युवणजे तथा्खिते 1 २५१ HARA युवराजग्र भुजावेता महीपतेः 1

मनु नेत्रं हि भिनृऽस्मिनुकस्मिनुपि तद्विधः 7 २६१ vary हि मेधावी तन्कृनीनं विकारयेत्‌ 1 विक्रनम्तु कुनीनम्तु स्वयानिं मसतेऽगिवत्‌ ? २७ 0 तत्कुलीनेन तुल्यम्तृ पमानमभ्यस रोषितः 1 तस्मादेता परं भिन्या्छमं वात्मनि सन्धयेत्‌ १२४॥ तत्रापजापः HAA यः कापानुयटघ्मः 1

स कल्याणः शदे वेति TTT: FEAT पिया १२४१ ara ata कराति सफनं वचः 1

शठः vat चनयति द्रावथा्थीपनिप्सया ॥ ३० १ पर्सेनापतिर्नाचः कानयापनमाश्रितः 1 भिश्याभिशस्तः श्रीकाम आहूयाप्रतिमानितः 3११ राजद्रेषौ तत्कुलीन दुष्यते यश्च भूभुजा! जाहिंतयवसायम तथा करनिवशितः १ ३२१ रणप्रियः साहसिक आलमसम्भावितस्तथा 1 विच्छिनुधर्मकामाथः Har मानी विमानितः १३३१ भीतः स्वदोषाभित्रस्तः कृतवेराऽभिशान्त्वलः 1 अतुल्येन सहाशक्तस्तुल्यमाने निराकृतः ¶ ३४ ¶ अकारणानिरदग्र कारणाच्च विशेषितः 1

११५

अकारणात्‌ परित्रस्तः पृजाहीऽप्रति प्रजितः १२५१ हनद्रयकलत्रञ्च महाभेगाभिकाद्धितः 1

परिक्षीणा वहिर्बन्पुर्वहिर्रये वहिष्कृतः ॥ ३६१ इति भेद्याः समाख्याता भिन्द्यादेतान्‌ परस्थितान्‌ | आगतान्‌ aaa कामेर्नि जार परिसाधयेत्‌ २५१ समतृष्णानुसन्धानं समन्युभयदषीनम्‌ |

प्रधानं दानमाननु भदापायाः प्रकीर्चिताः † ३५१ भेदं कुर्वीति मतिमान्‌ विगृहीता बलीयसा 1 पग्डामकी सुरेर्भित्वा बलवा पराजिता ॥ ३४7 दण्डन हि समाहन्याद्विन्षा्रेः संहतं बलं 1 भिनुंहिनत्‌ काष्ठमिव goed विशीर्ग्यते nyo nN उत्साहदेशक्रानिम्तु संयुताः FARA 1 गुधिषिर द्रवात्यर्थं द्डनाम्तनुयेद सन्‌ 1 ४११ आन्मनः शनिमुद्रीश्य दण्डमनभ्यधिकं नयेत्‌ 1 एकाकी सन्वसम्पना रामः कषत्रं पुराऽबधीत्‌ 1४२१ अलसं विक्रमे ort विहितेापायचेषश्िनम्‌ 1 प्यययप्रसारेम्तु arg परिविदुनम्‌,॥ ४३1

भीतं मूर्खं लियं बानं धार्भ्मित्रं दुर्जनं पणन 1 TAU कल्याणकं सान्त्वेन साधयेत्‌ 1 ४६४1 न्धं BIN दानेन सत्कृत्य वश्रमानयन्‌ 1 अन्यान्यरशङ्खयादधिनान्‌ TVA द गम्य HITT Ny uN

pa

११९

पुत्रान्‌ भातृ बन्धं सामर्थ्येन च साधयेत्‌ 1

तेः कः HEMT नेके दूरं रिपुकृतेरपि १४६१ सामेतेषु प्रयुञीत देवात्‌ प्रस्लनितेघपि 1

दुष्करं यानि विकृतिस्पधशीननिबन्धनात्‌ ४७१ कुलं शीलं दया दानं ध्मः सत्यं HATA | अद्रोह दति येषघेतदाचा्यास्तान्‌ प्रचक्षते १ ४४१ पारजानपदाभ्ेव द्‌ ण्डमुख्यग्न द ण्डवित्‌ 1 साधयेदानमेदाभ्यां दानभेद विचक्षणः ¶ ४४१ अपराद्ास्तु afar महेता मानदानतः 1 साधयेद्रददण्डाभ्यां यथा योगेन चापरान्‌ Tot देवताप्रतिमास्तम्भसुषि रासर्गतर्मरेः 1

पुमान्‌ स्रीवल्रसंवौतेा निशि चाद्रुतदशनम्‌ 1५११ वेतालानां पिशाचानां carry सुरूपता 1 दत्यादिमाया विज्ञेया मानुषी मानुषेश्ररन्‌ ¶†५२ १ amar रूपधारित्वं शस्राल्राश्माम्बुवषेणम्‌ | तमेानिलीनता चेव इति माया च मानुषी ¶ ५३१ Sara कीचकं भीम आश्रितः स्रीस्वरूपता 1

fat प्रच्छनुरुपाऽमूदियया माययाऽननः ¶ ५६ 1 अन्याये यसने युद्ध प्रवृत्तस्याजिवारणम्‌ 1 दत्युपेक्षाथकुशनेस्पेक्षा जिविधा स्मृता † ५५ ¶ अकार्यये सन्नमानम्नु विषयान्धौकृतेश्ठणः 1

ay

कीचकम्तु चिराटेन हन्यतामित्युपेक्षितः 1 ५६१ सपन्त भीमसेनं वा स्वार्थविच्छूदभोतया 1 हिङिम्बय्रा निजे wat हन्यतामिनव्युपेक्षितः॥ ५७१ मेान्धकरारवृष्यरगि पर्बताद्रतद शीनम्‌ 1

द्‌रस्थानाच्र तेन्यानां दर्शनं ध्व जशालिनां ॥ ५४१ छिनु पाटितभिनुना संस्कृतानास्रु दग्ीनं 1

टरतीन्द्र जानं द्विषते भीव्यर्थमुपकत्पयेत्‌ 1 ५४ ¶ दत्युपायाः समाख्याता रतज्ञा नानार्थसाधकाः 1 सामनेषु हि साम्ना यथा कामं प्रयोजयेत्‌ 1 ६०१ MAMA च FAA साधु दानपुरःसगा 1

दानेन हि समायुतावेततावधस्य सिदरये १ ६११ दानरितिन सर्वत्र सामा कृत्यं भृशेन वा!

निदानं साम नायाति कनत्रेठपि संस्थितिम्‌ nan द्व्याद्युपायानिपुणं ATH

वि निश्षिपेच्छतरुबने निजे वा 1

निरभ्युपाया नियतं प्रयाणं

विचेष्टमानेान्ध दवाभ्युपेति 1 ६3 # अवस्यमायाल्ति वशं विपञभ्िता-

ATMA सम्पदः 1

भवन्त्युदारा विधिवन्‌ प्रयोज्ये

ma हि tat कृचिदर्भंभिदये n ६४ 1

We

दनि कामन्दकीये नौतिसारे उपायविकल्पा नाम सपरदशः सर्गः? १७१

अष्टादशसगप्रारम्भः1

सामादौनामुपायानां त्रयाणां विफने नये 1 विनयनुयसम्पन्‌ा दण्डं दण्डयपु दण्डवित्‌ 1११ देवानभ्यर्च fa प्रशम्तयहतारकं 1

पट्टं q बनं aa दिषताऽभिमुखं व्रजत्‌ 1२१ सत्वारादनुएगाच् सह सङ्कट नाशनात्‌ 1

fad तद्रावभावित्वान्‌ मेनं भूतबलनादुर्‌ \ ३१ भानं भूतं प्रणिसुहृद्विषदाट विवां बलम्‌ 1

पर्वं पर्वं गसोयम्तु बलानां यसनन्नथा ॥ ४१ घृते स्वाम्यधीनत्वाद्रतं प्रेणौबलाहुर ! तुल्यसंहर्षणामपात्‌ सिवरनाभातश्ैव an 4 0 वलान्नानपदत्वाच मेत्राच्छणीवनं गुर 1 सश्चातदेशकानत्वादेकार्थौपगमातथा ¶ ६ 1 बलाद्मतयेग्याच्र शतरार्भित्रबनं गुर १ प्रकृन्याज्धार्््िका ou अनार्याः सव्यभदिनः? ५॥ तस्माद्‌ रण्यकलया तेभ्यः TAA गुर १

उभयं नतिनेापार्थं कानापेक्षायव स्थितम्‌ १ ८१ विनापयसन चैव aay विजयो धुवः!

we

उपजापकृनाततस्याद्रयादन्यां farsa: net परस्य वाप्युपजपेदुपजापाद्ृवो जयः 1 HAMA मनेनापचितः परः 1 १०१ तवुत्येनेव यातयः पस्षयययसहिष्णुना 1 ११ ¶ प्रकृष्टेऽध्वनि काने वा गच्छन्मानेः समावृतः 1 मानाम्तु दीर्धकालत्वात्‌ छ्षयययसहिष्णवः 1१२१ ey वम्तुषु मेधावी भूतादौनि farsa 1 दौर्यकानाध्वचिनुषु तेषु मेदभयं भवेत्‌ ॥ १३ बहुत्वात्‌ परसेन्यानां CTIA तदतः 1 निल्यप्रवासायासाभ्या भद्‌ाऽवश्यं हि जायते 1१४१ प्रभूतं मे भूतवनं मालमत्पमसारवत्‌ 1 अरेरल्पं विरतं वा मानं प्राया्ल्पपारवत्‌ 1१५१ प्रायो AAO येदइयमल्पायासेन वे जयः । जन्यो देशस्तु काना वा प्रभूता चाक्चययया N १६१ ग्रान्नापजापाबिगुम्तं यस्मात्‌ HA परस्य च) FETA ह्य TTT भृतेर्वनिः 1 १७१ स्फीतं जीणि बलं शव्यमाधातुं पानवतूर्मनि 1 हम्वप्रवासयायामादि ति सेन्यं समुत्पतेत्‌ 1 १४१ स्वप्रभूतं FEMA शक्यमाघानृमालमनि 1 अल्पमेवाल्पयुदधश् aqua yer: 1 १६ ॥ मित्रसाधारएणे कार्यये मित्रायते फनादये !

११४

aang च पारिइ्ये मित्रेणेव सह व्रजेत्‌ १२० ¶ प्रभूनेनारिसेन्येन प्रेषयेन्मदते रिपून्‌ 1 गुशूवारवधापेक्ती नयं वा वचनं नयेत्‌ १२१ A afafad कापभेयादभ्यासेन रिपोर्बलं 1 वासयेत्‌ कर्षयेत्ेनं दुगकण्टवशोधनेः 1 २२ 1 नित्यमाट विकं सेन्यं दुर्मकण्टकशाधनेः 1 परदेशप्रवेशे च पुरा Halt पण्डितः 1 २३१ एतन्मोलनादिषटर्म चतुर द्गबनं विदुः 1 षटडद्कमनुकोषाभ्यां पदात्यगुरथद्विपेः 1 २४१ इति षद्धिधमेतचि यथा यागवबलं बली १ मुनिच्छिटरं प्रतिगूय arama बलं प्रति १२५१ योगमस्य विजानीयात्‌ सर्व मनुदिना नृपः १ कृताकृतप्रचार चुं सम्यक्‌ सेनापतेस्तथा ॥ २६ ¶ area जानपद्‌ं मनुन्ञं मनुसम्मितं 1 दण्डनीतेः प्रये्नारमध्येतारघ्रु AA: ¶ २७१ सत्वगोर्ग्यस्षमास्ये्यमाधुरयी्गुणान्वितम्‌ 1 प्रभवेत्षाहसम्पनुमाजीयमनु जीविनाम्‌ \ २५१ मित्रवत्रमुदारास्यं बहुस्वजनवान्धवम्‌ 1 यावहारिकमश्षद्रं पारप्रकृतिप्तङ्कतम्‌ १ २८६१ निच्याकारणवे राणामकतारमनाविनम्‌ 1 श्ुतानुबन्धिकम्माणमल्पाभि रं बहुश्रुतम्‌ 1 ३०१

अ

arg यायतं शूरं व्यािनं कानवदिनं 1 PUMA ATI, स्वसम्भायपराक्रमं ३१ १ गजागुरथचग्थीगु fafad सु जितश्रमं 4 खटयुद्रनियुत्रपु TA ARAMA 1 ३२1 युद्रभृमिविभागन्नं सिंहवद्गर वित्रं |

उदीमूत्रं निस्तनुममर्घणमनुदरतं 1 ३३1 टस्त्यणुरथशन्राणां सम्यम्‌ नश्चणवेदिनं 1 चरध्यिरविवकनं वृनन्नमनृकरपवं ¶ ३४ ¶ धरम्मकरम्मममायेागं वु शनं कुशनानुगं 1 स्वयुदत्रियपेनं शनं तन्‌ परिकरम्मणि ¶ ३५ ¶ म्वभाववितक्नतया युच्रमणुनृद्‌ लिनां 1 तनुामाञ्चापि वेतारं तद्विधानापपादक्रं 1३६१ द्शभाषास्वभावन्नं fafa मृददस्मृतिं 1 निशाप्रचारवुशनं कुशनलन्नाननिधितं ¶ ३७1 यदग्रास्नमयन्नानं AAA WS: सह्‌ 1 दिग्दशमार्मविक्नानमम्पनुं तनिपवितं 1३४१ शृन्पिपामाग्रमत्रासश्रीनवानाष्णवृिभिः 1 अनाहिनभयग्रानिं' wefan ३८१ नेनारं परतेन्यानां दुःसाध्या हिननिभ्रयं 1 PITTA स्वमन्यानां मम्यग्विष्रम्भनक्षां 1६४०१

¢ मथजःममिन्यन्तः atl {ug wife ari

ARE अवस्वल्दानिगेोप्रारं NAT सेन्यकम्मणां 1 चरदूतप्रचारल्ं * महारम्भपफनापगं † ४११ य॒त संसिद्धिकम्भोणं सिविकरम्भनिपवितं 1 परापरेषु निर्विषं ग्रीमद्राज्यायनन्पर्‌ 1४२१ टरव्यादिनक्षणापेतं Faia ध्वलिनीपतिं 1 ध्वजिनौख्ु aaa: सद्धापयद्धवानिशं 1 v2 0 नद्यद्िवनदर्गेपु यत्र य॒त्र भयं भवत्‌ 1 सेनापत्तिम्तत्र तत्र गन्छद्रटीकृनेर्वतेः ॥ ४४1 नायकः पुरता यायात्‌ प्रवीर पृतनावृतः 1 मध्ये TAA स्वामी च वापः Ty ATTA A ६५१ पारगुयोरभयारणरा वालिना पारया रथाः 1 रथानां UPA नागानां चाट्वी वनं ४६१ gala सेनापतिः मव पुरम्ृत्य TAT स्वयं 1 यायात्सम्बदमेन्याघः ख्विनानागामयज्छनः॥\४७॥ यायाद्ुहेन महता मकरेण FT भये 1 प्यनेनोभयपततेण सूचा वा धीरचत्रया Nye | पशरात्रये तु शट Wea wats 1 uaa: स्वना भद्रं MATS प्रकल्पयेत्‌ ॥ ४४ ॥ कन्द राशलगदननिमूगावनपद्धटे 1 दौर्चेऽ्वनि परिग्राननं छतिपिपासा्िमक्रुमं ? ५० ¶

*चरदूतप्रपश्चन्ननिन्यन्यः।

१९२

afuctiarts: पठनं दस्युविदुतं | पङ्कपांगृतन वनुं यम्तं yaad पथि ¶ ५११ nay भौ जनययमभूमिषटमसंस्थितं 1 चारागरिभयवित्रस्तं वृष्धिवातममाहितं ॥५२१ र्वमादिपु SAT यसनेषु समावुलं 4

स्वसेन्यं साघु रक्षेत OTH पालयेत्‌ ॥ ५३१ विशिष्टा दशकानाभ्यां भिनुरिप्रवरृतिर्बनी 1 pa प्रवाशयु्नु वृरयुदं विपर्यये ॥ ५४1 तघ्रवस्वन्द कानेषु पर हन्यान्‌ समाक्रुनं 1 अभूमिष्ठं सभूमिष स्वमूमा चापजायते ॥ ५५ ¶ प्रकृतिप्रयदाहृष्टं स्पर्शर्वनचरादि मिः 1

GMA प्रवौरपुर्परमदृदानापकरपणिः ¶ ५६१ पुरम्तु दशनं दत्वा त्नश्यकृतनिश्रयान्‌ । टन्यात्पश्नान्‌ सवौरेण बलनात्पद्र वेगिना A ५५१ OMT UZAY टन्यात्‌ मारेण प्रवतः 1

आभ्यां पग्र (साना तु यार्याता कटयाधने १५४१ पुरम्नाद्विपमे देशे * पञ्नादन्यानु वेगवान्‌ 1 लिनमिव्यव fora cared यपा्रयः¶ ५८१. स्कन्धावारपुरमाममाम्यमानं व्रतादिपुं ।

greeny gala a

१९४

विनिभ्य तु परानीकमप्रमतरा्वनाशयेत्‌ १ ६० ॥ पल्गुसेन्यप्रतिच्छनुं कृत्वा वासारवद्रलं 1 mega तद्विनापे भमेदुत्पत्य सिंहवत्‌ ! ६११ मृगयासम्प्रयुतं वा हन्यन्तं यपाग्रयः 1 अथवा TAHA AAT मा्ीबन्धनात्‌ 1 ६२ ¶ जवस्कनदभयद्रात्रा प्रजागरकृनप्रमं ६२ 1 अटमनुादतग्रा्मपसह्न विनाशयेत्‌ 1

निशि विग्रम्भरसंमुप्ं तन्माप्िकविधानवित्‌ 1 ६४१ सपादकापरावरभानेः waa सागरं ! केपादुय्रजवेपेतेर्मरेया खद्रपाणिभिः a ६५ ¶ प्रति सूर्यं मटावातं ठन्यात्‌ सम्मीनितेक्षां 1 rad कूट युदरन हन्याच्छत्रुं लयून्यितः ॥ ६६ ? नीटारस्तिमिर्‌ं गावः स्वश्राद्रिवननिमुगाः ! वदन्ति शव्रुमिव्यादि छं ag प्रकीर्तितं nga १ साधुप्रवृनी यवसायवर्ताी

यानप्रकारेण परनिहन्यात्‌ 1

चरेः ara fanaa:

Wea तेनेव तताश््रनतः 1 Ct N

नियतमिति निहन्यात्‌ कुटयुदेषु शत्रं

न fe fatafa धर्म्मच्छयना शतरुनाशः 1 उअचकिनभिव qd पार्डवानामनीवं

१२९५

fafa सुनिितप्ले द्रोणमूनुजपान ॥ ६४ ॥

दति कामन्दकीये नीतिसारे सेन्यवलनाबलं सेना- पतिप्रचारः प्रयाणयसन रक्षणं कूट युद्रविकल्पग्र अ- ्टादशः सरः ॥ १४१

उनविंशसर्मप्रारम्भः 1

प्रयाण Gast वनदुर्मप्रवेशनं 1 उकनानाल्यु मारीणां तीधानासु प्रवर्तनं 1 १¶ तायावतारसनारावकाङ्गवि जयस्तथा 1 अभिनानामनीकानां भेदनं भिनुसद्कटः ॥ २१ विभौपिकाविदयानग्र प्रावाररारभकरनं 1 तरापरनीनिभयत्राणं ofa प्रचक्षते ॥ ३॥ वनटिद्धमानप्रचया वौवघामाररक्षां 1 उनुयानापस्रणे Wi कायापपादनं ॥ ४ ॥ दौनानुमरणञ्रुव काटीनां जघनम्य च 1 TATA TAT सर्वदा श्रधारणं 1 ५१ शाधनं कृपतीयानां मानीणां शिचिरण्य च 1 यवमादि च यच्किलिदवि्नेयं विगरुकरम्मवन्‌ 1 ६१ जानिम्थानं वयःस्थां प्राणिनां मर्मवगिता 1

ते लःशिल्पं शोप्रगत्वं weezy साघु विघयिता?५७१ स्वयञ्रनाचारवतां पत्यशर रथवाजिना 1

१२६

द्रति लश्णमेनेन युतान्‌ WAY याजयेत्‌ † ५१ सस्घराचिनुवरमीद्‌वृक्षगुरमापकण्टकरा 1

सापतारा पदातीनां ya विप्रमा AAT ne A अत्पवृक्षापलाहिद्रालतिकाविदगा स्थि 1 निश्रक्ररा च निःपद्घा सापतासया च वाजिभूः 1१०१ निःस्थाणुसिकनापङ्का नि्वह्मीकापलासना | वेदारव्रतलिशुभ्रवृक्षनुर्मादि वसना {1 १११ निरुद्राना facto सु रचङ्कमणक्षमा । सर्वप्रचारयेाभ्या च * रथभूः सम्प्रकौर्तिता ११२१ रथानां वाजिनां भूमिः feats सैर टस्तिना । न टयस्थानभूरेपा न नागानां विदुबुधाः ॥१३१ मर्दनीयलर क्रद्यव्रनतिः पद्कवर्खिना 1

उरा meaner च विपमा गजमेदिनी ॥ १४१ जयार्थी नेव युध्येत मनिमानप्रतियहः 1 युध्येतावश्यकत्वाद्रा तदातिवलवेदितः ॥ १५१ गजेघारापितः साधर शीघ्रयानेरधिद्धितः 1

यत्र UWA AA काषः कापाधीना हि राजता ११६१ परस्यये वर्मणि कृते TATA: कृतादरः 1 येयभ्यस्तु तने दद्यान्‌ का हि दातुर्न युध्यने ११७१ दयात्‌ प्रहा नियुतं वीनां राजघातिन 1

+ थिर) चक्रम Safa वा)

१२७

नदर्लरसुनवध सेनापतिवे तया ¶॥ १४ प्रवराणां तु मुख्यस्य शनं शतगुणं बध 1१६१ नद्धं PATTY प्रदानं स्यन्दनस्य च 1

मटघलु चापिवध पतिमुष्व्यवध स्मृतं ॥ २०१ गवां faufaa सर्वं भागदेगुण्यमेव च 1

गुण्यं हेम a HAA या यव्वयति तस्य तत्‌ WRG दद्रादम्त्वनुर्पं fe eat याधानुसाधिपः। पश्रातद्विधमुन्मषेन्‌ म्थ्ापयेद्लिनं aha २२१ वरिगुणाग्रू TTA याज्यौ GAY TAA 1 समालरम्र पुर्पम्नुर द्ुलिसमानरः ॥ २३॥ तुरः स्यन्दनञ्चव WA पल्युममान्नरा 1 सक्वनानिविदामनन्मम्नतं परिकाीर्वितं ॥ २४॥ नध्राच खन्‌ युध्यरन्‌ Vea tat: 1

यथा भवेद सम्बाघा aan विनिवर्बन ¶२५१ सङ्करेण च Yat सङ्करः AGATE: 1

महास द्रलयुतरे तु सं्रयेरन्महावुमनान्‌ ॥ २६ ॥ अवश्यं प्रनियोदरारा भवेयुः YT TAT: 1

ट्नि arog Tar Payal: PATH T Son , पादा भावयदगुपुर्पादण TA a 1 विधानमिति नागस्य कथितं स्यन्दनस्य च १८४१ तथानीकस्य Ve Ay परञ्ुचापं प्रचशन ।

११८

मर्रयूटविधान्ता गु दरकर्मसुकर्म्मणः ॥ २६१ उरः वक्षि च पक्षो च मध्यं Te प्रतिमः ।

वादी च ACMA: AVIS गृह दयते 1 ३० ^ उरभ्र HATA a aay पप्रतियहः।

गुगारेप aR वक्षाभ्यां परिविर्जिनः ॥ ३११ UA: FA मेध्या नब्यनक्याः प्रहारिणः \ मेना पतयः वाग्या दृटयुदरप्रतित्रियाः 1 ३२ ॥ प्रवीर पु्पररेतस्तिष्धयुः परिवारिताः!

HCA च TAT] TATA परम्परं 133१1 फलमु सेन्यस्य यत्विलिन्मध्ये गृहस्य तद्वत्‌ 1 युद्रवर्नु च यस्िलिन्प्रायस्तत्वणने भवेत्‌ १ ३४ ॥ युद्धा युदरवृशलं चगडानीकं प्रयोजयेत्‌ 1

यदं दि नायवप्राणं टन्यने तदनायक¶ ३५ ¶ गराऽनुप्रप्रमचनः Tepe fate: 1 तथाप्रतिटना ज्या दस्त्वरथपत्तिभिः 1 ३६१ मध्ये देश हयानीकं रथानोकं तु वक्षयाः 1 Uae गजानीकं यटोन्निदयं स्मृतः 1 ३७१ THM CATA पदातन CATT 1 रथाभावे तु मत्तिमानरानानेव प्रकल्पयेत्‌ 1 ३६ 1 विभज्य प्रश्चिपेन्मध्ये पल्यब्वरथकुञ रान्‌ 1 मध्ये TAL नामेनद्रान्‌ पन्यण्वरथवारितिान्‌ १३८

१९८

धनुः Fal च दण्डञ्च शवटा मकरध्वजः 1 TAA महागृदास्तदाकारान्‌ प्रक्पयेत्‌ १४०१ यदि स्याद्ग्डवाहुल्यं नदा चापः प्रकीर्तितः 1 मगडनेाऽसंहनेा मेने AUS मनीपिभिः १1४११ कथिताः प्रकृतिगरहा नदाम्तेपां प्रकीर्निताः 1

यः स तं ग्य मतिमान्‌ काने स्थाने ORT TAT YAN तिर्यग्वृतिभ्र,द्ग्डःस्याद्रागत्वादरुतिरेव च \ प्रदम eT वे APTI A ४२१ प्रतिष्ठः मुप्रतिषठञ्न wat विजयमस्रुया |

व्यधिकबन्नानामावपनाद्पच्तंपगात्साक्राम्ब्यृष्ठानां तद्दाना्चादप्रा- मभिप्रानुमादह, मण्डन इति। मग्डकामंहता वच्यमागनन्तगा मागा दग्डद्षतावपि वत्यमाणनच्तगावेव रुत wart मनीपिभिः vata- ay fanfacfyar प्रक्रौत्तिताः। दण्डादिग्दानां स्वरूपमभिधानृ माद । तिय्यग्डनिरिति॥ तिग्यग्वत्तनं waa दण्डः, ema वप्रा am a दस्िगभागाऽवग्थितम् शान्तस्य तिखग्ड्त्तिमिवति area. तद्गरब्धृदम्य भवति | तद्यथा “पत्तः कत्ता नरम्य'' .कदपत्तमागर- त्वादत्तिमव च" मोग उति मपंस्मगाकाम्त्वात सा च दत्त aaa कम्य सर्प॑मागम्येवव्यथः | तिखग्डत्तिवनिताऽपि sgezfaar माना en arms: aaaafafafa amarante सव्यतामग्वत्वात मन्व VaR इति | तद्यथा क. उ क्रं AWARE AY wuiafus Hdd मति उक्तानीकान्तरात curafacaafea Tau: | ११, ar, १३।

दग्दप्छतिमदानां खदानमिधानुमाह प्रदर ranted | emmy ष्द्रव्यादयः eazy मदा भवन्ति अयिकराताद्यन्यतमप्रक्नानण। म Taam: पल्ताभ्यामतिक्रान्तम्य अतिक्रम्य गतः watt मवति ' तस्या कारः उभयकच्तश्यपरागीक्प्रदार्‌गरात्‌॥ "प्रतिक्रान्तः" पक्ताभ्याप्रति- क्रमरं पञ्चादरमनं coal wafa | तम्याक्रारः तद्ययाक्.उ.क॥

॥ 1

१२०

विशालविजयः सूची म्धणाकाभ्नमूमुखः † ४४? FARM FATWA दगड्भेदाः सुदु लेयः 1 अति्रान्नः प्रतिक्रालः कक्षाभ्याजुकपक्ततः ¶ ४५१ अतित्रान्नश्र पक्षाभ्यां त्रयोजन्यस्तु विपर्ययः 1 ema धनुःपक्षा द्विस्थूणो दण्ड BET: ४६१ द्विगुणालस्त्वतिक्रालपकषाज्याऽस्य विपर्य्ययः 1

च्यतिक्रान्तख पक्ताभामिति कम्य पक्ताम्दामियसनर्यह्यः। तद्यथा Baw | प. प क॒ उ क चये <न्यन्त्‌ एति aefsaay विपययख्ापः | कच्ताभ्वां प्रतिक्रान्ततवा- WU चक्रारप्रतिपादनात्‌। तद्यथा ।प.उ. प टृएकविपयया{तिक्रान्तपक्तत्वात्‌ ॥ | क. कं, i प्र

च्यसद्ाविपय्यः प्रतिष्ःप्रतिकान्तपन्नन्वात्‌ तदाकारः पत्तर7प्रति- HIT ॥ WTA TAS VAT | VM TA: पत्तयाःस्थान स्यगा- य॒दा यस्याऽना स्थुगापत्तः। तद्या विजयाम्याऽयं 1 yaaa rfa SUSE URN स्थान यम्यम धन्‌ पत्तः सञ्चयास्यायं | feam डति feafmawin वि्रालविजयास्याऽय Ber TR HEM x(a FRAT Us: al vata) त्यया॥

५4 < अ ८4 9 <

BAU: स्थामं WMA यस्यासा ्यगाकसःः अतिक्रान्तप्तदरति खय Tana गयः ease faye इति we Wasa

१२९१

द्विचतुर्दण्ड Tat ज्ञेया नक्षणतः क्रमात्‌ ¶ ४७१ गोमूतरिकाऽहिसन्रारौी शकटा मकरम्तथा 1 भागभेदाः समाख्यातास्तथा परिपतन्नकः १ ४४१ दण्डपश्चा ARTE: शकटम्तदि पर्ययः 1

मकरा यवकीर्णैश् शेषः कुञुररालजिभिः? ye a मण्डनगृहभदेा च स्बताभद्रद जया !

गजानीके द्वितीयम्तु प्रयमः सर्वतामृखः ¶ ५०! अर््चन्द्रक उद्वारो वज्रा दाम्त्वसंटनः 1

awa विप्थय उत्षस्म्यपतन्ताभ्या प्रतिक्रान्तपत्ततवात्‌ सुखाव्या Wy भवति। तथा (क. प. ख क. प.

दण्डेति | दगढ्व्यहः aaa यम्याईमा Ga | WAT मति उरम्य द्विगुणितं fauafaad: |; aut कः कंानाकग्धियः। afeqaat anc इति मन्वश्रकटसंश््विपय्थयुखा भकरः। aut व्यवकतामः प्रषः कृष्नग्राज्िमिरस्ति परितिः पताक्ष।काराऽयं awl मध्ये वृघ्वरराजिभिरयवक्ा भवति ans Tafa pee o

मण्डनबयुहमेदाविति। मण्डने हमद सववताभनदुजं्ा | तच UWA: Head He: WEAR ST FHT: |

अमंहतभदानभिधानुमाद, खचन्द्रक उति, चर्दचन््रका {चनाः हेतिः तद्धा क क BRU, तद्यया VEER

उ

k2

wR

तथा PHTTZT * च काकपादी च ओाधिका १५११ त्रिचतुःपलयुमेन्यानां TIT आकारभेदतः 1

द्रति गृहाः समाख्याता गूटभेदप्रयाकृभिः १५२१ खत AAT OAT दगडय॒ा्र पद्युधा 1

तथा ग्रटद्रयञ्रेव मण्डनस्य DATA: ¶ ५३ ¶ WHA षट्गरहा ATTRA पञ्चुधा 4

ment प्रयाज्याः tara उपस्थिते १५४१ पक्तादानामनीवेनः दत्वा शेषं परिक्षिपेत्‌ 1

तरसा च समाद्य काटिभ्यां परिविष्टयन्‌ a yy ¶ परकराटिमुपक्रम्य पक्षाभ्यामप्रतियहः 1

केाटिभ्यां जघने हन्यादुरसा च प्रपीडयेत्‌ 1 ५६१ र्वं wea यतुवानवनीपतिः 1 विदारयद्मूहजातं aay दविपताम्बनम्‌ 1 ५७ t यतः Gey ashy यते दुष्टेरधिष्ठित्तम्‌ 1

तता रिपुबलं हन्यादात्मानं चापि gaan yen अरिं द्विगुणसारेण फल्गुसारेण पीडयेत्‌ 1

संहतं च गजानीके प्रचर्डरेव वारयेत्‌ ¶ ५४१ कर्कट व्यस्तया काकपारिका तया गाधिका ञ्च्दयो यदहास्वाक्रार HCA AA ककटप्टद्याचाजारसटप्ररचिततत्तत्म ADA RS

Rwldifa नामधयानि भवेन्तंति फनिताथः५१।१५२॥

^ ककटपूरद्रात वा पाठः

१९२

टु जयान्‌ करिणः सिंहवसासितैर्मदागजेः 1 आहन्यात्‌ करिणां वाथ समूहे: साध्वधिषठितेः१+ ६०१ सना जजानरदृढबद्वदनेः

मुकहिपतेररसिलपादरकषेः 1 प्रवीरयाधभददुर्निवारे- हन्यातजेनद्ेर्विषनामनीकम्‌ ¶ ६१ 1

रकाऽपि वारणपनिर्दिषतामनीकं

qafqeta मदसत्वगुणापपनुः 1

नागेषु हि क्षितिभुजां विजया निवद्- स्तम्माद्रजाधिक्रबना नृपतिः मदा स्यात्‌ 1 ६२ ¶

दरति कामन्दकीये नीतिसारे गजाश्ृपन्निकर्म्मणि पदानिरग्रहस्तिभूमयो ग्रानकल्पना च्यूहकल्पना raya उनविंशतितमः सगः 1१४ t

TATA कामन्दकीयनीनिसारः?

नीतिप्तारः 1

श्रोकामन्द कपण्डितविर चितः।

अआमियाटिक-मामादृटी ATA AAT HAA ATH aL

aang श्रीराजेन्धनाल-भितरग संक्राधितः।

कलिकाताख्यराजधान्यां

व्ापटिष्ट मिसन्‌-म॒द्रायन्वालये मृद्धिता$भ्त्‌ a TRI १०७२ ॥

कामन्दकोय-नीतिसारस्य ख चोपच्रम |

पब) इन्दियविजवविदार्दसंयोगव्रिषयः ... '... ... १

वगाखरमवयवस्यादणमादाल्यच्... ... ... .. < वयाचारव्यवस्थापनं... ... .-. - ~ ... द्‌ खाम्यमाव्यजनपददुगकाषदग्ट(मचाणि ... ... ९७ खाम्यनुजीविदत्तं... ... ... .. “ --- २५ करटक्राधनं ,.. ,. .. ~ . ... २५ पुचस्च्गंम्रव्यस्त्तगच्च ... ,. .-. ~ "~ RE मण्ड़नयानिमग्डतचरितश्च ... .. .. ,. ४३ सन्धिविकन्पः =. ५ -. ~ ... .. ५२ विद्र (gies. Side and Aas aes इ iC.) het द्रतप्रचारखरविकन्पः ee OB उत्सारप्रणसाप्ररतियसनानि .. 1... oe PHBA ee .. प्छ वात्राभियोगदर्णनं... ee <५ स्वन्धावारस्रिवेशः ... .. + „+ ... ROD उपायविकन्त्ः ,.. ~ न ~ ... ... १९११ सेन्धवलाबलं सेनापतिप्रचारः प्रयागद्यभनरच्तगकर-

टयुदडविकन्पख्च ,.. .-* “ल न cee eee URS गजा पस्िक्रम्मेणि पदातिरयश्स्तिम्रुमया यानक-

न्यनाय्युहकन्पनाप्रकाण़युडघ... ... ,. “~ १२५

BIBLIOTHECA INDICA;

COLLECTION OF ORIENTAL WORKS

PUBLISHED UNDER THE PATRONAGE OF THE

ASIATIC SOCIETY OF BENGAL.

Nos. 19 anv 179.

THE NITISARA, OR

THE ELEMENTS OF POLITY, BY KAMANDAKI.

RAJENDRALALA MITRA.

CALCUTTA: PRINTED एत ए, LEWIS, BAPTIST MISSION PRESS.

‘ 1861. a

PREFACE.

[1

Tis, the first, edition of Kamandaki’s “ Elements of Polity,” has been printed from a modern but very correct manuscript ob- tained at Benares by tho late enthusiastic antiquarian Major Markham Kittoe. Tho work is very scarce in Calcutta, and the only copy we could obtain for collation is contained in tho Li- brary of the Asiatic Society, No. 168 of the Sanskrita Catalogue. It had been copied for the Library of the late College of Fort William, and, like most works of that collection, abounds in errors and lacunie which render it utterly unreliable as an autho- rity. Ithas, however, one redeeming merit, 2 Sanskrita com- mentary, not to be met with in the Benares MS., which has been of great use in settling the reading and meaning of ५ great number of technical terms. In this respect the Paichatuntru and the Hitopades'a of Vishnus‘arm4 havo also been of service.

Of the author of the work very little seems to be known. The commentary sbove cited, states that ho was a disciple of the celebrated politician Chénakya, the Machiavel of In- dia, who raised the first Mauriya king Chandragupta on the throne of Pétaliputra (B. C. 319); and this statement is fully corroborated by tradition. From a report submitted hy Dr. Frederich to the Batavian Society of Arts (nd Sciences on the Sanskrita literature of Bali, it appears that thd most popular work in that Island on Polity is entitled Kdman- dakiya Nitisdra, and all the Sanskrita books there ex. tant are acknowledged to be the counterparts of purely ' Indian originals, The researches of Sir Stamford Raffles and

2 PREFACE.

Crawfurd shew that the predominance of Buddhism in the island of Java obliged the Hindu inhabitants of that place to retire, in the fourth century of the Christian era, with their household gods and their sacred scriptures to the island of Bali, where they and their descendants have, ever since, most care- fully preserved the authenticity of their literature and their religion. It has also been shewn by the same authorities that since the period of their exile, they have not had any religious intercourse with India: it would therefore follow that the Sanskrita works now available in Bali, including the K&man- dakiya Niti, are of a date anterior to the 4th century. The contents, however, of the Balenese code of morals are unknown, and it would be premature, from the similarity of names, to

_ infer its identity with the work now presented to the public ; yet the fact that the people of Bali themselves acknowledge all their Sanskrita literature to have been obtained from India, would argue the existence of at least a Kémandakiya Nitiséra at the time when that literature was imported from the shores of Bhfratavarsha.

An internal evidence of some moment is in favour of tho antiquity which tradition has ascribed to this work. It is dedicated to Chandragupta, and the author, a Buddhist, ap- parently with ४ view not to offend tho feelings of his Hindu patron with the name of a Buddhist deity, has thought fit to forego the usual invocation at the commencement of his work— a circumstance which has been made the theme of much erudite disquisition, by the author of the Siddhénta Muktévali.*

Although written in verse, its style is peculiarly unpoetical, and in its rude gimplicity approaches the older Smritis, The work has not, however, any of the antiquated grammatical forms and obsolete expressions which are so freely met with

_in Manu and occasionally in the other Smritis, and its versi- fication is unexceptionable. Indeed, had it to be judged by &; That author, however, gives us no information regarding the religious belief

PREPACE, 3

its metres alone they would have justified the inference that its origin is due to a much later age than that of Kélidésa.

It has been observed by some that the use of the word hord in this work is fatal to its claim to antiquity, that word having been shown, in a paper published in the Journal of the Asiattc Society (Vol. p. ), tobe of Arabic origin, and to have been borrowed by the Brahmans in the 10th century. Mr. Ravenshaw’s speculations, however, have not yet obtained that confirmation which would justify our rejecting the testimony of the dedication, and infer the date of the work from tho use of a single word which may after all be the result of an inter- polation or a mislection.

One of the most striking points in the general tone of the work is its gravity and sententiousness. Confucius, in his pro- | verbs, scarcely attempts anything more pithy; and yet in the anxiety of the author to lay down rules for even the most in- significant movements of kings, there is a dryness of detail which deprives it entirely of the charm of terseness. Its gravity is essentially Oricntal, while the morality of its state policy is more worthy of the notorious historiographer of Florence than of the successors of Bhrigu and other great sages of ancient India. Its corner stone is cunning and artifice, intended to favour arbitrary power, and its main object is to overcome party opposition. Considering that the political life of Chénakya was devoted to one eternal round of stratogems and artifices for the overthrow of his powerful rival, Raékshasa, of which forgery, perjury and even poisoning formed the most salient points, it is not to be wondered at that hia principles, even when systematised by his pupil, should r&tain some indi- cations of their tortuosity. This defect, however, is donfined entirely to the sections on diplomacy, and does not at all affect his rules regarding the general conduct of princes and their officers, which, in their earnest advocacy of truth, justice and honesty, would stand a very favourable comparison with works of much higher pretensions. Those rules are the originals

4 PREFACE.

whence the ethics of the Hitopadesa have heen deduced, and the Hitopadesa is ॐ work that has withstood the ordeal of criticism for near fifteen hundred years, and has not been found wanting. Asa book on morality it is better known and “has been translated more frequently and into a greater variety of languages than any other composition not sacred.””*

It might be argued that in the infancy of race, as in the childhood of man, the apologue or fable is the only form in which moral counsel is successfully imparted, and hence it would be much more reasonable to suppose the Hitopodesa to be the archetype of the K&mandakiya Niti, than the latter to be that of the former. But it is no less true that in the early state of society, concise rules and flashing proverbs, ^ the con- densed conclusions of experience,” form better guides of life, and are, therefore, more generally esteemed, than protracted ratio- cinations in search of general principles, and hence it is that all our wise men of antiquity from Solomon downwards, are more , noted for their proverbs than lengthy processes of inference. Probably apologues followed proverbs, and essays succeeded them next. The argument, however, in either way, is not applicable with reference to the origin of either the K&manda- kiya Niti or the Hitopadesa. Tho Mahdbidratu must be acknowledged to be anterior to both, and in the Réjadharma section of that epic, maxims are produced in almost the very words in which we see them in the later works ;+ hence the idea is suggested that those and similar maxims were among the Hindus, as they are among other nations, the heir-looms of remote antiquity, which have been from timo to time collected, arranged, amplifted, and illustrated according to varying pre- dilectiohs of authors.

The maxims of Ka&mandaki are arranged under nineteen different heads, and embrace almost all the subjects that may be

४५ # Colebrooke's Introduction to the Hitopadesa, + The Agni Puréga hae a section on Polity in which Kaémandaki has been Sresly quoted, bat not by mame. ‘

.

PREFACE, 5

, fairly included under the term polity, besides some which have only the voucher of Hindu writers to appear in this work. The first chapter is devoted to the inculcation, in princes, of the necessity of study and of controlling their passions. The second has for its subjects the division of learning, the duties of the different castes and the importance of criminal jurisprudence. Tn the third occurs an exposition of the duty of princes to their subjects, of the necessity of impartial justice, and the impropriety of tyrannising over their people. The fourth affords a descrip. tion of the essential constituents of a good government. It says “ King, minister, kingdom, castle, treasury, army, and allies are known to form tho sevon constituents of a government. They contribute to cach other’s weal, and the loss of even 8 singlo one of them renders the whole imperfect :—he who wishes to keep a government perfect should study well their natures,

“ The first desideratum for a king is to attain royal quali. ties, and having attained them he should look for themin , others. A flourishing sovereignty cannot well be obtained by the worthless ; he (only) who has qualified himself is fit to be a king.

Royal prosperity, 80 difficult to be obtained and more so to retain, and which depends on the goodwill of multitudes, rests steadily only on moral purity, as water in a (fixed) vessel.”

The duties of masters and servants engross the whole of the fifth chapter, and the mode of removing difficulties or rather of punishing the wicked, forms the subject of the sixth. The seventh is devoted to the duty of guarding thé persons of kings and crown princes, and includes a variety of expedientd against surprises, poisoning, the infidelity of servants, wives and re- latives, and the dishonesty of medical attendants. The mode of consolidating a kingdom by providing it with the necessary officers of state, and inclading within it a number of dependencies and subordinate chiefs, forms the subject of the next chapter.

6 PREFACE.

Then follow a series of rules regarding negociations and disputes with foreign powers, conferences, embassies and spies, which take up the whole of the 9th, 10th, 11th and the 12th chapters. The 18th opens with an exhortation in favour of constant activity and attention to business, and the evils which attend idleness and vicious propensities. The latter are indicated by the term vydsana, and include a number of vices and frailties—such as over-fondness for hunting and gambling, sleeping in the day, calumny, concupiscence, dancing, singing, playing, idleness, drinking, general depravity, violence, injury, envy, malice, pride, and tyranny. The term is very comprehensive, and when applied to other than men, is made to imply ^ defects’”’ generally, and the subsequent chapter particularises the various defects to which the seven members of a government are frequently liable, It is followed by a dissertation on military expeditions. The 16th chaptor has fortification, intreachment and encamping of armies for its subjects, and, though short, is highly interesting, for the rules it contains on matters in which the modern Hindus are so entirely ignorant. ‘The different expedients for overcoming enemies such as reconciliation, wealth, shew of military power, domestic discord, diplomacy, feigning, and stratagem, are detailed in the following chapter, and those failing, a king is re- commended to enter into actual warfare, and on the modo of carrying it on, including surprises, guerilla fights, pitched battles, and military stratagics ; the uses of tho different mem- bers of an army, such as the infantry, cavalry and elephants ; the arrays of soldiers into columns, lines, squares, &c.; the duties of commanders, and the principle of selecting one’s ground, the two ‘subsequent chapters contain the most curi- ous details. With a view to afford an insight into these to those who do not read Sanskrit, it was once our anxious wish to annex to this edition a translation of the entire work, and we had rendered nearly three-fourths of it into English, but press of official duties having caused a long interruption, and au accident—the ravages of white anta—having deprived us of

PREFACE. 7

our MS., we foel compelled to abandon our design for the pre- sent.

In carrying the work through the press, we have derived much assistance from Pandita Visvanétha S ‘éatri to whom, we take this opportunity, publicly, to offer our grateful acknowledgments.

AOR nn nee

ॐ तत्सत्‌ । —RLP ep

कामन्दकीयमोतिसारटीका* ।

प्रथमः खगः 1

॥

-- -००*®-००~---~

"प्रभावात्‌ Ae | काश्रद्डपलं हि प्रभृश्रकिः। eet पथिः खगं मोच्तगानिनि निले ant) दौथतोति दिवु क्रीडाविजिगोषा. खवहारदुतिसतृतिकान्तिगतिध्विवि घानृङ्कसमन्तगयसम्पत्रत्वात्‌ "देवः महोपतिरेब । (जयति, बाद्याश्वन्तरामरीन्‌ गयतोय्थंः। stare’ प्रा खप्रच्रा्यात्म सम्यत्तिसम्यद्रः। बधः ALITY दरं Tay धारयतीति 'दणधारः'॥९॥

कामन्दकिरधिरतदेषतारतु्नन्लरः स्लोकपश्चकेन खगुरोरपि नम- wrt विदधाति। dat xf विश्ालवंद्े aay षिशएालबखान्तेषां “विष्चालमं्ाा'। विशालता fe dare प्रजाप्राचययात्‌ warfinra- rare | xanfircre उदिते दितलवं, तदिपसीतेऽ्तमितारतमितल्ं | we Wt ऊदंतमागामधण्लनानाच्चपुदवामां वेदविद्यातदनुषानसन्प- were उदितादितः, यख afewia: Sisefaarefam | "भूयसा" मवमे वां | 'ऋषोडामिवाप्रतियाइकावा', gay waaisufrar- wat निदंग्त्वात्‌ wea drat मांस्यधम्मेममु पाखयन्तेाप्यपति- MIWA, Frees) कटो wee धान्ये गान्ति संहन्ति इति ` कटकाः कुष्भीधाग्धा इति प्रसिद्धिः । अतशव तेवां कुट लानामपवं ' Seat firquin माम wit यः परसि बभूवेति ॥ २।

` इ eararatirct aren प्रान उपाष्यायनिरपेायाः प्राचोनटोकावा रुपोगिभायमानमम टात्‌) = `

१२६ कामन्दक्छोयनीतिसार्टीक्षा।

जातवेदा xq xfa । "जातवेदा इवाचिंद्नान्‌' ऋभिरिव ब्रद्मतेजः- पुञ्चशालो, ‘Taq’ प्र्ञातिश्याच्ारचातुयंसम्यन्रः। ष्ेदविदा' वेदपरमाथंविदां मध्ये “वरः Be: | स्परटमन्यत्‌। ३ ॥

न केवल वेदबिदुक्घः कम्मेढामपि नुता aware Gace fy. तुमा | यस्येति | 'खभिचारवच्येग' खाभिमुस्मेन साध्यं प्रति साधक- प्रयुक्तानां मन्त्राणां मास्गाद्यधुं चारो गमनं खभिघारः स णव aq- क्तेन । ‘aw’ we, "वचज्वलनतेजसः' वरदयुतासितेजसः सम्बन्धिनः। वच्वाभियंया प्रतिपक्तभूतेजंलैनपग्राम्यति तदत्‌ क्राटव्यकापामिरपि मन्दाद्भिः। +'पपातामूमतः' इति ae बन्ध्वादिमूमबन्न तदारभ्य | ‘aay’ इति नवनवतिकाटीखरः कित्‌ एथिवौपतिः, तरव '"भीमान्‌",स रव yaa: | सपव! इति परव॑शन्देन स्यातिरपलच्िता | 'खामुलतः' इति चपुगरुत्यानाय । 8॥

तस्य सुचतुरत्वमुक्कन्तत्‌ सम्ंयद्वाद | रकाकीति। TAA’ एरर. माचरपरिष्छदः। aaa प्रच्चातिग्रयचातूरयग। ‘aa उत्साह शत्या । "शक्तिधरोपमः कार्तिकेयतुख्यः। 'व्ाजहार' Awa | मगयंकरुलप्रखूताय ‘ees wena’ इति चतुर्थो तादर्थे ॥\५॥

शक्रङृहस्पद्यास्ततोयमात्मगुरं प्रस्थापयितुं तस्य च दण्ड़मीतिविषये waranty प्रसिपाद्यितुमाइ | 'नीति्रास्ाग्तंरति। Vaya: च्तान्‌मामलद्दयप्रमागचयनिर्णतायां फलसिङ्धी Tear Ra सति यथासाध्यम्‌पायसाधनलक्छगा क्रिया नोतिस्तदधं wre, काठल्य. भाष्यमित्यचः, तदेनाम्रतं | सुतरां सदभ्यासात्‌ नरद व्वमाप्यत इ्यथेः। "यीमाभ" ब्राहया शिवा qe) ward इति खया; धम्माचंकामा- SMA धम्म्ास्रम्ं्नास्र WMA | तथाचोक्तं कामद्च- SHER, प्रजापतिं प्रजाः er wat सखितिभिनबन्धनं frat श्ासनमध्यायानां WASTES TA, TIT Mawar AF.

* पपात मूखत ष्तिम्‌०। + wrarferr ae

` प्रथमः सम. | १३७

्धम्माधिकारिकं cay चकार, हस्यतिरथाधिकारिकमिति'। तच लक्ताध्यायढटतीयांशेन काटि यग्यविकतं सम्भादत र्वाचा, ada areas महाप्रमाणलाश्च मराद्धिरिव तस्मात्‌, "व SEH य उज्तवान्‌ "तस्ते fara वेधसे नमः' स्य Gt ममस्काराननारः महाकायलसरूपनीतिसारम्य सम्बन्धाभिधेयप्रयो. जनान्यभिधातुं द्ाकदयमाह ॥ दशंनूत्तस्येति । ‘aE’ परमगुरोः विषागुपम्य "दशनात्‌, WIAA, “TY WAT ST तदेवोपदेश्याम rfa खभियेयसङ़तिः, arrears गुरर्चक्रमागतः। तथा WA ५ ब्रह्माऽष्यायसहखागां शतं चत्र खन्‌ डिजं। AMITEA शक्रेण गरणा भागंवेयच॥ भारदाजविशालाकच्तभीश्रपाराग्ररेस्तया। fan मनुना चैव तथा चान्धरमहपिमिः। प्रजानामायुषोा कमं विषघ्नाय च महाक्मना। सं त्तं विष्णगुपिन खपागामधसिद्धये"॥ डति | WEA TVA AAT aH गीतप्रबन्धाऽपि प्रमावमिति भावः। ‘az gee: fademaa | "विद्यानां खानन्वीखिकोत्रयोवा्षादण- मतन, 'पास्ट्खनः' पारः दृष्टवान्‌ इति पार्ट्श्रा ae 'राभवि- याप्रियतया', प्रियस्य भावः प्रियता, राजविद्या दकनोच्ादिका्च प्रियतया हेतुभूतया । राजविद्यामिभूमोश्वरं garg रक्तादिभि नंमतामुपकषाराय पुषं भवत्विति प्रयोजनं। "संक्िप्रयन्थमचवत्‌! afar: उपसंहत wa ual यस्य तत्‌ संछिप्तयन्धं, अतस्त ar. वानेव विदयते यस्य तदर्चवत्‌ | अतणव सामथ्याद्नोतिसारमिदमेन । 'उपाजने' xfs) उपाजंनं लाभः, सच त्रिविधः मानवो area ` faster) "पारनं cea, तत्‌ दिविध खेभ्यः परेभ्य | ‘ofa’ sie, ‘fewer’ wai) ‹राजविद्यापिदाम' बारस्यन्रासनसादीना, ‘aa’

bd ° ममर्द Re |

s 2

१३८ कामन्दक्षीयनीतिसार्टीका।

afuad विष्याग॒प्तदग्रंनादेवेापदेच्छामः। दृश्यते fe राजविद्याविन्म- वादभिन्रं विष्यगुष्दश॑नं Hews | ७।॥ cy

धुना राजटत्तमभिधीयतं। राजाऽस्येति। ‘cra’ विजिगीषुः | Qe’ चातुवेोश्रमलन्तगस्य HUA: “हेतुः कारणं | ‘SB’ WaT. यस्य । विद्यातदनुषानङृद्धानामभिमत डति 'रृद्धाभिसम्मतः' we- मन्यत्‌ ॥ € ॥ ।

न्वयेन जगते ₹हेतुत्वमभिधाय वयतिरेकेणाप्यमिधातुमाह | "यदि न स्यात) ति | यदि गस्पतिनं स्यात्‌ तदा प्रजा विक्चवतेति सम्बन्धः। ‘aaa’ wrafear | Fay नायकः प्रजायाः, न्यायन मागंण प्रजां मयति कगंधासे नावमिव ‘aa: प्रजा! डति तदनन्तरमेव प्रज। चातुवंयाखरमलक्तगा लाकः॥ १० ॥

प्रजःपाथिवयोः पस्स्परापकारितं दश्यितुमाद। धार्मिकमिति। प्रजा प्रजापतिमिव धामिकं पालनपरः पर्पुरघ्चयं राजानं aaa खमिमन्येत ॥ ११॥

प्रजां संरक्षतोति | 'एथिवोपतिः' "प्रजा" चातुव "संर च्तति' सम्यक्‌ पालयति दगद्यदण़्नात्‌ | ' सा, प्रजा, एयिवोश्रं `वर्धयति' इडं नयति धान्यरिर्ण्ादिभिः। वडनादुक्तलच्तणात्‌ cae awa: पालनं ‘aa? श्रेयस्कर,* ‘an रक्षणाभावे, "अन्यत्‌, वनं .सद्पिः विद्यमानमपि ‘waa’ खश्राभमं, निरयदेतुत्वात्‌ | १२॥

प्रजां dala प इयत, स किमनुरानत्तगरच्तण्तमस्तद्ष्रयितु- माड | न्धावेति। नीतिशास्नत्तमनुष्ानं न्यायः तस्िम्‌ प्रत्तः "न्याय yaw? .महोपतिरात्ानं ‘fara’ धमायकामलच्तोन 'उपसन्धत्तः संयाजयति प्रथमं, तदनन्तर प्रजाच्तरिवरगेणोपसन्धतते इति समृश्चयः। “अन्यया, Aenea “भरव ' मिखयेन arate निन्त, नन्तरं ary. “न्यायेन प्रजाख | SHIBATA creat भवितव्यमिति ara: १९।

` + तद्भाव खदप्यमदिति a \

प्रथमः सर्गः। १३८

wate टरान्तभृताभ्यामितिङासकचाभ्यां प्रदशंयद्नाह । ध्मा दिति। "धमात्‌, श्रासनाक्तात्‌ Payers भवेजवमः ‘teary’ चिरकालं महो was’ इति| अव कया | 'सगरान्वय इन्द्रसेना नाम राजा ग्जसखललया azar संगत इति राक्षसेन खत्तमारव्य उक्घख्चवं तेन त्वं यदि सवाः प्रजा धम नियेजयसि तदा भच्तयामि xem: प्राण. भयात्‌ तद्धैवानुण्ितवानिग्यधम्माद्चिरोण ae गतः a | तद्मन्तरः agar ष्यपि राच्चसवचनात्‌ खधमद्‌चिरेगेव विनाशं oat | तत- स्तत्मन्ततावेव वेजवनेा बभूव, तेन राच्तसवचनमनादृद्य भयं WAT सवाः प्रजा ua नियोजिताः, खयमपि च धर्मपरो बभूव। चतः प्रास््रविदितानृष्ठानात्‌ वेजवनेा राजा facet एदं qa” sfa) नेन mages: फलं दशितं भवति | खथधमादव गङषास्य रन्रपदस्यमोाऽपि श्चीमभिलषन्‌ यानवाश्िाऽगसम्न्यन शप्तः सर्पीभूतः BICIT Tq रसातलं नरकं प्रपेदे re

र्वं चान्धायवुक्तः पलं VE wasaue दश्यितुमाहइ । तक्ना- दिति। यस्माडमाधरमफल्तमेवं "तसात्‌" "धम" न्यायं 'पुरस्कुद्य' प्रधानं war, aura’ भृम्धादिविभवाय, 'पायिवो विजिगीषुः", ‘ada’ प्रयल कुयात्‌ । तत्र शतुः wadianfe: | सान्धाजंनेन किं फशमिति चेत्‌ तम्य “खाद्‌, fag wa ‘fear विभतयः। १५॥

तम्ब राव्यस्य खरू्पमभिधातुमाह)। खाम्यमाद्यखेति। carat’ प्रषाङ्ानाममा्यादीनामीखरः प्राणभूतः TATA! HATTA: | ‘TTY’ जनपदः। EW दुःखेन awa इति पवंतादि। My’ Fas sfutacr. दियते xfa) ‘wa’ इस्तयखरयपत्तिखकूपं चतुरङक। "सुहत" fas | खलावदिव्येतावतसंस्याक राव्यमभिधीयते। स॒ग्रुषाद्यष्गुगा we 'बद्धिः'। caw? प्रारव्यनिवंबास्यं। amy गडि सत्वनो, त BURA बलाधायकाऽवद्न्मा यम्य CA ANU Me A

* "वे gam’ दृति ae

१४० कामन्दकोयनीतिसारटीज्ञा |

ua Woe च्छयाय aaa तच्च कथमिति तदभिधातुमाश। श्या लग्दयेति | *खालम्बय' aaa | "बकवत्‌" खदु बलं | AH? SATA गं । "बुद्धा उक्ञल्तणया owt) खालेकिते निर्गता निगमो नि- वाहा येन TIT स तये क्तः। SG’ खनन्तरोक्तस्य APA रा- ज्यस्य, "लाभाय प्राप्तये ‘waa’ यतनं कुयात्‌ | "सततेात्यितः' सवंदोदय- AUR 1 Aon

खतदन्ष्टानं चतुविधमिदयेतद्ग्रयितुमादइ | न्यायेनेति । ‘aaa’ प्रासतरप्ीन | Asia” खलब्थकाभादिकं । TTR’ YAMS | Cea? पा- aa) ‘aaa सन्ध्या पचयः| ‘aur तेनेव प्रकारेण | 'सत्पात्रपति- afew ures जिविधामि, घम॑पाच्राणि, euoratfn, कामपा- च्रागि च, तषां सक्वमुत्तमत्व, यदुदिश्ध प्रतिपद्यते विनियुज्यते इति। त्र aan ब्राह्चगास्तपखिनञ्च। अर्थपा्रागि मन्तिपुरोदहिता दयः। कामपाच्राणि कमनीयाः fea: | तेषु प्रतिपादनार्थमेव राज. aw [वजिगीष्वनष्ानं wafad भवति ॥१८॥

चतुविधेऽपि cage खाद्यं खथाजेनास्यमनष्ानमभिधातुमाद्‌ | नयविक्रमेति। नया नीतिश्ास्परिख्चानं, विक्रमः wre, ताभ्यां aan, विकमे स्यपि नयद्ोगाऽभिसन्धीयते। नये सत्यपि विक्रम- Wa: परेरभिभूयते | aay नयविक्रमाभ्यां aaa भवितयमिति | 'खल्यानः' ोभनमुत्यानमुद्धाग यस्य SAW. | Ware चोत्यान प्रारम्मापायः। पुरषद्र्यसम्पदापद्मतीकारानकूलदेश्रकालकायादि- निमयं wen उत्थानं कायेमिति भावः। “चिन्तयेत्‌ frufafa आहि सोरेतुलवात्‌ BMF crs, सदुपाजंनाधं चिन्तां कुयादिवर्थः। que’ नी तिश्रास्त्रपरिश्चानस्य, ‘fara’ खाभाविकेड्धियजये "मूलं कारयं। नहि खाभाविकेद्धियजयरहितेन शास्त्रं wig weed विष. याद्िप्रचित्ततवात्‌ | विनयाऽच नयस्य कारण्भुतः ग्राख्मि्ंयः। १९॥

विनयद्ति। योहि र्दियअयः स क्षायंभूतेा "विनयः ॥२०॥

QUA! aT: | १४९१

च्यातासम्यदः greasy दश्यितुमाह । शास्रमिव्यादि | ‘are इदमेव नीतिप्रव्तकं। ‘ow खरगुमा qa, /एतिः' wa. चित्तता | 'दाच्छं' कुंग्रलता | ‘uae खभोरता । 'धारयिष्छुला' ्वधारगश्नोलता। "उत्साहः प्रायामरषग्ोप्रक्ारितेति मुग्रययुकलः। "वाम्मिता' वाककोश्नलष्ालिता। Sew भावो "दायै यत्‌ few तस्यापरित्यागः।* 'ापतज्ञेगसहिवाता' देवात्‌ समृ्पद्नानामापदां श्रीतेष्णदप्णादोनां AWAY सहइनश्रोलत्वं ॥

प्रभावङ्ति। प्रभावः" गुशविष्रेषः, येनाकाशदक्डाऽपि तदानिव दृष्यते दिषद्भिमभिभुयते चेति "सुविता, परदारब्रव्यहिसारदित- ता। "मैः सवंसत्वेषु मित्रभावना। "छागः", edrat सत्पा्रप्रति- पादनं। aa खम्टषावादः। ‘Baa’ छतमपकारः प्रद्यपचिको्ंया जानातीति MAMA भावः| कुलं" गुाभवपकच्तता । ‘wie’ विखड- भावः। ‘eae इति SoMa) चक्रारोऽनुक्तानां सदूणानां Taw. BU: | VA गृणा PRAM WAT ॥ २९॥। २२ ॥

ua विनयाभ्यासप्रकारं दश्गयितुमाह। खात्मानमिति। "राजाः महीपतिः, "प्रथमं, सवरौ, ‘eran’ “विनयेनोपपादयेत्‌, डद्दिय- जयसम्पदरं arte: | Ca यण्ोलः प्रकतयस्तच्छोला भवन्ति" डति zee: | बता मन्दन्‌, ततो ग्टद्यान्‌, ततः TAA) खः प्रजा जितेदियाः weer 1 een

विनयोपपादनपलमाश । सदेति । "सदा" yaa scy CA: प्रकृतयो यस्य सः | स्यमन्यत्‌ । २४ । 4

गन्ियायां दुज॑यत्वं द्रयितुमाह। प्रकोयंति। श्ब्दस्बादये विषयाखछवां प्रकीरता बडथापित्वं | प्रकीयंविषया रव मनेारमता- दरणं ay धावन्तं ‹विप्रमाचिनं' रिस्सया fata प्रमन्रातीग्येवं- शोकं, " इन्ियदन्तिनं' ‘carga वष्टो galt’ दति we । ९५॥

तदेव avfaqary , खाक्तेति। "अमा UTR: | प्रयनेना-

१९९ कामन्दकीयनीतिसारुटोका |

गुणेन । ewer विषयेभ्यः। "मनः वच्छमागलच्तगमधिगहति । प्रयत पेरितयोः emanate "संयोगात्‌" wae श्रवु्तिः' गतिविषयं ya. पजायते ॥ २६ ॥

yaw: कारगमभिधातुमादह | ^विषयाभिषलेभेन' इति । विषय खवामिषमभिलषगीयं we तह्लोमन तद्भिलाघेण, ‘aa? कटे ‘shaq विषयामिषं प्रति "पेरयति'। अतः प्रयनेन तविरुन्यात्‌' rarfea UE R91

यद्यपि staat प्रवृततिस्तथापि मन र्व प्रधान, यव हारार्थन्तस्य हत्यथायांख ewfaqare | fasrafafa | विविधन्ञा- नोत्पन्तिनिमित्तत्यान्मने ‘freta उपचर्यते | अन्तद्दितत्वात्‌*दयं'। पेतनाधार्सात्‌ ‘fad । मननात्‌ `मनः | बाधाधारत्वात्‌ ‘ate | तदेतत्‌ Hwan समं तुल्याधं बध्यं । ‘waa मनसा । Gra. sfufea: | 'करोाति' विदधाति। ‘ewe we) 'प्रव्तननिवक्तम' कत्तव्याकत्तंवदयकरणाकरण ॥ RV ॥

रखुताटृशमनःपवु तो प्रमागमनुमानमेवेति दग्रंयितुमाद | धर्माधरमा- विति। "धर्मः प्रव त्तनिवुत्िलक्तणः खगापवगं पलः | aud’ तदिप- रीतः। aw शोभामि खानि बद्धीद्धियाणि ufequifa Fa तत्‌ सुखं । त{दिपसीतं "दुःखं'। इच्छ कामः। तदिपरोते। ae) "तयेव" aaq प्रकारेण | ‘waa’ येन तं ए्ररोरमवतिष्ते mara’ पदाय. MRIs: | "संस्कारः जन्मान्तसोरकमीभ्यासवासनाविष्ेषः। एत गुणा खातनेऽत्लित लिङिति ब्याचार्थरपदिष्‌ । धृमेनाभिवदे- भिसा्मस्ित्वं प्रतीयत स्ति॥०९॥

ममसेोऽस्तित्वे लिङ्मभिधातुमाह। सानस्येति | "क्ञानम्यायुगपद्धावः' aerate अोचरादीनां बुदीद्धियाडां शब्दादिषु chewy सर्व॑ व्यापि्वात्‌ आत्मने युगपत्‌ समकालमेव चच्वानेत्यक्तो प्राप्तायां भित्र- कासेषु या क्नाने।त्प्तिः सा मनसोऽस्तितवे लिङ्ग भवतीति स्ति

प्रथमः AI | ९४३

ania ag किष्रदधोन्दिय, येनात्मनि समवेतेन सककपद्‌ायानां दआानातिक्रमात्‌ अनुभूयते, तद्भावे युगपत्‌ च मेात्यत्तिनं च दृष्यते, aqicte मन rfa) "मानाय्षु च By नानाभूतेषु BuIA स्वद्‌ .लात्पादकपदार्थवु सर्पः, "तस्य कमं vA? quia. रिति Tay gen

च्यासमनसाः खरूपमनिधाय रन््रियाणां rfearurare तदभि- धातुमाद्ध | मातरमिति] भ्दति । TT RHR

व्यात्ममनेन्‌ दक्र्मन्दि्ागां लक्तणमभिधाय बदधरन्त.परिकल्पनया कारयपिभागमभिधातुमाडइ। wa aad(a | afafeaa wer. fafa प्रतिपाद्यते wat विद्यया साईन्वयविद्या, सा विद्यते dai a त{दद्याःकणादाच्तपाद्‌ादयः नः afed:, आत्मा Rae’, खन्तःकरग- waa | apa’ armament, प्रयद्मसदहिताभ्यां ‘ar’ प्रवृत्तिः, उन्दरियप्रवत्तनं, 'उपजाधते'।॥ Rel

बहि.करगमभमिधातुमाद | खात्मा बद्धीति | SIA SHIT: | cafe? मनः| 'उद्धिाणि' नाह्मरूपाणि। "याः, इव्दादयः। कर्मन्द्रयाणां fe उत्समदिका चाः प्रयोजनानि, रखुतत्‌ ad "बहिः. mtn) ‘aya सग्यग्‌भृतार्थकन्यनं, "अध्यवसायः, sacle, ताभ्यां 'खम्य' ्यात्मनः, सुखानुभवलदचणा ‘fate, परक तिता" ॥३४॥

तदेवं खन्तःकरयप्रवुत्तिः प्रयन्नादव बहिःकरगप्रवु्तिरपि ध्य वमायलच्तगात्‌ प्रयलनादवेति दशितं भवति, रतदव समर्थयन्राह। उभे खतद्धीति। ‘sa Ta’ यनन्तराक्ते, ‘fe? कुट, करय! खन्न बहइिःकरयसंध्रक, "यत्ानन्तर्यकः प्रयन्नानन्तरं and, प्रयमप्ररगा{दि- at:, तक्मादिति। यम्माद्वं 'तक्नात्‌, प्रवत्तिसंराधात्‌' उभवाकङ्गम्य ` Wawa Bey छत्वा,'(नमनस्कतांभःवयत्‌' निमनस्कभावं Wawa, यावत प्रयत्न.रव [बद्ध भवति तावदात्मा मनसा न य॒न्धयत, ततश

* ama स्यान स्यति म्‌?) T

१४४ कामन्दकोयनीतिलारटोका |

विद्यमानमपि मने area मनःकायकरणात। अन्तःकरणविक्षेषात्‌ प्रदत्तिनै पपद्यते | रवमन्तःकरगप्रवच्यभावात्‌ बह्हिःकरणपरवुत्तेर्य- भावः। तदभावात्‌ इद्ियाणां विषयः सम्बन्ध रव न स्यात्‌ इति भावः ॥ १५ ॥

रवमिति। ‘ca’? उक्घन्यायेन, करगयेरुभयोर्पि सच्रिरोघात्‌ Pages eras’, aaa’, खव च मान्येन HAT “संयम्य, AAT नीतिशास्त्रं खपमयस्तदिपरोतः a1 जानातीति ‘aaraaafaa’, cra’ महीपतिः, ‘eran’, ‘fea? नयानुष्ानमेव, (कुर्वीत ॥ ६६ ॥

करणसंरोधः कतुं न wd चेदभिमतपलमपि न प्राप्यते इव्येत- aMfaqare | *्यत्‌ एयिब्या इति | ae । ee HTS A

रकस्यापि न पयाप्तमिद्येतदशयितुमाड | †रकस्यापि a यः शतत इति | (कस्यापि सहायस्य, "मनसः, 'सत्रिवहये' जयकरगे, "यः" "म शक्तः, समर्ये नभवति, "स कथं, बडजेतव्यां महीं", ससागयां "जेष्यति", न कथमपीत्यर्थः | RO ॥

अनिगटहातमनमसः परिणामं दशंयितुमाद | कियेति | खपडारि- fa’ खापातरम्यः, 'खवसानविरसः' परिणामरसदोनि,, स्यण्रादिभिः "विषयैः, catfanyqea’, atta इस्तोव, ‘aw बन्धं, गच्छति" pact

a रवोायभयदामापदमातनोद्येवेति दद्यितुमाइ, सष्नमानदडति। न्सव्लमानः' stata wea! Ceara’ परस्त्रीगमनादिषु। ‘fae. aaitedaa: विषयैः aiifefrcaiad संचये शास्रमये धमे- मये च यस्य स, awe: | (खाबहति' सम्पादयति। उद्यभवदा' भीषण्भ्भ्यदायिनं। 'खयं' आ्मनैव । mraz’ विपदः । १६ ।

* यत्पुथिग्या ब्रोदियवं feced पवः लियः रुकस्य।पि म Tarn मस्मादतिशषं त्यजत्‌ । २९ AE: ॥ Uae ae पुण मालति) + ewes डि aia cfr ae

प्रथमः eat: | १४५

भूयोऽपि विषया वेध्ये ea faqarw | we इति | MT ree |

श्ुतिविषयक्तोभदोाषघमाइ । सुचोति। विद्रु वधान amad wya तत्तमः ‘fagewaaga’ | ‘aaa’ अन्वेषयति | खन्यत ME arn

waudraare | facpefa । महाकायो महाबले Wet "करिणो स्यश्रंसंमेहात्‌', arma’ बन्धनं, "यातिः प्राप्नाति ॥४२॥

रू्पास्यविषयेऽपि दोषं दशंयितुमाश््‌ | fafa | "पतम्‌, ष्वा ma fafaua | न्यत्‌ UT Ii sk ll

रसेऽपि दोषं तथैव cman) दररेऽपीति। दण्रमस्य व्यवधाने वतमाने दुरुवगाषजकशदुगं (चरम्‌, ae समांसं afew 'खाखा- qafa’, विनाशायेव्ययंः॥ ४8 ॥

गन्पेऽपि दोषमभिधातुमाह। aaa इति । 'चस॒लसद्चारा' ष्यतिक्गेणेम सञ्चरणं यस्यान्तं | 'गजकयभलजकां' खनुकरयशरब्द- विषां | दन्तिनः क्ंगतिभलजनेन्धष्यते | way स्यः | ४५ ॥

पराग्तम पसं हरब्राह | TAN इति। "एककश्च" प्येक्रमपि। (विनिघ्नन्ति विनाश्रयन्ति। “विषयाः स्पश्रादयः। (विषसब्रिभाः' विषतुल्याः, मार्णात्कलत्वात्‌ । ‘a’ एयिवौपतिः। “सम समासेन wage | ‘oy विवयान्‌ , "सवते" सक्ता भवति॥ ४९॥

रवं सर्वथा विषघयसेवानिधेच प्रापे चायं गियम डति दशयद्राह। रुवेतेति "सेवेत" Sata | "काल तत्सेवावसरे । धमाधावि- aria कामं सेवेत fear नस्यादिति कैटिल्याक्तः। अन्त्‌ स्यदः | ॥ १७ ॥ ॥

विषयसेबातत्परत्वे दषं <ugarw) निकाममिति। ‘fred ` लये ‘agaaal’ dfgetamat | (गलन्ति यवन्ते। (गजिता- yal चुतनयनजलानां । 'योवनेन aw’ यृवभावेन समं। श्रियः" बिभूतयः। aaa भवति, यावत्‌ कान्तामृडविनेोकनासक्नमना

r2

१४६ कामन्दकीयनोतिसारटीकषा |

भवति तावदु योगाभावात्‌ ्र्भिस्पहते राज्ये कान्तया सङेकान्त- द्ितस्याश्चभिः ay ओ्रीभिर्यतं यावनं गलतीत्धथः॥ ४८ ॥

विषयेऽसक्ता दाषाभावं ate च कायकारणमावं दशंयितुमाइ। धमादिति | "धमात्‌" शास््रोक्तलच्तणात्‌ विधिन्षेधसू्पात्‌ कारण- भूतात्‌, ‘ew’ भूमिदिर्खादिरूपकायेभूतः भवति | 'खथोत्‌ कामः, लभ्यते | (कामात्‌, GSW’ | A’ कामः, "युक्ताः Wreare- सेवाकालमाश्रया, "न ° निवेव्यते' नानृष्टीयते, afar इतरो ware, Sea "खात्मन' अपि ‘ei’ |) तद्यथा धमेातिसेवायामर्थः daa, GUAT कामाभावः खथमृलत्वात्‌ कामस्य, खधाभावात्‌ शरीरद्‌- समं, धमे fang: शरीरः aia करोति, ततः UIE faas धमौऽपि विनश्यति | ण्वमर्थाऽपि afaafadisdad धम न करोति mae) ततच्चाप्युपचितोऽ्थः सारराजादिभिस्पङ्णीयते। तथा कानेऽपि ्तिसेविता धमेधानुखाग्बयुपरमात्‌ a विनाश्य खुक्चयात्‌ चतय. व्याधिना शरीरमपि विनागश्यति॥ ४९ ॥

विषयाणामतिमनेदरत्वमिन्दरियाणाद्च दुजंयत्वं दरण्यन्नाह। ना- मापीति। ‘famttafaaya’ विलासेन fasta verted a1 यया तस्याः | स्परटमन्यत्‌ ।॥ ५०॥

रखुतदब्थापकं वाकं वोतरागाणामदश्ंनादिाश्द्याह। रहःप्रचा- रेति। रइःप्रचारः उपगृहनचम्बनाद्यद्कादिपटिकल्ितः, तत्र कुश लाईतिप्रवीणा ‘CHUMCHW | RE ्वक्ठारः wae मन्थरं भाषितुं wit यस्याः सा| 'कं' नाम शरोरिणं। ‘a caafa’ न रमण्कोडारुत्तं करोति aia तु adafe antiga) cara सोाचमयालेदयं रम्यता घेति pats

waa RGfaqary | मुनेरपोति | .मनेरपि' ममच्तारपि महष

* faaaa cfa Hei सारवित्यष्य wr तामित Rel

Te tag क me त क द eC PC ee a Ee en ee ee ee ee ee क ee ee ee । ee se ee ee ` क

TWA: GT: | १४७

"मनः, चेतः, सरागं" साभिलाषं, जितेन्दियत्वेऽपि qa’ अ वश्रीमूतं amr, Guar wag निखयेन सरागं कुरते ‘aya’ । का किमिव "सन्या शशिमणलमिव'। Ga: wad] म र्मयतोति fad 1 ५२॥

खतदेवाचेतनेष्वपि दर््नितुमाह | मन डति | सर्वेषां ‘aa’ चित्त, "प्रङादयन्तोभिः', खागन्द्‌हेतुत्वात्‌ aut Gai च| *मन्दयन्तोभिः Masa, HAITI स्त्रीयामपि,"खलं' अव्ययं, ‘ATT. न्ताऽपि' गयरमित्राः ‘aren उवाद्धिः' ‘faa’ wa प्रविष्य भूनिसात्कियन्त स्त्रीभिरिर्थः॥ ५द॥

न कवन्तं स्रीवषयाऽऽसक्तस्लाज्या साच विमाश्ाय भवति aera ग्टगयादिव्यसनवयमपीति crane) ग्रगयेति। स््नौसेवाया बल- wifancata मांसाभिलापे anager! wif: ay पानगेष्यां waged, ताभिरेव विनेादाथं eualsmea) safafa a मजोाऽयं flat: | MEAG ॥५७॥

aur कामेाऽतिप्रटदा विनाग्रशेनुतवादरिः, Ta Rrurearsmare- aqaafauiqary । wa fa) "काम. तन्न्ोक्तलच्तणः, “स्पश्रवि- wafaaar इटाभिमानिकसखान्‌विङा, फलवती ख्प्रतोतिः' xfer | "कराध." खपिग्रस्यक्षारितया uifaxrwafe: | "लाभः, विक्तेष्वतिक्ता- लपता। ‘ea: क्षारणं विना प्राणिरिंसाजनितः परिताषः। "मानः" माननोयेष्ववमानबु्डः। cag’ बकावणेपजनित उत्सं ययं षद्गः। उत्तराद्धस्यष्ट॥ ५५॥

रियनवृगपरिपाणनदषं द्वोकदयेन दशंयत्राह,। †दाणक्यदति। दण्कविधयाधिपतिः'दाखकछ.' दहदचनामाभूपतिः। सक मगया- गता Wit कन्यामक्रामां धयन्‌ wie श्रापात्‌ पास॒र्द्भिःस- ` बन्धुविंनना्र। ‘aur जनमेजय." खश्च घकमणि श्िखनदीटातां

* मद्‌्य॒काभिरिति me | 1 दष्डक tia ae

प्रथमः aa: | १४८

feat गुदसेवनं कुरवातित्याह | शास्त्रायेति। “wera wei च्यान्ोदिष्छादिविदाचतुष्वं तदं, "गुरसंयागः, wae: | Te’, faay? ‘feraeua’ इद्धियजयष्ड्यधं। सरव विनयः wea. पषंडितःशृतक इति यपदिश्यते। 'विद्याविनीषः, इति विदापरुडि- तेख्ियजयक्वतविनयसम्पद्वः, खपतिः', न "ककेषु, विपव्णनितक्ञेषु, 'खवसोदति' fara भवति ॥ ५९ ॥

उपकारः TEVA दशंयघ्रा। टडापसेवीति। विद्याष्ड- Sarita: "पतिः", साधसेखा भवति । वथा पप्रर्यमाणाऽपि', दास- कितवादिभिः, 'खकार्यु' परदार्दूषगरादिषु, “न vada’ | (०॥

विद्याग्रहडोत्तरकालमपि खवग्िद्विर्यांणा याद्या रेति दश wary) दधान ऽति सक्रलकलापलिपूर्णा waded | रसति इृण्ियजयनच्तगं॥ dy

` विनयस्य फलं emanate । नितेद्धिवस्येति ¡ "नोतिमामानसा- fea’ नयसम्पद्नस्य, “व्व ्िताः' wee, ‘Ham’ विभूतयः, "कोत्त- aq’ यशांसि च, "नभःसपृ" दिगन्तश्चापिन्यः, Hae: ॥ ६२॥

श्द्धियजयङ्डसंयोागाग्‌पसंहरद्राह | इति सति। “याचितः इृडसवनात्‌ खवाप्तनोललन्वितः,'राजा', "इति, अनेन प्रक्षारेग,'विनयं'* इद्दरियजयं,.निघेवमाणः' खनुतिर्न्‌, "नर्द वसेवितं' Hema WTA. wifed, ‘faa’ "पद्‌" महाचक्रवन्तिद्यानं, 'समाक्रामति' are | "भाखर, दोप्रतरं, ‘fac’ 'महारन्रमिरेः' स्याः शिखरम्‌ ‘xa’, उनदरत्मिदयर्धः, ‘saa’ खतपुणेरप्रापय प्राप्नोतीव्यंः॥ ९१॥

fant राजकुमारेषु पूगराेयषटति दग्रंयद्राह। श्युंङहीति। ‘xa’, "पार्थिवता, राजल, 'लेकदयतिरेकवस्तिंनी' लोकोाऽन्यथा and - san पार्थिवः, यतः ‘waaay’, एब विनयाभावात्‌ ‘aqua प्रतिहता । "बलात्‌, चाक्रम्य गदः “विनये, नियाजयेत्‌। यतः

* fanul tia wes

१५० कामन्द्ोयनीतिसारटीक्रा।

"नयस्य" श्राख्ानुष्ानस्य, ‘fara’ एद्धियजयः पुरःसरः साधक rau | ९४ ॥

बलाद्नयनमियोजने ye दश्रयत्राहइ | परां विनीत इति.। (विनीतः, साजा ‘uci उतकृ, “सेत, प्राप्नोति | महीपतिविभूषमाना दुलंभलात्‌ विनय खवालङ्कारः | ACT AR’, खात्‌ राजा भ्विनयेन Waa सुगमं ६५॥

fant विद्याखडसंयोगः कियते सृति दर्रयद्राह। गुरन्विति। ‘qe विद्यादृडधः, “विद्याधिगमायः, च्यमि{हितविद्यापरसि्णितये, 'से- wa’) सा चयुता), ‘fear aad ‘waa’ ama भवति | Aare. graenifa चानुद्ोयमानानि “भूतये faa, wana भवन्ति'। ¢¢ |

भूयोऽपि रृढसंयोगजञनितविनयम्य प्रयोजनं दश्चयब्राह। सनि पमिति | “खचि बाद्याभ्यन्तरग्रोचयुक्त, "अनुद तिप” सुरुवात mc) "पतिप्रदाय' चक्रवक्िख्यानाय । स्पष्टमन्यत्‌ ॥ ९७॥

सन्द्रियजयरृडसंयोगयोरननाने दोषं wart च गुं दश्रंय- हना | अविनयरतमिति। इन्द्ियजया विमयः, तदन्धधात्वमविन- यः तद्रतं समासक्तं दपम्‌ ‘wan’ साध्यम, ख्पि 'विदिषः' रिपवः, "वशं safe’) विनीतः पुनः “तनुरपि! हष्राऽपि, (कचित्‌ पराभवं", शतेति", न याति ॥ {९ ॥

इति कामन्दकीयनीतिसारटीक्गायामुपाध्यायनिस्पेकानसारि ग्रा प्रयमः सगं. ॥ >॥ 4

ferta: aa: | १५९

पुवंसर्गाक्िखितविद्यानामुदेग्रममिधातुमाइ। arate fate | ग्ोस्िक्छाद्या fagraaeiifa व्च्यमाबलक्तणाः। ‘ated: at ua विद्या निर्मला "येषां तः | "तत्कियेपेतः' सदनुानय्तैः | wear rea

ष्याद्रात्‌ विद्याचतुषटयचिन्तने प्यजनमाह। खान्धोदिकोति। "शाखतो' प्रयेकमनिनाश्िनी। (रता Ta’ स्त्येवक्षारेख नान्य केचन ainfefaeaa शत्यः | खन्यत्‌ सुगमं। २॥

विद्यासङ्काविषये विप्रतिपलिं दणरंयद्राह। चयोति। तिज्लाविद्या मनुशिष्या मन्यन्ते । कुत डा, दि awa याद्यमान्षौचिको सा चखा fare रवेतिमता॥३॥

बा स्यन्याम्त विद्यादयमेव मन्यन्ते रति दर्शरयद्राह। aay ‘qa च दण्डमं]ति्' वच्ममाणलच्तगे ‘% रव "विद्यः ‘xeafma’ छतनिखये | कृत Kary, 'लोकम्याचप्रधानत्वात्‌, इति wwe लाकम्य यथः भूग्याद्लिद्ः त्म्‌ प्रधानत्वात्‌ प्रधानवु्तिरेतुलवात्‌, सर्वाथा वान्या लभ्यते दणनो्ापि wad Fhe "हरपुराधसः" zw waa: ‘faa eaaifadr मन्यने॥१॥

qmaieracat: शिष्या anaa faut मन्यन्त डति दशर. Uae रएक्वेति | दण्डनीतिस््दिमेव शरास, VATA तम्यामव सव- विद्यारम्भः प्रतिष्ठिताः दग्डनीतेरभावात्‌ मात्छन्यायेन सवंविद्या- wa waa सम्भवति a

पुवपच्तमनिधाय सिडान्तमभिधातुमाह । frre इति | Aiwa गुरोः काटल्यम्य cia विदयाखतचण्व न द्यूनधिक्षावा। यात्‌ wun एयक्‌ प्ररृ्टसिद्यधं we विद्यासु wn यवद्धिवः Ta

विद्यानां खरूपमेदः दर्रंयद्राहइ | खान्वोचिकोति। cages

Wafer quay va इदयं Vg सा प्रयोजनं ष्ठ

que कामन्दकोयनोतिसारटीकषा |

यस्याः सा "खान्वीटिकी' खनमानविद्या न्यायदशंनवैशेधिक्रादिका, साच "खात्मविन्लानं' अात्माऽमया विग्रेषेणन्नायत इव्यात्मविन्लानं। तादृशविन्नानाचच उभयलोक[सदे "धाधमौ चयी खिति" इति aw. Br aad | "अनी तु वात्तायां दणडनीद्यां aaa’ वच्यमाग- शक्ता Wad Kae 1 ऽ॥

दण्डनीतेमाहाव्यं Haare | खान्वी्तिकीति | चान्वीच्िकाद्याः तिहा विद्याः aa: सदिद्याः धमार्यसंसाधिकाः। wae दण्डनीतेः नीतश्ास्त्म्य विनाशे सतिताः सन्ये विद्या खसे माद्छन्यायेन Waa p< |

रुतदेव दशंयद्नाह। दण्डनीतियदेति। “सम्यक्‌ नेतार” विशि नायकं विजिगीषुं खधितिषति, तादृषेन विजिगीषुणा वदा सद्‌ णनोतिरनष्टीयत इव्यर्थः | "तदा War’ सान्वीत्िकादिविद्यान्तिखः, तादृशविद्याविद aaa उपासतेडति।€॥

षिद्यालच्णात्‌ लाभं दश्ेयद्नाह। वणी इति| ‘amy’ ब्राह्मणादयः। ‘eraa’ ब्र्चारिप्रभ्तयः। arg’ खा्विकीच्रयी वात्ता दण्ड नीतिषु faarg, प्रतिदताः यथासम्भवं प्रतिष्ठां गताः। तद्यथा, wat ब्राह्मणाः Wat राजानः। वार्तायां Fa Re: | Salant awa | way तासामवंच्तणत्‌ TAIT? TINT RAD वाश्नमेपाजितस्यांएभाक्‌ भवति, षष्ांशभागो za भवतोति समृतेरिययः | १०॥

षिथधाजनितामि उपरकारान्तराखि etary | खान्वोचिकातवि. शेति 'खखाग्धीचिको' उक्तलच्तगा, खाम्माऽनया wad इति “cam विचा", सुखदुःखयोः कायेक्ञारखभावेन ‘Kara’ निरूपणात्‌ भवति। ‘aay खाग्वोचिक्छा, "तत्व परमां, ‘Tear’, “YUMA ‘qe. स्यति, परि्जति | wa: कारशं, TS काये, अधमः MITT, दुःखंका्, श्वदुभयमपि उपमोमात्‌ चयं याति नान्यथा इन्धेबमनुमानादि-

fata: aa: | १५९६

samen? विज गीषुरषेशाकी “खखस्यानन्तरं दुःखं दुःखस्या- नन्तरं ew इति चिन्तनेन बुदस्यति यजतीव्ययंः॥ १९ ॥

च्यान्वोचिकोजनितापकारो दरिः aad च्याः खरूपं तच्ननि- तापकारादिकं चाभिधातुमाहइ। ऋग्यजुः सामेति। ऋगादयच््रयो वेदाः चयो" सयते | "च्या" विध्यनतिक्रमेण ' तिन्‌! उने लेक" ङहलेकपर लाकर, "अवाप्नोति, ॥ १२॥

न फेवलमेतत्‌ बेदचयं चयो, खप्रमपरि ated दश्रयत्राइ। दुनोति शिचा कल्पा व्याकरणं fawa न्दे च्येतिषनमिति षडपि वेदस्य ‘ayia | ‘Faw Kawddsa सह चत्वारः | ‘AT aia’ केदप्रमागण्रासं। 'न्धाबपि्तरः) इति न्दायदग्रनवगेषकादिः। '्धर्मश्रास्त्र' मन्वादि | पुराण" ष्यटादग्रविधं | चकारात्‌ AAAI रतरामावणादीनामपि पुराणन्तभावे ATA कचाखरूपत्वात्‌ | तत्सं चतु्‌शएविदास्यानरूपा ‘sal’ इत्युत ॥ RR Il

च्याः खरूपादिकमत्तं सम्प्रति वात्तायाः खरूपं तदुपकार्ष afaurqay | पाखुपाल्यमिति। पश्रून्‌ दस्त्यश्ादीन्‌ पालयन्तीति waar: इत्तिगिचाग्रालिहात्रादिविद्ः, तेवां शासत्रमगष्टानद् ‘agar’ | ‘afta’ saa ततप्रतिपादकं पराशरार्िग्रास््रं तदनु- Bing) ‘aw’ करयविक्रयादिकनचयं वाणिज्यं calmad, वासाः जगदृत्तिरेतुलात्‌ | रतया वात्तेया सम्न्न विजिगीषुः “ery यचा भवति तथा न ‘area? खावत्तनात्‌ 'भवगच्छतिः प्राप्नेति ute ॥

दण्डनीतेः खरूपं उपकार दश्रंयतुनाह। दुमा दण्ड reife | ‘ga’ वधपरिकेशादरमादिना दमनक्रिया, “cme खमिधीयते। तातस््ात्‌ प्रयाक्घटि तिषतीति उपचारात्‌ महोपतिर्दणः तम्यनी- fafc< wie दणनीतिः, नयनं दम्यं प्रति cae प्रणयनं गोति- सहिते reat

+ सुरिति ae | v2

१५४ कामन्द्कषीयनीतिसारटोका।

N

euata aaa विदयानाश् पालनमाद। तयेति | MS aren

विद्यानां खरूपेपक्तारादिभिभंद etfaensferaraarsa cata. ay faaracifafefa | 'साभिः' खान्वीच्तिकोत्रयोवात्ताभिः। TAIN धर्मायेकाममेोत्तान्‌, यथासम्भवं "यदा मद्धोपतिः भ्विद्यात्‌ विचारयेत्‌, तदा खान्वीद्िकया ‘feared’ | विद्‌ विचारणेर्तिधा- तेरिद्‌ सूपं । तथा चतुवंगै यद्‌ विद्यात्‌ जानीवात्‌, तदा चया वि- द्यां, fag चाने दति धातेारिदं रूपं | यदा "विद्यात्‌" लमेतेति तदा बात्तया विद्यां | fag लभे डति धातेारिदं ET Ro |

॥ इति विद्याप्रकरणं ॥

ana खध्मद्यतानां दष््रण्यना्ममिधातुमाह स्चोक- चतुष्टयेन । reafa) याजनेति। शस्नेगेति । गूदरस्येति। क्षारवः शल्पिनः। चास्णाः र्कजौविनः॥ १८॥।९९॥२०॥ RTA

दानीं बरह्यचारिदयलरूपमाह | गुराविति | Alene aga. fom: ‘air Tene ‘are’, “afaysar इति वैचखानरासाधनं, “खाध्यायः' खश्राखाध्ययनं | च्रतचारं' तदुपदिष्टानां त्रतानामनृष्ानं, "विकालक्लायिता' सन्थाव्येऽपि खानं | ae’ भिक्तासम्‌इः रक- भिच्ताया निषिदधतात्‌, ‘att प्राणान्तिकी fafa’ इति प्राणन्तं यावत्‌ गुराबेव लखितिस्चि्ः॥२२॥

गरोरभावे तस्य वासनियमं दश्रयद्राइ। तदभावे इति | (तदभावे गुरास्भाषे। “सब्रह्यचारी सदाध्यायो। a’ खथवा, कामतः शवेष्डया, 'अन्याश्रमत्व' इति यदि मैष्टिक उपकुवौण रव ।॥ २३॥

भूयोऽपि ब्रह्मचारिधमवि्ेषमाहइ। स नेखलीति। a’ उपकुवं णि WU, "मेखली, Hey मेखला यस्यास्तीति । ea urna. धारणात्‌ | "जटी मृषो वा, तथेव गुरसंखयः। च्याविद्याय्रहवात्‌ ब्रतादिकं विद्याय्रहण्यच यावत्‌ कुयात्‌, ततः EET चेत्‌ ्दखयः स्यात्‌ अन्यथ नेक. स्यात्‌ इत्यः । २४।

fata : स्मः ॥ १५ y

एदस्यधमममभिधातुमाद । afaerafa) wwairst aafaw: | अपरच्च खःप्रङाचेति। ब्राद्धणा[दभिरमिरेचापचरगं यथा सम्भवं जद्धणच्तचि यवेश्यानामेव Rea | Saag खकम॑भिः' रति ब्राह्मण्य प्रतिग्रहेण, afsaw waa, वैश्यस्य छ धिपागुपाल्यवाणिव्यादिमिः, दम्य कावादिभिः। aay wa? नियमात्‌, धर्मदारेषु 'पववजं' प्मास्यादिपुण्यतियि वजँ, (रतिक्रिया ॥ २५॥

धर्मां दाररक्तारथदचेन्य।द | देवेति । देवपि्तिचिग्द्यपृजेति प्रतोतं | ष्दीनानृकम्पनं' बालट्द्व्याधितानां रत्याऽनुकम्पनं | 'खुतिः az, खतिः' मन्वादिशारत, तषां 'खयंः' as ‘aafefa’ तदुक्ता- agiaqen भवित्यमिव्यः | ष्ययं धम॑चतुविंधम्यापि "पटहमधिनः" RY यवसातुं मेधा नृधिरयम्ब विद्यते तस्वायं धमं KAW Rs |

वानप्रस्यधरममभिधावुमाह | अटत्वमिति*। ‘afew’ नि- यमाव्नटाधारयं "वमि टत्वं खम्िद्धवपसिप्रह, तथेव भूमे शय्या, द.प्णाजिनधास्यदच्च। वने निजने वा वासः 'वनवासः' खन्यत्‌ स्पष्ट ॥२७॥

aaatfauaaty | प्रतियत । sfaawa दोयमानस्य fee. mie: ayafaeta: ्रतिप्रङनिवृत्तिः चिः aia’ सन्धयाच्रये aa, श्रतचारिता' ब्रह्मचारिता स्धि{दितदारेणापि ब्रद्यचयमेव wee | उत्तरांमेव प्रतीतं ॥ ९८॥

परित्रादधरममभिधातुमाह | सवारम्मेति | ‘faa awa’ wer कादेव॑स्रावरणादेरपि परिया नास्तीति | "अद्रुहः" भूतदङ्धिसाभा- a: | “समता सवजन्तुषु' उपकाग्यंपकारियख्वपि तुल्यबडिः ॥ २९ ॥

खपरद्, प्रियाप्रियेति | प्रिस्खाप्रियख् तयारपरिब्बङ़ः खनासङ्किः ` ‘faurfaarafcapy? सुखादो विकारो waa: कुतो नान्तीति

न> azatafa Rel + fru faqafcem एति wes

१५६ कामन्दकीयनीतिसार्टीका।

“इखदुःखाविकारलात्‌ः सबाद्याप्यन्तर रौ चमिति "नादं! RTT. दिभिः, “खाभ्यन्तरः सकलसत्वानुग्रहगुद्या | "वाग्यमः" rand | श्रतचारिता, ब्रद्मचारिता* ॥ Re |

faq wateata 'सवंन्रयसमादहारः' विषयेभ्यः सर्वेषां rhs. याणां प्र्याइस्यं। aE TATE प्रयाहार Kaa | धारणाः xfa | तद्वच्तणमाद् तत्रेव | Gea धार्यते वायमनेा वापि waa | खधारकप्यलेन धारणा साऽभिधीयते ध्यानं" चिन्तनं। aw दि- विधं काम्यपलाथं माचफलाधंद्धेति। तत्र मेच्तफलाथं fad) तस्य ‘ema’ ततारता "भावशुद्धिः प्राणिषु खद्ाषहव्दधिः। ‘a परि- प्राडधरमं उच्यत" ॥ ar |

वगाश्रमाणामसाधार्णधममभिधाय साधार्गमभिषातुमाड। afwafa | वग्भिराख्र.मभिख परकीयाणां मानदास्द्रादीनां 'खष्दिस।' करयति we | ‘eed प्रियं पथ्य Ged ददेवभूता वागी, सर्वषु वतेति भावः। "सद्यं" खन्टषावादः | “ATT बाया भ्यन्तरप्राचं afaaiatated, ‘car दीनानृकम्यनं, "च्म, च्तान्तिः। स्पर्मन्धत्‌ ॥ Re

wader पलमभिधातुमाद । eats) aia’ arg Qa मोच खगंनन्ये aH प्रभवताति। "धमाऽयं' खन्तरोक्तः। "सर्वषां बणिलिङकानां' भवतीति Fa: | "तस्य" धरर 'खभावे' विनाशन WAIST "खयं लेकः" METI aPlwaa ‘AT aaa’ | ॥ १९ ॥

धर्ेप्रहत्तकदग्डधराभापे दोषं TAA | सरव॑स्यास्यति 1 “ae स्यास्य' Wa "यथान्यायं" सा्तन्यायमनतिक्रम्य ofa’ विजिमीषुः "सम्मवत्तकः' सब्मवत्तयिता | ‘ae’ भूपतेः अभावे 'धर्मनाष्र" इदढाभावात्‌ धमना 'जगचेतिः' जगते विनाशः स्यात्‌ । ९४ ॥

* बाद्यगे ब्रहमबाररमेति get

Ny

feata: सगः | १५७

अग््मधरनपरभावमेवाभिधातुमादइ | वणाखमाचारेति | "वगौख. माचास्यृक्तः' तदाचारतत्परः, "वणाश्रमव्भिगवित्‌, स्ति काकस्य प्रतिपत्तिरिति जानाति। ध्याता tfear वणोाञ्रमाणां "पार्थिवः सर्वलाकभाक्‌ | श्रक्रलेकभाग इति टोकासम्मतः पाठः| WTR खगः ॥ RU

॥ इति वशाखमधमेः।

दगडमादहाल्यमभिधातुमाडइ | एति यस्मादिति । #खाक्षवान्‌" खमिहितात्मसम्पद्‌गुगयक्तः "सम्यक्‌! विजितेन्द्रियः ‘au? न कोवं ष्याः प्रजाना "उनले धारयति" दणदप्रणयनात्‌ KAW: | "दगरीव' यम इव रागदेषर हिता TW धारयत्‌ ॥१६॥

दग्डधार्गप्रकारमभिधातुमाह | उद्ेजयतोति। “तोष्ठोण' खन्या- यादयिक्रेन दण्डेन, प्रजाः 'उदेजयति'। ग्टदुना न्नेन "पर्शवियतेःनं waa ae पीडति carga नास्तोति परिभूयते (दण्ेन' खन्यु- नाधिकरेम देषः परिभवे वा भवति यस्मात्‌ तस्मात "युक्तदण्डः प्र स्यते" सुविक्नातप्रण्यनादि्यर्थः॥ ३७॥

सदेव द्रएयति | faadfafa | "त्रिगे" धमीर्थकामान्‌, (वयति, ‘ary’ सत्वरं ‘Tra दण्डः यथाविधि" विक्लातप्रणोतत्वात्‌ | 'खा- VARMA समन्नसभावे GARD ATI, राग्दवाभ्यां तदभावा ्यासामञ्चस्यं तसात्‌ असामन्नम्यात्‌ प्रीतः, दु्र्णीता दषः (वन खानपि' लोकश्यवहारबाद्यानपि 'कापयत्‌' ॥ ६८॥

fay Gata | 'लाकशास््नानगः' लाकः वगाश्रमुदिजनपदः WT ufamarfe | (तदनगतः' तदनृरूपा cay: नयः दण्डय प्रति विधंयः। उभयानुगरतत्वात्‌ सुतरां खनुदेजने भवति। विजिगाबाः faa az

भवति। उत्तरां WS ॥ Red महोपतेजंगतख ध्वंसकारण्मशमिधानुमाइ। wtf) "पर-

* खात tia ae!

