BIBLIOTHECA INDICA:
COLLECTION OF ORIENTAL WORKS
TUE ASIATIC SOCIETY OF BENGAL.
New Serins, Nos. 44, 85, 95, 101, 115, 142, 154, 174, 208, 209, 240, 815, 368, 388, 485, 470, 510, 541, anp 605.
THE MIMANSA DARS’ANA.
ONE OF THE SIX SYSTEMS OF HINDU PHILOSOPHY, OR AN EXPOSITION OF THE OEREMONIAL BITES OF THE | VEDAS BY JAIMINI WITH THE COMMENTARY ™ S’AVARA SVAMIN.
EDITED BY
MAHAMAHOPADHYAYA MAHESACHANDRA NYAYARATNA, C. I. E.
MEMBER OF THE ASIATIC SOCIETY OF BENGAL, FOREIGN MEMBER OF THK HUNGARIAN ACADEMY OF SCIENCE, &c. &c.
PPE PPP PGE PPL APG, Pe 0 1
CALCUTTA : PRINTED BY ५. H. ROUSE, BAPTIST MISSION PRESS. 1839.
Tad ८--2-^->-य- /8 6, Hug, 3 - / 824, 02.
। 4, 7 (A | ( ae ae |
J
भ,
८८ ८ ८
BIBLIOTECA INDICA:
‘COLLECTION OF ORIENTAL WORKS PUBLISHED BY THE ASIATIC SOCIETY OF BENGAL.
New Series, Nos. 44, 85, १० 101, 115, 142, 154, 174, & 202.
014 Aphorisms of the Mimamsa BY JAIMINI,
WITII
THE COMMENTARY OF SAVARA-SVAMIN.
EDITED BY PANDITA MAHESACHANDRA NYAYARATNA,
PROFESSOK OF HINDU LAW AND RHETORIC, SANSKRIT COLLEGE, CALCUTTA.
VOL. I. ADMYAYASI~Vy,
om - ne oom
ष् CALUUTTA ; PRINTED AT TILE GANES A PRESs.
1873.
/ & 62, ८५ ८८५ f. 0 ४
Jef ८ < ४ ५. ( १५८९ Ps ‘
मोमांसा-दशेनम्।
जैमिनि-भ्रणीतम्
श्री शवरस्वामिकतेन भाष्येन सहितम् |
AHS शयासियाटीकसमाजानुमतिसाशाय्याभ्याम् Tatra
कलिकाता-संसछम वि्यास्लया खद्ूारभाल्ाध्यापकेन
ओ्ओमदेशचन्र-न्यायशबेन
परिष्टाणितम्।
a मि भि
प्रथमात् षष्टाध्याय-पर्येन्तम्
(Wea: षट् कः) |
= ~ ८ भ 4 FER र PRR FOS BR NR PRA eee नो,
कलिकाता- विसप-कारेज्-यन्त्े afi |
BAT ९९२४ |
Digitized by Google
PREFACE.
The present edition of the Minaiisé Daraana was undertaken 80 long ago as the year 1863. The extraordinary delay in bringing it out, and that in part only, has resulted from various CAUSCS | which it is needless here to detail. ‘There has been an ir- regularity also in publishing nearly three Adhydyas of the socond part (Uttara Shatka) before the completion of tho first part (Purva Shatka), This has been owing to the troublesome character of the work of preparing an Index to the first Part, and a desire not to stop the publication until it was ready, the bulk of Indian readers being perfectly indifferent about indexes.
The MSS. collated in the preparation of this edition are the following :—
1. MS. in the Library of the Asiatic Society of Bengal.
च 55 ह Sanskrit Collego of Calcutta.
a. 3 ५ > 8708९71४ College of Benares.
4. ,, procured by the editor froma Tailangi Pandit at Benares, The last has been referred to in the notes as ute ye and also as Bro कोर.