१५८ कामन्द्कीयनौतिसास्टीका।

स्पामिषतया' agaanaa स्थितस्य “जगतः+ | fara: “एच quia दण्डसये्थेः। (दग्डाभावे परिध्वंसी aver: प्रवत्तेत' दति Wwe | ४०॥

vaca एयितुमाहइ | जगदेतदिति | WE | ot |

रखुतमधमुपसंदरब्राह। इद्मिति। ‘xe जगत्‌ ‘saa खभा- वेन "विषयः" स्पश्ादिभिः, "वीतः faudtad, खादहारनिद्रा- भयेथुनादीनां UIA सहात्यद्यमानत्वात्‌ | GATT "परस्परः" "परस्पर AAMT तत्चक्म्पटं "जगत्‌" Fai दण़्भयेन उपपीडतं सत्‌ "साधुसेविते" मुमन्तभिरथ्यासिते "सनातने निये पुणे ब्रा खगा- नन््यगामिनि माभ wera करोाति। eR ॥

खतदेव द्रएयत्नाह । नियतेति । ‘alma’ जगति (साधुवुत्तः' पर- am? ‘gaa gam: कन्तु दग्डरयागात्‌ aa Ta slau नियत. famaavt भवाति। यथा कुलस््ी विरागदतुभृतहश्त्वविकलत्वा- दिदाधदुष्टं पतिं शास्त्ाक्तदग्टभःनेव प.तत्वेनाद्ीकरोति। ४९॥

दण््प्रण्यनेऽपि विजिगीषोः प्रयाजनमाङ। इति पटिगफितार्थं इति। ‘xfa’ रवमुक्तप्रकारेण, ‘ufenfaar निर्गताः ‘eu’ वधा- दिदग्डस्य दाघा गृणाख येन सः। BATT भश्राद्नमागानुसारो। "नियमवति' wd afuaafafa {यमं करोाति। “यतात्मा जिते- ्वियः। प्राप्ता aay प्रचारे याभिस्ताः प्राप्तमागचाराः' 'संरितः war rq "ख्पुनरपगमःय' ष्यपननिर्क्तये, "सम्पदः लच्म्यः "तः राजानं “विशन्ति, ॥ ४॥

इति ' कामन्दकीयमोतिसार्टीक्रायामुपाध्यायनिस्पेत्तानुसारिण्ां fedta: ait ye

Ne * प्राप्रमाभति yet

टतोयसगं १५९

अ्चारव्यवस्यापनम्‌।

सद्‌चारसानमभिधातुमनन्तरसगण सम्बन्धं दशंयद्नाह। दण्ड fafa | "दण्डीव" धर्मराज डव । "भुतेषु वगाश्रमेषु | श्ास्यन्‌'तु- लया तमिव, न्युनाधिकत्वाभा वात्‌ । 'परजाप्रतिरिव' कारणिकदष्ेर- aac विनयापादनेन प्रजापतियंधा प्रजानां स्थितिमकल्पयत्‌ तदत्‌ विजिगीषुः, स्ति, स्पष्टमन्यत्‌ It I

दण्डा दग्येभ्विवानयराऽन्‌म्ाद्येष्िति दश्ंयन्राह। वाक्‌ इरतेति। ‘qzav सव्या प्रिया वागा | "दान प्रकते खापव्रचागाथें। दीनाः" परैः पीयमानाः, "उपागताः शरणमागताः, TAT, साधुसङ्गख,'ति' खतत्‌ Gry उन्लमतरं, 'सत्यरषव्रतं', उभय ना कसाधक्षतवात्‌ हितं IRE

eury aifae:’ इतिदुःखमापत्न डव मन्यमानः। BAT AT Ad

wata agfaqaig | म तेभ्य इति। ^तभ्योऽधिकाः' अन्धे "न afte’ | शेषं सुगमं॥४॥

भूयोऽपि दीनेाडरगपरकारमा इ । दयामिति | "परमां ' निद्याजां | ‘yay’ चत्रधमेत्‌, 'खविचलब्पः” शच विषये दाष्लापादिके HAA | यदि दयया तन्न करति ace विजिगीषुधमेश्चन्तिता भवति| रवं दयालता विषयभेदेन करं्ेति ara: | “पोडिताना', चैरादिमिः। "सनाथां चराकसमर्थनारहितानां। शेषं Ae at

व्ोज्रमसाधारकेऽप्ययं धनं बादरप्रदरनाधं Trea | घा कृषस्यमिति | शसा fee तदिपरीतः अदटशंसः तव्य भावः खाद. we) दयालतवं । “परः” उत्कुष्टः। "सर्वप्राग्तां जतः, म्वानुमतः। यत इति पाठान्तरः। यत रवं त्नात्‌ राना SATA’, "कपय" दीनं, "जनं", "पालयेत्‌", नतु सबलमिचर्थः॥ {॥

छपखपी डने दोषमाह मन होति । यथा कचित्‌ यध्यायुप- waa 'सुखमन्विच्कन्‌" मनुष्य उपद्र देवताभ्यः प्रयच्छति | ्ेवपशारैस्न्येरयि कारनैः ‘aoe’, जनं ‘fe az, "न पीड.

i

१६० कामन्द्कोयनीतिसारटीका ।

येत्‌" | waar पोडाजनिवाक्रोप्रशेकरदितेन | TH स्पष्ट । ° ॥

wary | at fe नामेति। "कोनाम जनः, “Ha विखुदधे, "जातः" gaa: सन, quate लाभितः' यक्विद्धित्‌ सखाखादप्रलाभितः, 'अन्पसाराणि' दुर्बलानि, “भूतानि' प्रागिनः, "पौडयेत्‌', (अविचार aw देाषविचारमरतैव । यस्तु पीड्येत्‌ स वुलीनेा न भवतीति भावः॥८॥ ।

एतदेव ब्रएयितुमादइ। ाधीति। Serra? मनःपीडा, व्याधयः" जरायाः तैः "पर्‌|ताय' समन्ताद्याप्ताय, रवश्च "अदय Arar विनाशिने" निःसंप्रायं पिनश्राय. aife ata’ विवेक, शशररीराय' एरौरसुख- सम्यादनाध, ‘yaad’? अधर्म, समाचरेत्‌, अविवेकित्वादाचरे- fem: vet

wingte चखकता्यनिपेधाय वैराग्यं दशरयनाह । याहार्यरिति। areta: Wares: सगन्धानुनेपनवस््रालद्गारादिभिः, खभावाद्‌- दयं पृतिगन्धपुखन्दादयुपेतं, ad दुःखेन wast नीयमानं, "हि" az, 'कावामात्रकमेव' च्छायामात्रावश्िति, न चिरस्यायी्र्थः। अतः "इद्‌ Ue *'नशयदुद्कनिम्बवत्‌, सा्तादेवादरनं यातव्यः | den

विषयाणमसारत् द्ण्ंयत्नाह | मदावातेति | 'मद्धावातः' मदा- स्नादि मेषमानावत्‌ 'खतिपेलवः' कामलेः, "विषयारिभिः' विषयाः स्यादय रुवादधितकाटितवात्‌ एववत्तेः, "महात्मानः विवेकिना- ऽपि, `कथं ata’, ‘fear वर] क्रियन्ते॥ १२१ ॥

भूयेोऽप्यनिव्यतां, दग्र यत्रा | जनान्तखन््रति | जलमध्यगतचन््र- प्रतिविम्बवत्‌ प्राणिनां wes जीवितं "तथाविधं ज्ञात्व", ‘Maa’ खन- वरतं, HAM तद्धेतुत्वात्‌ धमम्‌, MATT ॥ १२ ॥

रतदव ए्यितुमाद। जगन्मगेति । "जगत्‌" विशं, म्टगढषातुल्य म्टगढथिकापमामं, “A CET, इदं TATA, 'चणभङ्गर' GNA

* पश्येदुद्कविन्दुवदिति ae |

तीयः Ba: | १९९

विनाशि, '*सजनेः' सत्परपेः, विद्यार्देरि्ः। "सङ्गतं" साहिल, "कुयात्‌" UAW सुलाथेञ्च ॥१द्‌।

स॒जनसङकतिं प्रश्सन्नाइ। सेद्यमानस्लिति। सुधातल इवेति। पेक्य स्प्र्ट॥१९॥१५॥

स॒जनसङ्तस्य पलं ww दुजंनसङ्तं निन्दव्राह | ctw रति। Ha खयींशवेाऽत्तितीच्तणा भवन्ति सः awa तप्तं, खतरवारेजनं नाश्रयं", वौरुल्लताद्यभावात्‌ (मरुष्थलमिव', दुजं नसङतेष्वाशख्या नास्ताति स्थितेस्भावात्‌ ‘seq’ उच्चं, मरुपत्ते तदतीवेाषयाहि भवतोति Gan सम्बन्धं यजत्‌ | कंटलत्येनाणयत्तं 'खनार्दजनसंसगे aaa’ उति nee a

दुजनखरूपमाइ। {श्रुतशोलापसम्पन्नानिति। श्रुतं आन्वीचिका- दिविद्या.शौलंसत्खभावता, ताभ्याम्‌ पसम्पन्रान्‌ “ग्रतशोलेापसम्यन्नाम्‌", 'खकसमादेव' कारणं विनापि, "यन्तः प्रविश्य" विश्वासदप्रानादाक्भावं गत्वा हृद्य प्रविष्य, “गुष्कटच्तमिवानलः',§ ‘cefa’, GE I १७॥

शारो विवेभ्यऽप्यधिक्दुष्टतां दुजंनम्य दश्यत्राह। निश्रासादूनो- गति। निवासन agar a विषतभुक्‌ विषानलन्तम्य धूमेन धृम्नोकतानि च्यामनानियेषां तैः "खा विधिः, सर्पः aw, ‘ay वरः कुयात्‌", किन्त ‘gaa’, समं fafad ‘agra’ | मपाः कथिदुप- काररदिता a यभिचरन्ति, दुजनान्त यभिचरन्येवेति भावः॥१८॥

उपफास्सविपि ऋपकासे दुजंन उति दग्रंयद्राङ् | दौयतङ्ति। `खच्छद्दयर.' aagfaafan: सजनः, "पिटः" सुभ्ाहारमयः, प्यव पाणिना दोय, "माजार Fa दुत्त, ‘awa’ पाणिं, ‘fara’, TEA, DE १९ ॥

खपरु) साध्यमिति `साधमन््राणां' wey, (असाध्यं

* ्वजने{रितिम्‌ः। ¡ मतः ग्या He | t मदत. दरति म्‌०। 3 Lema fata मूर । २

१६२ कामन्दकीयनीतिसार्टोका।

प्रतिनिधेयं, ‘ala, die, (वाग्विष' वाक्लरूपं fad, उत्सृजन्‌" उद्विरन्‌, ‘<a caveat दिजिङं वदनं धत्ते ae | दोच्यादेवं- विधे दुर्जनपन्नगः सुदूरतः प्रसित्याज्य इति भावः॥२०॥

प्रसङ्ादागते दुर्जने विधेयमाह। क्रियत इति| (खभ्यद्णीयायः पूज्याय gaara, 'वचाघ्नलिः क्रियते' प्रप्रयप्रदश्रनाथं ततः" THT दपि, 'साधृतरः' स प्रश्रयविश्ेषः ‘gaara कार्यी द्हिता्थिना", प्रती- तमन्यत्‌ | RL

च्छाराधनादुपकारनबद्धिर्प्यस्य भवतु ति जनान्‌ रागा्थमस्य aq. वष्ःरविरघमभिधातुमाद | कादिनीमिति। "सम्यक्‌, सक्तात्वेन, “जनजिद्ोरघ॑या' जनचित्तापद्ाराधं, ada परमां Hat भावयन्‌", eda gaa, 'सवेसत्वानां wifeat स्वानन्दकारिकां (लकिकीं fav’ लाकब्यवहारिकां वाचं, "उतु जेत्‌, दद्यादिव्यर्थः ॥ | RR |

quae दां दश्ंयन्नाद। निव्यमिति। दि विद्धमिति। स्पष्ट ॥ २६॥। २९ ॥

क्ररवचसां खरूपमभिधातुमाह | तीत्राणोति । ^तीत्राणि' दुःस- ानि, ‘stuncifw उदेजनीयानि, “खनयात्मकेविट्ानि' दु- नतिशिभिरुदीरितानि, "वचांसि! दु वाक्यानि, ‘mama देडि- at amd wats’, TE ॥ ९५॥

पियवचसां qa दश्रय्राह | प्रियमेवेति “प्रियमेव' श्यतिपुखमेव, ‘efauaa’ sama, ‘aaa’ सहृतमु, "नित्यं feaag w सततं Veg घ | (केकामघुरुः शिखीव' कलनादरमकोयो aye xa, 'प्रिय- aa’ मिष्टभाषी जनः, कस्य न प्रियः", खषिनु सवंस्वापीचर्यः yen

ष्पधिच। अरङ्बयन्तो इति| (मद्रंक्तया' कलखनजनितमदरक्त- या, “विपश्चितः पण्डिता विवेकिनः, ward? निरतिशयं, 'माधु्वगुग- युक्तया" AULA, “AA | अन्यत्‌ स्पष्ट | मधृरुवागेव विपद्िता;- wycufafa ta 1 894

‘wala: aT: | १९३

ष्यपरचच। मदरक्तस्येति | गुणम्‌ रागीति | ये प्रियागीति। प्रतीतं ॥ २८ ॥ २९ ॥ Re ॥

ग्रइस्याचारममिधातुमाह, सुचिरिति। gfe: बाह्याभ्यन्तर. चयुक्तः, ae रटव्नलादिभिः, sant AAAI! | वेदोक्तं समग्रमपि मन्यते यः स खान्तिकः तस्य भाव द्यास्तिष्छं तेन पूत च्यात्मा यस्य सः आस्तिक्य तात्मा" | अवशिष्ट सुगम ॥३९॥

उक्तपूृजनक्रममभिधातुमाद। प्रणिपातेनेति। aes areata, "प्रणिपातेन" प्रणिपत्य, (अभिमान कुर्वत" raqawa । Sea? सतारुषान्‌ , “खन चानचेषटितेः' विनीतमभावैः | ‘Zara’, garni’ पुरेनानृष्टानेन, zal सम्पदं | दवाः स्ृतेनाभिमुखा भवन्ति न प्रणाममाचरेग | ३२ ॥

ष्धप्ररद्च, खभ वेनेति। .खभावेन' परमात्मीयभावेन, ‘fas’ मि- चतामुपगतं, "सद्भावेन साधुभावेन, "बान्धवान्‌" चखात्मबन्धप्रभ्टतीन , ea भायानुजोविवगे, Gara’ दानरद्टितेन Gea प्रेम- विवर्जितेन दानेन च, ‘aifama’ ल्िग्धभावेन, (तरः ' उक्तयति- रिक्तं जनं, “CLAY खाराधयत्‌ || Ba

दामक्रमममिधातुमाह। * गुणानृखागौति। 'गृणानुरागौ' पाच गृणेष्वनु रागवान्‌, खनेकगुगावद्भयु रव धनं विष्टजन्रान्ययेति, शस्ि- तिमान्‌' यस्य यावत्‌ प्रतिच्चातं तदनतिक्रम्य faded fafa- wae: | 'श्रद्धानः' दानात्‌ नृनं पुश्य्रमस्तीति खडान्वितः, ‘cat faa’ दीनानाेष्व{पि कारणात्‌ प्ररत्तदानः, ्खतग्ि्ट स्प ॥ ३२ Rs | .

भरियवाक्सहितमेव दानं कर्तद्यमिव्यसयेवार्यम्य प्रप्रसाममिधावु- |

* गृखानुरागो स्डितिमान्‌ शदधामा दयान्वितः) 9 धनं ware विष्लेत्‌ प्रियां बाचमृदौरयन्‌ ॥ ke कारः ।

१६४ HAMA AACS AT |

are | भये प्रियाणीति । °े' श्रीमन्तः, प्रियञ्च भाषन्ते 'पयच्छन्ति च "सत्कृतिः सत्कारं, (ते वन्द्यचरिताः', "नस्विग्रहाः' पुरुषश्सोराः, ‘Za’, रवेति। इ FS |

waza aufaqare | खनिन्देति। "पर छ्यु" परान्‌ष्टानेषु, वि- भिन्रदश्नेष्वपि, ‘afar निन्दान काया, 'खधर्मपरिपरालनं' शा. BAY खधमस्यानुष्टानं, 'छपणेषु case’ अनाथादिपु खनुकम्या- परत्वं, ‘aay’ सविन्‌ जने, "मधुरा tac’, नियमात्‌ aver xia Ta: ॥ ६४ ॥

fag प्रागेरपीति | 'खद्यभिचारिग' अक्नपटाय, aera परि. ag’ ग्टद्धागतऽरावपि चाग सम्माघगं, शत्या दानं" यचाशक्ति दानं, ‘afemay सहनग्रा।लत्वं | २५ ॥

wary | बन्धुभिरिति। खजनबन्धुप्रभ्टतीनां “चित्तानृविधायितं' चित्तानुवक्तनं, "मानां ew’, Kad: | २६॥

रुतदनृषटानफलमभिधातुमाद | सनातने इति | "मदात्मना", faa मार्ज ‘ary’, ‘fasai’, weafuai’, "्वम्‌'.खव "पन्थाः", सम्मतः नियतम्‌", 'खनेन' पया, "गच्छन्‌", MAST प्राप्रात।त्य्थः॥ ३० ॥

किञ्च। उक्तपथान्‌सारिणि नर्पतेविंनयगृणेन जगत्‌ Bat भ- वेत्‌ इत्यः । Rs |

BUTE चेति मधुरवचनान्येव पाशरासतेरायतः “लालितः NTT. बायतः पखादालालितः रचितः सन्‌, 'लाकः' संस्थितः! न्यायमा गाव- सितैः, "मेद ' अभिचारः, ‘a af नागच्छति Bae: सामसद्ा- यः कावंसाधका भवतीति भावः॥३९॥

र्ति कामन्दकोयनीतिसारटीकायामुपाध्यायनिस्पेन्तानृसासिग्धां zota: aa: >€ |

+ सप्रियारि प्रभाषन्त प्रयच्छन्ति च मत्कति। maa वम्यचरिता care नरविप्रह,:॥ २४ MIS: Bian ye go Ag!

चतुः सर्गः ॥ १६५

वग खमस्थापनानन्तरं साज्यप्रछतोनां सप्तानामपि गुगसमूष्छतां सम्पदं दरपरयितुं प्ररतिरेव तावदाह । खाग्यमाद्यस्ति । 'खाग्यमादो' उत्तलक्गा. US’ जनपदः, ‘Zh? खानीयादि, are’ caer. रादिः, ‘aa’ waty, ‘Gea’ मिचं,। "पस्स्परापकागोद' श्त खामी यमायम्य उत्याद्‌कत्वेन उपकारी, अमाद्याऽपि खामिना बद्या. दिसाह्यन। ता Trem सत्ताद्निपकारका, Ue केश्रादि सम्पादनेन aan, दुर्ग स्च्टाविधानादिना तषां, asfa सक्कारा{<- सम्पादनेन दुर्गस्य, RM टच्युपकरगसम्पादनेत Gui, aca. तींप्रतिपादनादिना तेऽपि aime, बलं चनुरङ असाध्यसाघना- पकारि पन्यीक्ञानां, तेऽपि भस्गादिना बनर, fad सदायादिना ष्यनन्तराक्तानां, तपि ava च मिचस्यति। ददः परस्प्ररापकारि BAH राज्यं॥१॥

रतदव समर्थयन्राद। रकाङ़नापीति। “Rava ga’, "विकलं, WUclaq ‘aa’ राज्य, सा, TA MCAT a वत्ते" तसात्‌ ‘eam? सम्पुंतां, 'खन्विच्छन्‌", May’, 'परोच्तग', कम्य के गुणाः समग्रा waar वा इति पर्संत्तामपि कुर्वति मति भावः॥२॥

mma waaay | |लाकाधारार्ति। लाकानामाधार- खरूपाः gaan 'दुष्पसियष्षाः', "खापः Haga च्याधारेडउवष्टान्नां शरियः संखृत चात्मनि fasta’ | areata द्याकसम्पदादिगृणः ता wars rfa ya ५

aaa खत्गृणसम्पत्‌ सम्पाद्नमेव प्रमं क्यमिति

दग्रयद्राह। च्या्मानम्वेति | अमाद्यादिप्ररतिभ्यः ‘ara? श्र. ` रोर्मेव, "गुण्समन्वित' वच्छमागगुणापतं, ‘rea’ | 'गुणसंयुततः"

सुपराचण्मिति म्‌ + Wu Ba: He qe WwR AIAN |

Yee कामन्दकीयनीतिसास्टीका।

रब्यात्मलाभः। “ततः, अनन्तर, “शषपरीत्तणं' अवशिष्टप्ररतीनां परोच्तगं ‘Rafa’ ॥ ४ ॥

गुणसम्यत्‌सम्पादनायंमिदयेतावदेव समर्थयब्नाइ | साधु भूतलदेव- त्वमिति । ‘ary प्रोभनतरः, “भ्रुतनदेवत्वं' परमैश्वयंदिकं काये, किन्त्‌ 'खषटताकभि दुष्करः, Kars स्प ॥५॥

प्नाकचयेण अभिगामिकगुगानभिधातुमाङइ | कलमिति। कुलं" उभयवुलविसुह्धिराभिजाद्य, ar’ saa pees चाविकारता,“वयः' यवनं, “प्रीरं'सघखभावता,'दाच्िर्ं' सवं च aaa, ' ्तिप्रकारिता' aqua, “afadafear वाकृच्छनेन विसद्धसंवाद्‌रुडितत्वं, ‘aay खम्टषावादः, Taq विदारदाराघनतत्परता, (छतन्न ता तस्य प्रयुपकार तत्परता | “दै वसम्यन्रता' यद्यदिच्छति तत्‌ सम्य - त यस्य स दैवसम्पत्रस्तस्य भावः, "बद्धः" Beat प्रज्ञा, 'शच्तद- परिवारता"† खन्तुदरजनपटिजनतवं, "शक्यसामन्तता प्रका TT कतु सामन्ताः संसक्तमण़्लमयेादा भूम्बन्तरा QCA यस्य तद्भावः, ‘Ey- भक्तिता' द्दिरानु रागत्वं, प्रतिपद्रनिखएटिरि थैः | 'दोषैदशिंतव' दी. aaa दौचकाक्तेन च व्यवहितं प्रन्नाचक्षाद्रष्टुं शीलं यस्य तद्भावः, ‘saw’ शोयोदिगुगसंयुक्घता, “सुचिताः पररदारादिनिरीहा, werner, Berney Waa oi सह्यादिभिः करोति म uw खल्पं इत्यथः, ‘faitaa’ विनयः, "धामिंकता' धर्मनिरता, र्ते "गुणाः", 'साष्याभिगानिकाः', संश्रयगीयलकासकाः, खनायासेन बङभिराञ्जिता भवन्तो्ेः ॥ € none

waea दश्रायितुमाह । गुरिरिति। गुणे", रतेः, खनन्तरोकतैः, ‘qua’ निखयेन, 'अभिगम्यते', परिजनैरि यर्थः रवम्भतेः परिजने रभिगतेा राजा मान्या | Las सुगमं ॥ € ॥

* ऋर्विवाद्तिादूतिम्‌०। t अलद्रपारचा(रिता fa Het

चतुर्चः VA: | ९६७

रान्ना परिवार खवविधः कार्यौ नान्धा दति दश्यद्राह। प्रख्यात- dufafa | प्रस्यातवंशः' विख्य।तसामखयादिवंशस्त, "क्रः" ख, "ताक्तसङ्गा{डिभ" खजनाद्पर्लाक्सङ़दगश्ोलं, 'सुचि'खपंखलं खन्ध रदनं च, Ta "परिवार gata मद्दोपतिः'। ‘quate arantyy’, am faucla करति स arma fea xfa te

प{स्वारे ma दोषश्च दग्यब्राह। TVA ‘Kesha ea? pura, 'माग्यतांः अाश्रयतां, ‘ata’ प्राप्नाति waua: 'पटिवार- गः" | पो दु्परिवास्स्त प्रपस्वार इव हेससमाऽपि ‘aren. क्रान्तेः डम Ka’ ाश्रोिघपरिवेखितिखन्दनद्म इव भोग्यतां (नतिः तस्मात्‌ सुपरिवारः स्यात्‌ ॥ १९ ॥

रतदव aauaatw | निरन्धानाङडति। sear’ सत्पररषाणां fa- जिगोपुमभिगच्छतां, माग", सवान्तर दारः, 'निरन्धानाः, "दु ्तानः' दुष्टाः, (सचिवाः, प्रतिवन्धकत्वन 'भक्तयन्ति मद]पति' Sarena. aaa मद्ापतेः समुदायं कोशं भच्तयन्ति। समुदायभत्तगात्‌ महोपतिरपचारात्‌ afaar भवति| war gears: सचिवाः कमी. माद्या न Tigh, "तस्मात्‌, "ससचिवः, विशरुदचित्तकामाग्यः, "भवत्‌", स्यथः ॥ १२ ॥

सतां मारगनसेे gafaaad विभूतरनष्यलयं दर यत्राह | fag alfefa | ‘aca’ उत्कृष्टाः, विभूतीः? विभवान्‌, ‘ara’, ‘wal’ साधना, aaa’ सम्मागविषयतां, * 'नयत्‌' प्रापयेत्‌ । ‘are विभूतिषु, 'सन्तः' साधवः, "न तिरन्ति, Suara ‘at विभूतयः", "यव" निष्यालारखव॥१३। ६

ant साधुसमतागः वतिरेकरखेन दशंयदराह । यसद्भिरिति। "किम्पाकटच्तम्य' मदहाकालटक्तम्य, "फन, "प्रहा" काक्ञाः। स्पष्टमन्यत।! Le

Sugita we ge: 1 माकाकफन्त Ther Ge भाषाया प्रषः ‡ ष्वादचा carat

१६८ कामन्दकोयमीतिसास्टीका |

खामिप्रहतिसम्बन्धिना -खाभिगामिकगृणानां खरूपं rawr: तामभिगच्छताच्च क्मसचिवादीनाच् vaste खरूपमभिधाय ue. तामा्मसम्पदमभिधातुमाषह | वाग्मोति | वाग्मी प्रशस्तवाक्‌, ‘wae? सरसदटृश्स्यापि fare वक्तो्ेः। 'सृतिमान्‌' वेश्रतेऽपि BACTHICH:, "उदग्रः" उदूतायः प्ामुरिद्यथैः। बलवान्‌ कामबल- RAR ठकषादरवत, "वश्यो" जितेन्द्रियः, Fav प्रेता, ‘ewe’ ay. परिकषश्रादिकस्य, wary "निपुणं", यथा भवति तथा, ‘aa- शल्यः ! छताखल्पकषलः, 'खवय्रहः" सखनेवानीतिप्रटत्ताऽवग्रद्यते निषिध्यते इति ॥ १५॥

fay) परराभियेगेति | "पराभियोगप्रसहः श्रचुकतविग्रइ- efem:, ['सवेदृष्प्रतिक्रियः सवापायेषु दृष्टाः प्रतिकिया येनस तथा| ‘wafers शचुदाषाग्वेषणशयोलः, 'सन्धिविप्रहत- wafer’ षाकृष्एप्रयोगवित॥ ९६ ॥

पर| गृएमन्तति | "गुएमन्तप्रचारः' गृठाऽतिगुष्ः मनः पषा PMMA: पुरुषद्रयसम्पत्‌ देश्रकालविभागः विनिपात प्रतीकारः कायं(सङिखगेवंलच्तणा यस्य सः, तथा गणएप्रचारोऽनेरवि- दितप्रचारः परषामसाध्यः स्यात्‌| देशकालविभागवित्‌" gery. संख्ानादिरदेशः, कालच्चायमखताकं GAR: WE प्रतिकूल इति विभागं जानाति | 'खादाता सम्यगच्ानां', प्रजादिभ्यः शास्त्रा. waa, ou "विनियोक्ता", सद्ययकररोन, पावित", ख्॑विनि. येगे पुरषा्थवराभिसन्धिना | पात्राणि त्रिविधानि, घमोभिसन्धि- मा ब्रह्मियतपलिक्तपणकादयः, र्धाभिसन्विना मज्िपुरोश्ताव- चल्मादकाः, कामाभिसन्धिना मनोरमा fea इयेवं गृणविभपोन पाचाणि Fei i yon

= faqu: ifr ae! + सुषदः एति He ‡ ष्तेप्रतिक्रियःम्‌न्पु*। § परिच्छद्रानपेखातिम्‌°।

चतुः Ba: | १६९

अपर, कोपेति | WE arcs

fag | ख्डापदगेति। “ड्पदेश्रसम्पद्रः, र्डपद्रानृानज नितसम्पन्तयक्तः | "परतः उत्साद्क्तमिः AAT | "मधुर दशनः, रमबीयाकलतिः। मगुणानरागो' गण्वत्‌सुहतानुरखागः) ‘faaare’ कष डसिताप्रलच्ितवाक्‌, रबम्पयायविंशतिगुरपरिकल्िता विजि. गोषाः "खा त्मसम्यत्‌', प्रकीर्तिता" ॥ १९ ॥

खामसम्परा माहात्यं cian) स्ल्यादिगुगेति। ‘rare Twat’, 'जाकयाचा्विदि' arfamaawes, ‘far’ अचपले, “निरन्त, नवाकसकलापतापवित्तेपात्‌ ‘faacia’ जनके दव, Qe’ स्ति करोति पुर xa, Ara? जनपदः, "स पाथिवः', नान्य दति।२५।

aguas द्रण्यद्राह | ष्यासर्म्यादति | स्पष्ट ॥ २९॥

आभिगामिकगुण्मध्ये पठिताया बदेरत्साषम्य च गुणान्तरमभि- धातुमाह | सुश्रूषेति | PRA जन्मान्तस्वासलनया fame घोतु- निच्छा | ततः saa!’ | ‘awa? खुतक्रमेणव व्यास्यातस्यादानं | “UT tw खवधारयं, ‘He वितर्कः किमिदमेवविधमन्यधा चेति सन्देहः । "खपे हः विचायं अस्तस्य परि्यागः। "अ्यविक्नानं' aay fe. विधं wea aang | “सत्वन्नानं' ततं परमाः तत्र wie खनिनि- बेष्ः, Ta धिये गुणाः॥ २२॥

उत्साइगुबानमिधातुमाह | दाच्मिति | ie? कोलं, a" चिप्रकारिता, ‘ead? अपकारिणां कचमप्यविररयं, “wre” अभो तं wag “उत्याहगच्तणं' खनन उत्साहा दूत इति। गृणे wifumfad: खात्मसम्पदुक्तेः अनन्तरोक्तगृदासाहगुः, ;उपेवः' खन्वितः, "राजा भवितुमडति',महाराजल्वयुक्ता AAMT: । RQ A

खतेषां मध्ये गु त्रयस्य प्राधान्यं दश्रयद्राह | याग इति । "चाम, वदान्यताकच्तवः, "सत्यं, च' Tay यचोक्ठलच्णं। (रते चय,

* जभति ge पु" । धि ¥2

१७० कामन्दकीयनोतिसारटीका |

foe

"महागुणाः", मद्ाफलसम्प्ादकत्वात्‌ | उन्तराङ UE | यत्वे Va देतत्‌ गुणत्रयमेव सम्प्रादयतीव्यधैः || २8

खामिगुणसम्पादनमभिधायामाद्गुणसम्पादनमभिधातुममाद्यपु- शङहितादौनां यथासम्भवं गुणानाह । कुलीना इति । (कुलोनाः शु दाभववुलसमत्यत्राः | शुचयः खभावतः HAI, ATW? अभीरवः, ‘gaa ्यान्वीचतिकयादिश्रतशालिनः, “खनुरागिणः च्वाम्यनरागवन्तः, Mead: प्रयोक्तारः" अर्थगश्रास््रप्रयागकुश्रलाः। "सत्विवाः, ay विचिन्वन्ति खामिना सदहाथान्‌ इति सचिवाः खमा. त्याः स्यः, महीपतेः, fafaaitatfefa 1 Ra

खमाद्यादोनां सुचीनामपि sates दूचयद्राह | TITAN. fuat इति | उपधाखतदः, धरमापधा, अर्थापधा, कामोपधा, भयो, TUL ST | सभयाद्ययमकमणया राजा, वयन्योपादनेन VARIA इति प्रद्याख्याने सुचिरिति घमापधा | अभयेाऽयं राना खनं wa ख्याती यवगेवाभिलधिताथं प्रयच्छाम इति तत्मद्याख्याने चिरि eugut | राजमदहिषों कामयमानामुपगच्छाम इति sare शुचिरिति mau | रकाऽमाद्यः सचिवानन्यानावाद्य ठषामेकेव अयप्रदष्रनेन राजबधार्धमुपनयेदिति त्र्याख्याने ुचिस्ति भ Sat | ताभिः शोधिताः "उपधाशोधिताः! | "सम्यग गाहमाना पादय", ‘aw खामिनः, ‘aa? कायजातं, 'छतारृत' fa रतं fa ar aad, इति "सानुरागाः" खनु रागयक्ताः 'परोद्धेरन्‌' निरूपयेय ॥ २९] ८

उपधाशब्दनिर्वंचनमभिधातुमाद | उपेद्येति | 'उप' समीपं, ‘xa ead qnitaa Grad, 'यस्नात्‌, `ततः, wea, "उपधा इति Bay’ ‘gata’ उपजापप्रयागाः, उपधा Bal’, ‘AISA प्राक्त येष्‌, स्पष्टं ॥ २७॥

* इष्ठनोतिप्रयेक्ार र्ति Reger t उपधाः द्राधिताःएूतिम्‌र। we

चतुः ait: | १७१

्मारानां गुण्सम्यदमभिधाय मन्विसम्पदमभिधातुमाह। खव- यद्ध Ka) मागेप्ररत्तममाद्यमवद्टकृन्ति प्रभविषतया विष्य निवारयन्ति ये बनधुप्रम्टतय्तेऽवयरहाः प्रो भनतया खवगरहा यम्या सी "लवप्रहः, "जानपदः, जनपदभवेा विजिगीषुः खजन्मभूनिवात्स- ल्यात्‌ afeag न समाचरति | (वुलश्नबलान्वितः' खभिजान्य- सखभावक्तायबलसम्पन्नः, "वाग्मो" प्रशत्तवाक्‌, सारभाषोययः। प na? च्प्रतिदन्दिकः, Saag? weds ure TAME, ‘sale? उक्ततिगुणात्कात्सादयुक्तः। प्रतिपत्तिमान्‌" प्रतिपत्तिः उलपन्नप्रतिभा तया BA | २८॥

च्यपरञ्च। wala | स्तम्भ." waa, "चापर" प्रतिष्ठितत्वं, ताभ्यां "होन. | ‘aa’ मिचारवाहितः | दात्पिपासादि्नश aed xf Quaw?, "सुचिः" up ज्तचतुरुपधामुदः। "सदय अन्टभावाद्‌ः, "सर यसनञभ्युदये चाविक्रारिन्ं, vid” अविषमता, ‘ea’ श्ितेस्विष. लत्वं, प्रभावः" प्रभृता, MIT’ AT TAT, गत्ुक्तः ॥ RE ॥

fag हतश्ल्पश्च(ति। 'छतग्रिन्त्पः' च्छभ्यस्तकला¶्ल।पः, Ey faa, ‘cara’ उक्राष्टगुगनबुद्धयक्त, 'धारगान्वितः' खवि- wae, ‘pula अचनान्‌रागः, "कत्त च वराग" खामि- छतवेराणामप्रतिविधाता, Tama: ‘MAT’ भवन्‌ ॥ Red

अन्यानपि afaamary । स(तिरिति । धास्णान्वत दद्यक्घाऽपि खतिगृणः पुनरुच्यते यादप्प्दश्रनाधं। 'तत्यरलाथ्ष्‌' qua रन्ना- दिषु खतितात्पथं, ‘face’ wana ufqayaa पुनरच्यते Brey | 'मन्तगुपिः' पष्ठाद़मन्तग।पन, अन्यत्‌ गमं । Ars

खमद्याद्धिक्रतरगुण पृरोाहितम Ba ATE | VATS | MT ` न्तिकपाणिक' खस्य 4ना(दिकं। यवण ama 0 eR 1

प्रसङ्गात्‌ गणकगुयममिधातुमाद | तादटागति। GT u Regs

ष्यमात्यसाधुतप्रभ्टतीनां qari यद्धिविद्षभ्यः cage परि-

१७९ कामन्दकीयनीतिसारटीका |

प्रयत्चप्रमणेम परीत्तामुक्ताऽनमानेनापि अभिधातुमाच्। कमी. नुमेया इति | 'परोच्चगृण्डत्यः' परोत खप्र्यच्ता गुण्य रामणी- यकदिकम्य त्तयः रिष्पत्तयः, 'कमानुमेयाः', भव्ति यतः, ‘wea’, "परक्तटक्तीना' मर्मणां “We? निष्यत्तिल्तगेः, ‘ay अनिव्यद्रलक्तयं, "विभाव्यते" *उपलच्यते, अनुमीयत KUT: | ४० ॥

मन्तिणं खामिनख व्धियमाह। सव्लमानमिति। “अकारथेषुः श्रा्रनिषिङत्वात्‌ यसनादिषु, aera’ areata यान्तं, ‘fang’ प्रतिषेधयेयः आक्रम्य, "मन्त्रिणि दपं" इति ae, गुरूणामिव' इच- कशकपरलाकदायिभनकाचायादोना(मिव, ‘Tayi’ aft, "वचनं! हितवचनं, 'प्टगयात्‌,, खवणमचानुानपन्तं AE "पः" खामो। ॥ ४९१॥ ` गतेः विना्ाभ्युदययेमंरोखरविनाशाभ्युदया भवत स्ति दष. न्ना | etc शति `गरोखरः वि.जगाषा, (निमीलति विन. श्यति सति, (जगत्स व" माक्छन्धायात्‌ निमीलति | aaa gars यथा! QUI पद्ममिव, ‘aga’ wWacarged,vawa’ जाग- सि, जगदिय्यंः॥ ४२॥

afma: जितस्य च क्व्यमाइ | तद्वे(धयेदिति | (तत्‌'† तस्मात्‌, नग्नां" मुवनेकृर, "बाधयेत्‌' garda, अमायादिः। ‘a’ सलामी, नः "यथा" येन प्क्षारोश, "बध्येत पच्चतन्लक्षयादिभिरपि, -धीसपष्वोयोगसम्यतैः‡ fia? सेवकैः wad: तत्‌, Tav कायं yeas

अगद्नाययोधकमन्तिणां प्रशरंसामभिधातुमाडइ | पय्ेति | "पस्य,

* जिभावयेदितिम्‌०) 1† तंद्ति mel ‡ खत्वतेषु मादरः तिं म्‌०।

चतुच॑ः सर्गः १७३

खामिनः, 'ते' मन्युदयः, FW यस्मात्‌, TEE! बन्धवाः | "तरव मुरवः" wafeaacr सचायोः, "मताः" भ्राखकारिमिः मन्ताः। SUS सुगमं ॥ ४ ॥

एतदेव दरणएयितुमाह । सब्लमानमिति । ‘ama’ निविडाचर- ङादिषु, aera’ arate यान्तं दपं, "ये सदः" येऽनरक्षष्दयाः ग्वारयन्ति,' ते स्यं नेव TET’, गुरवः महान्तः, "गुरवः भा. mia, ‘fe? किल, भवन्ति ॥ ६५॥

कथमकार्येष सक्ता भवतीदयाह। छतव्ििऽपीति | 'शतविद्योऽपि' जनः, (बलिनाः अतिबलवता, “रागेण विषयानु रागेण, ‘ew’ स्यष्टतरः, "रज्यते तन्मया भवति । 'रागानर चि सस्त्‌' TTT. चित्तः पुनः, ‘fa, नाम, ‘werd ze कमो, "न कुयात्‌! पितु स्वमेव | ४६॥

fag) पश्य्रपोति | "पठन्नपि, से चनाभ्यां खय्यादिकमवशाकव- aft, away’, लाकदयविरडकायाणामदण्ंनात्‌ "सदया" eer णव gu, 'निरम्म॑लिविनयाञ्जनः' पवित्रैराधिडारिभिविनय- रूपान्न चरोगो षयः, ‹चिकित्सन्ति', स्पदटमन्यत्‌ ॥ ४७ ॥

एतदेव समर्थयन्राह | रागमानमदान्धम्रेति | "एागमानमदैरन्धम्य", "ए षुसङ्टे' शच्रुह्टतायामापदि, स्खलतः" पततः, awalzafed "इस्तावलम्बा qafa’| प्रतिमा यथा इम्तावलम्बन धार्यते तदत्‌ खामी स्खलन्‌ मन्तिचेष्टतेन धाते uu: | ७८॥

येतु खा{मिनः स्खलितानपे्तनते त्वा दावं दश्र्द्राह | मदोडत- स्येति | "मदेम, मत्तता, 'उदङतम्य' SANTA, "खन्या यवु चस" पास्नाक्तवुत्तरङितम्य, (पते. fafantar, ‘ayiaw «fea ra’ ° उ्डद्ुशम्य दन्तिन एव, "नेतार." मन्युादयः, "वातां" जिन्वत, ‘ew निखये न, "गच्छन्ति statin ee ॥

खामिप्रकृतेरमा्प्तेख गरणानभिधाय रादुप्रहयेगुयेष्वभिधेयेषु

१७४ कामन्दक्षीयनीतिसास्टोका।

भूमिजंनपदेति दिधावद्धिताया रादप्रकतेरन्तंभुंताया भृमेरेताव- दूःणसम्बद्रायाः सामथय Tan! | मृगुणेरिति। ya वच्चमौय- लक्तगीः, UIE? जनपदः, ‘aga’ s 'तदृड्िपवब्येः राष्वुद्या कोप्रवदधिः, कोशवुद्या दण्डवृद्धिः, तदद्या मण्ल.न्तरग्रइगात्‌ Tari ्टपरस्य बुद्धिरिति | ‘ommaquact भुभिम्‌' उद्या, प्रततं ॥५०॥

भमिगुणानेवाभिधातुमाइ, weracastia | श्रस्यानि प्राण णानि, ‘aac सुवगादयुत्यनिख्धानानि, तदिश्िष्टा | "पण्यानि शुरमाग्रजोरक्रादीनि, "खनयः' उ्चमगमृक्तादयुत्पत्तिस्थानानि, श- aw दुगादुपयागसारटच्तवनानि, तंः*खन्विता', "गदिताः च्तीर- ड{डविधायिनी । 'भृद्सिलिला' sacra Te! धाक, "जान पदः" वणाप्रमिभः,युता।॥५१॥

fay, रम्येःत। ‘ca’ रमणीया, 'सवुद्चर्वना' इस्तिवनेापेता। "वारिस्धलपथान्विता'.स्पद्ः | 'खदेवम'टरका' Us Tq ATA वस्याः सा देवमाटकषा पर्जन्धसस्यर्थः। त{द्िपसोता, भूरिसलिलत्वेन सरि- त्सरःसदखसग्रुलत्वेन अपन्नन्यसस्येययः। ‘xfa’ वं प्रकारा, भृवि- भृतये", भवतति शेषः ॥ ५२॥

भूदेषषानभिधातुमाह। *gqefs | शक्रा" प्रस्तरशकलःनि, ‘saz? च्तारम्ट्तिका, 'पाषाणाः' शिलासम्‌दाः, तेर्युता । Saray तात्छ्यादाट विक्ररय्ता, 'निव्यतखरा' प्रतिराधकादिभिर्विर{इता, ‘ear afar | खन्धत्‌ स्प्रठ्‌। ५३॥

जगपदगुणामभिुधातुमाह, खाज दरति | 'खाजनोबयः' सुखमाजी- wa, ‘HAMA! Samia ame: । “सामूप.' सजलमभू- fam, नानाश्स्यप्रभववात्‌ | ‘qdataa’ टउण्कारादिसेाकय. weary । 'मूद्रकारबयिकप्रायः', fadaara ययेरटभेग्यः। खन्यत्‌ ae ॥ ५९॥

> सब्हेरसपापारार्तिम्‌०। 1 wea Tht ae!

a qu सग॑ः। १७१

fag, सानराग इति । "सानुराग खामिन्यनुरक्तः, ^रिपरेषी' wifawat रेषवान्‌, "पीडाकरसष्ः' कोशाल्पत्वदाषरूपा पीडा, तत्परिहाराय खथिकमपि कर सहते यः, ‘cy विनती, arte समाकीर्णं, नानादेशीयवाणिज्यकारिभियेोप्तः। "धार्मिकः पुण्यप्रा- चर्यकरः, धर्मघषांशदानेनापकषरोातीग्यधः। TRAY कौरघुतादि- भिरपकरातोति, “wa? दग्डकरादिभिरपोच्यः।॥ ५५॥

खपरद्, इंटगिति। भमूखयसनिनायकः' quar बुद्धिरहिता यस- निने विषयासक्ता नायका wen यस्यासा | खयं खभिसन्धानपरोन भवति, अभिसन्धातुखच न शक्यते, “तं, ate जनपदं, 'वद्धयेत्‌", "तसात्‌" जनपद्‌ात्‌, ‘ea’ सवङ्मपि राज्यं, aga’ zfs याति ॥५६।

रषृपरछतेर्मुणसम्यदमभिधाय दुगप्रकतिमभिधातुमाह। एथसी- मेति । “एचुसोम' विन्तीर्गम्‌ वश्मि, award’ महापरिग्व, "उच पराकारगोपृरु"' उश्प्राचीरवंत्‌ TLE यस्यतं, 'छ्लसरिकिरवना- BE पार्वतादकषमारववानदुगेएगामन्यतमदुगाश्रयं, पपर", समाव Ta’, ME ।॥ ५७॥

fay, जक्नवदि(ति। "जलवत्‌, प्रचरजनं, 'धान्यधनवत्‌' धान्यादि ्रम्यसु ३ यं [दिर त्रसम्पद्न, दुग" ' कालसहं", निचय्रसम्यद्रतात्‌। (महत्‌! finite ष्दुमहीनेा नस्पतिवाताभावयवेः समः', Tare नस्पति- रनव्धाउस्ितिभवती्यंः | ५८ ॥

्लसरिन्मरषनदुगखयब्य्॒तंतरेव याग््ातुमा। ्ओदकमिति। "दकं, प्रचरादकसम्पपारवतं' Ela qT AWA F fa feuara ‘ay’ aqaweea ्यतिगदनं | रतदपि बह्दकसम्प्रहर, ८गरिगं' म्रिये निजने Sa भवं, “धान्वनं' निस्तगजला Sal UAT तच्र भव, धान्वनं, ‘aa’, (दुगापविन्तकः' दुगब्यवस्ध्रापकं ‘wimafafa: Tews, arena, aT eafrs nae t

+ Haelcaaaaratata Ae Tot

१७६्‌ कामन्दकोयनीतिसारटीका |

दुगेग॒ णानभिधातुमाह । अक्ेति। “जलं, wa, च खायुधानि' धनुरादीनि चघ^यन्लाणि' सवतोभद्रागि च, तैः "षटं सम्प्र, 'जला- ्रायुधयन््ाच्यं, “धोस्येैरधिकितं चैवैशालियोडपरे छतर क्त, ‘afer? CMTE, "याचायः भुक्ठरगुरुप्रम्टतयः, “AA. नमेनिरे' anengufaad सम्यक्‌ खनमानं तवन्तः ॥ ९० |

fag) सापसाराणोति। 'सापसाराणि' निंरुद्धाऽपि पुचकल- चादिः यथापसायेते तादश्रानि,"्दुगागि', तथा .सारूपजाङ़ला भुवः" अलघ्यनप्राया भूमयख, स्पर्मन्यत्‌ | ६९ ॥

केषप्ररटतेगणसम्प्रदमभिधातुमाह | बङ्किति। ‘Tee’ ब aya, "्यल्पनिखावः' अल्पव्ययः, “स्यातः, निःष्षविषयव्यवहा- सार्वः, ‘yfsazaa’ पृजितानि जओरोधनदादोनि दैवतानि य्षिन. सः, "द सितद्रदयसम्पृगेः' खवगादीदितधनसम्यच्रः, “wa मनेारमः, मदाहालङ्गार सन्य ब्रतात्‌। 'खातैरधिक्तंः' eA विश्रस्लासतरधि- fear chara: 1 €२॥

रुवंविधगुणः केशः Aral सम्मत इति दरयप्नाह | मुक्तेति। ‘faatmatifra’ पितुरपि पैतामह एति न्यायोपा्जिंवलात्‌, “उचितः, च विजिगीघाधेमाजिंतत्वात्‌ । 'खयसहः' ay सते यः, aq waa Kad: | Wea ek I

केश्रविनियोगमभिधातुमाइ । धमेहेतारिति प्रतीतं ice 4

Marae द्डगुगमभिधातुमाह । पिष्टपेतामड इति) (पिट. पितामहः, पिज्राभिक्रमायातः। चश्यः"* विधेयः, dea यिभिः, ‘ena हतभरगः, "विख्ातपैरुषोजस्कः† प्रष्यातपुरषल- बलवश्वादि यस्य सः gue स्वायुधय्‌ डकुशलः, ‘mada’ श्यः निपयेः खधिष्टाटभिः परिवतः खनगतः ॥ ५५ ॥

> im fa eet बिष्यातपोरपोजित्य cfr He

` अलुः eat: | ९७७

WU (नानाप्ररणेपेतः' मानाविधधनुराद्यायघयक्तः। सगम- मन्यत्‌ ॥ (९ ॥

aut, 'प्रबासायाखदुःखेषु, स्यादि प्रतीतं। 'अदेधस्तवियप्रायः',# Sy feursd, तत्‌ यस्य नास्ति सोऽदेधः wee: चवियप्रायः इति चथियाः खभावत खव महासक्वा भवन्तीयर्यंः। ‘aw? चतुरङ्बसं, स ख्वंविधः "दर्डविदां' GIT, "मतः नान्यः ॥ ६७ ॥

मिचप्र्तेगंणसम्प्दमभिधातुमाह | ल्यागेति। "््यागविज्ञान- amg’ लब्धत्वसर्वशरास््रप्रवीगल्वाकुताविकारित्वसम्यत्रं। 'महाप्त weanatfzan | ‘fadae’ प्रियहितवदनश्ीलं। “सायति्तमं emfantsafafc । wed} नेतरि war च दिधाभाब- रहितं । (सत्कुलं सति भयपक्ते$पि ्यमिचारो नान्ति, तत्‌ कदा- चिदपिन वयभिचरतीद्य्ः। ‘cafad निच gata’, रति स्पष्टः ॥ ९९॥

सत्कुलम्य qa wane) ष्रेयिति। ‘amy’ दाडगेषु खप्रतिविधयेष, “खच्छ्दयः' सदत्‌, HMA? HATHA, "चतुर - wat’ Tawa, 'दश्रंयति', स्परट |i €< ॥

fasqa दश्रंयन्नाह | पितिति। “पिद्धपेतामष्' पिादिकमागतं, "इदयानुगं' awd, "महत्‌, मह्त्वग गयु, “लघसमुल्यानं' ाद- म्बरगून्धं, ‘fas व्यते", विजिगीषुणेति TH Io ॥

fanfa विविधानि भवन्तोति cane) दरूरादेवेति। ‘gc देवाभिगमनंः निचे समागते दृराद्वाभिमृखगमनं, “aewy. दबानुगा TH’ TASH] aH वक्ता यम्या अथः स्पष्टा हदया- नुगत भवति । ‘amauta द यवस्तृनां प्रदानं सत्कारपूवकः कायमिति | “विविधा मित्रसङुहः' दत्नेनानन्तरोक्तन उपःयवि- तयन fafa daw, मित्राणि भवन्ताचर्थः॥ ६१ ॥

मित्रात्‌ धमीर्थरामकूपपनमभिषातुमाहइ। धर्मति। Te ॥ ० |

a ~ woawfeana tia २० । t खदेभ्यमिनि He

१७८ कामन्द्कोयनीतिसारटीका |

ेोखरूपममिधातुमाङ | ष्यादाविति। “सता' साधूना, "नेयः निचरा, "सरित्समाः नदीसमानाः। कथमिनाङ, "यादो तन्धः, जलप्रेश्स्यादावल्यल्ात्‌, CHAI’, ATT बड जलल्वात्‌ , 'विस्तारिण्ः पदे पदे स्थाने स्थाने वि्तारयुताः, '्यायिन्यो ननि- ada’ निव्तनश्रोला ष्यपि न निवर्सिन्यः, प्रतिपन्ननिवंषगशील- त्वात्‌ ॥ ७३ ॥

काररीरपि मिवमेदानभिधातुमाह | arcafafa | हव्यं कारण- Rea fas चतुर्विधं भवति, 'यरसं' साद वंरतं fai प्रधमं | 'रत- aaa) सम्बन्धजनितं दितोयं | व्वशकरमागतं' पिदपेतामहमिति तीयं । '्यसनेभ्यः' खापद्धुः, Chad’, wat । ७४ ॥

भूयाऽपि मिच्रगुणानभिघातुमाड। सुचितेति | 'सुचिता', खं ये| ‘afaar अवदारविषयेऽलबलं । श्रो" विजिगोषोः सद्चायतादानेऽभोरत्ं। 'समानसुखदुःखता' विजिगोषुणा ae सुख- दुःखभागित्वं । "अनुरागः", विजिगोधो। ‘<a विजिगषुकाय- सम्पादकत्वं | स्पष्टमन्यत्‌ | ७५ ॥

fawta मिचसम्बन्धमभिधातुमा | *तदरचं हानु रागश्चेति । "तद - ur विजिगोषुनिमित्ता। (हा, यक्वि्विदीहते तत्‌ सवे विजिगी- घुडिताधंमवेयः | 'अन्‌रागख' विजिगीषृडितसाधने । ‘fay’ Taq गुण्डयरूपं, 'मित्रलच्तणं', fara लिषमि्ययेः | अन्यत्‌ wae ॥ ७€ ॥

उपसं रब्राह८ इति सेति | ‘xf उक्घप्रकारो, (राज्यं सकलं” any, .समोरितं' बयास्यातं। ‘ew cra, "परा' उत्कृष्टा, "प्रतिष्टा स्ितिरेतुः, cu’ कोशः, ‘eared साघनं चतुरङ्का दण्डः तेन सह वत्तमानं। eid’ प्रतिगतं, ‘Cae’ cra, ‘fa

* aed marcia ae

चतुथः aT: | १७९

yaa मन्बिणा, “चि वगं निष्यत्तिमुपेति', इति सय, ‘areal’ खवि- नखरा | 99 ॥

यथ्या$स्य राज्यस्य ससाधनं धनं प्ररा प्रतिष्ठा स्यात्‌, निपुणेन afam प्रतिग्रहोतं च तत्‌ चिवगमुरिति, तयैवान्तसात्मसमवेतखा- निनाऽधिद्ितं राज्यं तादृशफलकारि इति दग्रंयद्राद | यघान्तसा- त्ति | "अन्तरात्मा प्रसिडः। "समग्ुते' ara तिष्टति, | wet ‘oe fa’ खभावः, ware अमाव्यादिका | स्यमन्यत्‌ ॥ oct

fag, प्रकूतिभिरिति | उक्तगुणसम्पद्धिः 'प्रछतिभिः' खमाव्यादि- कामिः, 'सम्यगचिंतः' सम्पन्नः, जनपद TE’ 'खादरवान्‌' GUT, "पालयेत्‌" वर्धयेत्‌ | (जनपद्परिपालनात्‌', परमसम्डकोग्रदग्डः, ‘qed faa: पद", ‘far asad canta’ ‘ames’ एथिवी- पतित्वं प्रात्रातौ्थेः॥ oe

रुतदेव समधंयच्राह । प्रहटतिगुणसमन्वित इति | "प्रकतिगुण- समन्वितः प्रतिगु णसम्यतप्रकरणाक्तगः कुलश्रीलादिभिरखितः। ‘au? एविच्वः, au’, 'स्युहगीयता' खाश्रवीयता, ‘gata’ प्रा Rifas | aad ‘ar नरपतिः, ‘cay समरेषु, "विदिषां' शुग, ‘gam xq’ प्रचग्ड इव, सनः, महावातः, "पयेम्‌चां" मघानां | प्रचग्डपवनेन मेघा यथा wen: क्रियन्ते, तथा प्रह्लतिगृणसमन्वितेन रान्ना WAT KAW: | ८० ॥

इति कामन्दकोयनीतिसारटीकायाम्‌पाध्यायग्रिरपेत्तामुसास्णिां प्रटतिसम्यत्‌कथयनः चतुरः सगः। 2 ॥ :

Yoo कामन्दकोयनीतिसारटोश्रा।

खनन्तरः afar जीविनाञ्र गुगसम्बदु क्वा, प्राधान्यात्‌ तेषां एनः कथनमिति दगशंयत्राइ। भ्वुत्तस््रमिति | ‘quel टत्तिसम्पन्न । ठत्त- ममुष्ाने, विजिगोषुत्तं एथिवोपालनादिकं, तस्मिन. तिरति सतं। “वृत्तसम्यदन' qfatqata के वुत्तिन्ततसम्य बरस । “कल्पवुच्तापमं' रंसितफलप्रद, ‘ay खामिनं । "अभिगव्यगुीरयुक्त' कुलग्रलादिभिः मुक्ताभिगामिकगुगेः wad, “खन्‌ जोविनः' Alam: “सेवेरन्‌, सेवकत्वेन उपतिष्ेरन्‌ ॥ १॥

खुतदेव दश्रयब्राह। दयप्रटतीति। श्रव्यप्ररतिहोनाऽपि' काश- प्रहतिविहहीनाऽपि। yaa खामी, Gaamfaa’ खामिगा- मिकगणयुक्घः। कस्मादित्याह | यस्मात्‌ खामिनः कालान्तरादपि", wey’ स्पुषटणोयतर, 'साजोवनं' aca भवति।२।

सेव्यखामिनमभिघातुनाइ | ष्मपीति। "पण्डितः" विवेको, aur’, "परिगतः" सुष्य्नपि, स्यागस्वि' दित्रश्ाखदरम इव, ‘areata’ तिष्टेत्‌ ‘aay’ न कदाचित्‌, 'खनात्मसम्पन्ात्‌' अनन्तरोक्तादामस- मबदरुशर हितात्‌, gf’ asian, "दहेत, 1 a

रतटेव TIMW | ‘Sarma? इति ae) नयं देष्टुं श्रीलं यस्य सः 'गयद्धेषी'। "वद्धेयत्ररिसम्मदः' [ खनात्मवत्तयेवारीणां सम्पदा बति | 'महरेश्वये', प्राप्यापि! काकतालोयवत्‌ प्राप्यापि, "सद तेन विपद्यते" तेनेवेशर्येण सह विनश्यति, खता mamas aa xfs भावः॥ ४॥

waza समर्चय्द्राह | लम्यावकाश इति। ‘weraara: प्राप्त सेवावसरः, ‘fay’ {यथा स्यात्तथा, 'खअविकारवान्‌' खामिनि सवंप्रकारविकाररडितः, स्थाने" सविवादिपदे, ‘aa’ face,

* दत्यथेरृतिसम्यद्वा एति aes + aa सृदुणान्वितः दूति ae | ‡ बधेयद्रतिसम्पद्‌ः fa Re! § faqe: cfa ae:

wen: सगंः। १८१

"अवाप्नोति", बुद्धिसाध्येषु warty, ` निश्चितः, हतनिश्चयः। इति संचचिप्तमिदमन्‌जी विवृत्त ॥ ५॥

खनृजीविना नोभवलोकविरडं खाजीवमभिलघगीयमिति दश्रेय- are, खायत्यामिति | ence’ गामिनि काले, "तदात्वे च' वन्ते मानकाले च, "यदाखादपेशलं' यत्‌ खाखाद्रमणोयं, ‘aa’, लिष्यत्रपि quate te) ‘géta’, खथाधिकरारी, "न anfecaraca? न डहनाकविक्द्माचरेत्‌॥६॥

कोरवान्‌ कल्पुच्ताऽपि असुभात्सको स्ेष्धादिनं सेव्यते इति दष्रयन्रा | तिलादेति | ‘fas’ शस्य विष्रेषाः, चम्प्कपुष्य सश्ेषात्‌" तिलमध्यन्यस्तनागचम्प्रकसम्पकात्‌, "तदधिवासतां' axed, श्रा बन्ति", । ततश्च Wifsay तिलेषु अम्यकतेलं भवतीति संसग जाऽयं qa: | "रसा न we’, पुरधेरिति wa | “तदन्यः, रसान भवति किन्तु गन्ध णवेति संसगंजाऽयं देाषः। वं सवं गगा" समस्ताः एरषधमाः, 'साङ्कामिकाः' सङ्गमग्श्योलाः । तस्ाद्विशडः सकः परित्यज्य xfa y © |

watq wavaate | खपामिति । पां! जलानां, प्रवाहः are, **गाग्योऽपि' अम्टतमयोाऽपि, "समुद्रं" सतारं, श्राप्यः गत्वा "तद्रसः चारः, ‘wate’, wa’ †निःसन्दे चं, ‘aq’ ward, “वि~ दान्‌, पण्डिता विवेको, ara’ खकुकीनं सेष्कादिकं, "ना येत्‌" न सेवत, तत्सङ्गात्‌ तत्सम wa भवतीति ic

तदेव शरएयितुमाङ । क्ति त्रपति। 'किष्यद्रपि' tide बभ. प्षादिभिः लेशं गच्डद्रपि, we न्यां, 'जोवनं' जीविकां, areca’ खआतिषेत्‌, जीवनस्य awa यथाक्तसेवाधमादिगतत्वं। ‘aa’ गौ- वनेन, (दह लाके, 'स्ाघ्यतां' Teaser, "एति, maT इह पर ल कबन्धलेकेभ्यस, ग waa’ न अवतेः ॥ €।

= गामि afa nel + खपय रति ae

१८२ कामन्दकीयनीतिसारटीका।

सेव्यखामि खरूप्रमभिधातुमादइ | अभमिलष्यमिति । ‘afar’, fi न ~ ति De fi qaqua safaawta, रंश्ररपत्ते बद्धनां मध्ये द्ागशायादिभि- र € ‘ ty n~ © ~ ~ n~ संब्धकीत्तितवात्‌। ‘far’, farang earamd, रं रर पन्ते faa: ण सर- मयादाया खविचलत्वात्‌ | TY, उभयतः पुणयेागात्‌ महाकुलात्य- AMIS) “ख्यातं, उभयतो awa महामदिमल्वाच्। 'साधनि- सेवितं" *arufa: fafefaafa: wafufed । `'विन्यमिवेश्वरं अ क सवत, स्परटमन्यत्‌॥१०॥ ष्मिमतगृगः खामी न प्राप्ते श्व्याश्द्याद। दुरापमिति। दु. रापमपि' दुष्मापमपि,"अक्िन्‌' जगति, 'वद्यदस्त्‌' धमा यंकाममेन्ता- दिकं, 'अभिवाञ्ति' अभिलषति, अधात्‌ उद्यमो पुरुषः । मेधावी" प्राक्नः, "तस्तदाप्राति', शि es 1 ११॥ चछाभिगामिकगुगेपेतखामिप्रा्यथं अनुजीविगुणानभिधातुमाइ। च्यारिराधयिषुरिति। 'खनजीवी' सेवकः, महीपति", ‘aa’ निरुपचरितल्वेन, 'खारिराघयिषः' च्चाराधयितुमिष्छ्ः सन्‌, "विद्या f A fi Nn विनयश्िन्पाद्यः" खान्वीत्तिक्छादिश्ास्त्रविदेद्ियजयसकलकलान्षान- cl . nN 5 प्रभ्तिभिगगेः, 'खात्मानं' "उपपादयेत्‌, सम्पन्नं कुयात्‌ ॥ १२ ॥ => ~ ~ € ९. त्‌ सोकदयेनेतदेव स्यणयद्राङ। कुलविदति। Gare We | "वपुः WUT, ययोाक्तप्रमाणं, ‘A उक्तनच्तगं, "बलं" महाप्राणता, “AT Ray रोगाभावः, ay vfafead, ae उपधामुदिः, "दयाः कार, Ura: ' खन्वितः' ॥ ९२ ॥ किख, ‘aa’, खलता, Frey विशख्रासघातित्व, "सम्भेदः" dwa- मेद नश्णोलता, “शाखं जेर, Bal चा हारादिकेलुपलं, wa’ खस्य, तानि खतिगच्छति तेः रहित cae: | RAL सतव्यता, प्रश्रय. uifeafrae:, aa’ च्यप्रतिषितलवं, ताभ्यां Wa: | चकारादुक्त- De nN AH fa {~ धि € ९ . nate: सेवकदोधविहीन्खयःस (सेवनं wgayfa’, TE et

* सिदहैनिंपवितमिति ae 1

Wea: aa: | १८३

खलद्कररभतान्‌ सेवकगणानभिधातुमाह। cada) "दक्षता" क्ताप्रल खामुकारित्वच्ु। 'भद्रता' भद्रकारित्वं, ‘cra’ facavar, ata’ Ba era hear सद्याध्यादिवाधासदहनग्र)लत्वं | "सन्ता a? atawifeat, ‘mie’ सतखभावः, “उत्साहः ़ायामर्षदाच्य- ल्त, स्प्रट्मन्यत्‌ | १५॥

प्रधानतरः Sanaa दर्रयत्राह। Buta, suet जीवक्ताका- ऽयनिचय्य्ाचं cat, न चानेन विश्वासः स्यादि्याह, ‘ad. प्राचपरः', इति, ‘aq’, “विश्वासयेत्‌ खस्मिम्‌ faa Gata, विशस्ता सेवा सम्पद्यत इति ara: | अवशिष्टं wold yee |

aasifaed सेवाधमविषयमभिधातुमाङ् प्रविश्यति । ‘afar’, foafyagita राजसभां। 'सम्बगुचिते' प्रतीहारनिदिषटे, ara’, ‘faga’, वच्छमागन्यायेन gana’ निमलानृदतनेपथ्यवान्‌ । ‘fa- नयान्वित.' प्रञ्यवान्‌, स्पष्टमन्यत्‌ ॥ १७ ॥

तच्च सभायां यत्‌ aaa तद्भिधातुमादहइ | परेति। "परस्य" wa. सेवकस्य, "खानं" uae, खासन", च "कोयं card, वाड" ससामान्दवेप्रत्वं, ‘age विद्या्ायाद्यमहनत्व, "ज्यायसा" सधि. कन सद, "विदह्य कथनच्च' विरोधयपृरविंकां कथां, "न कुयात्‌, खन्‌- लवाय: 1 १८ ॥

किञ्च, विप्रम्भद्धेःत। gare we); ‘gaa’ खामिपुतरभ्यः, ‘wai’ प्रियपा चचरेभ्यः, 'नमस्कुयात्‌?, | ते हि प्रश्रयेणाराधिताः सखामिनमनृकरूलं कुवन्तीति aan १९ ॥ .

wary, न मर्मति। (नमंसचिवाः' विदूषक्ञामा्याः, वैः aw Brat नमालापं करोति, wales स्यष्ट।२०।

अपरच्च, भतुरिति। 'खन्वास>' समीपष्याने, ‘faa’ कि, खयं!

* ष॒ गवयाम्‌ cf ge! 2a

१८४ कामन्दकौयनीतिसारटोका।

खामी, Gur’, इति ‘wane विलोकयन्‌ fase’, MTA ॥२१॥

fae, कडति। खामिना काऽ इत्यादिष्टः ‘ay’, wa तिषामि 'इति', "सम्यक्‌ खान्नापयेति च”, व्रूयात्‌ । चाज्ञा, दत्तां यचाश्क्ति'* शष्यनतिक्रमेण, “अविलम्बित सत्वर, 'ऋवितधीकुयोत्‌', रण्वं करा- मति सव्यसम्पादनेने्यर्थः ॥ २२॥

fay, safefa | उच्चैः प्रहसनादिकं वर्जयेःदति प्रत्तं ॥ Ra I

भाषगावसरे यद्‌भिलघितदयं तदुपरेष्टुमाद | प्रविश्य सानृराग- स्येति | 'सानुरागस्य' चनुरागवतः, खामिनः वित्तन्नसम्मतः' यपरे- घामपि चित्तक्नानां सम्मतः, 'समथयंख aan’ खामिपद्ं संस्थाप- यन्‌, ‘afar? Ue: सन्‌, ary भाषत, स्पष्टमन्यत्‌ | २8 ॥

पत्तान्तरमभिधातुमाहइ | तब्चियागेनेति। (तच्चियागेन' खानि- नियागेन, ‘qu’, वाकस्य, ‘auf fated’ सुनिर्णोते, "सुवप्ररद- Trey wares veer या म्यः परिषदः तासु, विवादे", श्रा स्न्नाक्तलच्तरा, "वादिनां", मनोषिणामपि ‘ad’ अभिप्रायं च "नयात्‌", ॥ ॥ २५॥

खभाषगोयमभिधातुमाद | विजानन्नपौति। भतः त्तिक त्तरं वचः! येन भक्ता fant भवति। प्रवीगेऽपि' waa कुग्रलाऽपि, ‘a भिमानितां' खामिविषयि्ं | खमिमानात्‌ न खा निसत्तरः कायं इति भावः| स्पर्मन्यत्‌ | VR

विद्याश्िल्पविषये य्न ब्रूयात्‌ तदभिधातुमाइ। यदप्य॒च्चरिति | ‘gay अतिग्रयन्‌, "यहिजानीयात्‌ तदपि ala’, aida’ fafeza जानामोति ब्रूयात्‌, ‘mam क्रिय, "तम्य वेषं RGA’, न वाचा त्रापि “विनयान्विपः'प्रश्रययुक्घः सन्‌, क्ञानगवं न युक्तं र्ति भावः ॥ २७ ॥

areata कारणविप्रेघात्‌ भाषग्मभिधातुमाइ। अखापदीति।

* au wa tia Rel

प्रचमः aM: | १८५

'खपदि' परप्रयुत्तातीष्ठणादिप्रारन्धायां, “उन्मागंगममे' खामिनः प्रासत्रविरद्धाचरणे, "कायेकालाद्येषुः खामिनः कायाशामनुगुणका- लातिक्रमेषु, "च, स्यषटमवशिर्ः। ९८॥

fay, प्रियमिति | ‘fad अभीष्टं, पथं" fed, ‘an’ सयं, यत्‌ भवेत्‌ तत्‌ श्धमीर्थनेव वदेत, | 'खश्रद्धेयं' ख दातुमयेाग्यं, “aay अद्नोलादि, श्चरोत्ते, यदश्रद्धेयमिति सम्बन्धः| az’ afar, "उत्‌ जेत्‌, न Fafa: , ॥ २९ ॥

fay, परार्थमिति। प्रविष्य सान्‌रागम्य चित्तं चित्तक्चमम्मत ड्या पद्यपि "परां", लामिनं fase, ad च साधयेत्‌", 'देशकालक्नः" यक्षिन्‌ 7a स्थितः खामो कायम्‌ करोति यिं कालेति जानाति इति तज्ज्ञः नुजीवी, तत्र दंशे काले We साधयेत्‌| स्यषटम- न्यत्‌ Re ॥

परश्च, गृह्यमिति। ‘ae गोपनीयं, ‘aa प्रचविषये ar. भिचारादिकं, aay’, भ्तृसम्बन्धिनं "न प्रकारयेत्‌, तथा "भतुवि- fafa’ राज्यभ्वंश्रादिकं, "विनाशः मर्गं, स्पररण्मन्धत्‌ | Br I

किञ्च, wifafcfa | कामः युद्धा न भवतीति शङ्ानिरच्यधं Cdifa’, तत्‌सङ्गागतपातकष्द्वानिदन्ययं "पापः पातिभिः, य- हितगन्यागमग्रङानिदच्यथं ‘afera:’, 'निरालतः' दोषात्‌ लाम ना दृरोरतः ay, 'रकार्थवयंं' रकरमर्थमृदिष्य सदषय्या, "सा- fea सङ्कातं, ‘dan w सर्वदा मिलित्वाऽवस्धानं, ‘fanaa’ ORR 4 °

fay, वे्रति | यिव पतेः", au: नेप्ादिः, aren खामिना व्यत्पादिता, रतटूुयस्व "्नक्रणं, ‘a कुर्यात्‌", "तदू" सजगुंः, "सम्पतनोऽपि', (मेधावी, wat ऽनुजोवी, "न च स्यडत', agufaxt UHATHHAt WaT aI y az i * अमन्यमिनिमू"। ५५2

wee कामन्द्कोयनोतिसारटीश्रा|

किञ्च, रागेति । ad’ खामिनः, "रागः" खनुरत्तता, खपरागः' विरक्तता, at, "जानीयात्‌, "कुश्रलकर्मछत्‌' अन्यैरपि कुशलर्यत्‌ कम॑- छृतं तत्‌ कमे करोतियः। नदि कम॑करणाभावे रागरापरामो HG waa) काभ्यां aaa, 'उङ्किताकारलिङ्ाभ्याः ergs mad हदयस्याऽ्ौ aa afelgd अन्यया त्तिः, dena प्रस- Bfearat व्यारृतेरान्तरग्रशगं BATT’, तयालिंङ्‌ STF ताभ्यां | ‘gfgararcawtaa’, ति खन्‌जीविविश्रषगं | ae ॥

उक्तणिङ्खन््पमभिधानुमाह। दृषटरति। ष्टा sed भवति" इति ्ाकारलिङ। "वाकां weifa चादरात्‌", इति इड़ितलिङ्। स्पष्टमन्यत्‌ ॥ २५॥

fay, विवित्तेति। "विविक्लदशरंनस्याने' रकान्तदश्र॑ने WEA च, (wa Tass कार्ये, (न wy’, विश्वासयेमात्‌ | (तदर्थी षयनुजी विविषविणी, aaa नु जीवितां, 'सङ्कघामुद्ैराकणे- afa’, nado

faa, gad इति। way ‘qrediae कोक्थमानेषु, खामो ‘qraa’ | ‘Marae’ qa: कीच्ंमानमन्‌जो विनं, "नन्दति" खभि- मन्द्ति,। 'कथान्तरेष', wa: क्रियमागेषुर्टश खवास इति'खरति यादृशोऽयं तादृशे नान्य इति TES’, "गुणान्‌ तदूगान्‌ “कत्त येत्‌", इति स्यदः ॥३७॥

qucg, awa fa) ‘anu! afed, ^†उक्तोऽपि' खन्‌- Sifamt ‘awat समचयत, ‘fai’, तत्कतामपि (नानुमन्यत, ग्करोति area’, GAM fear Ga,’ age’ अन्‌जीविवचनं, "बड मन्यतेः, ॥ RE ॥ ।

equa खामिना लच्तणमुक्का विरक्तस्य तदभिधातुमाइ। उप.

* awa पथ्यमिति ae | † जङ्कमिति ae

पञ्चमः aI | ९८७

कारेख्िति। "उपकारेषु खद तेव्यपि", अनुजीविना तेषु, विरत लवात्‌ ‘arma’, रव दशयति, स्य THE । Ret

किञ्च, विपच्तमिति। ‘fauna’ wad खनु जीविनं, "उत्थापयति" उद्ेजयति, "विनाशं w, विपच्तादिभिः (rama aaa’, | "कार्यः, तत्साध्ये समु पश्िते, "संवदंयद्याणा' कार्यनिष्यत्ता सत्यां दा- frat क्षे करिष्याम।त्या्रं संवद्धयति। ‘we च", साधिते, "कुरुतऽन्यया' त्वया नैतत्‌ साधितमिति,॥ ४०॥

खपरद्ध, यदाकयमिति। खामी षखनुजीविविषये "यत्‌ किञ्चित्‌ मधुरः ai’, sR तदपि ada fage zur AR AAT ufeafa- णा विपक्त safaar wat wad वशो iq Ffa मधुरं भाषत, तदथ विपत्तपत्तपाती भवान्‌ ¥fa तथा 'आत्गशसामु', खन्‌जो- विना छृतामु, "पसावाद” निन्दादकं, "केवलमाचरपि',॥ et tl

fae, व्यकरापोाऽपीति। मा किमप्ययमनृजीवौ प्राध्यतु स्ति "ख- कोपोऽपि", aaa’ कुपित इवाभाति। प्रसन्न, maga ‘fa- mn, ^्भवति', anata व्रजति", कादं मदद्िपऽवतिक्ते इति स्पर्मन्धत्‌ ॥ eR Il

परख, अआघटुयतीति। tana’ दुखरितानि, ‘a सम- न्तात्‌, घटयति area वक्ति, *‡मुणान न बडमन्यत' Waa ष्नुजोविपरन्तावितं न मन्यते न wanted: | *सम्भावव्रति दषे wait cee गे।पायितुं अवियमाननापि cam दयन्‌ शविनं योजयति, 'डल्तिच्छद च कलापि, स्पषः॥ ean

किच्च, साधक्तमिति। “६ दाका" खनजीविवाकछ, "साधक्तमपि', "अन्यया समर्थयति, असाविति याजयति । audi’ uaa `

* aaa मु \ † waif cia ae ‡ प्रूबम्‌ षं प्रपष्यत रति Be! § तडइःकमिति Hel

श्ट कामन्दकोयनीतिसास्टीक्रा।

ण्व, 'कथाभषुं करोाति' तुखीम्भावमापद्यते। 'विरसीभवन्‌' खस- न्तोषमभिगर्छभिव्यथः॥ ४४ ॥

fag, उपास्यमान इति। ‘quae faded’ an xa वक्ति, तत्‌ सेवां निष्नां कत्तंमिग्यथेः | fs सुगमं ॥ ४५॥

aycy, स्व्यादीति। इत्यादिः सयुक्तमारो wat चन्यदपि खनुरक्विरत्तलव्तणं विद्यते, तदपि लोकतो ora) तरि cae, सखामिनः, "रत्तिं समीहेत", यनु जोवी, farang ofcasia’, नि- ष्पनत्वात्‌ यन यरतुत्वाचच ॥ ४६ |

अम्यापवादमभिधातुमाह | निर्गुगनिति । कायः TAA | त- ay कतक्नतयाम्य बद्धपकरातीति भावः॥ ४७॥

quanta wi दश्ंयितुमाह। †खस्यढत्तथ्िति | "खष्य- way अनावुनेषु प्रभुषु, ‘awa अनुजाविग.गाः, 'अभिलच्छता', नेव यान्ति न gain, किन्तु {"विराघ, aqufad ‘yaaa’, Bar च्यनजीविनां, "नामा(तिरि ते aaaaastifaat fare. विरोधी खामो cfaa xfs प्रेषान्‌ञीविमध्ये तस्य नामातिस्चते पीर्यगातिरस्क्तं भवतोत्यधः॥ ४८ ॥

Vata समधंयब्राह | Weald | AA’ खःम्यादौनां, (उपका- fear @raag परिचागादिका, "खल्यापि", ate कालप्रभावे, “aa हादयं' महाम्युद्यसम्यन्न, Ay’ PITA, “Gawd? करति ॥४९॥

व्वनमन्‌जीविडत्तमभिधाय बन्धुमिच्रसाधास्गममिधातुमाद। ana इति "थकाय' शास्रनिषिद्धाचरणे, 'प्रतिषेधः' निवारणं, "कार्य, धभा्पले, "अनुवत्तनं' क्रियतामेतदिव्यनष्छानं | aaa’ aman, "बन्धुमिचानुजाविनां', इति सदन्त waa Tina चरितं,

॥५०॥ veya बन्धुमित्ररत्तमदिदटमपि भुयोऽ्यनजीपिनां डत्तमनिधातु-

* पिरङ्गदयेति ae! 1 एुमदकतेपतिमु०, ‡ विपत्ति ge!