From the Calcutta and Benares College Libraries the editor also obtained MSS. of some of the Adhydyas ; but they were not of any value. The MSS. from the Colleges are recent and inaccurate. The other two MSS. mentioned above are old and very correct.
The Mimdéiisé Bhashya is written in an archaic form of the Senskrit language. It igs not casy of comprehension, besides, owing to the manner in which its arguments and their solutions are introduced. It is difleult to find out where an objection to an argument begins, and where the argument is which is iniended to mect the objection. There are other difficultics also of a similar character, To overcome thei to some extent the editor has taken
11
particular care about the punctuation, and has marked the objections raised by means of inverted commas, For facilitating comprehen- sion, he has, also separated, in several cases, words originally united together by Sandhi: Thus विडन्येतानयश्वदेत् has been broken up into fagaa खनये इच्छेत. In this part of the editor's work there must doubtless be several faults—of omission at any rate, The difficulty of the task can, however, be appreciated by only those who would take the trouble of comparing the printed copy with a MS.
There are grave discrepancies between the readings of the several MSS. in regard to passages quoted from the Vedas. The editor has not been able to compare all such passages with the original texts, and he fears, therefore, there must be several errors in them,
It struck the editor only aftor the first Pdda of the first Adhydya had gone through tho press that thera would be an ad- vantage in putting the different Ad/tkaranas under different head ~ ings. From the second P&da onward, this plan has been uni- formly followed ‘The Adhikaranamélé of Madhavécharya has been of great help to him in this part of his undertaking.
The Miméiisé-Darsana, though styled a Darsana, has in fact vory little of a Darsana or philosophical system in it, It may very "properly bo styled a commentary on the Vedas, for it almost wholly occupies itself with expounding and commenting on texts quoted from the Vedas. But, though dealing so largely with the sacred scriptures of the Hindus and thus commanding a large sharo of their respect, oddly enough, it prepounds a godless system of reli- gion. The main drift of its arguments is to show that if bliss be the fruit of good works, the interposition of a Deity is simply superfluous.
A bricf summary of the doctrines of the Mimajisé Darsana nvill be annexed to the concluding fasciculus of tho second part.
THE EDITOR.
सङ्गतः
Wo
Wo Ulo Bo We We afyo We
ate निर आभाग GiTo
Blo Glo Jo
उपर
Je Yo
Go Fo काण tito Sle Fo हिर