"पचमः सगं | १८८

माह, पानेति "पानस्लयूतगेष्ोषु', मयकामं योगपानेः, पर स्ीकामं द्यनायाङ्नानिः aah, द॒ तक्तामं कापटिक्पुरुष. ने}देजयेयुरिति ag 'अभितः' wafea, स्थिताः चराः" खनुजीविनः, 'बाधययुः खाख्यानक्रादिभिरिग्यधः। ततः "प्रमाद्यन्तं" राजप्रणिघा निरुष्ग "नालिकादिभिः' सामादिभिः, "उपायः", ॥ ५१ ॥

fay, शजानमिति। (विवर्म विरूडाचरगेषु, ‘arate’ qe गच्छन्तं, "राजानं", ये दि" ्नुजोवनः, "उपेच्तन्तेः न निवारयन्ति,'अछतात्मानः' खसंस्ततात्मानः, स्पष्टं गिः ॥ ५२ ॥

राजपासनाक्रमममिधातुमाह | जयेति | "जयजीव', पव्याद्विचनं खाभिममाङ्कानप्रभ्टतिकार्यःवसरः वक्तयमव | fire सुगमं ॥५३॥

च्नुजं [वनां संत्ति्तगृणारनाभिधातुमाह, भतुर्ति। पृवाॐ We | ‘fe’ यस्मात्‌, ‘carta’ HCAAR TTT, ‘Qed’ वगक्रियन्त, faa, peraafifa’, सेवकः मनु यान्तु Re Tad | कन्दा वत्तनं वकर गं ॥ V8 1

परचित्तदत्या दुम्रीह्या भवन्तव्याङ्याद। धीसत््ेति | “धीः quam प्रज्ञा, aw यसनेऽभ्युदये wifenfer, sa’ उद्यमः, wagnaa qwrat’, ‘ayia खात्मसम्पदुपतानां, ‘fa’, नाम ‘sum gad, अपितु मवनव gor | TAS UT ॥ ५५॥

उक्तगुगद्धानस्त्‌ न कुतखित्‌ fatecrncaatia ewaary | अनसस्यति | gata pat ut

रवमनुजीविरत्तमभिधाय स्वाभिरत्तमभिधानुमाह। wy दति। "याज्य." अन्‌जोवनीवः, 'सवभुतानां' सवप्रागिभां दाना- श्रयरच्तणादिभिः, ‘car प्रजापतिः, (पर्जन्य ra’ जामुतङ्व, ‘Saga’ "निराजोयं' द्छभावात्‌ ‘oa? गाजानं, "त्यजन्ति,

+ नाडिकाट्मिग्ति a: | usaifa Fe! + श्य gen खग्रियापिः cia द्धाकावता २० कान सट)क्पन्नन्तः। § भव्ति vfa ge!

१८० कामन्द्कीयनीतिसारटीक्रा।

“nay निजं, सर xa’ तडागमिव, ‘awa ufatt इसा. दयः। तस्मात्‌ रान्ना दानश्ीलेन ulead | खामी ठत्तिसम्पन्राऽप्य- दाता चेत्‌ न सेयत RAE | ५९ ॥

waza समथंयब्राह। कुलमिति। ‘ge’ Magadan, धत्तं caglufecaa सदनष्ानं, "श्रतं सवशास्रणारङ़मल, Ty, परमुरामसमाने, (सर्वमेतत्‌, "न awa’ माञ्रक्षणो यत्वनेख्ये मारोाप्यते, रुभिगणिरेव खामी नाश्रयणीया wadiad: | Tare Ws ge i

प्रसङ्ात्‌ सधनप्रश्सां Blaeaary, agleafa | sfear णवेति । WEI €? ॥ vl

भूयोऽपि aeaary । खथार्थति । सधी" जीतिकोपकरण- प्रा्यिता, ‘stair’ जोववगेः, “ज्वलन्तं द्‌ानप्रत्या प्रज्वन्तन्तं पायिवं, 'उपसपंति' समीपं गच्छति, रवमधा्धं परिजनेाऽपि। तरव "वत्सः" तणकः, ‘Mudie? दुग्धदीनां 'नातर', (यजति! ॥ ६३ ॥

भ्रद्यभर्गमभिधातुमाहइ | खदापयच्रिति । aaa का- सयापनामकुर्वन्‌, चपः, Mara’ भरणादाणां, ({खनुवरसिना' श्च्छानृविधायिनां अनुजीविनां, 'कर्मणामानरूप्येण' ‘aa’ जीविकां "समन्‌कल्पयत्‌' दद्यात्‌ ॥ {४ |

वु्तिविलापे दषं दश्यन्नाह | कालदति। WE ९५ ॥

पाये दाननिमरधमभिधातुमाह | खप।च्रवघगमिति। "अपाच. waa’ असत्पाचे धनद्‌ानं, ‘sq’ कदाचिदपि, "न कुयात्‌", Tawa ‘afenfed सद्भिनिंन्दितं, निष्फलत्वात्‌ तथाच 'खपाचवषणत्‌ किमन्यत्‌ स्यात्‌ “काश्त्तयाटृते',केवलं कोश्र्तय एव स्यादिद्य्ंः।६८॥

* gequefata म्‌*। + श्रुतमिति ay नालि) ४१ wast mifafa म्‌०।

पञ्चमः aA: | १८१

पा्रखरूपस्चनपुवकं तत्सङ्हार्थमाह। कुलमिति। (कुलं गुदोमययक्ततां, ‘fara घखान्वौ(त्तिकयादिश्रवणं, Tre? अभो- aa, ‘ama’ ata, aqaraat’ पिदटपेतामद्धागतता, "वयेा- ऽवस्थां" यावनावस्था, ae’ निरूप्य, 'खा{्रयेत सुन्दरः पातं Rela | 'मद्दात्मवान्‌' 'विजिगीपुः'॥ ९७॥

पात्रमृतानामनादरे दाषं दष्रयन्नाह। कुलीनानिति। ‘HA. नान्‌. मदाकरुनप्रतान्‌ › 'नावमन्यत,' 'सम्यग्वुत्तान्‌' सदाचरान्‌, "मनखिनः' प्रन्ञायुक्तान्‌। BHA "यवमन्तारः), ‘Te? जनाः, "मान. war’, ्यजन्तिः परिहरन्ति, "घ्रन्ति च' निपातयन्ति च, तस्ना- न्माननीयान्नावमन्येत | {< ॥

मध्यमाधमानां गगम्करगममिधातुमाद | गु्रिति। "उदारः" उत्तः, “गुः, “संयुक्तान्‌, Galfer, Gage’ sada safe नयेत्‌, मध्यमोत्तमा पि खताऽवष्यम्‌्नतियेग्या न भवन्ति| कुत स्याह, "महत्वं" महतो उव्रतिं, प्प्राप्रवन्तः", ‘a’, ‘ated’ |r. fad, agate ठद्धिं नयन्ति, छतन्नतयाऽयंसामर्खत्‌। ६९ ॥

विवेकयुक्तेन भवितव्यनि्यभिधातुमाद | उत्तमेति | “उत्तमाभि- जनेपेतान्‌' महाकुलोनान्‌, "नीचः ae न, dagae’ नियगेना- भियोाजयेदिद्ययैः। ‘fe यस्मात्‌, ‘ania त्तीगाऽपि, ‘fine’, संश्रयणीयतां' बकाश्नयत्वं राजत्वं, "याति", | ७० ॥

ष्यविवेकरित्वम्य de दशयद्नाह। निरालाकरे dif) 'निरानेोकरे" श्योपादयोपदे्कविवेकशरन्ये, ‘safe प्रसि, Aa जगति, "पण्डिता नासते" विवेक्रिनेा नावतिषन्ते, "वच", ate aa मणि- विणश्रेषस्य। fat स्पषट। oy

यथा विवेकिषुदयोचि्यादिनियोग rad तथा सत्पाचेंधपप- fafa दणश्रंयद्राह | विश्राम्यन्तीति । 'कन्यतराविव', ‘aa’ श्री

* चिद्याग्रनर्मिति Ho 2४

१९९ कामन्दकोयनीतिसारटीका |

मति खामिनि, महातमानः, सकलगुगणश्लिनः समीडितसम्पा- दकाश्ानु जीविनः, "विश्राग्यन्तिः अवस्थितिं कुवन्ति, स श्रीमान्‌! खामी, Arey’ स्पृहणीयं यथा भवति तथा, "जीवति", यतः ^*सत्स॒- ana: faa, faat फलमेतदेव यत्‌ सद्भिः सम्भृज्यन्त इति। तथाच aizanfa: 'व्यलव्धलाभाथा लबयपरिस्च्तगी सरचितविव- उनी वदितती्ययप्रतिपादनी प्रतिपत्तिः" इति ॥ ७२ ॥

waza aufaqare | awa इति | ‘waited’ श्रीमतां राकां, "विकाशिन्या" farafcur, ‘aat wear निष्फलया fara, कि" पलं, ‘av विभूतिः, "बन्धुभिः aefge’, ‘fare’ aay या तथा, "न भुज्यते", WS | $2 ॥

game खभिधातुमाह | खायदरारेषु इति । ^ ्यावदारेपु व्यागममा्गेषु, aay वच्छमागेव्वपि, ‘ara’ अध्यत्तान्‌ , "परौ- faa’ उपधापरोधितान्‌ , ‘gata’, fae’ च्याः पुनः, कर गमते, "भाखान्‌' दिव्यः ae किरणः, “उद कमिव, धनमाद्‌दीतः, sel

fay, खभ्यस्तेति । 'खभ्य्तकमं गः' शि च्तितकमनि च यान्‌ , “तज्क्ञान्‌” कर्मविदः, ‘aut उपधागुदधान्‌, § quiaagaa’ निबन्धलेख- कादुपयुक्तपुरषसदितान्‌ , 'उद्योगसम्यन्नान्‌' प्रमादिनः, स्व॑कमी- Way (कुयात्‌, खामीत्यंः । ov |

qucy, य xfa | "यः, खध्यत्तः, Tew यत matic, | 'जाना- fa’, "तः, "रेष विघयप्रात्नो" पब्द्स्पश्रूपर सगन्धप्रा्यय, (इन्द्रिया २ नद्रयविषये, ‘xfeafaa’, "तत्रैव ¶ नियोजयेत्‌ ' Ue i oe ।

किच; कषेति ‘Aree’ उदस्पूरमायेकधान्यादिधनागारे,

'खमियुक्तः' तत्परः, 'स्यात्‌', विजिगोषुरि व्ययः | ‘fe यस्मात्‌, “जीवितं तदायत्त, काष्टागारेय विना quate न जीग्यते। ‘arate’ * सत्यभागेत्यादि ae | † wage tata ae!

‡ mag xf ae! ई waTtemeiiafa we 1 | विजानातोनि wel ¶ तज विनात्यादि wet

" पचमः aT | yes

नाधिकं, 'ययं कुयात्‌, “प्रयवेच्तेत way’, खयं विजिगीषः नाध्यत्त- दारेग ॥ 99 ॥ 1

च्नन्तरोदिद्टानि खायदारार्रभिधातुमाद्ध | छृषिरिति । ata’ कुसीरेन छता राजकुटुम्वि्ठता च। 'बणिक्पथः', दिविधः wa- पया जलप्रथख। ‘an राजधान्यां परिखावेद्ितं सेनादिसनतनि- aquaaia | ‘aq’ खालिः, "कुञ्चर बन्धन" इस्तिधारगस्थानं, "खनिः", रत्नादिखननात्‌, “ara, सुवगीदौीनां आसमन्तात्‌ Atma, *"वनादानं', सारदावादीनां वु्ताणामाद्‌ानात्‌ , “गरून्यानां च निवे qa’, रखतद्रममायद्ारमिति॥ ox |

fae, अष्टव्ंमिति | "विवर्धयेत्‌” fata वुद्धिं नयेत्‌ । किमर्थ afcare | "जीवनाय" वत्वं, "ष्याजीयेः', †.करगाधियैः, eye, AAA |i VE ॥

gucg, aufa | ध्यया ra arama वाणिज्यया वा, “प्रव wa’, "तस्या" gut, "न संरोधं कुयात्‌", पवत्तयेद्‌व | विषेण तु 'पखापजीविनां' न संरोधं कुयादिति॥<०॥

जगता भागपरेशं दातुमाहङ, यथेति | ‘aur, afar, ‘aw’ "कराटकिशाखया', aaa: परिवायं aaa (निपुगं', यया तचा ‘Tg. ति' पञ्वादुपद्रवात्‌ पालयति । "पनाय लगुडः कावः, फलार्थो च wae करोति चारादिनियेधा्ं। ‘wea’ तेनैव प्रकारे, "भाग्यम्‌", इद्‌ जगत्‌ प्रजाखर्ूपं जगत्‌ | करटकिश्वाममानं दगद्प्रणयनं। तेन पश्वादिसमानभ्यः मायुक्तक्षविपच्ताटविकतखर्‌भ्यो रचितं सम्मा गं भवती्य्ः॥ cet ।

wate समर्थयत्राइ खागक्तकेभ्य उति। CEI TAT. दिभ्यः, Gd? खपरमग्डलद्येभ्यः, "परेभ्यः" श्र चुभ्यः, “CARA देवोकृमारादेः, 'एयिवौ पतिनाभात्‌", परजानां पञ्चधा भवं" yee ॥

*भ्वनाद्‌ानमिति Hes t करणाधिकरिनि Hel 242

१८४ कामन्द्कीयनीतिसारटीका।

प्युप्रकारं प्रजाभयं यथा न भवति तवा कायमिद्याद | weg. कारमिति। “rea अनन्तरो, "पश्चपकार भयं", fata भोतिमपनीय, “‡बटपतिः' खयं, are’, व्ादानयेग्ये 'तरिवगपसिवृ- ये" धमार्थकामवद्यथं | Saw’ uvafecurfea’ "खाद दात | sal

Surana प्रजापाननम्‌पजीवनमभिधातुमादइ | यथा गा fafa) ‘aur गौः पाल्यते काल, पिण्याकटढगजलादिना (कार दुह्यते च', "तथा प्रजा! | arafana प्रजानां धान्यपसुहिर्ग्यादि- Ra पालनं.कालान्तरे च ताभ्यो भागकरादाना(द्ना ददः सम्पद्यते। aa {दितीये cata, ‘(eat TVET लता, पुष्यमालार्थिना मा- ललाकारेग faga’, Tad उपचोयते, "च, तदत्‌ यं पजा पाल्यते उपचीयते चति ॥ <2 ॥

यायुक्तकछटतप्रजापीडननिवारगायमाद | अखावयदिति। 'उप- faa? प्रनापोडया प्रबुद्धान्‌, Baga, "साधु वधा तथा, ा- खावयेत्‌' दग्दप्रगयनेन खपदतधनान्‌ Fula, दुष्टव्रणानिव, यथा quam खाविताः सुखाय भवन्ति तथा ater खथ्यच्ताः | ५ ara. ara च ance’, cake | यथा ate: किंकरिय्यद्ययमिति विन- म्बितापदतिः परिक्तः, पाक्रादिकारको न भवति aut मदौ- afacfa | wena मेवितः फलदा भवतोति भावः॥८५॥

राजविदराहाचरणे Taare) खन्यमपीति | WT | ८६॥

पतेः केषविषयकमनु्टानमाह | भ्या (िति। mae विचा &, cafufed’ पटिचालितं, ard सदा संवदेत्‌", "कान च' काल- विषे, 'ययं कुयात्‌. स्पष्टमन्यत्‌ ॥ ८७॥

equatefa २० । † अपाद्यामितिम्‌०। -द्पतारतिमु?।

§ wafafa म” । | नियते Wiad We लता Tama मृण 1 © सारक्तास्त ष्वत्यादि स । MH HAR AT aM सद्‌ा तञ्ज्ञंरधिठितामःत

टोका मश्वतक्रमस्य विनिमधे सूद्रतसूल He eta सदा HIRI TRE!

* UWa: aa: | १९८५

धमीर्यवयप्रषरसामाह | त्यमेगेति। ‘vam’ धमां, ‘aa. काषस्य' निधनस्य राज्ञः, 'छप्रत्मपि शेाभते', Tag स्यदः | ८८॥

सङ्किप्तमयशास्त्रापदेशमभिधातुमादइ। दृरस्णतेसि्ति। "टद्‌ ao’, faa fada’ a care) ‘afaara:’, इति, कम्य- चिदात्मरतमपि न विश्सेत्‌, चित्तानित्यत्वात्‌ | अखविश्रासधर्भिणां fe मनुष्याणां सवथा संदयवदहाराभावः प्राप्नाति ‡ यथा ऽसंयवहारवान्‌, भवति खपिख्रासञख तथा कत्तव्य xfa ara | se i

fax, faareafefa | दण्योपनयनात्‌ भीतान्‌ “्यविग्धस्तान्‌?, qua ‘faatada’, aa च 'विश्वस्तान्‌', खपि 'नापिविश्सेत्‌", afm wad, खामो प्पिश्रासमायाति?, (विभूतेः Wada सः", उ्ग्ययमनजविनामपदेशः॥९०॥

fay प्रादुभवन्तीति। aqna चित्तानि", ayaa’ प्रतिमद्धतते, "व्यमम्‌ समयः कारवः स्‌, "प्रादु भवन्ति खन्या भवन्ति, तसा दिव्यादि ME I er

vamadaary | उदयागादिति। WE ver is

उपसंदरत्राष | Gandia 'न्‌गतपरिताधितान्‌ जीवी' Banat. faizace af aifaar दानमानादिभिस्नुजीषिना यन सः। “AY. ग्नचद्यरितानरक्तने।कः' मधरवचञखरितरनरक्ता ATA यस्य सः। "मुनिपुगपरमाप्तसक्ततन्तःः निपुणं यया भवति तथा पर्माक्तषु सत्तम्तन्त्ा राज्यभारायनसः। FS TT | eI

दति काभन्द्कोयनोतिमार्टाक्रायामृपाथ्यायन्िरपन्लान्‌मारि्ां खानञी{वटत्तं पञ्चमः aT He

* धमारमिनिम्‌०। t शाम्नायनियय दति Hor ‡ यथःच वयवद्ारवानिनिम्‌०। Ss उद्यागाद्‌{नष्तम्य सुमद्धायम्य Waa | इाभताल्गतातेम्यनित्धय।ः मद्धवःरप्ता ॥ ९१॥ Ae

१८६ कामन्दकोयनीतिसारटीका |

प्रलतिसम्प्र्रगे खामिप्रछ्यभिनामिकात्मसम्पत्तिगुगसम्पाद्‌- aaa लब्धः, खमाद्यप्रभुतीनां च खखगुगसम्पादनेन WAAR: सम्पन्नः, रवं सप्ताङ्रान्यस्यात्मलाभे सम्पन्ने तत्मालनस्यावष्यं वक्त व्यत्वात्‌ तदिद्ाभिधावुमाइ।

लेके इति। "लोके लेकव्यवषारे, लाकव्यवद्ारख देशमेदे कालभेदे च खतन्तः waa भवति, यथा मध्यदेष्र रका धर्म, पार्सोकादिषु चान्यः, तथा छतयुगेऽन्यः, चेतादियुगेषु चान्यः, इति WHMIS, "वेद्‌", Wea “च', ‘RUM’, Magic Fray facia उभयाविरुदं यवद्दरेदिति भावः। तथा aH az च ‘que: निपुगीः, अनुजी विभिः, “परिवारितः सङमिलितः, "आदतः" ष्मादरप्ररः, ‘aq’, विजिगीषुः “सबाह्याभ्यन्तरः बाद्याभ्यन्तरवि- भागेनावस्छितं, ‘ced चिन्तयेत्‌, स्पष्ट ॥ १॥

सन्यस्य बाह्याभ्यन्तरविभागं दणंयत्राइ । खाभ्यन्तरमिति। “a wat’, राज्यं विजिगीषोः "खं शीरं, रव ‘arg’ राज्यं “TE”, खव "उदात, UT । "अन्योन्याधारसब्बन्धात्‌, राज्ञा fear cy" रुण विना राजा नवत्तत KUM | यस्मात्‌ TAA’, “श्यते! इति प्रतीते ॥ २॥

wate दश्रयत्राह | राज्येति। ‹राज्याङ्गानान्त्‌ सवषां" माद्या दीनां, ‘crergafa सम्भव", TTA कोशः, कोश्चतुरङ्ा Tw, wea भूब्येकान्तरः मितं राच्च ca wate दुगे राद्टादेव जानप- दाद्याऽमायाः। (प्रसाधयेत्‌ लाभं पालनखख कुयादिव्यथः। स्य मन्यत्‌ LRU

रक्षः खशरीरपालनमपि धमय भवतीति दश्यन्नाह | लोका नुयहमिति। पूवास्या्थः gma) "राज्ञः", {cae प्रजासंर-

* सबाह्याभ्यन्तरः aq cag परिवर्त स वद्याश्यन्तर तयति मु०। + राज्ञः संशरफभित म्‌०।

BS! स्मः | १८७

auaa, “uae ara) "शरीर धर्मसाधनं, धर्माथिना विजिगी- धुणा खश्रीरमेव यनेन स्च्तणीयमिग्यर्थः॥४॥

yaaa मीरादिदिंसा fear न भवतोति दश्यन्राइ। "धम्या- fafa | ‘wat’ धमादनपेतां, ‘fear, afar’ ana, "ऋषपिक्षल्याः' ऋषितुल्याः, ‘AMAA? साजानः। यथा मषषया aay पश्वालम्भनरूपं धन्यं कुवन्ति तथा राजर्षयेाऽपि चारदिनि- प्रदरूपां wat feat Rafat | Wars सुगमं ॥ ५॥

fay, धरममसंरच्तण्यर इति | UT b

धम॑ंखरूपममिधातुमाहइ। यमाया दति | WSU ऽ॥

किच्च, धमाधमाविति | 'परिपय्िनः' प्रजापद्रवकारस्णिः। We- मन्यत्‌ |S ll

qenauafangare | रान्योापघातमिति। Went

gag adaafaurqare | tozifafa | "उपांशुदण्डेन" TWH- fauziadianaa प्रच्छत्रबधरूपेण,। fuga च प्रकामं fe’ प्रहटापा्ैः दोषयुक्तान्‌ रत्वा । fs WE ire

चपर, राजेति | ‘cefe रकान्तमध्यमकत्तायां, "दुष्ट उक्त लच्तणं, "उपमन््रयेत्‌' समाङ्यत्‌। "गृएशस्तराः" प्रच्छादितश्रस्रकाः, “तत्पश्चात्‌, तेषां waa, 'यासञ्चनताः' प्रागेव cia ते संहतिं नीताः प्रतीपत्वेन ख्यापिता ॥ ११ ॥

कि, || विश्रत इति "दास्याः परतीहाररत्तिगः, TAU’, "क्तान्तरः गतान्‌", स fanaa’, 'विचिन्वौयुः' array 1 ‘a’ च श्रस्रग्रादकाः, CET सन्तः, WERE सः", alfaauia Ze: ‘ef सुट Aa’ a AR I

+ धामेति ee) tpafafa a> । { wend ar aan वति स्‌र। - ~ 5 दूःप्यमिति म०। | foweniata we! ध 4 a

न

१८८ कामन्द्कोयनीतिसार्टीका।

way, इतीति | ‘crime दरष्यादिकं, (समु देत्‌, छेदयेत्‌, स्प्मन्यत्‌॥ १२॥

प्रजावुद्धिः फलाय भवतीति दशेयत्राहइ | यथेति । स्प । १४॥

दुख्दमनात्‌ VACA भवतीयं तच्च शास्त्रों प्रेय डति दश यत्राह | उदेजयतीोति | ‘Aaa’ न्यायाद धिकरेन दर्टेन, “उद्ेज- यति", प्रजा इति प्रोषः। agar अनुकम्पया प्रमागद्ोनेन, ‘afta. Ba’, भयाभावात्‌ | TAA’ तेन कारणेन, "यथार्हतः या यदग्डया- ग्यस्तदन्‌सारेण, "पत्तमनाच्ितः Bradt सन्‌ , "दण्डं नयेत्‌", ॥ ९५॥

इति कामन्दकौयनीतिसार्टीक्रायामुपाध्यायनिरपेत्तानुसारिणां AURAL नाम षष्टः A We ॥

"सप्तमः Ga: | १८८

Baa: V7: |

कटको घनप्रोषमेवात्मजरच्तयमभिधातु, खरच्तिताः Tar क- रटक्षोभवन्ति पितुः प्रजानाति दश्ंयघ्राङ। प्रजान्मश्चेयसे दति । 'प्रजात्मश्रेयसे' प्रजानां चात्मन मङ्लाय, ‘cra विजिगोषः, “ar कजरच्तगं gata’, कुतन्तद्र्तणमिति 'लालश्यमामाः, ‘wy पुत्राः, स्यर्टमन्यत्‌ ॥ १॥

किच, राजयपुच्रारति। 'खभिमानिनः' खमेव राव्याहं rata मानसम्भावनया युक्ताः, “खरतर, Trea, "पितर", राजानं | Wea ॥ २॥

fae, agai fa Atay अभिहितमदात्‌ जातेन्मादै, aad श्वभिषव्यमागं, "इतस्ततः ada: आअभियागात्‌, we ara | 2a

पर, caarm xfa | प्रतीतं॥४॥

राजपुचाणा carga सञ्बिदटमभिधातुमाद, विनयोापपश- fafa | ‘faatiuayra’ विनया दिविधः aan: ayaa) विद्या र्डमयागजनितः लतकः, जन्मान्तरवासनावश्ाव्नातः ALA: खा- afin: | दिविधविनये उपग्रहा बन्धनं येषां तेतान्‌। अविद Olay ail

विनोतपचस्यर araceafuaaaatrurqary, विनीतमिति। “उद्‌क्स' cats, ष्टः गजमिव, quad’, याम्यघलापरोधन राजकुमारः पितरः नाभिष्न्तीव्यवंविधं सुखबन्धैनं, ‘gata’ । शषः परगमः 4 ¢ fl ति ,

दु ङंनतस्यापि राजपुत्म्यापरि्यागमाह., crags Ff) WS । ७।

sauna राजपुत्रम्यापरिव्यक्षम्य ष्रासनप्रकार्मभिधातुमाह,

व्यसन xfa | घ॒गमं॥5<॥ ZA

ee 9 कामन्दक्ीयनीतिसार्टीका।

राजपचरच्तगमभिधाय राजात्मरच्तगं तावदाद्‌। ata xfs aa’ शिविकारो, “शण्यासने' पयङ्कादिके सिंहासने विष्टरकादा पाने प्रानीयादो, ray 'खाद्ाराद' "वस्ते वसनोत्तरोयादा, ““विभूषये' अलङ्गरणादो, ‘adda खायैस्नीसद्ारा, ' प्रमत्त सावधानः, स्यात्‌", न fawafeay:, “+उज्‌भीत faagfaa’, तं श्नात्वा परिदरते्ययः।॥<॥

विषप्रतीकारायमाद, विषन्नटि्ति। “विषच्चेरदकंः' ऋऋतपुव्कर- पुष्मषन्तादिभी रचतितेजसः, ‘aa’, ग्वंविधजलः खातस्य स्थान गुप्ता fa सन्मविषाणि न प्रसरन्तीति areas ata | 'विषघ्नमगिभूषितः' गरडादरारमपिनाऽलंरतः। तथाचोक्तं रचिता गरूडोदरारमणि- ae faa) स्थावर जङ्गमं aw विषं निविंषतां व्रज? इ्ति। 'प्रसोल्ित, वच्यमागप्रकारण, 'समन्नायात्‌', राजा "जाङ्लाविद्धिषः qa’ महानुभावद्दसिद्धान्तायुक्ञविषविद्याविश्रारदविषवेद्यगयेः परिढता राजा माजन कुब्धादिव्यथः। १०॥

विषदूषितान्नरपरोत्तामभिधातुमाह, wees डति | eer’ HI गेपुच्छकः, युकः सारिकाचः, इति चयः ufaa: प्रसद्धाः | WHS MT १९॥ : fag, चकोरस्यति। 'चकोार्म्य' लादहितात्तपत्तिविष्रोषन्ट, ‘fac. च्यते रागरदहिते भवत rad: | ary’ लाहितमम्तकः fala. We, "सुव्यक्तं, यथया तथा, (माद्यति, gear xa: 'काक्रिलः', मत्ता aan “सियते' प्राणन्‌ परियजति | शेषः सुगमः ॥ १२॥

अपरद, नित्यमिति | ae | १३ ॥

अन्यच, मयुरेति । 'मयुरटषतेष्सगं age: प्रसिद्धः, एषतः fas. म्रगविश्रषः, भवनं AAEM: सपंनाशाय भवति caw: | न्यत्‌ प्रतीतं । १९९ ॥

, सप्तमः Ba | । ९०१

अपरद, माज्यमिति | ae ॥ १५॥

विषदिग्धाद्रप्रदानेनाेः प्तिणाष्च खरूपवेलक्चण्रमभिधातुमाह, मेति । । " वङ्कः, धूमाचिर्नी कता" धूमस्याचिषां च नीलता, we. BITS’, “HS "जायते", Was गमं 1 १६ ॥

विषदिग्धात्रखरूपमाड, खित्रतेति | afeaa’ ata व्क. नापि लित्रता न भवतोति, 'मादकल्वं मदजनकता, ary Ta’ सलरमृषणतापगमः, विवर्णता श्यामता, ‘eRe’ शाल्यादेः, "विष- दिग्धस्य", SOV वाष्यः, ‘fares’ AFT: | १७ ॥

विषटृषितयञ्चनम्य खरूपमार, य्चनम्येति | ‘Hue’, ale विना, प्रधः Bay: १८ ॥

विघटदरषितरसद्रयम्य खरूपमभिधातुमाह, कायेति । ‘ca’ चीर- जलादो, ‘Ear दोपि, †खधिका wear वा {"राजदृद्धं' दोततिम- शिरस, "पेनमण्डलमव, चः, दश्यते | १९ ॥

विषदूषितस्सविष्रेषाणं सरसद्रथ्विद्रषागां च वयविशेषानभि- धातुमाह, रसग्येति | ‘cae’ शच्छादिरसस्य, fas प्रतीतं ॥९०॥

erate ‘mae’ हरितस्य खब्रफलादेः, ‘waaay’, wunea | प्पाकं पिना Sarafastaara’ अपक्षमुव्कता, शेषः BAA WRI

ष्यपिच, qanaifa | “विषेोपदेहात्‌' विषसम्पकात्‌, “ser "स~ ary’ कटकादेः, “विग्री्ैता' म््ानता, 'अमुचिवयेता च, भवति। स्यष्मृत्तराडं' | २९॥

gucy, प्रावारेति | प्प्रावारास्तरणानां' प्रावरणानि कम्बलादीनि खसतरजानि सरोमकापासतुलकादीनि तेषां, नामः" मलिनः,

* wig wafafa a! † whafrafa we! ‡ ufewata aot § काथविनौतमाव दूति ae I

2५2

२०४ कामन्दकीयनोतिसास्ट्ीका।

‘AIA MA Mal BRA, Saray तरूलवग्र चितानां, ‘afar’ faiwaufamatafaatat, Ara’ खविलामविर चितानां ^ am.’ mad, ra’, 'विषाश्रयात' विघापदेहादिद्र्थः।२३॥

पिच, arwiarefa | 'लाद्धानां' सुवगादीनां, 'मगोना' प्रवाना- दीनां, faster 'मनपङ्घापदिग्धता' कनलङ्कीटलिप्तता' | "प्र भावः वीयं, cag? लिग्धभावः ‘waar भारः, ‘am’ लेदितपी- तादिः, ‘wie सुप्वस्यरत्वं, एतेषा च ‘au: विनाश्रः| ` तचा", संसु तविषाश्रयादव, afe सामान्यविघिग लाहमणोनां प्रभावे विनाश- यितुं wad ॥२४॥

स्ाक्रदयेन विघदायिनामपि निङ्ान्यभिधानुमाह, संखुष्केति!। 'संशष्कम्यामव्गातव' BURA Ag HAR गु्कात्वं विवगत्वं च भवतील्य्थः। (ईवामग्मङ्ः', Wey वत्त न ग्रक्नातीत्यः। ‘seat 4s, सुप्राल्यितस्टोव भवति। ‘cana’ समेऽपि art गतिभङ्ः, "वपुः, कम्पः, ्ातस्याभावे$पि "खेदः, प्रवातेऽपि Mam: उदिम- ता, निभित्ताभावेऽपि, 'दिग्विलाकनं', दण्डप्रगेटपुरुषागमनण्डया। अपिच, खकम्म॑गोति। 'सकर्म्मगि' खपाकपयाद्नषान | 'खभमा' Bawa, area’, दाषपरिदहारबुद्धाईहमत नावस्थित ति सङ्गन्पेन | रुतानि. व्यादि सुप्रतोतं॥ २५।२्द्‌।

विषप्रयागप्तिपेधायमादह, rata चति। 'सओवधानि', "तत्क. waa: चिकषित्सकैः, यथायागं "पानं Tags, पानीयमेव च, "तत्व ल्पकः', aH प्रतव्वाद्यालाद्‌ ग्राहयित्वा, 'माजनानि प्राग्र- यात्‌", राजा | RO

खपिच, प्रसधनादीति। प्रासाधर' अलङ्कारः, aifenaia

* तनूनामिति we | 1 sam tf qe! ‡ मखस्य श्यामवषोत्बं दूति मृ०। ६ amie cf gel

awa: aM: | २०३

{िनेपनमाल्यादि | afafga’ खन्धद पि वन्त, ` तत्न, "सुपरोत्ति- dated’, मन््यारिमि. `परस्चिारकाः' सवकाः, `उपनिन्युनरन््राय, नान्यया | र< ॥

अपरच्च, परस्नादिति। 'चभिरत्तिभिः' सत्तानियुक्तेः, स्पष्टमन्यत्‌ ॥ २९ ॥

किञ्च, यानमिति। garg gna) 'अविक्लातेन', wana dt "सद्टन' वन्तीर्गन, ‘arma’, `न aaa’, परछताभिसन्धान- प्रतिषिधायं ॥३०॥

परप्रगक्नतःच्छारभसादिप्तिषेधमाइ, वीत्तिताद्रदति। "वोत्तिता- टद्कम्मागं' खामिना वीत्तितमप्यटृष्ट cane ae a, "वयाप विशा. aia, ‘amma’ पिटपतामद्धं, संविभक्तं' छत जविकासंवि- भागं, aa’, 'चखामन्र विन", राजा waza "कुर्वत", ॥३९॥

य खासन्रवर्त्तिना न कर्तवयास्तानभिधातुमाद. चधाम्मिकाखति। -अधाम्मिकाः' पापाः, "कराः" दिखा, 'टष्दाषाः' प्रद्त्तोकतप्रसत्रा विक्द्धाचाराः, 'निरारता.' दाषाद्‌व दृ सीताः, व्परेभ्याईभ्यागताः' TART: समागताः, ये तान्‌ "रतान्‌", Bara दूरादेव विव- 7a’, 1 ३२॥

जनपये ्यात्मरक्ता्थमादह, महावातेति। (महावातसम्द्धतां' महावातिरस्िरतरां, `अपरीक्तितनाविका' ्गृप्तनाविका, aa. नाप्रतिबदान्ता' अन्यनासक्तान्तां, “aq दुटितत्वादनवस्ितां, ‘ATTA’ नाराइत्‌।॥ ३२॥ ।

जलक्रौदायामपि चात्मरन्नार्यमाह, परिताप्रिखिति। ^परिता- faq’ परितापवत्स म्रीप्रबडनेषु, ‘waa’, aufamd: wea ॥ ३४ |

+ खन्यनेप्रतिबहा वा tia Het

२०४ कामन्दकीयनीतिसरटीका।

वनविडहारमभिधातुमाह, गडनानीति | (गहनानि लतास्तम्बस- qzifa वनानि, ‘faad, शस्त्िभिगदिरन्तख छत्रो धनं, "उद्यान aa’, aut वयोऽनुरूपञ्च', यथा भवति तथा "विहस्न्‌' विलसन्‌, "न मायेत", मन्दं मन्दं गच्छेत्‌ स्यटमवश्िद॥ ३५॥

रूगयायानममिधातुमा ङ, सविनीतेति | *प्सुविनीतष्वेशएष्टयानः' सजि त्तितशनोभनवेश्रबडइस््यश्चएट यायी, Bera’ सुप्रवेश, 'उचि- तां" उपयुक्ता, "नच्यसि दधौ, लच्सिद्य, 'खपसोक्वितरत्तितान्तसीमां सविक्लातप्रान्तभागां, 'ग्टगाटरवीं' शरब्यजीवबड्लामर्ख्ानीं, "लघु केटः" faqower, RAY राजा ‘STATA’, । ३९ |

WRIT तच्छाधनमभमिधातुमश्वि, कारयेदिति। “ar प्रथमे, 'भवनगराधनं कारयेत्‌", तीच्णादिनिरासाथं। †"मातुरन्ति कमप्युपविविचुः' जननीसत्रिधिमुपवं fae: arama: faa स्तश्रस्रधारिपुरूषैरनुगतः। स्पष्टमन्यत्‌ ॥ ९७ ॥

राजगमननपेधकसमयमाद, पांश्रूत्‌करेति | TAA ॥ acy

राजनिर्गमप्रयेश्ावमिधातुमाइ, fata चेति। “सम्यगाविष्कु- सन्नतिः", शरीरसौष्टवप्रदण्टनाथं, "समन्ततः" सव्ब॑तः, ‘Grafica जनं' च्पसारितजोकं, 'राजमागं गच्छेत्‌", इन्यादि WS ॥ Re ॥

याजत्सवसमाजेषु MATZ च राजगद्यागमननिेध- मभिधातुमाह, यातेति | स्पष्ट een

निश्टोयप्रणिधीनभिधातुमाह, निषेवित इति | वर्षवर." षग्ठे, "कुकाषोषधारिमिः' वास्वाण्शरेवेष्नधारिभिः, fe सष rey

खन्तःपुरामाये राजनम्माभिधातुमाड, नीकैरिति । "नीचैः", चज Maes UCT खन्तःपुररक्तानियुक्ताः, TAT’

> yfamtagearearae tia ge † मातुरक्छिकमपि भरविविुरिति mel ; बषधरोरिति we

सप्तमः aa: | २०४५

कामापधाविश्चुडाः, "वित्तवेदिनः' चित्तजाः, "शस्त्राभिविषवजं', यथा भवति तधा, खपायद्ेतुत्वात्‌ ते बजनीया इर्यः, | AMAT’ कड - येयः, ‘awa’, ॥ ४२॥

अन्तरप्रश्रिकसन्धम्य राका Cafauraary, अन्तरिति । * "न्त Sfawaa’ पुत्दारादयाभ्यन्तरवंग्ररच्तागियक्ं सन्र, the Hz, ‘Gaz’ NUAINGAAY, 'साधुसम्मत', सककगगयुक्तत्वात्‌, {च्चा युधकुशसं' रत्ताविधाननिपुगं, ey Cia’, अन्येषां तचागवकाश्र- त्वात्‌ ॥ ४३९ ॥

व्यवतघणाचक्लानाधिकारमाह, खाशीतिकाखेति। "खाशोतिकाः, पुर्गाग्रीतिवषः पुरषाः, TET पणपद्चाग्रदधाः, "षितः, उपशान्तरागत्वादित्रमा न भवतीति "बध्येरन्‌', 'खवराधाना' GAT पुराणां, "शचं" सुचिभाकत, "अगारिकाः, ere नियुक्ताः। ४४॥

पणस््राणां राजसवामभिधातुमाह, रूपति । रूपमवार्जवन्ति इति रूपाजीवाः परण्यस्तरियः, Eta राजानावसरे छृतमन्ननाः; "परिवर्तितवाससः' राजक यवस्त्रेरेव परिवित्तितानि खवासांसि याभिस्ताः "राजानमपतिषयुः, "विशुडकग्विभूषगणाः", रसधुपाङ्- प्रलेपश्रक्ानिदकत्यधं | 8५ ॥

कुकादिभी राजसंसगं निषेधमाह, कुहोरिति | Qea’ ra. जालविद्याबद्भिः, 'जटिन्तः जटाधरः ्रवादिमिः, "मृडः" मुण्दरितमुगः भित्तुकरादिभिः, बाद्यदा सीजन वश्या{दभिः,.खाग्यन्तरे। जनः' qa. पुरसश्चारी जनः, "संसर्ग न Hansa’, i od ts

विषप्रवेश्रादिसंसगन्षिधार्थमाह, निगक्केदति | 'खभ्यन्तय जनः" WRITE जनः, 'विक्नातद्रवद्सश्चागे' sicalasiatat

RUA aya विद्यते aw a: | "कारणनोाप्रनचितः' र!जवि- .

दितेनव प्रयोजनेन fafea: i ee y

* अन्तव्भिकन cf ue: tela wel { बागक्कृष्लमिति ae . + 1 |

२०९ कामन्दकीयनीतिसारटीकषा |

साद्क्रामिकब्याधिप्रतीकाराचंमाइ, न चेति aaa way aay वाधितं, "एथिवीपतिः', वयाधिसंसमंप्रतिषेधाथं "न पयेत्‌, 'न्यव्राद्ययिकादो गात्‌", यदि म॒ख्याऽनुजौवो अद्ययकारिगा रोगेण भिभृयते तदा पर्येत्‌ त्मना प्रतीकारं हात्वा cad | we fas ॥ ४८ ॥

कसमादि्याह, ata इति | राजा ‘ara’ गुद्धकायः, "खन्‌ लिप्तसु- रभिः” बुक्रुम्टगमदादिभिः Sera, "खग्वौ' मालव्यादिषरभि- पुष्यमालाधारो, "दचिरभुषगः' भालराभरगश्राली, Bau देवीनां Hae भूवा तदित्तासाधनायं "देवीं +पयेत्‌", खानुरागरद्य | aad UE |i ४९ |

पराभिसन्धाननिवास्गार्थमिद्माह, avifa | ‘ate’ नेव, खा त्मीयात्‌ सन्निवेशात्‌" खीयवासभवनात्‌, ‘ay रिरंसया गच्छेत्‌", न्यत्‌ मुने धं ॥ ५० ॥

विश्वस्तानामपि स््ीक्ृतविनाशमाह, देवोग्रहेति | ‘SATA’ "भद्रसेनाण्य', 'ब्नाता', कनीयान्‌ निषिदप्रवेश्रा वीरसनाऽनुरत्तया देव्या प्रेरिताऽमास्यत्‌। तथा (मातुः शय्यान्तरे लीन Aca: aa, कुपितया जनन्धा प्रेरितः पुच्ान्तसरदत्तराज्यं 'कारूषं' करूषदे- शाधिपं, खमारयदित्यनुवत्तते ॥ ५९॥

wore, लाजानिति। देवीदत्तविषदिग्धलाजभक्षणेन रागतः काश्रीराजा विनाश्रित इतति फलितार्यंः।॥ ५२॥

way, विषति ) GE ॥५३॥

परस, वेग्यामिति | aad | ५९॥

aca: फलं दशयितुमाइ, यस्येति | Ferd aT खव | लाक- इगमिद्या[दनापरलाकऽपिवुलकलङ्काभावात्‌ खगं इति भावः 1 ५५।

wae दाररत्ताचश्च खभिधातुमाह, धम्भमिति। "अनुक्रमात्‌"

* awetafa mel

सप्तमः aa: | ०9

WaTHRAM, "वाजोकसरगटंहितः' वाजीकरयेः शास्राक्तेः प्रकिया fane: fea: छतखक्रटड्धिः, शेषः gaa: ५९॥

प्रयनविधिमभिधातुमाह, विचायति | 'विचायय' निर्गो, "कान्या. वयवान्‌' GRITS पाडग्रधा विभन्याङारात्रावयवेषु ये काग्यावयवा- कान्‌, 'दिनत्तये लाकं *विसन्यः, 'प्रमदाहतक्रियः' प्रमदागयसमा- हितकाय्यजातः, परुषाणामन्तःपुरप्रवेशाभावात्‌। ^ खश्रस््रनन्धेन' W- सखबन्धविर दितेन, (पाणिना खकौयकरेण, विशिष्टः सन्‌, सववेदा acafafed wei विधेयमिद्ययेः। ‘eta’ निद्रां गच्छेत्‌" ‘wan’, au au, निद्वायामपि खासक्तिनं adda: | ‘qcarmcfaa:, विश्रसतान्तपैशरिकपु र्षेः chga: ॥ ५७॥

निद्रासक्तिनिरासाथंमाङ, नयेनेति | ‘ada’ नोग्यम्‌ खानेन, ‘on यति! ्चप्रमत्तत्वेन सं कायजातं पश्यति, "नरे शरे", सति "निराधयः" निःप्रेधितचित्तपोडाः, उपदवकारिणां निग्रहादिदर्थः। प्रजाः", ‘ge, यथा भवति aur, 'खपन्तिः निद्रां वान्ति. qaufaw’ विषयासक्तमानसे, “{खपितरि' तस्मिन्‌ सति, *{खसद्धयात्‌' दस्यु- wefan भवं प्राप्य, 'प्रजागरेण,' “शम्य TH, (जगत्‌, प्रनारूपं ‘aqua निद्वाविधीनं भवति। awa जितनिदेग रान्ना भवि- तश्चमिव्य्थः॥ ५८ |

परान्यो; साधुलच्तये पून्वौचाग्य॑सम्मतिमाहइ, इति ख पून- मिति we ॥ ५९॥

9 स्ति कामन्दकोयनोतिसार्टीकायामृपाध्यायनिरपे्ानुसारिखां VATA ya नाम सप्रमः समः ॥*॥

* विदश्येति ae ` † reefer as ‡ afarivfa ae) § भयादिति qe : 2B

eet कामन्दकीयनीतिसास्टीका।

अष्टमः समः |

मग्डलाधिपस्य WA मण्डलप्राधनप्रकारमभिधातुमाह, उपस xfa | ‘sim काषदण्डाभ्या' पूर्वीक्तपरहतिसम्बद्‌ युक्तः, अवशाः gaa | ull

eure, रथीति। ‘cu’ विजिगीषुः, ‘fase’ fasararcg, 'मणले' च्रिमित्रादिके, ‘aca’, °विराजतेः। sues Ue) waar मण्डलमुद्धिविंधेयेति भावः।॥ २॥

विजिमीषेः खमण्डलापे च्तत्वमभिधातुमाह, रोचत इति। ‘tra. ते' प्रियो भवति, "सर्वभतिभ्यः" वगचतुष्टयसङ्कीगंजाव्यादि रूपप्रजाभ्यः, *"सम्पृयंमण्डलः', सप्परछलतिकं राज्यं मण्डलं, ता सप्त प्रतयो यदा खगुणसम्पदुपेता भवन्ति तदा सम्पर्णमण्ड़लन्देनो चते | पिजिगीषुण सवदा AMARA भाव्यमिति भावः| शि UT ३॥

रतदव समययन्राह, Batata | ‘ar’ ay, "प्रकृतयः" ‘fafa. War’, मेग्यत्वेन ‘serwar’, इति ara: | BeAr: FAA: ॥ १ ॥

रुतदतिरिक्तं safa<aafaarqate, cat र्ति। भित्रराजभ्यां BW अनन्तरोक्ताः प्रतयः सप्त भवन्तीदर्थः॥५॥

विजिगीषुल्तगणमभिधातुमाइ, सम्पत्रस्विति । asi |

fae, कैलोनमिति। gestern दानावसरे we aE रव लक्तोकरोति ead दातुं न जानातीबर्चः। ‘ore? खपरिषद्ी- रत्वं TE: सुगमः॥ ७ ॥

अपरञ्च, अदीरषदधत्रतेति | "खदोरध॑द्ध चता, dart ख्यते पी area कार्यमिति asd तस्य भावः dasa aaa खचता शोप्रकषारिता, “aR” परगुणसङहिष्णत्रूपचुद्ताविष्ी- aa, (प्रश्रयः, विनीतभावः, खलब्यता च, 'खप्रधानता खद प्रधानत, "द एकालद्लता' कायोनुगुणदेश्कालखरूपद्चानवक्ं, ‘ay SEAT,

* असण्डसप्वतत tit मु°।

Qa: aa: | ९०८

पसिग्रहीतापरियाग rad: | 'सवंज्ेशसदिष्णुता' चुत्तष्णादिसव- सत्वं ॥८॥ `

aad, aaa, "सवं विन्चानिता' enema, "दाश्च ष्यागुकारित्व, *"ऊजौः' कायबलवत्वं, 'संढतमन्त्रता, इङिताकारा- दिगोपनात्‌ | “खविसंवादिता' विरडितश्रब्दच्छलाभिसन्धानशोलत्व, Ta quiet, afewa’ खनुजीवादिरुतभक्तिन्नता, ‘Kaa’ छताप्रकारमानित्वं ॥ € ॥

fay, शर णागतेति | ‘afi’ व्यपराधिषु च्तान्तिः, arm: 1† शराख्ितवंः प्रजापालमरूपं खकम्मं सवायुधविषयं टष्शसत्रखया जानाति, तस्य भावः। ‘afar’ पाण्डव, 'द्‌]घद्शिंताः WAIT BLT WATATU AMIS | MEAT ॥ १० ॥

ष्यपर्, जितेति | रते नन्तराक्ता गणाः विजिगोषोविंजिमोषुष- SAMA भवन्तोतिःभावः। BATT: TTA Ae

उत्छाहगुणसयेव प्राधान्यं etary, सर्वैरिति। ea? खनन्त- रात्तः, "गुरः 'विद्ोनाऽपि', "यः प्रतापवान्‌" "यः" प्रतापयुक्घ उत्सा हविश्रोषश्राली, 'सः', णव "राजा, प्रजारुघ्ननात्‌। यतः “प्रताप. युक्तात्‌,, राक्ञः, “सिंहात्‌ wat ङ्व, ‘We’ शवः KAT जनावा, ‘Tafa’ बिभ्यति ॥ १२॥

vata समर्थयद्राह, प्रतापेति। "परतापसिदो' सकनश्रतु विकर जनितं यशः प्रतापः, तस्य fast eat) “उत्थानयोगेन' सततविय. शदट्योगयेोगेन । सप्रटमवशिः 1 x20 ५

विजिगौषुलच्तयमभिधातु माइ, cafe) 'रकाथाभिनिकषिशित्वं' रकाय भृदिरण््ादिरूपे afafatiad आकसात्वस्या्रहात्‌ | दयारपि यन्नः, तदेव €"रिलक्ठणं', ते परस्परमरी भवतः। waz.

* सदेति म्‌०। t शाखल्मितिम्‌०। ‡ प्रतापयुक्का दस्यन्ति परान्‌ सिंहा मामिठति म्‌०। ६ अविन्नचणमितिम्‌०। ’

2B2

२१० कामन्द्कीयनीतिसास्टोका।

मे (दादयः, खपरः स॒खेच्छेयख भवति | ‘cae wa’ विजि- गीषुगुणशराली भवति । चात्मना दु-रच्छेद्ता विजिगीषुणा सम्पाद- fafa भावः॥ teu

हलेष्छेदयं UI दश्रयद्राह, ल्य इति । (लब्धः, खर्थनाभात्‌ दान- ufacfen:, दामाभावे परतया विरज्यन्ते | “qc खतितीच्णदग्डः, स च उद्ेजनीयो भवति। "खलसः' निरदूयेगः- तस्य प्रकृतयोऽपि निरदामा भवन्ति| aaa’, ष्यस्यश्रोलः, तच्छोलाः प्रतय भवन्ति mad: (भीरः aides, स च aged: भवति। "अस्थिरः, खितेरडितत्वात्‌ स च प्रद्यतिभिने सन्यते । “au: निवि बेकः, स त्किष्चनकारी भवति। च्याधावमन्ता' युदधविश्रास्दग्रूरपु- रषावमानश्टत्‌, स च ये धविमुक्तः षलगैवोच्छिदते। १५॥

विजिगीषेः, श्रेः, मिस्य च लच्शानि afufyafa, इदानीं विजिगीषोः वातययं प्रति यियासोः aaa: पादासब्नयबहितमेद- मारिमिकादीनां संक्नान्तसगि यवद्ाराथमभिधातुमाड, *afcfa- श्रमिति। “at? खनन्तरोक्ताया विजिगीषोभुम्यनन्तरूपदिग्भागेषु व्यवद्धिताया खरिप्रृतेः, ‘fay खनन्तरोाक्तं भूम्येकान्तरद्धितं, vafefad’ विजिगोघोभम्यनन्तरस्ेकानन्तरं । "खतः पर" afc. facia, "मित्रमिव" विजिगीषाभूग्येकान्तररूपमिचरस्यापि ya कानतररूपं | "तथाऽरिमिचमिन्', "चः, विजिगोवेभूम्यनन्तरस्यारे- भूष्येकान्तररूपारिमिचरस्य भृभ्येकान्तरं । रता खपि fre: प्रशतयः "विभिगीषाः', "पुरः खतः, “PRAT! प्राकता गुरमभिः ॥ १९६ ।

पञ्चाश्टवश्ितानां तेषां संच्रान्तराण्यार्‌, पाथिग्राइडति। "पा. falar’ पात्‌ feat विजिगीतेभूम्यनन्तर ख । "वक्रन्दस्तदन- न्तर तत्पश्चात विजिगोपेभुन्ेकषानन्तरः। waa’ पाथिं याहा. अन्दयोः, Wald 'खासारावेव' fay) तदध्रा पाश्णियाहम्यचषया-

* afctaatafa स्‌०। 1 far cf wes

seats RR

सारः स पाशिपराहासारः, रवं खाकन्दासारः, उति पादिन सराजानखत्वारः। पुरस्तात्‌ VE तदधो विजिगीषुः, xfs दशराजक- मिद मणडलं", “विजिगोषाः', सम्बन्धि भवति। era प्रहतीमां ष्धगरपखाद्‌ावभेदेन यपदेशमेदः। तथाग्रव्तिनाऽरिव्यपदेश् रव | पञचाइत्तिनस्त ्रित्वेऽपि पष्णियाहयपदेशः। “ताः प्रकञतये। मूलं" इति [७।१५६ |] मनुवचनगद्यास्यायां कुषकभटृः । "खन्यधाटा स- माख्याताः, तद्या खग्रताऽरिभूमीनां मिचमरिमितरं मिमिवमरि- भिच्रमिच्रश्ेति। रवद चतखः प्रतय भवन्ति, ware पार्याः, wim: पाश्िग्राहासारः ष्याव्रन्दासार इति चतखः, TASTE प्रकृतये भवन्ति" इति ॥ १७॥

खरिप्रहतेरेव wid संच्ान्तरमभिधातुमाह, रेखेति। at? यातदयम्यापि, yaa भूम्यनन्तररूपे। रिपुः, (मध्यमः, नाम, “विजिगीषोः, 'च' खपि, रिपुरेव भवति । उभयेोरस्मिा- वादरित्वमिचतयुक्तः, स घ मध्यमः 'संहतयोः' रकीभृतयासया- ररिविजिगीषवाः, way केोषदग्डाभ्यामुपक्षारे, "समर्थः, परभुः, तदपेच्तया शोनश्क्तिवात्‌। arte ‘gear’ fate, निरे दने च प्रभुः, TART मध्यमस्य BR समौ न भवतीति। खत मध्यमस्य प्रचारच् विजिगीषोख चेदिति! इति [७।१०५ | ] aa. वचनगास्याने कुललृकभट्रेनेवं ad 'शअरिविजिगीगेयं। yma: PAUCITY सम fagy चासंहतयोः aay: स मध्यमः तस्य पचार चिन्तयत्‌, इत्यादि ॥ १८॥ # , aungheaciaiaracafauqaiy, *"मगलादिवि। oa. ai’ fafsatafcawarai, AWM, BATA, बहिः सान्तरा. विजिगोषेभुग्यनन्तरः, "उदासीनः, नाम, बलाधिकः, बलापेचया भवति। सच ^संहतानां' तषामरिविजिमीपुमध्यमानां, ‘aay’

+ aawa fy सेतषाभिनि ae |

RY कामन्दकीयनोतिसास्टीक्षा। \

साहाखदाने, ‘aera तेषां, aw बधदणडने, "च", Ty ada, way: |) खव 'उदासीनप्रचारख्ः [ope] इति मनुवचनं, ‘ तथा अरिविलजिगीषुमध्यमानां यः संहतानामनुग्रद्े समी निग्र wena समथः स उदासो नस्तस्य प्रचारं चिन्तयेदिति तद्याख्यानघ्च ॥ १९ ॥ विजिगीष्वरिमध्यनेदासीनानां मृलप्रतित्वमाह, मुलप्ररतय- स्विति । ‘caw खनन्तरोक्ताः विलिगोव्वरिमध्यमेादासीनरूपाः, GAS? TPES, मूल प्रतयः" अपरासां प्ररतीनाममा्यादीनां मृलभूताः प्रणतयः, कारण्टप्रयो गसत्निदितत्वात्‌ , “प्रकीत्तिंताः' कथि- ताः, eae’, "चतुष्कं चतुभंदभिन, ‘ama’, tame: नीति- तन््प्रवीणः, (मयः मयनामाचाय्येः, ‘qty’, | Taga मनुनापि "एताः प्रछुतयेो ad मण्डलस्य समासतः! इति [ ऽ । १५९ | Re tl विजिगीष्वरिमित्र पाणियाहमध्यमादासीनानां ` षां षड़ाजक- मण्डलल्वं पुलोमेन््राभ्यामक्तमित्याह, विजिगोषुरिति | ae 1 २९॥ विजिगीषादंशराजकमण्डलस्योदासीनमध्यमसहितस्य दादशरा- ज्ञकमगडलत्वं उश्रनःसम्मतमित्धार्‌, उदासीन इति, Vata | Req ्यनन्तरोक्रदादश्रराजकमण्डकस्येकेकस्य शिवामिचरसहितस्य दा- दभ्रचिकरूपषटविंशदाजकमग्डलल्वं मयाचाय्यगपुनः कथितमियाह, डादष्रामामिति। 'षटचिगरत्क' दाद्प्रधिकं षटचिंशद्धवन्तीति। ते च' दादश मरेष्राः। ‘Aw fanfas waam मित्रामित्ररूपेण aafanfafcfa "वद्‌ चिशरातक', मण्डलं, "पु नमं यः,, WI २९॥। च्पनन्तरिक्तानां दादशमण्डलनरेन््राणां CUR पदयेकं Gaara: पश्च प्रकतयोा भवन्ति इति मानवशिष्याणां मतमाह, crema नरेन्द्राणां wefa) दादश्रानां नरेन्राणं' इादश्रमणसनरेन्दाणां, ‘Ga एयक्‌' पद्येक, “पञ्च Oe, भवन्ति | GAAS’ अमाच-

+ qicatthar tf ae) 1 खारेग्तिस्‌०। parE दूति ae!

अष्टमः UT: | २९३

राष्टदुगेकाश्दग्डास्याः, ‘gaa, 'खामनन्ति' fanaafa, ‘ara. aw’ मनुशिष्याः। स्यमन्यत्‌ ॥ २९ ॥

तवच किं.भवतीत्याह, नीला स्ति | ATA’ मूलभूताः, दादश SMSO, "याः", खामिप्ररतयः, (तथा qari aly’, गुणकखरूपाः पच्च, ताः ‘wa, “qfuat सप्ततिः" दिसप्ततिसह्याक्षा प्रछतयः, एतत्‌ ‘as safanwe’, इति मानवा मन्यन्ते। TAT मनुना “खमा्रःषुदुगेचदण्डाख्याः पञ्च BUTE | wae कथिता ह्येताः vata दिसप्रतिः॥ [७ । १५७ |इति। मनुवचनब्याख्थाने कुललुकभरेनैवं छतं । “खासा मूलप्रछतीनां चतसृणां खद्ानां ग्राला-

re os 7. Aa न ~ € ~

प्रछतीनां उक्तानां CHAE VAs: मा्देशदुगकाषदग्डाख्याः पञ्च अव्यपरकतयोा भवन्ति, Tats पश्च दादशानां प्रयेकं भवन्यादादश्र- गगजाताः षद्िरेव ब्रयप्रकतयो भवन्ति, तथा मूलप्रतिभिखखतदट- भिः शखाप्रकतिभिचादटाभिः सद संच्तेपता दिसप्ततिप्रहृतयेा मृनि- भिः कथिताः इति॥ ९५ ॥

बहस्यतिसम्मतमद्ादशराजकं मण्डलमभिधातुमाद, संयक्तस्वि- ति। "उभयारिः", विजिगीघयातव्ययेभृम्यनन्तर, रकाथामिनिवश- afcagafafa वचनात्‌| "तथा wea’ णवं उभवयमित्रः, खरि- faavat daa’, षट. राजाना भवन्ति, पाला ISM राजानः, खवमद्ादशराजकमण्डलं गुरमन्यते ॥ २९ ॥

रखतद्राजमण्डलं ष्टोत्तरण्रतं कवये मन्यन्ते FAY, खद्ादशाना- fafa) खनन्तसाक्तानां "्रादश्रानामेतेषा", ‘Tea cua’ TATE, qa खमात्यराद्दुगंकाषदग्डमिचरूपाः वट्‌ राजाना भव- far | रवं घड़जिताद्ादश्कं दोत्तसग्रतं भवति | स्पर्मन्यत्‌ | RoI:

चतुःपञ्चाशत्राजकं मण्डलं विश्रालाचसम्मतमभिधातुमाहइ, खट fa मतान्तराणि cafe दशकालप्रनापद्वा सायकानि इद

* सुप्ततिखाधिका इति ae!

२९४ कामन्दकोयनीतिसारटीका।

af अस्मिन्‌ मते उक्ताद्ादशानां प्र्येकस्य ‘Baa’, खमा- व्यराषटुदुगोणीति चयं ad भवति। तेन गुणिताखतुःपचाश्त्‌ aay. दन्ते | रखतचछ्िशुणितं मण्डलं विशएलाच्तमतं | २८ ॥

चतुत्रिश्रययिकविशरतमण्डलं येवाद्धिन्मतमा श, चतुःपश्ाश्रतामि- fa) खअनन्तरोक्घानां "चतुः्पचचाशरतां cra’, ‘waa Tua’ रकी कस्य, 'खमाल्याद्याः?, षट राजाने भवन्ति। तेनैतदपरमण्डलं चतुविश्र- afuafanafad भवति ॥ Re ॥

SUS चतुद्‌शराजकवं मणडलं मन्यन्त इत्या, सप्तप्रक्तिकमिति। समू इवाचित्वागडलश्न्दसयेतदभिन्नं "मण्डलं" aqy, "परिचच्तते'। स्परटमन्यत्‌ ॥ Ro ॥

मण्डलचिकषटकपन्तावाह, मण्डलतरिकमिति | yas aaa | “za विजिगीम्बरि मध्यमाः "एयक, Taam, (मिष युक्ताः", षट सम्ययन्ते स्थः ॥ Re ॥

षट्‌ चिं शतकपच्त मा, waters इति, । श्दपतेः खनन्तरोक्त- मूपतिषट कस्य, “कैकस्य, Mate: प्ररुतयः,, षट्‌ भवन्ति। तेन षट्‌धिंशत्सह्या सम्पद्यते ॥ १२ ॥

रकविंशतिराजकं मण्डलमपरनयवित्सम्मतभिग्याह्‌, सप्तप्ररतिका ्ति। सप्तानामेकेकस्य "विजिगीव्वरिमध्यामाः', चया भवन्ति| तेन रकविंश्रतिसंख्था भवति। ee ।

खटचतवारिशत्कं मणडलमभिधातुमाहइ, were इति। ‘Bre’ विजिगीष्वरिमध्यमेष्दासोनाः, "चत्वारः पाचिंवाः,, (एय क्तेः सहा wa’, ven एथक्‌ मिचसदिताः सन्तः अदकं भवति। तरेत “ear. atic far’ waar: af: प्रकतिभिः ee, वकुखितमित्यचैः | ‘ax- anata’ wWeMmacfararadteemarecwaftucge- सम्मितं भवतोति ॥ ३९ ॥ |

नति nN * सरिति ge 7 Wea ति ae: ॥।

GEA: UT: | २९५

दश्राराजकमखलमभिधातुमा ह, विजिगीषषोरिति। wears ॥ ३५ ॥

षट्टिराजकं मण्लमभिधातुमाह, दशानामिति । ANTS. सप्रतीतं ॥ ३६॥

विशत्काभिधं मण्डलमभिधातुमाह, खरिमिते इ्ति। ‘aq fa- जिगीषेः, "पुरः “ua, 'अरिमिच्र भूम्यनन्तरम्‌न्येकान्तरा दा, “+पञ्िमे ते च" पञ्चते च, तद्व भून्यनन्तरभम्येकान्तरसंसो दे, विजिगीषुणा सह पञ्चक भवति। तेषां एयक्‌ खमादाद्याः", षट्‌ भ- वन्ति। va गुणिते तिंशत्ह्या सम्पद्यते ॥ Ro ॥

यया विजिगोपेस्तथा शचारनन्तरोक्तन्धायेन पञ्चकं fauagfa qeafaare, खरेर प्यवमेवेतोति | WE ॥ ३८ ॥

परासरसम्मते दे प्रती न्याये इत्याह, दे खवेति। ‘ara’ न्यायोपपत्र, "अभियेतक्ता प्रधानः विजिगीषुरभियेक्ता, '† तथाऽन्या याऽभियुज्यतेः। स्पष्टं । ३९ ॥

रकायाः प्ररतेरिष्टत्वमाह, परस्परेति “परस्पराभियागेन' यया विलजिगीषुणाऽरिः रवं अरिणाऽपि विजिगोषुरभियुन्यते। वमेव वि- जिगीषुरुभियेोक्ता, 'तथाईरेरपि'। य waft: सरव विजिगीषुः सखतः कारणात्‌ way प्रतिरि्ेकप्ररतिकमिदः मण़्लमिन्ये ॥ ४० ॥

उपसंइरब्नाह, इतीति | (परिचकच्तते, carat raw: | कामन्दकिनातमना बङ्श्नमित्वस्यापनाथे खयं मन्य विस्तरदघोाऽपि न गणितः द्त्ि। उत्तराद्धं awa i ety ।

श्तदेव समर्ययन्मग्डलं ठच्तष्वेन रूपवति, अङ्शावमिति। aqua’ विजिगोष्बरिमभ्यमादासूपेनरू्पायि चत्वारि राजमग्डलमूलानि चं

* पञ्िम चतिम्‌°। ¶ तथा न्बाग्याञभियुत्छत tia a) 2c

९५६ कामन्दकोयनीोतिसारटीका |

सतं) ‘Asus’ उक्तानां चतूणां मलाना पद्येकमरिमिचे ra- ङौ राजानो णखा wad) ‘afer’, विजिगोव्वादिदा- SUSUMU पर्येकममाव्यादयाः we पश्चुप्छठतय इति दादश्रानामित्यन- न्तरोक्त [२५] MATH याः षट्िसंखणाः प्रतयः at Tq पत्राणि यस्य wa) (दये स्थितं" दैवं पुरुषकारं चेति दयं आधारभूतं तस्मिन्‌ स्थितं | "षट पष्प सन्िवियहासनयानसंश्रयदेधोभावाः षट्‌ गुणाः सन्तिते gente यस्य सतं। fae SHAFT फलभूता उत्तमा मध्यमा BAC: च्तयस्यानर्द्यादयेा ये लाभास्तान्येव पलानि wa ad | रण्वं मूलमग्डलदच्ं “at जानाति स नीतिवित्‌" ॥ ४२॥

awa षादगुण्यप्रयोगमभिधातुमाद, पाथ्थियाङ इति । ‘fats Way away प्रति गच्छतः, "पाश्िमाङः' पाशियषणेन विघ्नविधायो एता भुम्यनन्तरः, FATAL? uifajareaa भृभ्येकान्तरः, र्ता wate शच॒मिच्े प्रको्िते। रते शचयातव्यस्य fast भवतः। aT बन्द पाषा दस्य मूम्यनन्तरः, विजिगोषुणा पाशियाइविय ware. माक्रन्यते खाद्यते इति (तदासारः', चखाकन्द्स्य भृम्येकान्तरः, च्धापदि परित्राणार्थमासरतीति। इावेतावपि "विजिगीषोः", वा- ag प्रति उद्‌ा्ते मिचे भवतः इत्यनुवत्तंते | eet

पर, gar यायादिति। पुरः अग्रतः, (यायात्‌), areal प्रति, भ्विग्रद्धोव विग्रहं कारयित्वा, मित्राभ्यां" खाक्न्दतदासाराभ्यां, ‘gfaar. Teal, (ac) पाणिंयाह मिते | "पञिमाविव' एष्या ada, “पूवर्या मिवमिच्रमिताभ्यां, "खरि", aad खरिमिच- मपि यातश्च प्रति यायादिदर्थः॥ ९४ ॥ ;

fag, रिमिचस्येति। ‘afcfare’ यातवश्थमिच्रस्य, ‘far’ यत सस्य uefa तच MaMa साधितमहापकारोग, ATE su. fuaufaat, ‘der’ निर्डचेषट एतवा गन्तव्यमिचं afd war,

* तथाऽमारः tft ae!

अद्मः BT! | २९७

'उभयमितरेण' उदासीनेन, farina किमिन्सै स्तम्भयति स्ति चेत्‌ षिजिगोषुगा रतकत्यः कतद्व्येवं कत्वा, "पखादूच्छब्ररोखरः', ना- तयेति इत्यथः ॥ ४५॥

wata समर्थयब्राह, wats | Wea Gata, नात्मना च', 'पाश्णियादहंः Awe, रपीडयेत्‌, 'खाक्रन्दासारभा- जिना", area’, ‘azar’ पाशिग्राहासारः, प्रपोडयेदिव्यनुव- क्ते ॥ od ॥

पुरस्तात्‌ विधंयमभिधातुमाह, भसिक्रेगेति | ‘fata पुरस्तादव- स्थितेन, “खात्मना' खेन, ‘aq च, "रिपोः", यातव्यस्य, ‘seca’ उच्छेदनं, "कुर्वंतः, “faa सखमिचेण' खोयमिषेय सह वत्त॑मा- नेनारियातययेन, ‹सिपुमिचं" यातब्यसिचं, “पपीडयेत्‌", ॥ ७७ ॥

अपरद, रिमिचम्येति। ‘afefasa मिस्य यातव्यमिष- मिस्य, ‘wile’, 'एयिवीपतिः, ‘gata’, (उभवमिक्रेयः पुवी्गेन, ‘faafasa’ विजिगीषुमिवमिकेग ‘a’, प्रतीतमवशिद्ं॥ ४८॥

fay, ्ननेति। ‘aaa’ अनन्तरोक्तेन, MAMTA’, .सदोल्यितः' स्वंदाद्यमश्रालो, ‘afea’ सवदापकारिगं “wa” yaad ‘fa. चाशामन्तरन्तरा' मिचभूम्यनन्तरः wafasfaad, ‘asad, | Hae ॥

स्पुपीडने weary, uaa इति| ‘saga’ सन्द्‌शएन्धयायेन सकता विजिगीषुणा, खन्यतो विजिगीषुमितरैः कमेातकमं व्यवल्धिततः, "मनीषिभिः" ave, "पश्यमानः", ‘fer’, 'उच्छदमायाति' उच्छा भवति, ‘aga’ विजिगीषुवशरे ‘tar’, “खवतित'॥ ५०॥

खपरोाभयमिवरस्यातमसात्करणा्॑माह, {सवापायेरिति। "स्वी. पायः सामेापदानादिभिः, 'सामान्ं' शवारात्मनः माधारगं, ‘faa’

* fase fe ममित्ररतम्‌०। ft BinHe ‡ खापास्नति स्‌*।

२१८ कामन्दकीयनीतिसारटीका \

SRAM, ‘SIMA GAT रखवासाधास्गा ‘qafa’, | ‘fe’ यस्मात्‌ GABA’, faawaafeau, ‘waa’, ‘fasta’, ‘sfenw faafaan, "भवन्ति", इति ॥ ५९॥

wicfa तिचतापादनार्थमभिधातुमाङ, † कार शैेवेति | ‘arc गः" Safa, उपकारास्यैः खपकारास्येख | "मित्राणि, ‘aur, शश चवः, जायन्ते", | HATH WS ॥ ५२॥

विजिमीषुनं केवलं म॒ख्यानेव जगति fares स्थापयेत्‌ चुद्रकानपोति दभ्यन्नाच, प्राधान्येनेति। श्राघान्येनः मुख्यतया, ‘ada’ पत्तन परामादिषु दशर सीयजनपदे यधायेगं परकीयजनपदेऽपि ‘eat च प्रजाः समस्ता वगोश्रमादिलच्तणाः, ‘dase’ सामादिनिसान्‌- रूप्येणानरन्येत्‌ | “aqua fe सावगुखं” इतिवचनात्‌ (तासा संसनात' सवप्रजाजनानस्न्मनात्‌ रुजा विजिगीषः, “सवाङ्ध सर्वावयवसम्पद्नां ‘faa’ विभूतिं aga’ भनक्ति nag

विजिगोा्मणलसाधनं समयद्राह, दररोचरानिति। दररेच- ura’ च्यतिष्यवद्ितान्‌ › {"मण्डसिनः' खनन्तरोक्तदादश्रराजकादौन्‌ wurst बहहिभूताख, दुर्गवासिनः, wefan, तथाऽरिमि- चादोगपि 'सिकीकुर्वोत', यतः, ‘canta’ farsa, ‘xe जगति, ‘quad’ खनन्तरोत्तं, "साधयन्ति" ॥ ५४॥

सर्वधर्मममिधावुमाइ, चलेदिति | "ऊजितवलः' श्रक्तिचयसम्यन्नः, nga’, खनन्तसोाक्तः विजिगीषया", ‘gaa’ अभियायात्‌ , fafa- TG: "तदा तदानी, ‘uma’ मिलित्वा, खरिणा', यातव्येन aw करतसन्धिः, ‘fase’, SUH’, चत्‌ ‘Safar, हेतुभूतन “नमत्‌ कोश्रादिभिरूपममत्‌ । ५५॥

4 ~= =-= ~~.

= geear tira! 1† काररेनेवेति ae! ‡ माष्डङ्िकामितिम०। § सन्विमिनिति ae |

‘aun: att: | २१८

उदासीने विजिगीषति मण्डलिनां सर्व॑धर्मेणावस्धानमाह, *वि- लजिगीषन्युदासोन इति। “उदासोने', विजिगीषया ‘fafaatafa’, सति, ‘aa मण्डलिनः विजिगीष्वरिमध्यमाः, aw fafoar, ‘aqu- Uw, वच्छमाणलच्तगेन, ‘ae’, fasa’, came’, 'प्रयमेयुः, eared naa [क्रोडः] NR

उक्तक्रमेण afaua व्याख्यातुमाह, †समुत्यत्नेञ्िति। ‘asta’ मङ्ाव्यसनेघु, (समुत्त्रेष' ‘aaa’ रकोभावम्‌पे्य, 'खाथेसिडधये', equaaim सम्यक्‌", कुवन्ति यत्तदिति वाकशेषः, (सवेधमे रति qa’ तत्‌ सवंरत्तमिति खतं ॥ vy | [क्राडः]॥२॥

खरिप्रकारकथयनपुवंकं सत्र विजिगीषेाढत्तमभिधातुमार, सज fai ‘away खकुलेत्यत्ो दायादादिः, "कार्यजः' रुकायाभि- निवेशित्वात्‌ कार्यं जायते इति, ‘fefau: एच रच्यत' ॥ ५९ ॥

wat विजिगीषुत्तस्य चातुर्विध्यमभिधातुमाडइ, उच्छेदापचया- विति | “उच्छेदः, qua: परिजनं, 'खपचयः' गरक्तिभिवियोजनं, १'पोडनकश्रने', वक्यमागलच्तगे, "काले, खनक्रूलसमये, डति! TAA, "विद्याविदः, दण्डनीतिः, ‘war, विषयभूते ‘aw wie, “घतु- fad चतुःप्रकार, विलिगीषास्वियः, ‘Ts’ ॥ ५७॥

क््रंनपोडनयोः खरूपममिधातुमाह, रेचनमिति। रेचनं", “कोा- श्रद्‌ णाभ्यां" काशदग्टतनुकर्गां | AeA प्रधानः, "पर" कप्राना- दधिकं महामाचरवधादिकं | WTA ॥ ५७॥

उच्छदयलद्यणमभिधातुमाह, समाश्रयविहीने इति। (समाश्रय-

----------- --------------------- . =

* * विजिमौपत्यदामोन स" मण्डलिनः Be | मदधर्सक त्र प्रशमयरशकयः 1 ४४ IS + समन्पद्रष रच्छूष ममाय Eley | wigagacy मम्यक स्वधम रिक्तः ॥ ४५ mw इद शाकट Be Go aif| ‡ पोडनं कषेणमितिमु०।

Bo कामन्द्कोयनोतिसारटीका। \

fava’ दुर्गमित्रबलर हितः, ‘aaa’ विजि गौषुभूम्यनन्तरु इति च्यरेरविंगरेषणं ॥ ५९ ॥

वे्न्ररिः उखेच्छेयो भवति तानाह, *लब्धे इति । रखवम्भूत- याऽरिसम्बदा युक्ता स्पुः सदा स॒लेच्छे्या भवति ॥ ५९ ॥ [RTS 4

कश्रनपीडनयेविंषयमभिधातुमाद, †कश्नमिति। ‘awa’ तनू- करणं, (पीडनं कष्रंनादप्यधिकदुःखात्पादनं महामाचवधादिकं, "काले", सर्वयानुवूले, ‘Haifa’, विजिगीषुरि्यचैः | चाश्यमानिनः' समाखयाभिमानिनः। उन्तराङं WE ॥ ९० ॥

Tale: Gwar fey ada sey इयेवं दश्रंयन्नाह, विभोष- स्येति । ‘qugae’ सयोवम्य, विभीषण्छ॒यी वयोः Great साव- wat awat रिपू] 'सर्वतन्त्ापषहारित्वात्‌ मन्राजादिकं सवं- तन्त्रं तदपरहरण्णीलत्वात्‌ इताः, निजे स्पुरुच्छेय णव ॥ eu ॥

न केवलं wsfane wed, भि्रविरेषस्येच्छेद्यताऽभीषटेति दश्रंयब्राह, awa इति | ‘aa’, ‘faa’, ‘suas’, खथादरि- विलिगीवोमध्यवन्तिं भूत्वा, ‹|अरिपक्तपातेन', ‘aia’ fare विजिगोतची खपकरोमोति छताभ्यवसायं भवति, "तदु च्छिन्दात्‌, ‘anita विशिरसं'' इन्द्र xa चिश्िरानामकदेवविष्रषं, 'छतत्वरः' च्छछतविसौम्बः। {चिशिरा नाम दवविष्रोषो दानवारिः, डन््रस्यामिचं,

* न्धः RUSSIA ai भोर्रस्थिरः। मूढा यागावमन्ता च पुकलाच्छदया {रिपुः ward Me कराडः।

† कयेश्मितिम्‌०। faa Gtr ae § विकमितिम्‌०।

॥ पसचपातनति Hy!

च्यम: BU: PRY

स दानवाधिप्ये gaci दिग्ध डति afeut निहत इति पौराणिकी कथया ॥ ६३ ॥

कार्यवश्ादरेरप्युपचयेा विधेय xfa दश्ंयब्राइ, बलिनेति। नन लिना बलवता, “feaay waar, "विग्टद्धोतस्य' वियहक्षारिगः, ‘amgafda’ सङ्खटापन्नस्य, ‘wa, †'उपचयं कुर्वत", cara. च्छित्तिविशङ्कया', भूम्यनन्तरादरावच्छित्ने sfc भवति बलवक्वात्‌ । विजिगीषुमप्युच्छिन्द्यात्‌ इति शङ्कया, भूम्यनन्तररूपे ऽरावप्य॒ पचयः कायं wate ॥ ९४ ॥

wate समर्थयन्नाह, afefate | "यस्मिन्‌" भूम्यनन्तर रूपेऽशि, ‘aq खशच", 'खगेचरः कुर्वत wavs स्थापयेत्‌ । Weare ॥ ६१५ ॥

परख, वंप्रागत इति। ‘aura’ खकुलप्रभवः, श्या रिपुः", ^विच्वलेत्‌ रकायाभिनिवेशित्वात्‌ व्यभिचरति, यतः सः दुरवयदः' कथमप्यात्मसात्वतुं न याति, ‘aw संगमनाय" तद्मनाें, (तत्कुलौने' तदायाद, MY सम्‌त्रयेत्‌ सत्वरमुल्यापयेत्‌, खयमेवेतत्‌ प्रतीकार ङ्ति॥ (६

कि, विषमिति | ‘fad’, ‘fata’ wracfaaa, ‘qua’ नि- afa कियते मान्येन, ‘aq aan भिद्यते", ‘eearca’ परिचित बलेन पोाषितेनेत्ययः। We सगमः॥ geo

परख, amg xfs, पिभीषणद्धचितमर्म्मपरहारैरावग shen इति भावः। वशिष्ट प्रतीतमिति ness

इादष्रमग्डलाराधनायाह, यस्मित्रिति। ‘afer, कर्मयि सते, AQUA? मण्डलस्य दादश्रराजकरूपस्य Pyaar भवति, ‘Furey’, विजिगोषुः, ‘an Fara’, ‘saat? रकादशापि

— = 9 a =-= =-= ---------------------

* द्िषतद्तिम्‌°। 1 खपखयमितिम्*।

र कामन्दकीयनीतिसारटौका।

राजप्रक्णतीः, तदीयाश्च खमात्यादिकाः wast, (खमुरक्नयेत्‌', णवं छते सकलमण्डलेष्टे भवति ॥ ६< ।

खपरविभागेन प्रकतिधुपायप्रयोगमाहइ, सास्नेति। ‘arate’ fasifeat vadt, 'सान्ना' सन्धिना, (दानेन, ‘aaa’ ययाचित- पूजया, (खनरघ्नयेत्‌', “cata शचुतन्मिचादिकाः प्रतः, “भेद दण्डाभ्यां", 'दास्यंत्‌' WATT ॥ ७० ॥

मिच्रादोनामप्यामीयत्वं कादाचित्कमिव्येतदशयन्नाद, च्याकोगं- fafa | ‘aud चक्रवर्ित्तेचं, “ay निरवशषं, "खाकोगे' ae, ‘faa, "अरिभिः, ‘aw, भूम्यनन्तरभृग्येकान्तरतया तच awa ‘ag? facame:, ‘Sta’, erage wa’ | तथा चोक्तं ‘a नास्ति परुषे Hae यः fat नाभिवाञ्छति। अश्क्तिभन्नमानान्त्‌ नरेन् पथु पासते! इति ॥ cay कम्यचिदपि faa न विद्यते,रखक्नायाभिनि- वेगित्वादर्त्विमेव सम्भाव्यमिति सवऽपि लोकः खार्थपर्‌ ua | “कुता मध्यस्यता क्रचित्‌" क्कचिदपि कस्मात्‌ माध्यस्थ्यं भवतीग्येः। ७१॥

एतदेव समर्थयद्राङ, मागप्राप्तमिति। 'मेगप्राप्तः मेगदेतुक- फोाषसम्बद्धं, ‹विकुवगं' विकारं गच्छत्‌, ‘faaafa’, (उपपीडयेत्‌", ‘gai वितं", चेत्‌ न्यात्‌", "पापीयान्‌" निरृष्टतरः | Wea ॥ ७२ ॥

डिताडितवत्तमानयेारेव मिवामिचरखरूपत्वमित्याङ, eafssty- पौति | 'उपचयावडान्‌' शितकारि्णि जनान्‌ , 'खमित्रारयपिः, पुवं <मिच्रायि,, कुर्वीत NS गमं 1 98 |

wate समययद्राह, बन्धु र्पोति 1 बन्धुरपि" सेद्र्ाऽपि, Cafwa युक्तः" अह्ितकार), स चुः", तं परिविजयेत्‌,, ae w- are ॥ oot

* परकोयाखति म्‌ ।

1

+ बन्भृरप्यद्िते om mae परिवजेयेदिति arse: पाठः।

. ae टमः aT: | 4 र रे

fad दोधवदिति खचितं तदेवात्र समर्थयति, fasta | "वङ्गः, वारं वार, magia’ सृविदितापराधं, “विचार्य निचाय्य, '्परि त्य जेत्‌”, मान्यथा । Fe’ यतः, "खभूतदोषं' खष्टतापराचं, "जम्‌", ay? विजिगीषुः, candy, ‘svt, मिवसध्यखा्ंस्तक्यागे स उपदन्धत Tq ॥ oy |

विजिगीषोः खयमेव traamafaaare, खयमिति | स॒गमं॥ Nog ॥

तिरेकमुखेनैतत्‌ समथ॑यति, a wife | स्प ॥ ७ ॥

सित्रागामनन्तरः कम्मभेदेन न्यायामध्यमकनोयसां खरूपमाङ, लिचाकामिति। 'कम्माणि' उपकरणानि, ज्यायः कम्मं उपकार aaa यत्‌ करोति तत्‌ ज्यायामिक्रं। मध्यमं Jona यत्‌ करोति तत्‌ मध्यमं fat) कनोयः कम्मे उपकारलक्षणं यत्‌ करोति तत कनीय मिषमिं्य्यंः | Brae: सुगमः॥ oof

भिखाभियोगकर्गशखवणे निषेधति, a fe भिथ्येति | We 0 ऽ€ ॥

विजिगोषुणा भित्रारिविषये पस्प्रयष्कानि वचनानि परीच्षणी- यानि इति दष्रंयत्राह, प्रायोगिक्रमिति। प्रायोगिक भेदाद्युपाय- रूपप्रयागभवं। यथा मद्रारात्तसे चागकचन््रगुप्तयोः छतकछदया- Ht ad राच्तसप्रयुक्त वेतालिकः पठति--

“"भुषणादुपमागेन प्रभुभवति न प्रभुः। परैरपरिभूते saad त्वमिव प्रभूः" । [मृणट०द७]

मादि । 'मात्सरिकं' मत्सरभवं, यथा तच्र॑व नेपथ्ये चागकोक्तिः, “en a ay afe faa चन्दगुप्तमभिभवितुमिच्छति''डति। 'माध्यस्यं' सव्छादेषराडिन्यं, यथा asa चागक्छः, परवचनमाकण्ं “ad ge भमः न छयानासद्णरेव राच्तसः कलचं न्यासीक्ररिय्यतोति''. ए०१४]।

eg yam स्यामे ‘fe दृति म" पर पठितं

20

RPV कामन्द्कीयनीतिसारटीका।

“पाक्लपातिकं' caida युक्तं, यया तच्चैव चरेण समपैयता राक्तस- मामाद्वितां खक्कुरोयकमुदरां wyatt fra चाग्न मनस्येवोहं “ननु रक्तस रवाख्षद्कुलिप्रणयो daa” (Tora) इति । “साप ar’ यस्मिन्‌ बचसि स्थितस्य are उप समोपे न्यासः उपन्यासः तेन ay वत्तमागः game: | यथा ase चाणक्येन “भाः चेन्‌ खागतमिदमासनममास्यतां' rae चन्द्नदासः प्रणम्य “किंगजाणादि eat, जहा खनृचिरो samt सदिखख्यस्य परिषवादा वि awa दुःखमष्यादेदि, ता इव्ेव ey उचिदार भूमीर उववि- सामिःशति। चाणक्यः “माः afer मा मेवं उचितमेतदस्मदिधेः सष भवतस्तदु पविष्यतामासन wa) चन्दमदासः खगतं उवलक्छिदम- au fafa” vadfay sada sume उच्यते [eRe] | MAU, GANT पश्चात्तापः तेन सह Aaa: तं। यथा aaa साच्तसः शस्त्रमाकष्य aaa, “मयि faa कफः कुष्मपुरमवरा- व्यति । प्रवीरक प्रवोरक ल्िप्रमिदार्नौ-

प्राकारान्‌ परितः शरासनधरः fay परिक्िष्यता,

witg fece: परद्िपघटामेदन्तमेः स्थोयतां |

BM RUBS प्रन्तंमनसः WIT दुबल,

ते निययान्त मया सरेकमनसा येवामभोदटं aw: विराधः, आअमाव्यालमावेगेन, वृत्तमिदं ama । राच्तसः eas “कयं gufad मया पुन्चातंसण्व काथो वत्तते"' डति [८०४१।१२्‌ ] स्तत्‌ GA सानुशयं वचः "जानीयात्‌", ॥ ८० ॥

विजिगीषेभिचवि षये वुत्तमभिधातुमा ङ, प्रकारेति । “खयं, वि-

जिगोषुः, ‘awe’ मिजाणं, प्रकाश्मपच्तयङ्बं' Gea रक्पक्त- पातं, "ग Fara’, परन्तु ‘Tai’, मिचागां, खन्योन्धमत्सरः', खमेव

* संद्यिसमिति मर |

4

WTA: AI: | २९५

विजिगोषोर्मत इति परस्परमत्छरः, ‘ary’ Wy, धारयेत्‌, AT | ॥ ८९ ॥

fasfara वुत्तमभिधातुमाष, कायस्येति । “कायस्य एथिवी- पाशनादः, ‘Aaa गुरतरत्वात्‌, ननीचामां' fasfawarai, caf’, (कालवित्‌, farang, 'सताऽपि' विद्यमाना- मपि, 'दाषान्‌', "प्रच्छाद्य" संगोप्य, 'खसतः' खविद्यमानान्‌ , ‘ware’, "वदेत्‌", ॥ ८२ ॥

बङमिचप्र्रसामभिधातुमाह, प्राय इति। ‘ora’ wea, ‘fara, ‘aaaquifa’ उसमाधममध्यमानि, म्नेच्छाटविकयपुलि- न्दयतिप्रभ्टतीनि, भूपतिः" विजिगीषुः, "कुर्व्वीत", ‘fe am, "बङ- faa’ भिचबाङ्कल्यवान्‌, “रिपून्‌” waa, "वशर स्थापयितुम्‌ avi. कत्तं, शक्रोति" समया भवति, नान्यये्ययंः॥ ८९॥

मिवप्रणंसामाइ, न तचति। स्पष्ट ॥ ce |

मण्डलवुत्तमभिधातुमाइ, खमिच्रागोति । 'खमिचाकि', "वतः! पालयितुम्‌, 'टणवतः' अचेः, ‘fas? "न eter’, शेषः घगमः॥ ॥ ८५ |

amy तच्छाधनद्धामिधातुमाश, मिकेति | स्पष्ट ice i

विग्रुदमण्डलस्य CW: प्रजाङूादकत्वं साध्रराजत्वमुपसंहरन्राह, xatfa | सप्रतोतं ॥ ८७ ॥

शति कामन्दकोयनोतिसार्टीकायामृपाध्याय॑निस्पेक्तानुसारिखपरं मणडलये(निनामाष्टमः सगंः॥*॥ ।

LP) io] te

eed कामन्द्कीयमीोतिसास्टीका।

अरय नवमः ath |

विखडमण्डले षाद गुख्यप्रयो गयेग्ये विजिगीषी पुव्वैपठितसन्धिपर योगं <taq सन्धिका्ैस्यावस्थामेव तावदा, भ्वलवदिग्होत rf) ‘avafexdta’ ग्क्तिचयसम्पत्रशच्वभियुक्तः। "खनन्यप्र- विक्रियः, दुगंमितच्रादिप्रतिक्रियारहितः, नितरां हीयमान raw: | सुतरां (चखाप्रःः सङ्गटापत्रः, कालयापनां Ram’, व्यात्‌ वाद्या- Ga केवरं, "सन्धिमन्विच्छेत्‌", नतु कम्मणा सदसेव। Ti छते कदा. faa अभियेक्तुः सने समृपस्धिते वियङावसरो घटेतेत्यभिप्रायः॥ nea

पोडश्विधसन्धिं ्ञोकश्चयेगेापद्टुमाष, कपाल इति च्यटृरटनर ति, सखन्धापनेय डति | स॒प्रतीतं॥२।३॥४॥

कपालापषारसन्धिदियलश्तकगमभिधातुमार, कपालेति | (सम सन्धितः", घटकपालयोरिव विशिष्टयोररिविजिगीष्वाः शक्तिसाम्ये कोश्रदग्डाद्युपनतिं fata यः सन्धिः स समसन्धिस्तस्मात्‌, कोवलं" मान्या Kaw | 'कपालसन्धिः', यथया कपालभङ्पदेश्रा दितीगयक- पाले aad afecfaa र्व घटो दृष्यते न च निरन्तरसं्ेषः, यथा सत्यशपयादिसन्धिकम्मेरङड्दितत्वात्‌ agian यः सन्धिः क्रियते स कपालसन्धिरखते यथेष्ट, यभिचारादिययैः | तथा 'सम्प्दानात्‌ RMB ai सम्प्रदानेन "यः" सन्धिः, क्रियते," स suwic:’ gar मकः सन्धिः, उच्यते", ॥५॥

सन्तानसकतनामकसन्धिद यलच्तगममिधातुमाङ, सन्तानेति। 'दा- रिकादानपूव्येकः' कन्धासम्मदानकछता यः सन्धिः, सः ` 'सन्तान- सन्धिः, ‘fada’, aya?’ मितरताद्यवस्धापनपृव्य॑कः सन्धिः,

च बल्लोयसाऽभियुक्गस्त्ि त Re

Baqa: AT: | २९७

सङ्तसन्धेः केनाऽपि कारणेन खभेद्यत्वात्‌ काश्चनसन्धित्वमपरसम्मत- fafa क्ञाकदयेनाद, यावदिति। संगत xfa) 'याबदायुःप्रमाणः', ष्य {रिविजिगीष्योः sae: प्रमाणं यावद्म्यावस्यानमि्यथेः। ‘ear नार्धप्रथोजनः, तथयेर्दयारपि ay: समानः प्रयोजनानि च समा- नानि भवन्ति। मर्थविषये काशस्वदीयेा ada wa, मदोयस्वद्‌ाय ण्वेति विभक्लिनीस्ति, प्रयोजनविषयेतु घम्मा्यकामविषयाणि प्रया- जनानि उभयोः समानानि न aa विभक्तिः काचिदक्ती्यः। 'सुवगेवत्‌ नप्रकरटत्वात्‌, | स्यष्टमन्यत्‌॥9॥<।॥

उपन्याससन्धिलच्तण्माड, भव्यामिति | ‘wal’ wai, ‘cary. dfafe’ caw भूुम्याद्यथंस्य या fafa: तां ‘aafem’ aetna, 'उपन्धासकुश्लेः', उपन्यासचातुरीविद्धिः तवं गत्वा तां भूमिं wer- णामपि गत्वा तामेव भूमिं यद्ी्यामोति उपन्यासपृव्वेकं, "यः" सन्धिः, "क्रियते", ‘a’ 'उप्रन्याससन्धिः', "उदाहतः", ॥ € ॥

प्रतीकारसन्िलच्तणमाद, मयेति । GWT |i ve ॥

MAMA तदेवाह, उपकार्मिति | TT 1 xr 1

संयोागसन्धिलच्तगमाद, रकार्थामिति। ‘cardi’? रक vary: प्रयोजनं UT तां, तुल्यप्रयोजनामिद्ययेः | ‘ara’ 'सम्यगदिग्य खचाररूपेणाभिलच्छ, ‘aa सन्धा, 'खभिगच्छतः' sows, धरि. विजिगोषु xa) (सतु सन्धिः", “संडितप्रयाणः' पर्मविच्रास- युक्तः, "संयोगः" तन्नामा, "सन्धिः", ToT | Ve I

परषान्तरसन्धिकच्तणमा ह, ष्यावयोरिति। "यस्िन्‌' सन्ध, दण्ड भयेपनतारिसिमीपे रवं "पणः प्रतिन्ना, ‘afeaa’, विजि्मीपुगे- च्र्थः.यत्‌ ग्चयावयोः?, Fuga, प्रधानयादुपुरुषाभ्यां सदिताभ्यां . “सदथः भुमिलाभादिः, साध्यः", इति "स afar’, "पुघान्तरः" तच्रामक उच्यते ॥ ९३॥

* प्रहृटतवादितिमु०। † क्रिवमिनिम्‌०। मदय ctr ae

रत्य कामन्द कोयनोतिसार्टौक्रा। \

्पटृर्नरसन्धिखरूपममिधातुमाद, त्वये केनेति | "चखटरपुरुषः,, विजिगीषोः कखन पुरषो न टृष्यते यचच स इति | aaa सप्रतोतं॥ ve ॥

च्यादिषटसन्धिलक्तगमभिधातुमाद, यत्रेति | ‘aa’ सन्धो, ‘oes. a’ प्रबलः, "रिपुः", “भूम्येकदेशेन पणेन भूम्येकदेश्रद्ानप्रतिज्लया, "सन्धीयते", सः .सन्धिविद्धिः' सन्धिधम्मविश्ारदैः, “खादिष्टः' तत्रा मकः सन्धिः, "उच्यते, ॥ १५॥

च्पाामिषसन्धिखरूपमभिधातुमाह, खसेन्येन fafa । “खसेन्येन' afeaa सैन्येन, यत्‌ "सन्धानं, सः ‹खात्मामिषः' तदाख्यया प्रसिडः सन्धिः, “मृतः, यतः TMT सन्दानादुपयहः क्रियते", सकल भूहिरण्यादि दानेनाप्यात्मरक्तायंमुचितमुपग्रङोतुमि््ः॥ १९ ॥

परिक्रयसन्धिलक्षणमभिधातुमाह्‌, कोाषांगेनेति। "कोाषांग्रन' का- धम्य दरतीयचतुयंभागेन, (कुप्येन सुवगंरजतभित्नेन, उक्तलच्तगोम ‘ahaa a खयवा कोाषसाकस्येन, ए्ोषप्रकतिरत्ताथे' कोाष- वच्ज्यावशरिरप्रकतिसंरच्तगाय, यः कियते सः परिक्रयः" तत्रामकः, सन्धिः उदातः", ॥ १७ ॥

उच्छब्रपरदूषयाख्यसन्धिदयल्तगमाद््‌, भृवामिति । सार. भूमिदागमुच्छेदरतुः स्यथः | 'स््वभृम्युल्थितफलादानेन', ‘tac. दूषयः' तवैतत्सव्यै फलं न भवति त्वया परापद्रवः छत उति पराऽच दूष्यते इति तदास्य सन्धिः॥१८॥

स्वन्धापनेयसन्धिलच्तणमा इ, ufifenfafa | "परिच्छिन्न" इय war कतसह्णं, “we? हिरण्यादि, aw सन्धौ, ‘pees

* परिभूषफः इति ao wre) परदूषणख clare पाठः। परभषखशः १ र्‌ भ्‌ शति शम्द्क०।

† wat wate He प्रतिम्बन्यमेति Mae |

नवमः aa: | Pee

दीयते", इयता कालेन waaay फलं देयमिति निबन्धेन व्यव- ead, ‘a, खन्धोपनेयं' तदाख्यं, "सन्धिं", तजा बदन्ती- mu: ॥ १९ ॥'

सम्भवतः सन्धिविष्रोघानभिधाय, सुश्चिरटसन्धिनच्तगं येषां तान- भिधातुमाङ, परस्परापकारखेति | “परस्परोपकारः', रामषयौव- चारिवि यः सन्धिः aay fasaaa निरुपचरितेनयो भवति। "सम्बन्धजः' दारिकाद्‌ानपुन्वैकः, "उपहारः" यत्र केषाद्याङ्ियते। स्पष्टं श्ट I Re |

रकरोवेापदारम्य प्रकतसन्धिवमस्मत्सम्मतमि्याह, रक Tafa | "मेव वजिंताः qasa’, चयः सन्धयः, "उपहारस्य भेदाः" उपहार- RAAT TI) स्पष्टमन्धत्‌ | २९॥

रखतदेवापपादयति। खभियोक्तेति। ‘afrtra’ विजिगोषुः, aay शरात्रयादिसम्ुोः, 'यस््ादलम्ध्वा म निवत्तते", तेन प्रायितमृप- इरणोयमेव, तस्मादिग्यादि aaa | Re

वसन्धेयमभिधातुं प्ञाकपश्चकेनाइ, वाश xfa, facafas

3

देवेति। ्रे्रस xf) +रुतेरिति | द्वोकानामयेः Tw 1 २९॥ ॥ २९ ॥ २५ HRC IRS

ष्यनन्तराक्तविंशतिसंस्यक्रानां पुरषाणां केकग्रोऽसन्धंयत्वमभि- धातुमादो बालस्य तावद्सन्धयत्वे हेतुमाह, was) TE ee |

वृडचिररोगिणेारसन्धेयत्वे कारणमाह, sarefa | "उत्सा श क्किहोनत्वात्‌' उत्साहाऽते यो गस्तच्छ क्ति ोनत्वात्‌ , ‘qa’, विग्र हासमर्थं gawd: ‘aur रवं, (दोधामयः, दीर्घव्याधिपीडितः, ‘wat दा", 'खपि", सेः द्वातिभिः, ‘za’, "परिभुयेते', ‘edna’, ॥२९॥

* ae Ge चुचपादे ws यान्त्यविरादभर दूति टोकाभग््मरतः पाठः ॥

२३० कामन्दकीयनीलिसारटीका।

स््य्चातिबदिव्नुतस्यासन्धे त्वमा, gerey स्ति। स्यं । ॥ ३० ॥

भीरुभीरकजनयारसन्धेयत्वे कारणमा, *"भोरुरिति | Beare: UNA: | ९९ ॥

सलब्धलब्यान्‌ जीविकयोार्सन्धेयत्वं प्रतिपादयन्नाह, लब्यस्येति । “a aa’, 'चअसंविभागित्वात्‌ असम्यग्डत्तिविधायित्वोत्‌, “खन्‌ जीविनः" योद्धपुरुषादयः, (न युध्यन्ते", (लुब्धानु जीवितः" ‘arafaa’ दानेने- वानायक्तैः, † "विनयते", विजिगीषुर्यः द२॥

विस्क्तप्ररतिकविषयातिसक्तिमितारसन्धेयत्वप्रतिपादनायाङ््‌, स waa इति। Tas qua) {"विषयेष्वतिसक्तिमान्‌' स्त्रीस- म्मागमद्यपानाद्यासक्तचित्तः। प्रतीतमन्यत | ३३ ।

ख्नेकचित्तमन्लस्यानवस्थितचित्तत्वादसन्धेयत्वमा इ, अनेकेति | UT ast >

देवत्राद्यगनिन्दकदैवेापहतकयोरसन्धेयत्वमाद, ९सदाऽभर्म्मति। "व्धम्मेनकीयस्वात्‌ देवत्राद्धगटथानिन्दाजनितपापप्रभावात्‌, "सदा, 4 'विग्रीय्येते' विनश्यति, “cad aa’ विजिगीषु णाऽभियुक्तः किल | "देवापदतकस्तया' देवापदतकाऽपि, जन्मान्तसराचरितपापारेव वि- नदा भवति ।॥ ३५ ॥

दौ वचिन्तकरूपदैवपरस्यासन्धयत्वमाद, सम्पत्तेखेति ‘amar न विचरते", यथोापनतेऽपि भाजने दैवपरो विपद्यत रण्व तयः | ॥ ३६ ॥ ।

* Mista Magee: मंपामे fe प्रमुच्यते रति संगतिलव्धः पाठः।

+ fw तिम? ‡ विषयश्यतोतिम्‌*। § षद धमभ्तिमु०।

4 विश्णोयनत दूति aol एतत्‌ क्रियापद्‌ानुषारेश कटेपद्मांप बडवचखनानं ana किन्तूरेष्ानमारेल न तत्‌ समोचोनमिति। +» खयंचेव्तिमू*।

नवमः OT: | ad

दुर्भिंच्तव्यसनिबलब्यसनिनारसन्धेयलमभिधातुमाह, दुभिच्तेति। दुरभिच्तव्यसनी', अन्नाभावेन भाजनाभाववान्‌ | 'बलव्यसनसक्स्य' मानितादिसङ्कलस्य | श्रोषः TAA: | Ro |

च्यदेशस्थस्यासन्धेयत्वमाइ, weneg इ्ति। “दश्रख्यः' खयोग्य- TRACTUS’, Quay’ न्तुद्रेण, “रिपुणा, *afasiaa’, | esr न्तेन समथंयति, arefa, WE tt ३८॥

बडरिपोारसन्धयत्वमभिधातुमाह, बृमिचस्लिति | We ॥ १९ ।

व्पकालयुतताम्यासन्धेयत्वमाह. {अक्रालयृक्तम्वचिरादिति। ‘aa sua: खसामथाननुगगकालवर्तो, (कालयाधिना', खानकूल- कालयुद्धकारिणा, चिरात्‌, सत्वर, "केशिकनः दिवाभोतन पेच. aa, ‘fanta wasnfa’ crear, (वायस ra’, wad i ॥ ४०॥

स्यधम्मैव्यपेतम्यासन्पे यत्वमाङ, स्यधम्भ॑ति | WS ॥ ४९ ॥

सप्तानां सन्धयानाम्देशमभिधातुमाष्, स्येति | सुगमं ॥ ४२ ॥

सत्यायाः सन्धययोः खरूपमाड, सत्यस्रेति। "खन्यतां न याति' यक्तमय्यादा न भवतोगर्थः॥ 9a i ^ धाम्मिकम्य सन्येयतामभिधातुमाद, धार्म्मिकम्येति। धा्मिकाभि- यागे स्न्वाभियोागः सम्पद्यते, यतः स प्रजानुरागधम्भता दुरुच्छद्या भवतोव्य्थैः | ४४ ॥

अनागापि सन्धिः ada द्याह, सन्धिरिति, 'खनाय्यणापि' दुःश्रीनेनापि, "सन्धिः कार्यः", यतः tee’, ‘fea maa, प्राप्य “उत्सादयत्' विनाश्रयति। Quay जमद्निपल्याः, Ta’, पर- सुरामः ‘xa’, (समुनेष्वपि', ‘a तिरति) पिटबधामधजनित-

* ₹न्यतद्तिम्‌”। ft खकारयुक्ामन्यन्िति n> + मम्प्राप्यत्छाददडि म एति मः) s

२३९ कामन्दकीयनीतिसारटीक्षा।

कापपराधीनेन परसुरामेग च्षत्रियागभंजातेन रुकविंश्रति वारान्‌ एयिवी निःचविया कतेति पोराणिकी कथा ॥ ४५॥

भ्नाटसंघातवतः सन्धेयत्वमभिधातुमाद, संघातवानिति | aes ॥ ४६॥

बलिना सन्धिः कत्तव्य Taal, समाक्रान्तस्येति। बलवता समा. कान्तस्य केनाप्यपायेन निस्तारो नास्तीत्यथंः | स्पष्टः Hare: ॥ ve |

fay, रंषदिति। 'ंषदायच्छमानः किञिन्माचमादातुरुद्यतः, बलवान्‌, मत्तदिपघाती faw xa, ‘feafe’ निहन्ति, (तस्मात, "शवं, खकुष्रलं, 'इच्छता', स "सन्धेयः", Ta, इति ॥ ४८॥

पर्छ, बजिनेति | स्प्र्ट॥ ४९ ॥

fay, बलोयसीति | ama ॥ ५० ॥

ष्यनेकगुद्धजयिनः warmest सन्धेयत्वमा द, अनेकेति । नेक. य॒डजयिमः सन्धेयत्वं दृष्टान्तेन समययितुमाह, जमदमे(रिति। सप्र ata ॥ ५९ ॥

एतदेव सम्थयन्नाद, खनेकति । WE ॥ ५२॥

सन्धिरपि सन्या न विश्रसनीय rary, न जालिति। *'संडितः' ङतसन्धानः, ‘afar’ gage, "जातु" कदाचित्‌, ‘fread 4 गच्छेत्‌, म faaaa ‘fe यतः, fase डेहाकरणविषये, ‘aa- यं' ufaat, wa, ‘eR’, 'पुरा' पुवंसिम्‌ काले, ea’ तब्राम- HAGE, ‘Aaa’ ॥ ५३॥

राच्यं विकारोत्पादी्याह, विकारमिति। {.राज्यालीएः" राज्य लष््याऽलङ्गुतः, ‘aatsfa, ‘aut पिता", विकार विकतिमद्धावं, व्याति' प्रान्नाति | "तत तस्मात्‌, 'लाकटत्तात्‌' लाकचरितात्‌,“ब्टपतेः', aw’, aaa’ fanaa, "प्रचच्तते,, सतिक्षारा rau puso

* ofaa cfa Fe | + exiwongfaia ae ‡ crane cfs स्‌०।

‘awa: aa: | ९२३

यत्र बलवान्‌ सन्धिं Aga तज विधेयमाह, afagm xfa |

az ॥ ५५॥

बलीयस्तराभावे विधेयमभिधातुमाह, भ्खग्रप्योत्साहमिति। ष्वप्रतयः VHA ANTI rare: class पठिताऽपि पुन- रपादीयते शोर्यम्याधिकास्प्रदश्ंनाथं | ‘a’ उत्साह, "उदीच्यः ष्यात्मनि टह, "महत्तर GAA ज्यायांसं, ‘Race few? केसरी दविपापेच्तया await न भवति किन्तु aaa उत्ाहयुक्तस्तमेव निहन्तीतयर्थः | '्विग्रषटीयात्‌?, ‘xfa’, भार्दाजसम्मतमि्ययः। मतान्तस्प्रदशंनं गत्यन्तराभावे ज्यायसाऽपि विया भवति नान्यये- त्येवमयं 1 ५६ a

waza द्यति, रखकोाऽपीति | सुगमं ॥ ५७॥

ज्यायसा सह विग्रङगृुणमाह, †ज्यायांसमन्पसेन्यस्येति । saat. सं" प्रा्रयधिकः, "न्त्य सेन्धम्य' उत्सा ह ग्रह्ये वाधिकम्य, 'बलादिक्रम्य", faye’ यापादयतः, }प्रतापसिद्धाः' वियद विना प्रतापेनेव वशी- भूताः, “aut रिपवे भवन्ति, स्पष्ट ॥ ५८॥

विजयसन्देहे समेनापि सन्धिः बृहस्परतिसम्मत rary, सन्धिमि- च्छौदति | WED ve ॥

निःसन्दप्रत्तिर्मतिविदामभिप्रेते्याद, ऽखासम्मङ्द्धेरिति।

ासम््रडः' सम्यक्‌ प्रङवद्धिपयन्तं,शु .खभिवदधिकामः'त्रिजिगौषुः, इह ufual, (समेन सन्धानमपरगच्छत्‌', व्यतिरकंगतदद्टान्तयति 'चखपक्वयेः' अामयाः, ‘wean’ (समसत्रिपातः' नुल्याघातः, "अन्या My al परस्परभेदकासीो Bafa ।॥९०॥ °

* स्वात्ाहशक्किमिति ae!

† ब्यायांमं iw ममन्यम्यनि ae । प्रतापसिद्धाद्निम°।

§ तन्छम््र्डरिति He!

238 कामन्दकीयनीतिसारटोका।

waza दप्रायत्नाद्, arat xfa | gee’ तन्नामकदानवो तिलात्तमाभिलाघात्‌ सम्पजातविराधे सादय्या, "समवी्य' qa पराक्रम, ‘atu fa eat a’ च्पितु इतावेवेभाविद्यथः। ae मन्यत्‌ ॥ ९९ ॥

न कोवलं समे Wate waa इति दश्रंयत्राङइ, +*अखतिद्ोना- ऽपोलि। व््तिद्धौने$पि' दुर्वद्याऽपि, ‘fey’, aa aye, tama’ aaa’, fe यतः, तदानीं सः+पतन्‌' च्याक्रामन्‌' “चतत, 'तायविन्दृरिव', "मनः", ‘cafe’ दुःस्वितं करति ॥ ९२॥

स{न्धमनिच्छता होनम्य बद्ापायमाद, न सन्धिमिति | Sota. Gia? afe ‘ala’, | aaa’, ‘aa’, कञ्चित्‌ aaa’, "तुः कारं विद्यत स्व्यनमौयते डति Tus) तत्र सामादिमिम्तथा वि- सेयं यथा विस्रम्भो भवति। wat "तस्य", “विश्यम्भ' Cara {स्यसोकत्य, *ष्'प्रदरेदतिनिष्टुर' यथा ससमृना नश्यतीति भावः। Ha: BAH: | ९३२ ॥

संप्रायवत्तर्दनतसर्सन्धिमभिधातुमाद्ध, बलीयसंति। "बलीयसाः जायसा, सद. दग्डादिभिरुपनतः दीनतरः 'भिसन्धाय सन्धि

{{"तमन्‌' तमनुप्रविष्यानृजीविवु्त्यदिना, ++"परतवलवान्‌

* tagtanaita a | + शागतः tla he! Quang Fel Uae ealagic द्दिमर्व{दित्यम्य tara fe मनः tifa! quae च ।त्तताातवत्य्म्यच्त दनि पाटः टौकारृत्सम्मतः॥ २ दोनंखात Hel |; asfefa He! © -qrauta | +» gerd WARE: Ta Be I ++ a प्रविश्यति He Tr प्रतापनान्‌ दरति He

‘

नवमः am: | २२५

afaaaar भूवेदयर्थः। Mawr, ear बलीयान्‌, ` नुगन्तव्य सवनीयः, ‘au, ` विश्रम्भः विश्वासं, 'खाघ्रुयात्‌, डति ॥ ई8॥

रतदव समर्थयति, विश्रम्मीति। `वि्रम्भा लब्ध{वश्वासः, ‘faa HUM! सदा सावधानः, "निगृएकारचेष्ध्तिः" समाचरिताक्षारच- aifauaie:, `प्ियाणि' जयजवव्यादिकानि, “ण्व' कवलं, `अनि- भाषेत, किन्तु "यत्‌ कार्थ" [िनाप्रादिकरं, "तत्‌. कायः सम्पादन, ‘aq Baw ॥ ९६५ |

वि्म्भपलं द्रया, पियम्मादिति। दितिगर्भसमृवन्ना car मल{तिबिला भविष्यतीति wear "द्वेन" देवराजः. "दिति. casa. न्धाः, ‘na’, खपःतयत्‌, स्पष्टमन्यत्‌ ॥ ६६ ॥

ज्यायम्यभियाक्तरभिधयनाद, युवराजेनेति । प्प्रधानपुरुधग' मन्तिपुराह्हितस्नाप्थादिना, * सन्धायःटद्रपएतम ala wal, 'यन्तःप्र- काप" पर्स्यर{वसाधं, "जनयत्‌ qed, ahaa, ` सिसात्मनः', afy तया ॥ द७॥

प्रधानपुरुषस्यार्थदृघगापायमाद्, चर्यात्सर्गगेति | "मदता,प्रच्‌- र्ग, व्ययात्स्गग' [दिरग्ध्रादिधनदानन, ^च्यिच', [waded PRCA HAA सदरप्रतिपादकाथसंदतः, ‘wa’, 'प्रधानपुस्‌- षम्य. यनन्तराक्तम्य, 'व्यात्मदरघगं', ‘agefa’, प्रायः मुगमः॥ दस ॥

दृधगफनमभिधातुमाद, दृषित डति । "धामाः fafsaitumr, दितः सम्पादितदाच, ‘agar’ प्रघानामाच्य सनाप्या(दकि, fear प्राचः, safe बलवत्तरऽपि करराऽपि," raya व्या्मा६- तेपन्न, अविश्वासं, "याति", “उल्यम्भतः' vay RTI Say aT,

fara: चमियेागक्रियारदिता भवतः bee ॥

* तद्या मघ्वनम्न्तवय ita He

. Feed £ 3 3

+ अध्म(दतानान He!

- म्वपतत 4 निजाम Tied He 7 ’

+

२२६ कामन्दकोयनीतिसास्टीकषा।

खअरिसाधनस्यावश्यकत्वं तदुपायञ्चाभिधातुमाह, अरेरिति। "खरः" च्भियोक्तुः, “amar सन्धाय, “areal तत्कृतप्रतिकू- na Ss . ८ ey 9 ८ म 9 N ८ ha tnad 9 लताचरगोाद्योागं, (aH उपशमनं, AT’ प्रापयेत्‌ | "भिषगमेदेन a A Noe ८ 9 ८ N 9 उत्काचादिद्वारा quae Hata, ‘a’ अथवा, 'रसदानेन' विष. प्रयोगेन शश्च, साधयेत्‌" मारयेत्‌ ॥ ७० | ~~ ™~e n~ Nn fay, रोः wafa | ‘aaigada Garcia, at’ "पात्‌", कापः कोापस्यानीयं, विषये वाकोपं aad, ‘sata’ निष्यादयेत, ‘ay’, ‘maria’, 'च्ातिरन्‌', विजिगोषुः, "अनुसमय, {प्रधर्ष येत्‌ हन्यात्‌ , ॥ ७१ ॥ उपायान्तरमाह्‌, ९तदेषति, "तदेष्छतसंवासेः' तदेशवासिभिः, न nn ay a a fi aenatfadt fe wiafaat भवन्ति। ‘ate: गृण्पुरुषः, “afa- सिकः ज्योातिषिकयञ्चनेः, ‘ate खभियोक्तः, 'उपोण्व्यसनादेश' Ne 7 dS a उत्प्रातदधचितमदाभयङ्करापदादशं, ५ "सिद्धलच्लणेः, करगभ्चूतेः, नकारयेत्‌, विजिगीषुर्यः ॥ ऽर्‌ | न in ~ fi Noe iy Nn ठि ८ 9 ्भियागत्यजनाथं waist निषेधं दश्रयन्राद, चतयेति। ‘aa: प्रधानपुरुषाद्वधरूपः, ‘aay धान्यदिरख्ादीनामुपच्तयरूपः, ‘at यासः" श्रौते(ष्वषेदुःखसदहनरूपः, "बधः युद्धे शस्त्रादिना मरगरूपः, ~N ad न = ~ "चादि" शब्देनाङ्वकल्यादि ‘erat’, विग्रहे भवन्तीति ‘aitaar स- म्भावनया, (खवच्तितसाधुरु्ः' स्थिरोरतभद्राभद्रनिशयः, विजि- गीषुः, "कामात्‌, कामतः, निरुपायपकच्ते वर, "काचित्‌ पीडामपि', कोाश्ादिप्रकतेरिव्ययथ, न्दत्‌, ‘fe? यतः, ‘Trav, Tatar, ‘aaa’ विग्रदत्पन्राः, भवन्तो ्रयंः॥ oR ॥

* तद्‌ वस्यमिति Hel + समच्रयदिति Fe ‡ प्रसाषयदिति म्‌? । $ Stwia a i 4 खारुकलचरेरितिम्‌.।

Aaa: AT | २३७

तरेव weaaie, कलवमिति। ‘mae’ प्रेयसी स्री, "खासा ससंस्तखकायः, ‘ee’ बान्धवाः भिच्राणि च, "धनानि" चतुवि- धानि calfa, 'ङथाभवन्ति' निस्यकानि जायन्ते, शस्त्रप्रहारः गत जीवितस्य तत्काण्ासम्पादनात्‌ ‘faduarata’, *“णव' fafad, मु- was: ata, fang सति, ‘arta’ पुन्नाक्तानि, कल्रादीनि, "ऋाकुलितानि' भवन्ति, "तस्मात्‌", इत्यादि Az ॥ 98 ॥

अन्याये qauta सर्वदोष xfa दश्रयन्राह, defeats | प्- तीतं ॥ ७५ ॥

विजिगीयोरुभियृव्यमानस्य सामायुपायत्रधेण सन्धो afar. स्थापनमभिधातुमादइ, weld | ‘aA’ गुण्सम्बन्धापाल्यानपर्स्य- सापकारदश्रनायतिप्रदभंनात्ोपनिधानरूपेण पञ्चविघन काटल्या- क्तेन उपायविद्ठषेण, "प्रदानेन चऋपुव्वेदानग्रद्ीतप्रतिदानग्टहोता- नुवक्तेनयाषमाच्तरत्येण ATMA चतुविधेनापायविषरेघेण, "विभेद- नेन श्रङ्खाजननाभ्राजननरूपण दिविधनेापायविष्रयण च, “खभि- यन्यमानः, विजिगीषुः, ‘afum’, यदि भवति, ‘auaafai’ waaatai, ‘ae अभियातः, "सान्यचक्र' Guage, ‘tar’ Manyuaat, aaa? चखागच्छन्तं, Ay, यथा भवति तया, ‘OIA सन्धा WAIT ॥ ee ॥

ऋअभियाक्तरि विधेयमाह, सुग पिमिति। छगुि' व्यात्मनः सम- पटरिच्छदम्य cat, "व्याधाय कत्वा, "खसंहतेन' wate सान्दरीभू- तेन, ‘aaa’ चतुरङ्गेन सारतर्ण, "धीरः" शष्यवान्‌, (विचरन्‌? विविधं परतः wera सर्व्वतः चरन्‌ विविधाचास्प्रचार Fam, "अराति", सन्धिमनिच्छन्तं, "सन्तापयत्‌' उद्वनयत्‌, "येन BAAR’, भवतीति Wa: | यथया "ततेन तप्तनाइन, "त्तः" सन्तप्तमा द पिगहः,

1

vac कामन्दकीयनीतिसास्टौका।

qa सम्मेलनं, ‘sofa’ प्राप्नाति, "नातप्तं लोहं तप्तेन सन्धत्ते डति काटल्योक्तः॥ ७७ ॥

उपसंहर ब्राह, इतीति। ‘xfa’ रवमक्तप्रकारेण, “सन्धिवित्तमाः' ष्यतिग्रयेन सन्धिविदः, ‘afe’, अनन्तरोक्तं, "बभाषिरे" पराक्तवन्तः, 1"पृन्केतमाः' खुक्रवृहस्यतिप्रम्टतयेा महषयः, “नलात्‌, बलाद्‌ क्रम्य, cay तस्मात्काराणात्‌ , ‘wa सन्धिमनिच्छन्तं खरि, "विनयेत्‌, far- Ga प्रापयेत्‌ खविकारयेदि वर्धः ‘ata’ waar दा, काये, न्गुरु' गार्वशष्णलि, jw णवं, ‘Kata’ लघु, ‘feu दिप्रकारं इति

॥ ss ॥

इति कामन्दकीयनोतिसार्टीकायामपाध्यायनिरपेच्तानुसारिण््ा सन्धिकल्यो नाम नवमः a: + I

* स॒न्तापमिति ae | + पूवेतराद्ति He | tweaad विजयब्ररश्वरः इति टतोयपाद्‌ःम्‌*पु°। बन्तात्तदेनं वियये- atattafa टोकासम्मतसतीयपाद्‌ः। ई चति तद्धिषः uta Hel चतरत्‌ दिषेति टोकासम्मतः पाठः।

` र्ट

अण TNA: षेः

सज्धिविकष्याननतरः वियषविकष्पमभिधातुं faryercernts वावदाच 'मपापद्रहोतानाम्‌, इतवि। परस्यरापकारनिषन्यना. मौ were वि्रकारशलिति भावः। Ged: सुप्रतीवः॥ ९॥

भ तेजस्‌ खमतादिकं विचडकारणम्‌ खात्नेऽष्युदवाकाङ्कययी- wry, ‘ata’ इति । 'खात्समः खस्य, 'खभ्युदयाकाङ्की', FAW येच्छः, "पीयमानः प्ररो av wy कतापकारः, (रे्षकालयलो- पेतः, ईरः विपकच्तवग्री कतात्‌, wares युडप्रतिबन्धकाहित्ा देषः; काशः युदधापधोगिश्ररदादिरूपः; wi Sa, Tata) यडा TH कालयोगेन उपेतः। भप्रारमेतः, ‘xe, "विवः नान्धा eed: । ततश्च WS Satter, प्ररहतापकारदेतत्‌ इयमपि युडन्रारब- fafa see

fratrafearcnafangare, ‘cree इति । ‘cere ख्यानेन, cred ufax; स्त्री सोतादिकच्या, स्यानं गनपदाङि, रेः uivatn:, तेषाम्‌। ‘ara’? weewtfc वाहनं, (धनस्य. रला, रते प्रयेकमपदारः, तथा मदः, यदि जनिता दपः, ity अदह्ारः, आहमपि रावणो भयात्‌ सीतां प्र्पयामि ! radem, ‘wa’, "वैवधिकी, जगपदरूपविव सम्बन्धिनी, "पीड़ा w’, fauwarfafcfa, सम्बन्यः।॥९॥

qucvafy fravaifads प्रलिडानोलार, “are इवि waa) च्रानविघातः wre सानकारनीभूतेधाष्यायारेर्विंषातः ॥ wig भूमिदिरच्छमिभरूपसय four: | anifeata: wae सा- afesfrane विघातः। ufafrare: प्रभमन्लोत्छाश्श्रल्ीरना विवः, पि्ाव्न्देवाच सामान्दतीऽसद्धाव व are | रे प a Pie aa a ee

ढ़

+ च्छारमेवच्धिदृति मुर पुर परा" | 2F

$

28° कामन्दकीयनीतिसास्टौका।

जम्मान्तरछतं सुभाशखुभलिङ्म्‌ | ‘fray’ मिचसदहायतारूपप्रया- जनम्‌। ‘quale मान्यानामवमानना। (तथा बर्धुविनाशएनम्‌'। 'कतानयद विच्छेदः wag प्राणिषु Tiare विच्छेदः, खेन दत्ताभयं प्राणिनं प्र्पस्स्याक्रमण्म्‌। (तथा, (मण्डलदूषण' मण्डलस्य crew प्रतीनामिति यावत्‌| दूषणं विरागः विद्रोदप्रटत्तिः। '्एका्थाभिनिचेशित्वम्‌ः vafea विषये उभयेाराग्रहः। “हतिः सवंप्रकाराणि अन्यान्यपि परो वादत्तेयादीनि। भविषयानयः' विग्रदस्य हेतवः भवन्तीति Ta eur t

कारगाभावात्‌ काययाभावं मन्यमाना वियदकार्णानामुत्पत्रानाम- WUWATWATY, “Cis इति । रून्यादौोनाम्‌ उक्तप्काराणाप्रा- धान्यादपदतानामपि दानेन yada, +दमेन' उपश्रमेन, ‘a’ ‘faze’ "सम्यकप्रश्मनं', afas’ युक्तिविश्णरद्‌ः, “Haw ९॥

प्विषयसेदेन विग्रदस्य व्यवस्थापनमा इ, ‘Tata’ इति। “ariua- विचघातजे, खाथविघात-धर्मविघाताभ्यां जाते Fad, Tata’, Tara प्रशममम्‌ wa) “विषयध्वंसजे' प्रचुक्लतविषयविनाश्जनिते पुन- {वियद्धे, ‘war "विघयप्रतिपोड़मं', प्र्रमनमित्ययंः॥ ऽ |

भिद्रविषयकस्य वियद्स्छ, प्रणमनेापायमाद्ध, ।'्धनापद्ार' इति। भ्धनापहारसम्मूते' भृहिरण्याद्यथेविघातञे, 'ल्ानश्रक्तिविघातजे' उपाध्यायप्रभुश्क्यःदिविघातजनिते, ‘a’, विग्रहे, twa’ प्रशमनं, §न्बदर्थ॑त्यागे न", AU AAW, ‘Baia’, अन्यदोयादनुन्नानात्‌ समद्धवेन खसवाभाविकनेत्धयः॥८॥

सिखनिनमित्तवियदहे प्रशमापायमाह, ‘sum’ इति| ‘farsa faxed अधम्मेडोहसंयु्तो सति भिचा समुत्पन्ने faay ‘saad परश्रमनं भवति। | खात वन्भिंधगेप येम केटिल्योक्तमिचगुगरूपात्म-

* मदेम इति मर पन्पाटः। † यामापारेति म्‌ gq) ot aa fa Boge § तद्येखाङेनतिमु* get ॥ wranfarrad तु र्ति we ge!

- दशमः BIT | २४९

विणिरटमिच्रन्दे सतितु प्राणानपि परित्यजेत्‌", का कथा STAM.

दिष्वि्य्थः €॥ वमाननाजनिते अभिमानसम्मूते च विय प्रणमनेाप्ायमाह,

'ऋअपमानात्‌' इति। सुगमम्‌ || Xo | बन्धुनाशसमद्धवे विप्रे प्रप्रमापायं तावदाह, “qyea प्रयो- गेण रस्यकरणेन वा। "विग्रहम्‌" इति। ‘owe’ Tata ‘gam’, सामादौनामिति Res, ‘CwENTTA’ cwaifa क्राखापश्रमन-मादन-मास्गादीनि ऋभिचारिकाणि तेषां करणेन | "बन्धनाग्रसमुद्धवं", fans एमयेदित्यन्वयः । स्परटमन्यत्‌ ॥९१॥ रखकविषयाभिनलिवे जनिते विग्रहे प्रणमनापायमाद्ध, ‘aa’ Kfa | ‘Ga, quama, ‘Wet प्रभष्रक्तोनां wad, "न aia’, ‘fa- चत्तणः', 'रकार्चामिनिवेशजे' तुल्यविवयवासनामूलकं faad, ‘ar ena’, "्पिल्यागं", ‘gala’, न सवं(मति तात्या 1 १२ Bel ॥ ११९-१र-मु°॥ काश्रापहारजनिते fans तदपद्ारसदनमेव प्रमनेपायश्व्याह, गधनापदहारजाते तु विरोधम्‌" इति| †'धनापद्ास्जाते', Arad. ausfaa fang सति, त्तु, पुनः, "विरोधं" दन्द नन समा- ata’ | waifeare, कदाचित्‌ cafe WTA) तस्मात्‌, धरा प्रापारः SEW डति ॥ १३ Ble 0 °R—-°R-FP Il रमिरेव काररीः, asta: aw समुत्पन्नं विग्रहे प्रशममाह, "महा aa इति। 'महाजनसमत्प्ं wert ay aad “वियद ganaagreauaay प्रनाभनसदकतेन, ‘Hea’, "सामद्‌ानादिकेन

--------- ---- eee: ce

+ coda प्रयाग ररम्यकरण्न वा" रून्यङ्गकाकपवाद् मृ” प° aifa | सुतरामतस्मात afeauaaa म A ङ्कव्यवस्द्रानव परीत्य जातम्‌।

t warqaictana तच्रिराधम दति He 9!

{ रब्छापन्यामयक्िन माङ्नदान।टिकन TIATTITS मुर दानादिकन च खच सम्प्रदामादिकेम च दति ahaa ors: |

प aifai माम-

५

२९९ कामम्टकीयनीतिसार्डीक्षा।

w उपायविद्ेषेल, ‘ame’ wife, “नयेत्‌ प्रापयेत्‌ ॥ ९९ Me ॥ ॥ ९्द मु°॥

yaad देवजे च विरहे प्रशमना, +त इति। श्छूतानयविच्छेदः ्यनन्तरोक्तः, तद्‌ जातस्य विग्रस्य नन्तः Te ‘quy fafadifen ‘way, नान्य cad) शष्ट प्रतीतम्‌ ॥ १५ Blo ls Fe

मग्डलदटूषण्ञे fant waaay, 'मण्डलच्ताभ' इति | (मण्डल- Sr’ प्रक्लतीनां विरागः विद्रादः इति यावत्‌ । ‘sara: सामा- दोगा धेन-केनचिदपि उपायेन KAT: | ९द- सञार | ९५-र्‌०॥

दानीं ate प्रमेदमार, ‘aaa’ इति। aaa: शचुस्तव्नं .सापन्न' ‘arersi’ भम्धादिहरगविषयकविसरोधजनितं, ‘ata’ feat खेतरप्रग्यघटितं, fares’? witeenfed, "अपराधजंः शलापराधलनितम्‌, रखतत्‌ “पञ्चविधं “Ge, वैरपरमेदनिपुणे तैरापनेदनकुशसेः, ‘HAR? ॥ \¢—L9—Flo ॥ १५-९६-मु° ॥

प्रकारान्तरेण वैरः चतुविधमित्याइ, साङन्नेकेम, "जातम्‌ इति | दिविधवालतृजवार्वैस्येमष्ये ‘aqua जातं' शूमेराक्रमणेन उद्धुतं प्र्मम्‌, अनमुपरोधेऽपि “AACA भूमेरनन्तरः ware aa छातं सीमापिवादजमिति यावत्‌ तत्‌ द्वितीयम्‌ | तया", "शक्ति fanaa’ प्रभृमन्त्रोत्साहादिविघातजनमितम्‌। (तथा, (मण्डल च्तोभजं' दादप्रराजकरू्पमशटलच्तोभेण जनितम्‌, wt (चतुविधंः Sen’ familys’ wer मन्यते, दुषातिविधेयभिति te: | धागजाताप्रराघजस्तु सप्रतिविधेय णव ॥ १९७-१० Ble १९६-१७ मु°॥

सामान्यते वैर wate fanfare, पकुलापराधञे' इति | कुला.

* “भूतानु पदविष्डेदजातस्यान्तं AMER” CATH कार प" पाठः। “HAT भुप्दयिच्छेटे जते तच TEA प्रिखम्‌।' दति मृ° ge ura: † बान्नातञमिति भु ge) { बङद्नोदुत इति ae gs

~ ee न ~ + यः

दशम, Ba: | ९४३

UIT? कुलम्‌ खपराधजख, तच कुलजं पषटकवरागुबन्धग जातं व्िरसपलजमिग्यथेः, ay निष्कारणं, खपराधजन्तु सकारणक "मानवा AWA’ | १९-स्ञा० ॥ १८ मु° ॥

इदानीं argufaufaowra न कुय्यादिति वक्तु" तानेव चाड़ण- विधान्‌ वियहान्‌ are, (किशित्फलं' xfer "किश्ितफलं' खल्प- पफलकम | "निष्फलं" पालरदितम्‌ | सन्दिग्धफलं' संप्रयितफलम्‌ *“र्व av. fact’ विय्रहसमकाले र्व, (दघषजनन मिचविराध- मगदलक्ताभादिकरम्‌ | “Aaa परिणामे, “fare पलसरङ्ितम्‌। स्पदटमन्यत्‌ | W—Ro— Ae ॥ १८-१९- मु ° ॥

agufcata’ rfa, 'अपरिक्नातवीय्यण' अनधिगतसामथ्यन ae | ‘qv अथवा, ‘zea परेण कपटिना, |{ wifaa’ विप्र याह्दितविग्रद्प्रटत्तिः सन्‌, विग्रहं न कुय्यादिति ara: | परा पररस्या्यसम्पत्तये । 'स्त्रीमिमित्तं' रकाथयाभिनिनशरित्वेन स्त्रीलाभाय a) दीर्घकालं बकालव्यापिनम्‌। "दिजात्तमः' त्राद्धगः, ART पातकसम्बन्धात्‌ विप्रं न कुय्यादिति सम्बन्धः | २०-९९-पा० ॥ १९-२०-म्‌° = किच, "ऋकारे, इति | are’ विग्रहायाग्यकालं वछादा। दब युक्तेन देवश्रक्तिसम्पन्रेन ae) .बलाद्धतसखन .नलगव्वितमिचादि- सहितेन वेरिणाच ay) (तदात्वे तत्काले पारजनकमपि उत्तर- काले फालविवव्ितम। Buca फलजनकमपि च्धाप्ातता वि- waa वियद्‌ न कु्यादिति सम्बन्धः॥ २९- रुष्‌ Fle ॥ २० Il

Gara argufad वेर नानृर्यम्‌ EAE, 'इतीमम्‌' इति। (fafgatw. निष्फलं सन्दिग्धफलं, इति चयम्‌ सम्ानसम-

# एवच्च दूति weg 1 रतस््र URIS ‘quai ख तदात्व च दाषमंयमनं aur दति are पु पाठः। tafe इति He GI § aarguaen इति मृ° प ।

२४४ कामन्दकोयनीतिसारटीका |

समयमेव अनिषटकरं चतुम्‌ । आयत्यां निष्फलम्‌ पष्ठमम्‌। व्यवराधकेनापि खपरिक्नातवीर्यैण we षष्ठम्‌ | दुखेन सदह विरहं सप्तमम्‌ | परार्थम्‌ अष्टमम्‌ । स््रीनिमित्तं नवमम्‌) दीघेकालब्यापिनं च दशमम्‌ । ब्राह्मणेन सह TAA | असमये दादशम्‌। दैेवबलसम्यननेन भूपतिना ae चयोदश्रम्‌। बलगव्नितबन्धसदायेन च सद चतुदप्रम्‌ | तत्कालं पलदायकमपि set फलविवच्जितं पच्चदशशम। उत्तरकाले फलजनकमपि तत्कालं पलदीनम्‌ षेड्श विग्रहम्‌) ‘ada Greufauw ‘aq ‘fad न gaia’ | RR-Ble | RR-Fe ॥

विग्रहकरगकालमाह, (तद्‌ात्वायति' इति । (तदात्वायतिसंगरुदं' वत्तमानेत्रोभयकाले अरयसकरम्‌। 'विचच्तगः च्ारमभेत, faaefafa WA: | -२३े द्ा०॥ -२२ He |

सेन कम्मेणा तस्मिन्‌ काले उत्तरकाले च खेयो भवेत्‌ तदालम्बने न दाष rare, (तद्‌ात्वायतिग्रुद्धानि' दरति। तदात्वे तत्काले कायानु

खानसमये cad | श्यायत्याम्‌ उत्तरकाले च पनलजनकं कम्मं 'व्वातिष्ठन्‌' च्यमृतिरन्‌ da’ "वाच्यतां निन्दनोयतां यातीति वाक्य. शेषः ॥ २४ Blo | RB Ao |i oe

उभयलाकाविरुद्धं कम्म Faq सर्व्घामेवानुरागभाजनं भवती- त्याह, ‘au’ इति| ‘ary triad, साकदयम्राहि, इदलाक- पस्लाकसम्पादकं WH अथलेभेन परलोाका नेपेच्तणोय care, “परित्यजेत्‌ इति ( `खथंलेष्टापलाभितः' यत्किञ्िद्लामोापदतः | ९५ Ble FRB Fe Il । परणोकविरजं कम्म Faq सन्वेषामेवाविन्रासभूनिरियाद, ‘quarafaagifa’ xfa | sia: we प्रमागं यस्य तत्‌, तस्य भावस्तस्मात्‌ | न्यत्‌ UTA ॥ Re Ble ॥ VW Ae

विग्रहस्य कालमाइ, ‘ac इति | "मतिमान्‌" feafeafaaa-

3 : Ba: | २९५

शर्तिमान्‌ साजा ‘der खकं बलं ददप “परस्य च विपरीतम्‌" अद्दःपदः (मन्येत खवगच्छेत्‌, "तदा" "विग्रहम्‌ खचरत अन्‌- तिष्धेत्‌ RO Ale ॥ Re Fe ll

aut वियदकालमाद (स्फीतम्‌ इति । प्रतिमण्डलं प्रजावगः॥ | २८ Blo ॥२७मु०॥

सप्ररमपि विम्रदहकालमाह भूमिः इति । "भूमिः fad fec- wy wad ‘ad विग्र दस्य फलम्‌ । "यदा TAT चयं ufecuif< नियतम्‌, असंप्रयमेव “भाविः लभ्यं, (तदा विरम्‌ अचरत्‌ ॥ Re Ble ॥ Re Fe Il

वियदनिदानभृतानां Hfecaretat इंयेपादयतापरिक्ञानाय तारतम्बमाह "गस वित्तम्‌" xfs | "विभूतयः" creme, "बन्धु gece पन्लयो्ादिरूपसम्बन्धादिवतः He | यन्यत्‌ सुगमम्‌ ॥ Ro Ble il RE Fe

तुल्यबलं प्रतिपच्तं काश्रलनव जयेदिव्याश्, .सन्वसम्पत्समे' इति | "बधः, परितः "सव्वं सम्मत्स॒मेः सव्वसम्पदा BAA प्राचा" 'उपा- यान fafata तं काशख्लन जतु यतत इति भावः | (सम sare wat “afta: afazccaufefa यावत्‌ “उपायः RNs: ‹द्‌ग्डाऽपि शम्यते" प्रशस्यते ॥ ९९ Ble Re |e

अनियतति fe जयपराजयै, खतः HAUT न fanw कुयात्‌ rare “आगतम्‌ इति| "विदान्‌" राजनीतिविश्षारदः, (खागतम्‌' sufed "विग्रहम्‌" ‘ama? सामदानादिभिः, "प्रणम" श्रान्तिं "नयेत प्रापयेत्‌ | उपस्थितं ayaa सामाद्यपायसूप्रसलिल- सेचनेन निवा परयेदिति भावः | ‘fanaa fe यनिन्यतवात्‌! नियत, तचा .रभसेन' Wala न सम्पतेत्‌" नाक्रामत्‌ | दर्‌ मा 8% मु°॥

बलवता समाक्रान्ता acufaaaet टत्तिमेव aaraafcare, aaa? इति । far राजलच्छीम्‌ (अभग्रिनी' प्रद्युतिर हितां

२४६ कामन्दकीयनोतिसार्टीका।

fact gy खभिलघन्‌ राजा "बलवता प्रबलेन WAM (समाक्रा- न्तः, सन्‌ ‘andy वे्लतासम्बन्धि्नीं 'ङततिम्‌' खवद्धारम्‌ ख वनतिम्‌ इयः, व्याश्रयेत्‌' "न" तु 'भेोजक्क' भुजकुसम्बन्धिनीं ठत्तिम्‌ Bre mug श्रयेत्‌ | “स्त्तावधान्तो नच मे प्रयासा यर्थः, स वेर प्रतियातनाय। wade: ए़ोणितकाङ्कया किं wet aaa द्रति दिजिङः 2 0? इत्यच भुजङ्खभावः प्रकटितः ॥ ३६ Alo | इर Ae

वेतसभुजङ्गटच्योः waa Geary ‘Aaa’ Efe) स्पष्टमेतत्‌ ॥ ॥ ३९ Ble | RB Ae

maga इव कालं प्रतीच्तमाणोाऽवश्यम्भावि फलमवेच्य प्रदरेत्‌ श्त्या (मन्तप्रमत्तवत्‌ इति। (पणिडितः' 'मत्तप्रमत्तवत्‌' मन्तः ATU. योगनिमिन्तम्रदटवदिः| प्रमत्तः उन्मादरोगयस्तः। (खनवधानः) श्व ‘faav fexafeua कचित्कालं गमयित्वा इति तात्पय्म्‌ | ‘RAMA क्रमेण उपयुक्तक्राललाभे ‘Aira’ सिं Ka ‘Haya’ सदसा आक्रम्य ‘qufawaa खस््लितसामथ्ेमपि ‘ada’ ॥ खायन्तं FTA । द५ Ble | ३४म्‌०॥

यदात्मानं WAIT पश्येत्‌ तदा बलवतः WHT: सकाशात्‌ खान्- cama gene मत्वभिघेगयेत्‌ , प्राप्त तु काले द्िद्रमासाद्य प्रहरेत cary, नकोम्मसङगचम्‌' डति । Rall हि प्रहारकाले ए्ास्थिरूप- दुगंन्त्गता भवन्ति, अन्यदा निःसरन्ति तदत्‌ । अन्यत्‌ सुगमम्‌ ॥ RC Ble ॥ २५ Fe

प्राप्तकासस्त WPT Kay, 'काले' इति। ‘a’ यथासमयं कदाचित्‌, ‘fafcaa’ “सदिष्णुः", कदाचित्‌ ‘afer’ ‘qafeqa’ भवेत्‌ | स्पर्मन्धत्‌ ॥ ३७ Ble द a । ;

प्रोतिप्रदशंनपुव्बेकं कियत्कालं feat शएजारभ्यन्तर प्रविश्य प्राप्न. कालक्ाबदुत्यतेदित्धाह ‘cam इति। हितस्य प्रियकारिणो रेकस्य aufaq we चरितं यस्यां तया प्रसादद्त्या' afsastar

E 1a | २४७

“निरन्तरं” निरवकाशं दुव्युवेश्रमिति यावत्‌ । “णतरोष्टेदयं प्रविश्य प्रभावात्साद्धप्रा्चादिकं क्ञातेवयर्थः | "काले" यदा फलमव्यम्भावि तत्छमये 'उच्छछूतिः' उत्यतितः सन्‌ (नयाग्रहम्तेन' fasta cham कराग्रेण वा प्रसह्य" सदसा ‘faa nage gata’ राजलच्वीं खायत्तां कुय्थादिति भावः॥ ७॥

कोटरः शचदुज्जय इत्याह च्ुलेदरतम्‌' इति। (कुलेोदू्तम्‌" कु- लेन saaal ‘aa’ सव्यनिष्धम्‌ | ‘fer’ अचश्चलम्‌। ‘Sled’ तेजखिनम्‌ | न्यत्‌ सुगमम्‌ ॥ axl

azn wa सुग्नान्म्‌नयतुं wad care, ‘quar डति | "अटातन्ञताः रतस्य GORA व्यस्वीकारः प्र्युपकाराकरगस्च। 'अतिदद्धचता' व्वश्यक्॑व्यकर्म्मकरणे कानच्तपः। "यत्तः द्युत- क्र]ड़ा | अन्यत सुगमम्‌ | ३९ ॥

यानकानमाद्ध डति स्मः डति । 'विद्दान्‌' fami: (डति w’ पद्ाक्तप्रकायेग “दाघाज्वितमः यमव्यतादिदोषयक्तं ‘fale’ शत्र `तिष्क्तियक्तः' खयं प्रभावात्साद-मन्तरम्प-गरक्तिचयगृक्तःसन्‌ चसु" "विजिगीषया! जतुभिच्छया व्रजेत्‌" अभिगच्छेत्‌ | “शअताऽन्यया' fay डति Ga: | qian उपघातं करोति" इति 'साधुजनम्य "सम्मतम्‌ चभिमतम॥ ९० ॥

उपसंद्श्ति, 'ममन्वितः' इति। “राज्यपदोात्रिनोघया' राज्यच पदश्च, तद्मारद्धिनीषा समृन्रतिकग्गच्छा, तया (समन्वितः युक्तः। Stade wena ‘difaaamafaa’ dihaar पथ्यवन्िता मग्नानां क्रिया wat रन मः | 'स्थिराद्यमः' दृटाद्यागः eae ‘re’ “पिगरडमागी' संग्रामपद्धतिम्‌ ्याख्ितः' afaa सन्‌ "सिद्धये RAT aay 'सम्प्रयतेत'॥ er |

इति कामन्दकोय्न!तिसारटीकायाम्‌पाध्यायनिर्पेच्तान्‌मारिण्ं विप्रदकन््ो नाम दशमः aT: ||

26

रट कामन्दकोयनीतिसारढोका।

एकादशः सर्गः ।

quay विग्रदकल्पमनिधाय तदुपयेोगितया मन्तरविकल्य-नामे- काद्र सर्गमनिधित्सः प्रथमं तावत्‌ सप्रभद यानम्‌ MT! ` उत्कृष्ट ana’ इति | 'विजिगषाः' ययाक्तलच्तगस्य | जयंधिगः raw विलजिगीखास्त्यिनिनैव प्राप्तेः पृनरूपाद्‌ानं यानम्य जये are गश्यताप्रति- पादनायम्‌ इति| "गगानुरक्तप्रकतेः' राजनोति-वश्यीरत-मन्तिवग- प्रजस्य | ‘aay गमनविप्रोषः॥९॥

aac आद, ‘fama सन्धाय' इति। विग्रद्य-यानं स- न्धाय-यानं, सम्भूययानं, प्रसद्क-यानम्‌ः उपेच्ता-यानं चेति यानं पञ्चविधम्‌ ॥ २॥

तानि wam विशिनष्ि। “विग्य याति" म्ति। ययत्सूनाम्‌ ष्याभिगमिकादौनां श्चरगाम afanan यानं yaa farg— यानम्‌ इति फल्तिताथः।) 3 ॥ ।

द्दिद।यम ary व्यरेरमिचागि' इति | क्रचित्‌ afafaaifa सन्वा- fa qfas: सव्य॑ता asta’ मति पाठः। शच -मिचागाम्‌ अभिभवाथं यानं {दितोयं विगद्य-यानम्‌ इति पय्यवसिताऽ्यः॥९॥ -

सन्धाय-यानमाङ ‘aararaa’ इति। "अन्यतरः शत न्तरपरा- भवायायां ध्याचरायां' <पाणिग्राहेण' (<।१९७ Ric) एष्टवत्तिना aa ay "सन्धाय" यत्‌ यानम्‌ इति we | कचित्त्‌ सन्धाया- न्यत्र यद यानम्‌" इत्येव पाठः| ख्षण्व पाठः Taya: | "सन्धाय जमन" सन्धाय-यानम्‌। 'फनलाथिनः' प्रस्तत-श्रचन्तस्पराभवरूप- फलमयेच्तमागस्य | प्रबलण्रचपराभवाथं एष्प्रचुगा सह AAT चत्‌ यानं aa सन्धाय-यानम्‌ इति फलिताऽयः॥५॥

सम्भय-यानम are 'रुकीभूय' इति 'खुकीभूय Baas (र~ ay wafer यातव्ये, "सामन्ते; प्रान्तवत्तिभुपं सामवायिक

* साम्पराधिकेरिनि Wo पर्पटः) यडनिपुषः रति तम्याः ॥

र ait | २४९

w~ ५ ® नि NX fi ES (६ ay ति समवायेन प्र्यशग्रद्ेण वयन्ति ये तैः । (शक्तिशेचदितेः' इति

चित्‌ पाटः।॥९॥

दितीयं समूव-यानम्‌ आद "उभघोास्पि' rfa | ‘saan’ अरि. विजिमीष्बोरिति tu) afefee उपारिः। प्ररुतिदन्‌मतेामुष- मण्डलं aw च व्यादिव्यमग्डलं, wane उपस्थिते Eat इनूमता सन्धाय us Ad गत उति पौराणिकी वात्ता ॥ ७॥

aia सम्भूययानम्‌ Be “अन्पसारानपादाय xfa | “अन्द - सारान्‌" अन्यः सारः पएक्तीनां वीयं विरतः सामन्तान्‌ । प्रतिन्नाय फनादध्र' जाते wa तव re भविष्यतो्यक्रा-।* पर यातन्यम्‌। qua सर्वषां जिते ue qa स्वाम्यम्‌ , यत्रतु यक्िशिदेकस्येति fama <n

प्रसङ्-यानम्‌ are ‘aaa प्रस्थितः" इति | aa’ अन्यं यात- व्यम्‌ उद्दिश्य | "सङ्गात्‌" प्रसङ्गात्‌ । "न्यतः पुव्वमनुद्दि्टमपमर ofa | "निद््रानम्‌' Zor | Tawa यातव्यम्‌ उद्दिश्य प्रस्थितम्य FAT धनेनापकारेरात्मसात्कुतस्य naw afufett यातव्यः daa ras: पाराणिकाः॥ € ॥ = ्टप्ता-यानम्‌ are ‘fed यातस्य" इति। बन्ति बनवत विनजिगाघारित्ययेः | व्याविष्कुतं' प्रकटितं wr? विजयर्ूपम्‌। "सम्प्राप्य प्रतिलभ्य | ‘sue’ विजितं पलायमानमष्यासन्रमपि ग्रं हित्वा दव्यः॥१०॥

उपरच्वा-यानम्य zuma व्याह 'निवातकवचण्न्‌' डति | “निवात- कवचान्‌" तप्तामक्र--प्रचण्डदानवान्‌ | धन्द्रयनाक्रभ्यर पङ्राभृतान्‌ पातालतलं प्रति पललायमानान्‌ व्यामद्रानपि निवातकवचान्‌ sue तज्मिच्राणि हहिरख्पुरवासिनेा दानवा निपातिताङ्ति चाराण्किं वात्ता QE

श. फलादयम xfa मृत्धितपुमतकन्य ura: |

2a2

२५० कामन्दकीयनौतिसारटीका।

aa परं योदश Alar प्राचौन-टीक्राकारसम्मता म॒चरित- may न लब्यन्ते। ते weft समुडृत्य क्रमा व्याख्यायन्त | यया-- “इतीमं areufad न कुयादेव fanwa | तदा त्वायतिसं शुद्धम्‌ चखरभत fawam: yy” श्ति । विजिगीषायानम्यायरिघतया afage विग्रदम्य ae. विधता, तत्ण्रच्चनिष्टम्य विग्रहम्यापि तावत्मरिमितता सिध्यति। ततश विग्रः षोङ्ग़विधः। अन्यत्‌ पुगमम्‌। प्रचीनटकराकन्मता- AAT ET: WIR TH: | “ae त्वायतिग्ु्धानि सन्व॑कम्मागि चिन्तयेत्‌ | तदात्वायति सन्ति्ेत्‌ नेति नतीति वाताम्‌!" ॥ "सन्व॑कम्माणि' संग्रामादानि लाभपालनादोलि च। प्रतोतमन्यत्‌ ॥ टीकारन्मते BATT: BIH TA: | “साधु लोकदयग्राहहि fasta कम्मं समाचरेत्‌ | पर्य पर्लेकायं पीडनं मव चाचरेत्‌ ॥" इति। प्परलाक्थ-खर्गन्ताभायम्‌। ‘ada’ परिगम्य उभयलाक- सुभसम्पादकं कम्मं इति Tay प्राचोनटीक्राछन्मते चतुदश: पोषः र्षः ॥ “"परलाकविरुदधानि कम्माणि दूरतस्त्यजेत्‌ | इत्यागमप्रमाणत्वात्‌ QTY कल्यागमाचरेत्‌ |” इति | इत्यागमप्रमागं (साध्‌ कन्यागम्‌ arate अन्यमपि पुरषं परलोाक्षविसद्धानि कुव्वाणं दूरतस्न्यजेदिति प्रतीत cada क्रमेण कलज्यागम्‌ खाप्रत्‌ । पस्लाङ्नाभिगमे अगमसंज्नं प्रमं(गमम्ताति “वेदाः प्रमाणं Waa gama” इति प्रमागबलात्‌ सन्वदोभय- शोाकाविर्द्धमातिङ्दिति॥ प्रा. टी. पञ्चदशः द्रोकेाऽयम्‌। वियहस्यानकूलं कालम्‌ ere ।

2 णयो विवी वीच

= : रकारः सगः) ५ ९९

“gar मन्येतं मतिमान्‌ ETE खक बलम्‌ | परस्य विपरीतञ्च तदा विग्रहमाचरेत्‌" ॥ इति। "हरटपुणटम' दष्टं सम्मानादिभिः. पुष्टं भक्तवेतनादिभिः। (खक बलम्‌! ष्यात्मीयं सैन्यं) ‘uc’ प्रतियेागिनः war: (विपरीतम्‌' अदर्प च (तदा विग्रदम्‌ alata’ जयस्य खवश्यम्भावित्वात्‌ | प्राचान्टी- AIA A: GIST: द्याकऽयम्‌॥ “नेापतापि यदा देवं सु्यक्तमुपनच्तितम्‌ | परस्य fauctayg तदा विग्रहमाचरेत्‌" | sfa) व्यदा देवं न उपतापि" न प्रतिकूलम्‌ raw: प्रा. टो. सप्तदशः स्नोकेाऽयम्‌॥ 'मचमाक्रन्द्‌ मारा यद्‌ स्य॒टरएभक्तयः। परस्य विपरीताख तद्‌ा विग्रहमाचरेत्‌" | दति! ‘fase भूग्ेकान्तरवर्ता wu | “विघयानन्तरो राजा wafasaa: परम्‌ अमरः | MH? पाणिद्राह-विषयानन्तर- वर्तौ राजा। ‘arnt! wR पाद्व भमोकान्तर fara (<स. श्७्मा०) रते safe यदा विजिता 'टएमक्तयः' न्घमिचनलानुरागा भवन्ति | ute’ यातद्यम्य "विपरीता" faar- कन्दासाराख वीतभक्तयः। (तदा वियम्‌ ruta’ y प्रा टी. QTM: WA Saaz ll वियषटफनलम याद-- Cafafad हिरण विग्रहस्य फनचयम। यदेतत्‌ नियतं भावि तदा विग्रदइमाचरेत्‌'"॥ प्रतीतमेततव्‌ ॥ Ste Safar: Wasa ॥ फलचये गरसलाघवम्‌ BE — “ay वित्तं तता fad तस्मात्‌ भूमिगंसोयसो। भूमेविभूतयः सन्वौ-स्ताभ्येा बन्धुचदुव्ननाः''॥ ढति।

९५ र कामन्दकपोयनोतिसासटीका ।

‘fad? सवग॑दि, तद्‌ गुर, तन्मूलत्वाद्‌ Bayram) ततोऽपि गुर fas’ भिचसाध्यत्वाद्‌ वित्तस्य | (तस्मात्‌, मित्रादपि 'भूमिगस- यसी'। भूसेविंभृतयः aa वित्तादिकाः। (ताभ्यो बन्धुषदुज्जनाः' विभूतिसाध्यत्वात्‌ तेषाम्‌ rfa | टी. विंशः स्योकेाऽयम्‌॥ समेनापि न विग्रहा विधेय xaaea समर््यन्‌ खाद “सन्यैसम्पत्समे श्त उपायान्‌ नित्तिपेद्‌ वृधः। उपायर्प्रतिब्यएः समे दण्डः प्रशस्यते" ॥ इति । “सन्वेसम्पत्समेः सन्धाभिः सम्पद्धिः प्रभुमन्त्ात्छादादिभिः समे समके त्रो, “उपायान्‌ सामदानादीन्‌ (निक्िपेत्‌, प्रयु- ata "बधः" नौतिपण्डितिः। उपायः" सामादि "प्रतिययुः व्यनिष्मादितकार्यः सामादिपु उपायेषु विफलतामुपगतेषु इति भावः। zest प्रशस्यते, गन्यन्तराभावादित्ययेः। ete रकविशः AR STA रतदव समयंयन्‌ खाद-- “qiang fang विदान्‌ उपायैः प्रशमं नयेत्‌ | विजयस्य ह्यनित्यत्वात्‌ रभसन न aaa” ॥ इति। पर्तेाऽपि व्यागतं विग्रइम्‌' ‘su? want: ‘awa aaa’ | कुत xare विजयस्य fe अनिन्यत्वात्‌" विग्रहे विजया नियं न wala, Waele sate विजिता दृश्यन्ते, तसात्‌ “स्भसेनन सम्पतेत्‌" सहसाक्रमगपरेा न Valea; | Slo Re Arey sua: ufeetane fang aaimamtat af veda are “समाक्रान्तो बलवता काङ्कब्रभरं शिनीं यम्‌ | | waa वैतसीं ठत्तिंनमरोजङ्गों कदाचन| डति; समाक्रान्तः' सन्वेतेा निरुडचेष्टः खभ शरिनीम' अ:वन्अरां 'वेतसीम्‌' ष्यनप्वेश्रखरूपां गत्यन्तराभावात्‌ ¦ शेषं सुगमम्‌ | टी रर्‌ AA | खतदेव समययन्‌ खाह- ।

a

एकादशः सगः। २५३

“क्रमादेतसटत्तिस्तां प्ाप्रोत्यभंश्िनों खियम्‌ । भुजइदततिराप्रोति बधमेव तु केवलम्‌ | दति। सगमम्‌ | टी०२ Are ॥ संखयदत्तिं दश्रयन्‌ ्ाइ-- ५८ a प्रमत्तमसवत्‌ स्थित्वा ग्रसेतेातु्य पण्डितः" ॥ डति) प्रयमपाददयमम्माभिनासादितं विलपनं वा ॥ तत्त्‌ ““खन्तबेलं समासाद्य wan प्रविश्य च |" इयेवं ufaqayfa स्ति॥ Zo २५ BIe यानमेदाननिधाय यातव्यलच्तगम्‌ अभिधातुं wafaa wg यातव्य- तया वयसनम are “स्तियोऽय पानं म्टगया auraw fa} aa gata) ‘aaa’ दैवी qua) awe shia मारकादिः। Haat, पानव्यसनम, अत्तच्यसर्न, दवापघातव्यसन- सेति चतु{विधं वसनमचाक्तम्‌ | waaay व्यमनम्‌ Bway | "व्यनेन' वसनेन 'समन्वितः' सम्यगाक्रान्तः AU? यानन मुसाध्यः। "स गम्य" इति म०पाठः॥ १९ सगेम्यरद्‌ Ble ।१२॥ “ श्वं arama यासनम्‌ ह प्परस्परम्यः डति। ‘Arad faut. aa aanfasian | समाग्म-विजिगघम्य पस्म्य च सामथ्य- विघातात इतरेतरम्य या वभ्थितिम्तदासनम्‌ डति फल्ितायः। सामाविघातात' इति aous तु उभयोाग्धि mage afa- घातात्‌ ङासाभावात्‌ KUU | (तत्‌ पञ्चविधम्‌! यथा वद्रिद्धयासनं, सन्धायासनं, सम्भूवासरन, प्रसद्ासनम्‌ , उपच्छामनम्‌ fat १९ He ९७ We ॥ wa ay aug अामनेषु प्रथमं तावत्‌ तिग्द्यासनम याड .खन्येन्या- क्रान्तिकरगम' इति। .च्रिविजि्मीववाः 'ऋन्धान्याक्रान्तिक्रस्गां' यत quae चेदःविघ्ातविधानम्‌ तत्‌ विग्रद्यासनम' | faa ela

1

२५४ कामन्द्कौीयगोतिसारटीक्षा।

रेव सामर्थविघाते सति यदासनं तत्‌ विग्रद्यासनम्‌। र्वमेकं ए विग्रद्यापि कारणान्तरापेच्तया यदवस्थानं तदपि विग्रद्यासनम्‌ रवय यः॥ १९ Ae As Ale VB

विग्रद्यासनस्य कालनम्‌ are व्यदा qufwa:’ xfa | ‘arate. Pau’ wert मिचबलं, वीवधः साहाय्यदानाथं जनपदेभ्यः समा- गच्छतां बलानां Ga, तौ few | असारपत्ते कदो विनाशः, वीवधपत्ते केदाऽवरोधः। यद्‌ दुगस्थितः' इत्यत्र ‘aur gana’ डति कचित्‌ wa: | ासारदीवचा सत्यतर 'ासारदीवधांन्‌" इति मू WIS: | १९ सर RE द्यो०।॥१५॥

ud ad fa भवतिः? saa aie ‘fafeadtauraica’ इति। ‘gdimaqeaa’ aaa | aa सन्धवपद्‌ः बलसामान्यम्य sundae | “विभज्यमानप्रछति' एयग्भूतराज्यसाधनम। विभज्य- मानप्रक्नतिम्‌ दन्यत्र विग्रद्यमानः safia इति qe पाठा न सङ्ग च्छते ॥ १९ Me Ro Blo wr" i

सन्धायासनम्‌ अद ‘aie’ इति। Wea) सन्धाय यद्वस्थानम सयत्र सन्धाय समवस््ानम्‌ इति कोचित्‌ पठति | ९९ Fe ar Are ॥ ९७ ॥ र

ष्यत्र cura याह “निवातकवचैः, इति। निवातकवचैः ay. रावणस्य विग्रहे सति रावगन्तेराकरान्तो ब्रह्माणं गाचगुरुम्‌ अन्तरे प्रतिभुवं छत्व शच्रावगेऽपि रावणः सन्धायासनमाद्ितः, यथान निवातकदचेर्विनाश्यते उति पौराणिको aid) ASA इत्य सा- कम्‌ इति केचित्‌ पठन्ति ॥ १९ स° दर Bre ॥ १८॥

सम्भूयासनम्‌ WE 'उदास्मोने' इति | उद्‌ासीन-मध्यता vat Bama (< Fe te ye Bre) "उदासीने awa’ सति विषये सप्तमी । तेः सहेति पलिताः | (समानप्रतिशङ्कया' खयं मम gas: कदाचिदभियृज्यादिति शङ्गया gawiaa wafefa:,

4 सगेः। २५५

सम्भुयासनम्‌ उच्यते। WAT व्यवस्थानम्‌ KUT रखकीभूय समृत्या- नम्‌ षति Ao Yo MIST न ATH | Lt Ae Rs Ble il LE ll

सम्भयासन-प्रसङ्गेन सम्भूयारिनियरम्‌ ary Suarfcty’ fa | 'उभयारिः' पन्वाक्तमध्य मविगरेषः (<स० yc Blo) ‘SHUT’ विलिगीखोः | ‘way’ उभयारिम्‌ | प्रतिकृत" प्रतिबलयेत्‌। ‘afua’ बलवत्तरम्‌ | 'सङ्कधम्मणाः सङ्कटत्तिमवलम्बमानेन | बङभि- मिलित्वा रककाययकरगां सङ्ककत्तिः। Patan इच सम्भुयेन ति, सङ्धमम्मेगा इत्यत्र तत््वधम्मणादतिच Ho go पाठः॥ ९९ ae Re Ble ll Ro |

प्रसङ्ासनम arw ‘fara इति। ‘aay प्रति ‘fare’ ‘gas’ ‘Hafan ‘wage ‘aa’ सासनम्‌" अवस्थानं ‘aa’ ‘equa? श्रास््रवेदिभिः ‘Kw “प्रसङ्गासनम्‌ Twa LATA We Bo ९५ Blew RL

उपेच्तासनम्‌ ary ‘are’ rf) "अरिम्‌" 'कधिकम्‌' ्धिकबलं ‘Tey यत्‌ ‘are’ उपेच्येति we) तत्‌ 'उपेच्तासनम्‌ sua’ भ्व्य Aa | खच SSAA आह ‘sua’ इच्ादिना। खकदा रुक्रिगी- सर्यभामासच्रिेा वाषदेवाग्रतो नारदः पारिजातमञ्नरीम्‌ चटष्यमा- नश्ित्तेप। eu वासुदेवक्ररस्थितायां तस्यां म्नध्यां समकालमेव भायादयेनाभ्ययिंतम्‌ | पारिजातमन्नरो तु रकि दत्तेति waa. मयाभिमानपसोतया तग्रा निगदिते गदाधरेण यस्येयं मन्नसौ तेन aaa विना मदन्तिकं नागन्तव्यं भवतेति। अथं स्यमान्प्रभिमान- विनादनाय पारिजातदहरणायं वादंवेमाधिकबलेनाभियक्ञा दोव- राजः पश्यन्नपि भज्यमानं प्रियतमं नन्दनवनम उपेःगसनमङ्ौचका- . रेति पोाराड्को वात्ता ॥ १९ सर शद Ble ॥२२॥

दितीयम्‌ उपेच्ठासनम्‌ ary ^उपेस्तितसम्य' ria) ‘aaa’ खदा दिरूपेब “केनचित्‌ (कारणेन (उपरचितस्य' उप्ता जाता ae,

fu

९५६ कामन्दकीयनोतिसारटीक्षा।

उपेतां gaa इत्यथैः | वासुदेवेन सक्िणीषरये क्रियमागे परिभ. वादिकम्‌ कोर खेदात्‌ रक्िणीभ्राता aaa उपेच्तासनं छत. मिति पोराणिकमितिटत्तमच्र निदशरंनम्‌ | उपच्तितस्य चान्येन सवयत्र उपेच्तितस्य wei इति qo UIs न TATA | १५९ स° ९७ Ble w zai

reareaa अभिधाय देधीभावं ग॒णसभिधातुमाहइ ‘atest: xfai “बलिनेः' श्र क्तिप्म्टतिग्‌ गसम्पन्येाः | "वाचा" वाद्यात्रगेव नतु कम्मगा | "सात्मानं समपेयन्‌' अहं त्वदीयो, यन्मम किचित्‌ तत त्वदीयमेव स्ति वाक्येनेव uaa बलिनं प्रति आात्मसमपंगकाराति afta; gava सः 'खलच्तितः' नायं कार्य्यते alsa उभा भ्यामपि बलिभ्याम्‌ अप्ररि्ञातः, देधीभावेन' gaa उक्तरूप- वा द्याचरात्मसमपंगादिरूपभावेन ‘ana’ रंदृष्ात्मसमपगेो न मित्ता, नापि waata देधोभाव raed | (काबाच्तिवत्‌ चलच्तितः' काका- त्तिगलकमेकमेव अन्त्ितितया उभयोरेव चच्तघारधिष्टाय eal. aq भवतोति कविसमयप्रसिदम्‌॥ १९ सर Es Ble ॥२४॥

देधीभावमङ्गोकुन्यतः waa wee "यापयेत्‌ इति। ‘aa’ बलिनामध्ये 'सभ्रिरृष्टतरःः बलिनं 'याप्रयेत' wy करामि, cata: yaaa कालमतिवादयेत्‌। 'उभयेोस्पिः विख्ासाभावात्‌ ‘a- ara’ 'बलवन्तर' चाणायं (सेवेत इति | सन्रिकृष्टतरम्‌ स्यच afa- agafea इति कंचित्‌ पठन्ति ॥ ११५ Po xe Ble | २५॥

देधीभावपरिन्ननि इतिकत्तेव्यताम्‌ aie ‘ae दावपिः इति। न्यदा इावपिः खरी (जातसंविदे)' वश्कोऽयमिति जाताविनखासे ‘age’ सन्धिं agai’ तदा ^तच्छवुं' तधारुभयोरपि Waa परम्‌ 'उपस्प॑त' तदभावे TAMIA "धिकं" बलवत्तरः संख्रयत्‌ ॥ चिका .वापि संश्रयेत्‌ इच संश्रयेद्‌ बलवत्तरम्‌ इति पाठान्तरम्‌ । RL Ge go Bled Ri

*

| | Br | २५७

देधोभावस्य WAIST भदमाह व्देधोभाव' शति । 'देधीभावे' गुग आचार्ये ‘fear ta रकः खतन््रः, अपरः परतन्लः। तयोः -सखतन्तपर तन्त्योः' खाधीनपराधीनधो्मध्ये waa’ "उक्घः' Tad. gra: कथितः, Sad Wad यथा तथा यच Cal awa तयैव यातीति खतन्त-देधीभावः। HURT परतन्तः, यः स्यात्‌ उभयबेतनः, सखामिदयस्य वेतनं उरन्‌ भ्टयादिः। खतन्तम्य देधीभावः, waa” च दैधीभाव इति देविध्यम्‌॥ यः स्यादुभयठेतन इत्र यःस्यादु- Hadad इति मुर पाठः॥ UX Bo 8१ Ble ॥ 29 संख्यगगमभिधातुम्‌ ary 'उच्किद्यमानः' इति | (निना उप- चितश्रक्तिमता, 'उच्छिद्िनानः' अभियुक्तः। 'निसपायप्रतिक्रियः' उपायेन प्रतीकारेण च रद्ितः। यदा तु उपायप्रतिक्रियाभ्यां farfea: ara तदेव संश्रयढत्तिरिष्यते “awe fe विशिष्ट चनसमागमेा Cray” fa वचनात उपायान्तरे विद्यमाने संश्रया नेष्यते qufefa भावः। (कुनेोदतं' कुनीनम। कुकीनम्य fe मतिः कदापि नाकार्यं vada) ‘aaa’ खम्टघावादिनम्‌। are’ सदा- शयं 'बलात्कवटम' रषभियोक्तपरेच्ठया बन्नाधिकम्‌ saa ca भरा ART ॥ कुलोदरतम्‌ FAI कुलताद्धतम्‌ इति मुर पाठः ॥ ct सर रशा ॥२८॥ | रवमाश्रये जने आत्पितम्य fadaare 'दद्प्रानापास्तिकता मति | 'तदश्रंनापाम्तिकताः seta आश्रयभुपम्य ea उपान्ति- कतना साद्टङ्प्रगिपातपुल्निका व्याराघधनण्रौनलता। ‘faa agra- भाविताः au चोत्तमतघ्नच्तगम, * “यस्य यम्य fe योभावन्तनतेन हितं नरः। ea: प्रविश्य मेधावी सिंप्रमात्मवग्रां नयत्‌ | डति तत्‌क्रारिता चेतत ad संश्िगः many इति। rantiat तदमिप्रायान्‌सारिका्यकरमगेन शयात्मवग्रकारिता। ‘aa.

*2ue

रपट कामन्दकीयनीतिसारटीका |

कारिता! तस्य काय्यैकार्तिा | Tat र्वं infamy ‘ed’ विधेयं ‘Haw FATT: | UL Fe ४३ Blo I RE I ्यतःपरम्‌ रुकाद्प्रसगस्य पञ्चदश, दाद्सगेम्य च सप्त श्लोका मुजितपुस्तकषे न लभ्यन्ते | ते चास्ाभिर्डद्य व्याख्यायन्ते | विनीतवत्‌ aa कालं गमयित्वा गुराविव | ततमङ्ात्‌ परिपुगैः सन्‌ करमेण स्ववशोा-भवेत्‌॥ इति। ay व्याख्ये “गुगाविव' संश्ितः 'विनीतवत' न तु परमान विनीतः। कश्वित्‌ “कालं गमयित्वा" समयमतिवाह्य “तत्सङ्गात्‌ व्याश्रयसषवासात 'सपगं" अभ्यु spa: सन्‌ “HAM Qa भवेत्‌" तत्वित्तमेवारःध्ये्यधः॥ परिपुगं ras पुगश्क्तिरिति पाठान्तरम्‌ | Rt Ho 8४ Ble Il उक्तगृणसम्यन्न-संञ्जयाभावे विधेयमाच, ददद्‌ ae at कोषं वाभुमिंवा भूमिसम्भवम्‌। च्चाश्रयेताभियोक्तारः विसन्धिमनपाश्रयः॥ डनि। गत्यन्तराभावे तु '्यनपाश्रयः' न अश्रयविद्धीनस्तिर्न्‌ | ‘aa वा कोषं वा भृमिं av अथवा 'भूमिसम्भवं' crn (ददत्‌ समपंवन्‌ सन "विसन्धि" सन्िभङ्गकारिगम्‌ (खभिधेक्तारम्‌' ख्व "वखाश्रयेतः requ: | विसन्धिरिति कचित्‌ पाठः॥ ११ Ge ४५ Ale I च्यात्मजोवनसर्च्षाथं सव्वस्वमपि दद्यात्‌ इत्याद, सन्पागि चेतान्यात्तः सन्‌ दद्यात्‌ चागाैमात्मनः। afufet इवेग्यन्तं qasifaa agucta ॥ इति। नार्तः प्रपीडितः ‘aw 'च्यात्मनस््राणायेम्‌, चओात्मजोवनरच्ता्ं “सन्वौणि' बलकाषभूम्यादौनि दद्यात 1 जीवन्‌! "पुनः! ‘afufex xa ‘aay’ "वसुन्धराम्‌ ‘afa’ प्राप्नातीति सम्भावना, नतु निखयः। य्थिङिरो जिगाय पुनरव्नोवन्‌ कन्धराम्‌ इति पाठस्तु सङ way युधिष्ठिर भ्वेव्यादि qasifaa वसुन्धराम्‌ cag पाठः

^

e

= an | २५८

प्राचीगटीकाकार्सम्मताऽपि न सहदयहदयम्राहो ॥ ९९ स ४९ Ble Il तदेव प्रकारान्तरेणाद्, कल्यायो वत गायेयं लोकिको प्रतिभासते। रति जीवन्तमानन्दा at वध्प्रताद्पि॥ ra स्पष्टम्‌ ॥ १९ Se ४७ He ॥ aaa खात्मर्च्ता कर्तव्येति प्रज्ञारान्तरेग कथयत, त्यजेत्‌ कुलायं पुरुषं HARI कुलं TAA! aa जनपदस्यार्ये विचारं एयिवीँं जेत्‌ ॥ इति । ‘fare च्यात्मनाण्रसम्भावनायां विविच्य उपायान्तराभावे ‘efy- ata अपि ‘asia’ | प्रतीतम अन्यत्‌ ॥ ९९ Ao ४८ श्ना ॥ धनदानादिना अभियातः परिताषमत्प्ाद्य संितस्याभियुक्तस्यान- न्तरकर्तयताम्‌ याद, एिष्पतेदात्मलाभे वा waa वास्पिः faa | Uetz at बलीयस्या det amt बनं रिपम्‌॥ इति। afumatc विनीतवत्‌ कष्ित्कालं गमयित्वा ्यात्मलमभे' ्यात्मा- ad afa ‘fanaa’ तमभिधेक्ताग्माक्रामत्‌। ‘av quart ‘fet’ ‘aay स््ी-युतादित्यसने समुपस्थिते सतीति was) “ater Sat aut aa? ‘faa’ सन्‌ fed? ‘awed? स्व्यन्वयः॥ १६९ स ee Ble ॥ कारणं विना प्रतिदन्दिभूपेन न संगन्तव्यम Tare, नाकास्यात्‌ AKAMA ज्यायसा चेतर्ण वा। "तयव्ययरृतात्‌ दोाषःत्‌ विखम्भद्रादइजादपि।म्ति। स्कारगात्‌, विना “न्यायसाः विग्रिष्टबलन ‘rata’ छौनननलेन शवा! स ay <a “र्यात्‌ नागच्छत । MATRA, 'कछ्षयव्ययृतात्‌' (त्विश्म्भदधेषशजादपिः (दषातः | त्वयः पुरषव्राहनादिविनश्रः,

\

२६० कामन्दकीयनीतिसारटीक्षा।

वयः धान्यहिरुण््ादीनामपचयः। तव्जनितात्‌ दोषात्‌। विश्रम्भ. जादो विश्ासघ्रातक्ता। तथाचोक्तं, “विख्म्भमागतं साधं दह्यन्ते वा असाधवः" | इति । १९१ Mo ५० Ale | रख्तदेव समयेयन्‌ आद, संयोगदेतुना गत्वा विश्सेन्र पितखपि। विग्ासमागते सादे प्रापो डृद्यन्यसाघवः॥ इति। WAT सुगमम॥ ९९ Fear Bre |i उपसंहरन्‌ आह, डति षाड़गुग्यमन्ये तु देगण्मिति waa | यानासने विग्रहस्य रूपं सन्धेः परं स्मृतम्‌ ॥ उति। इति षाडगुखम्‌' इतिसिद्धान्तः। यानम्‌ यासनञ्च पञ्चविधं “विग्र स्य रूपम्‌ | “परम्‌, ष्यवशिषटः दैधीभावादिकम्‌ raw) "सन्धेः" रूपं MAH rau: | “खन्देतु देगृ्म्‌ उति aaa’ कथयन्ति। यानमासनश्वापरेषं विप्रस्य रूपम्‌, देधीभावादिकं सन्धेरूप्रम्‌ qua इति देविध्यम्‌॥ ११ स० ५९ Ae | Vass व्ाव्यातुमाह, स fe nee fase विग्रहं कुरते aa: | . war यानासने ost: वियः परिकोर्तितः॥ ति। ‘a fe अभियेक्ता ‘nea मियानगुगमातिष्टन्‌, ‘faga’ च्चा सनगृगमातिष्न्‌ ‘aa यस्मात्‌ “विग्रहं कुरुतः ‘qa: यानासनं प्रासैः वियः परिकत्तितः' xfa WTA ॥ १९ Ae va Bre 1 यानमासनञ् विहस्य रूपमियुक्तम, ष्यधुना दधीभावसंश्रययेोः कयं सन्धरू्पता त्याह, : असन्धाय यते नाल्ति देधीभावः ससंश्रयः। तते दावपिते प्राक्ञ-रूप सन्धंसद्‌ातम्‌ | इति। ‘ga’ ‘equa’ सन्धिमक्त्वा संख्रयसदहिता "दधोभागे नालिः

ग aa: | ९९१

पतता दावपि तै' Satara: संश्रयख, ‘se! (सन्धेः “रूपम ‘saree’ कथितम्‌ RAAT || १९ He ya Ble |i ५ कंषाचिन्मते erway, सन्धायेति च यत्‌ प्राक्त तत्‌ सन्धरूप{मिष्यते | विग्द्यति च यत्‌ प्राक्त विप्रस्य aqua | rfa | "सन्धाय wam ay मिलित्वा "यत्‌" काय्यं Ha’ करणीयमिति afud "तत्‌ सन्धेः Kua rea) ‘faze’ ‘aa’ का aiafafa ‘Ga’ aa "विग्रहस्य रूपम्‌ उचयते TAU: | १९ Fo ay Ae तद्‌ वाद, सन्धि विरदखेव देग॒ण्यमिति aaa | wat च संप्रयखेव चेगुण्मिति चापर । rf देगुण्यवादिनः संश्रयं सन्धरेव रूपं कथयन्ति, Sumatera संख्यं सन्धेः एथक्‌ कुर्वन्तीति मतदविध्यम्‌ ॥ १९ We ५६ ॥ संश्रयस्य सन्धिरूपत्वे टदस्यतिमतमाङ, "यस्नादन्यं संयते बाध्यमाना बलीयसा। तत्‌ सन्धिः, संश्रये Wa raga zeala: || Efe | 'वकशीयसा' बलवता भूपालेन (नाध्यमानः' पीद्यमान: सन्‌ "यस्मात्‌ aa बलवत्तरः संश्रयते (तत्‌, तस्मात्‌ "संश्रयः Saga’ Safa’ "दृस्तिः इति उवाच KUTA 1 १९ Wo ५० Ble गुरमतप्रदश्ंनपूर्न्वकमुपसंदरन्‌ खाद, mara गुणो विग्रहर्वसन्या- STURT पएभवास्तता{न्य | : चछवस्ययाभेदम्‌पागतंसत्‌ षाडगृणनित्यव गरार्मतंनः॥ Fa |

‘qa: न्धायेन विचाग्धेमाण war, "विप्र oa’ "गगः" | ‘aaa. दयः' aay गुणः saga’ तत्प्रभवाः, वि्रहानन्तर यपर श्यन्त

*

VER कामन्द्कीयनीतिसारटीकषा।

rae: | "तत." कारगात्‌ प्रभवाः कथ्यन्ते इति शेषः । अवस्थया" धिगद्य-यानं विग्रद्यासनम्‌, सन्धाययानं सन्धायासनम्‌ , सम्भूययानं सम्मुयासनम्‌ , प्रनङ्धानंप्रसङ्कासनम्‌, उपेच्तायानम BTA, इति यानासनं पञ्चविधम्‌ । दधंभावादिकं सन्धेरूपमेकम्‌ इति धड़भिर्वस्थाभिरविग्रदम्य रूपं “भेदम्‌ उपागतं सत, षाड्गुण्यम्‌ sya xfa we) ‘Fay 'नः' अस्माक गसः" विष्णगुप्तस्य (मतम्‌ EGU: | १९ स ५८ Are il

इति कामन्द्कीयनीतिसास्टीक्षायाम्‌ उपाध्यायनिरपेत्तान्‌सा-

: a ¢ a ठ = रिण्णां दस्तलिखितपुस्तकानुसारेण यानास्नसंशखयदधोभावविकल्ण नाम रुकादशः सगः॥ ° |

ie am | ४

₹म्तन्तिखितपृस्तकानुमारेण द्वादशः aa: |

घाड़गगणरम्यानन्तर मन्त्राधिक्नारं waa जाड

घाडगृण्य-निखितमति-गृद्धं गृएप्रचारवान्‌।

मन्तेदि मन्तरक्ता aS: सह मन्तिभिः॥ मति) area पून्वा्तो, निशिता (सन्दिग्धा मतिर्य॑म्यसः carga. ग्यनिखितमतिः' कछनषाडगुरतत्त्वविनिगेय ray: | गष प्रचरन्ति यंते AGIA, Bug पररादुवागयनत्ित-सञ्चारभेदाभिन्ञाः। ते विद्यन्ते यम्येति “गृएप्रचारवान्‌'। ‘aaa?’ षड़गृगानां ay afaa गुगे सितस्य मे afecefea भवेत, कनापायेन म धन- धान्य-हस्तयश्च-बल-एनिज-नव्याद्‌नामपचया भवेत्‌, कनापायेन वा परम्यतानि उपषन्तु एनानि, केनोपायेन लन्धविषयम्य परिरच्तग- मनब्धम्य च लाभो भवेत्‌, केन च प्रछतिरञ्चनं स्यात्‌, इ्यादि-विषयक्रं गृप्भाष्गं मन्तः | तं जनाति aera: विजिगीषुः ‘awe? मन्तिभिः' ae “इइ अलन्धलाभ-नव्यपरिरच्तणादि-विषये Ta’ SUE काय्यं HAAR | १२ Tee He ॥

मन्तरायकु्रला राजा BY भूतिं aaa |

विपरीतस्तु faa gy: खतन्ल्ाऽप्यवभ्‌ु यते॥

वच्यमाग-पश्चाङ्कम्य मन््रम्य यायः, SIGMA Ts RTM

"मन्त्रा्कुश्रलः राजा प्ररतिरञ्जनादिना 'सुष्वम"अनायासन भति? श्रियं 'समग्रते' चाक्रम्य भृङ्ग | “विपरीतम्त्‌' मन्त्रा्याकृशनः वतन्ते ऽपि खाधाने।($पि ‘faafg: पणिडितः "अव्रभुयते' परिभूयत KAW: | अवधूबते इति wig q 'अवभुयते' राज्यात्‌ प्रभ्न॑प्रिता भवति ड्व. WW 1 १२ Hee Fle y

दुर्मन्वमेनं रिपवो यातुधाना ड्व HAA |

21

२९४ कामन्दकीयनीतिसास्टीका।

समन्ततो विलम्न्ति तस्मान्मन््रपरोा भवेत्‌ । sfa| ‘aqua’ tae: दुःप्यक्त-वेदिकमन्तं (कतुं यन्नम्‌ "इवः "रिपवः gaa? दुखा मन्तो यम्य तम्‌ | मन्त्रस्य FTAA ए wfaugua | ‘ad पतिं समन्ता विलुम्पन्ति" | “awa? "मन्तः परा HAG? यथोक्तमन्लपर ण्व स्यात्‌ TAU | १२९ Te इ Ae | Rema मन्तिगा aaa कत्तव्यम्‌ , KAS मन्त्रयते काय्यागि aeiia विपश्िता। ain मृषेमनाप्तञ्च पितं व्जयदिदह॥ xfa, या fe षड्गुार्निरन्तरः awd स तस्य प्त Kee | “इद्ध, मन्त्रविषये ‘ana’ "विपश्विता" नौतिशास्त्र-पण्टितिन "सद ‹का्धाणि' Amaia’) waste भूत्वा यदि विपञ्खित्‌ नीतिश्रास्त- ufweat भवति, तेन aw aad) VAT गृगदयमेकंच्र यमिन्‌ न विद्ते, तेन ae न मन््रयदि्यथंः॥ १२ सर ४ RW ॥ aay शास्त्राक्तक्रमेगेव काय्यं डति दष्रायन्‌ ह मामं सन्मार्मगतिभिः सिडये सिदधकम्मभिः। पूर्वैराचरितं सद्भिः शास्त्रीयं न परि्नेत्‌ ॥ इति “सदये सिव्यथं ‘fasta’ 'सन्मागेगतिनिः' सम्भार्गे- केव गतिर्यषां तः। पपर्नः! राजादिभिरेहस्प्ादिभिख (सद्भिः खतपुरूपः “वखयाघरितं' Cured (मा "न पर्वयिजेत्‌" मन्लविषये डति ce: सिद्धये सिदधकम्मभिः स्यच मन्त्रणे सिद्धकम्मेभिः डति केचित्‌, warm (सडकम्मभिः इति च केचित्‌ पठन्ति॥ ९९ a Beil शा स्त्नाक्तमन्त्ं विलक्खयतेा दोषं cwaa ate उच्छाखरपदविन्धासः सदसेवाभिसम्परतन्‌ । श्रज्र-खड्गम्‌खयासमगत्वा न निवत्तते॥ दइति। wes यः पदविन्यासः warfare: | satya: श्रा

a am | २९५

पदविन्धासा येन्‌ सः शस्त्रापदशं fanyaa इत्य्ैः। “सहसैव मन्तालाचनं विनैव 'खभिसम्पतन्‌" waa अभिमखं गच्छन्‌ शश्च खड्गम्‌ खग्रासम्‌ अगत्वा न निवर्तते aguad wea तद्‌ य्रासम्‌। SNUG मस्णम्‌। तत्‌ खप्राप्य न निवत्ततं vay: अता मन्तपुव्े प्रवत्तितव्यम्‌ इति भावः॥ अभिसम्पतन्‌ इत्यत्र यभिसम्य- तेत्‌ इति, शचरुरदमुखमग्रासम्‌ raa शचरुखङ्गमुखन्यासम्‌ इति च पाठान्तरम्‌ | WR We ¢ Alo | मन्तश्रततोः प्राधान्यं दष्रायन्‌ Bre प्रभावात्‌सादप्रक्तिभ्यां मन्तप्राक्किः प्रणम्यते |

प्रभावोात्‌सादवान्‌ काष्टा जिता देषपुरोधसा॥

fa) कोषद्ण्डबलं fe प्रभुष्रक्तिः। शयमम cred चोत्‌माद्- wie) ताभ्यां प्रभावेोत्‌सादहंग्रक्िभ्यां' "मन््रशक्तिः' रव actaat |

aa तावदितिहासं .द्श्यति ) 'प्रभाठात्साहवान्‌ काव्यः" सुक्रः *देव-

पुरोधसा टहस्पतिना मन्लप़रत्या उति व।काप्रोघः। faa’) पुरा किल द्‌वाप्तस्सं्रामे म्टतानसुरान्‌ शुक्रा गरतसद्चवन्या विद्या sita-

ula, Cal MA Al Da | ततखन्युक्रःअमामान्यप्रभावोतमादङमम्पन्नः

समजनि। ततश्च तद्भिसन्धानायं मन्लष़रक्तिसम्यप्रेन agafaat,

aga: कचः शिष्यवेन प्रणिद्ितः) कच्चन च शक्रस्य प्रियसुतादव.