डिश We fae
पा
q @
प ° पाण
Ue ड चनम् |
—S» Sef acta
अथः
च्धिकरबम |
अध्याय पादे अधिकरबम् | 99 99 9?
चाद्या वा atyfa: |
श्वा द्रहगया; खापत्तवा निरासः ` आभासः
खाड्ग |
पासियाटिक् बोसाद्ट SUCH
SUS WIT |
Sue ofa: । ` कशिकाता संखतकरेज्। कार्या करौतम। HTT ey तकणेन् दितीयम् ।
दितीयः garqey: निराकरबम् |
पाट्; |
पुलकम् ।
TRARY पाठः|
[ ea ]
° द WRAY: |
प a
Yomte fate ~ «= gat uey याश्डानिरासः। we नि° ose gar पश्चनिरसः |
Yo Yo +e UU Wey: ।
To यु a yar पे ate: ।
To a प्रथमम |
Wo Yo. oi Haw. Tey Uy: |
Wo Jo ve प्राचोनप्ुषकम्।
भार | ove भाव्यम.।
ato ` ०० QTR |
fae = सिडाकः।
सि० ष्या ठ सिडाम Stayt |
fae We fao -. सिडाको खाश्रह्मनिरसः। fao य° i faxed aft: |
सि° We क सिदाग्तं इन्; |
Ho ०९० सजम् |
च्छे ००५ इत्) ॥
° ट a मीमां सादशनस्य पूम्बषट कस्याधिकरण-सु चीपचम् |
--- ट अधिकररम्। Wt Wie
Wwangarcte eremifewmawey .. wk ९७८ ११ चग्रिचयनस्य संस्कारवायाः .. 7 ०* (४ .. १८ १९ 'प्िचिदषराटित्रतानां ऋललनोऽमुष्ठामस् ् ee .. ४९९ र 'अपरिविरक।दिप्रकाष्कमन्ताकं waa fafa .. .. ९५९
अथमिडाजादियावव्जीवकम्मराम् खकालमा जकनेव्यतायाः .. १४८
सग्मिरावादिषब्दानां याममामधेयतायाः .. sae „= ,,„ ८९
्पगिद्धाजादोनां खकाराहत्या Gen: .. 3 ६ oe ९४ ` १९ errr seat waret ferrari .. .. .. ९४८ € अग्रो पेामोयपन्ि प्रयाजान्याजयाः WHT .. a .. ४९६२ १९ wa: प्ररूतिवितिसब्वे'थेतायाः =. ~ .. Tr ९ WMA सृष्क्रमानुरारितायाः 5 a es oC) ९४ व्यङवेकल्ये काम्य निष्करलस्य .. wks MYMANTA = tee .. ९९५ ६९ wpe | Oe ~ ‘Ss ais = ९६९ ९ अदेषु मष्यक्रमापखया पाठक्रमस्य TET . . ०, .„ ४५४९१
अिकित्छयाङषेकल्यसय यामामधिक।रस्य .. .- .. .. es
ware: परिग्धाशागतान् समयस्य ie a 6 ., ५९० ४ चदाभ्यादौनां प्रडनामतायथाः .. ध ध ie ०० श्च्ट ९ अनाद्ितागरिषूपनयनरामस्य . - ह as ध .. 5९४५ २९ अनाहिताग्रेरेव चतुराटहामाधिकारष्य . .. .. . ७९९ ९ अनादितेऽग्राववकोलिपञ्चमृष्ठानसम =... -- .. ०९९ ९७ waifeasat waiter .. -.- .-.- .-= = ण्ट ९९ अनिद ऽपन्युद्यषयाः . . a - ध ,, ७०६ | खभिदमरेऽभ्युदये वेतीग्या frre . . ध “ +6 ७० १५
अनुयाजादौनामागरिम।नतोाखकाकतायाः ५ a ,, ५०८ ९५ a
२ QUT |
अधिकरशम् | अनुयाणावुत्वषप्रयाजानापकषयाः «| WIAA MTT: मेन्द्राम।ममन््रक-भचणख अकदेयुपानङ्तायाः अपच्छेदयोनपयेऽपि प्राबसित्तस्य
Qs avenue ॥ ध Sie
परिमभितणम्दन सदखाधिकख प्रडकर्खय ्पखादिशब्दानां wafer area: sqeereraret वि्टतावसन्बन्धस्य .. अपुम्बस्य्ाडा बपदप्रति पाख्चलस्
wo stanferarar:
अभिक्रमलाटदौनां प्रयाजमायाङ्गतायाः
अभिवाररटे शेवध।रर्तत्याजयारननृष्टाद्य अभिन्नसेव वाचयितयतायाः
a farang ङप्रथानेभयाङृतायाः WANTAGE CHTUTT TTT .
अथेषाद प्रामाच्छस्य (senate खअहादब्रद्धन पयम्तम्) अवगारकादीनां पुमथेतायाः आवधातादिसंख्छारविधानस् नियमा्थेतायाः waa पुनरवदानाथेम् प्रतिनिध्याद्ानस्् WITTY प्रद।न न्ान्समयदस्यम .. es च्यगम्दथममनस् प्रतिपक्िकमेतायाः
अवेः ऋलन्तरतायाः .. be वष्टेरब्राद्मफलरकलस्प् ॥ ee quavaisfa विखजिति सम्बेखद मस्य
च्यम रे ऽपच्छदे म स््वंषामावर्ननस्य
wefan: .. STAT COM TAT:
Oa
YER
१९ १४.