यानो वश्क्लता | aaa दव्यरभिसन्धानभयात्‌ कचा विपन्लः

सुक्राय भच्तितुं प्रदत्तः। खथ ग्युक्रसुतया देवयान्या प्रार्थितेन तेनकरा-

व्यन उद्रख् र्व कचा RAAF al पनः स्नीवितः। Berm

तस्य उपदिष्टा म्टतसञ्चीवनी विद्या । व्याजप्खामा uum yaa,

बिदार्ाद्र नियायत्वं aaa facut जीवयति, Ray तयेंवाक- . रोत्‌। खथ गुशकुनात्‌ प्रतिनिदक्ते च कचे war wal Tar: Wa:

सञ्चावन्ति। तदनया च मन्त्प्रक्रा सुरगणा जितः काश्यः डति

पाराजिको वात्ता | १९ Hoo Be ॥

1 ~

Red कामन्दकं।यनीतिसारट)का।

तदेव समर्थयन्‌ आअद्-'खशिच्तितनयः' इति । खश्िच्िता नया Aaa येन स Aaa मन्लशक्तिर दित स्व्यधेः। ‘fee? किवलं नलात्‌, सामथ्ात्‌, कोवलोत्‌सादष्रात्या Kaw) "दभ" whe | "मतिमान्‌? "धरो नरः" मन्त्र क्तिसम्यव्र rod: | ‘aq इभं (तेषा सि्ानां श्वातानि चः अमेकानि च जयेत्‌" कूटकपटादिभिः खवर ख्ाप्येन्मारयेद्धा इत्यर्थः| afafaaaa: सिंहा इन्तीभम्‌ इयत alfataaaa: सिंहा इन्तौमम्‌ इति qe पाठस्त्‌ न BARA | YR Ho < Ale || Re |

aana: सामंमभिधातुमाद्‌-"पश्यद्धिः" इति। “Zea? देश- व्यवधानात्‌ कालब्यवधानादा। Saar’ विनिपरातान्‌ पश्यद्भिः प्रमाग्बलात्‌ प्र्यच्तीकुन्ब्िः। शपायप्रतिपर्तिभिः' शेोभनसामा- qua: ufaufasraraagtaar पलप्रातरियेषांते St) "विबद्धः fafa सुपखाराचिताः (क्रियाः मन्ताधिकाराक्ता इति wa न्फालायेव' "भवतिः न्खिधेन पलन्तीव्यर्थः | ९२ de € Ble ॥ ६१. ॥

ज्रियाचिन्तनमेव qian ्याह-उपायपून्यम्‌' इति। “उपायपृन्ै" MANTUA स्ब्युम्‌ इच्छत्‌ । यानमाचरसाध्ये लामे ATA aT खानुरूपं समयं "वच्य निर्णीय (समृत्पतेत्‌' यायात्‌ । कस्मादिव्ाइ, ‘(qanacaaal “arate भवति" विक्रमः परमेत्सादः प्राया [शयश्च रखकार्सः ana जानातोति तम्य धम्मः। मन्त्र क्तिरसा- श्नात्‌ देरकाला{दिनिरपेच्तम्य विप्तिमृने व्यवसाये विक्रमेकरस- तता प््छान्ापाय भवति म्व्यथेः| रेशकालबलादिसापच्तं यवसाय तु विक्रमेाऽपि मन्त्रसषायतया फलनीतिमावः॥ पश्चात्तापाय भवति res पञात्तापाय निर्दिष्टा इति wo पाठः॥ ९२ Ae २० स्ो०॥३२॥

मन्बसापेच्ततां दशयति, “प्रक्याग्रक्यपरिच्छेदम्‌, इति । wera "प्रसन्नया" fagzal खतिनिम्मेलये(त यावत्‌ । ‘aa शक्छमिदम्‌

| ब VR: VI: | २६७

anni वेति परिच्छद ‘gana’ | "दन्तिन" दन्ताभ्यां "प्ोलताडङ्नंः दन्तभष्येव भवति TAU: | LR Ae १९ Ble । zl रतदव aufaqare— RUM CASAN Al कुतः AMSA WAA | ऋखाकाग्रमासखादयतः कुता fe कबलग्रष्ः॥ sfa) च्ारभ्यते याऽसौ awa काय्येम्‌ | अशक व्यसाध्ये व्यारम्भे ठन्सिमवसायः प्रवत्तमं वा येषाम्‌ ते FATA व्यश्ावयारम्भ-ररीनाम्‌'। ‘qmiza ae विना नान्यत्‌ फलं eyed | तद्‌ यया-व्याकाण्म्‌ ष्याखादयतः WAV ATA ्छन्‌भवामीति यः कबलय्रङम्‌ खाका- प्रस्य कराति, तस्य कवलग्रहः" (कृतः ट चअाकाश्रम्यामृत्तत्वात्‌ | रखव- मग्रक्छारम्भिराऽपि कुतः फलमिति भावः। आकाशमाखादयतः कुता हि कबलगदः' Fa विनिमयेन ao पुस्तके भवन्ति परिता- पन्ये ae कम््विपत्तयः' इत्येवं पाठे दृश्यते) रतचर्गद्यन्त साघ्चाकानन्तरं लभ्यम्‌ | ९२ स“ २९ Ble |i BB I wa कतिपयद्नाका मुद्धितपुस्तकान्‌सारेगास्ाभिः क्रमविपयस्ययमा- We Meat | द्याकाङ्स्त य्याक्रममेव र्तितः। डषापि पश्चात ` प्रथमं व्याग््याम्यमानं qed मद्धितपुस्तके न दृ ष्यते॥ anata न कवलं विपफन्ततामापथते चपि वु यात्मविनाश्रा- यापि भवतीति दशग्रत्राह- नाभिं पतङ़वद्‌ गच्छेत स्पृश्यमव ङि Haya | किमन्यत स्यादत दाद्धात्‌ पतङ्म्यासिम्टच्छतः॥ इति। ये fe पतङ़ा दोपःमिदग्रनसग्वी स्प्रमुप्वमप्यन्‌भवाम्रीतिनृद्या ad गच्छेत स samme wae पच्चत्वमापद्यत, तदत्र भवेत विजिमीषपक्ते ऋअसिष्टब्देन बलवस्षरा भूपतिशच्यते। ्छवि- विच्ेवात्मनोा बलवत्तरः भूपतिम्‌ त्मविनाश्राध नाभिगच्छेदिति तात्‌- wa) पू्वेमेवापरिच्छिद्य "अमिटच्छतः' गच्छतः Ga’ "दाहा

र कामन्दकोयनीतिसार्धीका।

za’ "किमन्यत्‌" फलं “स्यात्‌? मन्लरदितस्यापि तथेति भावः QR स° RV Ale |

waza auafa—

मादात्‌ प्रवुव्व॑तश्चे्टं दुःखलभ्येषु aa | भवन्ति परितापिन्धा यक्तं कम्मविपत्तयः॥

xfa | Arete मन्तरा्ञानात्‌ प्दुःखलम्येयु' दुलभ "वस्तुघ' चेष्टम्‌" sain “प्रकुव्वंतः “कैम्मविपरत्तयः' अश्ुभफलानि ‘aga’ निखयमेव भपरितापिन्यःः परखात्तापविधायिन्यो "भवन्तिः cau wR स RR Ale il :

छसंशि्टमन्तपलं दशंयन्नाद (बुद्धा नेध्यानुगतया' इति। Arar. नुगतया ब्धा" हधेयानुय्ायिना न्ञानेनेख्यः। ज्ञानं साधनं wa सा- ध्यम्‌ । साधनं साध्यानुरूपं यदा भवति, तद्‌ावश्यम्भाविनी fafs- fefa भावः) तया चाक्तम्‌ “पप्रत्यत्तादिप्रमागच्रय-निर्गौतावां फल- ससि यथयासाध्यं साघधनविनियोागनच्तणा क्रिया नीतिरन्यया त्वनी- fai? ad बद्धियेदा बोध्यानुगताभवति तद्‌, (सुविगुद्धपदन्धासः' सुविगखुद्धेऽन्तरायरङहितः पद्न्धासा यस्यसः, ‘saa’ “पव्वंताग्रसिव' ‘emer Bape "पद्‌" uate, प्राप्रुयात्‌ || बोाध्यानुग्रतया Kaa बेधान्‌गतया इति, प्रव्वेतायभिवोन्नतम्‌ इयत पव्वेताग्रसिवादितम्‌ इति Ho पाठः। १९ Me Re Ale Bu

RHA महान्‌ VA ड्या ‘eurtiea’ इति | दुःखेन महता Gia weg इति (दुरारोदं' "स्व्वलकनमन्कृतं' मदेन्रसमानम्‌ चयप्राप्यत्वप्दि दथः | erst पर" राजत्वं *खल्पेनापि अपचारेण मन्प्रभेदादिकंन ब्रह्मण्यमिव सन्वलेकनमस्तमपि सन्ध्यावन्दनवश्न- माचेणापि ‘cafe’ सदोषं भवतोग्य्थः॥ Walaa अल्येनापीति He WIS: WLR Bo Ww Ble ५ ३९॥

शस््नोक्तमन््पलं Baa खाद, ‘canta’ इति । व्ययाशास््ं

5 am: | २६८

नीतिश्रासत्नानतिक्रमेे ‘sant aafeatfa (काय्योगि' एय्नी- लाभपाकनादीनि | ्यासनबद्धिभिःः सपरिन्नात-पश्चविधासनेः । विस्यद्टमन्यत्‌ । प्रारन्धानौ्यच आरव्यानीति केचित्‌ ॥ चय सर २६ Fle 1 ROT

quiaifa समारब्धं कारं विफलमपि न परितापयति, rare 'सम्यगारभ्यमागमः इति | सुगमम्‌ | र्र्‌ स RO Heo ॥ ३८॥

यथाभरास्त्रमनण्ितं काथय यदि दवप्रतिबन्धेन विफलतामेति, तदा नानाता दाषभागिव्याद--

यत्त सम्यगुपक्रान्तं काय्येमेति विपययम्‌। पुमास्ततच्रानपानभ्या द वान्तरित-पे'रषः॥

डति । Hawa Titaa aaa इति, पुमांस्तत्र सयत्र पुर्मान्तत्र इति Feo पाठः॥ १२ Mo wR Ble I Re

QU FATS AMA दवानकूल्यमन्तरेग TA नात्‌पद्यत, तथा &4- पुरषकारयारानकरल्यं विना a फनलसिड्िरिव्याह (दवम इति। au द्यकोऽकाभिसर्पि नासादितः। परन्तु अयं "व्यया दकेन WAM म र्थम्य गतिर्भवेत्‌ | तथा पुरुषकारेण विना देवं न सिष्यति॥'' षति सेकेन समानार्थकः | LR Te UR Ale ॥

इयमिति पनयीक्तन्चाकेन यद्यपि दंवपुरषकासयारानुकूल्ये फलसि- दिरुक्ता, तथापि प्रषकारः ण्वावलम्बनीय xfs दश्रयन्‌ ध्याइ प्रय रस्तावद्‌ास्येयः xf, पफलसिद्ययं saa ada "दवसमासितं प्रतिकूलद वायत्तमि्ययंः | रेवं काय्यम्‌ (खपव्यभङ्गनिपुम्‌ wing afges न fama न पनापधायकमिति arama | “sfagaaiquna fe fant विफलत्वमेति बङसाधनता'' इति भावः॥ खपर््वभङुनिपयम्‌ इत्यत अपन्वेषेव निपुणम्‌ इति क्रचित्‌ पाठः ॥ १२ Ae rea Blo ll Be il

amamatauaare—aaag wea Tey इति। ‘ate:

९७० कामन्दकोयनीतिसारटीका |

Baan विजि गोषुः । “आात्मानच्च परयैव dey’ चात्मानं whee शेपचितं देशकालबकलम्‌ अनृक्रूल-शकुन-निभित्त-ग्रहादिक-सूचित- विजयश्च ate निर्गंय, wow तददिपरीतं निरूप्य ‘squad’ यात्रां FAT । "यत्‌ च्यात्मपरवेदनम्‌ मन्त्रे यत्‌ खपस्बलाबलक्ञानम्‌ ‘Ta- टव fe fanaa’ मन्लतत्वम्‌॥ ata इत्यत्र ल्लात्वेति ae giz: | RR स० १५ Blo ॥ ९९॥

निषिद्धानषणानमभिधातुमाद--“नि्ष्नम्‌' इति । (मतिमान्‌ नी fas: | (सन्दिग्धपलम्‌' अनिश्ितफलकम्‌। मदावेर्म्‌ अनुवबक्ना- ति यत्‌ तत्‌ 'मद्ावेरानुबन्धि'। GTA ॥ १२ Wo ve Ae ॥ ४२॥

wen कम्मे कर्तव्यमित्याह ‘ae इति) (तदा' तत्कालं ‘gfe’ fanaa खायतिसंगुद्धं' विगुद्धोत्तस्कालम्‌ | श्सुद्धक्रमागतं' शुद्धेन fatiaa gaa मार्गेण खागतम्‌ | 'डितानुबन्धि' उभवयलाकडितम्‌ qaayifa यत्‌ तत्‌ ‘aw’ सद्भिः सदा प्रशम्यते॥ सुद्धक्रमागतम त्यत AS क्रमागतम्‌ इति कोचित्‌ ॥ १२९ Geo yo Alo | ४६ ॥

रतदव समधयन्‌ च्याह-"दितानुबन्धि' इति । ‘ae ततका- लम्‌ ‘mazes सेस्यरहितेऽपि) शेषं MA wR ae ac Ble ee ॥

aa नीतिश्रास्त्रानसारेग देशरकालादेरनकूलतां विविच्य wait रम्भः प्रशंसनोयः, ated सिंहरत्तितापि प्रशस्यते, साह 'बद्येवेाप- wa? इति | ““फलनिष्यत्तये'' फलसिद्धये सदा" ‘aaa’ waar. तेन अानेनेवेत्यधैः । "उपक्रमः, प्रारम्भः Hara’ श्रेयस्करः | कल्याय- fave’ कल्यायं fas यम्य, waa: कुंश्रलिन ति याबत्‌ | (कचित्‌" कदाचित्‌ समयानुसारोगे्ययंः। ‘faeefwar खायामङ्त्तिता, ष्यायामयुडेनेापक्रमेऽपोति यावत्‌। ‘Maa’ फलापधायिका भवति ॥ कचित्‌ कल्यायमिचस्य स्त्च क्रचित्‌ कल्याशमिद्धेतत्‌ इति, सिंह-

1 ५. 1 VRE: AT | २७९१

sfaat त्यत्र fewefaat इति च कंचित्‌ पठन्ति॥ we’ ae १९ Ale ॥ ४५ ॥

“उपायेन fy यच्छक्यं न तच्छक्धं पराक्रमेः, स्याह (सचसेातसुत्ध xfs, सहसा Saya’ देश्रकालनिर्पेच्तया ससा खाक्रम्य "द्‌ भ्यः दुरात्मभ्यः सम्पदां धनधान्यादौनां श्रेयसां वा खञ्जनम्‌ उपा- at दुष्कर" Dea) "उपायेन शस््नात्तेनापद्श्रन (मत्त दन्तिन'मत्तशस्तिनां aig’ "पद्‌" awe’ न पुनः सशसोतपन्य मन्त दन्तिनि मृद्धं पदन्ासं करतु wad) उपायाश्च मन्तेण निर्गयन्र इति ara: | मन्तदन्तिनाम्‌ इत्यत्र मत्तषृस्तिनाम्‌ तिमर पाठः।

ससातपत्य दुष्टेभ्यो WATT: सदस्शः। REVISTA कन्तुमनश्रकयं यदञ्जनम्‌॥ इति पाठान्तरम्‌| ९९ स ९० Blo ॥ a tl

तदेव सम्यम्‌ area fafya इति । ‘rw लोकं ‘faufeat पण्डितानां (कचित्‌ देप्राकालेऽपि वा ‘fafya किमपि सद्रंभमपोति यावत्‌| ‘aR’ "साध्यं "न ‘afer ययः" लाहकनकादि ‘May द्यपि 'उपायेन' तापादिकम्मणा यन्घ- प्॑कादिना at Raa’ डवन्रव्यत्वम्‌ “उपनोयते'। मन्तेगवति Ara: I १९ स° ac Ho | Bo |

तदव auafa—‘aimataa’ इति । स्कन्धेन वाद्यमानम्‌ अयः- खण्डम्‌ Genes arta’ mai’ 'लन्तति' arate किन्तीयेः। उपायरहितत्वादिति तातपखंम्‌ । ्यन्यमपि' “तत्‌ awa ‘wit? Haye सत्‌ weafed तोच्छयमिव्यथैः। 'ङ्स्मितसिद्धये" णचस्कन्धच्छेदनादिरूपाभीषटसाधन्ाय "भवेत्‌" ॥ भवेत ray भव- Alfa He पाठः ॥ १९ सन Re Ble |i ve

उपायेन व्यसाध्यसाधनमपि भवति, मति दृष्टान्तेन ममयेयन WY (नलाकप्रमिडधम' xfa) "वारि" जलं ‘a8? ad: "नियामकम्‌"

2

२७२ कामन्दकीयनोतिसष्र्टीक्षा।

उपकशषमकारकम्‌ "एतत्‌" “लोकप्रसिद्धमेव । तद्वारि ‘sure: तेम तेनैव" afeaa "परि प्राष्यतेः परिघम्‌ खापाद्यते | Waifs संस्थितं वह्कयप्रमकास्यं सलिलमधःपरज्वलितेन तेनेव व्किना ufc. शेष्यते इति मन्त्ानुमतेपायानाम्‌ असाध्यं किमपि नास्तीति ara: | RR Wo Ro lo ॥ ४९ ॥

afgaafa मन्लबक्ेन fears कल्यते इति दृष्टान्तेन wads. घाद-

“fad सुविषमाद्धारं केवलं मारुणात्मकम्‌ | तदेव गव्यसंयोगात्‌ चचैषधाय yaya |”

xfai (विषं “सुविषघमाष्टारु' सुविषम खारा यमस्य तत्‌, Agana भुक्ते च मदानिषटकरमि्ययः। aad मार्मा्लक यतपाने ग्ट्युबयतिरि क्तमन्यत फलं नास्तीद्यथः। ‘aga’ विघमेव “डव्यसंयागात्‌ः मन्तरवसेनेत्यधैः। 'ञ्चषधाय प्रकस्प्यते' पोड़ेपशम- कारयां feancy भवती्ययेः॥ ca Ma मृडितपुसके नास्ति॥ RR Te ६९ Be I

मन्तिकम्माभिघातुमाह--“च्यविन्नातस्य' इति । ‘afaaraa’ ष्यपरिन्नातस्य दे्रकालब्यवषश्ितस्येति यावत्‌ । ‘faara’ दप्रपनम्‌ | ्ञानचसुघेति wa: | ‘faa च निखयः' cat मन्तिमितसंवा- दात्‌ विन्लातस्य विनिणंयेा भवतीति भावः। "अ्ंदेधम्य सन्दे दनच्येद- ay एतत्‌ किमेवं? यवा किमेवं भविष्यति? डति देधस्य संश्रय च्छेद सत्यर्थः ‘neta रकदेश्टर्स्य परेषापलन्धिरि्धथेः। Ta- equa मन्तिकम्मं इति quia: । तथा च केाटिल्यः ‘aqua चानम्‌, उपवब्धस्य निष्येा वा वधानम्‌, अथंदेधस्य संशयच्छेदनम्‌, umenese शघापलस्धिस्ति मन्विसाध्यमरतदिति विदद्धिखतु- fainter farsa” इति ॥ १२ Te RR Blo | ve |

“ay वह्लुविगेषनिस्युहा aang वचने faufwa: |” साह

= am: | 298

‘fagura’ इति। ‘fagai’ Afanrefanrcerat शासनः शास्त्रा मुसारिरणरपदेषो “तिन्‌, wer ीनकुलोत्य्रं निधनं मूखंमपि "न अवमन्येत". । “सुभाषितजिघृत्तया'। गुगवद्ाक्यदहगार्थेम्‌ | Wat ्षीरमिवाम्भस इति भावः। ‘aa च उक्तं वचनं “्रदणुयात्‌। aay चोक्तम्‌ इत्च सव्वैस्य चापीति केचित्‌ usta १९ ae १३९ प्नो०॥५१९॥ .

यतः पम सोकरदयं मृद्धितपुस्तके प्राचीनटीकाया्च न eae

विजिगीषोः काय्यमाद-

Carrara या लाभः लब्धानां परिस्त्तणम्‌ |

स्यत्यो विजिगीषूणां वोय्येवयायामभ्‌मयः॥'"

ति | अनव्यानां लाभः लव्धानां ufecamy रतद्रयमेव विजिगीषूणां वीय्यै्यायामयेोः स्थानम इति भावः। प्रथमचरगदये अनभ्यमानोा nay यरसमस्तग्य वेत्तगम्‌ ।'वमपि पाठो Twa || १९स०२४घा०॥

परान्‌ विजेतुमश्रक्तम्य daa विड्म्बनामात्रमित्याह |

“Tat fe कतसच्यस्य रान्ना भोगा विन्तयः। ऋप्राप्रविजिगोषम्य ता wa fe विडम्बनाः 1”

'छतस्यस्य' समाप्त-विजिगोषम्य rer ‘ara विभृतयः'चशशेभाः ाभामात्रम्‌। "अप्राप्रविजिगोषस्य' विजिगोषाविरहितम्य खस- माप्तविजिमोषम्य वा ‘at aa’ मागा विभूतयद्चैव "विङ़म्बनाः' aw. Fae: | १२९ स० ay Ale |

मन्तिवचनातिक्रमे दोषावह, इति द््रयब्राह -'मदोाद्धतः'डति। "मदोद्धतः, खङमेव aa जानामीति च्नानमदेन उद्रतः। क्रियाम" कत्तवयतामूष्ठि ‘ay "मन्तिणम्‌", "अतिक्रामति" तदुपदिष्टम्याकरगात्‌ ‘sua’ मन््राभासविप्रलव्धं ‘a’ भूपतिं ‘fafea: waa: ‘aha. रात्‌' अनतिदीर्घकनानेतेव "अतिक्रामन्ति" wats अतिमन्धा् तद्ाञ्य- माक्रम्य waa: | १२ मम Rd प्रा०॥५२॥

2k2

२७४ कामन्दकीयनीतिसार्टीका)

मन््रमेदनिवारगार्यमाद--“संरक्तेत्‌" इति] (मन्ल्वोजं' aa: faa इव तत्‌ संस्च्तेत्‌। यथान्येषामपरिन्ञायमानं फलजनकं भवति, तथा कुय्यादिति ara: | डि" यतः 'महीभृजा" राज्ञां ‘aa’ मन्लरव्री जमेव 'वीजमः | तस्मात्‌ मुरच्तिता महाभुजे भवन्तीति ara: | "यस्मिन" मन्लतीजे fea ‘aa’ निखयं ie’ रान्न ca fear rau: | यस्मिन्‌ an सुसंरच्िते "अनुत्तमा" ‘afk’ भवेदिति शेषः। यस्मिन्‌ इत्य तस्मिन्‌ इति पाठान्तरम्‌ ॥ १९ We RO Be | ५३॥

मन्लरगिमेव दशंयन्नाद--'सिंदवत) xf सिंहो हि संकुपितः सव्यौवयवाबद्धकमः परोगल्तितचेषटा माच्जारवदकस्माद्‌ यसे rad ‘fawaa dearer’ ‘faufea’ नीतिप्डितस्य विजिगीषोः "काले" UVIARG समये Ma’ खनु दानम्‌ ‘Hay’ Aa’ बन्धवः ‘fauna? "परे तुः ‘aa’ निष्यन्नं "विदुः" जानीयुः॥ खनुखानात्‌ qa न कोऽपि किमपि जातुं शक्रतीति भावः॥ १२ ae Qs Ble ॥५४॥

ग्‌गवन्मन्तलमभिधातुमाद्--'खपश्वात्तापकछषत्‌ fa) ्सपखात्ता- waa’ यो हि मन्त्र उत्तरकालं aaa जनयति। "सम्यक खनुबन्धि- फलप्रदः" अनुबन्धाः फलान्तराणि विदन्ते यम्य मृख्यफलस्य तत्‌ न्घन्‌- afar) च्यन्‌बन्धिफकं प्रददातीति | खनुरक्िफलप्रदः' इति ae पाठे तु प्रूतिस्ञ्जनर्पफलदायकः rau) ‘aden’ at fe न खदीधंकालव्यापी। “ays? भेदाभावाद्‌ afer: प्प्रशस्यः' उभ- यलोकाविसाधात्‌ seals: | "मन्त ewe’ सद्धिरिति wa: | १२९ ae Re Ale ॥ ५५॥

मन््राकान्याङ- "सहायाः" इति | ‘aera’ पुरषद्र्व्यसम्पदाख्य- Bags प्रयममङ्म्‌ | 'साधनेापायाः' कम्मेणां साधने ये उपायाः, कम्मेयामारम्भेापायास्यं दितोयमङ्म्‌ | "विभागे दशकालयोः' अस्मिन देशे स्मिन्‌ काले gafed कम्म स्थ्यतीति THAIN AH TATE

(& am: | २०५

aga । ‹विपक्तेख प्रतीकारः" विपन्तेविप्नानां प्रतीकारः fafauta- प्रतीकार इति aaa) way चतु्मङ्म | ‘fafa: फलसिद्धिः पञ्च anya | "मन्तः" रवं “पच्चाङ् Kaa KAU: || तथाच काटिल्य "व्कर्म्मगामारम्भोापायः, पुरुषद्रव्यसम्पत्‌, देशकालविभागो, विजि- पातप्रतीक्षागः, काय्थसिदिखेति पञ्चाङ्ग ama: इति | fafa: way इष्यते yaa aq पञ्चाङ्ग उच्यते इति qo पाठः॥ ww a ४० Ale Wud

मान्तकन्त॑व्यमाह-"नु तिदत्‌' ति । (समासमं यद्‌ास्ब्यं दुःसा- wifes कम्म तत्‌ "अन्‌तिकेत्‌, यथया सुसमाप्निं गच्छति aur भूयो- भूयः पर्येत्‌ । 'खनारब्यः प्रयोजयेत्‌" यथा प्रारभ्यते तथा कृय्यात | "न छ्ितख' famay कम्मं 'सदत्या' शोभनटत्तिकरगेन ‘fasea’ यथा ala भवति तया 'उपपादयेत्‌'निव्पादयत्‌। तथाच काटिल्यः, "“तारम्भम्‌, चारव्ानु्ानम्‌, खनुष्ितविष्रोषम्‌, नियागसम्प्रदा च कम्मगां ga” मन्तिग raaqada ॥ wafsay सदुच्या saa wafsaq deat डति कचित्‌ caf wR Ae ४९ wre ॥५७॥

मन्तप्रयोगमाद-प्रचास्येत्‌'इति। मन्तिदरतगृए्पुनषाख भवन्ति मन्त्िणः। मन्ते मन्तिदूतगृष्षु पुरूष यथायथं समप्यते डति | तान्‌ विविधानपि "मन्त्रविदः" यथासम्भवम्‌ “खनेकरधा' "काण्दारेषु' एय्नी- पालनादि कार्यम्‌ खायातियः दारः तेपु शरच्चुमित्रमध्यमादासोनरूपेषु raw) ध्प्रचासरयेत्‌ प्रगिदध्यात्‌। "तत्र" "चेतसां are’ मन्विद्रत- Tyran was "साधु" ससंद्धि्टं aur wats तया तेन mage यामादिगरयमनुलिष्टन्‌ “समुत्पतेत' आकामेत्‌ Kau | साधु इत्च श्रोपघ्रमिति we पाठः| १२ सन र Ble ॥५८॥ ।

wata अएयति ‘aa मन्तिमनःसाम्यम्‌ fa) यमिन्‌ fast. fea 'मन्तिमिनःसाम्बम्‌' ‘aa चेता awa WH श्सोराण्यपि

२७९ कामन्दकीयनीतिसार्टीका |

निमित्तानि खुभाखभान्यदयन्ति। ममश्चङ्कगयां काणैसिदिस्त्‌ संश. यितेति मनसि शङ्कारद्िते काय्यं विधेयमिति ara: | ‘we’ ‘faa. fad’ wailfys "सन्ता न निन्दन्ति ‘aq परोयात्‌" गच्छेत्‌, mutates Ta: | LR Ao ay Bro ५९ ॥

सचिवादिभिनिंर्गोतेष्वपि मन्त्रेषु वयभिचारः सम्भवतीति aur न विश्सनोयं तिलिगीषुगेति दणश्ंयन्‌ अाद-“टतेऽपि' इति | “am. a? wattuad: “धतेऽपि' निर्णय यवधारितेऽपि aay विजिगीषुः cad भूयो तिचास्येत्‌' (यथा खां न पोड्येत्‌ः यथा विजिगोषोः स्वायंहानिनं भवेत्‌ "मन्त्रज्ञा विजिगोषः (तथा ada’ दीर्घकालं व्याप्य वियद्ादा खार्थपौड़ा भवतीति तत्र सावधानेन विजयिना भवितब्यम्‌ इति ura: | wae: Kaa aaa: इति Ao पाठः। १९ स 8९ Ble ॥ ¶०॥

waza स्यरटयन्नाह-"मन्तिग' इति। ard रव तात्प कारगं तस्मात्‌ । खलाथ्सिद्यथे मन्ति दीघकालव्यापिनं विग्रङमभिलघन्ति RUG | स्यमन्यत्‌ ॥ १२९ Ae ४५ Ale ॥ C2 |

. मन्तिनिर्णौतकाय्येस्य सिढ्िलच्तणान्याह- "मनःप्रसादः" इति। 'ममःप्रसाद्‌ःः चित्तस्य vasa, कलघतारादिद्यनिति aaa: ‘sar चः काय्यसिद्धावत्यायद्ः। (तथा करणपाटवं करणानाम्‌ xfauma रखकादण्रानामपि पटता। 'सद्ायात्थानसम्यत्‌ च' सडा- येन ay उत्यानसम्यत्‌ च | waned ‘nami सिद्धिलच्तणम्‌' समिलिङ्केः fafecamanaatfa waa इति॥ सदहायोत्थानस- me Kay स्वायेत्थानसम्यच उति He WMS | श्र्स० शद्‌ Qe ॥ ६२॥

vata समथद्राह-लघल्यानानि'दति। (लघूत्थानानि' लघुख- विलम्बितम्‌ saa येषां तानि 'अविघ्नानि' विघ्नरश्ितानि। “सम्भ. वतस्ाधनानि च' सम्भवन्ति साधनानि सम्पदाम safafafantia

ह सर्गेः। २७9

a) catia ^कारणान्यव, ‘ye’ अरतोभाविनीं "सिधि "कथयन्ति व्यञ्जयन्ति | १२९ Ho ७७ Ble ॥ ga मन्तस्तावत्‌, प्रयन्ता स्चेणीयदयाद-

““सखावन्त येन्मृडमन्त्ं धारये च प्रय्नवाम्‌ |

च्छप्रयत्नटता मन्तः प्रचलनघ्नभिवद्रेत्‌॥" xfa | "मन्त Hs; CATA AAMT MATT | "प्रयत वान्‌" यल्नमास्थायेत्ययः।'धास्येच' Tas Squuagaquaatackaa:, "मन्लः' ‘wana’? श्रतिपरम्प्रसया लाकेष प्रकाष्यतामागच्छन समुच्र- तर ङ्ध तेलविन्दुवत्‌ wast विसपन्‌ डति यावत्‌ | ‘afuad’ अग्न्या धारद्रद्धात्‌ गदान्तरमासाद्य FAW: समस्तनगरदाहकार) वहिरिव दहत्‌" wand विजिगीषुः मन्तिण्मखिलं प्ररतिमण्डलश्च ति Te) तथाच कराटिल्यः ““मन्लमदाद्ययागच्तेमावद्ा TTT युक्तपुरुषाणाश्'' इति ॥

‹"ना वत्त येन्मृजम॑न्तं संरच्तेत्‌ तत्‌ परिस्तृवन्‌ |

quad मन्त्र द्धि भिनक्यात्पर्म्पराम्‌ ||” rfa Ho TIS न UF ॥ UR Te ४८ Ble । ९४ |

सदेव प्रज्ञारान्तरग कथयति

“"छप्राप्तसन्ततिर्मन्लः संरच्येत TULA |

च्छर च्यमागं मन्त्र द भिनक्याप्तपर्म्प्ररा i” ria) "खप्राप्तसन्ततिः' प्राप्ता सन्ततिनीकेषु विस्तारा येन सः मग्नः" "पर स्यर" <संरच्येत' विजिगीषुणा मन्ति गृएपुरधादिना चेति Wa: | ‘fe यतः श्धाप्तपरम्मराः खाप्ताः मिचप्रमरतयः, तषामप्यात्ा भवनि, तेषामपि," ्वमाप्तपस्म्यरा भवति। “MoMA मन्त्रः fatal तथाच कौटिल्यः “afamaty fe मन्ति भवन्तिसषा Afra. म्रा ad भिनत्ति, इति। स्राकाऽयं मुजितपुस्तक पर्कः ॥ XR सण ge Ble gy

(+ कामन्दकोयनीतिसार्ठीका।

मन्लप्रकाशदारमाद (मदः vate’ Efe | ‘AZ? मद्योपयोागजः, aqucant विस्मय मन्त्रभेदं Reals: | तया चोक्तं दपंग्छता-- «"सम्मादानन्दसम्भदो मदो HAMANN | 1 gual चोत्तमः शेते मध्ये हसति गायति। च्यधमप्रक्तिखापि परुषं वक्ति रोदिति 1” इति, (प्रमादः काय्ान्तराशक्िः) केपः" क्रोधोऽपि प्रदो मन््ररचा- विस्मरणात्‌ मेदक द्त्यथंः। “सुप्तप्रलपितानि च "पच्छन्नकामिन्यः' तिरो- शदितकामिन्यो वश्रोरभन्तुका caw: |) अथवा weed aT: कामयन्ते ताः 'प्रच्कत्रकामिन्यः' वारनाययंः। लया 'खवमताः' न किमपि जान- न्तोति चआवच्लाताः युकसारिक्रावाल-व्याधिप्रपीडितादयः। तथाच aie: “sad fe श्कसारिकादिभिभिंत्रो aa wafacaa तिखगयानिभिस्वमतिः'' xfs) काप cara aaa Efe, कामि- न्योऽवमता rasa कामिन्य मता xfs qo पाठः॥ १९ Go ५० Are ॥ ९५ ॥ aay ष्रमभिधातुमादइ--निस्तम्भ' इति । “निस्तम्भ' स्तम्भरहित- साने ‘fanaa’ वातायनरुहिते। वातायनेन fe श्रब्द्ानां afe- निःसर्णात्‌ | 'निभिद्नान्तर संश्रये fain च्वन्तरसंश्रयो मच. सस्िम्‌। प्रच्छन्नश्रेदणां यच्च संश्रया नान्ति। श्रासादाये' शरखे' av fasta rau: 'खविभावितः' अलच्तितः सन्‌ मन्त्रयेत | तथाच afer: “HATA सव्व रम्भाक्त्सयोदप्रः daa कथानामनिखावी मच्तिभिस्प्यनालेाकयःस्यात्‌" इति । निभित्नान्तस्संश्रये इवच निभ- ये$न्तस्संञखये «fa ao पाठः| निभिद्यन्तरसंशखयद्रति च क्रचित्‌ WIS: | प्रासादासेद्यस्ण्छे वा सव्य प्रासादेप्ययेस्णये वाइति मुर UTS: [AR Bear Ble i दद । , तमेवाह

ह्व an: | ९७८५

“fafad नि््ज॑नेईश्ङके यनिरन्तरसङ्कमे। निवाते खुचिरस्तम्मे मन्येत BRITT: |”

xfa| (निन्किदरे' faxcfeand, feta fe शन्द्निगंमसम्भवात्‌। ‘faa Taya, ange विपच्तसमागमग्रङ्गारहितप्रदेश्, ‘afacmcaga ^ नास्ति निरन्तरः aya: जनसमागमा asa) "निर्वाते" प्रनलवायुना fe weet दूरेऽपि नीयते | “वयस्तम्भ' स्तम्भव्यवधानेन fe मन्लश्नवगसम्भवात्‌। EET स्थाने (महादयः' महान्‌ उदयो यम्य सः। सुचिः aera सन्‌ aquaafa agar सम्पयते, शुचिं प्रतिभ्रावान. भवति इति दश्रनात्‌। "मन्तयेत' aaa: सदेति वाक्वग्रेषः॥ Bad मुचितपुस्तके न Wa! | १२ Me ५२ Ale

चिचतुःसंष्यमदामन्तिवयतिरिक्तं मन्तिमण्डलमाद-(दादप्रोति" tfa | 'मन्तिमग्डलं,' ‘aa’ (मन्तिणां' दादश" ‘xfs, ‘awufa’ aren rfa, ‘svar farfa: xf’ प्राहः | मनुमतेन erewatea- ufcafiad, seaufaada घेाड्रामन्ति-परिकन््ितं, उग्रनसा मतेन विश्रौतिमन्ति-परिकन्तपितं मन्तिमण्डलमिति तातपय्यम्‌ | मन्तिमग्डकलम म्यच मन्तरनगट्लम eft qe पाठः । १२ Hoya le ॥ gel

यदि मन्तिगुगसम्पन्ना बहठा मन्तिगे भवन्ति, तेषां कायश्च पर्याप तदा बडकन्त्पितमेव मग्डन{मिष्यते | तथाच काटिल्यः “ran fe परिषट्षोणां awd समभवत्‌, तच तचन्तम्तरनादिन््र सद्खाच- माङः इति| wazare ययामम्भवमिन्यन्ध डति । "न्रे" oat. सम्भवम्‌! “फति' afaamaatsfofa प्राघः। ‘auifafa’ विध्यनति- - क्रमेय ‘aa’ मन्िमगड़लं ‘ofa’ ‘anfeaaat’ सावधानः सन 'वड्धिविटडधये' कत्तव्यव्रिषये क्षानरव्ययं कायं कर्तव्यं मन्त्रयतः | यथासम्भवम्‌ rea तथासम्मवम्‌' इति कचित्‌, "काय्यं बड्धिवि-

Quit:

oe

yoo कामन्दकोयमीतिसारटीक्षा।

aaa’ rau "कायैसिद्डिविख्ड्धयेः इति qo पाठः ॥ wR Fe ५९ Ble ॥ ६८ ॥

मन्लिभ्यिगसोतिमाडद-

Coma पश्च सप्तापि वैषम्यक्रियया युताः। मन्ति भूभुजा काय्यौ डति कंचिद्‌ वदन्ति ay? स्ति।

भूभुजा," "कच" vafaa ava टदेशविशःषस्य. शासने वा विपरत्त- farina सन्धिवियहादा वा खनिजद्व्यानुसन्धाने वा करसं्रहे वा प्रजानां घनधान्धादिस्च्तगेवा ष्वेषम्यक्रियया युताः, काय्योणामवान्तर- भेदात्‌ एथक्‌ एथक्‌ कार्यचिन्तने नियुक्ता cad) पञ्च सप्रापि' ष्यपि wera अथिक। ष्यपि 'मन्तिगः ara’ रुकैक्िन्‌ काय्य भिद्रभिन्नविषयेषु vam waa मन्तिणा नियान्या इति भावः। < ति सतित वदति" | क्ञकाऽयमपि मुदिते पुस्तके न Wa | LR स ५५ Bre I

asafaa मण्डले मन्तक्रममाहइ--'करेकोन' इतति | ‘afearadl’ ष्यात्म{हिताकाङ्को राजा ‘aaa’ yaaa मन्तिणा सह (काययाणि' कत्ेव्यानि प्पुनः पुनः सुविचाय्ये' यथाशास्त्रं विवि ‘waa एथक्‌' ‘aa मन्तिणां मद" ‘fae प्रण्दिष्यात्‌ । तथाच केटिल्यः “काने- कैकः eed TAME हेतुभिखेककं मतं प्रविशेत्‌ विदान्‌” xfs ष्कोकोन fe aeiifa dame पुनः पुनः।' स्यच gaara तु काय्यौणि emu पुनः qa) इति qe पाठः॥ एर सर ud Ble bce

कोटषस्य मन्त्रि वचनं qarfefa दशंवम्‌ व्याह-'महापत्तः'

. इति । मद्धाप्रमायः प्रच्तः ayant we सः ‘awa | Fea

fe amet afeaqufenMad | ‘aurea’? श्राच््रानति- wae ‘cana ‘fea’ प्राग्प्यनुङिति-घाड़गण्णाहित-खामिदहितः। ‘avi? ula: | at 'मतारूएः' Kacafaaaep सन्‌

= UAW: AA! | ९८९

"यत्‌ ब्रूयात्‌" (साधु व्भिचाररदितं ‘aq’ (समाचरेत्‌ खनृतिष्ेत्‌॥ १९ स° ५७ Ble ॥ ७० ॥ मन््रानन्तरं कालातिक्रमे मेदसम्भावनेति तच्निवारणायंमाह- "नातीयात्‌, इति । मन्तानन्तरम्‌ अतिक्रान्ते काले war मन्थेदिति भावः| वाक्छार्थस्तनदुःरवगाषइः॥ १२ सन us Ble ॥ ७९॥ fang का्यद्ानिः स्यादित्यादइ-"न anna’ इति। सदुकभः कार्ये यागः wufysa भवतीति न काय्यकालमतिक्रामेदिद्याणयः। वाक्यार्थस्त सुगमः। कार्ये योगः इत्य MTA इति परठान्त- THU १९ स० ve Ble | ७२ ॥ कान्त यथाकालमेव कर्णीयम्‌, इग्याह--(सताम्‌' «fa खगमम्‌। । «तत्सिद्धये yaaa रसवत्‌ फलमश्रते। सतां मार्जय मतिमान्‌ काले कम्मं समाचरेत्‌ | काले समाचरन्‌ साधु रसवत्‌ WIAA |” इति| पाठान्तरम्‌ ॥ ९२ स° ९. Bro 1-93 ्याफ्रमणकालमाद- इति चेति a इति xf a xfa a’ fa ‘aaa रतत्‌क्ररगो waa फलं भविष्यति, रतदकरयेचमग्यंहा- निभ विष्यति, ead पय्यालाचयन्‌, अनुकूनदेशकालसषहायसम्पन्रः 'विशदपाण्णिः' विजिगीषुः “सदन्तु qrafeaant देश्रनगरादिकं "समाक्रामेत्‌, a तु समये "चापलात्‌" व्याक्रामेत्‌ डति श्रषः॥ “वि. AEWA सदन्त' ras “विगुद्धपाग्रन्दस्त्‌ः ति, 'कानदग्रसहाय- वान्‌" उत्त ‘aa oa सद्धायवान्‌' इति a Glas पाठः॥ ,१९ सर ९१ प्रा I 28 ॥ * ्विग्टव्यकारिताया दोषं दग्रंयत्राह- “अविचार्यं बलाबलं दिषाम्‌ अषहमिव्धेव TARA बलात्‌ चपलः Bada सम्पतन्‌ निपत्यल्यमना न Twa y” 2 ५

TE ee eee eee ee ee eee rc cee eee eee ee ee

ot hae

Ree कामन्दकीयनोतिसारटीका।

इति। ‘faut? “बलाबलम्‌, "च्छवि" ‘agfada atta बलवान्‌ इति (समुदः Sreuarst "चपलः" “खमतेन' मन्ति मतनिस्पेच्चतया ‘ama’ ‘ama’ च्याक्रामन्‌ निपततिः सः 'खअल्पमनाः' चुद्रमतिः ऋदूरदश्रयेः। "न बुध्यते" पतन्तमात्मानंन विजानाति | सरे काऽयं मृलितपुस्तके न दृश्यते ॥ UR | र Ale

तद्व समयन ष्याच्च ‘afea feaqfar cfs) arama a दुरवगाह | ‘afat वे qaat प्रबध्यते' cae 'चिस्विन्नान्तसितः प्रबध्यते इति कोचित्‌ पठन्ति॥ UR स° द्‌ Ble || oul

मन्लवलेन HAG इव विपरत्तभुपा वष्या भवन्तोद्याहइ “स्ति मन्त- बलात्‌, इति। ति? रवं ये मन्तस्तद्रलात्‌ नयमागंमास्यितः' नीति- मागोन्‌सारो 'उद्योगसमन्वितः' उद्योगो (मद्ोपतिः' "दुर्भुजङ्ग- मान्‌ इव "मता" “रिपून ‘aw’ “विनयेत्‌ वष्ीकुयात्‌॥ १२ सर ६४ Ho ॥ od ॥

इति कामन्द्कीयनीतिसास्टीकायां श्रीजगन्मोहनतकालङ्खार-

तायाम्‌ उपाध्यायनिस्पेच्वानु सारिणां इस्तलिखितपुस्तकानुसारेण मम्लविकल्योा नाम ददशः सगेः॥ ° ॥

¢ मदरितण्सतकानूमारेण एकादशः सगः समाप्तः |

é द्ादशसमगेप्रागभ्मः।

. f . ~ ५ Ld मन्तरविकस्पानन्नरं दूतप्रचारविकल्पं नाम [यादशं] सगमारभते।

दूतप्रचारमाइ,"टोतमन्त' इति । ‘wana छतः मन्त्रे येन सः fama? राजा "मन्हिगां' मध्ये "मन्तसम्मतम्‌' कमपीति wu: | अथवा (मन्तिणां मन्तसम्मतं मन्त्रिणां aaa च्नुमादितम्‌। ‘alata we ga इव्यभिमानवन्तं adaa निःशङ्क faau:| ‘oa’ दुनोति खाचारेग यातव्यम्‌ इति दूतत्तम्‌। शयात- aw गन्तव्यजनसमीपे 'प्रादिगयात्‌" प्रेस्येत्‌ | (मन्तसम्मतम्‌? naa मन्तिसम्मतम्‌' इति, 'दोव्याभिमानिनम्‌ इच द्रूव्याभिमा- निनम्‌' सति qo WIS: | १द्‌ स १ Blo IR

स्यसामान्यगृगसम्पत्रतेद्रूतम्य ्यवश्यम्माविने गुणाना श्रगर्भः aft) ‘naa शचुपरिषदि साध्वसदीनः। “खमृतिमान्‌' स्वाभि- सन्दिष्टं किमपि न विस्रति। “amily खवचनेन सभां सञ्जयति। "शरास्ते नोतिश्रास्त्रादिके, "अस्रः धनुरादिके च ‘fafea? za अभ्यस्तं सुश्िच्तितं कम्मं शास््प्रतिपादितकाय्यं येन सः। तादणेा पतेदृप्तेा भवितुमद्धंति, येग्यो भवति ॥ te सन्श् Ble Vl

दरतस्यापि चविध्यं दग्रंवति, न्निषटृदायंः' इति। fae: नियम- ifea: र्यः सन्धिवि्यदादिक्ो यम्य। यथ; युधिष्िरेग वादेव vane पेयितः--“यद यदस्तं way! तत्तदाच्यः छयाधव्रः'म्ति। अत्र सन्धिरेव avai fag वति न नियमः 'निताधः' सितः. नियमितः fafee: au: सन्धिविग्रहादिकेा यम्यसः। mat feq- date va gaye यथा fang भवति, rae खामिना नियमिते मितार्चः। ‘maaan’ प्रासनं खाम्सिन्दशं वदति यः सः।

*

28 कामन्द्कोयनीतिसष्रटीका। :

wd fe यावद्धाषितमाचष्टे। शव्यं तरिविधा दूतः सामथ्येत्‌ wet हीनः सामथ्यं fe ्यमाद्यानां पश्चविंप्रतिगुगरूपम्‌ | निर्यात्‌ पादगुग्ोनेा faard: | ततेऽपि पादगृण्डोनः सन्देशद्ारुकः। सन्देवादक KATA BATTEN इति पाठान्तस्म्‌ ॥ १३ सर R Ale 1 RH

qarafafantgaare—a ad? इति। ‘a’ चिविधोद्रतः aaa? विजिगोषोः "ए्सनात्‌ 'खराष्युपरसराद्यागाम्‌' उत्तरोत्तरम्‌" (डति चद्तिचडति चिन्तयन्‌, "गन्तव्यं यातव्यं fed गच्छेत्‌| खवाकपरवाच्यानाभिति चेति च चिन्तयेत्‌ इति wis, खवाक्यपर- वाच्यानाम्‌ उत्तरोत्तरम्‌ डति चडूति चड्ति चिन्तयेत्‌ । प्रथमपाठे, स्वं छते खरस्य र्वं भविव्यति, र्वं छते पररा्ुम्य ad भविष्य. सोति उत्तरोत्तर पटिणतिं चिन्तयन्नि्यधः। [दतीयपाठे मयाणख्व ama ्रात्रभिरेवं कथिते मया रुवमृत्तरं दातव्यमिति उत्तरोत्तरं वचनविन्यासं चिन्तयेदिति भावः। तथाच कोाटिल्यः, शसनमेवं वाच्यः, स वच्छत्येवं तस्येद प्रति वाक्यमेवेति प्रतिसन्धातव्यमित्यधोयने गच्छेदिति । १९ Be a Blo 8p

च्यन्तपालानिति। Pawnqawaaa waa पालयन्तीति खन्तपालाः, तान्‌ | Me fant’ च, सामदानादिभिः याचासीकय्धायं भिच्राणि gafa खनत्तःपालान्‌ इति मुद्ितपादठे तु, अन्तः खराद्यु- परराद्ाणाम्‌ अन्तः अभ्यन्तरं पालवन्तिखे ते तान्‌ । 'खबनस्िद्धये खबलानां याचापसुकर्तासम्मादनाय sagas जलमयप्रदशान्‌ सख्पलमयप्ररशांख्च मागन्‌ खबलापयोगिनिरावाधान्‌ पथख विद्यात्‌

S$ fi € fi fi ~ Nt € जानीयात्‌ खाविव्कुय्यादिव्ययः। विन्द्यात्‌ इति पाठे aaa cau: |

१९ स०५ Bova s cafaata’ ति । ‘afama:’ विदितढ्त्ान्तः, खथवाशत्र- भिस्परिच्धातः सन्‌ nat पुरं संसदि चन alata) ‘Marea’

a

E Bat: | ९८५

खभित्रेतकाययसाधनाथें (कालम्‌ च्यवसरम्‌ ‘fda’ | "खनुक्लातख' शरचणानुमतख "निष्पतेत्‌" war पुरे सदसि च प्रविश्य खकाय्धं साध- येत्‌ । १२ स०-{ Ble ig tl

'सारवत्ताम्‌' एति | aaa TS? TE सार वत्ता दुगं agit दुर्गर्च्ां दुर्गस्य fer are मिचागि emits च aqaqurq! श ae oRMloi Ol,

‘saay सति| यथेक्तं न भयात्‌ Braga । शेषं सगमम्‌॥ प्रछतीनां च भर्तरि rea टद्धिवक्लावचेष्धितेः सति प्ाठान्तसम्‌। १९९ स०८द्ा०॥८॥

न ब्रूयात्‌ प्रच्युतिं war: प्ररतीनां खभत्तेरि। waaay चोापायं कृ्वादन्‌पनच्तितः।॥<€॥

TA प्रहटतीनां जनपदकषदग्डादीगां खभ प्रच्युतिं हीनतांन Bara न कस्यापि प्रकाप्रयत्‌। fae सुगमम्‌ | च्यनुपलव्ित इत्यत्र wafanfaa: इत्यपि uta) १३ Hee द्मा ॥<॥

‘emia’ इति। खस्वामिनः vafaaid प्रकतोनां विरागं एच्छयमानेाऽपि न aaa) ततप्रद्रो किमुत्तरः दद्यादिदयाष््‌, ब्रूया ` दिक्षि। खसवामिप्ररतिच्युतिम्‌ इत्यत्र waa प्ररतिच्युतिमिव्यपि WIS: | शद्‌ Ae ve Be tt १० ॥

चित्तरञ्चनाथं यत ब्रूयात्‌ तस्यंवा्थमाह | वृकेन fa विजिगीषु पत्त-[वजेतव्य-पच्तयाः चतूर्व्विध-स्ता्चं यथया, कुलं विजिगापारभ्यर्घ्तिं सेःमान्वयायातं, त्वदीयमपि तथव ष्यादि्यसम्भवम्‌। ara विजिगपुः mma: ar त्वमपि तयेव । xam विजिगीधु न॑वतिकृटीखरः त्वमपि ata, awigat amar विजिगोपुरत्‌खाताश्रषप्रतिपच्ता-. विगतानेकमग्डलस्वमपपि aut Fut चतुव्विधं wet Fara मध्यख्ताचछापगायमिति, तातपय्यम्‌ | कुलेन त्त्र फलन दडतिमुद्धित. पाठे काय्यसाधनने्यर्यः। १३ सर UR पञ ०।१९॥

ee eS eer Le eg eee 1

xce कामन्दकीयनीतिसास्टीक्षा।

विद्येति। विद्या खान्वोच्िकीप्रभ्टतयः। शल्यम्‌ अस्त्रटदग्टर- साममीप्रर्तिनिम्मायादो असाधार्गकोशलम्‌ | AURA तत्‌तद्‌- विषय शि च्तादानब्याजेन संक्ष्य सम्बन्धं घटयित्वा उभयवेतनेः aa. ud Fuad जानीयात्‌! तद्भय तव्यस्य विचेद्धितमपि बुध्येत ति, विद्याशिल्येपदे्रेन casa तथाविधापदेप्रोन इति पुस्तकान्तसस्य पाठः 1 VR Ao ww Ble wR Il ४

तीर्येति ! तीर्थानि वेणीसङ्मप्रभ्टतीनि, अञ्रमास्तपखिनां at वनानि, स॒राः सेमेश्रर्-भुतेश्रप्रन्टतयः, तेषां स्थानं तच wWe- विक्लानद्धेतुना ततद्छकेनेत्यथेः। नियुक्तीस्तपखियञ्जनेपेतेः खचरैः सड संवदेत्‌ संवाद Hara | संवदे दित्यच संवसेत्‌ इति,तीयंाच्रमसुरस्थाने स्त्र तीधाश्रमाश्रयस्धाने इति च मृदधितपुस्तक्टतपाठः। १९९ ao १२ Ale ॥ ९३ ॥

प्रतापमिति। प्रतापः red, कुलं द्याष्यतरान्वयः, Daa विभृते- राधकं, WR वदान्यता, उत्यानकाष्टवम्‌ उत्ादग्रक्तिप्रबगात्वम्‌, Bana आवष्छकत्वं, भरता कल्याणवद्डित्वं, भर्तविंजिमोघेाः aay विषये दश्रयेत्‌ | दूरता भेद्यानात्मसात्‌ कर्तुमिति भावः, प्रतापमि- aa सन्तापमिति मदितपुस्तकम्य पाठः! १३ Mo १४ Ale i veh

सदेतदति\ खसङहिणातया का नाश्रयेत्‌ , कामादेरुब्रेके मन्त्रं भिनत्ति, इति वचनात। मन्यः सह रकणश्य्यायां न शयीत । खप्राव- wat मन्त्तमेदसम्भवादिति भावः। खं भावं मन्तात्मकमभिप्रायं सचत! परस्य विद्यात्‌ भावनमित्यन॒वत्तते। १द्‌ स १५ Bre ॥१५॥

काले इति \ दां काले अतोतेऽपि मेधावो ca ख।मसिद्धये

fi अ nN र A f ‘ fi सखकाय्यसिद्धाधं न fadai तथाच नानार्थलेभनेः fafaufaaaa-

प्रलेाभनेः (waa कालम्‌ खतिवाह्यमानसमयविवरगं बुध्येत गे on NY fi fi = EN fi fi

arta) नानायललाभनेस््िच्र नानाविलाभनेरिति पाठान्तरम्‌,

La Be td Ble i UE

= : सगः। se)

तान्येव कालच्तेपकार्गानि दशंयब्राद,--रुतेध्विति। रुतेषु काल. aufeaay गच्छतस तच एयिवीपतः विजेतव्य्य व्यसनं चेत्‌ न पश्यति, aay विजेतव्या भूपतिः वच्यमागद्यकेक्तं fafga अन्तः- प्कोयप्श्रमनादिकं चेत्‌ ada श्च्छति। न aa एयिवीपतसियन्र किमस्य एविवोपतेरिति पाठान्तरम्‌ । १९ स १७ Ale ॥१७॥

खयं fa adag दहते इवयाद्-खान्तप्रकेापमिति। स्वान्तपकेषयं विनेतुं पाणिग्रदपरोत्यादनाद्किं कत्तु प्रसतिविगागं प्रसयिवुच ञ्यः | दुर्मरम्कारः was: dugg ad यदि Sea उति प्रषः । १३ He tc Blo | Ue Il

तदा fa कर्तव्यामिद्याद-स्वपल्नेति। ara विजिगीधृ-पत्तम्य यष्यूदयाकाङ्की दूनः, दका ने( Gata स्ति च aT | चतय Fea ta) तच विजिमीपु-गष्टं खयं यात्री. यातव्या याम्यतीति चित्तम्‌ Wray सम]हतं तद्नकूलं Tea, aay cha एषः | (तच्च वात्र ai वित्तमाश्वाग्ेव समदते" इत्यन उत यातां खयं कार्ुमम्मानेव vated मति पाठः समौचोनः। १३ He te Ble | ve Il

ल्कान्रमादह,-याच्राकान Ff | याचाकानम्य यस्मतप्रभेरनुग्‌- गस्य "च्तयार्यो य तवाहनःभिनाषो वा ययं यातव्या विलम्बते कान- ay करोति, काने विच्िप्यमाग सति डति तकंयत्‌ za raw t LR He Re Ale ll Re Ih

ate fafada fa adataare—nialfa । काय्यक्राने विपत्तिं wareufgat विपत्तिं व्यक्तां ज्ञात्वा विनिष्पतेत्‌ खमु ममागच्छत्‌ | अथवा as तिष्ठन्‌ am विजिगीपु-समाप astra “वात्ता fairer agua निद्रेदयत्‌ ` जापयत । Tare तिन्‌ alee. विण्षार्थ भरः wed निवेदयेत्‌ सतिवा पाठः ११९ स०९९द्ना०। URE we

तथान्यदपि दृतकम्माद,-स्पिास्ति | स्पिर्यातव्यस्य ये acare-

2M

~ कामन्दकी यनीतिसारटीका।

maa: तेषां परिच्छेदः विनिगैयः। सुहदो मिच्राणि, बन्धवा arg. लादयः, तेषां विभेदनं विभेदमापाद्य च्यात्मसात्करणं quar. award कीदृशानि दुगेागि, कियान्‌ कषः, कीटक बलम्‌ Taal परिक्ञानम्‌ | कत्यपत्तापसंग्रदः स्तिकत्तवतान्ञानम्‌ | १९ सण RR क्लो०॥२२॥

uefa | रद्टा्यपेतपालानां रान्यस्थितप्ररेष्रत्तकाणाम्‌ यास सातकरगं ANAC | युद्ापसासरुभून्ञानं केन पथा AA wy: संग्रामात च्चपसनु' समर्था भविष्यतीति ज्ञानम्‌, Tad सव्व दूतक कथ्यते । YR Po RQ Ale ll RZ Il

qcamuary—an fa | तकं Ge, येन अनुक्तमपि See | xigaa च्याकारस्य लच्तगं तट्‌ जानातीति तकद्ितन्ञः। सूातिमान्‌ अविस्मरणशीोलः, Re: अनिष्टुरवचनः, लधुपरिक्रमः त्वरितगति, ज्ेण्यास सदः च्तधाटव्णादिरतक्ञोष्ान्‌ बङपसिशिमजनितायासान्‌ च सद्धतेयःसः। दन्तः कुशलः, Meas च। प्रतिपत्तिमान्‌ va, त्पन्नमतिः नाले चितेात्तरद्‌ानवुश्रलः इव्यथः | FSM चरः गृएपुरुषः स्यात्‌! AR स° २५ AP ॥ २५॥

चराणां quare—aufeagqa xfai तपखिनः प्रव्रजिताः ते व व्यन्यन्ते। तपखिलिङ्किनः ्त्यपिपाठः। धत्तः चतुराः Wf AU: usifaa: पण्यानि विक्रोयवस्तूनि, शिल्पानि कारुकम्मादीनि च उप- शोवन्तिये ते तादृशाश्चराः परितः समन्तात्‌ दादश्र-राजमण्डलषु saat जगव्रिवासनां मतमभिप्रायं पिबन्तः weae qatar चरेयुः YR सर Ag Ble | RE

नि्॑च्छेयुरिति। सन्व्वात्ताविदः चराः अन्वहं प्रतिदिनं पते सकाशात्‌ निगंच्छेयुः तच विण्रोयुख । fe यतः ते चराः दूरतस्‌ दूर- वत्ति am, राक्षामिति Ga: | १३ Go RQ Ale ॥ २७॥

gufafa aul परेरनु पलच्तितं Ea गृएतसपरटत्तान्तानां सूचनं

2 : सगेः। Ree

तस्य प्रचारेण प्रकाण्हेताः afeafed waa) fe aaa चार चच्महोपतिः खपन्नपि निद्रां गच्छन्नपि जागत्तिं। चास्चचषा HATTA प्यच्तीकरोति स्यथः, Ae सन Re Blo ॥२८॥ विवस्वानिति । स्पष्टम्‌ । १६९ स० २९ Alo | Re | चारचच्तरिति। ate: Wea: चारा णव चक्तुर्यस्य are: स्यात्‌ । भूयसा तेन Gaal सम्प्रतेत्‌ सञ्चरेत्‌ । तेन चारमयेण aaut निर्णीय wa कुव्यादिति भावः । arg मृएतया अनेन चारचन्तुषा BARAT असच्चगन राजा समेऽपि समम्थलऽपि

पतति, यतः स Ba wiewafadta: | १९ Mo Re Alo i ॥ ३० ॥ सन्यैसम्पदिति। चरेग प्रेरितगृएपृरुषेण दिषदां सन्व॑सम्यत्सम्‌- दयं केषदग्डजाभ्यदयादिकः सव्वावस्थामु च विचद्ितम्‌ उद्यमः, तदश्रप्रार्थनानि च तदेशवासिनाम्‌ अभिप्रतानि च विद्यात्‌ । १३ ae ३२ Ble ॥ ३९ ॥ पसङ्कात्‌ दूतस्यापि wos स्यापयन्नाद-प्रकाण्र इति। प्रकाशः प्रकटः, QAM: wea, अप्रकाफ़ाऽयम्‌ उदिष्टः तपखिव्यन्नना- ` दिभिः याच्छदित-राजपुरुषत्वः warm: ga उच्यते दूताऽपि सर्व॑ वात्तावित्‌ भवति । चरति मण्डलान्तरा्गंति at: | ta qo १२ Re ॥ ३२ ॥ चरेगेति | ata गृटपुरुघेण राजा प्रचरेत्‌, एखवोलाभ-पालना- यथं व्वदरेत्‌ | अध्वरे gia वेदेाक्तवाक्येन Walaa | Ta सन्धान. मायाते चरेण दूते सन्धानं प्राप्ते Frau: | चरचया चरत्वं प्रश्तष्िता दृते मति Wa: | Ue स^ ae Bro aed fem शति! सश्चार्भदानाद-तीन्ताःकटठेाग्कम्मा ग्टदुतारितावा। प्रव्रजितः वानप्रख्ाख्मल्िङ्गधारी, ai या्षिकवश्रवान्‌ | सचोगक्र

ष्मो इति क्रचित्‌ aa: | विशदः निम्मेश्चरस्तिः। गवे ayer tar 2

२८० ` कामन्दक्रौयनीतिसार्टीका।

va aa च न अन्योन्धवेदिनः न पस्स्प्ररं Ta | १३ सण ३० Ble ॥ ३४ ॥ |

संस्थानद्व्य इति। संस्थानम्‌ रखकस्मिन्‌ ven अवस्थितिः तदधः संस्थाः कागसंसिद्धये काय्य; | ware Arlee: | दुर्गेषु बणिजः संस्था दगात्‌ च सदितापसाः, rad संस्था वस्यानाधम्‌ saa sae: | यत्र सश्चागाखराः तिष्ेगुः परिचय्यान्नरवादिनः ufos लभमानाः। तिद्धयुद्र् awe परिचय्धाववादिनः cas तिष्यः पाश्धसच्चाराः परिचग्थापवाद्निः इति मुचरितपाठः। शद Wo ३. स्ना०॥२५॥

चारसंस्थितये के संस्थाः whkare, बगिगिति। बगिगिति aetna. माचवञ्कः। wate: छषकः। fagtefa मठपतिद्यन्नकः। भि- चकः {सद्धतापसयञ्चकः | अध्यापकः खाध्यायपरयञ्जकः। खुभाष्रयाः सु डचित्ताः खामिभक्ता स्व्यर्थः। दत्तदाया भुक्तवेतनाः णते चाग- dfaa dan स्युः। बणिक्‌ cas बालः इति मुनरितपठानस्म- MIA: | UR Mo २५ Ble i 84 Il

aya इति | que खमण्डने पर्पन्त परमग्डने च मितचादासीन- मध्यमेषु यावान कच्चित्‌ व्यवस्थितः यः कच्चित्‌ विद्यते इव्यथः} तच प्रधानभूते सर्व्यसिन्‌ वित्तवेदिनः अभिप्रायज्ानुशनाः सच्चाराः चराः fads: | ९३ He द्‌ Ale | Vol

रागां संस्थान -प्रयोजनमाइ-खपक्ते इति। यो राजा qua Mame पर्पच्ते “cama च चिकोधितं ata tied विरुद्धमियः यात्‌ ऋापद्यते, नवेद न जानीयात्‌ स जाप्रदपि सुषुप्तः निस्वधानः विरद्धव्विकोयितानभिन्नः rad: | a wit न प्रतिनुध्यतं दीनित्रां WATAAU: | रद्‌ सण Re Alo | Ae I

गृएपुरुतैविंदित्खनतान्तस्य व्ियमाह--कारण इति। कारगेः प्रतिश्रव{विषयस्य खप्रदानादिरूपक्तारणेः Fer अयवा BAT

Fa ai | २८९

HA जन्मान्तरश्रचुन्‌ बध्येत जानीयात्‌ | खपरिम्रहे सखकीयभ्टव्यवगं पापान्‌ दुष्टाश्यान्‌ च्कारगक्र्ान्‌ जन्मान्तरावातवैरान्‌ quit दग्डेन साधयेत्‌ उपांशुबधेन निपातयेदिद्यथः। अकारग-क्रोधसम्भ- वाऽपि श्रूयते, "मुनेरपि fadiew खानि कम्मागि gata: | उद्यन्ते, वे चयः पच्ता भितचादासीनशचवः॥"" स्ति वचनात्‌ | UR स०२< Alo || RE | aq rfa | येतु कारगता राजदोषात्‌ WAI तान दानमानाभ्यां Wadd उपशान्तक्राधान्‌ Fle | अनन्तरं प्रच्तपरिग्रहेग तान्‌ qwiaa तेः सद संवसेत। क्िदरच्वापि रिपोमुवमित्यच feay परिपूस्येतङतिमु° GIs: | ९द्‌ Ae Vo Ale || ge tl वच्चकान्‌ ABUHRA राज्चम्य प्रमं Aaa | उदुक्तः.सामदानाभ्यां feayq परिपूग्यत्‌ ॥४९॥ xfer | वश्चक्रा इव ते राज्यम्य राख पोड्ाकराः withered gat TMU मकभदन यथा RH मृग्वभङ कत ulsi a जनयति तथा दण्डन ween यानित तेऽपि दग्टभगरात्‌ नाद aaa भवन्ति। sama मन सामदानाभ्यां fer परिपुम्यत त्याच द्छिद्रमरवपि परिजनस्य भत्तरि Grain cya ytd दारः तेन प्रविग्यारिरपकरोाति। १२ He ४) Ale ॥ faxufeqed प्रयोजनमाह -अनुनेति । उअनुनापि feam रन्ता प्रायन््यादिना प्रविश्य बलवत्तरः प्रक्तिचवेगर्पि quia afer उदकं कत्ते पानपाचमिव fanaa afew रषु मन्यत्‌ यापत्‌- सागरे ad gaa विनाश्रयदि्यर्थः। १३ He ४२ Blof 8% i जडति) जडाः मुकत्वबधिर्त्वाभ्वां युक्ताः, AAT ARATE, अन्धाः antec दिताः, बधिराः ्गगरक्षिरडिताः, तन्‌ कद्र विदयते परेषा ते। पग्डका अत्रापि क्द्मणब्टा aoe: | किराताः, वामनाः च्तुद्रावयवाः,

2.

२८२ कामन्दकीयनीतिसास्टीका।

कुजा वक्रावयवाः, कारवः Tawney, रते अलच्िताः सन्तः निजस्य शचाखापि अन्तःपुरगतां वाताम्‌ खादरेयुः इति परश्योकेना- नन्वयः। LR स ४३ Ble ॥ ४२॥

faaat इति। fuga नित्तुकयन्ननाः परित्राजक-परित्राजि- कादयः, चारणा नाद्याचागादयः। दास्यः नानाकाय्ये.कलाविदख च्न्तःपुरगतां प्रत्तिम्‌ अादरेयुः। ९२ स° ee Bre | 2a

gata) waa ways, वयजनं चामरादिकं, ग्ङारो HAT, यामं fufaatie, aed इम्त्यश्वादि, caaifem रुते तद्विधाः अन्धे च मदहामाचवदिवत्तींमदती माचा गरव येषां ते मदहामाचामन्ति- पुरद्ितादयः तेषां वद्िवत्तां वाद्यपिवस्गं विदुः| १३९ ao ५ Fre) ४४॥

खदेति। दाः पाचकाः | मुगम॑म्‌। 72 Ao ad Ble |i oy |

जलेति | र्सप्रान्दन fadtsfarted | ये चान्ये समीपवर्तिनः तेषामपि विषदानं gata) कत्ता स्सदा wa इव्त AWAY aa ga डति मद्भितपुस्तकस्य पाठः| (a To vo Are |i ed i

चराणां वात्तासं्रहापायमाद--संक्ञाभिरिति। मुदितैः शएसोर- भङ्ोनिः। afeafias मृच्छपैरिति च पाढः। aa: लिखिता चतरः, खकारः शसोरावयवेः, riya: लच्तगविशेतैः, अव्ययाः अनाकुलाश्चराः गृएप॒रुषाः wai महापाच्ादोनाम्‌ आचरणानि पर- MAC स॒स्वरेयुः GWU: १६ स ४८ प्मा०॥ ४७॥

समापिबन्त इति।"नेकशिन्पाध्ययनप्रवोगाः ब्लिङ्किरू्पाः चराः, खग्यैपादा; भूमेजेलानीव जगतां जगच्रिवासिनां मतानि समापिबन्तः

च्याहरनतः सन्तः UTA | १३ Me ve. Brey sey

विलिगीषै परप्रयु्ञगएपुरषादि सन्धान-प्रतीकाराधमाह-- येनेति । परापरः परं शास्त्रम खपरः Brae, तदुभयं जानातोति परापरः, खच्छमतिमिम्मंखवित्तः, विजिगीषुः खामसग्टडिहेताः

ae

ष aa: | ८३

येन प्रकारेण गृएपुरुषनियोगादिना परान्‌ प्चुन्‌ उपेयात्‌ afy- सन्दध्यात्‌ परेण vam खात्मनि नियुन्यमानं तं प्रकारः aa: गूए- पुरुषैः विद्यात्‌ जानीयात्‌ ज्ञाता प्रतिविदध्यादिति भावः। नियन्य- मानमिद्यत्र वियुन्यमानमिति qo wis: 1 १द्‌ Go yo घ्नो? ॥१€॥

xfa कामन्द्क्गौयनीतिसारटीकायां ख्रीजगन्माहनतकालङ्खार- तायाम्‌ उपाध्यायनिस्पेच्तान्‌ सारिणां दस्तलिखितयुन्तकानुसारेण दूतप्रचारविकल्पा नाम चयोाद्शः सगः joy

न e मृद्रितपएस्तकानृमारेण SIAM: सगे: TATA: |

a ee ee ee क क न च क 7 ब. कक

चयोादशसगेप्रारभ्मः |

अनन्तरेक्तटर्‌तप्रचारचरविकन्ययेाः सम्बन्धं दश्रयन्‌ उत्छादप्रणसा- प्रटतिकम्मं प्रछतियसनादि च द्एयव्राद-अन्वदहमिति। च्छन्वहम्‌ प्रतिदिनं चरचस्छाभिः गृ्पुरुषमद्यागमैः fama raated निर्गतं डति वाकषोधः, दूतचद्छितव्र पनयद wa ura सच्छ्वद्धिपुरःससरः em अतिदुनच्छा waa यततिङतपवेण वद्धिः पगमसरा यम्यसः। यथाक्तयानः waa यथाकथितं यथाविहितं यानं युद्धयात्रा यस्य तादा विजिर्मषुः यायात्‌ विजयां वाचां कुथ्‌ । fame Kaa faad, crates vas दरूतचेष्ध्तिं, यथाक्तयान Kas ययेक्तलाभ डति मु्भितपुस्तकपाटः | १९ He ९ Are ॥ २॥

BMA बद्धः सामं दप्रयन्नाद | went उति | सत्त्वं गाम गुगः, येन व्यसने चभ्टुद्ये च मना न वितं भवति| प्रयलः qaqa | ताभ्यां afafsat at gor eur fat बुद्धिः अर्णा फ मप्भ्टति- aI Batata sled स्मगीयं फलं प्रसूते) १४ He ® Ale rt #

waza द्रएवति] धाताटिति। घाताः ग्रत्पाघागादोः चामीकरं aaufaa, निभयनात्‌ द्धि{विनेाडनात्‌ तमिव, नुद्धिप्रयलनोपगतात्‌ ऋध्यवसायात्‌ नद्धिप्रयनिपद्म्मितात्‌ gaara फलं भ्रुवं निशितं भवति | तसमात्‌ निर्धितफलार्थिंना पुरुषेग मन्तशक्रय पषटम्मितात्सा द- ष्रक्तिरवलम्बनाये(त भावः। १४ Mo R Hre | 3 I

धीसानिति। उव्छाहसम्पत्रः प्रभृत्या समन्विता धीमान्‌ sare- प्रत्या प्रभृप्रततया Uva च समन्वितः युक्ता विजिमीषुः, away: quifag सिया erst परमं पात्रम्‌ अताधररणः Baa: BWA | १५४ Gow Ble ॥४॥

ह aa: | २५५

तदेव दशंयद्राह\ नलिनोति। परिपाल्यत cma उच्छेदात्‌ FOU: | उल्यानाच्यवसायाभ्यां वातातपसमानाभ्यां सा नलिनोवत्‌ at विस्तारम्‌ उपनीयते afe नलिनो वातातपवव्िमे जलसत्रिधा- वपि विस्तारमुपयाति। १४ Foy Ble nat

ख्तदेवपुनर्च्यते। लद्ुमीरिति। बदिशठडंनृद्यनुसारेण yada: डं गच्छतः उत्सादसम्पत्रात्‌ लच्योनं व्यपति | स्पष्टमन्यत्‌ | उनत्साह- ara र्त्र उत्सासम्प्रन्नानिति पाठा न समीचीनः। १४ ae ९ Beg | ।

Aa xfa | वीतं विरहितं वयसनं wa aa, ward सतताद्योागे$पि यस्य war नाल्ितम्‌, ua ca Aas, मद्धामतिं महतो मतिः मन्त्रश्क्तियेस्य तं, तादृशं विजिगीषुम्‌ आपगाः सरित्पतिभिव सदा wear प्रविशन्ति | १४ स° ऽ Blo 1 ७9॥

उत्साष्प्रशंसामभिधाय प्रकतिकम्मं प्रकतिव्यसनानि च च्यभिधन्ते। सस्वबृद्धुपपन्नोऽपीति । सतत्वगुणसम्पन्रः बद्धियुक्ताऽपि यदि यसमा- सक्तमानसः Bag उत्सादश्क्तिविद्धीन Kaw, स्यात तदा wife: पण्ड xq श्रीभिः परिभूयत | १४ सन स्द्नोा०॥८॥

उत्सादप्रशसामाद्। उत्थानेनेति। उव्यानयागेन, सत्वं वसने अभ्युदये च यत्‌ विकारि तत्‌, cuta दधिं ada) rata काषादिना पावकम्‌ afafaa | fe यतः सततेाव्थायो सदवायुक्तः Baie श्रियं aaa graf | १४ We < Bre ie i

wata aaduate | भेक्तुमिति। दुष्टस्मियमिव विनीतां याषितमिव fad ray पुरषकारेग सदव yaaa yaaa rea, afe करोववत्‌ षण्डवत्‌ आचरेत्‌ ॥ te We १० Ae Hoy

am xfs) alge etiam: det सिंहसन्बन्धिर्नीं ठत्तिम्‌ उपाश्रितः सन्‌ स्रियं anit, दुरविनीतां gent feataa कचग्रहेय

2N

ed कामन्दकोयनीतिसर्टीका।

केप्रगदगेन an कुर्व्वीत खायत्तां कुच्यात्‌॥ १९ स ११ Brey ॥ ११ ॥

भयाऽपयुतलाद्पर्रसामेवाङ । किरीट स्ति । किरीटमणिभिः {चतरे xfgay चागसारिष card शिरस्लागच्रातेषु fafeui agai मूर्ख पादम्‌ रत्वा न निधाय Ya: भं कल्यां न अते न प्राप्नाति । १४ Be WW Alo 1 eo

vata Barats) प्रयत डति । प्रयलपेय॑मागेन व्वसाय- परनिपिन महता चित्तदस्तिना र्तपएवैरिद्रमोातप्बातं रूदो बद्धमृलाया Feed eat तस्य उतग्वातम्‌ उन्मूलनम्‌ TAM सुखं कुतः: qaataa wage जगति सुखं नात्ति इति ata, ९४ स YQ Ale ॥ १६ ॥

eat fa | aut Saar निराकुलल्वेन wae, qa णव स्फुरन्ती saat कान्तिर्यस्य weet यः खड्गः तम्य असुभिः face: परि- fage: सन्तः श्रीमतां भमानानां करिकरागां हस्तिुग्डानाम्‌ व्याकरार ra mater येषां Saat feat विभूतयः च्याक्रीयन्त व्माद्ियन्ते। ९४ Fo te Ble ॥९४॥ 1

उदचै(स्पति। महान्‌ मष्ापुरुषः उचैः पदम्‌ TSA उस्रां पदानि खःयच्छते fafaufa, अन्युश्चतरः पव्वेतश्रिखरमारेोएमिच्छः व्यद्चतरपद्विन्यासात्‌ अभिमतस्थानं प्राप्नेति नान्यदा इति भावः। निपातमदपद्रया AU नोचैस्तगं याति पदानि अयच्छते इत्यः, ye सन ९५ Ble (१५ ॥

waka समर्ययन्राह | gam xfa) केशरो यथा करिकः शिरसि पदः धत्ते तथा महत्सत्त्वं महाबलम्‌ Safer खाग्परिते। जनः प्रमाणभ्यधिकस्यापि ठहत्परिमागस्यापि जनस्य facfa पद धत्त। Hare ue uw शिरसि केरी मत्तदन्तिनः दति पुस्तकान्तरखय WIS: | १९ Be td Blo wee i

ह aa: | २९७

यद्प्यसाप्रशसाः परैरेवमभिधोयते तथापि परबलाबलविमष- yas विचेष्ितवब्यमिति दश्रयन्नाह | गलभीरिति। गतभीनिभ्भ्येा भूवा ata. सपे इव भीतिजननं भयजनकभाग श्ररारम्‌ Met. पञ द्येत्‌ । यथाबलं खबलपेच्तया रिप दण्ड(नपातनं gata | १४ He tO Ble ॥ १७॥

प्रकतीनां कमणि चामिधातुं uefa प्ररूतिवयसनन्‌ sla | यस्मात्‌ कारगात्‌ खाम्यादिप्ररतीनां व्यसनं भवतीति wa) तत्‌ प्राभ्य निवाय्े समत्तेत्‌ Baa Hata) Daag Hat भवती. aly, चनयापनयाभ्याम Ba: Faas विधिः, तस्य अभावः अनयः, quae: दुर्मतिः, ताभ्यां टैवताऽपि azean<fa जाय्ते saad | १8 सर १८ Ble i Ve I

व्सनश्रन्दं q@miqayw | यस्मादिति। यस्मादतः a: year. wed व्यस्यति facafa gc faufa raw, तसात्‌ तत्‌ व्यसनम उच्यते नीतिविद्धिरिति Ta: | वयसनी पुरुषः aie: aa: पतिता aera ब्रजति, तस्मात्‌ तद्‌व्यसनं परिवन्नंयेत्‌ ययामाध्यं परि हगे- frau: | gett यसति इति मृद्ितपुस्तकम्य पाठः। १४ सर १६ Me ॥१९॥

दैवमिति। द्वं पश्चविधमपि ङताग्रनादिनिनमित्तं व्यसनं पुरष- कारे ङताश्रनादीनां, नल्ादिभिः उपश्नमननद्छयनपुरवकःरेव afew अथर्न्ववेदक्तया प्रमं नयेत्‌ । काय्यतत््वयित्‌ नातिकुशला

BENE Sg

Ree कामन्दकीयनौतिसार्टेका |

विजिगीषुः उल्थायित्वेन उत्छाश्रत्या नीत्या च नयेन च मानुषं qed DUH नयेत्‌, पुव्वेगान्वयः। ९४ Ho २१ Ble ll RV

खाम्यमाव्यादि-प्रकतिसप्रकस्य अनुरेयानि व्यसनानि च स्ाह। खाम्यादीति। UTA | १४ Mo RR Ble | VI

ब्वक्तव्यत्वात्‌ खामिकम्मं तद्व्यसनञ्च पात्‌ वच्यति, खौ कटा न्यायेन BAMA तद्‌ वयसनश्चा्‌ | मन्त डति । BAA मन्तः USE | खलव्यलाभादिकस्य दचनावधि wad कम्मं aang Rea) मन्तफलावाक्तिः एयिवील्ाभपालनादिरूपा। कायानुष्ानम्‌ Vata कायं क्रियतामिद्येवं Goma) च्यायतिः चा- गामिनि काके यद्‌ भविष्यति तस्य खुभाखुभफलनिरूपणम्‌। खायः धनागमनिरूपगम्‌। वयः यथायाग्यस्थाने धनवितरणम्‌ | दण्डनीतिः च्छपरराधिना awry यथाग्रासत्रम्ंदण्डादिसाधनम्‌। खमिचप्रति- dua नीतिबलेन श्चदमनम्‌। १९४ Mo २३ Blo Rl

वसनस्य ञ्ति। व्यसनस्य दुःखमूलस्य दुभि्तादेः प्रतोकारः निवा- स्णम्‌। राजराज्याभिरच्तगं, बद्धिवलेन ca राव्यस्य च afi. cau परिपालनं तयारुनिद्टापातनिवास्णमिति “ara: | सइति GMA कम्मं | समन्तो व्यसनेन वच्यमाणलच्तयणेन alga: xe aa न्ति वयसनिने मन्तिणः कर्तव्यं कम्मे किमपि न सिथ्यतोति भावः। राजरान्याभिस्त्तगमिव्यच् राजरान्याभिषेचनमिति ae पाठः। UB We २४ Ble || २९॥

च्छमात्य्यसनं खा(मिन रुव व्यसनं भवतीति निदण्रंयत्राह | gala ति । अमान्य मन्दरिगि यसनेपेते धूर्तररिभिः यमाणे परिय asf च । महीपतिः द्ित्रपच्ठः अण्डजः पततीव safaqa खअभिसन्धानादिप्रतीकारः कर्तुम्‌ ana ण्व खसमथं रव | प्रथमां eae ead यमाय सद्र आमायैवयसनोपेतेड्ियमागे महीप्रतिरिति मुग्रितपाठः। ऋ च अमात्ये सनेपते शक्तिर्या

द amt | ९८९

महीपतिरिति पाठान्तरम्‌ | अशक्तं ण्वोत्पतितुम्‌ स्यच ष्यशक्तण्वेा- aafa इति मुदितपाठः। १8 We २५ Blo Vy

राष्ुकम्म राषटुव्यसनं चाष | हिरण्य उति । सुवगेधान्यवसन- वाहनप्रभ्तिद्रयाणि प्रजाभ्यः सम्भवन्ति Kau | १५९ Mo Re सा ॥ २६ ॥

waza स्प्र्टयन्नाह | वात्ताम्‌ इति| प्रजा वात्ता छषिबाणिष्य- पाशुपाल्यलच्तणां साधयति सम्पादयति । तथाहि वात्ता लाकसंख्रयः लोकनिष्ा, नानालोकेषु ada cae: प्रजायां ब्राद्धणादिवर्णषु व्सनस्थायां विप्रायां सत्यां किचिदपि न सिध्यति, सर्वषां वात्ता मुनकत्वात्‌ KAY: | ११ सर RO Re | 29 Il

दुर्मम्य mea gqeagry) प्रजानामिति। aafe विपक्तक्त- नगराद्यवराधकाले प्रजानां स्थानम्‌ प्यात्मरच्तायमाश्रयः | aWa AMAA: «HILT धनागाररच्तायाः दगरन्नायाख साधनम्‌। पराच संशयाय wife याखयनि(.त्तंदुरभिगां दुर्गपतीनां सानाम्‌ उपकुन्वन्ति धनप्रदानादिनेति शेषः | १४ He Re Blo" ecy

तृष्णोमिति^। <a स्थित्वा परेरविक्लाता यत्‌ सदसा परितः पत्वा युधं तत्‌ तृर्णींयुदधम्‌ | जनचागं जनानामापद्चानां च्रागं परिरुच्तणम्‌। मिच्ामिचपसि्हः मिचामित्रयाव्याप्रयेः परियः awa | waa दुर्गबलादेव भवति । सामन्तानां संसक्तानाम्‌ व्याटविक्षानाखया वाधा खाक्रमगादिकं तम्याः निराधः निवास्गम्‌। सतत्‌ सव्य cama विधोयते। खतः दुर्गम्‌ उच्यते, दुःखेन गम्यतवादिति भावः। १९ Mo २६ Blot LE ह

खपददारिति। दुर्गया दुमाधिकासो चो राजा BIR: पर. wie पुज्यते, दुगंबनेन निग्रडानुयहक्तमत्वादिति भावः, दुगे- वसनात्‌ दुरगंसंस्कारादभावात्‌ waa सव्वमेव न विद्यत, रता WAG AIA भवतीति भावः। १8४ Ao go Wie Reb

# 1 1144.

Reo कामन्दकौयनीतिस)स्टीकषा।

कोषप्रक्तेः कमम्मयसने Bw | भ्टव्यानामिति | ग्टद्यानां चतुरङ्- बलादीनां भरणं wie: | दानं सेपाधिकं निरपाधिक्च। wan. मशङ्करगम्‌ | वाहनक्रयः वाषनानां दस््यश्वादौनां क्रयः Hala यष्गम्‌ | स्थेयं केषबलात्‌ owe | परापजापश्च परेषां चुबलानाम्‌ उपजापः भेदनम्‌ । दुर्गसंस्कार खव च। Taq सव्व॑मेव केष्यय- साध्यम्‌ | ९४ Ae Be Ble २९॥ f सेतुबन्धदति। सेतुबन्धः धान्यादीनां शस्यानामत्पत्तये चालिबन्धनं, नद्‌]पारे गमनागमनाय च सेतुनिम्भाणम्‌ | बगिक्‌कम्मं बागिन्यं कोषमूलमेव | प्रजाभितपरियरहः त्ताणाच्तीगप्रना निच्राणि च Hida परिग््यन्ते। uaa सिदिख विवर्गनिष्यत्तिख Ua सम्भ Fraga vada | ye To az द्मा०॥ BVA कैषम्‌ल xfs) राजा fe Rae; केषाभावे न राजत faufa इव्यथः | इति प्रवादः जन्ति Baa fae: सर्व्वलाक- प्रसिद्धः| केषव्यसनवान eafatad सन्धं पुनत्तसमृदायं TeTfA | केषाभावे सेतुबन्धजणिक्कम्मेादिकं किमपि न सिध्यति दूति ara | ११ सण दर्‌ Bleu RR I च्ौणमिति | केषवान्‌ प्रभूतधनसम्प्रः एयिवीपानः wai संप्रा मादिना Suda बलं वद्धयति) खतख प्रजाः त्तोणात्तोण Refs पर्स्पि श्रत्रुभिर्पि उप्रजीयते। धनजामेन श्चवोऽपि तस्य कन्थं साधयतीयर्थः। १४ Wo ae Flop ae | दग्डकम्मेव्यसने 'वाभिधातुमाद । faafas-xfa) मित्राणि बन्धवाः, मिताः waa, दिस्ण्यानि च तेषां भूमीनाखव्यधिरत- “weary प्रसारणं परिवद्धेनम्‌। दूस्कार्ययंषु यवशहितकम्मष आश कारित्वं, शीप्रक्षारिता, लब्धस्य राज्यादिकस्य परिपालनम्‌ णतत्सन् दग्डसाध्यमेव KAU: | ९७ स० ३५ Bre ॥ aw Il परेति ।\ परचक्राभिघातख परचक्राणां [शचुसम्बन्धि-चतुरद्र-

ह iy AV: सगः। २०९१

बलानाम्‌ अभिघातः विनाशः | खद्ण्डस्य ute परि पोष्यमानस्ये्यः | परिहा रच्वणम्‌ । दण्डात्‌ तत्‌ wa प्रक्घ॑ग भवति, तद्व्यसने च चयं याति १४ सण ad स्नो०॥३६॥

aca इति! भुवं निखये दण्डवता पतेः aca: waanfa fara यान्ति, दण्डमयादिति भावः। Tae Ta १४ ae ९७ घ्येः° ॥ ३७ ॥ ,

संस्तम्भयतीति । सिचाणि विकलत्वात्‌ विचलन्ति संस्तम्भयति। ष्यमिच्रान्‌ विजिगोषुन्‌ नाशयत्यपि । मिच्रभिति ecaca उद्यम्‌ | YR: wnat उपकारितां व्रजति भूमिधनदानादिना प्रागव्ययेनापि च उपकारं करोतीति भावः। व्यमिचान इच अमितम्‌ इति उपकारितामियत्र उपकारिणे इति च क्षचित्‌ WIS: | ९8 Bo ae le ॥ ae i

तत इति। ततः सेनिबन्धनं परस्परप्रीतिजनितं gay fad करेति साधयति । तस्मिन्‌ fat सनम्‌ व्यापन्ने सति franal मिच्रसाध्यं काय्यं न विद्यते न सिथ्यतीग्यर्थः। ततः atlas तत्त त्रातीति पाठान्तस्म्‌ । Ys Ae RE Alo | Re |i

उपकारादिति। उपकाराटते gaunt विनापि fad श्रेयसि खयक्छरकाय्यं तिरति ay सम्पादथतीर्यः | fasara राजा दुःसाध्यामपि qua विषयान्‌ अनादरात्‌ च्यनायसेन साधयति | १४ Ho Bo Bre ॥९०॥

aifagna: aay) ्न्वोच्तगमिति | उ(तर््तं महोपतेरिति Stugimauagaaay: | विद्यानां aa-ad-caqtfaua- तोनाम्‌ qaqa समाजेचनं; खवयाश्रमरच्तगंब्राह्मयादिवगौनां. तरद्मचच्धप्रम््धाश्रमावाश्च CHU, उडधग्रस्त्रानां विषस्पप्रादिरश्ित- परादीनां awe, युदधमार्गेऽपि श्िच्तयं धम्मयुडम्य करटयुदधादेरपि Bue) खन्पच्तशमित्यवर खन्वोच्तठे एति, aatinacgqalaags

२०९ कामन्दकीयनीतिसारटीका |

सदगोश्रमर्णमिति, सडम्भौश्रमरच्षणमिति च पाठान्तरम्‌| १ स ४१ Alo |i vk |

व्यायाम इति । aaa: ufesarae:;, शस्त्रविक्तानं watt लचणादिकन्लानं; कम्म॑ंणां लाद्ाकरपरिन्नानादिकम्मेणां कवचा- वरगादीनाश्च लच्तणानि; गजाश्वस्यष्टरेषु यथावत्‌ यचारीति सम्म वत्तनम्‌ Suanafaas: | ९५ Wo ४२ Blo i ४९ ॥

नियुडकोशलमिति । नियुद्धं मल्लयुद्धं aa कीश्लं कुश्रलता; नियुद्धवुशलमिति मृद्धितपाठे स ca: । मायया कोशेन परेषां fat हृदये प्रवेशनं सर्व्वेवां मने विन्नानमिद्यर्थः। तथा चोक्तं,

यस्य यस्य fe a ara: तेन aa fe daca | aaufayg मेधावी च्िप्रमात्मवश्रं नयेत्‌ ॥ xf) WTR, प्रषु धृत्तता। तथा चोक्त, WS Tay समाचरेत्‌ | इति; सत्सु साधुषु ATAU A साधृ्यवहास्प्रकाश्रः। तथा चोक्त, सास्ल्यं सरल Faia इति;

सद्व्रतदग्रनमि्यत् सद्‌ठत्तदश्रनमिति समोचीनः पाठः। yaw ४९ Aro | BR Il

मन्त्रोद्याग डति | मन्त्रेद्योगः। मन्तिभिः aw मन्म्य ्यारम्भः। व्यन्‌ मन्त्रत्वं मन्तिभिः सह छते मन्ते carey aan, तम्य मन्त्रस्य Tal cam, wa सुख्चित्तता; सामदानस्य soa तक्षि्‌ उपेच्ताप्रदश्रनमिव्यधः | भेदः weet प्रस्यरमनेभङ्साधनम्‌।

, दण्डस्य साधनं दण्डयानां द्ण्डकरगमित्ययः। १९ We as Ble ae |

प्रशास्तु इति, प्रशास्ता सेन्यप्रसाधकः, खध्यत्तः उक्तवयतिरिक्षसेनानीः, सेनानाघ्, मनो मन्तसशायः. Tara: AMD IRV च सहायः. पुरोधाः पुरोहितः, तेषा east सम्यक्‌ प्रचार्विश्चानं तेषां

ष aq! ३०३

मध्ये कः खामिदितकारीको वा तददिपसीत इयस्य सम्यक्‌ विक्लानम्‌ | दुरानामदहितकारिणाम्‌ quam अपरोापगं खनियोगात्‌ खप- नयनम्‌ । खअपदोपगमिदयत्र खवरेाधनमिति मुदधितपाठे कारागारे watiy EGU: | १९ Mo wy Blo | ४५॥

गतागतपरिज्ञानमिति। a: कारस्णात्‌ अक्नारणात्‌ वागत ाग- तख तस्य प्रस्क्ञानं.दूतसम््ेषणानि च| vada अमा्यादीनां यत्‌ वयसनं व्यस्यति श्रेयो यत्‌ तत्‌ व्यसनं तस्य wire: निराकर्गम्‌ | करद्धानां कुपितानां क्राधप्रणएमनानि च । १४ ae ed प्ना०॥४९॥

गुरूणामिति | गुरूणाम्‌ उपाध्यायादोनाम्‌ खनुठ्त्तिः अनुकरूलत्व- ्रव्तनम्‌। पुज्यानाम्‌ ङटदेवतादीोनाम्‌ भिपुजनम्‌। धम्मासनप्रति- urd विवादपद्विचारायं धम्मासने प्रतिष्ानं यास्थाने उपवेशनम्‌ | राज्यस्य ये कर्ठकाःदुष्टात्मानः चारपारदारिकादयः तेषां ग्रोधनम्‌ पर्थद्गटेन बधदग्डेन वा दमनम्‌ | पुज्यानां चाभिपृजनमित्यतर पज्यानां पापि usafafa पाठान्तरम्‌| १९४ स 8०५ Biro ॥ ४७॥

भताभूतपरि ज्ञानमिति । aaa अन॒जौवनमित्यत्र सर्व्ववा- भनृजाविनामिति Batwa: प्राठः | wwe ANA: | ye Ao ac “Hie. ४८॥

मध्यादासोनेति । मध्यानां मध्यवर्तिभुपानाम उदामौनानां निस्प्र्भूपानां चरितस्य व्यवहारस्य ज्ञानं परिद्चानम्‌ | ततमिद्धि- पाननं तेन मध्येद्ःसानचस्तिक्ननेनया fafa: कार्यय(निद्धिः तम्या: पालनं साधनं टृएम्थापनं वा | तत्सिःिमाधनान्नि पाड waz सौनभूपतिभिः afucgma rau | fast ufeuy: मग्रहः। (8 Ho ge Bro yj ve |i

Wacitfa | पृचदारादिभिः ae ae अात्मरच्तगम्‌। खट रूपः आत्माव्रतिरूपः पवनः वादा aM यासां तासां खडत्तोनां निज- थेनागमानां cada | खद्किपवनाद्ौनाम्‌ इन्त वनिदापवना-

20

३०४ कामन्दक्रोयनीतिसारुटौका |

दीनाम्‌ इति पाठे खनिद्वीपवनादिषु खथोगमस्य उपायनिद्धारणम्‌ दति ata: | (a Gove Bro ti yo y

waafats | खसतां canta परिज्ञोणः दण्डदानादिना au. प्रदानम्‌ | परिक्ञेष्र ras परिच्तेप इति पाठे परित्याग rau: | सतां साधूनां uftaed परिस्च्िणम्‌ | ऋअदिंसा सव्वभूतानाम- धम्मोागास्चु वच्जनम्‌ रन्यत्र waaay हिंसानामधम्मागाच् व््जन- fafa पठं अभूतानां प्रास््रनिषिद्धानां `हिंसानाञ्च च्धम्मागा्च परिहार FIT: | ९५ Mo ५९ Mle wari

Bala | Barat कुलधनाद्‌ौनां राजचिद्धानां at) १४ ae WR lo ॥५२॥

च्यद्ग्डनमिति ( azwrrat निद्ाघागां देवदिजादीनाम्‌ Bama दण्डेन धनाद्‌नामयहम्‌ | अग्राह्याणां देव{दजभूम्यादिषु कराद्‌] नाम्‌ खम्रदणम्‌ अनादानम्‌ | १९४ We ५३ Ale 1 uz

पर्थयुक्तम्यति। अथयुतोम्य चिवग॑यपेतस्य। wae फल- विवन्नितम्य। न्धायानुसारेण कस््रहगम्‌, यवा प्रतिमेत्तणं शस्या भावादिदप्रन^ प्रजावात्सस्यात्‌ खयं कराद्‌नामयदणम्‌। १४ He ५९ Wo ॥ ५९॥ *

संवद्धनमिति । प्रधानानां प्रधानराजपुरुषाणां dasa पालनम्‌। समधयनमिति पाठे समकरणं परोच्तणमिति वार्थः निरस्यानां पद्येतियोग्यानामपराधिनां च fagfa: निडारुणम्‌ | Fae दैवमानुषक्तलानां धाधिदुगिच्तमरकाव्दाधप्रभ्टतोनां प्रश्रमनं निवा- THA | भव्यानां पर्स्परसरसख्यसंख््रापनं च | १७ Wo ५५ Mle way

च्ध[व्लातस्य इति Mined MLA | १४ Fo yo Ale ॥ ५७॥

quafa | Cat सन्धं महीपतेः रान्तः दत्तम्‌ खवष्यमवलम्ब- मयम्‌ । उपकाय्पकारितवं दष्मेतन्महपतरिव्यत्र उपक्नाय्यापका- स्वत्विमिति eo महोपरतस्तिमृडितपाढठः। १४ wo ५८ lo ॥ ५८)

[1 ai | २०५

ख्तदिति। नयपुरःसरो नीतिमागेनसारी, sae: उदोगश्ील पो Tim, Tas पुनता सन्व॑म्‌ मायादि राज्यं च Safe नयति। तु किन्तु wast खनन्तरे।क्तवाकपारुष्य-दण्डपारुष्यार्थदूषग-पान-स््नो- म्टगया-दुतम्ू्प-व्यसनवान्‌ साजाच्तयमेव नयति। १९ स ०५९ Brouwer तस्मिन्निति । तस्मिन्‌ राजनि घम्मपाज्ननार्यावाज्जनयोनयमरे। तथाच अखस्यचेतसि रोगादिना विरृतचिन्ते सति मन्तो waa सन्यम्‌ gram साकल्येन सन्धातुं सम्पादयितुम्‌ wefa | सन्धातुम्‌ म्यच Haga इति पाठान्तरम्‌| १४ Me fo Bie ।६०॥ ण्व प्ररतिसप्रकस्य प्रत्येकं कम्मं प्रतिपादितमिदानीं यसनंप्रति- पादयते, वाग्दग्डयोरिति | वाकपराशब्यं वचनैः परदुःसोात्पादनम्‌ | TIT पार्यं AMMA | अथंदरूषगम्‌ यथानाम चअदानमादानं arw- स्याग्ख | तथाच aise, ward wala पुनर्य यददानं aa पृन्चदतत ऽप्यथ faaer भवति | आदानं दत्तस्य पुनगाच्छेदनमपि तचे. वानथाय भवति | नाङाऽपि कैरादिभिस्पद्ारः। व्यामः उपनत. स्याधम्य परित्यागः, इत्येव दृषणमृचयते | पानं सुरामक्तिः, wt रमगी- Bafa, म्टगया म्टगमारगासल्िः, waa खन्नक्रड़ादि, यमनानि। ` महपतसरिव्युपनच्तगं सामान्यजनम्यार्पाति बेध्यम | यसनानि मदा wifeas असनं एयिवोपतरिति पुन्तकरान्तसम्य पाठः| ve He gr दया" 1 द१॥ तया मन्वादिक्रयितान्यपि व्यसनानि अभिधत्ते, aeaafufa | wera दीघ चता, निसद्यमेो a) waar wee eT, जडता वा। दपः प्रो) दयदङ्गारः | प्रमादः अनवधानता अवफरद्ितपर ati वगकारिता' वरकारं विनापि गभि; मह वग्कागगम्‌ | इति म््तदानम्यादि पु्न्वापदिष्टं च वाकपाव्यारि सप्रमदं यथा मह पतेन्तरया सचिवम्यापि सनम्‌ | पुनवपदिष्ट च ray wag दिष्ट fe स्ति पाठान्तरम्‌ । ९४ स ge Ble net 0.2

३०६ कामन्दकीयनोतिसौरटीका।

राष्ुव्यसनमाइ । ऋतिरष्टिरिति। सत्वरः असदुपायेन ar. aw | यथा करसंग्राद्केण प्रदशपतिना प्रथमं करे drwiasty ततप्रतारगया खछप्राप्करेग anda पुनरपि करसंग्रहायं प्रजानां शस्यादिनिलरठ़नम्‌। दण्डः विद्रेहिश्ङ्गया प्रजानां धनधान्यादिकर- स्यात्मसात्करगाम्‌ | परचक्राणि विपच्तभृपालादिछछताक्रमणावराध- विलृग्ठनादिकम्‌ | तस्करा खटविकादयः। Te: घ॒गमः। १४ ae ६२ Ale ॥ ९२ ॥

सराजानोक्रेति। राजानोकपियात्स्गः राजानीकानां राजवल्लभानास्च sum: रान्यपरि्यागः। रखतत्सन्धै रा्ुव्यसनमुच्यते। १० Ae ee glen ९४॥

दुर्गव्यसनमाद्, famtafa | दुगंख्ितानां यन्त्राणां प्राकाराणां ufeararg विशीगेलयं, जीर्गता इति ara | वच्यशस्ततता yarn. छपागभक्लतामस्परम्रुगद्‌ाप्रभुति-शस््रहौनता१ -घासानां पथूनामा- हारोयटगविप्राघागाम्‌ इन्धनानाम्‌ न्रानाख्ु त्तोगता खल्यत।। यतत्सव्यै दुगंव्यसनम्‌ उच्यते | च्तीगघासेन्धनात्नत्वम्‌ इव्यच च्तीगवासेन्ध- arama इति मुद्रितः पाठः| ye Me gu Ble ॥ €५॥

कौषषब्यसनमा ह, व्ययीरृत इति। व्ययोकृतः warfare दैत्तः। परिक्षतः बधा fafan: | भत्तितः स्च्तकादिभिरिति शेषः| qa- चितः न devia मुषितः चैरादिभिस्पद्तः। cede वयव- fea: | रतत काषयसनम्‌ उच्यते| १४ We ई Aro p ९९ ॥

सम्प्रति बलब्यसेनमाह, उपर्डम्‌ इति| suag प्रचुसैन्येन छृलापरेाधमित्यथंः। परिक्षतं परि समन्तात्‌ वेदितं विष्ट्या aaa st fax वा| विमानितं विगतमानम्‌ अपमानितम्‌ rau | ष्मानितम्‌ खरुम्मानितम्‌ । खम्तम्‌ afaca अप्रियमित्यथः। स्यद्‌ मन्यत्‌ । अमतम्‌ इत्य aay इत्यपि Ma) अभृतम्‌ खप्रदत्तमे- तनम्‌ । १४ He {ऽ Hoy go

¢ + AAI: सगः। २०७

परिच्तीगेति | परित्तीणय्ररदितं परिक्तीगं दतभुयिष्टम्‌, यय- रहितं इतमस्यप्रवीरम्‌ खधिनायकद्धनमि्य्ः। ea जवः वेगे यस्य सः Boag संग्रामे खग्रवर्ती।| wea: यग्रजवः अयग्रवर्त बोरा यम्य aa) च्ाश्रानिन्॑दभूयिष्टम्‌ चाया निर्नवदेन च भृयिषम्‌। जस्वत्या प्रया बलवता faaea च खनायत्तवित्त(मित्ययः। तच््वक्नानापदीर््य।देनिंर्न्वदः खावमानना उति दपंगम्‌। १४ स०दु< Ate ९८ ॥

कलचगभ॑मिति ¦ कलच कुलस्त्री गभं विद्यते aw तत्‌| fafana ष्यनेकम् ज्ये विकीगां सुदृरः प्रेषितं at) यन्तःष़ल्यम अन्तग्रतामिच- waa) भित्रगभंम्‌ यन्यान्यमेव fama) qued खराज्य ख्व मगटलान्तरव्यवरशितम्‌ | ऋवियेक्त कदापिन eminfiaa | afa- anfaaa व्यपृष्टमिति Wa युद्धे ufsfaafaas:, परिगम्‌ fa पाठे येडशिक्तांकुव्वन्तमित्यथः। १३ we de Blo ॥ dé ॥

करदढभारति | करद्धमनाविम्खम, तानं पिद्चैतामदं सेन्यम्‌ । a3 मलं यच्च तत्‌। व्विमि्ं विभिन्चमतम्‌। fafear विष mam waa स्थितम्‌ । aaa Fam विपण aa मिलितम्‌ । ख[वर्िप्तं खविषये fafan fanaa वत्तमानम। faafatad भिक्या fana | ye ae ७० Ale ॥७०॥

विच्छ्त्रिवोवधासारमिति। वीवधा धान्यादः प्रा्निः। खासारः सदद्रलम्‌ | विच्छिन्न wer वौवधासारण as तत्‌ । विच्छिद्रविवि- धासारमिति पाठान्तरम्‌| BAA ग्रन्धं मूलं जनपद धनकनत्रादि- waa यस्य तत्‌| च्म्वामिसङ्तं स्वासिनाऽनुमतिं तिना यत्‌ ayaa | funge fad एक्‌ एथक कूटं कलं यत्र तत्‌ । ९४ सम, ७२ Ble ॥ ७१ ॥

दुष्ाष्िग्रहमिति। दुष्याण्णियिष्ं दुरुभिसच्धियुक्रपाश्यियरहस- मेतम्‌ । खन्धं टंग्राद्यनभिश्चम्‌ | qua ras uafaata पाठः

। | । । |

ane aris ` "बा

Bot कामन्दकीयनीतिसास्टीका।

way wa बलब्यसमम्‌ उच्यते। अच बलब्यसने falya साध्यं प्रयते. नापनेतुं शकं, किञ्चित्‌ असाध्यम्‌ | Ta दयं पश्चादुखते | १४ |e ७२ द्मा०॥७र॥

बलव्यसनेषु किं साध्यं किमसाध्यमि्याहइ, उपनद्मिति। उपरडं Wem Barat बलं fade यदा qamatsd जलवत्‌ भवति तदा युध्येत | ऋअपसद्वमिति मुद्ितपाठः। परित्तिप्तं परि समन्तात्‌ वेष्टितिम waza fad न, युध्यत इति Huy १४ We og Hie ॥ ७३ ॥

व्मानितम असम्मानितं बलं छतमानार्थस्रहं सत्‌, छतः माना- थभ्यां संग्रह यम्य तत्‌ युध्येत । साध्यमेतत्‌ । विमानितं विगत- मानम्‌ व्पमानितमि्ययेः | wad प्रदकक्रोधपावकं समृज्चल- HUAI WITT न युध्येत । Barats प्रदोप्करेपानलस्य केप. शा न्तिरसाध्यव | १९६ He ७8 Bro ॥७8॥ .

युध्येतति | अभूतम्‌ यप्रदत्तवेतनं तदात्वे waded तत्तां दत्त वेतनं युध्येत । साध्यमेतत्‌। व्याधितम्‌ अकरम्म॑ण्यं न, ada इति शषः। यतः व्याधितं पाडत परिभूयते पराभवमाप्राति। खसाध्य- मेतत्‌ । ९४ Ho ७५ Ale i Oy | ५

परिस्पान्तमिति। पस्स्रन्तं बनं सुविधानतः खानमाजनादिना विश्रान्त विगतञ्रम सत्‌ aya) साध्यमेतत्‌। दुरायातं दूरात fas सम्पाद्य दूरद शात्‌ Baldy खतरव हइतप्रागं faa a शस््र्रहगच्तमं न प्रस्यषे समयं भवति। यसाध्येतत्‌। १५ स, ७६ Ale ॥ ७६ ॥

मवागतम्‌ इति | नवागरतम्‌ खभिनवागतं तद्य तद्शसम्भतेबेल- fas युध्येत । साध्यमतत्‌ | इतमुख्यप्रवीरः इता मव्यप्रवोरा धरन्धरा यस्य तत्‌ खतरव परिरं न, quia xfa ga: | इतमृख्यप्रवीरन्त्‌ इत्धच्च इतम्‌स्यमवोर् तु इति मृजितपाठः। १४ सर ऽ Fre } ७७॥

= aut | २०८

रध्येतेति | प्रतिहतम्‌ अन्ैर्वीरभंसं प्रवोरः ay aga मितं सत्‌ युष्ेत। साध्यमेतत्‌ | इतायजं इतः अप्रजः Fst यम्य तत | अतर प्रमा्यितपुर'सरम्‌ प्रमाथिता ध्वस्तः पुरःसरः सेनानीर्यस्य तत्‌ । BAe संयामपराद्ुखम्‌ | न युध्यते उति परद्चोकेनान्वयः। शताय्रजमनासक्तेमिव्यच eae च नासक्तमिति पाठान्तरम्‌ | ११ सर Oc Blo ॥,७८॥

चागरोति । चाश्रानिवेंदलब्धायेम्‌ याश्रायां Fz च सिदधप्रथोजनम्‌ व्यतण्व yang! न युध्यते, युद्धप्रटत्तिकारगापगमादिति भावः| निरुद्धं अवरद्धं सति व्यभृयिष्टप्रसारे वयन्पपरिसगम्धाने भुवोऽन्यतया न qua इति शेषः। अश्रानिवेंद्लव्धाथं पुगः नात्र युध्यते Kat ाग्रान्विंदि war तु awa aq awd अति पाठान्तरम्‌ । १४ स € Ble ॥ ७€ ॥

युध्येत इति । ष्याबसंप्राप्तं waned शतरसेन्येन छता वरोध पश्चात संप्राप्तम्‌ aed बलं यथादायथव्राश्नं सत्वानुकूप-सभ्ा{दत-ग्द- वानं सत्‌ युध्यत | यथाद्ायृधवादनम्‌ उत्तर अपव्वायुघवाष्टन- fafa मृद्धितपाठः। कलत्रगभाात्‌ aaa कुलस्प्री गभं यस्य तस्मात सन्धनमष्ात्‌ उन्नोतकलचम्‌ पसारितकलवरं बमं agra य॒ड- Hii Baw, भवतीति प्रषः | १४ सन co द्मा | co |

अनेकेति | अनेकरान्यान्तरितं faseryesy प्रथितम्‌ अनकः राज्यः wafcd wafway अतण्व wfafana यतिदररः Ufa a Wawa | च्न्तप्रल्यम्‌ वअन्तगतामिचग्रल्यम्‌ अन्तगतम्‌ मित्राणां श्चुगां wej यस्य तत्‌ न च्छमं, युद्धकर्ग न समर्यमि्ययः | १६ सर <1 Flo ॥*८१ ॥ ।

अन्धान्यमिति | faand बनम्‌ अन्योन्यमव fafa परम्पर विगाधि, तत्‌ न mad) तथाच qied खाधिक्रारनध्ये मग लान्तस्व्यवषितम्‌ | तथा रान्यान्तसोरुतं facie प्ररितम्‌ |

३१० कामन्द्कीयनीतिसार्टीका।

\

gag खरान्तत्वात्‌ न यृद्धच्तममिति ara: | १४स० सर्‌ Blo ॥ ce | अवियुक्तमिति। अवियक्तं न देशान्तरगतम्‌ | रेश्णन्तरगमना-

भावात्‌ संग्रामदच्तताभावः। अपक्रान्तं पलायितं वृधि योद्धु न च्तमम्‌। uftae द्युपक्रान्तमिति पाठे परिगम्‌ अथोादुधक्रान्तम ufnfaafaad: | ait मूलतः स्थितं factormefaad: | करदं तत्‌ बलं सान्त्वितं सान््वनाप्राप्तं aa argfafa Wa: | १४ ae <a mle ॥८द॥

fad ्रचभिरेकस्थं तद्‌क्रान्ततयाऽन्तमम।

श्रारुपगिवि्ं यत्‌ सामथ्ये।त्नाच्तमं युधि ॥ <8॥

मिख्रमिति। fasa qua wafatae wat च्याक्रान्ततया निस्ढप्रसरः बलम्‌ अन्तमम्‌ wae उपनिविष्टं waad a-adlaa- शिविस्निवशं बलं नसामथ्यात्‌ सामच्ाभ वात्‌ यिखच्मम्‌। अखसा- WHAT | १४ Be ८8 Are ॥ <a ॥

दृष्ययुक्तंन युध्येत युष्येतादतकण्टकम्‌ |

प्रधानयाधसंगप्तं aq fy सम्‌त्यतत्‌॥ ८५ ॥ gauatata | द्रष्ययुक्तं बनं न युध्येत, तद्व उद्धूतकरटक्रम्‌ अप- Maze युध्येत | waratare, प्रधानयेाधसंगुप्तं वीस्प्रधानेन संरच्छितं pe चारि बनं समततत्‌ very संपतत्‌। प्रधानयेध- dan ce चापि समत्पतेन्‌ Kus प्रधानसाधसंयुक्तं दृष्ययृततं समृध्येत. इतति Awa पाठः| .१९ Me ८५ Bre <५॥

स्वविदिप्तमिति। afafana wera अपद खापतकाने स्वविषये

ang atar सम्पूगंमाकद्धम्‌। गवं sagenaieaa मिच- काग्धसाधनायेम्‌ उत्क्िप्तत, अयागिकं ceding न समयं भवति। सखव्ियाच्िप्तमि्यत्र सुविषयाक्तिप्ःमति मुद्रितः पाठः। ye ae ८९ Ale se ॥

् aa: | २११

धान्यादेरिति। Rau: धान्यादेः of | खादिपदात्‌ वस्त्र त-लवगादि सबं Barataria veya) बड एम्तक्ेघ, धान्या- eafaut urfafefa पाठः| विवा वीवधश्चापि ual? इति मेदिनी | असारः सुद्द्रलम्‌ fafa: वीवधः च्ासारख् यम्य तत aa यद्धाय aaa, ्पाहासर्प्रतिबनाभावादिति wa: | aaa नेष्यते Kaa Tea डति च पाठः| १8 Ao co Blo | co | पिह्टपतामद्धं मालं तेन maj a तत्‌ त्तमम्‌। छतजानपदारच्तं waa युधि aaa | gafadeada खामिना afear छतम्‌ | cc ॥ fueqataetata । मैनं fuziaray, तेन मानन गन्धं तत्‌ बनं aad भ ae समयमिद्य्थः। wa कलचादिगन्ताम्थानच्छृतम्‌ अपीति We: | HAMA ठता जानय्दः आस्न्ता, कलवा दानाम्िति we: | यम्य तत्‌ वनं गुधिन्तमं संग्रामं समयम्‌ । स्वामिना निना यत्‌ wd निगक्तं तत्‌ यम्वामसं हतम्‌ | AST बनं. न र्यत मति पर्नोकेनाग्वयः| प्रयमचर्गदयं मद्ितपुम्तकरे नान्ति। Bare मामञ्जम्यस्च्तणाय मया षड़भिखखरारेकः BH wets: | Was. Witnfaaa छतजानयपदार्च्छम्‌ उति afsanemay ula: | Le Ae co Bo | ce | auwa fa) fuane भिन्नः कटा दम्भा am aa) alia Sauda तरव नायकम्‌ | तयाच uaa क्ीपाभिमन^चपं रपाभिभूतम्‌ | दुष्पाणिग्राङकं दुदुरमिमन्धिगुक्तः पा्ाग्राह्ा यम्य तादृशं बलम्‌ wad संग्रामऽसाग्यमिव्य्यः। १४ Ae ८€ Ble ince ॥ देश्रिकमिति। चअादेगिकं दशानभिनन, तत्‌ अन्धं Maa | aay. ala क्रियायां युद्धक्रिययाम्‌ aaa) wef खानं wai तन्म्‌नत्वात्‌ क्रियाच्तमम, cma श्याद्जगिकं स्मन ae मृष्ट्वा frat. "मम्‌ डति मुद्धितपाठः। उपसंदर याइ, waqaafaatts vfs |

रः,

BY कामन्द्डोयनोतिसार्टीक्रा। \

aa आदिपदात्‌ अन्यान्यपि दयुतस््ीपानादीनि afar) तत समोच्य तत्‌ प्रतीकारानन्तरः पथ्यैवसानं समालोकय पात्‌ TET समत्यतेत्‌ | १४स० co Ble ॥९०॥ मिच्व्यसनमाद, देवेापपौहडडितमिति दैवान्युपपोड़नानि कथित प्रकाराणि ब्याधिमरकादौनि तैः समाकान्तम्‌ | शवरुबलेन OWE कान्तम्‌ | तथा dufeatfid: कथितः कासक्राधसमव्यंखच S10: यस्तं मिचं, व्सनेापतमिति wat म्टगयात्ताः fea: पानमिति RATA: | वाकपारुष्यं दगदपारुष्यम्‌ भर्यदूषगमिति क्रोधज स््रिवगः | १४ Go et Flo ॥<१॥ व्यसनतारतम्यमाह, नरेन्द्राद्या उति । सिच्वयसनात्‌ दग्डद्यसन, तताऽपि कै!षव्यसनं, तताऽपि दुर्गव्यसनं, तताऽपि राद्ु्यसनं, तता ऽपि अमात्यव्यसनम्‌, अमाव्यव्यसनात्‌ खामिव्यसनं गरीय डति ara- स्थम्‌ । १४ Mo ez lop eR Ii raifa ) राजा xanrfe वागद्ण्डयोख पार्ष्यम्‌ waauwfa quifreaay बलव्यसनमुयते Taagaa wa wad was: प्रश्ततं व्यसनं यथावत्‌ BA अनुसंद्भ्यात्‌ | तथाच yaaa यनन, बद्धा ज्ान्न, प्रत्या Bada च व्यसनस्य पूरन्वाल्षिखतम्य अकाल- Mla न कालन BURA इनं व्यपतं, व्यपरेापगम्‌ खपसास्गं कुयात्‌ ॥ बध्येत साजा वयसनं yaaa, वद्या च शत्या यसनस्य Faia | कालहीनं वयपरापणंसः राजाप्रजारञ्चनतत्‌परो भवेत्‌॥ इति पएस्तकान्तरस्य पाठः| १४ Hoes Blo ॥<३९॥ कालात्यये fe व्यसनं व्याधिवदसाध्यं स्यादिति तदुपरच्तायां दाघं aranre, प्रृतिव्यसनानीति । xfearavg गीतवाद्यादिषु

co दशः सगेः। २१९२

प्रसक्तिरव प्रमादण्ब्देनाभिधीवते। दपः पोरुषादिजनिता$हङ्ारः, तस्मात्‌ सा राजा प्रछृतिव्यसनानि saad, रिपवः न चिरात्‌ तं पराभवन्ति सूति प्रतीतम्‌ | १९४ Ao ca Are es ॥

xefacfafa | स्दः चेदः च काथं खपिषये दुगादिकं परविषये सम्यादिकं विचिन्त्य waqaa fafea सम्यक्‌ कम्मेणा योजनीयम्‌ अन्यम्‌ | ततखरश्हमानः चेटमानः राजा नियतंनिखयेन प्रापयेत्‌ समाप्रयेत्‌। यम्य पतेः प्राकृता वमः प्रकतीनां Weare वगः ae: मुनयिदडितस्न्धूः सुनयेन श्रास्त्रापदिश्र)त्या पिदितं सन्ध छ्दरूपव्यसनं यम्य तथा सक्तितिपतिः facia faad घन्माय- MARTH SURE | १४ eo ९५ Bley 4 il

[1

इति कामन्द्कोयनीतिसारटीक्रायां खीजगन्माहनतकानङ्गाम्‌- aa उपाध्यायनिग्पेष्ानुमारिग्ां इस्त मिम्वितपुम्तकानुमारेगा

प्रतिकम्मव्यसनादिनिरूपगं नाम चवुद्‌प्राः Ha: ed

मद्रितपुम्तक्ानुमारेण चयादण्रः मगः॥

चतुर्दशमर्गप्रारमः |

सराज-राज्य-व्यसनयोः WEY तारतम्यश्चाद, अमाग्याया इति Sale Mat यामां ताः षडपि मिचान्ता रान्मम्‌ उच्यते| स्पष्ट मन्यत्‌ । १५ Wo ® Blo i @ |

राजेति । यन्यमनीो राजा राज्यव्यसनापाहननल्मः षडङ्कराच्य- व्यसनस्य निराक्रर्गे समथः। ऊज्ितं wasiferal राज्यं न TAWA AMY न UA वसनटरसीतरगे समं wata | १५ Ho R Alo 2 I ^

Baal aaa aim द्गडमितचयाः। व्यसनेभ्यः BHAA Cat a सच्िवर्मभाक्‌ ॥३॥

qiaife | saa saat प्रजायाः Rraer दु गम्य दग्डमिचयोख व्यसनेभ्यः समुतरेता वियाजक्रायो राजास चिवर्मभाक्‌ धम्मार्थकाम- भाजनं भवति | १५ Wo a Are yi o |

ष्पशास्रचचुरिति। anrawa: नान्ति wre afanraty चन्तुयस्य सः न्टपतिः अन्ध rafal, अन्धः प्ास्त्लाचनरद्िता ्टपतिवंरः तयापि मदात्‌ aaa गात्तिप्रसत्यथः परियक्तसन्नारगः agua suf ante walt दपतिरमन्तमि्मन्तकृश नरम. न्मागोत्‌ निवन्येते, चकतुष्रास्त मदान्धः कुमार्गमाखित ena राज्यं MAA हन्ति! १५ स०९ Bro ॥ ३ ॥

मन्तिभिरस्ति। sari सरान्यमपीव्य्ः। स्पष्टम्‌ | १५ ae ५ Bre ne i

प्रास््रचदुरिति। wala प्रतिघ्नन्ति यानि तानि warcufaer- तीनि धम्मोरूविध्वंसकानि व्यसनानि परिलजेत्‌ | २५ स ee ius

ह aa: | २१५

वागदग्डयोरिति। वाकपासरष्यं दग्डपारब्यम्‌ अर्थटूषगां चेति aa. aaa क्रोधजं स्मृतम्‌ | १५ स ऽ Ble i

कामजभिति। कामजं वयसनं चतुविधम्‌ | चतुर्विधित्यत्र चतुष्टय मिति पाठान्तरम्‌ | WTA | १५ Ae < Blo y oF

वाक्पारव्यमिति । वाकप्रारुष्यं वाचां तीष्तत्वं FR उदेजनम्‌ ष्तण्व अनयत्‌ अनर्थम्‌ अपायं करेातीति। तस्मात्‌ तत्‌ न कृत्‌ । प्रियया वाचा जगत्‌ BHA VHA) चनर्थछत्‌ FAA अनर्थकम्‌ पि, आत्मसात्‌ KAA ात्मताम्‌ sta, वाक्पारुष्यं परम saa वाकरपारुव्ययस्म्‌ इति मुज्ितपुस्तकम्य TRC च पाठः| १५ स° ९ इ्म०॥८॥

wadifefa | केपात्‌ परुषम्‌ ras केापादभीक्तम्‌ rhs मृ प्राठः। ति प्रतीतम्‌ | १५ स० १० Mle ॥ € ॥

दये डति। दये इदयस्थित rad) मर्म्मच्किति मम्ममेद्े dent वागसिः तेजस्विनं जनं दीपयति | दीप्र उदीप a वंरितां याति | तेजखिनं दीपयति saa तेन fear नरपतिरितिमृन्पाठः। १५ He te wre ॥१०॥

नादेजयेदिति | Waa लग् SHA ty He Ue We eA

खसिद्धसाधनमिति। असिडधम्य प्रतिपत्तादेदग्नक्रियया साधनं दण्दः तथा प्रासनं franaty दण्ड उच्यते मद्भिः । तथाच कंटिल्यः, "नधः परिक्रापाऽयष्टरयं em: इत । तं दण्ट स्रव ण्रा।स्त्नेता- प्रमागेनेव नयेत्‌ प्रापयेत्‌ | दग दग्डा्दं जने युक्तदण्डः प्रयुक्ता TIT येन mew नरपतिः प्रणम्यते | fama नयेत यत्र तदुप्तेऽपनये डति, aay ray cw, ama, तिच, सद्धिरियच usfufifa - पाठान्तरम्‌ | १५ Ge ra Ale 1 we V

उदेजयतीति। प्रतीतम्‌ । १५ We re Ale i Ye ii

संश्याख्ैव लाकस्य इति। लाकम्य संख्याः आश्रयदातार्‌ः।

१५

२३१६ कामन्द्कीयनीतिसारटोका।

: As fi aaa raat staat xfs qo mia: खाथिताखैव aaa rath

urs: | विद्धाः दद्धं wary विदिषः विनाशय wafta | १५ स० १५ Ble ॥ १४ ॥

नाकानृयहककतार्‌ इति | स्पष्टाः | ९५ स० ee Ato ॥ ९५ |

महतसखपौति। तच रान्यापद्दारे प्राणाग्पिको ewe: प्रास्यते | mas विगद्ितः। तत्र दण्डः प्रशस्यते इत्र Mem: umm" उति, तत्र ems प्रशरस्यते EFAs at पाठः| १५ He 79 Are fl १६ ॥

चथदरूषगमाद, TAR Taney fafa | zay ग्रद्भितापराधम्य दोाषयुक्तम्य वा Tam दोष(नर््पगादयं ay ar awa बड़- eae र्यस्य परि्यागः :, नीतितत्वजेः नीतिश्रास्रविचक्तगी अयद्रषणम्‌ उच्यत। द्रष्यस्याद्रूयगायश्च स्ति पाठे दूष्यम्य खद्रूषगां निदापिताल्यापनाेम्‌ स्वयर्थः| काटिन्येनाप्यक्तम, अदानमाद्‌नं विनाण्रस्ल्यागः। तदपि कपनेव यच्च दायते तवलछतार्थदषगमचखते | केपेनव uaa ततकछलतार्ंटरूषगमच्यःे च्तितिविनाशोऽपि केप नवापलच्ितः। gam द्यागोाऽपि दृष्यबधाय US द्यते इत्येकमेव तत्‌ दति | १५ Be rc Fro ॥२७॥

अथेदरषगम्याविधेयतामाइ, तद्कस्नादिति। तत्‌ तस्मात्‌ नियम Saag राजा, यस्मात्‌ अतिबनीयसा काचन समाविष्टः सन्‌ अधटूषगां नुयात्‌ | १५ To re Bre ve |

म्टगयाव्यसनदाषान्‌ खभिधातुमाङ, aaa इति। यानवत यानेन स्थादिना अरणं प्रविश्रतः यानक्ताभ बन्धरप्रदेश यान. प्रतिघातं स्व्ययः। तथा यानाभिद्धरगं यानानां ध्वंस | Wa aur.

` पिपासा जलपानेच्छा, wa: परिश्रमः; व्यायासः ओतसुच्वम यादि

जनितं Uwe परिङक्ेश alfe एटथिवोन्द्राणां मगय।व्यसनंसमतम मरति चतुविश्द्मोकेनान्वयः। यानाम पानवता यानाभिद्धरगं तथा FMT पानच्ताभा qatar प।नामिदरमं तया xfa पाठ

क : चनुदट्‌शः an: | 5 9

पानस्ता सुरापानाभ्यासे सति gradi सन्वदा प्रान, तच्ननितः TIA: सम्मादश्च। TU पानाभिहस्गं पानर्याकर्षगं, सर्व्वदा सुरा- सवनप्रत्तिरित्ययंः। १५ Ae Ro Bro | te |

afaarala | अभियानस्य युद्धयात्रायाः सम्पा संय्यामसाम- य्ाणामपचयेनेति भावः। यान्यसनजं यानव्यसनज{नितं महत्‌ gia | श{भियानस्य aay यानवयसननजं मदत्‌ ras अभिपानस्य aA Wagers मदत्‌ इति wid, अभिपानस्य निरन्तरमुरासेवनम्य EME संघटनेन पानव्यसनजं छरापरायगतारूप्-वयमनज{नतं सदत द गतर | WEA | १५ Ao Re Bre fp Re |

aaagela | टत्तसङ्कटजा टच्तस्चिपातजनिताः। लताकगटक्र- पाटनं ज्ञताभिः करटक पाटनं प्र शोरविद्‌ारगम्‌ इयथः | प्नानपाद्‌- लताजालस्थागु ASA डनम्‌ सयत्र ़लपाद्शिलाजाकस्थागृवनल्म्।क- पौड़नम्‌ इरति पाढठान्तस्म्‌ | ष्ययाऽत्र न Zeanre: | १५ सण रर्‌ द्या०॥२९॥

परच्छत्ोप्रगतस्ति। wat afiat विपिनानां कृल्लिषु avg प्रच्छत्राप्रगतेः खलच्तितरू्पगापस्ितः सामन्ताटविकादिभिः सता बधरन्धपरिल्ेश्णः बधबन्धनादिजनिताः amt: सम्भवन्ताति wa: | बधबन्धपरिङ्खेशरा इत्य बधनन्धपरिक्ञण(रिति Ae पाठस्त्‌ न समा UA | १५ Mo RR Blo ॥९२॥

खसन्येरिति | ucfad: परेण waa faa: मेदमापादितः अआयत्तीरतेरिव्ययः। Sad: याससटश्रः AA: मारणं ग॒प्रङ्यति Hla: स्यर्मन्यत्‌ | ९५ Pe २९ Ble | RZ i ;

दवाभिर्यमसंरोध xfs) दिद्धोद्धा दिगभ्रमः। ममगानि fer | मात्‌ दुगंमप्रदेषु चंक्रमणानि। द्रव्यादि दाघजातमिति वाक्छग्रेवः। १५ He ०५ Bron २४. |

अपरेाल्तिखित-न्टगयागुणानमिधःय aaamaary, नितश्रमत्व-

»

sve कामन्दकोयनीतिसार्टीका।

fafa | जितश्रमल्वं खमसद्िष्याता। व्यायामः बलढ्दिकषरमङ्सचा- लनम्‌ | WATAUGA श्ररोरस््ानां जड़तासम्प्रादकानाम्‌ Bay. दौनाम्‌ अपचयः। ्वन्नमेदकफच्तय इत्यव च्याममेद्कपच्तय डति ० पाठः| अन्नस्य मेदसः wa र्ति तु क्कचित्‌ पाठः। चलस्िरेषु चलाचलेष॒ TY च्यनृत्तमा अस्खलिता बागसिद्धिः । १५ ae २६ Bley २५ ॥ ^

म्टगयायामिति। चन्ये अपरे arava cara गणान्‌ ars: | तत्‌ रख्वंविध-गृण्कीत्तनं न ada युक्तिसङ़तम्‌। यतः दोषाः खग यायामनिष्टपाताः प्रायः प्रागद्राः जीवनदारिगः तसात्‌ तत्‌ म्रग- MACH महत्‌ व्यसनम्‌ | १५ Ho Ro Fro | RE ॥

म्टगयां विनापिम्रगयाक्तगुगाः सम्पद्यन्ते रति प्रद््रयत्राद, aaqica स्ति। योग्या खश्रारोहगाद्यभ्यासः, तयैव अन्नादयः अन्नकफमेद्‌। दिवानिष्रं Sele जीं भवन्ति। तथाच gaa स्थितिस्थापक गृुणापतपद्‌ायन, वायुना, बाघ्याद्ना वा gaa यन्ललच्ेष यन्त Rate धावतरुतकर-म्टगादिषु वा बागसिद्धिः जायते| eae Kas alae Ff, चलेषु यन्ललच्छेष इच चरेषु यत्र eae दति मुदितः पाठः| ९५ Ae Re Bre | २७॥ ‘

म्टगयासक्ति-चरिता्यताया उपायान्तरमार₹्‌, QU चेदि[त। यास्या BHAT | We VE Ble | ee |

रुचिमं गगयार्ण Went करगोयमिव्याह, ufcfanfata | म्टगाणामपि quae खअलङ्कनीयया परिखया ufcfaw परि qa- न्तात्‌ वेद्ितम्‌ | अन्यथा रच्ितम्टगाणां पलायनसम्भावना | पटिखा- . शब्देन HUI: | आयामपरिणादाभ्यां दष्येविस्ताराभ्याम्‌

डंयाजनसम्मितम्‌ क्रेधदयपरिमितम्‌। बर्दयोजनसन्मितमित्यच अद्धयाजनसं(तम्‌ त्यपि पाठः | १५ Te ae Fro ji RE |

गिरेरिति | स्पष्टम्‌ | १५ स RY Ale i Bo |

ह aa | are

पादपरैरिति। च्िग्धनीलघनच्छाये रित्य जिग्धशोवघनच्छयेरित्त, प्रस्यातैरि व्यच विच्ञातीरिति, facafous विटपरेरिति मृडितः ara: | १५ We BR Alo ॥ Re I

पांखुपुरितेति | uiafa: पुस्तिः, wa ख्व निज्किद्राः श्रि रङ्िताः श्वम्रप्रदरकन्द्र। यच तत्‌| we विलं, प्रदरा facta, कन्दरा दरी | पाुपरितनिज्छिद्-खभ्रपद्रकन्दरम्‌ रत्य पांमुपुसिति- fafax सुभ्नप्रदर्कन्द्रम्‌ इति मुद्भितः पाठः। दलिताः पातिताः स्थाग-बत्प्मोक-पाषाणा यत्र तत्‌, Ha ण्व समभूतलम्‌। निन्नस्ान- परणात्‌ उच्चद्यानविध्वंसाचच was समोरतमिति भावः॥ १५ सर ३३ Ale ॥ ३२॥

Tifusareafaafata । फ़ाधिता निःसारिता प्रादाः कुम्भी- सादया येभ्यः, went सलिनलानि यच तत्‌ । पमुगम्मीरजलाशय- faa सम्भृतजलदाशशरयमितिः नानापद्मवनाकोगमिग्यत्र नानाप्ष्य- समाको्णमिति, नानाविहगद्रोभितमिन्यतच्र नानाविष्गसङ्कलमिति च मद्धितः urs: | स्पष्टोऽयः॥ १५ स aa स्नोा°॥३२॥

ग्रगसङ्कातसम्पुगनिति | feats ष्टकाणि येषां ते क्क्रङ़ाः, तादृशा विषाणिनः प्टङ्किगा aa तत्‌ । स्पष्टमन्यत्‌ ॥ म्टगसङ्खत- मम्पणमिन्यत्र अधात्यम्टगसम्पूगमिति कचित्पाठः॥ १५ सण Qu Ble १३३ ॥

चखसंसेव्यलतयेति | पुष्यवद्लोपिनद्धया कृठमञ्रणोगुक्तया सुख संसेव्यलतया waa संसेवया पव्पादिचयनार्थमाश्रयगौया लता aa तया. परिखायार्टे जाता समृत्यन्ना तया वनराज्या ufcfaw समन्तात्‌ पर्विष्टितिम । १५. स= दद्‌ Bleu ay tl

afefafa | वहिः वनादद्दिः argue rad: द्ररान्तरम्यसु- दूरस्थानम्य य खामरागः; afcat: तच्र निठच्तं saya समं समतलं Has wa तत्‌| निर्म पाठे feada Gia कलग्राल-श्चेणेवयर्यः।

2a

३९ 2 कामन्द्कीयनीतिसरटीका।

समं समीकृतं भूतलं ayaa Wane, वदिभूरान्तरामोगनिर्च. समभू तसम्‌ द्यपि पाठः| RATE छगमम्‌। ९५ Te ROM ae i

तद्वनम्‌ इति| तदनं म्टगयावनम्‌ | रच्िभिः chad सत्‌ wus भूतये भवति। तदनम्‌ casa तदने रति, चात्तैदियच खारैरिति, भूभृजां भूतये भवेत्‌ cae भूभूजां भूरिभूतये इति ae पाठः| ९५ He ३८ Fle ॥ २७॥ ^

तत्कम्मोप्त इति । aerate ग्टगयाकाम्म॑यि खानः अन्तर ङगेभूतः। स्यद्मन्यत्‌ ॥ क्रौडनायास्य विविधा इव्यव क्रीड़नाय नरेन््रस्यङति पाठान्तरम्‌ | १५ Ho Re Ble acy

wate | परातश्चङ्गुमगच्तमः quate खश्वादिकमनार्द्यापि धा- वनादिसमर्थः, राजा खन्यकायाविरेायेन gaara प्रजापालनादि. TINA धम्नाथोदिरूपपुरषार्थसाधनस्य च च्यविरे। येन aaa कीडनाय म्टगयाविद्हारार्यम्‌ ma: विश्वस्तैः मतैः fad: युरधैः afta: तत्‌ रूगयारण्यम्‌ खवित्‌ प्रविशेत | खन्यकाथ्यौ विरोद्ेन KUT धम्मायोाद्यविरोेन स्ति, क्रोड़नायाविेत्‌ उव्यच क्रीड़नाय विषेत्‌ इति, तदापिरियचर तद्वासै(रति, adfcag नित्तै(रिति पाग. म्तरम्‌ । ९५ Ge Bo Bre y ge ॥ ५

यदा चेति। दररान्तगाचरः दूरस्य दूरवर्तिनः अन्तस्य AIA TEA गोचरम्‌ । sae यलतल्तिरेदि्यतचर aad at संतिष्ठेदिति कचित्‌ wis: | १५ सर ६१ Bro pve y

सद्धिर्ति। गुणाः साधु प्रकोत्तिता इव्यव गणाः dafcatfeat Kfa पाठान्तरम्‌ ॥ GU ATA: | १५ Te aR We | ४१ ॥

विधिरेव xf) ्यन्यथा कतकम्गयार रादिकं विना RATEUI व्थाधड्व राजा म्टगयां न गच्छेत्‌ । म्रगयां म्गयु्यया इत्यव ग्ग यायां wat इवस्ति, पर डच वर डति ‘Fe पाठः। Beary | १५ स० 8 Blo y ४२।

ह au | २९९

दयूतयसनदषानभिधातुमाद, महतेति | द्राक्‌ कटिति विमृक्तता, निवसने द्ारितेऽपि नमा दीव्यतीति दशनात्‌ । निःस्यता, war जयभयात्‌ सल्यरदितत्व(मिव्यथंः। 7िषटुरुता, पुत्रस्य सपंद्शनान्मस्णे sasha qua कस्य सपं इति परग्रपून्वेकमेकाय्मनसा व्रीडा afacwara | क्रोधः, इारिते पार्ैव्तिनामपि क्र्यतीति erate वाकश्र्रण्डनं, ayaa वाक्पार्व्यमपि भवतोति arava! १५ Ae ९8 Blo ॥ ४३ ॥

fa xfa) लाभः हरिते लाभटद्धिः। धम्मेक्रियालापः gar दरादिव्यर्थः | कर्म्मणां प्रारन्धकम्मणाम्‌ श्चप्रवत्तनम्‌ चननुष्ानम्‌। सत्समागमविच्छि्तिः, gama सन्तः परिदरन्तीति दशनात्‌ | wale: कितवः aw वत्तंनम्‌। १५ स० ४५ Ale ॥ ४४॥

अथंनाग्रति। waa व्थनाश्क्रिया, केषध्वंसकरणम्‌। faa नियतं वरान्‌ बन्धिता भ्रचुताकरग्म्‌ । हारितिगित्ता वैरभवतीति भावः। प्रतिच्तणं जयपराजयमम्भावनया, सन्यपि qu निराशं धनमून्यतान्ञानम्‌, व्यसत्यपि ay रागिता धनवत्ताश्नानम्‌ | १५ ae ag Flo ॥ ४५॥

परतिक्चणमिति | प्रतितं wa aa awa) पराजितस्य क्राधः, नयिनेा wag भवतीति भावः। प्रतिच्तगं सन्तापः परि- तापः। प्रतिच्तण् dam, azo, पराजितम्ये्यर्थः। प्रतिचयं afgus | सन्दिग्धाच्तपातने सात्ि्रहण्मिययंः। १५ ae ४७ चो ॥ ४९ ॥

खानादोति। द्यृतासक्तिवश्रात्‌ खानादिधु अनादरः अनासा | अद्यायामः दयङ्गपरिचालनराडहियम्‌। THA उक्तक्रारणसमु- , दयात्‌ श्सोरावसाद्ः | श्रास्त्रार्थम्य ्चप्रदयवेच्तयम्‌ अनालेचनम्‌ | १५ Te ae Blo ॥ ०७।

गृहनमिति। gana: awa वेगरेाधः। च्ुत्पिपरासचापपोदृनं

९८

रर कामन्दकोयनीतिसारटीका।

qu पिपासया च suited परिक्तेशः | नोतिष्ास्रपवीणा डया दीम्‌ चूतदोषान प्रचच्ते कोत्तेयन्ति। १५ He < Fro y acy माण्डव सति | अपरा दितीयः लोकपाल इन्दर इव पाण्ट धम्मराजः युधिषिरः खयं विद्ानपि असता अगेभनेन gaa कन चाणि धम्मदारान्‌ अपि दोपदी हारितः gaa waar विदान्‌ Faq qaygaaawa cafe पाठः। १५ Me we Are ॥ ve ॥ नलति | Hela उदयः Baca यस्व तस्मिन्‌ राच्ये aaa Wa हस्तन्तर नीते सति प्रभुः garam राजा नलः वने feaa- माकुलार्णयं धम्मदारान्‌ दमयन्तीं त्यक्ता परित्यज्य परकम्म॑ क्टतुपण- RV’ दासङठत्तिम gata) wi राज्य महदाद्यं KAA wa रान्य AQT रति Yo is: | परकम्माकरेत्‌ प्रभः स्यत परकम्मपरा- ऽभवत्‌ इति पाठान्तरम्‌ | १५ Moar Bre ॥ yo | तुल्य ति | aqua महेन्द्रसमानस्य यस्य qa wage: भवि एयियां नास्ति, रुक्मष्रालाभ सुवणयपन्वतसटशः सः aagt alan Sat, UAHA Wa गतः, बलभदेग WAQVAUNF waa पतितः। Wana इत्यक सक्मतुल्याभ इति qo पाठः| १५ we ५२ Ble ॥५९१॥ + राजेति | कोाश्िकिरू्पागां तदाखछजनयपदानां राजा मन्दधीः अन्य बिः दन्तवक्रोऽपि तीत्रद्यतहृतात्‌ टरोषात ष्त्यन्तदय तासक्तिजनित- दोषेण दन्तभक्कम्‌ WHAT प्राप्तवाम्‌ | waza DAMIR CAT दन्तवक्रस्य THT AH Kf भावः| १५ ous Are ue yz द्यतादिति। gata अनर्थसंरम्भ wau विनाकारणं dra

#. ORE) wala awa @yaa संहतानां टृषएतरसम्बद्धानां

VIMY कुरपारडवसमानानामपोत्यर्थः। द्यूतात्‌ मेदः परस्परमनेा- भङ्गः आचुताचस्यमपि प्रवर्तते जायते। संताना पत्ताणानितच च्छायां सदितानाच्चरतिमु० पाठः॥ १५ सन ue Bro; ५३॥

६ aN: | २१३

इतीति | इयेवं केवला दोषा यत्र तत्‌ ad राजा परिग्जेत्‌। मेधावी राजा अन्येषां द्पिणां भृपालानामपि arya दयूते AIBA अथवा qae नामापि विनिवारयेत्‌ | आहतो न निवर्तत द्यूतादपि स्णाद्पि इति वचनात्‌ दयते आखङाननपि निवास्येत्‌॥ समाङय- faa समाद्धयमिति ao पाठः; तस्नाद्यनमिन्न्यत्र पाठः| १५ Ae ५५ Fle busy ^

स्तोदोषानभिधातुमाह, कालातिपात इति। काग सकाल- करगीयानां कालातिपातः। स््रीयसनःमतग्येति रषः | धम्मीर्थयोः प्रधानपुरुषाथयोः परिपीडनम्‌। धम्मम्यारेवया अम्य च कामे।प- भ गव्येन ानिरियंः । गित्याभ्यन्तरवर्ततितवात्‌ सव्वदान्तःपुग- वासात्‌ सव्व॑प्ररतिकेपनं भवीति रषः | सचिवाद्यः सन्धः प्रकृतयः कुप्यन्ति सति भावः| सव्य॑प्रहतिकीपनमिग्यत्र साधु प्ररुति- कोपनमिति पाठान्तस्म्‌ ॥ ty Goud Blo ॥५५॥

रष्ठरट्मेद्‌ उति | तत्यच्तात्‌ स्त्रीपत्तात्‌ रस्यमेदः। faa च्च्य रम्यं जानन्ति, चापल्यात्‌ तदपि प्रकाप्रायनति लेके प्रसि fer) अकायषु परदारादै( प्रवर्तनं safe | अथवा तत्यन्तादिति परैगान्वयः | प्रथमम्‌ Selr प्राितायाः कामिन्याः प्रगयार्िनि अन्यस्मिन्‌ परुषे डति ़ेषः| ततम्तस्सित्रेव अमर्षः galemar | ततः ब्राधः, तता विराधः, ततः मादसानि, रावगन्टेव aT! |

इष्यामवा तथा क्रोधा विरोधः साहसानि च। उद्व इष्यामर्षन्तया RUST: साहसं TAT |

इति He UTS | १५ Hoyo Ble ।५६॥ : +

म्द्यादोति । Wea! १५ Mous Fie 49 ९9

wife | स््नोमुखालेाकनलया wot Baas aaa ्न्प्चेतसां त्द्राश्रटानाम्‌ rfeats चट्ितानि यौवनेन ay as गच्छन्ति। १५ Reve Blo pus p

1 1 | 5 4 j

~= aE

BLY | . सार्टीका।

मद्ययप्तनदोाषानभिधातुमाद, गमनमिति । गमनं यथा तथा सच्चरगाम | विङ्कलत्वम्‌ अनायत्तग़ररोरता | संज्ञानाशः खचेतनत्वम्‌। पिस्ता दिगम्बरुत्यम्‌ । असम्बद्धप्रलापित्वम्‌ येोग्यतादिरद्ित- वचनप्रयोागः। मृङवास्वारम्‌ कसमात्‌ हठात्‌ यसनम्‌ खप॒स्यता। ऋसम्बद्धप्रलापित्वमकसमाट्‌ वयसनं as: xaa वङ्कबद्धप्रलापित्वम ऋफसमाद्‌ व्रजनं मृङ्धर्ति पाठान्तरम्‌ । असम्बद्धप्रलापित्वभियच व्यसम्बन्धप्रलापित्वमिपि पाठ परस्पमररसम्बन्धविवजितवाक्यप्रयाग डययंः, ९५ He de Ble ॥५९॥ ।

प्रागर्न([मरिति। प्राणग्लानिः निःसत््तता। Gea: बन्धु विच्छ. दः। प्रज्नाश्चुतिमतीनां बदिविद्याक्ञानानां लमः वेलक्तण्यम्‌ । सद्धः साधुभिवियोागः fage:| असद्भिः सङ्गः aya: । अन्यग सदह aya: च्चनिद्ापात Kae: प्राणम्लानिरि्यच प्राणलाभ रति पा- Bw A समीचीनः।१५ He et Ble ded

रवलनमिति | स्पष्टम्‌ । १५ स° दर Blo i ee

पुनरपि सदाहस्यं पानदोावमाह, श्रुतश्रोलबलोपेता xfa | खतं श्ास्त्राध्ययनम्‌ | Wi सुचटितम्‌। बलं प्नीर्म्‌। त्यक्ताः qa मामानः aay विव्याता बलदेवछष्णादयः। अन्धक्षटष्णयः, भर्वसा पानदेषघेण अपर्मितषरासिवनदषेण aq जम्मः उच्छेद प्रापः। १५ स ६द Ble ९२॥

aaa इति। Bue इदययाडिगं शिष्यं कचम्‌ परा देवा- स॒राणां संयमे sew ahr म्टतसञ्ञोवन्या विद्यया ग्टतानसुरान्‌ सञ्जीवयति | देवास्त॒म्टतानजीवन्ति। तदा देवानां ढद्स्पतेखान-

` रधन ग्टतसञ्ञोवन्या विद्यायाः dag कच गुक्रदुह्ित्रा aw सव्य-

मकरात्‌ | तद्रे कस्य च प्रियतमश्ष्ये$भवत्‌ | तजन्चात्वा aAs NS fi nN fi N ~

दत्यबङ्श्रा ्यापादताऽपि कचो Thesatiaa wha म्टतसञ्चोवन्या विद्यया पुनःपुनः सक्षीवितः। खय देव्याः कचं खापाद्तन्मांसानि

(= ai: | २९५.

ब्धा पक्वानि AS सुरया सद गुकाय ददुः। WHY मदान्धः रया सद कचस्य मांसं भक्तितवान्‌ | तेन च तदवधि ब्राह्मणानां सरापानं निषिद्धम्‌, इति पोसखागिकी वात्ता | १५ स° ६४ Bren ९३॥

uafan इति। पानासक्ता fe चाण्डालादिकाब्रमोजनादिरूपे अकार्यऽपि प्रवत्तते। तेनासौ ग्रास्तरनिषिदाचरणात्‌ व्याय॑समाजे खवयवहयै भवतीति भावः | WR सुगमः| १५ we ९५ Bre ॥ ९४ ॥

म्टगयादयुतयाद्‌षाधिक्छमाङ्, काममिति। कामं eur वरः fea निषेवेत गच्छेत्‌, Guat साधुमात्रया परिमितमातरया खन्य- परिमाणेनेय्थः। पानं एरापानं निषेवेत कुष्वात्‌ | तयापि विदान्‌ wanda न, निघेवेत इति शेषः| यतःतेद्यूतम्टगये ययन्तव्यसने | ९५ He ९ Alon gah

उपसंहरति, afefa | तत. तस्मात्‌, श्रेयसा वस्यति caw, अपनयविधिक्धैः अपनयस्य दुर्नीतेः शास्रनिषिद्धाचरगस्येति यावत | fafua: विधिम्‌ अनिदधलक्तगं जानन्तीति तेः याचाय, ब्रेयसां कल्याणानां विप्नकारि विघातकं व्यसनं सप्त सप्तधा, उदारम्‌ अप्रति- इतं यथा तथा उपदिष्ट कथितम्‌ | तथा दि रुकमपि व्यसनं निषङ्गात्‌ टृएसंसगोत्‌ चायु wid नाशं विनाशं जनयति सम्मादयति। निषङ़ादित्यत्र निसगादिति मुद्रितपाठ खभावादिव्यर्यः। किम किमत यागपद्यादयन ange काधारे सत्वा समवायनन दन्ता Beez Ht भवति? परश्चोकोक्ता दुरन्ते व्यसनसपतक्रसमवाय डति Ta: 1 १५ स ९९ Bo ९६ ॥

पटयतोति | विबधमतीनामपि दोवसमानबद्धौनामपि दुरन्तः" @

Sakura: अग्भावसना षा अयं सप्तो am र्ति wa: | rfhe- यां ञ्चाच-त्वक्‌-प्राकग्दसन-नयनादनां ufcarnagifeat तत्तदिष- यासि पटयति. संबदड्धयति | घटयतीति पाठं जनयतीव्यर्यः।

-

२२६ कामन्द्कोयनोतिसार्र॑टीकषा। \ :

शतमपि च्यालाचितश्ास्त्रमपि खेठतामृत्कष्टत्वसपि, Tea अग्र. गाभित्वं च विनिहन्ति नाश्रयति | विभूतिं निश्लामपि श्यं भूयसीं मह्ाप्रमायामपि wierd यथा तथा चलयति अपसार- यति | १५ सण ge Bro go

अरिगणा इति | खरिगगाः wana: खपगतव्यसना इति fa- भेषणमनच्रापि योजनीयम्‌ । नियतं निरन्तरं aah fad स्नोदयत- म्टगयाद्‌ा निस्तं राजानं परिभवन्ति पराजयन्ते। way दुभ्किि दुभद्या भवन्ति। अपगतव्यसना व्यसनविवल्जिता नधा afar. faq: ufwar रिपून्‌ शच्रुन्‌ परिभवन्ति,खयं चते chest भवन्ति १५ He {< Ble ॥ ६८ ॥

स्ति कामन्दक्रोयर्नतिमारटीक्रायां खीनगन्माहनत्कनङ्कारछ. तायां हस््लिखितपुस्तकानुसारेग यसन विढतिर्ग(म पञ्चदशः सर्गः pel

मृद्रितपुस्तकानुमारेण चतुदृश्रः सर्गः ॥

8 ।

ष्यसनविहोनस्य विजिगीषोः काय॑माह, नानाप्रकारैरिति। विजवाभिकाङ्को विजिगीषुः ate; नानाप्रकारैः पर्न्वनिरूपितिः व्यसनः, यस्याति निरकुर्वबे्ति त्रेयांसि यानितानितेः विमक्तः विर. fea: सन्‌ अप्रतिमेन च्यसामान्येन श़क्तिचयेग प्रमुश्रक्ति-मन्त्रणक्ति- उन्सादश्क्तिरूपेण युक्तः विशिखन्त सन्‌, दुरन्तयसनेपपन्ंदुरप- नेय-प्रकलतिसप्तकब्यसन-दरूषितं ut aaa यायात विजया्मनमि- गच्छेत्‌ ॥ १९६ Ae lo ei

प्रायुगेति | सन्तः विपख्िनः प्रायेग, रिपरगां विजेवानां waz यातव्यं युद्धयात्रा कत्ता व्ययः | स्येव समादिग्रन्ति कथययन्ति। fe निचये तर व्यसने fauduafsanatas यसने सति नियं नियतम्‌ va पत्तः, waaay उति we: | da: aauda भ्य दितः अभ्युदययक्तः सन्‌ अभियायात्‌, ग्रचर्यसनाभावेऽपोति wa । तत्रव प्ता व्यसने fe निन्यम्‌ ras तत्रेव पक्ता aaa fe निम्‌ रहि, aaa यक्ता व्यसनं ह्यनि्यम्‌ ria च पाठान्तरम | १५९ स 2 le zl

ugfa | यदा ऊर्जितं प्रबलम्‌ wfad wy पराक्रमात्‌ wa प्रसभं निहन्तुं aa: समधः। तदा परस्य यातव्यम्य पीडनक्ष्॑गानि Wg प्रपीड्नं waa घनधान्यदीनाम्‌ अकषंणम्‌ Fata ate. तानि afreraumfa gaa यायात्‌ अभिगच्छेत्‌ । पौड्नकर्थानि मन्यत्र कवेगापीडनानि उति Ho पाठः| १६ Ae ३ Blo ३।

सम्पन्नशम्यभिति | राजा विजयोन््थः। विजयाय amare परि- THAR प्रम्टग्यं यानयेग्यं पस्म्य यात्यम्य्विषयं राज्यं यायात श्षाक्रामेत्‌ | यायात्‌ प्ररुग्यमिद्यत्र यायादिभृतिमिति पठे ww देश

ZR

स कामन्दकोयनीतिसार्टीका।

विभूतिं चष्याक्रामेत्‌ इति ara: | यतः श्म्योपघातिन शरम्यनिलुरठनेन परस्य ठक्तिच्छेदः खसेन्यानाम्‌ उपचयः ufes ary यथातथा uz. fafa Wa: | ९६ Moe Bre ॥४॥ विख मृति । पाशिगराहविधानात्‌ विगुदपाद्धागः। पुरतः ao भयप्रदेष्रान्‌ सङ्कटस्थानानि विचिन्वन निरूपयन्‌ । परकरम्मबरेद। ण्रचुचेद्धितमभिजानन्‌ | मुवीवधासारविश्डम्पर्गः सु अप्रतिहतः वीवधः urge: wife, आसारः ges, विग्ुडमार्गख यस्य सः। sagan: सावधानः, विजिगीषुः, दिषतः war धरित्रीम्‌ अधिछतां भूमिं fata | विग्रुद्धमागंे cas विगुदमा्गम्‌ इति पाठे धरिवीम्‌ स्म्य विश्रोषगत्वेन योजनीयम्‌ । १६ स०५ Bre ॥५। समे इति। सन्नद्धः स॒सच्नितः गुल्मः कन्तितसन्यचयृहभेशा यम्य a: विदितान्नपानः विदितं सुनिरूपितम्‌ oieay अन्नं मच्यंपानं जलादिकं येन a) विद्दान्‌ नौतिश्रास््रनिपणः विजयी, समे प्रदे समभृमा, विषमे उन्रतानतस्थाने च, भमेः fad wa निश्नस्थाने वा wage: कातरताहोनः, अभयः faufag सन्‌ gama वीरपुर- घाधिष्ितसिनामृखेन यायात्‌ afanea | AAR Ve faut a qty स्यल wa पानहितान्रयक्तं ॥ e खसन्यपय्याप्तविहास्युक्तं दशे विदध्याद्‌ विजयाय cary इति पाठान्तस्म्‌। td Hog Blo | waa स्ति i सीष्रे योष्रसमये करिणां efeai fasraary Safad प्रभृरान्बृवनेन प्रभूतानि ब्धलानि च्म्देनि जलानि बमानि च यच तेन पया इति प्रोषः। यायात्‌ गच्छत्‌ । अम्ब पेयं , बनं भव्यं करिणां भविष्यतीति भावः। निवापगा्मित्धत्र fase सनाधमिति पाठान्तरम्‌ । ्म्भस ते जलाभावेन योश्रप्रभावात हन्तना gutta Peatim भवन्ति; स्ति इस्तिचिकित्सासम्मतम्‌ | १९ Go OAlo gol

ह aa | । ३९९

खस्य्गियाणमिति | खस्थक्रियागां war: सुख्यता्यञ्चिकाः करियाः safe येषां ते खद्धक्रियाः, तेषामपि gqemt शरोरेषु sat उत्तापः अभिजाज्वलीति देदीप्यते। fe निचये स प्रतापः कृञ्चर- ण्ररीरान्तगेतस्तापः, खायासयेागेन पयिख्रान्या wae: उत्तेजितः सन्‌ दिरुदान तानेव कुञ्जरान्‌ प्रसह्य सदसा दन्ति विनाग्रयति। ष्ररोरेष्वमिजाज्चर्नःति casa एरीरेपु fe जाज्वनोति इति gar न्तरम्‌ | Ud He स्द्मो०।॥८॥

सव्वोणोति। परामवस्थां मरुगावस्थाम्‌ fre Wea! १९६ ae < Ale ne i

anaifa | qufucmafamtatyg म॒र्भिमदत्तरगरूपजलवि- waa दन्ताभिषातेन स्फुरिता sua चषा तषु | त्त्ाम्यमेतत्‌। TH मुगमम्‌। Ue Te Are re i

गजेषु राज्यं निबद्धमित्यम्यदेतुमाद्, सुकन्त्यित इति। सुकल्तितः जययोग्यस्थाने र्त्तितः । संय॒गदष्टमागः संयुगे दृष्टः मागा येन, aang इति भावः | afenata षटमशूखाणि | we स्पष्टम्‌ | Ud He ११ Ble 1 ee

nay राज्य निबद्धमत्यम्य Baatary, जनेस्यनेङति। जने नद्ीतङ्ागादुत्तारे, मह्ाप्रमागत्वात्‌ | स्यल वान्ुक्राचित-दगमम्थाने। डमसङ्कट, दुमभङ्गमम्थत्वात्‌ | साधारणे जनस्थत्मिश्चंवा। विपन्न उब्रतपाघाणवल्द्मीकस््ागप्रभ्टतिभिनबंन्धुरे | समेऽपि कान्तारे प्रान्तरे वापि । प्ाकारहरम्पादिविदास्ये च नागवतां बलानां aRRT- सैन्यानां जयः धरुवं faut भवतोति प्रोषः॥ जन wa wane च समेऽसंमे साधुबनेऽबने प्र । प्राकारम्तपादिविदार्गन जयो. भुवं नागवलतां बनलानामिति पाठान्तरम्‌ Ud Ae १२ Blo ॥२२॥

तस्मादिति | वात्‌ नागवतां बनाना भ्रुवं जयः, तस्मात्‌, यता भूरिजलः पन्थाः, यत waaay उपचितः पृषो भवति, तेन

2Rr2

२३० । कामन्द्कोयनीतिरूषटरटोका।

पथ। fang: श्रङ्गारद्ितः सन्‌ पतापं जनयन्‌ प्रभावं प्रकटयन बलानि wana न खन्तानि gaa नेः wae: अभियायात्‌ ward प्रविशेत्‌ | शद्‌ स०१द Ble eet

चभ्यत्रतानामिति | ्णरपि खयं होनश्क्तिरपि च्यभ्युत्रतानां शक्ति यसम्पन्नानामपि अरोगं want पश्चात्केोपम्‌ उदारम्‌ उत्कुटं जनयेत्‌ | श्यप्रमत्तः प्रमाद्रह्ितः सन्‌ तञ्च पश्ाद्मकोपं प्रसमीच्य प्रतिविधाय यायात्‌ युद्धयाचां gaa) wafers, Seta gone अनिखितस्ये्ययः। यानफलस्य देताः ev waar. ferd ganafaae: | राज्यं न नाशयेत्‌ । wah: alas करातीति भावः। १६ Mo Ves Ble ge |

weraara xfa | प्खात्‌ स्यानोयादो प्रकोपः वाद्यौराभ्यन्तरेवी BUSH: | पुरतः प्रयागसिद्धो फलं रान्यधनादिलाभख। aay किं गरीय डति van ogame गरोयान गस.

fe यतः विप्रछताः विरोधिता विपक्तभूपालाः तत्‌ पच्ात्‌

प्रकोपलच्तणं रन्ध चिं महत्वं नयन्ति vaduatad तस्मात्‌ प्रतिविधाय प्रतिविधानं रत्वा यायात्‌, नान्यथेययः | १६ स Bre ॥ १५ ॥ *

पुरेति अविमुद्धएष् अप्रतिविदितप्िग्राहादिः gata युद्धयात्रा कुन्बन्‌ तीव्रं पाणिभेद पाश्ियाहजनितमहइ।भयं प्राप्राति। WH WTA! १९ He शद्‌ Ble te ॥

arafafe । aaa युद्धयाचां करिष्यन्‌ विजिगीषुः पृरोऽग्र TH BMI व्यनेकवगंम्‌ अनेके वाः अष्वर्मिकेकादश- . वगिकादया दस्यश्चरथयप्रम्टतयोा वर्ग यस्मिन तत्‌| नेकमख्यम ्मनेकप्रधानं बलं निदध्यात्‌ स्थापयेत्‌ RRA, खनेकमत्यम्‌ खनेकमतविशिरम्‌ खनेकम॒स्यस्य बङ्प्रधानाधिह्ितस्य बलस्य Baaa feuat nama भेदम्‌ ५६ स° १५ He pe y

¢ दण an: I ३२९

अवश्ययातव्यतवे warts किं ofafruafware,

ष्यवश्ययातव्यतयेति। अवश्ययातव्यतया यानस्य आवश्यकरणीयतया उद्यतः उद्युक्तः. सन्‌। पख्ात्प्रकेपादितयानणश्ङ्कखेत्‌ प्खातप्कोपेग aifeat उपस्थिता यानश्रङ्ा यस्य menda तदा सेनापतिं सेनानीम्‌ अथवा कुमारः बनेकदेरोन बलन्येकां प्न सह पुरः wet. waa निदध्याव्‌ सत्तां स्थापयेत्‌ | पञ्चातप्रकोपाद्हितयानण्रङ्ख ray परात्‌ प्रकापादितयानश्ङ्का इति Fo पाठः। we स १८ Ble ॥ १८ ॥

वाद्याभ्यन्तरकेापयोर्गुरुलाघवमभिधातुमाद, च्याभ्यन्तरादिति | व्याभ्यन्तरात्‌ व्यभ्यन्तरसमुत्यन्नात्‌ पुराहितामा्यादिकृतात्‌ बाद्यल- तात्‌ बश्टैरन्तःपालाटविकादिभिः हतात्‌ च दोषात्‌ केपात्‌ कार- णात्‌ तयाः Vea: मध्ये आभ्यन्तर va गगोयान्‌ बलवत्तरः, चाभ्यन्तरकेापात भयं भवतोति भावः। ष्यवश्ययातव्यत्वे रखुतदाष- विनिवारणाय किं कत्तंयमिग्याह, व्यवदिःप्रचारान्‌ qatar दाषद्ेतन्‌ प्रकुपितानित्य्थः। व्यादाय पुर्स्वद्य चथदानादिना ane Kaw: | सार्य ग्रहीत्वा वा गच्छेत्‌| बाह्यान्‌ वच्यमाग- प्रकारान्‌ TITIAN Tae विहहितानुकन्पान्‌ पिहितः ङतः अनुकल्यः सामादिना प्रतिविधानं येषां तादृशान्‌ छत्वा aaa डति सम्बन्धः ९९ Te Re Ble ॥ te

बाह्याभ्यन्तरयोः पखात्रकेापयाराभ्यन्तरः प्रकापमाह, पुरोहितेति। पराहताः, BAA, FALE राजयपुजाः, कुल्याः विजिगीपृकृकलभवाख; र्ते प्रधानाः सेनाभिगेप्तारः सेनाध्यत्ताः। सन्तः साधवः, तेषां प्रहि. तादीनाम्‌ अन्योन्यतमप्रकीपं परस्यरविद्रवम्‌ अन्तःप्रकेपं समपादि- शन्ति निर्दिशन्ति निरूपयन्तीवर्यः। तषां हि सन्ता$न्यतमप्रकोप- aaa समुपादिशन्ति cas wat fy मन्त्ादतमप्रकोापमन्तः- प्रकोपं सम॒पादिश्रन्ति इतिमृ° पाठः! १९ Meo Le Bre p Re |

ape कामन्दक्रोयनीतिस्स्टीका।

ae प्रकोपम्‌, राषटति। crear दग्डनायकाः, wage: सन्धिर्च्तगनियुक्ताः, चाटविकाः खटवीभोक्तारः अन्त्यजा न्तेच्छ मस्या दयः, अभिसीमानः सीमासमीपस्धाः | बड्वचनवबलेन. qares yar. HAE | रखतेषाम्‌ खन्यतमप्रकापः वाह्यप्रकेपः कथित इति Tu: | उत्पद्यमानं तम्‌ उभयविधं पञ्चात्‌प्केापं निपुगप्रचारेः aga मन्लिभिः सचिवः सम्यक्‌ उपराददीत संल्तयेद्‌ | प्रतौकारार्थमि(ति भावः। उत्पद्यमानम्‌ इत्यच उत्पद्यमान इति पाठान्तश्म्‌ । १६ स २९ Mle wR

सामादिभिरिति | सामादिभिः उपायैः, परस्परम aan? acy, भेदनः विद्मेषगेश्च wird सं्मयेत्‌ श्रान्तिं नयेत, विजि- गीपुरिति शष VaR! सन्तक़हद्या यथा परान्‌ waa न भजेरन्‌ न आश्रयेयुः सचिवादय इति Ta) धीरः नीतिशास्त्रतः राजा तथा विकारं wada च| तथाच dic प्रमयेदिकारम्‌ स्यच तथापि We शमयेत्‌ प्रकेापनिति we पाठः। eg स २२ स्मो ॥२२॥

कोशी यात्रा AWWA raw, मन्येति, मनुष्यागां पर्ष. गुगोपेतानां, युग्यानां वाहनानाम्‌ अपचयः कासः, त्तयः wey हिरणयानां सुवगोनां धान्यानाम्‌ अपचयः च्ततिः, व्ययश्च नाण हर्ण्पदेन धनस्य, घान्यपदेन खाद्यद्रद्यमाच्रम्य उपरलच्तगम्‌। तस्मात्‌ विदग्धबद्धिः राजा, च्तयवयययायासकरीं, चयस्य अपचयम्य yaw वितरणादिकम्य, खधासस्य परिञ्रममाचम्य च तुम्‌ इमां फपलद्धोन- यात्रां न्व उपेयात्‌ MPAA | ९९ To eg प्नो०॥२२॥

कोटष्ो याच्रा faddaie, wanifa, खवश्यभापिनो निष्पत्तिः काय्य॑सिद्धिरेव महाफलं तेन साद्या aa, ताम्‌ । Be a दोध- कालव्यापि छत्रं यस्याः ताम्‌। पर्णिमकल्पा, परिगतफलेान्मृीम्‌ | कामं वर व्ययायासकरीम्‌ उपेयात्‌, याच्रामिति was) तु जिन्त

ae

(1 ais ३३३

जातु कदाचित्‌ नव च्तयदोषयक्तां मनुव्ययुग्यादिविनाशरूपदोाष-. afaata उपेयात्‌) शद्‌ स RB Ale 4 2g |

कोय्यव्यसनमभिधातुमाद, वस्तधिति | STR Tay aay aray चिवगपालकबयापारेषु Lau: | चेत्‌ यदि सममः सम्योगः । THY साध्यषु Fe च माहात्‌ अन्ञानात्‌ अममद्यम उद्यागाभावः। nae विषयेषु अकालेष असमये अनुपयागिसमये निजम्य यमनान्तः- प्रकापादिसमये इति ata: | समुद्यमख् | अकालेष॒ व्यच बडवच- नात्‌ aie समुद्यम cate fanaa) od fade लिविधननव काव्थयसनं ata कथयन्ति। नीतिग्रास््विष्रारदा rf रष । Bae gfe निराकरोति यत्‌ तत्‌ वसनम्‌ यस्त कार्यस्य फलम्‌ । शक्यष्वक।लेघ॒ समुद्यम ras Tae कालेन समद्यमखेडति ° पाठः| शक्येषु लोकेन समुद्यमख इति wise न समीचौन १६ Ho २५ Ale jy ay |

Safa काय्य्यसनान्याह, काम उति। काम rian रूपरसगन्धस्पशश्रब्देषु TAU HA मद्यदयुतम्टगयादिपु च च्ामक्तिः। SQA AU: | वाकपार्यं दग्डपासरष्यमथंदूषगमिति दयमनचय तच्जन्नितमव | अदच्िगता ्यद्‌ात्तिर्यम्‌ । दाक्तिखाभावे चनजो- विनां भक्तिक्सेन काधविष्वंस अनुकम्पा वविजितस्वपि विद्रा fey दया । रुतेन च यथाचिताकरगात्‌ लाभविष्वसः। ¥t: wat | जिया च यथयाचिताक्ररणात्‌ लाभद्वानिः| साष्वमम aqufa- Ufa: | अप्रतिपत्ति कायं नाभ्यति। me कर्ता| कर ङ war यणीया भवति। अनार्यता व्यशििष्टता। खग्रिष्टानां सतकार्णकर्‌- णाद्पि लामदानिभवति। दम्भः पर्वद्धकता। वद्कम्टावि्मनीयतया लाभविष्वंसः। अभिमानाउऽङङद्गारः। awrite 4 केवलं कावि. Saar, त्तदद्ेतुतापि। सतिधार्मिकत्वम wala | यतिधान्नि- काइ करतलद्धम(परान्यं रन्तुं न नोनि | Sal क्यं RTH

[ कामन्दकीयनीतिस्मरटीका |

तस्ता | कात्य च काय्यद्ानिभवति। खयथस्य विमानन च Waa अवमाननं च । सम्मानिता अनुजीविनः प्राणययेनापि काथय साधयन्ति, खवमानितास्त्‌ कायं हानिमेव कुर्वन्ति | Ye Fo ९९ Ble ee Bre xfa | बदा fassrerfena) भयं भीरुता । श्त निर- न्तरम्‌ उपच्तणम्‌ यपदामापतन्तीनाम्पेत्ता। Warmed ay. सदिष्णुता च्यसहनशोलता। पटतुप्रभावासदिष्णः कथं सन्वस्मिन्‌ 2a सव्वस्मिन काने च खकाय्यं साधयितुं समयी भवति। काल काय्यसा- waaay समृपाहितानि समृपाल्नितानि सीरतानीगर्थः। रतानि उक्षिखितकाय्यव्यसनानि खलु निखये वश्यम्‌ खव्यभि चरितं सिदि- विघ्नं कायेसिदधिवयाघातं कुर्वन्ति । १६ Geo २७ Bro ॥ २७॥ , सद्रायताधं सप्तविधं पच्तमभमिधातुमाद, निज डति। निजः खन- रक्तः खाभाविक-बन्धुवगः। मचः मिचमिचरू्पः। समानि ufa- VARAT ऋएर्णमापन्नः। सम्बन्धजः कन्दादानादिना Ta feng: न्धेन मिलितः । काय्येसमुद्धवः व्वद्ारादिना समत्यत् । भ्त: खेच्छया दशदितयितया वा पच्तमाश्ितः। भ्त इति पाठ वेतनदानादिना प्रतिपालितः। विविन्ापचारेः भेजनाच्छादनादिभिः Wa: छाम. सात्‌ wat) बधाः पण्डिताः णवं सप्तविधं प्तं वदन्ति की्तर्या्ति। Rd स०र्८प्मो०॥२८॥ सप्तरविधपत्तस्यानु रागलिङ्गान्याङइ, aaa इति | सदा aa- दव Sasa खनृक्तनन। aqua xfa wd a ware: | अग- कीत्तनेन्‌ गृणप्र्यापगेन। निन्दासद्दत्वेन पररुतनिन्दासदहिष्णतया। cane हिदसंगापनेन। तदयश्य्थाद्यमसंकयाभिः, "तस्य ay RAHAT, WI शस्ता, उद्यमः उद्योगः, तेषां संकयामि समाला- WH | अनुरागौ अनुरागवान्‌ पक्ता वेदितव्यः Ba: | रतैखिडे खय Baraca निख्यदति ara: | १९ Teo Re Ble y Rey

~

c

पश्छदर्एाः an: 1 334

कुलीनभिति। कुलीनम्‌ उभयकुलविखडम्‌, आय AeA, श्रुतव- दिनीतं श्रतं श्रास्तरश्चवगं विद्यते यम्य असौ श्रुतवान्‌ , शरतां खासौ विनीत- खेतिस तम्‌ । मानेन्नतं मानेन सम्मानेन उन्नतं महान्तम्‌ | यलान्‌पमिति पाठे पर स््रीधनादिषु लाभगरून्यम्‌। सभ्यं साधारगसरौतिनीतिन्नम्‌। स्मिति पाठे अग्टषावादिनम्‌ | Teale प्रतिपच्दादिभिः याया अनभि भवनीया बुदधिय॑स्य श्रम्‌ । छतन्नताज्नामतिमक्वयक्तं छतन्नता प्रयपक्रार- प्रवगाता, Ha बल, मतिः प्रज्ञा, सत्वं यमने अभ्यदये च अविकारिता, HR समतम्‌ | तादृशं at Han सदाचार्पच्ं स्वगगमध्ये मुचरित- fafa ara: | विद्यात्‌ जानीयात्‌ | १९ स २० Bre ॥ ३० ॥

उक्तापि विजिगीषोरात्ममम्यत्‌ यानप्रसक्रात्‌ पुनरू्ते, उद्योगेति | उद्योग "उत्सादः, मेधा स्मतिः, तिः यन, मत्वं बलं, मयम्‌ अवितय- WIRE, त्यागः पारु धनादिप्रतिपादनम्‌, अनुरागः गगपन्नपातिता, fate: अविचनितभावः, गौग्तं afeat, तानि। जितेनिरत्वं जितानि wash उन्धियानि येन तम्य भावः, प्रसदिणाता वेग्रायामादिसङन- माम, Aion, wad wear, जितमभतमि यरः | varfa ara गणान्‌ saat fafaatlatima वदन्ति, नीनिज्ना उति प्रोषः। १६ we २९ ्मा०॥ ३१ ॥

अवसरप्राप्रं श्रक्ति्यमाद, मन्तम्यति। asm ग्रधोदग्रावस्थानं नयः। सुनयम्य उपचार प्रयागं wae पक्तिम्‌ याड्ः। मुनयापचागनमिन्यत्र सनयप्रचारमिति पाठान्तरम्‌ । सुकरोायदगै सु TT कयदण्टरौ प्रभृ शक्तिम्‌ ais: | कोषदग्डजलं fe प्रमृषक्तिरिति afer: | बलवद्धिचद् waa विजिमीषोर्विचेद्ाम उत्मादशक्तिम ae) arr मि we | Fai चिशरक्तियक्तः तिभिः शक्तिभिर्गक्त, re मनृग्यलाकं जेता जवी भवति । १६ ae Re Alo ॥ ३२॥

उना दगुणानाद, wafafa |) wea व्यागुकाय्यनिव्मादकत्व, ger

atsre व्यसनंष BUI अदन्यम्‌ WBA | SQ Wana उद्यागग्नील्ल- 28

| „ कामन्दकीयनीतिसारशटोका |

तवम्‌। युधि संग्रामे धीरता wai युधि धीरता च इयत खतिधीरताचरति मुदितः पाठः आत्यन्तिकी बला श्स्त्रसमुद्धवा नीतिशास्त्रालाचनजनिता सांसगिकी विचच्तणसंसर्गससुत्यन्ना परिणामिनी परिण्तिभ्रीला धीर्बुद्धिः ua चतुव्विधा ृडिरि यः | १६ स° ३३ Fre ॥ 2 I भरूयाऽपि यानगुगानुष्ाने विजिगीषोः सामग्रीमभिधातु माद, उत्साहेति | उत्साः उद्योगः, सत्वं बलम्‌, अध्यवसायः स्थिरता, Fey Base’, दा RAY CGA, कर्म्मसु कायषु afd, रुषम्‌ अतिशोर्खयम्‌, अरोगता पोडा- uted, कम्मपलापपत्तिः कर्म्मफलस्य अक्रमणादिजनितफलम्य उपपत्तिः उपपादनं, देवान्‌करूल्यं रैवस्य FECT अनृक्रूलता । निराधिता, चाधिः मानसी व्यथा, तत्‌ न्यम्‌ | १६ Ao ३४ Bro ॥ ३४ ॥ पच्तादिनानेन एदीतकोव इति | अनेन पव्वौक्तपकारेग पक्ादिना, विशि र्थः । sare “निजाऽथ मैच समान्यत सम्बन्धः काय्येस- Ware भूता हीते विविधोपचारैः प्त बुधाः सप्तविधं वदन्ति।'" रति । आदिपदात्‌ उत्सादशत्यादिसमन्वितः स्थैः | welt: wea: समभिवयादारे नीतः कोषो येन। कोषाधाने। राजेति वचनात्‌। विजिगीष्‌- राजेति शषः । vane पच्तादिभिः पक्त-मन्तशक्ति-केषप्रभतिभिः Wa न्यूनं रिपुं सातय TAA ऊभ्युपेयात्‌ क्रामेत्‌ । जयस्य निःमन्डिग्ध- त्वादिति भावः। रति रखवमुक्तपकारेण प्रसमेन्‌ वियच्ताक्रमणा्ं निर्ग च्छन्‌ विजिगीषुः समुदपरच्तालितां सागरमेखलाभि्यर्थः | ताम्‌ अखण्डं धरित्रीं लभते। पक्तादिनानेन इत्यत पच्तादिदानेनेति पाठा नास्य शाचते। १९ स० au Fre ॥ ३५ | काल xfs) सजलाभ्नजालः सजलजलदपटलयुक्तः कालः गजानां, तदन्यः . वधातिरिक्तः कालः तुरङ़मागामशवानां रातु प्रयातुं, प्रशस्त डति we: | खतरव नाल्युष्णवषीऽपि समधिकवधा-समधिकमीश्मपरिर हितेऽपि तुषार- am: शीतसमज्वितः | सम्यद्रएस्यः सम्यञ्नानि सेमुद्तानि शस्टानि यच MEM: कालः, प्रशस्यतर इति षः | इति कालसम्यत्‌, निर्दा

WUT: Ba: | BRO

Fae: | सजलाभनजालः KAI सजलेाऽम्बदोाऽसो इति नाद्यष्णवषा$पि wage सयत्र नाबयुव्णववाव्णतुषारयुक्त इति पाठान्तरम्‌ । नाग्थषा- बषातितुघार युक्तः Kad पाठः संगच्छते | १६ स° ३६ Ble । ३९॥

राचावितिं। अनृकरूलप्रतिकूलयेः कालयोगं गदोषानादह, राच्राविति। उलूकः पचकः राता काकं वायसं विनिहन्ति विनाशयति | conte दिवसे काकोऽपि seam विनिदन्ति | इति हेतोः कालम्‌ BCE RICE समय परसमीच्य UNM यायात्‌ युद्धयात्रा Fata | यतः ey जगति काले उपयेागिसमये समीदितानि अभिनपितानि, एथिवीलाभपालमादीनि पलन्ति सफलानि भवन्ति | काले फलन्ती इत्यच काले भवन्तीह इति पागन्तरम्‌ | १६ He Ro Bro | a9 |

कालर्बलाबलमभिधाय देश्वलाबलमाद, शा नक्रमिति। खा RT करलसस्थ तीरस्थितं नक्रं कुम्भीरम्‌ आकर्षति याकरामति | ae सलिन्ाभ्ु परत जन्लेऽवतीयं खानम्‌ खकर्षति | रवं रेशस्थित VARINA: वाय मानः, उद्योगं gai । विजिगीषरिति Te: | ध्रवं faa कर्ममपलाप भोगं कर्म्मणः प्रयागादिकस्य यत्‌ फाल wala तम्य उपभोगम्‌ उपति orf) कर्म॑पलापभोगम्‌ इयत कम्मबलापभोगम्‌ डति मु” पाठः| १६ eo Be Bre y ३८॥

समविषममिखदेष्रेषु यानक्रममाद्, सममिति | समं समतलदेश्र मथ- सासदृश तुरगः eager: गच्छेत्‌ । तथ्या विषमं निस्नाच्नतं तरङ्कितमि Ue | Qe नागः गजप्रधानबलः। तथा जनां जलप्रधानं देश्मुपद्ीप- परायद्धीपादिकं aad: जनग्रानपुगबनेः, तया समङीधरः परन्यतप्रधा नटे नागतः दिरुदपृणेबलः गच्छत्‌ । WII समद्धीधर Hare) Sw -ararea: नागतेख बनः गच्छेत्‌ rat) feel देणं च यथाबलं बनानमारेव . vette uantre गच्छेत्‌ नावाठतेनागङीख् गच्छन्‌ इत्यव नागां पच्तबलानुपेतः इति ours: | Ud He ae प्ना०॥इ८॥

मङप्रगाएमिति } मलप्रगाएम्‌ अतिनिजग 2091 तोये पततिप 2a2

ne

aot HTAHAMTMLEIAT |

वर्षति सति। जलसकयीर्थमियर्थः। RA मरीश्रसमये, अनुपोदककच्तदुर्गम्‌

अनुगता अधि यच स्थाने तम्य उदकः सलिलः कचतैनतगगुल्ादिभिः दं

दुःखेन गमनीयं देशम्‌ , तथा fase अनृपत्वमरत्वादि युक्तं देश संवीच्छ

विचाय्यै यथामुखं सुगवानतिक्रमेण नरेन्द्रः विजयाय गच्छेत्‌ । १९ a

ge Bre tl ४०॥

waza auafa, न चातितायभिति। न च afaatt asa, गमनविशघ्न- हेतुत्वात्‌ | न च तोयदोनं पिपामावाधभस्नत्‌ । sae: दटगादिभिः we गवादिभच्तगोपयागिभिः, इन्धनेन काषेन पाकेपयागिना युक्तं मागं WATT नम्‌ उपेत्य अवनम्बा | at बड्म्करेः vat arene: श्ि््यजीविभि- सि्य्थः। युक्तः समेतः सन्‌ qa: सुखं ANA प्रयागं येषां ते, तेः संन्यसिवयर्थः | पुं यातव्यप्र चम्‌ उपेयात्‌ यायात्‌ । ASIA इत्यत बड्- amc इति पाठे, तं मा जानन्ति ये ते तज्राः Ra | मुरप्र्ागे-

fray मुखप्रयेगररिति पाठान्तम्म्‌। १६ स ४१ सो 1 82 सुवीबधामारभिति। स्‌ wha वीजधासारा यच तम्‌। वी्धः.टगधा- न्यादः प्राप्तिः, आसारः Aya | उपेततोयम्‌ उपेतं युक्तं तोयं यच, खान- पानायुपयेागिजलसमन्विमिन्यथः | विग्वासिभिः fara: यनुजीविभि- frau: | क्रान्तजनं क्रान्तम्‌ aad जनं यत्र तम्‌ | अन्या कूपार विपच्तकतविषप्रयागेण प्रव्यावत्तनकाले तज्जनलपाधिसैन्धविनाशसम्भवः। विसुडं चरादिधिः करूतषो धनम्‌ । तन्माचमेव तावत्‌परिमागमेव दिघतां gam मा पन्थानम्‌ उपधात्‌ गच्छत्‌, कात्‌ पथः, आत्तः श्राज़छतोप- द्रवेण विपन्नः सन्‌ न अपयानं पलायनं कुय्धात्‌ । विच्'सिताक्रान्तजलमिति

पाठे स श्वाथः।९द्‌ सर ४२ Alo ॥ 82 .