ख चोपत्रम्।
अधिकरशम् | शआग्रयादिकम्येषटणाः । = च्ाग्रणादिषब्दानां ब्राह्मरुदिलत्यथेतायाः खआाम्नयादीगासनामतायाः - आाम्नेयाहटाकपारचरो ह ITAA STATE: खवारादीनामन्रतायाः..
STAT CST aT: आओआधाराखारवादीन।महाड्मिवद्य २ “ QTR सोमादमुन्कषंख्य क ०. as अधानय पवमानेन हतायाः .. ०,
आधानस्य विधेयबस्य ..
Say सव्वाथेतायाः
SWF मानद्यापांश्तायाः be श धानेऽपरि मितं देयमित्यनेन सद्खगाकर विधानस्य आष्वय्येवादिष् अष्वप्वादीनां करट नानियमस्य
STAVES उजरापष्डेदनिभिनप्रायखिलानुष्टागस्य .
खआमनदामानां साङप्रायच्यद्गतायाः आायुद्।दिमन्तारां याजमानतायाः च्यारग्धकाम्यककोराऽपि समात्निभिथमस्य . . स्यारन्धलेकिककन्यरः सममेरभियमस्य आरखादिगुरूनामसङनेंतायाः अश्रयिरूामदषटाथेतायाः - WINRAR Area fafa =.
xf © क्त्यादिपरक्ृतिपुराकल्पामामधं वाद्तायाः ..
इ्दरपीनस्येत्यादि मन्त्रां wy wee कदन falar
२ ्द्रप्रकाशक मन्तारं गाद पत्ये fafa Grey 7 <fecqnargqrfys जाख्मनृष्ठामद्य oe at <fesmar: पोव।पय्यानियमस्य ..
उकथ्यान् रान पाड्ग्यत्कषेख् .. न ६
षष्ठा। १९१९ eR ९द् RR ५९० Lat १४० WER Bde १९७५. ROL र् Ge ९०४१९ ४०६ ORR ५१९ ४१८ ९४० ९४९
RW
४४9 ९४८
OLR ९९९ ९४२ ५७६
Yaa
४४४.
९४
९९
8 खचोपनम्।
खथिकरकम् | Tat पङ्कः
उषेरुलादीमां fewer: =. .- „~ .. .. एष्ट ९ खदवसानीयात्कर्षेऽपि प्रतिषधामानम्ष्टानस्य 2 2 .. OE ९ खङ्गातु दरा पच्छदेऽपि सवंखदचिशादानस्य .. .. .. ०२४ ५ खद्राषां सड सुब्राद्यद्योन भस = ~= == -. ४० ९८ खद्धिदादिषब्दानां याजनामतायाः - bg = o ८४ र खउपमस्य्ार्थक्कस्य ५ a “a te 1. ४११५ इ उपब्टति दिषतुग्टेडीतारषखय . ~ -. .. „. ५९१९
खपवीतस्य भ्राकरशिकाङतायाः .. a a -. ९९४ RR खषपांश्ययामेऽपि रेवतापनयद्य, .. .. = == -. ००४ ९ खर्पां्टयाजापु्बेतायाः ue ss = *~ ne -. ९४४
खपाकरखादोनामम्रीषोानोयधन्छातायाः .. ५ ५ .. ०९ ९ खष्हाद्यमन््तायाः = ६ bi i -. १२८ श द्यस्य ° sie ०० a8 ig ies 2 ८ he ऋकजयापाकरखसय त्राद्यर्धनियवेश्वानां नित्यतायाः .. .. (५९ ९ अलि जितिनामाऽसब्वेनामितायाः श्य 4 9. - 49
afant afar . . = - + = + ४०५ ९४ waaay द्र षभक्तशस्य Se oh de ae. iw ८ -र रकपाणारामनुन्नापनस्् 2 ॐ - 4 ae ३५९ OK रकवाकपत्वरच्श्सय .. == = क ++ १९६ १७ Teas पसः aruraifuarce . ह ** a .. ९१४ १९ रकष्विरात्ावपि पञ्चशरावनिग्वापद्य .. .. -. .. ९८९ ९९ रकादश्ाधिकरणाद्खय STUNT .. .. “+ ° ९९९ ९९ Vey feuwevg .. ane a .. RBS