‘ ` खपदतिक्रमे देषमादह,ये ceatafafa | ये age विपत्तभृपालाधिरूत- दे्माननिक्लाः परामष्रद्िता वा स्पूं want भूमिम्‌ च्निरत- देम्‌ अविचार खपरिक्ञाय सहसा टात्‌ TKI दूरत प्दशे यात्रा विशन्ति चाश्रयन्ति। दुरमार्ममिति md तु, ये अभिधाक्तारः दृ रमाम्‌

| aut | Bae

अभिहितप्रमाणाधिकभूमिम्‌ rare: | sare सुखमाध्यास्ते अचिरेण Mare तेषां शत्रणां खड्‌ गधारापरिष्वङ़ खड गधाराया खालिङ्नात्‌ wa यान्ति प्राप्रवन्ती्थः | १६ Te ४२ Bre il ez tl

यथास्थानसंस्थापितबलम्य तु मा्गेऽपि एएयनकल्य vars, मार्ग इति | मार्गे प्रयागस्य पयि, दुर्गे जलपर्व्वतवनादिभिये दुरमप्रदेणः तत्र विनिविष्टं सन्निविष्टं सन्यं यम्य सः | विधिवत्‌ यथाविधानं विधिम्‌ यात्रायाः ot वस्कन्दम्य च विधिं विधानं जानाति यः a) स्नद्र-पाश्वस्धित-वीर्याधः east सर्व्वदा बद्धपरिकराः, कतसंग्रामसच्जा raw) पाश्रग्धिताः चात्मनः नगरम्य च स्नदितप्रदेशावस्थायिनः वीराः संगरामका्रालाभिन्नाः संग्रामेऽपसाद्ृलाञख याधाः गुद्वविद्याविग्रारदाः यस्य सः। तादृशा विजि- गोषः dat सन्यत च्ात्मरनोपायम्‌ विधाय मुमम्पाद्य साध्वीम्‌ उत्तमां मुरयेागनिदां मु्वयागेन मुवसङ्न निद्राम्‌ अव्याहित-रद़ापरिग्रन्यतया उदेगरादिन्यं सेवेत | यथवा साध्वीं निर्दिटरातियाममाचाऽन्धनानधिकां quam fast सुख्यागेन निद्रां सेवेत म्वीकुय्थात्‌ । WAT सुखन याग- fat Baia fearat सचेतन sau) सुखयागनिद्राभिन्यत्र निशि यागनिदाभ्िति पाठे सर्वार्थः १६ Ae 88 Bre ॥ ९४ ॥

° भ्वमत्तरङ्गदिरदेन्द्रकषाघ्रगयाम्बनाम्वादितकगर न्द्रः |

तदन्तरालप्रतिचाधवरत्त कं जाग्रतीद्यादम्माटियत॥४५॥ इति |

निशि राजावासपाश्धता भ्नमन्तः परिवत्तमानाः ये नुरङ्गः यशाः, feta मातङ्गाः, तेषां यथाक्रमं छषागां धिननां घरटानां गजकशटलम्बितटृदद्‌घगटानां च स्वनन रवगा ऋस्वादितं स्ट any शरवगविवरः यम्य विजिगीषोः सः, aw aes तम्य शादिरवम्य equa wa प्रतिनेाधवर्त प्रतिनाध जागर्गे वत्तत mse निदाच्छेद- afar: | के जाग्रति? के यामिकपुमघाः जाग्रति प्रतिबाधवसित्व यर्न्ते, रवंविधप्रदमपु्कम्‌ ae ममादरपुन्वकम्‌ अद्यत yey: एच्छेदिश्र्थः। xe इत्यत्र हेषामिति, तदन्तरालप्रतिनाधवर्त त्यत्र

‘

३४० कामन्दकीयनीतिसस्टीका |

तदभ्तसा च प्रतियेाधशत्ताम्‌ इति च पाठान्तरम्‌ | ae Be ६५ Brey ४१५।

तत इति । तते निश्रापगमे प्रबुद्धः जागरितः, शुचिः रतश चक्रियः। xeza पुजितेष्देवतः। ओरीमदिभूषोज्वलितः श्रोमतीभि, श्ोभासम्पादि- काभिः विभूषाभिः परिच्छदालङ्कारेः उञ्वलितः दीप्यमानः | wes सव्पैदा axdaat: | विजिमीषुरिर्थः। मन्तिप्रवरेः सचिवप्रधानेः प॒राहिता- मात्यमुदद्रीख यथावत्‌ यथाविधि सेव्येत | रतेः oy विजिगीषुयधाकत्तयं निरूपयेदिति तात्पय्थम्‌ | १९ ae ad Bre ॥ ४६ ॥

कर्तव्यतामिति। तेः पु राहितामायादिभिः सद कत्तव्यतां करणीयं यत्‌ तत eau निर्गोय विचिच्रयानं विचित्राणि यानानि युग्यवाहनानि यस्मिन्‌ तादृशं यानं रथादिकं समास्थाय रुच्य कुल रुगतिः कुलकरमादागतेः Bea तुस्येः आत्मसटशेः विच्स्तरि त्यथः | शस्तरिभि शरस्त्रधारिपरूषेः परिवारित परितेष्ितः सन्‌ afe: निरोयात्‌ fae | सम्प्रधाय्ये इव्त सविचाय्य इति, विचित्रयानभिग्यत्र विचिच्रयान डति, प्रस्तिभिरित्धच प्रत्तिभिरिति, आत्मलुलयेरियच द षटतुसयेरिति पाठान्तरम्‌ | १६ स ४७ Fre ॥ ४७॥

विजिगीषो स्वश्यकर्तव्यं कम्म, aig इति | पे विजिगीषुः इस्ति रथ्ाश्वचय्यां “feat स्थानाम्‌ अन्धानां च चर्या गतिं, तया सामृहिकं यद्र चनाधिष्ितं tum येादुपुरुषसमृद, एक्‌ प्रयेकं Brace, "तथा विवच्ितान्‌ परीच्तायम्‌ cam विधानयक्तान्‌ संम्रामसव्नादिसमेतान्‌ सं्रामनेपुर्यप्रदश्रिनख् दिरदेन््रमुस्यान्‌ प्रधानमातद्गान्‌ तुरङ्मान्‌ चां ख पर्येत्‌ निरीच्तेत ॥ ₹स्तिरयाखचय्धाम्‌ इत्च दन्तिरुधां ख वय्यान्‌ इति पाठान्तरम्‌ | ९६ He Be Ble ॥ ४८॥

सखोएगम्य इति | सखोपगम्यः सुखेन उपगम्यते सेवा्थमिव्य्थः | स्ित- yeni कितपृव्वेम्‌ रेषद्धास्यपन्यैकं भाषते योऽसा RYT: | खषंविधो विजिगीषुः परियं वदेत्‌ सर्व्वदा प्रियवादी भवेदिग्यर्थः | cafes अ faafanewfafomg दद्यात्‌ gaa arene fa भवतीव्याह,

= fata प्रियवचनादिना दानेन च इक्थधिकप्रदानेन | संग्रोताः खातः

WECM: सः | २५९

सात्छताः | wat इति प्रोषः। wife खामिनि, प्रसकाय्साधनार्थमि- ag: | जीवितानि aft प्राणानपि wate) शरीर ब्ययेनापि cya साधयन्तीति ara: | १९ स ४८ Bre | ve ॥

aaa ऋभ्यासेनेव पाटवं wadtare, रथाश्छेति। रथाख sare नावश्च quire यानानि च तानि स्थाशनाकुघ्चसयानानि | तेषु योग्यो निपुणः दच्त इवर्थः ! स्यन्दनारा हणे quien नाकागादगे गजारोष्गे मनुब्यवाद्ययानाद्यारोादणे च कुल इति भावः। धनुषि चापे धनुवद raw | परगर्भः पराः | निन्यक्रियः नित्या नियता क्रिया areata व्यवसाय इति यावत्‌ | रवंविधञ्छ स्यात्‌ मवेत्‌ | तथाद्धि निन्यक्रिया ara नियतव्यापारः स॒मेधसां स॒बदिजनानां सम्बन्धे दुः्करेऽपि दुःसाध्येऽपि कम्मगि कालं नेपुण्टम्‌"व्ादधाति सम्पादयति । तथा चोक्तम्‌, अभ्यासः AAMT सन्य मुत्यादयति करो शलमिति | सया चनेकुञ्चस्यानयेाग्य इयत रयाखनौ वुञ्चर- eran इति afsans र्यादीनां हाने परि्यागे येग्यः Aw: | स्था- दिकमनपेच्छ गन्तु समयं इव्यथः | रुधाशखनोकृञ्चरयानयेग्या नि्किया इति पाठे तदुभग्रपदयेर्विशेष्यविष्रषगभावः। १९ स० ५० We ॥५०॥

सचनदधेति। aad wafer उचः महान्तं fed arya व्ास्थितः ar&g:| तथा सव्र दसैन्धानगतः HAS! aera? सन्धेः सेनाभिः अनुगतः अनुयातः | अविकुव्यन्‌ विकारपरिवच्छितः। प्रवीरयाधान्तरितेन, प्रवीराः संयामकुशलाः याधाः येदुपुरषाः a: अन्तरितेन द्यवदितेन माम- न्तदूतेन | परदृतेन सह गुप्तभाषगम्यानाचि्यात्‌ | ATH साधुः सम्यक्‌ मन्त्रः कर्सब्यावधारगा्धक्ोपकथनं यम्य तादृश सन्‌ यायात्‌ संयामे यषां gam | feufaara दिवमिति, विकुर्वन्‌ यतर प्कु््न्‌ इति, साध- मन्त्र इन्यत साधुमन्मिति पाठे मन्तं ogi न्वयः | १६ स° ` ४२ Blo nyt a

आलाकयेदिति । -गु्धिगुगोपपतरः ada: सुखघाप्रवणताग्रहम- वि्ञानानुपहतत्वाभिनित्रेशादयः, तेः sua: दान्तैः सुविनीतेः चरोः दृतेः

Bee कामन्दकीयनीतिसाग्टोका।

परप्रच्ारं परस्य प्रतिदच्दिभूयालम्य प्रचारं परयागादिकम्‌ Brera

निरूपयेत्‌। यतः रतेः खवंविधवद्धिगणोपपत्नषवरेरि यैः | विमुक्तो विर- Rea! fadtar राजा waa: नयनविर हिते जनेः समानधम्मी समानगुगो भवति, यन्धवत्‌ भवती्यथः | दान्तरिच सर्वैरिति, परप्रचारमित्यत्र परापचारभिति पाठान्तरम्‌ | १६ Ae १२ Ale ॥५२॥

यथा पद्मनालेन कश्िन्‌ सलिनमादत्ते तथा प्रलाभनादिद्ारा परिग्टहीत- दग्डनायकेन श्र्रारन्तःसारमाददौत care, विलाभयत्निति। विलाभयन्‌, भवन्तं साण्ुसवाभिन करिष्यामीति आआश्राजनकव चनेन vant | किञ्चिदपि

mata प्रयच्छन्‌ ददत्‌। बड़दानेन विपत्तपुद्धिसम्भावना माभूत्‌ इति तात्य्थम्‌ | दिषतः foe अन्तपालं राज्यप्रान्तर त्तमो नियुक्तं दगरनायकं faa खायत्तं gata विदध्यात्‌ | fe aa we: किचिदानपूर्न्वकाश्प्रदान- रूपमुल्येः तन्नालिकया अन्तपालरूपनालेन दिषतः wat राष्टात्‌ राज्यात्‌ seit बङ्गपरिमागं प्रपरणे aaa) वस्त॒ आददीत WENT कर्षेत्‌ rau: | ददिषतेाईन्तपालम्‌ saa क्वचित्‌ पुस्तके दिषतां पालं, कचित्‌ gem दिषतोऽन्नपालं, qo पुस्तके feast न पानम्‌ डगयेवं पाठे दृष्यते | कुन्त इव्यत्र walla इति, तन्नालिकया इत्र तन्नादिकया इति पाठान्त TH ९९ Be ५३ घ्ना०॥५३॥ ५

sunafata | दूतोपयानात्‌ दुतस्य चारम्य उपयानात्‌ उपस्थितेः क्रिय- माणसन्धिः अनीयमानः सज्धियंन तादृशः सन्‌, स्यनु Fe धेः | am खवित्तम्बितमेव वाज्छितम्‌ अभिप्रेतम्‌ उपक्रमं fed कुयात्‌ विद- ध्यात्‌ । स चेत्‌ प्रतिपक्त्ेत्‌ विसन्धिः सन्धिविघटके भवतीन्यथंः। स तु तस्य यातव्यस्य भेदः छतो भवति । तेन आत्मसमुच्यख अत्मनः समुब्न- fea भवति स चेदिसन्धिःसतु तस्य मेदः शयत्र स चेदिसन्धिने हि तच मेदः इति मु° पाठः। १६ Be ५४ Bre ues

ahi xenfe । पथिषु प्रयाणमार्गेषु chin Gitar, खाटवि- काम्‌ अटवीपालान्‌, ्वन्तपालान्‌ राज्याप्रान्रुच्तकभ्ूमिपान्‌› दानवता

E aa | 88

SI TAMA दानेन सान्ना च संद्षयेत्‌ च्ान्मनि aay विलिगीषुरि तिेषः | विरुडदेशेषु रकायनमामोदिषु, afatrd यातव्यक्त- निधे सति, ते च खायनत्तीरुतदु गेपालादयख खस्य विजिगीषोः ante fen: मागे पन्थानं उपदिशन्ति द्यन्ति ये ते तादृशाः मागेपदेशदाताश भवन्ति nid सर ५१५ Ble wae

अकारादिति ।.. (खकार णात्‌ परि्ागकारणां विनेव, कारणात्‌! क्रोधादिदेतोः, ‘ar, यः कचित्‌ अरिसेवो' श्च सेवकषः, ‘qua’, "एति" च्यायाति, शवुपच्तं परि्यज्य सेवार्थमुपगच्छति, तम्य, तद्या कचित्‌ (निजः sate, za इति te) ‘fafme’ परिव्यक्ताश्रयः, सन, ‘na? प्रतिपत्तभूपम्‌, “उपेत्य, “खायाति' पुनरा खरयाथेमागच्छति, स्तस्य", "गतिं" afed, ‘soda’ निरीच्तेत्‌ । “य रति कञ्चित्‌ पुरषोऽरिसेवी। fara विशिष्ट sta aa” इत्ययं हस्तलिखितपुस्तकपाठः समीचोनः। “a ख्व afaa पुरषोऽरिसेव]। fare fafge उपेतशस््नः'" इत्यं सुदितयुस्तकपाठो न समीचोनव्वेन प्रतिभाति ॥ १९ ae wg Ble nuda

बाङ्धबलात्‌ मन्त्रबलं गरीयः इत्याह, खारिपयुनेति। “afeya’ संया- मादिप्रयागोपक्रमवता, "मन्त्रबलान्वितेन" मन्तरबलयुक्तेन, विजिगीषुणा इति Wa; | श'गेव' प्रयोगात्‌ प्रथममेव, ‘faqa’ यया तथा 4विचारः' aaa. पृन्वेकेतिकनतव्यतानिरूपग, "कायैः" विधेयः । यतः दोणा देर्दष्डानां, "बलात्‌, "मन्त्रबलं, गरीयः" eax । तथा च कौटिल्यः “यकं way aT इन्यादिषुरुक्ता धन्‌द्मता। graa तु मतिः fant इन्यादुगर्भगतानपि"" afar तथाच ‘am’ gare, ‘amen तसङ्खीवन्धा विद्यया, ‘quay? देवान्‌, "विजिग्ये जितवान्‌ । “पकोऽखसान्‌ मन््रबलाद्विशिग्ये' ति पाठे श्रक्रो देवराजः श्ृहस्पतिना मन्धयित्वा तदिद्यासुपणभ्य असुरान्‌ जिगाय इति पौराणिकी वात्ाऽत्रानसन्धेया ॥ १९ Ge ५० Ble ॥ ५७॥ ।

सम्यगनुष्छितमपि काव्ये कालातिक्रमे न सिद्यरीति दथययन्राह, मनीष-

येति। ‘aera’ प्रयेगफलसिङ्धये, "नयवित्‌' atfaurern:, “पर” उत्कृष्ट, £ 7 °

९४४ कामन्दकीयनीतिसास्ढीका।

(उद्यम उद्यागं,“वआस्ितः' खातः, सन्‌ , farsa’, (मनीषया' बुद्धा, भ्विन्ञाकितं' पण्धाक्ञाचितं, ‘aaa’ ‘ante’ अययासमयेनः “ete "परि हयोयमार्ग' “कम्म सन्धिवियदहादिरूपं कायं, (समा चरेन्‌! | ‘Fe’ यतः, 'खकालः' अनवसरः, ‹मियतं' faata, “फलं cara, ` व्युदस्यति", निराकरोति | "अकाले" इतिमुद्धितपुस्तकपाठे फलं इति mead, ्यदस्यति' faferd भवति उ्य्धः॥ १९ स०५८ Ble ॥५८॥

उपसंरघ्राद, प्रभावितानामिति। प्रभावितानां प्रभावयुक्तानां, नशरतपरोंगातिनां' (श्रतं साक़ोपाङ्गवेदाध्ययनं, ‘stay शूरत्वं, ताभ्या, श्रालन्ते ये ते तेषां । "यथावत्‌" यथाविधि, “खालेाकिते' शास्त्रेण प्रदशिते ‘an’ पथि, (चरन्ति तिरन्ति, ये ते तेषां । “उन्नतान्मनां' “उद्गतः उच्छितः, want येषां ते तेषां । “सजकरदीर्घेषु" भुजङ्मवत्‌ sade, yaa’ बाङूषु, (दषी' देवतासम्बन्धिनी, Ufa’ प्रभा, चिराय निरन्तर? लम्बते" सम्बध्यते, ए वम्भता विजिगीषवः देवसमाना खप्रतिहतवोय्या भव- AAA | रद Ae we FTo Wve

याचाकालमाङ, समुदितेति । "समुदिता" सम्यग्‌ गुप्ता, qual समुद्‌ - WAT, "नराणां येाधपुरुषागां, "सम्पत्‌, सम्पत्तिः, यस्य विजिगीषोः स तचा ‘sqqmefa’ उद्योाग्रीलः, ‘Sgazfufifa पाठे ‘Zar उत्पन्नाः tafe: सेन्यानां वत्तनापायः, यस्य सः | उद्धतश्रक्तिरिति पाठे प्राक्तिसम्पन्न इत्यः । (नरपतिः विजिगीषुः, “भूरि सम्पन्नशम्ये' परिपक्षबङश्स्यसमये, quanta श्यः । "विगतसलिलपङ्गे' जलकदंमर हितसमये वा, हेमन्तादा- faa: | “कृमुमितसशकार श्रीज्चलत्कानने वा" (कुसुमितानां' मन्नरितानां, 'सदकारागां' चततरूां, ‘faa’ ae, “ज्वलन्ति भाखराणि भवन्ति, भककाननानिः उद्यानानि, यस्मिन्‌, बसन्त इचथः, "काले", "जयाय, विपच - विजयायं, साधु यथा aur *खरिभूमिं' विपच्ताधिकारु, ‘nwa’ यायात्‌ | १६स० go Be een

इयेवं यानं सिष्यती्यपरसं इर ब्रा, इतीति । ` भनरपतिः विजिगीषुः,

.पञ्चदशः सगः | २४५

इति" आनेन प्रकारेग, afer: aq Rava सम्‌, "पर" एच, 'खभियोक्तमनाः' "खभियोक्तु ' अभिभवितुं, att यस्य aren: सन्‌, (समुत्य- तेत्‌” यातव्यं यायात्‌, इतिविधिविषयोपसेवनेन' ‘xfa’ र्वंविधानां, धविधीनां' नीतिश्स्तरनिदिं विधानानां, (विषयागां' योधपुरुष-दृ त-दम्दश- स्यादीनां, 'उपसेवनेन' पालनेन, ‘wf’ श्चुः, “नियतं” निखयमेव, गो चर” अधीनता, उपरतिः । (इति विधिविषयेपसेवनेन नियतमराति- स्येति mace’ xara “इतिद्टतविषयापसेवमानो नियतमरातिरपेति गोचरः स्वं" इति मृदधितपुम्तकपाटे तु %ति' अनया पृन्वीक्तराजनोग्या, ‘wa’ nite, ‘fara’ च्यधिकारः, यम्य सः wage "उपसेवमानः' ward प्रणामादिना सेवां कुन्बन्‌ , 'खरातिः' wa, "नियतं" निखय, खं मो चर” निजाधीनतां, ‘safe’ गच्छति, 'इतिविधिविषयापसेवनेन' इत (इतिविधिविषयोापसेचनेन' इति तिविधिविषयोपसंवनात्‌' इति चपाठः GRRE SUA ॥ ९६ Ge ९१ Ble gz _ मति कामन्द्कीयनीतिसारटीकायां उपाध्यायनिरपे्तान्‌- सारिण्यां षोडशः सगः |

मुद्धितपुस्तकानुमारेण पञ्चदशः सगे: ॥

(र AIS AN Lg

aed कामन्दकीयनोतिसास्टीका |

श्रय सप्तदशः सगः ॥

मुदधितपुस्तकानुसारेण षोडशः सगः ॥

यानानन्तरं साुमिकखन्धावारसब्निवेशमाह, , यायादिति | वेरि- पुराभ्यासं' शचुनगरापकर्ं, अथवा यातव्यशिविरसमीपं, ‘aay’ पून्नीक्त- रीत्या गच्छेत्‌, विजिगीषरिति शेषः । पात्‌ “साधुसम्मते (साधूना वास्त विद्याविदां, ‘ama अभिपेते, भूभागे" आन्मरच्तणोपयेगि पेष इत्यथैः | “सख्न्धावार निवेशः “स्कन्धावारस्य सेनासन्निवेशस्य, "निवेश नैः" निमय- कुररैः, शिष्यविधाविश्रारदपुरुषेरि यर्थः | “सखान्धावार' सेनानिवेशस्यानं, (faamag’ निमायात्‌ १७ स° ९ Bre wil

स्खान्धावारनिवेश्प्रणालोमाड, चतुरखमिति। (चतुरखंः समचतु- ष्कोणं, “चतुदधार' fenuqed इारचु्धयभूषितमियर्थः। “नीति- विसतारसङ्ट' नीतिविस्ततं, नाप्यतिसङ्खोगमिच्थः। aerate” "मदन्यः Baler, ‘sate चभ्यन्तरमागाः, दुगदासाणि वा, प्रकाराः mace, यस्यतं महापरिखया' ‘agar’ दुरतिक्रमणोयया, "परि- way नगरादिवेष्टनखातन, ‘ad’ परिष्टतं | परि खालच्तणं यथा ze वेवत्तपुराणं MAM AAV २०२ ya “Gael च परिखामामं wawe- met । परितः श्रिविराणाद्च गम्भीरः crema” ॥ Caaganga ufcurercaifaa | प्रवोरगम्य मिस्य गम्यमेव सुखेन a’ ॥ इति । yous 2 Bev

weyiefafa | “भूमिपरदेश्सामणथ्यात्‌” ‘wa’ मत्तिकायाः, , प्रदेशस्य? aa च, 'सामण्ात्‌" wai, “आगारः” तच्च पटावाससन्निेशरं ‘eqie’ चिकोशाकार, ‘agus वाः खद्धच््राकारः वा, (मणडलं वा मोलाकारः बा, "दीष ay’ arate वा, उप्कणयेत्‌' रचयेत्‌, ‘wyis-

| समैः | ३४७

Agee a श्च “्टङ्गटकाडं चन्द्रं a’ इति पाठे टक्कर काचन वाः इति च MS SUNG: | प्द्ाट-प्टङ्ाटक-प्टङ्गर प्रकार क-शष्देन चिकेाणाकाराऽभिधीयते 1 १७ स० Ae ॥ ३॥ सेनासजिवेशप्रणालीमाह, विविक्तेरिति। "विविक्त" fee, नतु ayia! | "विभक्ते" यथास्थानं एथक्‌ way संस्थापितेः | "आयः" दुः, 'पटाकारेः वस्त्मयेः, ‘sR’ शिखरः, पटमगडयेरि यर्चः। "अन्वितं" युक्तं, “Gara ‘Ya wer, gefaar वा, कच्ताः" सेनानिवेशान्तरा- लानि, यस्यतं। (महामार्मसमाटतं' चतुदारत्वात्‌ दार्चतुटयस्पृश्रा चतु- विधेन महामागग' सुपरशस्तमार्गे ण, "समाढतं' BH | १७ ae 8 Bre ai राजग्टहसन्निवे माइ, तस्य मध्ये इति। "तस्य स्कन्धावारस्य, "मध्ये, arate चित्तप्रसादजनक, महामौलबलाटतं' “मदद्धिः' (मौ नवल भृरिपसिमागान्तरक़योधपुरुषेः, ‘aed परितं । (खन्तःकाषगरद्ोपेतं" ‘en? मध्ये, ‘Hata’ धनागारेग, ‘std’ युक्तं । केषाधीनेा हि tien xfa व्यवहितः rat a विधेयः xfa) “राजमन्दिर” acufary, करार ये स्थापयेत्‌ ॥ १७ स० ५ Bre ॥५॥ बलानां सत्निवेशमाड, मौलमुक्तमिति । "राजदम्धे राजग्टद, समा- = ~ aa’ वेदयित्वा, ‘aia’ यथाक्रमं, ‘Cateye’ पुरुषान करमेग वेतन- भोगिसेन्धं । ततः ‘af’ अेणिबलं, वयर चनया समवेतयोड्वगं xa: | तदददिः ‘wey मित्रबलं, aera ‘feud’ waar) तदहिः आटविकं" ऋअटवीपतीनां बलं, एतत्‌ पञ्चविधं aa (विनिवेशयेत्‌' स्थाप- येत्‌ ॥ १७ Bog Mont ज न्ते चेति । (वयन्ते च' स्कन्धावार प्रान्तभागे च, सव्वेदिच्त rai) cantare प्रा्यनाधिकडन्तिप्रदानेनामसात्‌छतान्‌, तरव -शखलापरान्‌” निश्रासभूमिमधिरूटान्‌, "खग णितान्‌' sien, दुर्कर्म्मगः) करका । नियतान्‌, क्रूरान्‌" खलान्‌, ‘warn Mfr, “Aue” परितामग्डला- Wits, "निवेशयेत्‌" Uday ॥ १९० aoe We reg

३४८ कामन्दकीयनीतिसाएृटीका |

हस्तिन इति । 'लब्धनामानःः स्रामे विख्याताः, तादृश्यः (मनेजवाः' वातस्याः, (तुर का" sean, “लाप्तरक्िताः' विच्स्तपु रैः पालिताः सन्तः, aga’ भूपालस्य, “Vea रानमन्दिरसत्निधौ, "वसेयुः" fess १७ स° Swe sa

चखन्तवे्िकसेन्यमिति | “अन्त॑ः tre पुचदार, तच नियुक्त सन्य ऋन्तवेशिकसन्य, ‘ama? यामः" खदहाराचाटमभागः, तत्र साव- धानतवेनावस्यितिः व्यामडत्तिः aaa card: | "राविन्दिवं' aera, ‘gaag’ कतसन्नादं, संग्रामसव्नया सन्जितमिव्यथ॑ः | "उदायुधं" उद्यत- we, च सत्‌ 'राजाभिगुप्रयेः नरपतिशरीरर च्तायं, ‘fase’ । "अन्त- ्शिकतैन्छमियच' चन्तर्वशिकसेन्य' इति "अन्तवासकसेन्यमिति च' पाग- AT IYO Be € Ble le

युडयोग्य इति | TE: BATU ॥ ९७ Ae ६० Bre hed

सेग्ेकदेश्र इति । “सेनापतिपु रसरः” शसिनापतिः सेनानीः "पुरःसरः ऋद्मसरः, यस्य॒ तादृशः | “सन्नद्धः छतसन्नादः, ‘Haas’ बलेकभागः, “प्रयलवान्‌' अवहितः, सन्‌, ‘fafa’ राचिकाले, "वदः" eae सन्वे- faq, “परि चरेत्‌" पररिम्नमेत्‌ । ‘waaay परिचरेत्‌ः इत्यत्र “प्रपद्रवान्‌ परिपतेत्‌' इति मृद्धितपुस्तकपाठः ॥ ९७ स० ९९ द्वो ° ॥ १९ ॥

पररसेन्येति। "सन्नद्धाः" कछतसंग्रामवेग्ाः, "वाताशखकाः' पवनवदूवेग- ्ालिनुरङ़मारूप्राः, तरव शशीप्रपातिनः' amt, दूरसोमान्त- पातिनः दृरस्थिताक्रान्तभभागप्रान्तपय्यन्त चारिणः, पुरुषा इति शेषः 'परसेन्यपचार” श्रव सैन्यानां गतिविधि, "विजानीयुः" । 'दुरसीमान्तपा- faa’ इत्च दूरसीमान्तचारिणः' इति पाठान्तर ॥ १७ स० १२ Bre awa

तास्येति। ‘aay’ वदिदारचतुद्ेयश्रिखरेष, “आबद्धानि चिन्य wifa, "माल्यानि GRATE: मवपल्लवमालाख, येषां तेषु ¦ "यन््वत्‌सु? यस्यते संयस्यते नेनेति ‘an’ प्राङ्तिकसाधनं, तदतप, विपद्दागां

a

& am | २४९

दुष्यवेशेष्‌ इयथः । ‘cafes पताकामण्िडितेषु, "दारेषु" वहिदार चुख्येषुः व्याप्रकरिभिः' ‘ang’ दितं, कतुः भील येषां तेः, qeafefa शेषः। ‘quant गुरि" स्वेताभावेन र्ता, 'कास्येत्‌'॥ १७ स० LR Ble HR

निर्गच्छेदिति । 'सन्यैरव' जनः, “उपलच्ितः दाररच्तकपृरषेः परि- दृष्टः, सन्‌, 'निगच्छत्‌' स्कन्धावारात्‌ वदिर्गच्छेत्‌, "विरचापि' । "पर्दृ ताश्च", “राजश्रासनगी चराः .राजादेग्रावकाग्राः, सन्तः, ‘fas’ ॥ ९७ Te Le Are 2a i

aafa | (जनः स्कन्धावारस्थितः aoa लकः, 'टयाकेलाङ्नतात्‌" अकारगकलङात्‌, “ea हास्यपरि हासात्‌, (तात्‌ न्क्रीड़मात्‌, ‘qa’ अपरिमितसुरापानाच्, "वारितः! निवारितः, सन्‌, तथा (सन्ना- पकर णः" , Bag बद्धपरिकर: उदायुध्च, तथा “सव्वकरायीन्मृखः' खव- ख्वन्दप्रतीकार का्थीन्मुखः, ‘farsa ॥ ९७ स० १५ Bre ॥ १५ ॥

afefafa | ‘aia’ परिखायाः, "वद्धिः are2t, खसिन्तानां' Thaagagusa योधषु रषागां, खायत' fara, were? प्रचार- भूमि, “Sav वि हाय, "परसेन्यविनाश्ाधे' शच बलोात्छादनायं, "सन्बे। भूमिं विनाशयेत्‌, करटन्ञश्राखादिभिरिति शषः । विपच्तसमागममागं कृतापि लो हक्तीलकं निखनेत्‌ | कुत्रापि टगाच्छ!दितकूपं कारयेत्‌ । Farka करटक- wet ददात्‌ । कुत्रापि quad विषाक्त para कुत्रापि सन्यसं हार- कयन्ल्विष्रोषं सगुप्तं स्थापयेत्‌ KAU: ॥ स० te Bercy

समरभमिविनाशमाह, क्ाचिदिति। क्रचित्‌ कुचचित्‌, (कगटकशा- wifi’, ‘afar, “ख्ये(मुखेः' ल] दमयाग्रः, (कलः द्ासमगर्रदमभिः, "कचित्‌, 'प्रच्छदण्दररपि' दणाच्छादितगतचरपिः परितः ufa’, ‘gana! विनाश्रयेत्‌, “कीले इत्र pe: इति, ‘eae’ यच भूषयेत्‌! इति, “प्र्छदप्रदरोरपि' स्त “वि प्रच्छन्नः समाहितः शति पाठान्तर ॥ १० स Re Ge ॥ ९० ॥

खसेन्धानां युदधाभ्यासमाह, निदचतेति । शक्ताः" तरवः, (शुषा

१

२५ 2 कामन्दकीयनीतिसार्टीकषा ।

FEAT, "पाटलाः पल्लवाः, ‘Maa’ एखादोनङन्ताः, ‘saith’ उघीकारृतम्टत्तिकास्तपः, “निदेरः गर्तैः, र्ते न सन्ति यश्च, तत्‌ स्थाने | “खन्व ह ' प्रतिदिनं, “चिव aye, कारणः" उपायैः, Gamera कार- येत्‌” । “वल्मीकनिदरेः इच ‘auitafasa’ इति सुरितुस्तकमाटः न समीचीनः॥ ९७ To १८ Bre esa

खबलानवरूलं Ware, यस्मिन्‌ देश इति । सुगमं: “परस्य विपरीताख' शयत्र परस्य विपरीतः इति सुद्धितपुस्तकपाठः। १७ स ° १९ Brora

पत्त दयस्याप्यनुकूलं Bare, were) wel “स मध्यमः

समुदिष्टः' श्च ‘gaya स उदि" इति मुद्धितपुसलकपाठः ॥ १७ Re Re Be tl Rot

खनलप्रतिकूलं Saat, अरातिसेन्येति। ‘afar’. विपन्त- बलानां, ‘anata’ युद्धानुश्ीलने, Gow’ यथेष्ट, (मद्ोतलं' यस्य॒ सः, ‘aaa’? निजबलस्य, "विपरीतः सेन्यव्यायामस्थानमून्य इत्यर्थः । “यो देशः", ‘a ‘aqua’ निः, “wa? निर्नतः। “खरातिसेन्यव्यायामसुप- aw इयत “अरातिसेन्यब्यायाममुपय्थाप्त'" इति, “अरातिसेन्ययायाम- AMAA” इति च पाठान्तर न समोचीनं ॥९७ Te २९ Me ॥२९॥

BURGH माश्रयेत्‌ इया, नित्यमिति । प्रथमतः उन्षमरेश्, aaa मध्यमदेगं “खाक र्त्तेत्‌"। न तु कदाचिद्धमदेश । यतः बन्धमागारसमोऽयं देशः । तः (सिद्धये' जयलाभाय, नापसेवेत' नाखयेत्‌, विजिगीषुरिति Ra ॥ LO Ae RR Blo PR

ख्छन्धावारस्य दुर्तिमित्तमभिधातुमाह, eave इति। "केनापि

खटृष्यमानेनः “ard ka Baga दव, स्वान्धावारः इति यदा fate व्यते तदा दुनिमितषं । तथा (रोगानीकरनुदतः 'सोगानीके" याधितैन्य- क्वरादिभिः, “GARR” छतापद्रवः, तथा ‹खअकस्ा द्ववदु दग" “अकसात? कारयं विभेव, Hater’ लायमानचिन्तत्तोभः, तथा .राजनोदहारसदतः' “साजभिः, Req भूपतिभिः, Gitta धूमिकया च, ‘daa’ पिदधितः,

BS: AA: | ३५९

ख्वन्धावारखछेत्‌ तदापि दुनिमित्तं। “अकसमाद्धवदुदे गः इच (अकस्मा- दुद्धवद्देषः इति सुितपुम्तकपाठः। १७ ao २३ Ble Rat

विधूत इति.। यदा स्कन्धावारः ‘ana: प्रचण्डे, "वातिः? मर्धि, ‘faye? कम्पितः, खकस्मात्‌' कांरगं विना, "पतद्जाः' पतन्ति रजांसि यस्मिन्‌ स तथा| "रस्परभवनो दः" खगे ण्व परस्परभविंसः। A तथातु निखनः' faacgenaty: । तदा <fafad जञेयं । (विधूतपरषै- वति" शयत्र (विधुतः परषवैतैः cae पाठः ममीचोनः॥ १७ स ९४ Brew २४॥

उत्परेच्तितेति | यदा स्कन्धावारः “उत्‌प्रेत्तितिभियचा सः” (उत्‌प्रक्ितः" सम्भावितः, भयं चासख यस्मिन्‌ सः। तथा निघोतेन्काभिदुधितः' ‘furan ्कसनादुत्यन्रमदहानादेन, उल्काभिः" गगनात्‌ पतद्रेलाकार- aug, 'च्भिदूषितः' ऋभिमुस्येन gfe) ‘aga’ उद्नो धुम यस्मात्‌ सः। 'प्रज्चलच्छस्त्रः" प्रज्वलन्ति, श्रस््राणि, यत्र सः | 'विदक्तिण- faataa’ 'विदच्िणः प्रतिकूलं, feared यम्य सः तथाभूतः, तदा दुनि- fad Prog २५ Ble ॥ २५ I

मणलेरिति। यदा स्वन्धावारः। "काक-ग्टघ्रागां मगदलः' "काकानां वायसानां, ara ्कुनि्ेषाण, "मण्डले ARs, erat” TTA | Rage: किम्भूतः 'दच्तवासिभिः' कर्कं एरब्दायमानेः । ‘ae’ सन्वेदा, 'यल्य्रतादीप्' 'खदध्रतया' अतिभयानकतया, ain प्रकाग्रितः, BIB faite: | dfam: caafefa’ arama पतिताभिरितिग्रेषः। तथा wera पतिताभिः ‘cmafefa’, (ससिक्त' उचितः तदा afa- मि्त॥ १७ सण र्द Ble ॥ २६॥

परीतेति we? चखसुभदचकेः, *सओात्यातिकरः' उत्पातजनकेः; ae’ राङ्केत्वादिभिः, ‘aca: “परीतं ware, “THAR खन्धावारायिपतिजनमनचव, यस्य सः । "खयटृटकबन्धादिः “gal Gal wad, 'दानि' खवलिकितानि, “कवन्धादीनि' अपम्‌ ङ्व राजि, यत्र सः।

2u ?

e

BY ४ कामन्दकीयनीतिसःरटीका ।

"अकस्ान्मूएवा इनः, Camera’ कारं विना, ‘ae’ मोयुकञ, वाहनं, यच्च णवम्भृतः 'खन्धावारः”, यदा तदा दु निमित्त ॥ ९७स०र्‌ऽ्ञो ° । ९७]

च्यकस्मादिति। '"खकसनात्‌", "मत्तमातङ्गमुव्यदानश्रोकरः' (मत्तमात- ga’ मत्तगजानां, saan? De प्राप्रुवन्तः, (दानशौकराः' मदजल- कणाः, यच सः। 'इ्ादिविक्घतापेतः' इत्यादि दुनिमित्तयृक्तः, स्कन्धावारः, "न GUA न प्रर सनीयः ॥ ९७ स° VS Ble ॥ २७.॥

इद्‌ानीँ सुभनिभित्तोदयात्‌ मुभ Manse, FH युद्धाय AMY दशंयन्राह, प्हटेति। श्रदधद्धनसनारोकः' ‘ower प्रफुल्लचिताः, नरा नाय्थैख यत्र स aura: | श्रशस्तखनदुन्द्‌भिः' प्रशस्तखनाः' शव णमधुरध्वनयः, "दुन्द्‌- wa’ Her, यत्र स॒ aunga: | "गम्भीरहेषितद्यः' “गम्भीर हेषिताः' गम्भीरः प्रब्दायमानाः, Wa’ PAT, यच्च स तथाश्चूतः। शस्तदटंडितकुञ्नरः" ‘qeafea:’ शुतिसुखकरध्वनयः, “HAT गजाः, यच्च स TUT | स्वान्धावारः प्रशस्यत इति परेणान्धयः। "पलितो द्रंहितदिपःः इति mz तु उक्त valu: 'शस्त्रट हितकुञ्नरः' इति स॒दहितपुस्तकपादन्त्‌ म समीचोनः UO स RE Ble RE ॥ ॥

urea | 'पुण्यादत्रद्मधीषाष्धः' "पुणटाहे' पुण्यतियौ, यः Wena: वेद्ध्वनिः, तेन arg! युक्तः । (्ट्गोतसमखमः” “दत्गीतानां', Fa’ तुल्याः, “Bay ध्वनयः, यच्च स AULA | ‘faitfan: afer भोति भयं, स्छन्धावारस्यजनानां यत्र स तथचाश्धूतः। “Arere’ “महान्‌ ख्तिग्रयः, उन्सादः' करवया्ेष्‌ स्थेयान्‌ saa, स्कन्धावारख्धितजनानां यज स तथाभूतः। 'खान्नाङ्िजयादयः' "खाकाङ्कितः' खान्धावारस्थरजनैरभि- लघितः, "जयोदयः' विजयप्रापनिः, यत्र gaa: स्कन्धावारः प्रशस्यत इति परेणान्धयः | रख्वमुत्तरच् याज्य ॥९७स० go Ze ॥३०॥ `

नीरजस्क इति ‘afree? चनृकूलङषटियक्तः। अत रव aT wen: धुलिरहितः। 'प्रादच्िण्यस्थितयहः' ‘cream’ eager, "स्थिताः, खन्धावाराधिपतेर्यहाः यत्र स तथाभूतः । (दियान्तरोकतेडत्यतिः

योड्शः सगेः। ३५३

\

ufiaaraetaa’ ‘fea’ खतिरुच्यादिभिः, 'खान्तरोक्तेः' उल्कादिभिः, ‘fla? तस्करादिभिः, “खदु षितः, अनाक्राग्तः | १७ Te १९ Blo ic नीचैरिति “नीचैःप्रन्तानुलोममारतस्त॒तमङ्गलः" "नोचे aaa, पत्तः", “चऋनुलोमः' sage, यः “मारतः” वायुः, तेन ‘wa’ सूचितं, ‘aye सिद्धिः, यत्र स तथाग्भूतः। "हट्पुबलः' ‘“warfa’ प्रणुक्षच- सानि, प्पु्धानि' eatnfa, "बल्वनि' सेन्यानि यस्य स तथाग्ूतः। (साध लोभादिदाषरहितः, सगन्धिज्चलितानलः' ‘guia’ धुमादिभिः सरमि mare, “ज्वलितः प्रदीप्तः, fara इति यावत्‌, “अनलः वद्धिः, यचच स तथान्तः ॥ LO स द२प्मेो° 1 RV मदति | “चमद्यमाद्यन्मातङ्ः' “Rag मदकारगाभावेनापि, ‘ar न्तः AMA प्राप्रवन्तः, AKT’ गजाः, यत्र स तया । “MATT भ्युदयाजितः' ‘arene: सुभङ्द्धिः, तेन सचितः ‘maze’ समुब्रतिः eg अयलाम इति यावत्‌, तेन Safa’ om) अथवा Carat’ GREY, तस्य यः 'खभ्युदयः' gine, तेन “खज्वितः' । इग्ादिलच्तगे!पेतः' qatar: Saat’, “पशरस्यते' विजयाय भवतो्यः। (तसन्‌! खन्द्‌ावारे, Wel पर्व क्तसुभलच्तणाज्विते, सति ‘fea? यातव्यस्य, ay’ पराज्ञः, “सस्मिन्‌”, ‘ana’ खसुभलच्तणाज्विते, सति (विपय्ययः' यात- व्यस्य जयः विलिगीषोख पराजयः, ‘Sa’ बोध्यः ॥ १७ स aR Bre ॥१६॥ fafaufa | (निमित्तान्येव' anaemia, “शभाशमपज्ञा- दयं" जय-पराजयरूपफलपाभ्नि, "शंसन्ति ' ख चयन्ति। ^तस््ात्‌' पुन्वीक्ष- कारकात्‌, “शास्त्रः नोतिश्रास्त्रततत्ववित्‌, "राजाः विजिगीषुः, (समुप eazy काय्यसिडिं स्थिरीकृय्धात्‌ ॥ ९७ ae ae Bre ॥ ३४ ॥ परशस्तेनि । ‘aaa’ सुमख चकेन, ‘fafatia’ पुव्वाक्तकद्दगेन, ‘fg - डेनः भाहादिदोषरङडितेम, "अन्त रामना" अन्तःकरगेन, wom सम्यक्‌, ` roger’ fauara, समाहित" चेष्टितं, ‘fafa’ विजयकशच्यं पलं,

‘arf’ प्राप्नोति ॥ १७ स ३५ Blog ९५॥ ?

३५४ कामन्दकीयनीतिसार्टीका |

awe | “सद्ायसम्पत्‌' येः awa: काय्यसिदिभवति तेषां "सम्पत्‌" उत्कर्षैः, “विक्लानं" तस्मिनकाल्ते विशिष्ट ज्लानं, ‘aw’ बलं, "देवानुकूलता' '्देवस्य' भाग्यस्य, “अनुकूलता सहकारिता, उद्योगः" मनसि उत्साहः, (व्यवसायः, निश्चयः, “यस्य विजिगीषोः, ‘aa’ सदायसम्यदादयः, सन्तीति fa) ‘ae’ विजिगीषोः, "सिद्धयः os जयलाभादयः, भवन्तीति रेषः॥ ९७ ae ad Bre i ag tl i

स्वान्धावार ग्ब्दं व्याख्यातुम्‌, सन्मृलत्वादिति | ^तन्मृलत्वात्‌' a’ एव राजेव, मूलं यासां तासां भावः तत्वात्‌ "प्रजानां ','राजा, May’ ठच्तणाखा- ware दन्तमूलम्वि राजा मृलकारणमित्यथः | राज्ञा र्त्तिताः पना लोवन्तोति ara) (खमा्यदण्डादिः' चतुरङ्बलं, ‘aac’ अवरां तस्य amy we: खावरगमिति यावत्‌। यथा खावसर्गोन, ठच्तमूषं प्राखादिकं कणटकादिभ्यो रच्ति तथा मृलभ्चूता राजापि खमाद्यदग्डादि- शू्पावरगेन Tay प्रजा रच्ततीति भावः। चखयावारशब्दप्रतिपाद्यमा, “इति सावार उच्यते इति | 'ठतिः' Fea, (Ast इति प्रसिद्धिः) "आवारः ष्धावारपदप्रतिपाद्यः | (त्तिरावार उच्यते इति afgagendhar न aaa: | 'तिरावार उच्यते" इत्येव पाठः समीचीनत्वेन प्रतिभाति YO Ho RO Ble ॥ ६७॥ ‘

तदेव स्पष्यद्नाह, भूतानामिति | ‘aa’ यस्मात्‌ कारणात, "मही यसा' खतिमडता, श्वावारेय' खमात्यदग्डादिरूपेय, “खातः, वेद्धितः, cea’ ANZA राजा, श्दितानां' प्राणिमां, प्रजानामिति यावत्‌ । ति- निष्पत्तेः fa’ सम्भूतिः, रूम्यत्तिन्वा तस्याः निष्पत्तेः, कार गं भवतोति aaa: | (ततः तसात्‌ कारणात्‌, सपरीवारो राजा स्कन्धावारः", (ge) wafentiaaty च्यत पनोकपय्न्तानां प्रतीकधारयं न सुभितपुखूलकानुसारेण किन्तु शर्तकिखितपर्तकानसारोकेव यतः afza- Wert wefaata Brat afar १७ सण Rs Re ॥ १८॥

खन्धावारविमाग्रकार गप्रतोकारार माह, स्मेति | ‘Gag न्द-वासाग्ब्‌-

प्रोडश्षः सर्गैः । २५ ५

बीवधासार-निग्रहाः ‘saree? बलभिः, “वासः सेन्यानामवस्धानयोग्य- सानं, ‘a Satay, "वीवधासारौ" छतव्याख्यौ, तेवां "निया" निराधाः, waa शखकन्धावारस्य Raa’, भवन्तीति शषः । यतः. खब्मपाना- दिभिविना प्राणिना न जीवन्ति Sava ‘wa’ समवसवन्दादयः, "यतः", स्च्याः। प्र्ताकारद्ारेण wa च्यरच्िताश्ेत्‌ तदा सकन्धावारस्य wzaat भवन्तोति भावः॥ ९४ Ae Ve Bley ३९ ॥

sudecary, इतीति | ‘xfa’ उक्तप्रकारेण, ‘sada’, ‘ae’ मौला- दिकं, "निवेशयेत्‌" waa, ‘aa निवेशकाले, garg a gat FAY, वाकारः समये | 'उपलच्तयेत्‌' qaviqh "परस्य' यात्यम्य, च ‘waa’ खुभाग्ुभं, "निपुणं" सम्यक्‌, 'विज्लाकयेत्‌' owe | 'खगुभष्टोनदश्रने' SUMMA, Bawls Wa! 'समारमत' सयामादोागं कुयात्‌, विजिगीषुर्ति we) च्यगुभदश्रनं तु न किचिदारस््यमिति भावः॥ १९७

~

स० ee Bro sou

o >

इति काम्न्दकोयनातिसारटीक्रायां उपाध्यायनिर्पेच्चान- सारिग्यां सप्रदश्ः Ba: |

* सुद्रितपस्तकानुमारेण षोट्ग्रः WI: ti

ye ~

२५ € कामन्दकीयनीतिसास्टीका |

श्रयाष्टादश्रः सगः ॥

सुदित्पुस्तकानुसारेण सप्तदशः सर्गः |

वर्पुरभ्यासे सखान्धावार निवेशं Rat ससा न युद्धोत किन्त पापप्योग- cay Aaa: Tuy इति दणयत्राष, महेति । मद्ाप्रक्षान- सम्पन्नः" AMIN गुणद्टकयृक्ता प्रज्ञा, Joe सुखघा-श्रवण- सदण-धारण-विन्नानेहापे-ततत्वाभिनिवेशरूपं | तेन सम्पन्नः, यक्त | सश्चदेवे" छातलच्तया । ताभ्यामपद ष्ठितः" वर्धितः उद्यागाध्यवसायाभ्यां उक्षखरूपान्यां कारणभताभ्यां, (उपायान्‌ साम-दान-वियर-भैदादीन्‌, “नििपेष्‌, waza, ‘aR’ यातब्ये ॥ १९८ स० ९ Bro nea

कसमात्‌ प्रकारात्‌ YX Ya उपायप्तेपोऽभिधोयत इति Bary, चतु- स्ति। यतः "सामन्त" सम्यद्न्त्रणासम्यन्गः, विजिगीषुरिति we | मन्तरेण Sta च “अरीन्‌” यातययशचुन्‌, "जयेत्‌", ‘aq’ तसात्‌, Sty we इख्यश-रय-पदातिरूपं ‘aa’ wan, केशरः", ‘Aaa’ afer: we निर्णीता बुद्धिः, च ‘aga’ az करोति ॥ १८स० 2 Bron zy

उपायाननिधातुमाद, सानेति । गमः Bes ॥ ९८ |e ewre pep

सामरूपमाख्यातुमाङ, परस्प्ररति | "परस्परोपकाराणां कीर्तनः भवद्भिर स्माकं अस्ाभिख भवतां इत्यं खन्योन्योपकारकथनं । शुखकर्म्मसु" बंश-रूप-विद्धा-वित्त-चरि वादिष, "कतेन" Bed । कर्मखिति सप्तम्यौ विषयत्वं शणकमेविषयककीरतेनमिति यावत्‌ । (सम्बन्धस्य समाख्यानं" "सम्बन्धस्य" वंशप रम्यस्य मिश्चतारूपस्य वा समासख्यानं' कथन, “व्यायता सम्प्र्षाशनं' “खायतिः BUCS, तस्याः ATTA’ aed, ‘aare- fafa’, पिश्रलया वाचा' ग्टदुवचनेन, "साधु" सम्यक्‌, ‘ede’ च्या

समपदं | ‘xf’ उक्तप्रकारोज, अन्यत्‌ TEA ॥ १८ Be 0-4 Bee ०-५॥ 4

सप्रदश्रः सगः। ३५

दानमपि पश्चविधमभिधातुमाह, य इति । ‘arate: wae धनवितरणं, स सम्रािवेलच्ञर््ेन 'उन्तमाधम-मध्यमः सतः" । इति- दानसामान्यलत्तगं । "प्रतिदानं" न्यस्तवस्तेनः प्रत्यपेगं | (र हीतस्यानुमेा- दनं" ` ¶् हतस्य ' दानं विना नीतस्य, “अनुमेादनं' aad तत्साधुछलतं xa नेन naam सम्भतिदानं॥ १८ Be द Me eI

डव्यादानमिति। ,.नवयादानमपृन्वे' aaj यदभिनवं दीयते तत्‌ । “ख्य यराइप्वतनं' यहीतुरभिलासानुसारेण दानं । ae प्रतिमो च्ञ 'देयस्य' प्रतिवषैदातव्यस्य, ‘ofa’, तदपि दानं, इयेवं दानं प्ुविधं स्मतं ॥ १८ Fe ऽ Ble | ७॥

जिविधं मेदमभिधातुमाडह, खेहेति। 'से्ठरागापमयनं" ‘Ge? सोाद्‌- ग्येजा प्रीतिः, ‘crm नरागः, तयोः 'खपनयनं' दूरीकरगं vy xfs यावत्‌। 'संषैत्यादन' ‘eeu स्पा, तस्य "उत्पादनं", ‘Basin’ सम्यक्रूपेय wala, शेवं चरिविधो भेदः भेदैः Hay ९८ Te Sere

दकमभिधातुमार, बध इति। ‘au’ faa, 'खर्थग्रहग' शर्य परिः, “परि ज्ञगर" यातना, इयेवं चिविधदणः ददडविधानसैः छलः ॥ १८स° € Hone tl

बधरूपदग्स्य देविध्यमा इ, प्रकादेति । पवयः" बधरूपेा दण्डः, रकाशः सन्वेजगविदितः, “प्रकारः? न केनापि विदितः, इयेवं दिविधः। Bre fear’ चौर-पार्दारिकादीन, तथा ‘fue WAS, प्रकाग्रदान्‌ Fafa ॥ १८ स० ९० Bre ॥१९०॥

परकाशश दग्डाद्ानाह, यरिति। येः लोकः {उदिज्ञेत' उदेगं याति, ये च ‘aaa सेहाभिनाषात्‌, शटरपवक्लभाः' राजप्ियाः। येष aaa ग्तवा प्रजाः खधिकं ("बाधन्ते पौडयम्ति, तष ‘sug’ बिजने बधद्‌ बः प्रवतते ॥ १८ TRY Bron wrs

उपांखवधखरूपमभिधातुमाह, विशति । "विषयः ङचिमेगाहृजि मेख वा । “उपनिषद्यागः' खभिचारादिदृषडादिमिः, wee’ गृएप्रयह्ा-

5 #

=

३५८ कामन्दकीयनीतिसार्टीक्षा |

qua, 'उदर्ेनेनः विलेपनविशेषेण, ‘aur तेन प्रक्नारोक, ‘saty’ विजने, ‘aay’ बधरूपं 'नयेत्‌' saga, ‘aur येन प्रकारेण, ey: "न विभा- वयत्‌ न जानीयात्‌ | १८ Ho WR Be WRU

यच्च Ruel न प्रयोज्यत्तदा | aM इति । "विदान्‌" धीमान्‌, “walt चरिमीषया' धमं उन्नतिं मेतुमिच्छया, 'त्राद्यगे जातिमाचेपि' जाया ब्राद्चण- माचेपि, '“खन्यजेपि' नी चजातावपि, aaa धम्म चरणश्रोले, wed aug "न खादिश्रेत्‌' A VARMA NLS Go UR Bre ॥१३॥

suiguncafaargqary, stata | ‘Aa’ दग्योषु, "उपास प्रश- स्यते' उपांमुबधो युज्यते । ते “उपेच्तया' ओआदासीन्येन, "हन्तयाः' विनाण- यितब्थाः। "निपुणः" नीतिक्षः, ‘sed’ ara, ‘stat’ Fret, “परि वजेयेत्‌', जेत्‌, ETA अन्यन्यमाना अनुग्राह्या इति, भावः। प्र्च्तोपेच्तया तु श्ङ्जनीयः स्यात्‌ ॥ १८ Go १४ Are ॥१४॥

कया रीत्या साम warfare, प्रविश्टत्निवेति । "“चेतांसि' खन्तः- करणानि, ‘ufanfaa’, ‘eeqr दशनेन, ‘ary’ सम्यक्‌, “पिवन्निव' खत्या- द्रेण पश्यच्चिव, ‘ead wea, “व्छम्टतमिव' सुधेव, ‘faa zat तामः प्रियवाक्धरूपं साम, प्रयुञ्जत", विजिगीषुरिति te ‘eeqr स्त्य eyfa सुङरितपुल्तकपाठः न समीचीनः ॥ ९८ स° १५ घ्नो ॥९५॥ ,

साघ्नोलच्तणमाह, वागिति । “खनुद्रेगजनङ्गो वाक्‌" चित्तच्ताभा जननी arm, ‘era’, इति "परि कीच्येते' उच्यते । तत्‌ साम यदा ‘aay’ यथा, तदा सामाख्यं खखतसुच्यते | यदा प्रियं" प्रीतिजनकं, तदा सामाख्यं स्ोष- सुष्यते ॥ ९८ स° १९ We neg

साम्नः प्रकारान्तरमाह, श्चाकन इति । चादौ “समीहितं शेषितं, काय्येमिति यावत्‌, “area: खस्य, ‹विषयमिव' काय्येमिव, qin? दु चयन, zeny’ गच्छेत्‌, निजकार्थय्विव श्तु कार्येषु wa प्रद्रयेदिति भावः। प्रात्‌ विजिगीषुः "खनुपलचितः' प्रकटितः सम्‌ , "पच्यताम्‌ पन्यैतसदट््- gram, ‘way रिपून्‌, “जलवत्‌, जखमिव, ‘fear’ मेदं प्रापयेत्‌ ॥ LT Ae lo Ge lor

E ai | ३५९

erat years, etfs | 'खमरदानवैः" देवासरेः, ‘aera’ खम्डता- दिर्पपलपागिः, “साघ्ना' उक्तलच्तणेन पियव चनेन, "ल्ीरासिः eftraqm, (मयितः' श्चाज्ाडितः | सामप्रदेषे दोषमाह fanfycefa | 'सामप्रदेधिय,” सामावक्ञायिनः, ८धात्तैराष्रान्‌' दुर्ये धनादीन्‌ , “अचिरात्‌ ' wy, निजरभिरे विनाशितवन्तः, पाण्डवा इति प्राषः॥ १८स०। Us Bled १८॥

दानमाहाम्यमाहं, दारुणमिति | विदन्‌! नीतिनिपुणः, (दारणः उपा- यान्तरेणा प्रतिविघेयं, “वियः विरोधं, "प्रणम" शान्ति, "नयेत्‌' प्रापयेत्‌। waza cera द्रए़यति wala, “न्द्रः देवराजः, "अपचारे मास्गाज्ा- टम-विदेषादिभिः देवानामुपदवे, गतदे्संजीवनादिभिः छतमदापकारे a ‘ame दानेन, शशम' शन्तिं Shear प्राप्तः। ‘aa’ Kas teas इति दन्यसक्षारादिः पाठः मनितपुस्तके ada स न समीचीनः ॥ १८ स० ॥ १९ Ble ॥ १९ ॥

पराघेनेति। (दुहितुः दानवेन्द्रस्य sana: चतायाः ग्रम्मिराभि धायाः, 'खपराघेनः कूपनिन्ेपगरूपशोपेण, शभ्टगुनन्दने' शक्ताचार्थे, कुपिते खद्दर वयान्धाः करूपनिन्तेपजनितक्तो युक्त, सति ‘wana’, ‘qa? खसरराजः, ‘Tata’ खदु हतुः ग्रम्मिायाः देवयानीगुशरुषाथ- समरपयेन, ‘ga खभवत्‌' । तद्यथा ठषपरन्व॑च्तायाः शम्मिष्ठायाः स॒क्र- दुहितुर्देवयान्धाखच परस्परः संजाते ane प्रम्मिटया देवयानी कूपे fafa रखतदपराघेन भ्यगयुनन्दनेन दषपर्न्यगः afera परित्यक्तं इति छषपरन्यया खसुतां देवयान्ये दासों दक्वा भ्टगुगन्दनः खनुप्राहितः इति Creche कथाचानुसन्धेया । १८ स । Re Be WR

उपगभ्येति। शान्तिमिच्छता" खात्मनेऽभ्युदयमिष्कता, नेनेति te: | “बलिने” धिकबलयुक्ताय, ‘sani समीपं गत्वापि, “दातद्यं' 1 qe सुबलतनयायाः, खप्चमिति te) दुराधनः (अप्रयच्छन्‌ ” पञ्चापि onary ददत्‌, “समूल ua मृलसदित एव, ‘we’ विना,

अतः प्राप्न । RS स 1 ९९ RT । २९॥ 2

३६० कामन्दकीयनीतिसारश्टीका | :

मेदप्रयोगमभिधातुमाङ । किञ्चिदिति । “किचित्‌ खल्य' प्रयच्छन्‌ , ददत्‌, अधिकदानेन शच॒रदिश्ङ्ग्येति शेषः । “भूयस्या amar परिलो- भयन्‌ SIT, BM जनयन्‌। “उभयवेतनः' विजिगीष्‌-या्तव्योभयपत्त- वेतनयादहिभिः चरेः, ‘ula’ अन्तरङ्तां गत्वा, चतुविधान्‌' चतुः- प्रकारान्‌ क्रुड-कब्य-भोतावमानितानिति ata) ‘Aaa’ भेदयेाग्यान्‌; “भिन्द्यात्‌” विद्मेषयेत्‌ , विजिगीषरिति शेषः ॥ १८ स०+# २२ Bre ॥ ९२ ॥

खतमेव व्याख्यातुमाह, च्यलन्धेति । “लब्धः Sram, 'खलब्ध- Som’ प्राप्रवेतनः, तया ‘AT मानधनः, “खवमानितः' इतमानः, तथा ‘aa? कोपनसखभावः, कसमात्‌ कुतखितकारणात्‌ , “कोपितः कोपवशतां नीतः, तथा ala? भयग्रीलः, कुतश्चित्‌ कारगात्‌ (भोषितः' वासितः, uma चतुच्विधान्‌, ‘qa’ पस्पत्तस्यितान्‌, "यथाभिलघितेः का ‘fry’ विश्वेषयेत्‌। ‘aaa सखपत्तस्थितान्‌ लन्धादीन्‌ चतुविधान्‌, यथाभिलषितैः कामेः "पशम" शान्ति, "नयेत्‌" प्रापयेत्‌ ॥ १८ स. ॥ ६-२४ Blo २८६-२४ |

युबसजस्य भेदोपायमाद | मेदमिति। 'मन्त्यमाव्य-पराधसां' (मन्तिशः TANG, “aaa सचिवस्य, "पुरोधसः प॒रोषितस्य, Sz’, यलेन' प्रया सेन, “geifa’, विजिगोषुरि ति शेषः। तेषां मेदम्य प्रयाजनमाय्‌, तेष्विति । ‘fe’ यतः, तेषु" मन्तयमा्य-प रोधःसु, “fade भद ona, Seay बलवति, ‘was, “भेदः, कर इति Way १८ स. “RY Bou २५॥

श्रमाल्वादीनां wafer fad aa मेदः सुकर xafiunqare, ware दति | ‘fw यतः, ‘awed? राक्लः, "अमात्यः युबराजख' “रमै ` भुजा" बाङ्भूता । "मन्त्रो , "नेच" चच्ुखरूपः। तस्मात्‌ “च्चस्मिप्रकस्ि afy खअमाच्यादीनां afer कक्िन्नपि, ‘faa’ भेदं wt, (तदध TARTU खन्धः, HU भवतोति शषः । १८ ae wad Bre ॥ RCs

wae कुलद्धितादीनां भदयत्वमभिधावुमार, सर्वेति । ‘Fay’

सप्तदशः समैः Ret

धीमान्‌, (सर््वीवस्थं fe सन्यीवस्थमेव, (तत्‌ कुलीनं? ‘ae’ यातव्यस्य, ‘guia’ कुलस्थितं, (विकारयेत्‌' विकारः muta, विृतन्त्‌' प्राप्तविकारः पुनः, कुलीनः" कुलस्थितः, "अभनिवत्‌' afafca 'खयानिं' aa’ खात्ममः, थेनि' खाश्रय, “ग्रसते नाशं प्रापयति, | १८ स०॥ RO Are | RON

तदिति । “अभ्चन्तरोषितः' यातब्यपुराभ्यन्तरे छतवासः, “पुमान्‌! पुरुषः, तत्‌ कुलीनेन" यातयक्ुलस्थितेन, (तुल्यः सदशः, ‘aga’ कारणात्‌, रता" कुलीनाभ्यन्त रोषितपु रषी, ‘ax’ अतिश्रय, ‘faery भेदं प्रापयेत्‌, “त्मनि, ead, “रता, ‘wal शानं, “सन्धयेत्‌' प्रापयेत्‌ ॥ १८ स° ॥ RE Bley २८॥

तच्चेति | a? पुरुषः, (कोपान्‌ गरहक्तमः' कपे अनुगे च प्क्तः, (तच तस्मिग्‌ पुरषे, उपजापः" भेदः, कत्तव्य, (सः' पुरषः, (कल्यागः' मुभा- काङ्को, “शठो वा" धुत्त वा, (ति, arma’ निम्मनया, (विया, वद्या, ‘que: परीत्तकीयः ॥ १८ स ॥ २९ Bron Rey

कल्यागस्तिति | (कल्यागः', सुभाकाङ्ी, 'यथाग्रक्ति' शरक्तिममतिक्रम्ब, cra! प्रभुवाक्छं, “सपलं' पलयुक्तं, "करोति, । अथः, राठः" we, CET. पक्तिप्‌ सयाः धनलामेच्छया, ्रावपि पक्ता" यातव्य-विजिगीषुपक्तो, "चल - यलति' wget करोति | यातव्यमन््णां विजिगीषुपन्ते, विजिगीषम- warm यातव्यपत्ते च प्रकाग्रयतीति भावः॥ १८ म ॥ ao न्ना०॥ won

सप्तभिः Haar Haare) qf नीचः कृतखिदपराधात्‌ पदच्यृतः, "कालयापनमाश्ितः' जीविकानिन्नादहायः यचाक्यचिन्िर्दि. त्तिकः, ‘Sadar’ भूतपू्नवसेनधाध्यत्तः, * तथा (मि्याभिश्न्तः" मि्यापवादग्रस्तः, राजण्गघ इति We) श्रीकामः" Trea aren, खा चुयपितिमानितः' Spat तिरष्कुतः, रतान्‌ भिन््ादिति परेाग्वयः TIANA) US Hog १९ Bre 1 ३९॥

arafa | TIAA राजविरागी, "तत्‌ कृललोनः' राजकुकस्धितः, पुः ति शेषः । ‘aw’ पुरषः, मजा UW, (दृष्यते दषास्यदीक्रियवे,

Cd

६९२ कामन्दकीयनीतिसार्टौका |

‘eaferaqera:’, ए्ट्ोतजी विकापायः, "कर मिषेभरितः' निष्करः सकरी- छातः, WLS Gen दश सो ॥ aay

शेति | ‘cafve’, wafer, "साहसिकः" अविग्ट्यकारो, ‘ae सम्भावितः, are enna सम्भावयति विाशोय्धादिभिः यत्‌समा- नाऽन्यो नास्तीति मन्यते वः सः | 'विच्डिप्नधरम्मकामार्चः' उन्मूलितधम्भादि- चिवगेः, अन्यत्‌ स्ट । ९८ स° ॥ ९३ Blog २३ ye

भीत इति। भीतः earn) खदेाषाभिग्रस्तः" सखल्लतापरासेन सम्नातथासः | “छतवैरोऽभिसाभ्तितः व्यादि “कतवरः” छतदेषः, पथात्‌ खभिसान्बितः छतसाग्वनः । “afm: इति मृद्रितपुस्तकपाठः न watt: | “खतुल्येन सष्टादि टः" “तुल्येन ata, ay (यादिष? wife from: । “खनुस्येन साग्र इति सुद्रितपुन्तकपाठः म सम्यक्‌ | शुख्यमामाब्निरा्घतःः (तुल्यमानात्‌, उपयुक्तसम्मानात्‌ , '“निराङ्ञतः" wets: यः याटक्‌सम्मामयेग्यः स ताटक्‌ सम्भानवश्धित इति भावः wear face’ इति सुभितपुस्तकपाठो न सम्यक्‌ ॥ १८ स« ॥ Re Gey Ron

कारयेति कारणात्‌, कारणं चिना, “frre” रतनिरोधः, ‘arta उभयः तुल्यापराधरूपकारणाशच, (वि्रेधितः कतविद्धेव- दखकतरः, उभयोः तुल्यापरापे wera रकः सापराधः छतः अपरः ufcemey तदा यः सापराधः टतः स मेयो भवतीति मावः। न्यत्‌ WEIS Son १५ Aer ३५॥

इतेति । “हतद्रवयक्षलथः' खपहतधनदारः (महाभोगाभिका ङ्गक हमभेोगाभिलाषी, परिक्षीणः eafen, ‘afedar वहिष्कतबन्धः ` “बद्िष्ष्यः' बहिव्कुतविषयः, "रिष्कतः' coffee: | cafe बद्धिभावात्‌ Fad) मदाभोगाभिकषङ्खितः, 'इति सभितसुत्तकपाठः तज awa खभिक्ाङ्खितं खमिकाङ्खा यस्येति वियः । भावे frat WUE USE FRC He Re 5

सपर्‌ णः सगः | १९९

इतीति । ‘xf’ Taira, मेदाः” Ferg, "समाख्याताः" कथिताः, “पर स्थितान्‌” यातच्यपच्तस्थितान्‌, रतान्‌ “भिन्य्ात्‌" विश्वेषयेत्‌। “खागतान्‌” उपजापक्रियया- उपस्थितान्‌, ‘ata’ ये यस्य कामाः तिः, “पु जयेत्‌" सम्मान- येत्‌। ‘fast’ खपक्षस्थितांख, प्रागुक्तभेयान्‌, "परिसाधयेत्‌ प्रमं नयेत्‌ । १८ स° ॥ Re Bled RON

धादीनामपनयन्नैन भेदोापायमभिधातुमाह, सामेति। “सामः marae, भेदोपायेभवति | प्रियम्बदे ष्यनुरागेारुक्तः। “ष्णान्‌सन्धामं' मेद्यानां विषयाभिलासान्‌ Herat भवति । wet अनु- संहितायां तद्धिषयाश्प्रदग्रनेन भेदत्वं॑सक्षरमिति भावः। “समन्यभय- aaa’ कोधपुव्यकं AIGA, भेदोपायः भवति | शरधानं' मेदोपायानां मध्ये खेद, “रानमानख्च' aa’ wurdal, ‘ara’ Treg । भेरोपायाः' प्रागुक्त भेदसाधनानि । १८स०॥ AS Blog १८॥

मेदविषयमभिधातुमाह, भेदमिति । मतिमान्‌" नीविन्ला विजी

गीः, aver’ खभ्युदितशक्तिना, ‘fawn’ विप्रक्रतः, सन्‌ “मेद”, वुर्मबत,' । तमेवार्थं eeraa agafa षण्डेति । ‘qc’ देवः, "बलवन्तो" च्यतिपवजे, "वग्डामक' षण्डामकाभिधानो, ‘fara’ मेदं gram, ‘get foray) १६८स०॥ REBT Ret

मेदफलमभिधातुमाह, दण़्ेनति । ‘ar’ ara, “सं हतं' fafad, "बलं" Gai, fara’ मेदो पायः fated त्वा, “दण्डे न' दगढविधिना, ‘ear wary’ नाशं प्रापयेत्‌ ‘fe’ तथाहि | ‘xa’ यथा, ‘auey’ दगप्रमां, नकार" इन्धनं, 'विश्रीरते' खण्डष्यो भवति, तथः ‘aq’ सन्य, fat सत्‌ fated | ‘eazy’ सयव ‘quan’ इति पाठे ‘quam’ घुणास्येन कोट विषयेव, "जग्धं" भक्ति, Kad) १८स०॥ ee Bre pee g

दकडध्रयेगकालमभिधातुमा इ, उतसारेति। उत्‌साह-देर-कालिन्त्‌ । (उत्साहः' बर्तार्येव स्थेयान्‌ प्रयत्नः, ‘ea’ युडधापयागि श्यामं, "कालः अनृश्रलसमयः, meats इति यावत्‌ | रतेः संयत” eae: Gaya

a

Bee कामन्दकोयनोतिसारटीका

वाम्‌” उत्छदटसकारि सम्पद्रः, विजिगोषुरितिशेषः | ‘afafex xa’, “दण्ड न' दण्डविधिना, खरीन्‌' wag, “अस्त” विनाश, “नयेत्‌' प्रापयेत्‌। उत्‌साहे्यादिविशेषणदयं युधिषिरेपि योज्यं | युधिष्टिर पन्ते “सुसद्ायवान्‌" श्यस्य वास्देवादिसदहायसम्पन्न इवथेः | ९८ स०॥ ४९ Alen at i

aaa इति । ‘arma’ खम्य, "शक्ति sarenfat, “उदीच्य समीच्य) (सत्त्वसम्पन्नः उत्सा दश्रक्तिसम्पन्नः" 'चखधिकमपिः अधिकबलण्रा. लिनमपि शत्रं “दण्ड, “नयेत्‌ प्रापयेत्‌ । तमेवाथं दृष्टान्तेन ब्रएयति, ख्काकीति (रकाकी' प्रभगराज्तिरदितः, रामः" परशुरामः, ‘Ger पुर्व, ‘qe? चतियकुलं, waite! णकविं तिवारः विनाशितवान्‌ | 'दग्डमप्य- धिकं" श्यत "दग्डमभ्यधिक' इति मुद्नितपुस्तक्रपाठेा न समोचीनः॥ १८ He ॥ ४२ Ale ॥ ४२॥ *

दानो विषयविभागेनापायानां प्रयागमभिधातु सामप्योागविषयानेव- maze, अलसमिति । ‘ase’ निरुत्साहं, "विक्रमे" यदादौ, ‘ona’ fafa, “शान्तमितिपाठे निव्यापारमि व्यथः | (वि डितेपायचेष्धितं' ‘fate. ताः? (उपायाः सामादयः, 'चष्ितं' शरीरव्यापारा येन तं | (च्य-वयय- प्रवासः" ‘war सन्यादिविनाशः, "व्ययः" अयना शः, ‘cata’ gery चिर- प्रोषित, रुतः (सन्तप्त प्राप्नविरागं, "परिविद्तं' संग्रामं क्रा पलितं ate प्रतापादव ae, ‘ae’ च्यविश्चातनोतिशास््, ‘ofa प्राणि- हिसाभीतं, ‘qe’ दोषयुक्त, oy’ पमुकल््ं, ‘Fated’ खभावत wa Waar, (कल्याणबुद्धिः सव्यैत्ाडितबुद्धिरदितं, रतान्‌ ‘Mada’ कत- waar सामविगरेषेय, "साधयेत्‌" ond नयेत्‌ । feta छखख- साध्यत्वात्तेषामिति भावः। (चतय-व्यय-प्रसारः' इति मुदितप स्तकपाठात्‌

` छ्वय-स्य-प्वासः" इति शस्तकिखितपाठः समी चौनः॥ १८ स ॥ vase

Wie ॥ 8९88 ॥ दानेापायसाध्यानभिधातुमाङ, लब्धमिति । ‘gai’ winy’, ‘eta’ होनकाषं, ‘watauratigae’ परस्यरश्ङ्कया उदिमान्‌, ‘zee

५ Suz: aT: | [५ ॐ 8

कारणात्‌, ere विपचे च अनुचितदबडकार णात्‌ , ‘gery’ लातैरान्‌, 'दानेन' ख्थदानेन, वशं" खायत्ततां, 'अानयेत्‌' ॥ १८ स° ॥ ९५ से ° ॥ ४५॥

साम-दानेभयसाध्यानाइ, पुचेति | पुरान्‌ भान्‌ बन्धू, ^साम्नर्येन च' “सान्ना' कतल्तगेन, “equa धनेन, दाननेति यावत्‌ । "रते" पवा- दिभिः, 'सष्टश” तुल्य “a: कैरिपुः, Sa’ जगति, वर्तते इति ta न कपीति भावः | खपिः' सम्भावनायां । पचादिः केनचित्‌ कारगोन जात- वेरः चेत्‌ तदा अवग्यम्भावी पराजयति भावः। ‘Mea w ray ‘arama चः इति मुद्रितपुन्तकपाठेो न समीचीनः ॥ १८ ae ४६ Be ॥ ४६ ॥

सामेति "दैवात्‌" ऋकस्मात्‌, 'प्रम्नलितेषु" प्राप्रविकारेषु, एतेषु" पुत्रादिषु, ‘afi’ fafa, "साम" उक्तलच्तगा प्रियव चनं,प्रयुञ्नीत', यन्या णते सस्प्दाश्रीलनिबन्धनात्‌' स्प खभावकारगात्‌, दुस्करं" दुरपनेयां, “विति seul, "यान्ति" प्रवन्त । पुकार” सयत ‘gaat’, "विरति" इत्र च 'विक्तति' इयेवपाटः aaa | US स ॥ ४७ Fre ॥ ४७ ॥

नीतिशिच्तोपयोगिनः चास्य aamare, कुलमिति । "कुलं ' सदंशः, “शोल, सत्‌सखभावः, (दया' निरुपधिपरदुःप्रहर गोच्छा, ‘ara’ बदान्यता, (धम्मे पुररकम्मे नृ्ानं, aa ऋतवाकय, ‘asa’ उपकाराङ्गीकारः, eRe’ खनिद्चिन्ताराहिगय, येतत्‌" सव्वं, येयु" पुरघेषु, वर्तते गति शेषः । ‘arm’, ख चाय्यान्‌' उपदश्रगरून्‌, ‘waa’ वदन्ति ॥ १८ ae ॥ ४८ Ben eee A

दानभेदोभवसाध्याम्‌ अभिधातुमाह, पौरेति । ME ददप्रधानः, ध्दान-मेदविचच्तलः' दन-भेदप्रयागनिपुगः, (दग्डवित्‌ः दगविधागक्ः, “पौ रजानपदांख्च' "पौ रान' पुरवासिनः, "जानपदान्‌" लनपदवासिनख, away’, साधयेत्‌" वश्रमानयेत्‌ ॥ १८ सर ॥ ४८ Bre pve ॥

खपराद्धेति | “सच्िग्धान्‌ RATAN, "अपराडान्‌' ताप-

„^

ned कामन्दकीयनीतिस्तरटीका।

साधान्‌, BTN लेहवचनेन, HATA? सम्भागपु्ेकषाथेदागसः, "सा- धयेत्‌, वश्रमानयेत्‌, "अपरान्‌" किग्धेतरान, “यथायेगेन' as यः फरिष्यति सथ ताटृशपायावलम्बनेन, “भदे-दग्डाभ्यां', “साधयेत्‌ ॥ १८ स°॥५० स्ञो०।॥५०॥ | rau} मायां zeae, देवतेति | (देवताप्रतिमास्तम्भद्ठषिसान्तगत-

मरः, देवताप्रतिमसि-स्तम्भ -विव राभ्यन्तर गतेरमनु्यः, लाका विसता क्रियन्ते इतिरेषः। यत्‌ विस्ापनं सा माया इति भावः। श््रोवस््रसंवौत परमान" tare परः, ‘fafa cat, 'खद्मतद्रनश्च' Brea anny, Aarerai पिष्ा चानां देवानाञ्च, 'सरूपता' तुल्यरूपा, “KAT- दिमाया मानी fader, Aare? मानुषः तया मायया चरन्‌ सन्‌ arn, विस्मापयतीति शेषः 1 शखरूपता' इति मानधेखखरन्‌* इति च सुदरितपुस्तकयाटेा न सम्यक्‌ ॥ LS To ॥ ५९-५२ Bre ॥ ५९-५२॥

कामत इति। "कामतः" सेच्छया, “रूपधारिन्व' . यस्य कस्यचित्‌ रूप- धारणं, “शरस्त्रास््राश्साम्बवघणं' मायया श्स्तरास्रपाघाणजलानां वेग, 'तमे- fataa’ मायया wart ver तत्र लयः। BA WEAN १८ स०॥ UR स्ो०\॥५३॥

मायाया उदाहरणमाह, जघानेति । ज्ञोका्थः aA ॥ १८्स° ॥ ye Bre nus a

उपिच्तालच्तणमा, ara इति । ‘ear न्यायविरड ara, “व्यसने कामजे फोपजे च दोपे, “ये च, श्तस्य' पततिमः, (अनिवारयं' श्पप्रतिषेधः, उपेता । न्यत्‌ स्य ॥ १८ स०॥ ५५ Brew ५५॥

tena उदाहरणमाह, अकार्ये इत्यादि Venera! सो कयं TI , १८ स ॥ ५९-५७ We ॥५९-५० ॥ ॥

इन्द्रजाललकच्तशमाद, मेचेयादिङ्घोकदयेन। ‘xfs’ उक्तप्रकारो व, “दनद ere’ रेनद्रजालिकविद्या, ‘fern: यातव्यस्य, View’ जा साधं, (उपकख्प- येत्‌” प्रदश्रयेत्‌ । अन्धत्‌ WT ILS स° ॥ ५८५९ Go ५०.५९॥

५

सप्रदशः BI | ठ

BRUTE, इतीति । BU सुगमः॥ १९८ Wo ॥ {° Bron Con

दानातिरिङ्ञोपायप्रयागस्य दानपून्ैकवयेनेव साप्यं cae aa WANE, TAR विव्यादिश्चोकद्येन । BU: प्रतीतः ॥ १८ स° ॥ {२-९२्‌ Bet ६९-६२॥

उपायावलम्बने दोषमादइ, safe: ‘are’ नीतिक्ञः, ‘“weawa’ यातव्यबले; ‘fart a’ खक्रीयबले च, (्यादयुपायान्‌ प्रागुक्तान्‌ सामा- दीन्‌, निपुणं यथा स्यात्‌ तथा ‘fafafaty saga) (निस्भ्युपायः' उपायविदीनः, विजिगीषरिति शेषः । (विचेद्धमानः अन्धस", "नियत! सदा, “प्रयाणं! गमनं, 'खमभ्युपेति' प्राप्रोति। यथा ean सयलोपि गच्छन्‌ च्छभीष्टफलं न प्राप्नोति तथा उपायविष्टोना विजिगीषुः युडयाच्रादिक goats विजयपालं न प्राप्नोति इति भावः॥ १८ स. ३ Bre at

ऋअवण्येति । "विपश्चितां न]तिपग्डितिनां, (उपाय न्द्‌ एवज्लेन' ‘sora’ सामादयः, तरव ‘Beg’ लेादकारोापकरणं, स रव ‘an’, तेम (सम्पदः विग्धूतयः, "अवश्यं", "व" खायत्तता, 'यायान्तिःप्राभरुवन्ति, यथा सन्दप्रेन सवगोदिक ance avifaad, तयोपायसन्दं शबलेन सम्पदः वश्री- क्रियन्त इति भावः| ‘fe’ यस्मात्‌, ‘cra’ विजिगीुगां, “उदार उत्‌- we, (विधिवत्‌ यथाशास्त्रं, “प्रयेजितंः छतप्रयागं, ‘an’ Saad, ‘afay स्यलविरेषे, “अर्थ सिदधये' काग्यसाधनाय, भवति! । "उपाय exnaaa सयत्र "उपायसन्दशरबलेन' इति, aaa विधिवत्‌ प्रयो- fad xara 'भवन्यदारा विधिवत्‌ प्रयोज्यत' ति च मुद्ितपुस््रकपाठेा न सम्पैचीनः। "पचाम्‌ wae SATA: (दयादुपायीत्निपुणमिन्यन्ताः BRT इस्तनिखितयुम्तके a सन्ति । १८ ae ६९ ware ॥ {५॥

xfa कामन्दकीोयनीतिसारटीक्षायां उपाध्यायनिस्पेत्तानमारिणं QB: HA! | स॒द्रितपुभ्तकानुमागेण मप्नदभ्रः खगः 4, 2

pet कामम्दकोयनोतिसार्टीका |

sutafam: सगेः ॥ सुतनितपुस्तकानुसारेगाष्ादश्चः सगेः।

चतुयापायकालमभिधातुमाहः सामेति | समादीनां' ऊक्तलच्तणानां, व्वयाकासुपायानांः, ‘aa’ प्रयोगे, ‘fane’ fra, सति, "नयसम्प्न्नः नीतिमान्‌, (दग्डवित्‌' दण्डविधानन्नः, विजिगीषु्ति शेषः । " ‘aaa’ हतापराेषु, ‘aq नीतिशास््नोहतं, “दण्डः, “विनयेत्‌ घयुद्चीत ॥ ६९ ae १ Brea

दरयाऽज यातव्यलच्दशोऽरिः तं प्रति दण्डप्रणयनं सयामाख्यमभिधातु usfadd तावदाह, देवेति । यातव्यलच्तणोपेते दग्ड gat सं्रामकतु- कामे विलजिगीषः, ‘ata’ इद्म्‌, 'विप्रांख' त्राद्यगां ख, (अभ्य "सम्पून्य, 'परश्सतय्रहतारकः' “प्रशस्ताः अनुकूलाः, Wer’, “तारका ख' मच्तत्ाणि च, यद्िन्‌ कर्म्मणि तत्‌ यथा स्थात्‌ तथा | “ate? वच्छमागलक्षशं We: प्रकार, ‘ae’ सैन्यं, ey” रचनावि रोषेण रचयित्वा, “दिषतः यातश्यस्यः 'खभिसुख' सम्मुखे, "व्रजेत्‌ गच्छेत्‌ ॥ ९९ सर र स्ला०॥२॥

बलखरूपं गुरलाचवष्याभिधातुमाद, मौ लमिति | मूले भवं मृणग्ूलपुखव- खम्बन्धाद्ागतं वा ‘ate’ । भरनेगोपग्टहीतं श्रतं" । 'तरेयि' मद धर्ममय वस्तं, कुषिन्दपट्टिकाकार समृषः | quae area fers अलं, "हिषद्वलं' दण्डोपादानं श्रचुबरं, 'खाटविकबल' खमणलाटवौभोहु wa) ‘aera’ उदिष्टानां धद्विधसेन्यानां मध्ये, “वव पूवव qua प्रथम, irda? गजञेरधिकं, बलानां मध्ये भ्टतात्‌ मौलं, Shee! गौय इति was यज्यम्‌ | wer तथा" wafer जायमानं Bret गुख्पाति-

` काम्यादिकं ware, “गरीयः । रुतत्नोकावधि सव्व eA पाठस्याने

सुभितपुश्तके शतेति पाठो न सम्यक्‌ । आयमेव HH ढतीयः, wate faaqed तथैव दृष्यते । मुमितपुन्तके यदस्य wae त्च समी चीनं ॥ ९€ सर VHT

खादः सगः | ned

waa समर्थयश्राह, सत्कारेति | 'लत्कारात्‌" पिट-पेतामरसम्बन्धेन सल्का रारैत्वात्‌ । “खनुरागात्‌ परि चयादनुरक्त्वात्‌ । ‘awerwat- सनात्‌" सहालापसमीपेापवेग्रानात्‌। ‘fat तद्धावभावित्वात्‌' सहरडि- यत्वात्‌ | ate’, भ्यतबलात्‌?, aw गु गाधिकमि्य्ः | (सहस यना- नासनात्‌' इव ‘ae सङ्खटनाशनादिति सुद्वितपुस्तकपाठेा न सफ़त) Bar श्वतुर्थः इरतसिखितपुस्तके तथेव दृष्यते मुधितपुश्तके यदस्य टती- यत्वं तत्‌ न aya We स० ९ Be 13

afanzaafa | ‘faa afseaa’ नियतं समीपावस्यिततया) मह्िप्नोद्यागतया' पतितेव्यापकतया, ‘aw जीविकाया ख, 'खाम्यधीन- त्वात्‌" खाम्यायत्तला्‌, ea’ उक्तलच्छयं भ्टतबलं, “few, "गुड" गुकाधिकषं। खस्य श्लोकस्य wens मुभितपुसलके प्रतितं । स्मोकाडनु tafaneaa faa क्तिप्तोव्यानतया aa’ इति । saga इतः प्रभ्टति Brn न यथा नियमेनाङ्गिताः ॥ १९ स ५ Bre ॥५॥

वुष्येति। "वुल्यसृषेशामषात्‌' समघ्ुखदुःग्वत्वात्‌, “सिदिलाभात्‌'“सिजौ विजये, wai ‘anna’ तुक्यलामात्‌, "जानपदत्वाश्च' रकजनपदवासित्वाशच, Same, ‘afar’, aw) “सिद्धिलाभादि्त्र ‘fagarafa- त्ययं,मुदधितपस्तकपाठे न समीचीनः ॥ १९८ स° {स्ना ।९।

agate । “सङ्यातदे शकानत्वात्‌ निर्गो तदेश्रक्रालत्वात्‌, (तचा, रका Vana रकार्यलाभप्रयत्रात्‌, 'सेदनयागाच' खन्‌ रागसम्पकाच, "प्रजा dena’, ‘fares’, ‘qe’, "बलात्‌ SAA Ka CATA यागाय Afera arenas म सम्यक्‌ ॥ < सर ७ Ble ॥ 9 ॥

प्रह्लत्ेति । यतः “खार ण्यकतया' अर ण्यवासितया, ‘quefant’, “amar दभावेन, "अधाम्ति का? पापमतयः, (लग्धाः' यथक्ानुपाः, cama? अस. ` दाचाराः, 'सन्यमेदिनः' खसन्यप्रतिचाः, "तसात्‌ कारणात्‌, तेभ्यः" याट- विकेभ्यः, ‘Tsay ‘na’ We स° ८ Gees

waa wizfesare, ातद्यविषयविनोपाधं भवतीन्याह, उभव-

^

३9० कामन्दकीयनीतिसाण्टीका |

fafa । (कालापेक्ताच्य व॑स्थितं' "कालस्य समयविशचषस्छ, ‘ater aq Raa, ‘safaa’ छृतावस्थान, ‘saa’ शचबलं ाटविकबलच्च' ‘afemt- पाथं, ‘ae’ ater, 'विलापायंः प्रसुशक्तिच्तयाथे, भवतोति शेषः । ‘AT पशु शक्ति चये, "व्यसने चः विपदि च, यात्यस्येति शेषः । “स्यः विजिगीषोः, ‘afesa’, ‘ya? fafa: “विलये व्यसने चव' शयत «विक्तापव्यसने वेवेति मुद्रि्युम्तकपाठः ॥ ९९ सर रन्सा०।॥<४

सावधाने विजिगीषः उपजापं विघटयेदित्याद्, उपजापेति | Sarat हदिषदाटविकबलाभ्यां, “उपजापरृतात्‌' भदङृतात्‌, “HAA, “विशेषत विशेषेण, ‘aaa चासं प्राभ्रुयात्‌, विजिगौषुरिति te) विजिगीषुः खपच्तीयाम्यां दिषदाटविकबलाभ्यां छत उपजाप विघटयेदिति ata: | qua वा" यातव्यरेव, “उपजपेत्‌" दिषद्वलं arefenrag भद प्रापयत्‌ | “उपजापात्‌, यातब्यपक्तौ यदिषदाटविकबलभदात्‌, A, YA निखितः। "भयादाभ्यां' इत्यत्र (भयादन्यां' इति मुढितयुस्तकपाठे न सभ्यक्‌ ॥ LE Ge १० Mle net

age यस्िम्‌ aad उपादेयं तद्रलेाषादानमभिधातुमाद्, स्फीतेति | 'स्फीतसारानुर क्तेन aw व्यधिकनलेन, “HATHA अनृरागा- न्वितेन, cinema बलेन, "उपचितः" afaya:, "परः aaa, ‘qaugquafemar "च्यः सुग्धपुरुषच्तयः, ‘ga’ Ferman, लाम aed यः ताद शेन । "तत्तस्येनव पस वुल्येनव, विजिगीघणेति शेषः भयातश्यःः GMAW गन्तव्यः | यदा यातब्य याट्गरबलेनापितः तदा विजिमीघणापि तादृशरदलेनेपचितेन भवितव्यमिति भावः wre सर्र Brow २९ ॥

wae इति । 'चखध्वनि' यातच्यदेशगमनमाग) TAT पन्वेवाद्यमाडते

सति | "काले वा' य॒द्धयात्रासमये च, “TAT यद्धोपयागिनि, शरदभिन्र

इति यावत्‌, सति। ससमारत यद्यायाग्यसम्मानेन खायन्तोक्लतः, "मोः" पागल ल्यः बलेः, Ae, “गच्छेत्‌, TAIRA यायात्‌) विजिगीष-

7.

SSM: BH | २७९१

fefa शेवः । यतः “मौलाः, ‘Quawam fafa दी. कालसाध्यत्वात्‌, 'च्तय-व्ययसददिषएवः' Waqaayadiar, भवन्तीति- HH | ॥ ९६ -स° WR Ble LW

ufiafa ‘aa’, ama’ काय्यादिषु, Gendt प्राज्ञः, oeardtfa’ भ्टत-श्रेणि-सुत्‌-दिषदाटविकानि पञ्चबलानि, "विवजयेत्‌' समं म नयेत्‌ । यतः "तेषु" भ्टतादिषु; 'दीरवकालाध्वखिन्नषु' Gea विग्रदकालेन ध्वना च शान्तेषु, ade ‘aaa’ उपजापभोतिः, भवेत्‌" सम्भवेत्‌ IE He | १३ BT EAT

waza समर्थयन्‌, asenfefa । “परसेन्धानां' यातव्यसेन्यानां, "बङत्वात्‌ प्राचुय्यात्‌, (दी्ैकालाध्वखेदतः" Adm वि्काज्ञेन खध्वना aaa, 'नित्यप्रवासयानाभ्यां' ‘faa’ प्रतिदिनं, ‘sare’ प्रातिकूल्येन वासः, ध्यानः गमनं, aa, Bz’ चित्तविद्नेषः, ‘sani जायते" | खबला- मामिति we: | “नि्यप्वासायासाभ्यां' इति मुनितपुन्ूकपाटे “खायासः' खतिप्रयतः, न्यत्‌ aad) ष्दीर्धकालाध्वलेदतः' इयत ‘Ceara खेदः इति मुदितपुस्तकपाठो न सम्यक्‌ ॥ ९९ स १४ Bre WRB 0

मोलबलोपा दानकालमभिधातुमाह, प्रश्तमिति। ‘a’ मम, भ्टत- we? वेतनोपण्टदहोतं बलं, ‘waza’ बहतर, faa xfa wat ‘ats’ faa-farrawafeaaand बलं, aaa” aa, तदपि 'च्यसारवत्‌' सार रहितं, “az? यातव्यस्य, ‘ate’, “अन्य”, "विर क्त अनन्‌ र क्तश्च, प्रायोऽस्य सारवत्‌' श्रायः बाल्येन, “STATA स्तोकसारयक्तं, र्वम्भते काले विजिगीषुः मौलबनेः सह यात्यसमीपं यायादिति वाक्छश्रघः॥ Ye स १५ Bre ॥ ९५

कूटयुद्धस्य खल्पायाससाध्यत्वमाहद) प्राय इति। ‘ata’ बाल्येन “नने कूटयद्धेन, पयो ड्य, यतः "द्याया सेनः अत्पपरि. खमेव, (गय मवतीति ea) “अन्यः. ‘ea? बन्ाधिकरस्थानं, om’, कालः, यडोपयोगिसमयः, “खच्यो दये" बलाविनाश्रपु्यं क वि जयकाभे, प्रबभूव"

7

BOR कामन्दकीयनीतिसार्टीका |

समयी बभूव | कूटः दे तु खधिकसेन्धस्य खधिककालस्य वा मापिक्तगीयत्व- मिति भावः। Cate कालो वा प्रबभूवाच्चयोदये" rare “अन्यो Jae कालो वा प्रभूतौ चाच्यव्ययौ' इति सुद्रितपुस्तकपाठो न सम्धक्‌॥ १९ स० HU Ble mea

भ्टतबलोपाद्‌ानकालमभिधातुमाह, आखान्तेति | “श्रान्तापजापविग्स्तं' np’ यदज्ेशादिभिरपक्िटं, (उपजापविश्वस्तं' ‘Sate’ विजिगोषु- wants, ‘fran’ आात्मसात्‌क्तत्वात्‌ विश्ासयेग्यं, ‘a aA यातव्यस्य बलं, “भ्त वेतनापग्टहीतिर्लेः ae, यायादिति Ra “न्तयप्रसारः' “ae? स्तेकः, “प्रसारः Ear: सेन्याभिब्यापिर्यस्य स तथा- भूतः यातब्यः, “हन्तव्यः अनायासेन विनाग्रयितव्यः, “ड ुपेच्छ' raat wen, wasediarfefa सम्बन्धः | यच यातव्यसेन्यं श्रान्तो पजापविश्सतं aa यच्च च यातव्यः GMAT: तापि भ्टते्बलेयोयादिति भावः। “श्रा म्तापजापविश्वस्त' इत्यत्र श्रान्तापजापादिखस्तमिति, ‘xatey इयज ‘qatar इति च मुभितपृस्तकपाठे न सम्यक्‌ ॥ Le Te Lo Ble WLod

ओणिबज्ञापादामकालमभिधातुमाङ,स्फीतमिति। (खपवासथायामात्‌! Sper? GNA, “पवासात्‌' यातव्यद्‌ श्वासात्‌, ‘Mara’ FRA, ‘ea’ axe, ‘Afuar सद्धःधम्मंग व्यवस्थितं Gai, "यानवन्मनि' प्रफश- पथि, ‘arg’ संस्थापयितुं, ‘wa’ aia, ‘xfs’ इतिविविच्, “सेनय Afaes, 'समुत्यतेत्‌, समुपादाय गच्छेदिव्यथेः | श्रेणि! श्यत ‘fa’ इति gaat’ इन्य् “पानवन्मेनि' इति च मुनितपुस्तकपाटठे म सम्यक्‌ ॥ Ve सर १८ Weare

सषट्र लेापादानकालमभिधातुमा ह, स॒प्रश्धतमिति । ‘guar’ gee, ayaa मिजबलं, (सातसनिः चखातमकाय्येसम्पादने, “anng’ सापयितु, feat करतुमिति यावत्‌ । we’, ama’ कूटयुद्धेन, 'खस्पयुड्धं' अरप- प्रयाससाध्यं युजं, चेत्‌ तदा `्र्पमेव' स्तोकमेव,, "सहतसन्य, cara fa qrary wal, इति' CTA काले, “GaAs! frase: सह, याया-

“.

प्ष्टादश्रः सगे: | ROB

fafa ब | यत्र युद्धस्य बड प्रयाससाध्यत्वेपि Rea सुसम्डडन्वं तच यच स्तन्यस्य अल्पत्वेपि मन्तरेण gems तच्च च सुहद्बलो- पादानं कत्तव्यमिति भावः॥ ९९ स० १९ Ble ॥ १९ ॥

faafa) 'मिवसाधारणेः मिचस्य waaay समानफलादये, "कार्य aia, तथा ‘fasten’ fasta, "पलादये' पलापो, तथा “SAU च खन दयेग्ये भिवान्तरे च, "पीडयेः ama, (मिचनवसदह', ब्रजेत्‌, nea, विजिगोषरिति शेषः । "पीडे च' इत्र ‘faa इति afxa- परतकषाठो न साधुः ॥ १९ Te Re Ble ॥ २०॥

दिषद्लापादानकालमभिधातुमाषः प्रभ्रतेनेति। ^ शूकर बधापेन्ती' “भिः कृकरः, सूकर बधं BATA यः स इव विजिगीषुः, “sda सम्रद्धेन “च्यरि सैन्येन ददिषट्नलेन, सदह (महतः' बतवतः, ‘foo Wa aaa’ ag नियेाजयेत्‌ । ‘av अथवा, “नयं awa’ नीतियुक्तं वाक्छं, “AWA टिपनः, नयेत्‌" प्रापयेत्‌। यथा चाण्डालाः खभिः म्रूकरान्‌ विनाशयन्ति तथा मान्तः रिपवः अरिसंन्येनेव जेतव्या इति भावः॥१< सग रर Bren

खभ्यत्थितमिति | ‘Bray खपराघेन प्रभोः क्रोधभयात्‌, खभ्यास निकटे, ‘afer’ sufed, ‘feat’ aaa, 'बलं सन्य, वासयेत्‌ खराच्ये निवासयेत्‌ ‘quam यातब्यदुगकयटकमदनः, रग fed, "कषेयेच्च' BRATS | epufad’ ras ‘ufafan’ इति afra- पशकपाठः, aes तु उपस्थितक्रियाध्याहास्य afafan’ वियड- चित्तं, सत्‌ उपस्थितं cau) भ्यास तु can "न्यासेन इति मदितपस्तकपाटोा न सम्प्क्‌ ॥ ९८ सर RV Alo dV

ष्याटविकबलोपादानकालमभिधातुमाङः faafafa | पितः, afar: दुर्मकग्टकशाधन' यातव्यदुगकयटकमदन "परदे शप्रवश्र चः यातब्य- जमद ग्रपरवेष्ध च, ‘faa’ सदा, 'शखाटविकं सन्ध प्रागुक्ता बकं, "पर, qua, gata’ । मुनितपुस्तके दु्ेकगटशरपेधने' KAT ‘AUTEN

”

३०४ कामन्दकीयनीतिसार्टोका |

tra’ इतिपाठः, ‘qe? इत्यत्र पुरा सति पाटख न समीचीनः । १९ Be RQ Be nV kl उपसंहस्चाद, रुतन्मौलादीति । “खुतत्‌ प्रागुक्त, “मौ लादिषड्बे' मो ल-भ्टत-खे गि-सु्त्‌-दिषदाटविकरूपरं घड़ विधं बलं, ‘qzrepacufed’, (चतुर कबलं" | “मन्न केश्राभ्यां", “Tsye’, ‘faz? ॥ ९९ Ge २४ Ae ॥२४। इतीति | "बली महाबलसम्पन्नोविजिगोषुः, (दध्रेतत्‌ षडविधं बलं, gaa’ यस्य बलस्य येन बलेन सद येगेायुज्यते तेन asa स तद्वलं संयाज्य cat: | “सनिभ्डिनं' cacfed, निदौषमिति यावत्‌, यथा स्यात्‌ तथा प्रतिगयद्य' पररुचितगयहस्य पर्यनीकश्ूतब्ृ् विरचय्य, ‘ofa aw परबलं, ‘ufa’, '्याथात्‌" गच्छेत्‌ । (प्रतिनलमित्धच्र "ज्याया बलमिति मुदधितपुस्तकपाठढः | ‘aura ae इत्यत्र यथायागनलं' इति भमद्रित- पुरतकपाठो न सम्यक्‌॥ LE स° २५ Fle ॥ २५॥ यागेति। ‘ea विजिगीषुः, ‘ae’ प्रागृक्तम्य धड़ विधस्य, Ai’ eta: पर कीयेन्यौ ay सम्बन्ध, aa’ रोषं, "मन्धःदिना' गषएपुरुषप्रयि- धानादिना, मवजानीयात्‌'। तथा “शताह्तप्रचार” सेनाभिः छतनरृतं बा प्रचारः कः कुत्र प्रचरतीति गव्यगल्ादिकं, “विजानोवात्‌ः। तथा भचेनापतेरपि' ‘Vay’ सकलबलसमुदायः, तस्याः पतिः, तस्य weareana4- “arf विणानीयादिति सम्नेज सम्बन्धः ॥ ९८ स“ रद्‌ से ॥ रद्‌ । > ञेगायालक्तवमभिधाय सेनापतेरपि स्दश््धोकपरिकल्ितकुलकेन ewuafaurare, कुलादूतमिति । ‘Haga’ विसुडाभयङ्घुलात्यन्न, "जानपद" खजनपदभवं, "मन्न ज्ञ पश्चाङ्मन्ध निन, ‘Afra’ afer अभिमत, "यतः" cama’ दणनीतिपरा््रसय, ‘vam? wie, " “ध्येतार च ` खष्ययगशीलच्च रवम्मृतं अनं 'ध्वजिनीपतिं कुर्वीत" ef परे- अन्वयः waancatta “Aime” (मन्छसम्मितमिति afka- पुरूकपाठः ॥ ६९ Ge ROT PROT

ee Rie ater uantgartie’ ‘grea’ वलं, ‘sre’

EITM: A: |

३५५ । $ पराक्रमः, Saar सदिष्णृता, ay स्थिरता, (माधय areal, “ary. 0 ॐ € गाम्भीर्थं A fi . |

गणाः धय्य-गाम्भीय्यादयः, तेः खन्ितं' युक्तं । 'प्रभावेत्‌साहदसम्पन्न प्रभावः" प्रतापः, उत्साहः", ताभ्यां “सम्पन्न ' यक्तं । “खाजीव्यमन्‌जी विमा" अन्‌ जीविनां' खाशितानां, AAS .खाश्रयरूपं ॥ १९ To ACBL TH

मिचवन्तमिति॥ “मिचवन्तं' fas’ स्त, तत्‌ विद्यते ae असे मिघवान्‌ तं | “उं रास्यं' विश्ालवदनं, "वङस जनवान्धव बहवः खना बान्धवाश्च यस्य सं | यावदारिक' यवदारन्नं | wee महान्तं । ध्यार- प्रछतिसङ्तं' “Grey eam, cafa’ खभावः, तया aya’ युक्तं । अथवा शवो रपकृतिष्‌' पुरस्थितप्रजा सु, aga’ मिलितं ॥ १९ स० ₹< Be ॥ २९ ॥

fata (जि्याकारगवराणामकर्तीर” चिरकालीनाकषारगवेरकर गा- gen’) ‘aafae’ निर्मलं, निदाषमिति यावत्‌ । 'रतानृवन्धिकम्भागं! ्रास्त्रानगतकम्मैकारिगं । (्न्पामिचं' any, asyd aS ॥ ve स०*३० Ble Rel

entuafafa | व्यारेग्यं चऋनामयं, अरोग रव MT: खाय W-

gaa: | ‘aaa vig) on? शाव्यमम्द्नं । Safa’ दातार | RTT A- fea? mrad । “कल्या गाकृतिमम्पद्न' मनाक्ञाकारयक्त । “खमम्भावयपसा- my स्ठानभवनोयविक्रम ote स~ ३९ Are i Ri il

navafa | aaracaaae fafad’ गजाश्चस्याां, “wang गतिक, ५शिखितं प्राप्रशित्तं । सुजितश्म पराभूनपरिश्वमं। “व्वडगय्‌ड-नियुदडधष खर्‌ गयुड-मद्ययुदेष, “प परचङ्जमगद्चम' श्,प्रपुनन्पुनभ्नमगश्रक्त ॥ १८ ae RR We ree $

अङ्ग्टुमीति । च्वृडग्डमिविभागच्च य द्यीपयेगिस्यानविभामविद, मसिं हवदुगएविक्रमं सिंडवदन्तर्मीनपराकम | "खद घदच' चिरक्रियः भनिम्तन्द्र' og” arr, तद्रहित, (खमघग अपमानासहिष्य) 'अनडत' eT ॥ १८ Te RR MoH eR! wapafa | इस्यश्न-रय-श्रस्त्राखा) सम्यगनस्तगतरदिनं सम्यक्रचिङ्कन्न | o x

Bog कामन्द्कीयनीतिसास्टोका।

^चर-स्थिर विवेकश्च, "चरस्य गमगफ्ीलगपरदुतस्य, ‘fara’ निखल- गप्दृतस्य “विवेकन्लं' प्रभेद, ‘Rae’ उपकाराङ्गोकत्तार, ‘qa’ दयालुं ॥ ९९ Go ३४ Ble ॥ ३४॥

धम्मति | शधम्भकम्भसमायागं' घम्मापयेागिकम्मेणा समायेगः' सम्बन्धः, यस्य तं । que? निपुगं, (कुशलानुग' निपुणान्‌ गामिनं, 'सन्बेयुदधक्रियेयेतं सरन॑प्रकारयदधक्रियायुक्घ, “सन्वे दक्रियापेतं' इतिपाढे- सकलविरूडक्रिया- न्वितमिचय्चः। (तत्यरिकम्मेणि' (तस्य सव्यप्रकारयुडस्य, “परिकम्मेि' प्रसाधनक्रियायां, “रक्त समं ॥ ९८ Be By Ble ॥ BWA

खलभावेति । “यग्च--दन्तिना' ‘ear’ दयान, “ami? सेनिकपृख- nimi, ^दन्तिमां' गजानां, 'खभा वचित्त कतया यक्तं' खभावं कित्त्च जानाति यः तस्य भावः तया युक्त । ^त्रान्नाच्चापि' “Aa? खन्छ-दट-दन्तिनांननान्ना- श्वापि, वेत्तारः” ज्ञातारः, (तद्धिधानेापपादकं' "तेषां" श्व दन्तिनां, “वि. ura? नियमः, तस्य (उपपादकं! सम्पादकं | १९९ He १९ Bre । RE ॥

देष्रेति। देणभाषाखभावल्ञं' ATTA MAT MATA ATTA । fates? नामादेश्रीलिपिल्लानसम्न्नम्‌ | घुदए़ह्ति' दृए़तरसरगम | भनिश्राप्रचारकुरलं' रात्रिसश्चारनिपुगम्‌ | रकुनस्ताननिखितं' निमित्तं, श्ुभागुभविज्ृक्ञमिति यावत्‌। “प्रकुगच्ञाननिखित' इत्यत्र (कुशलद्ञान- मिखितं' ति सुदितपुस्तकपाटे तु ब्कनां मध्ये ‘gare’ निपुश्य, ज्ञान- युक्तभिच्यः॥ १९ Te 5७ सनो ०॥६०॥

उदयास्तेति। ‘afaafad’ ‘aa दिग्‌ देशमागाशां, (निषेवितं निषे- वशं यस्य तं । भावे तप्र॑धयः। न्यत्‌ प्रतीतम्‌ ॥ १९ Geo ३९८ Ble ॥२०॥

चुत्पिपासेति । “अखनाहितभयग्लानि' “अनाहता aera, (भय चासः, “म्लानिः क्तान्तिख) य्सय त। खन्धत्‌ प्रतीतम्‌ ॥ ६९ Go RE Bev ३९ ॥

मेत्तारमिति। ‘Tea’ यातव्यसेन्यानां, a’ भेदकत्तार | द ःसाष्याडितनिखयं' "दुःसाध्यस्य साधयितुमश्नकयस्य, ‘feted’

५

WRIT: सर्गः ३99

छतेपायनिखयं 1 भप्नानाच्चः भयेन पराजिताना, भयानाश्च' इति पाठे भीतानाच | “सम्यग्‌बिदम्भलच्तमं ' सम्यक्‌ प्रतिराभकम्‌ ॥ १९ स०४०दे(०॥४०॥

areas) (खवसख्वन्दस्य' शिविरस्य, (“खभिगोप्तार' सम्यक्रस्ति- तार । Gade Fanaa’ Garis । Fae’ इत्र Vee’ डति मुदधितपुस््कपाठो न सम्यक्‌ । “चरदृतप्रचारन्न' ‘ace’ शप्तस्य, ¶्दूतस्य'~सामान्धतेवरात्तावादकस्य, “TUT सघारक्ं। (महारम्भ- gan ArT महता उद्योगेन waa, फलं, ( उपगच्छति" खीकराति यस्तं। वहायाससाध्यफलप्राप्नावपि रुतेाद्योगमिति भावः॥ Ye HO 8१ Bre at a

शश्वदिति । ‘sad’ सदा, ‘afagnana’ afag "कम्मे' waar, यस्य तं ‘faxnafaafad’ fas कम्म येषां तेः निषेवितं । (पराभवे- wafafad “पराभवेषु' पराजयेषु, “अनिरन्पन' faaqcfed, "परापरेष निरजिद्रनिति मुदितपुम्तकपाटे तु ‘cute’ प्रधानाप्रधानेषु, ‹निष्ि्न' fad, द्रथा प्रधानेषु बलेषु निविवत्रेषु निन्वित्रं तथा खप्रधानेष्यपि aq निर्विष निर्जिद्न इति यावत्‌। शश्रोमदाज्या्यतत्पर' aa’ cre, विलिगीघोरिति यावत्‌,राभ्यार्य' रान्यरूपविषये, ‘ame’ aan re He भतो ॥ BRE

इत्यादीति। ‘cafenaaga’ प्रागुक्तमच्तगाक्रान्तं, ^ध्वजिनीपति, सेनापति, ककुन्वीत'। सः ध्वजिनीपतिः, ac’ aac, SoA कतेा- dita, aa, "दिवानिशं" Fares, afar सेन, "गोपयेत्‌" रक्ेत्‌ । “स गोप्येदि द्व “सङ्नोपयेत्‌' इति मुदधितपुस्तकपाः॥ ९८ स ४९ Bre

॥ ४३ ॥ नदयर््ति | '“गषोरुतेबल. ब्यृहरचितबलः । wad प्रतीत ॥ १८ खर.

~` 88 Wlcnest

ब्दान्धावारप्रयाखमभिधातुमा ङ, नायक इति । लातावेक्षव चम | नायक

सहखबलमेता, प्रवीरपरघाढतः' VAC: पुवः: ALITA, सन्‌ । श्रवीर-

a oe

Loc कामन्द्क्रीयन।तिमारटीक्रा।

एतमाङृतः इति मुद्धितपुन्तकपादे तु gat वीरा यत्र सा सथा भूतया (ganar सेनया, यातः, सन्‌ । पुरतः खग्रतः, यायात्‌" गच्छेत्‌ | मध्ये स्वन्धावारस्य मध्ये, (कलच अन्तःपु रादिकं, सकलपुचदारमिति यावत्‌, खामी! विजिगीषः, Bu? धनसमुदायः, ‘age’, HR’ walt, तच्च बलं, यायादिति dame | “पस्णु च ण्द्रल' UT ष्णु ATER मिति सुभितपुश्तकपाठो न सम्यक्‌ ॥ ९९ स° ९५ Aen ५॥ ~

पाश्॑योरिति। wat यायादिति अनुसञ्चनीयम्‌। Weare: सुगमः ॥ १९९ स° ४९ Blo ॥ ५९ ॥

पश्चादिति । ‘aay निपुगः, (सेनापतिः छतलच्तणः पुरषः, (सबं

म ओ ध सकलसेन्य, Ua was, “सम्बदसन्यं घः" सम्पगव्यह्धीरतसेनास-

aw, aut ‘feqra’ प्राप्तखेदान्‌? “शनः! मन्द्‌ यथा स्यात्‌ तया, AAT aay’ era प्रापयन्‌, सन्‌ “खय, “TATA यायात्‌! ॥ ९९ ae ve Bre ॥ ४७॥ । *

प्रयागक्रममभिधातुमाद््‌, यायादिति। ‘ae? aaa: भये! श्याक्रम- शाशङखगयां, सति, (मकरेण' वच्छमागलच्तगेन, “महता ब्येन'?“वा' अथवा, 'उडतपच्तेण' बलवत्पत्तार्ी केन, “Id वच्यमाकलच्तगान Ba, तथा, Grama’ धारा TR सेनामुखे ग्रे इति यावत्‌ यम्याः तथान्दढ़याः Ba खच्ाकारवच्छमागलन्तगब्य॒हेन, यायात्‌", इत्ययः | “उद्धतपच्तेण शत्च (उभयपच्तेण' इति, “धीर वक्तुया raa (धीरचक्रया' इति च पाठदयं न समो चीनं ॥ ९८ स Bs Bre ॥४८॥

marge ति । "पचै द्‌ भये', सति, ‘ane? प्रकटः ख्यं वच्छमाणलव्तयं wy ्प्रकल्पयेदित्यनेन सम्बन्धः णवं was) ° पाश्येर्भये' सति, "वच्चस- fad वच्वाख्यं बच्यमा गल त्तगं Ty, ‘Maa: समन्ता दुभये, (सध्वतेभव्र वच्छमाणलच्लगं व्यहं । ` भये व्यृदमित्यत् ‘aaaefafa मुडितपुशलकपाठो न समोचीमः॥ Ye Te Ve Ale ॥ ४९ ॥

watts, (कन्दरा तग इननिन्नगावनसङ्कट' "कन्दरा" पब्बेतदरी, क,

Ng

[ । -

HB: HI ३७९

Ger: पर्व॑ताः, "गहनानि! दुक्षीमानि, faa’ नद्यः वनानि' ख्चगुष्मा- दीनि, wa: "सङ टे' agia, ‘ew’ दुरे, ‘maf’ coma, “afc ara’ कान्त, “्त्पिपासादिमक्ञमं' चतुत्पिपासारिमः aa’ af, यस्य aa, ।-्याधि-दुरभित्त-मस्कः, पीडित "्याधयः' छ्वरादयः, cfs? देशे भच्छ भावः, Ata’ मारीभयं, wa: "पीडितं" suRd, 'दम्यूविदुतं ‘gafase ‘faga’ त्यी डित, “पङ्क -पांसु Safa "पङ्काः" कद्‌ माः पांशवः” रजांसि, “जलानि, रतेः "किन्न" समाकुलं, ‘ae एकभूत, ‘Ustad’ egta, ‘saw निनितं, ^भोजनव्यग्रं भत्तगोत्कग्, ‘aagfag’ यडान्‌- पयोगिूभिस्थित, ‘safe faye, "एवमादिष्‌,' "व्यसनेषु निपा, “जातेषु, (समाकुल व्याकुलं, “सवसेन्य' निजनलं, "साधु सम्यक्‌, ‘ca,’ “परर सेन्बद्च' शर च॒नलघ्च, "घातयेत्‌" विनाशयेत्‌ ॥ १९ Gon ५०-५१-१२.५द्‌ Ble ॥ ५०-५९.५२-५६॥

कूट गृन्धविकल्पानभिधातुमाद, विशि दति । विशिष्टो देशकालाभ्यां! उत्ुटदेशकालावस्थितः, *भित्रारिप्ररृतिः? “भिन्नाः विद्नेषिताः, ‘at? यत्यस्य, ‘saa’ अमाग्यादिरान्याङ्ानि, येन स तथाभूतः, "बली" उत्कृ्टबलसम्पन्नः, विजि्गीषुरितिशचेषः। शकाशयु ,' gaia,’ ‹विपय्यये' देशरकालवेश्ि्छाद्भवे, (कूटयुद्धं चप्रकाशरय्‌ डं, क्यात्‌, ॥ १९ स० ॥ ५४ we ॥ ५४॥

तेष्विति । "तेषु" नन्तरे, (व्यवस्वन्दक्रालेषु' बनव्यमनकाल्ञेषु, "भूमि" अयेग्खभूभिस्थित, (समाकृल' व्याकुलं, ‘at os, "हन्यात्‌" कूठयुदधेन विनाशयेत्‌ । “खभूमिण' योग्यभूमिखिन्‌, "पर, ^तद्ध मौ चोप जापतः' ‘am’ aaa, oat’ wage, 'उपजापतः' weifadiza:, न्यादिति पन्नग सम्बन्धः| "खन्डमिषं स्वण्डभिषु agat खोपजापतः््यतर ‘angfas स agfae: सूग्डमो चोपजायत' इति मृदितपुन्तक्रपाठो न Salata UE Be ॥ ५५ BO ५५॥

प्ररतीति। , ्रतिपग्रहाषष्ट ‘sea: राज्याङम्य, श्रग्रहेल' sna

? oe

२८० कामन्द कीयनीतिसाग्टोका |

मोन, ‘que’ चव्यं । aa? grees ea? इत्र emt? इति सुद्धितपुस्लकपाठो न समीचीनः अन्यत्‌ प्रतीतं ॥ ९९ स° ॥ ५६ Be ॥५६॥

पुरस्तादिति | पुरस्तात्‌ अग्रतः, यों "दशरनं ‘ca’ खल्ेदत्वा, ‘amaadtray’ येन विलिगीषुबलेन ata दत्त तल्लच्तछतो निखखयो येन aaa त । प्रवीरेण' प्रक्वीरान्वितेन, "वेगिना वेगवता, ‘aaa’ aaa, “पात्‌, wear, (उत्पाद्यः चाक्रम्य, “इन्धात्‌" विनाश्येत्‌। (पुर स्तात्‌, इत्यत्र ‘ute’ इति मुद्धितपुस्तकप।ठः । ^तल्लत्तरतनिश्वयं' इयत सल्ल च्तछतनिखयात्‌' xfa, ‘sara इत्य च “उत्पद्य! इति च मुडितपुस्त्तकपाठो न समीचीनः। श्रवीरेण' xaq शसवीरोण' इति मुदधितपुस्तकपाठः ॥ RE स ॥ ५७ Bre ॥५७॥

पश्चादेति | ‘ar waar, "पश्चात्‌ एतः, ‘aga’ ममाकुलै कत्वा; खरिसेन्यमिति Ta | 'ृव्वेतः अग्रतः, 'सारोण' बलेन, ‘ward वि नाशयेत्‌ | आभ्यां प्रागुक्तपाद्‌याताभ्यां, (कूटयोधने) ‘quarfamat,’ ‘Srey कथितौ 1 te स०॥५८ Be Wash 4

पुरस्तादिति । पुरस्तात्‌, ग्रतः, ‘free’ दुर्गमे, "देशे, "वेगवान्‌ विजिगीषुः,” ‘cary न्यात्‌" । ‘wary विषमे, पुरः" अग्रतः, war, ‘aaa तु पाशरयोः" वामतो विषमे, दच्तिगतो इन्धात्‌ | दच्िणतो विषमे, वामतो इन्यादित्य्ः। मुरितपुस्तके Genes ्रेषाङस्थाने श्नोकान्तरस्य Tae ated | रेषाडेन्तु “ques विषमे वमेव तु ara” इति ॥ Re Be WUE Ble WUE

gua योधयित्वा वा % दमेवाटवीबलिः | aT सन्तं निराक्रन्दं इन्याद- आन्तवा हनः" इति । ‘aaa पून्वेमेव, "हटनेराटवोवकतेः, "योधधित्वा qx कारथिल्वा, ard’ प्राप्तशरमं, (सन्त' , भवन्त, ‘facia’ faaae- रहितं wafafs Re) 'खश्राम्तवाहनः', सन्‌ , “WaT! Bets afgraen® पतितः ॥ ९९ Tends Bon ,

“ee fasatanfa ay दत्वा प्रयज्नवान्‌ , जितमेचेति विगत Tues

e e |

[

a

SVN: aa: | |

Taras” इति । (हरा मिजबलेः.कार ग भत, ‘sy CET,’ ‘Guar मिजिगीषुरि तिश्ेषः । “जितमेवेति fame श्रत, ‘eam: वम भः, सम्‌, wary । अयमपि Ben: afeageay पितः ॥ ९९ र २ Bro ne a स्कन्धाव।रेति | quan: सावधानो विजिगीषः, 'स्वन्धावार-पर.य सस्यसार्धत्रजादिष", “विभ्य शेभ प्रापय्य, "परानीकं प्रचसन्ध, ‘fa येत्‌" । “खन्दावार-पर-याम सम्यसाय-व्रजादिषुः xa (स्कन्धा एुर-ग्राममास्यमाम त्रजादिष' डति म॒दितपुस्तकपाठो म सम्यक्‌ | १८ स ९२ Bre nay फन्छसन्ति | AI, सारयुक्त AAR, फगगसेन्यप्रतिच्छन्" खस सन्धवेष्ित, ‘ar, ‘afeny फर्गुबलविनाे, Aare’ are afvaafafa wa: | ‘fawag’, ‘saa’ ena, aaa’ विनाश्येः विजिगीषुरिति श्रोषः। समासक्त ray Rea’ इति मडितपश्तः 1 १९ स° ॥ ९३ Bron ay भ्टगयति | विजिगीषुः श्यपा्रयः' वनादि संलीन सन्‌ , "म्टगयासप्रयह ग्टगयाद्यापारासक्ते, GI वा गोषा", “agaaara ae गोगगरूतद््टि, रच्‌" war’ te स० | ६४ प्ना०॥ es | त खवस्वन्दति । 'खवस्कन्दभयात्‌' श्याक्रमगभयात ष्राचौ at HABA जागरगेन क्रान्त, अतण्व "दिवासुप्न ‘fax arg’ निटराविङ्कनं च ‘afar’, “war ae Mra garg मृदितप स्के प्रतितं warey “feat WER वा हन्यात्‌ निदाग्याकुनसनिकं" इति | Xe oy ६५ Bron gua Qaim इति। ‘atfaafamafaa वच्छमागनन्तशसौ HAUT ; अन्त्‌ प्रतोत। ‘Gare ated mr Kare खदसब्राहेत्रान्त इति म॒दितपुन्तकयपाठो न साधः। te स०॥ eq Bonde y सपादति। सपादकोष।वर कः" पादानां चम्म॑मयाः कोपा श्रावरकानि'

2

ह eae

६८९ । कामन्दकीयनोतिसारटोकरा। ।

सन्राष्ाः, तद्युक्तः "नीः" गजैः, 'अतिजवोपेतिः' maa inf, "खनेः, ‘a? qua, “वड्गपाणिभिः, ae’, ‘ata’ सुप्रजलविनाश, “ुययात्‌'। aa? इयत "भागेः' इति मृ तपुस्तकपाठसूवसंग तः। ‘apgcta- जवोपेतेः ara “कोपादुग्रजवोपेतेः इति मुद्धितपुस्तकपाठः न समी चीनः ॥ १९ स० ॥ Co Arey ६७ ॥

प्रतिद्धर्यति | 'प्रतिखयै मद्धावातं' ufager द गय-महावति यस्य aur wd, wava “सम्भो सितेच्तगं' मृचि तनेचं, ‘aa’, ‘aq’ शप्र, (उत्यितः, सन्‌ विजिगोषुः “इयेवं कूटयुद्धेन war’) प्रतिस ग्येमदावातं' इत्यत ‘ofa महावातं" इति म॒चितपुस्तकपाठो न सम्यक्‌ । Le Hey €< re ॥ ६८ ॥

नोद्धारेति | यतः, tere’, धूमिका, तिमिर” अन्धकारः, "गावः गोसमृदः, ogy विवर, ‘afe’ neq, (निस्नगाः' नद्यः, रताः, तु, “कवन्ति' cata, ऋतः त्या दि' नीहारादिक, aa’ “सन्तं विद्यसानं, चायते छादयति यत्‌ waar, “सद्म च्याश्ररस्थानं, 'प्रकोत्तित' कथित, बुधैरिति te) “वन्ति wafaanfe acd सद्म प्रकीर्तित" rea “वदन्ति शएत्रमिल्यादि = सप्त प्रकौत्तितं' इति मुदधितपुस्त्रकपाठो न सम्यक्‌ ॥ CE Go ॥ < Alo de tt

उपसंहर ब्रा, साप्वेति। “खप्रमत्तः' अवहितः, ‘aaa? यवसाये स्थितः, विजिगीषुः, साधु" यथा भवति तथा, येन प्रकारेण' करूठयुड- दिना, ‘av wa, ‘fawara’ विनाशयेत्‌। (खप्रमत्तः", विजिगोषुः “चरेः प्रणिधिभिः, (समावेदिततव्रचारः' सम्यक्‌विन्लापितश्चुप्रचारः, aq, ‘dag’ तेन प्रकारेगेव, करूटयुद्धादिनेति यावत्‌, ‘aa’ यातब्यात्‌ , aga’ शङ्खा gets) (साध्वप्रमत्तः' इत्यत्र "साधु gan’ इति म॒दधित- पुस्तकपाठः, "येन gta’ इव्यत्र ध्यानेप्रकारेल' इति मुदितपुस्तक्ष- पाठ न समीचीनः | LE स०॥ Oe Fre ॥ ७० ॥

FETS: WATT पापमाशरद्ख। ह, नियतेति । विजिगीषुः “नियतं

were: खमे | ५ eR

निखयेन, “कूटयु डेन, ‘WER, 'खपजिदन्धात्‌? ate ferret ‘fe यतः, “हच्रना' ea, ‘AAT’, “घम्म, (a, (तिरयति, खाण्डादबति, ` निनाच्नयतीति याबत्‌ । तदेव ETA RGUTA tqufaata, ‘afafie-. we? सतीषणायुधः, शमु" SATA, PAT ‘qatar’, tafe, “an? निगितं, ‘oraara’, ‘wate? aa, ‘sata’ विना- face) (नियतमुपनिन्धात्‌ कूटयुद्धेन! Las नियतमिति निदन्धात्‌ टयु) ति, “तिरयति धम्मं eM इयज “निरयति UEC | € ति च ुदरितपुरकपाठो न समीचीनः ॥ १९ स" ॥ ON Bre pervs

डति कामन्दकीयनीतिसारटीकायां उपाध्यायनिर्पेक्षानसारिण्णां ऊनविशः सगः ॥

श सुद्धिवपुस्लकानुमारेण BUITM: षगः॥ ।

cn re A A A ES

eB कामन्दकीयनीतिसारटीका । श्रय विश्नः सगः । 7

सुद्रितपुसतकानुसारेण ऊनविंशः सर्गः -

चटु दम्भिधायाच प्रकाशयुद्धं सम्पादयितुं बलाङ्गानां wana, तच शेस्िकम्मे Gata दश्रेयति, प्रयाण इति। प्रयाणे" gear, ‘qdafan, “वनद प्रवेशनं, परेवां चासजननाचं मिति शेषः। "ख ताना" खह्तपुनीगां, ‘arta’ परया, ‘Rar’ जलावतरणिकानां, च gata’, मदाकायत्वादिति भावः। “रताना्च प्रवत्तनं" इति पाठान्तर ॥ Re स०॥ ९ Blo Nh

तीयेति। “तोयावतार-सन्तारौ', ‘aur, °रकाकुविजयः cag स्त्यङगेन परसेम्यविजयः, ‘ofan मिलितानां, “व्नीकानां' पर- सन्धानं, Fea’ एथक्करणं, इस्तिसमप्रेरणादिति भावः । ^भिन्ना्ना' fafanrat, खसन्धानां, “aye रकीकरणं | Re Ho WR Bre WR i

विभीषिकेति। “विभीषिकाः waa प्रयप्रदशनं, "विघातः waut व्याघातकर गं, "पुरप्राकारभञ्चनं' "पुरस्य नगरस्य, 'पाकारभन्ननं' प्राचीर- am, Wea इति सुद्धितपुस्तकपाठः। (केषनीतिः' कोषा- मयर, Hata’ भयात्‌ taal, रतानि “इत्तिकम्भेः, ‘Tae’ वदन्ति, qeararent इति ite: | (कोषनीतिर्भयवाण' xe 'कोषनीतिभयचासेमिति सुगितपुरतकपाठो न सम्यक्‌ ॥ २० Te ॥ द्‌ Be WRU

रथकम्माभिधातुमाहइ, हुरङस्यति । तुर ङस्य सैन्यस्य निषेधो cae, Few’ भिन्नस्य, ‘ana’, “र यकम्मे', “चतुर ङस्य परानीकस्य, ‘fray’

पररिषेधः, wwe wae, “भिन्नसन्धानं, when

wee इति conta aq दत्तिकम्माभिधायकन्ञोकागन्तरः conan भिधायकङ्ञोकः मुगितपु्लके wafefeaqeas च पतितः, acy wofaferqety इसिकम्माभिधायकन्ञोकस्यास्यानानन्तरं रथकम्माः

Ye

ऊगविंशः eat: | । ३८५

निधायकस्चाकस्य व्याख्यानं ata तश्च दाख्यानं अस्ाभियेया दमु डत, मलाद्‌ श्नात्‌ परि श्तोधितमेव ॥ Re ae £ Gre ॥ ४॥

प्रनेति। अननां feat मागेणां "विधयः निरूपणं, चच कर्म्मेति सम्बन्धः ‘Payee’ (बोवध तग्डलादिसंयदः, श्चासारः Sarat Beat च्यार्निः, वयोः Ta, “अनुयानापसस्य परसैन्यस्य च्रासोत्पादनाथ “खन्‌! परात्‌, (वानं? गमन, भङ्द्रनेन परबलान्धाहष्य इन्तरपसरणं, ‘Wy mary श्रोत्र सम्पादनीयानां काय्थानामुपपादन, ‘ata aca “दीनानां खनुकम्यनोयानां ATTA, भयापसरणाथं पश्चा दुगमन नृ सरया | aida उभयपच्तस्थितबलानां, ` जघनस्य च्पवनिष्टभागस्ितबलस्य," च खान सरनिरपि RR, वण्णे ache TTI चत्वा ` ` स्त्रधारय पदातिकम्मति शेषः | म्वनदिद्मागे प्रचयः" हति मुदिततस्तक-

पाठः ॥ २० ae ug Be ॥ weg ॥

शोधमनमिति। 'कूपतोचानां कूपजलावतसर्गिज्नाना, ‘qua’ खनन wat, “शिविरस्य कन्धावारस्थानस्यः प्मामीर्णा, "यवसादिष्‌' पललादिषु,

, ` च्पादिग्रहगात्‌ ञदयुकटकशाखारिष चच यत fated कम्मं तत्‌ +विग्कषम्म

feast सकलबलानां, "कम्मे, ‘FTAA, '्यवसादि च aafatay Kat प्यवसादिषु यतकिचित्‌' इति टीक्रीडधतपाठः। 'विश्कम्म तत्‌ RN भविच्धकम्मवत्‌ इति सुतरिलपुस्तकपाठो न समीचीनः ॥ Re सन © Ble nen quaearafrulgare, जातिरिति। जातिः fagzonfaan, lay’ उत्तमत्वं, AA? TUM, ar’ खत्पत्तिख्यानस्य suas, ‘orfaav’ quqd, “मम जीवनस्थान-सन्धिख्यानादौर्ना तिश ड्व, ‘Afra’ Faw am i faa खे खे विषये इतविद्यत्व, (उदग्रत्वः SHIM, ao) द्खितेर चणा, wa’ शति पाठान्तर । ‘ary विधेयिता' सी "अथा भवति तया यथोक्तकारिता, “हतिः सतत्‌ , qugararcaat’ ari, "पच्ग्-रय दन्तिना, ‘rea’ असाघारयविहः

geese, ‘aa पिभा? पत्वन-रथ-दन्तिना इति

५ 4 os

PT PIN TE, णाह | | 2 ” 2 : e ध to

é ९८९ । कामन्दकीयनीतिसारटीका |

fe aay’ युडकम्म॑स, “योजयेत्‌, पेरयेत्‌। जातिः aw wee भातिख्यानं' इति, प्राणिता" इत्यध शरािनां' इति, “उदय्रत्व' * इत्यव ‘Shane इति, पण्वश्च-रय-दन्तिमा xara "पश्यश्च-रय-वाजिनां' इति च सुजितपशूकपाठा म समीचीनाः ॥ २० Ge Se Brow Se ॥ । पदातीनां येद्धाुक्रूलां श्मिमभिधातुमाइ) सस्यगेति । (सापसारा | च्पसर गप्रदेशसदहिता, ‘atfafaaar’ मातिबन्धरा;) या श्मिः सा पदातीनां garage इति Ta: | न्त्‌ स्यदः 1 २० Ge १० Bre wren

, wart युडधानुकूलां afsafiengae, खस्येति । eed’ -- ष्या TT उपलाख यस्यां सा तच ग्धूता । “afer” गत्तरहिता, ^

कराः इषद्छमपाषाणरहिता;) ‘faayy, "सापसारा, खवम्भता शन सा (वाजिश्चूः खख्ानां युडधानकूला भूमिरि चर्चः 1 २० go ११ Ble rea रथयुडागुकरूलां wfaafaurgene, निःखारिविति । स्ोकदयं प्रतीतं | । रुभिसपुूके चयोदग्संस्यकः स्लोकः असङतत्वात्‌ इत्तणिखितपत्तकेऽषि- | अमागत्वा्च न व्याख्यातः । २० सर URUK Bre 1 १२.९३ ॥ गलागुक्रूशां मिमभिधातुमाह, मदनीयेति । Gear: gaa: ॥ २० ~ Bets Bre te yp ४ az राजस्थानमभिधातुमाद, नयेति । “खप्रतिदः खगाकरमबीयः, ‘afrary नीतिग्रास्लननियुः, “जयार्थी विजिरषुः, "तैव mde’ खयं ae ग getter | "वा" यदि, "खअवग्यकलत्वात्‌?, ‘naa’, तदा ‘wftrara- वेष्टितः, सम्‌ युध्येत इयः | wefefere’® तु ज्ञोकोऽयं fate लिखितः स अ क्रमः, “यार्थ खपतित्तिषेत्‌ दूर गल्वाप्रतियहहे। fiery - प्रति्रङ्ीयात्‌ न fe युध्येत तं विना इति। een Cards? षिजिगीषः राजा, “ax” querer इति शेवः, Gen fsa’, प्रतियषे ` ख्याने स्थितः ‘fay परोरपशतं प्रतियहविडलमिति याबत्‌ , ऋसंग्बमिति te "प्रतिश्टद्णोयात्‌' रचेदिव्धंः, ‘fe यतः, त राजान, विना न sae’, | सेग्धमिति Te ॥ ९० स० ११५ Mena |

a

, छनर्विंध्ः et | | ठट

कोषस्ानमभिधातुमाद, aaah) कोषः गजेषु आरोपितः

सथा च घरच्या भवतीति । शीप्रयानेः तुरफरद्ादिभिः यामैः, “effin समनिक्रापितः, रछासौकाय्यारथमेवेति भावः। ‘ow, “राणा, -fafiate am, (कोषः, fe? यस्मात्‌, (राजता, ati’, यस्य कोषः स णब राजा भवतीः ॥ ० Te १६ Be wre -कोषप्रयोजनमभिधातुमाचच, seq इति । ‘card? afin’, "कमश ग्ुबधादौ, “छते निवंर्तिते सति, “Great aan ware’ छते. सन्मानः, Anny’, (बतः तस्मात्‌, "दद्यात्‌, खकोषं पयण्छेत्‌, fy यस्मात्‌ › कः कोनाम पुरषः, "दातुः, दानग्ीलस्य विजिगीषोः, "न aye’, ्षपितु wet रव gyal २० ae १७ Foy १७ ॥ » दानसंख्थामभिधातुमाह, दद्यादिति | विजिगीषुः श्रः” ष्पाकादितः सम्‌, (साजघातिने' wqaty यो राजा तङ्घातिने, 'वयानां› enfen- sfrafaterat, "नियतं wa, “द दयात्‌", । तत्‌ स॒तबधे" तस्य राचः छतनधे, तथा सेनापतिबधे, ‘ace’ नियुवाञ्ै, oo ; |

% दद्यादिति पुष्वणानान्वयः रवमुत्तरथापि ॥ ९० Te १८ Fre wre

~ प्रषोराशामिति। प्रवीराणां seeder, य मुखः" War. तस्य बधे" ‘naga wa? दशसहलं, ‘gad’ दसिवध, (तद श्रतदुय- श्रता, पश्चसखमिति यावत्‌ । शप्रधानस्यन्दनस्य' पधानरथश्य, ‘ay’ fant, च तदद्धमिति सम्बन्धः । “प्रधानस्यन्दमस्य च, इत्र ‘rere स्यन्दगस्य चः, इति मुत्नितपु ernst न सम्बक्‌ ॥ २० Ge १९ क्षो० । १९॥ सख्येति । ‘afar’ wierd, ‘aye’ ona पत्तिमुख-. बधे' पदातिप्रधागविना्े, “गवां विं्रतिक", "समैः समं Sai, ‘sitar tye भोगः" उपजोविका, तस्य tye य तत्‌ तथाभूतं कगौदिषि Te । %त्तिमुश्वधे' इयज पतिमुस्यवधे' दति मुनितपुखकपाठ म सम्बक्‌ ॥ २. Ge Ro Bro gp aoy wufafe ! "कप्य" रजतं, हेम ard, ‘gu’ खयं तोप्यमिन्रधानुः

ba

F : ee

§ ace । कामन्दकीयनीतिसारटीका | 7

Lamune’, नतस्य a’) ब” अथवा, “ee? शाकादितः, (नराधिपः 7 राजा, योधान्‌", weed’ काययोनुरूपं, ‘cary’ | "दल्लनुरूयं वा' Le a 'बश्यनरूपं fe इति मुभितपुकयाठः, ध्वोधान्‌ नराधिपः इय nq waa’ इति प्राठान्तर, ea’ इच ग्ण इति मुद्धितपुरत- कपाटे न सम्यक्‌ | Re To २९ Blo ॥ २९॥ यर चनायां बलानां खवस्ानश्धमिमभिधानुमाद, vais) (अयुद्धिः विण्लुतकानिष्ः बदधमु्टिहसतः तेः पञ्चमिः कल्पितं देशमानं धनुः, (तस्मिन्‌! । wate, पशचारलिप्रमाणमूभाग इति यावत्‌। धन्विनं! धनुर, प्युधि' / dara, ‘erate “चिगुणेः धनुस््रयपरिमितस्थाने, प्च दश्ारति- ana इति यावत्‌ । ‘ers’, योज्यः इति रेषः। पञ्चसु aga’ ae णितेषु पखधनुःषु, पच्च विशयरलिप्रमाणभरभागेष्विति यावत्‌ | Ces, ated) स्थापनीयौ । "पच्चारलिर्धनुस्तस्मिन्‌ स्थापयेद्‌ धन्विनं शयत 'पात्तदिधमु्सर्पेन स्थापये दलिन' इति मुनि तपुम्तकपाठो न सम्यक्‌ । ‘faa’ cae ‘fanwew’ इति सुन्नितपुस्तकपाठोपि न सम्यक्‌ | Re He RR Be ॥२२॥ ` = खर चनायां बलानां असङ्कलाथं परस्पररान्तरममिधातुमाह, समेति 1” (समः चतुद शाकु TIAA, सः "अन्तर" अन्तरालं, यस्य स तथाग्रतः, i qua’ पदातिपुरुषः, र्कपदातिपृरुषात्‌ अपस्पदातिपुरषस्यान्तरः चतुद्‌- “ प्ाङ्ुलप्रमारमितिभावः। (तुरङ्ः we, franc’ दि चत्वारि श्रद- कुलप्रमाकान्तरः, रकतुर ङ्गात्‌ खपरतुरङ्ः उक्तप्रमाणान्तरः इति भावः | } ‘que’ wei], ‘wea’ रथख, पञ्चसमान्तरः' साद्य डुलप्रमायान्तरः, CARR WUFRC Waa अपरस्यन्दनख उक्घप्रमाबान्तर इति भावः ॥ २० Ge 88 Ble HRV ` तथेति। Seren? युडार्धप्रसरये, तथा ‹विनिवर्तने' विश्वामाचापसरणे, : ‘aur येमप्रकारेक, “aden wae’ aa न भवेत्‌; (तथा' तेत्र wate, "पश्न्च-रथ-दन्तिनः, agar । विखीयेयां रर्न्धुमौ gale

४

लि

५

४ र # [|

५

+ | ऊन्विश्नः समैः | | Roe

प्रमाशादधिकमप्यन्तरालं कार्यं मितिभावः। Serene इत्यन (यायाम

इति सुनितपृ्कपाठो म साधुः । Re Be Re जलौ" । २४ #

weyrtafa | ‘qayta’ भिद्रजातीयामिश्रणेन, "युद्धेरन्‌", घतः ‘are’. भिन्नजातीयमि खयं, (सङ्गलाबहः सङ्गीगेताप्रापकः। ततुः युगः, महा सङ्कलयुद्ध, (महागजान्‌, aa, सखाकुलत्वापनेादना्ंमिति- भावः। ‘way tw cas सङ्करेण च' इति महागजान्‌" इत्य ‘ay gery’ इति च मुदितपुस्तकपाठो न समीचीगः॥ २. स २५ Bite ॥२५॥

बलविश्रेषस्य प्रतियाद्नभिधातुमाद, खस्येति । ere खश्रा- tifea: पुरषस्य, ‘sa’ चिसंख्यकाः, quar’ पदावयः, श्रतियोडास- भवेयुः, “Kare दस्यारादिणः पुरुषस्य, ‘Tyre. पश्चसंख्यका ep. tifem पुरषाः, feet भवेयुरिति पुन्वं गान्वयः । शतिकष्याः) ua प्रणाल्यः, fava’ fryer | शस्य ' इच ‘wa इति afka- युस्तकपाठो न ATH ॥ २० Ho २९ Fre pV ` कन्न रस्य प्रतिय द्रन्तरमभिधातुमाद्‌, area इति। wag च पादचाराः पुरुषा” Tynan: पदातिपुरषाः, कुन्नरस्य प्रतियोडारे

"भवेयुरितिद्ेषः। ‘ame’ दन्तिनः, “कथितं' sai, ति, खं, (विधानं,

were’ रथस्य, विक्ञेयमितिश्ेषः। ‘crew भवेयुख' हतर ‘arent wary इति सुदि तपुस्तकपाठो न समीचीनः ॥ Re Ge २७ ro prey atari पर स्परान्तरमभिधावुमार, खनाकेति। अनीकः UNTY, शतिः उक्तक्रमेण, खन्छपदातियुक्ताः (नवदहिपाः, खनीकमपि ‘area’ ` कण्यनीयाः, तथाच carina’, ‘ca खन्त यकं, 'पश्चचापं' gfe श्रयरनिपमाशं, भवतीतिशेवः । चस्य Gen gers मुज्रितपुकके माकि, पुनवो्डन्तु “खनीकमिति विद्धेयभिति wean नव Feat” | नस्या

` नीकस्य" इत्य व्र "तथानीकस्य ' इति मुनि तपुस्तकयपाठः | यत्‌ toa तत्‌

शसजिखितपुन्तके अवर्तमानं खतीवासकृतचच॥ eae ec rey श८॥.

ff शखनीक्ेति। अलनीकविभागेग' नवदिपथरिकष्ितेन, ्यूदसम्पदः”

vee कामन्दकीयनीतिसारटीका | । ar

¦ ¦ बर्ज, emi? । scenery ‘sre ` डरसिः शुशसये म्य, रचितसेन्यानि, ren’ कचस्डितुसिनयानि, de’ पक्तस्यितसेन्यानि, ¦ , शतान्‌ Ger समदिपसस्थान्‌, “प चकच्ततेः। अयं Bat सुनित- “ ` पुरक मालि। ene ('इ्यनीकविभागेन स्थापयेद्‌ wena | ˆ उरखकचपक्तांख तुल्यानेतान्‌ wat” इति । २० स= RE Me ॥ २९ ॥ gre खङ्कान्यभिधातुमाइ, उर इति । ‘sw gyrate, arg? उरस्यस्य स्निितपाशर॑दयस्थमनीकं, "पक्तौ, कच्ताधःपार्खदयस्थम- : ५ नीकं, “मध्यं पत्येवेदिःख्धितमनीक, ‘ee मध्यस्य एष्तोऽवस्यितममीकं, , ८ शतिर veranda दिग्रतधनुब्येवहितमनीकं, कटिः" रकपक्त- | / । स्थितमनोकं, ‘ques’ यदण्ास्ननिपुगीः, ‘amg’ उर्रम्टति- साविधाङ्सम्प्नः, ‘ay’, Kwa | २० स Re Bre ॥ ३० शा चाय्यमतमभिधातुमाह, उर स्येति । ‘scandy’ sufea- क्चद्डित-पचचस्थितानीके, ‘state प्रतिगर हस्यितानीेख, “अयं ay, we?’ श हस्यतेः। ‘cava परिवर्जितः" पच्तस्यितानीकविर दितः, ‘zat gu, awa सुका चाय्यस्य, ्भिमतः इति एषः /“ nana परि वितः” ति सुगितपुस्तकपाठः ॥ "उर स्यकच्चपक्तेस्त वग्यषायश्च प्रतिः xray. - रच क्षपा च ब्युहायं सप्रति इति सुितपुखकपाठः॥ २० स° aS ok | † सेगा$पतिलक्षगममिधातुमाद मद्या इति । ade: Aarne, Vege? सदं णोत्पन्नाः, मौलाः" मूलपुरुषसम्बन्धादागताः, “लब्धशच्या १" शब्धो लच्यो येः ते aur, शरारिः प्रहरय्रोलाः, eequufa- fam: eet ‘gaufatmar युङप्रतिकारः, येः ते auger, waar Suga? (सेनाङ्गानां ₹इख्यश्-रय-पदातिरूपचतुर बलानां ई वतय खधथिकातारः, काग्यः। (मौलाः इत्थ मेध्याः इति afia- , पुरूकपाठः॥ २० स RR Te ॥ २२॥ हः शेनाङ्पतिकिधेवमभिभातुमाह, प्रवीरेति । क्राः प्रतीतः॥ २. सर शषसा । ६९।

-->

क ॥

प - ऊनविंशषः सगः | हेश

2

पष्थ्िति। ‘ey’ Gard, “यत्विधित्‌ सन्धः ‘aq’, ‘area’ सप्ाङ्ग- + व्यस्य, “मध्ये via ‘afeifea', ‘gaye’ य॒ डोपकर सादिक, “age भने" य हस्य Hanae, waa’ | Wy’ इत्च ‘wey AS इति मुद्धितपुस्तकपाठो न सम्यक्‌ ॥ ८० ae १९ Blo । Re ॥

भरवतिद्रषानोकस्छेव विगरेवमभिधातुमाद, युडधाचंमिति। oxgr युङश्रास्निपृ बः, विजिगीषुरिति्ेषः। ^. ^ लग्रामा्े, “quite, कधश्वामरादिराजचिह्र हितं aaj, "नियोजयेत्‌, । eam axa म यायादितिभावः। तेनेव राजा रिति भवति । ‘fe’ यतः, aE? (नायकष- gta” विजिगीषुप्राणं | तत्‌" ax, “अनायकं विजशिमीषरदहितं, सत्‌ ‘ean’ विफलं भवति। युद्धकुशलः" इत्यत्र ‘axgwe’ शति मभिस- पस्तकपाठी न साधुः। “Ama इत्र 'चगहानीक' इति मनितप सक्ष WTS: २० Bo Ry Ble ॥ ३५ ॥

अचलब्य॒द खप्रतिरतव्य हाभिधातुमाद, aw xf (खनुएकमिति AGT Ase) तथाच नुः अनुकः विन्यक्सः "त्य-रथ-दन्तिभिः, “खच्चलः' अचलनाम कः, ‘ae’, भवतीतिरेषः | तद्यथा पत्तीनां एतः नाः, अश्वानां USA: रथाः, रधागां एतः दन्तिनः। (तथा! eave

SATS विन्यस्ते, ‘wea रथ-पिभिः, “अप्रतिहतः खप्रतिदतास्यः, qe’, Sa) तद्यथा wefan एतः war, wat CEA रथाः, स्थानां wea पत्तयः इति ॥ २० ae १८ Fre ॥,९९॥

खन्तभिद्‌ः श्यृहमभिधातुमाद, मध्येति | यस्य दस्य मध्यदेये,, “श्या नीकं" खन्धसेन्य, ‘aera’, Carita” रथारूएसेन्ध, ‘qual’, "गनानीकः 1

\ गजा स्ू्सेन्य, सोय Sw, “अन्तमित ‘ea! wavy मध्य, fafa ( > यः स AUT, Wa’, ॥ २० Ho RO Ho ॥ Rey जलानां कस्यचिदभावे यदविधा विघेयमाङ, रयेति। Ged: सममः २० स ३८ Be ॥*द८॥ बलानां " गौङल्ये दिधेयमाह, विभज्येति । ्य्ख-रथ-युन्नरान्‌,, 22 . *

॥। ° o °

Bde । कामन्दकीयनीतिसारटीक्षा। - 3

विभव्यः हे" arm? a, “पत्तिपेत्‌)। यदिः, ‘cates; wry, श्यात्‌? (तदा, aw “श्वावापः,, “प्रकीर्तितः व्यधिकबलानां खावषनात्‌। चस्य श्लोकस्य उत्तरास्थाने खपराद मनितपसलके मितं, ` तदन्त अच न सकृत । TA tsa रकचत्वारि शदङ्धितद्चोकस्य wiser सुद्वितं । तत्तु । “Cafe स्यादग्डबाहल्यं तदावापः satiny’, इति. ae’ इत्यव ay’ इति मुद्रितपुस्तकपाठः॥ २ Ho Re Bre | ३९ ॥ मायस्य भेदानभिधातुमाह, धनुरिति । Grek: gra) चयं Gen: इष्तणिखितयु लकये गाति ॥ २० we ४० ro pee | साकारब्यृह्ानां तद्धेदानाख्च उदे शमभिधातुमाह, मणडकेति | ARTY असं हतश्च “मग्डणासंहतौ' वच्यमागलक्षणौ, “भोगो eee रतादपि बच्यमायलक्तगौ | ते चारः एव (मनीषिनः, ‘Gafiee Frater. रहिताः द्याः, श्रकोत्तिताः । 'मण्डलासंहतौः यच "मद्डलोऽसंइत मति मृब्रितयु सतकपाठः ॥ Re Be ४९ Bon ४१ ॥ | दग्ादिन्युानां खरूपमभिधातुमाह, तिखगिति। “तिखक्‌, “a fe:? अवस्थितिः, यस्यासौ ‘aw? were: ae, सैन्यानां cuafaed. गवस्थितिदण्ड इति भावः। भोगः dhe: ay » “खन्वाङत्तिः? ‘ey पञ्चा द्वावेनाक्तियेस्यासावन्वारत्तिः। भोगोऽन्याटन्तिरेव च' इत्यक भभोगत्वाद्‌ उत्तिरेव च' ति मदितपस्तकपाठो न सम्यक्‌ । Sage.’ (सव्वेतोडत्तिः' सव्वेतो मखः, मण्डलाकारे व्ये सपश्रीरवग्भण्डलस्थितानां गभादिदेन्यामामवश्धितिरिति भावः। (थक्‌ afer (“ससं हतः असं "तस्यः YE, खचर Ye समस्तसेन्यागां एथग्‌भावेनावख्ितिरिति भावः तद्धा । क. उ. क.। खस्य सलोकस्य Rs सुगितयसतके नाल्ति। Tareq “aun aidtefe vos afacawa” इति yee स ४२ Ble eee ख्यस्य भेदानमिथातुमाद, प्रदर इत्यादिना | दस प्रदरेखादयः सदश्च भेदा भवन्ति । अन्यत्‌ प्रतीपं | BATT इयत

t (त [१

4 |

५

* : अगथि, समः ।

“भेदाः age’ इति सुभितपुखकयाठः ॥ २० सर ७१-०४ ॥ 88-88 ॥

` ढतिभावः"! तस्याकारो यथा | क क। । प्रतिक्रान्तः पकाभ्वं प्रतिक्ान्त, पश्चा दगतः, दृएको भवति। तस्याकारः तद्यथा | क. उ. क. || (अति

कान्तत TIN इति, कच्च-प्ताभ्यां अतिक्रान्तः अस्यद्यो ay, सस्याकारः |

a प° ॥। | 'चयोन्यसयेति युतचितयस्य विपर्ययः चापः, wernt

कड क ॥ | पर| प्रतिक्रान्तत्वात्‌ area | ARTY | पड प || तदिपर्ययः' zonfy- | क्र क ‘ | पर|

पर्ययः, afar | खसद्यविपय्येयः प्रतिष्ः, प्रतिक्ानपकषत्वात्‌। ` “. श्ेनाकारत्वा्‌ HATE: | NAS! पक्तयोः सथान Bart यस्यासौ

Sa | अय विजयास्यः ae) uae इति चापद्यहः पक्षयोः- स्थाने यस्यासौ श्वनुःपक्तः?, अयं agate: Bw दिस्य, इति feqfacem:, खयं विश्ालविजयाख्यः Bel तस्यःकारः

स्यथ [= = = = =| दणड sen इति, ऊङगो दय येव सची. ae भवति! ogee | = ~ ~ ~ =| रयोः खाने apr yet यस्यासौ ward: "अतिकान्तपरच Kft, शयं चमूमुखः ey ‘wate विप्येव इति ‘we’ चमूसुखस्य खसय, "विपर्ययः", उ्तरश्य = egret प्रतिक्राकपच्चतात्‌' घछखास्थो यको भवति । तद्यथा |क.प.उ. क. प |। “दिचतुदंख इति दिगुगितदग्डो बयो भवति। अलुुणितदद्धो दुजेयो भवति । तद्यथा [MOE Re ge

| प्र |

9५-९९-६० ° ॥ ०५-४९ sey

` पदरादीनां ल्तशन्धाद, खतिक्राम्त इ्यादिना। "अतिभानतवै a

पाभ्यां, ्विपययेये nani) स ख दण्डः meat (अतिकानतः अति- । WATT, प्रदरो भवति | उभयकच्तस्थपरानीकप्रदारणात्‌ परदराख्य “

}

+

क ip

a

| ४ । कामन्दकीयनीतिसारटीका | * ` *

मोमभेदानामुषेशमा ङ, गोमचिकेव्यादि । “गोमचिका गवां water. mon से विद्यते खस्याः aurzar । afer’? we: acmeaefeante-

cot १

‘afar च इत्य 'अहिसध्चारी' इति सुदधितपस्लकपाटः | Gra प्रयोगः तद्यथा | क |उ | क| पर| उ || Re सन ४८ Are ॥ ४८॥ दहेति | EW परच्च्याने यस्यासौ ‘cama’ gate’ शति" उरस्यं fegfad विघेयमित््ैः अपत्या कच्तानोके fade: | (तद्विपर्ययः मकरः” इति सन्बैशकटसंस्थविपय्ेयसुतेा मकरः। तया 'व्यतिकीमैः te कुन्नरवाजिभिरिति, परितः पताकाकासोयं ae: मध्ये कुञ्जर- : धाजभि्ंतिकीयौ भवति, मकर रखवेति। “यवकीग॑ःः इति, कुञ्जर- | राजिभिः" इति च मुद्भितपुस्तकपाठः। waaay “परि परताककः' इत्यतः %परिपतन्तकः' इति मुनितपुस्तकपाठो न समीचीनः ॥ २० स° ७८ Bre ॥४९॥ मण्ड़लभदानभिधातुमाह, मण्डलेति | 'मग्डलव् भेदौ सव्वेतोभव्रदु- May) तन्न प्रथमः सन्यैतोमखः, गजानीकोयं ZAG | २० Beye Benue a + सं हतभेदानमिधातुमा ह, खडेचन््रक इति । "यरद चन्द्रकः अचन्द्र

कतिः, तद्यथा | क क| | "उद्धार चतुःसन्यः, तथा Wey, तया 9. ज ध

MATS, तथा काकपादिका, तथा गोधिका, karat य॒रास््ाकार- भेदेन Pare) ककंटब्रङ्ाद्याकारसदृश्रचिततत्ततसेन्यं ae कर्कट- waif नामधेयानि भवन्तीति फलिताथः ॥२० स० ५१.५२ Are , ॥\९१-५२॥ wa इति। '्रयोकतुतिः' बुषहविधानच्चः, “रते anew’, Req’ :: विभागतः, Sater’? sear कथिताः। "तथा, (मग्डलस्य' मद्डलास्यस्य S । ४ व्यस्य, भेदतः” YC, Wel awa’ wearer: यहा we? wafer | atte? ate, “cea पञ्चप्रकाराः |

= त ५५ ४ by |

अः "ह

१ , . छनर्वि्ः eat | १८५

। | ear उपस्थिते, बुडसमये era | qee, ‘crater: स्युः Jorgen ser प्रयोक्तव्या भवेयुः । “REET मेदतः' KAM, TH were cent रति सुभितपुल्तकपाठो न सम्यक्‌ ॥ ए* स° ४९५४ सो ` । ५६९-५९ ॥ । प्तादीनामिति। "पच्तादोनामनोकेनः पच्तादिख्थितसेन्येन, “इत्वा , । विनाश्य, ‘Wa? वशि दानी केः, "परि चिपेत्‌' वेख्येत्‌। उरसा डर .‡ | teeta, (समाहत्य), “कोटीरभ्यां' कटि दयस्धसेन्यः, परि बेद्ध्येत्‌", qagarifane: | Ha’ इत्यत ‘are’ इति, "परि वेख्येत्‌' xe "परि वेष्टयन्‌! इति च मदधितपस्तकपारोा न सम्यक्‌ ॥ Re Te ५५ Bre ॥५५॥ ) पर केाटी्यादिक्षेकदयं प्रतीतां | व्युप्यक्रेन' शयत्र (्युदप्रयोगन | इति पाठान्तर । “य दृतेः xen “्युहजासं, इति सुरितपुरतकपाडा न सम्यक्‌ ॥ २० Te ५१-५७ Blow ५६-५० ॥ यत इति । विजिमीषः उभययपक्तेपिं ‘aa’ यच, ‘weg’ असार सन्य, = ~> तया "यतः, यच, (खभिन्नं ded aa, खव “यतः, यत्र व्य्ेर धिष्ठित" > Nea? as, “रिपुबलं ware’) "आत्सानद्धापि' खकौयवसलच्चापि, “ew येत्‌, बडयेत्‌। ‘qecfuted’ चच ‘ucfufee’ डति gtxaqea- ० प्राठः ॥ २० सर ५८ Ble WAS

#"

सारमिति | ‘ere? सारवदरिसेन्यं, “डिगणसारेग' ्रिसेन्यसारात्‌

दिशुणसारवता निजने, ‘aq’ सारमरिसन्य, (सारेण सारवता निजेन, “पीडयेत्‌, इ थात्‌ । ‘Tea’ खमिन्नमरि-सनध, ‘was’ मोषः, (गजानीके गजसेन्येः, "वारयेत्‌, पीडयेत्‌ । "सार" स्थत Safe’ इति सुभितपुस्तकपाठो न समीचीनः ॥ Re Te we Be ॥ ५८॥ ६ ` दु्जयानिति | 'सिंहवसासिक्तै" ‘five’, ‘rea’ मेदसा, ‘fem

` उच्छितिः। अन्यत्‌ ere ॥ २० Te ९० Her eet सङारेति | सोहना” सेःइनालारतैः, "दप़वडदनतेः, ‘aaferd?

gafeds (ऊभितपादरैः' सदर चम्मेसंनडपादै,, “प्रवीरयौचैः, sare-

Ree | | भामनीरनीिसारयीका तिलारटीका ।

Safest, भददुर्िोरैः मदोत्कट, शमे? हिषतः र्ण, ` अनीकं इन्यात्‌ 1 २० To ११ Bre a de fl

warhfa | fi असष्टायापरि) aera मद-बलगण- | Se, `वारणपति” ase, Ferrata? श्यक्तं' सम्यक्‌, मिषन्ति" हि" यतः, “ferfeaery’ सन्ना, विजयः, ‘arity sina, ‘frax’, तसात्‌, “TUE, सदा), (गजाधिक्षवलः » RAL ॥ २० स° ee Bre ॥ ९२॥

इति करामन्दकीयनीतिसारटीकायां उपाध्यायनिरपेक्षानसारिख्ां * विंशः सगः |

Sagara ऊनविशः समैः | समापा चेयं कामन्दकोयनीतिसारटीका |

COLLECTION OF ORIENTAL WORKS

PUBLISHED UNDER THE SUPERINTENDENCE OF THE

a { 1 |

ASIATIC SOCIETY OF BENGAL No. 179.

pS BIBLIOTHECA INDICA | ° i |

|

THE NITISARA, OR THE ELEMENTS OF POLIT Ys BY KAMANDAKI EDITED BY RAJENDRALALA MITRA. FASCICULUS IT.

‘CALCUTTA: PRINTED BY Cc. `, LEWIS, AT THE BAPTIST MISSION PRESS.

SANSKRIT WORKS PUBLISHED,’ ° IN THE NEW SERIES. The Vais’eshika Sutras, with Commentaries, by Pandita Jaya Narayana Tarkapanchanana. Complete in five Fasc. Nos. 4, 5, 6, 8 and 10. . The Sindilya Sitras with Swapnes’wara’s Commentary. Edited by Dr. J. R. Ballantyne, LL. 13. Complete in one Fasc. No. 11.

SANSKRIT WORKS IN PROGRESS.

A translation of the Stirya Siddhénta and Siddhdnta S‘iromani, by Pandita Bépi Deva 8 त under the superintendence of Arch- deacon Pratt. Fasc. I. II. Nos. 1 and 18, containing the Sdrya Siddhanta and the first portion of the Siddhadnta S‘iromani.

The Désa Rupa with the exposition of*Dhanika, Edited by ए, E. Hall, D. €. L. Fase. 1, No. 12.

BIBLIOTHECA INDICA; A COLKECTION OF ORIENTAL WORKS,

PUBLISHED UNDER THE PATRONAGE OF THE

Hon, Court of Directors of the East India Company,

^ AND THE SUPERINTENDENCE OF THE

. ` ASIATIC SOCIETY OF BENGAL,

oe $ + SANSKRIT WORKS IN PROGRESS,* IN THE OLD SERIES,

The Lazira एइ ए, or Memoirs of the Life and Doctrines of Saxya Sina, Edited by Babu Rdsenprarana Mirna. Already published, Fusciculi 1. 11, III. 1V. and ए. Nos. 61, 73, 143, 144 and 145,

e

, sgihe Prakrita Grammar of Kramadis’wara, Edited by Babu Résgypnatira TRA,

An English translation of the Camdnpogya Upantsnap of tho Sama Veda, by Babu Részypratita Mitra. Already published, Fasciculus I, No. 78,

fhe Vepdnta 5048. Commenced by Dr. १6, and continued by Pandita Rama Néréyana Vidyératna, Published, Fasciculi 1. 11. HI. and 1४, Nos. 64, 89, 172 atid 174,

9

= > 116 Tarrriefya 84 पश्चात of the Black Yajur Veda. Edited by Dr. ए, Réen,

` 8110 E. B. Cowrr1t, M. A. Published, Fasciculi I. 1. II]. IV. V. VI. VII. VILL IX. X. XI. XU. XIIL and XIV, Nos, 92, 117, 119, 122, 131, 133, 134, 137, 149, 157, 160, 161, 166 and 171.

> The Tarrrmefya Brdnana of the Black Yajur Veda. Edited by Bébu

RAsENDEALALA 31784. Published, Fasciculi J. I1. III. 1४. ए, VI. VII. VIIL 1X.

>. and XL. Nos. 125, 126, 147, 150, 151, 162, 153, 154, 155, 176 and 176,

The Ma’gxanpzya Pora‘na, Edited by the Rev. ए. श. Baxnzrsza, Already published, Fasciculi I. II. III. 1V. and ए, Nos. 114, 127, 140, 163 and 169. e

An English Translation of the Sduirya Dazpawa by Dr. Bartawtyye,

* Fors list of the Persian and Arabic works in progress, see*No. 130% the Bibliotheca Indica, :

e

~All

4 gills =

श

क न + ~ "~ "द, # 9 ` ५ 1 = ea Owe we : | cae ‘Ne %, SANSKRIT WORKS PUBLISHED, : । IN कञ्च orp धू | ` \ . e । ५ Former Reduced’ । Price, Price, The first two Lectures of the Sanhita of the Rig Véda, „. ` ध with the Commentary of Madhava Achérya, and an Eng. eB lish translation of the text, Edited by Dr E. Réer, A 10.1.04; ०००" 4010 . 2 G0 [| The Brihad Aranyaka Upanishad, with the Commentary 1

of S‘ankara Acharya, and the Gloss of Ananda Giri, ४

Edited by Dr. 8, Réer, Nos. 6 to 13, 16 and 18, ...... 1100 „` 6140 An English Translation of the above Upanishad and Com-

mentary. Nos, 27, 38 and 188, ,,,,.,.......... + 89O e1140 The Chhéndogya Upanishad, with the Commentary of 8’an-

kara Acharya, and the Gloss of Ananda Giri, Edited by~

Dr. E. Roer, Nos. 14, 15, 17, 20, 28 and 25, .......... 600 8 12 0 The Tuittiriya, Aitaréya and S’wétas’watara Upanishads with

Commentary, &o, Nos, 22, 38, and 84, ................ 300 1140 The I’s’a, Kéna, Katha, Pras‘na, Mundaka, and Mandukya

Upanishads, with Commentary, &८. Edited by Dr. EB,

Roer, Nos. 24; 26, 28, 29, 80 and 31)... ०... ee 600 3120 The Taittirfya, Aitaroya, S’wetas’watara, Kena, T's‘, ड ^

Katha, Pras‘na, Mundaka and Méndukya Upanishads.

Translated from tho Original Sanskrit, by Dr. 09. Réer, ५

Nos, 41 and 50, ५5११५०१५... ०५-०५-23 00 1 ५ Division of the Categories of the Nyfya Philosophy, with ~

a Commontary and an English Translation, by Dr. BE,

Rober, Nos, $2 and 85,... ५,५११.१... serseeee 200 t 40

The Séhitya-Darpana, or Mirror of Composition, by Viswa- an nétha Kavirdja, edited by Dr. ए, Ricr; Nos, 36, 37, 53,54 =. ठ = ना + STO 4 90

The Chaitanya Chandrodaya Nataka of Kavikarnapure, Edit-

The Uttara Naishadha Charita, by Sri Harsha, with the - oF os Commentary of Nardyana. Edited by Dr. E. Réer, Nos. 39, 40, 42, 45, 46, 62, 67, 72, 87, 90, 120, 123 and 124 ००००... 1200 7 80 The Sinkhya-Pravachana-Bhdéshya. Edited by ' ४. Edward Hall, “A. M., and to be translated y JR. 2 Ballantyno, LL. D. Nos. 94, 97 and 141, ,..-,,...,,,.. 000 1 140 The Sarvadars‘ana.Songraha; or an Epitome of the dif- ne ferent systems of Indian Philosophy, By Madhavécharya, Edited by Pandita ‘1's’warachandra Vidyéségara. Nog: 68 and 143, ९ ५५११११०१... ०-०-०० O00 1 ५0 ४ The Strya-siddhénta, with its fommentary the Giidhértha. : prakis’aka. Edited by FitzEdward Hall, A. M. Nos. 79, 106, 115 and 146, ^... 000 8 BO ९ The Tale of Vasavadatté, by Subandhu, with ite Com- men.aty entitled Darpana.” Edited by FitzKdward Hall,

4. M. Nos, 116, 130, 148... न 0०0०0 12४0 « The Elements of Polity, by Kamandaks. Edited by Babu < o १ Réjendralila Mitra. Already published, Fasciculus I. 11.

being Nos, 19 and 179, ,, १११० १००९११११ ११०१०००० 00:0 140

Ne

2 ail i € ‘ ae ६१ 2 - 3 +. OF 7 > . ॐ 7 4

£ छः éd by ७५७०१ Rajendralél Mitra, Nos, 47, 48 and 80, .... 3°00 1 14७ *

ष ^ x. a=

ee

ˆ {

Ra ee

\ 4 § ॥ ॥ >»

(प SN Tas CI REO URI CE

[णी ॥ र ।

१११

aire

५५

oo

} 1

च a8 ॥॥ ध 1