रन्द्राग्रभचस्प्रामग्धरकताय।; i ae ee .. ९७४ ९
eS renen- Serer: कमेषटोभयानुभयार्थेतायाः .. - ,. ५९९ ९
ख्सोपन्रम्।
wfuncwa | कपालानां तुषोपवापप्रयुक्कतायाः WCW Tae ऋत्विग् धमे तायाः करकूमन्तरषु स्ञामिफलस्ममा्ासिलव्यतायाः केदेगकाल,वघोनां जियमाथैतायाः कलां गशप्रधामभावविभागस्य . . कर्पर TT NATTY
काम्ययाच्धाम् वाक्वाकाष्डानां काम्यमाबाङ्गतायाः
काम्यानां यया क्रकाम्यफलकलत्स्य काम्यानानेहिक। मुद्िकणफलवस्वस्य wifey उपांश्एत्वधम्पख THAT sara: MACMAA THA SAY a fafefrennqcistrem तून्ोंगिन्धापस्य कलाया प्रतिपदेत्कषेस्
छन्छैकदे मेदे प्रायचिानष्ठास्य ऋत्वथेपुरषाथेलचरस्य ..
क्रमनियमस्य 1 - es WHY कचित्पाठामसारितायाः ..
ऋमस्य कचित् प्रथमप्रहटश्थम् सारितायाः way कचित् स्थानामुखारितयाः
ऋमस्य चचिदनियमस्य .. ०.
ऋमस्य कचिदाथिकत्वस्य
wag विनियाजकतयाः ध
MUG खामिकम्ब्॑तायाः .
wa TATE प्राययिक्नामष्टामस्य
मवामयनस्य पद् कम्पप्रयुक्ततायाः ~ sa जवामयने AAG AATSI: परलारीचायाः
जायवब्डन्दसः--दूत्यादि मन्त्रा शामनेकच्न्दस्छं विनियागस्य ,.
मुवेनुगममादोनां प्रतिजिभिसमारकेः मुबेनुगमनादीगामुप AAMT ATT:
ut | ४५९ ४२९ ४२४ ४८९ १५११ OX RUE ५०२ ४५०६ ४० Yate Ooun ९९७ {od ४२४ LRO ४४० ५५९ ४.४१ ४४० ५९९ REQ BRR
q Ge
४४९ OLR ९९९६ ९४० ९४२
६९
६४
€ खचोपचम्।
अधिकरणम् | get) aig गादेाषडनःदोनां wafaarfaria: = $ ८ .. ६७० ग्रडाप्रतायाः च्यातिष्टामाङतायाः . oe . Se 7 .. १८ २ ग्रष्टकादीनां ऋत्वप्मिष्षतायाः . शा ४ ee .. ५७८९ २ arama सामभक्कस्य es . ४ .. २५२ ११ वतुषकरशण्याग्नेयमा ना FATT: Be तः क .. २४० ९४ GHIA West: कषतायाः .. .. ५ 4 + ४० ७ Gage CMA .. .. ,. .. , ९९० ९ चमसाध्वथुखां दक्र सङ्क नियमस्य a 2 १ -. ९८९ ९४ चमाध्व्ेा Te . . ,. व ., .. ९९८ १४ चमसाष्वुशा बङूबनियमस्य .. .- .. .. .. ९ ऽ चमसखिनाम् ATTA . . a gs क ss .. RBH ९९ argawifafcwe रथकारस््राधने खधिकारस्य .. .. .. RO चिजबादिशब्दानां यागनामधंषतापाः ॐ 4 + . ८७ १४ च्िकजिष्प्रादौनां मध्यमवितावुपधानस्य .. es sss .. ५७४ ९१ चिजिष्छादौदटकानामप्रयज्तायाः .. ..- .- . -. ९८८ १९
कामद्येवाप्रीषामीवपश्पतायःः ~ . -. ,* .. शद ९०
केदमस्य राख प्रयुक्तायाः ध oe a me ,. ४०७ इ जन्नम्यमानमथमस्माशां प्रकर निवेशस्य .. i. - .. ३२९६ RR जवादनां वेदिककनौद्ताषाः .. .- .. .. .. ९९८ ४.१
STH VI. .. nee we ९८९ जुकदौननां Vacs wee ** ध = ORR १९ च्यातिरोमनिकाराकां अपर्ामपूम्बकतायाः -. .. ५८२९ १४ ~ trae ग्र
व्यातिषामदखय वानबदिकतायाः .. -- -- REN, च्यातिरामाङ-याज्जाक्रययेा नित्यतायाः .. र त "= ७७१ श्योतिोमादिषु पथेव्रतादीनामपि नित्यतायाः -- = .. ७७९ च्याति्टामे दौीखशोयादीनामङ्लायाः .. =| Ob NRE ९८
eiftrertre’ प्रतिडामामनुष्टानखय wwe OD
स्न चोपषम्।
च्धिकरखम् | लतरैवागन्तृनां साम्नां मध्ये निमेस सपमे थाजमानतायाः लपने wate द्ष्यानयनश्यराभिकाप्रयुक्कतायाः ०. जवि कभिच्स् Proce रोद्रयागऽधिकारणय त्याषट्पालोवतल पय्येप्रिकरशगुरुकतवस् ..
दथिशागरिकष्दामानपकर्षश
CVE MNT:
द् विप्रस्य fain: .. दष्यादिद्रयमफखलर। ..
दष्यादे भित्यनेमिल्तिकाभयार्थतायाः
देषु रुमासयेः बारपेयलयोवाधिकारस्य दषे षंमासादीनां प्रतिफलं श्यनमुष्ठानर दगेपुकंमासादीनां सव्वेकामाधेतायःः दशारे कच कपनियमण्य
दश्यादे मेदाद्यारश्या दामाष्टजेः .. द्ेऽभ्युदस्डे बेमितिकदेवतापनयस्य दाचायकादोनां Awa:
KIQaewre: ..
faa farmer aaa a: दौखशोयादि-धन्मारामग्रि्टोमाङ्तायाः Swichewar प्रवानायेतायाः ,. ४ दौकादकिणावाकयाक्ागामेव त्रह्ठारोनां सप्रदणरिवक्कस्् दौकापरिम we इादशाखत्वनियमस्प् टीखाया दष्टिसिदतायाः
दीखोम्कते तच्रियमानामण्युत्कषस्य द्टमूलकतयप्रमाष्मस्य , .
ee i‘
TAAMAHATMUTR दवतामन्तज्रियाश(मपचार प्रतिनिधष्यभावश्य टकम कामट्गयनादिकाम्नतायाः ९.
५; TATA |
wafwaced | WaT | ute: |
देबसाश्यवदानेषु पदाथ मु समयस + ~ ~ .. ५१९ RR द्रयनुशविधामस्य मियमा्थेतायाः ~ + |. .. BER RO RAL वतायुक्कानां यमाकरतायाः .~ = .. १८९ १ ब्रव्यमेदेऽपि कमभेद. .. .. .. .. = ९५७ ९ अव्यविरेषामुक्तिशतकधोकपस्य ** 8 2 “ .. ५४८ ९ FIGS रकम्मशां ऋत्वथेतायाः .. a | „ ४८७
द्रबसंस्कारस्या डष्रधान .येतायाः . . = श = .. ४९० १९ द्र्यापचारे वैकर्पिकद्र्याकरानुपादानस्य . |. -. १८९ ९ Sa CL | .- .- .+ .. .. ४२० १९ इ दशापखक्नाया Gra waa: . eo - a .. ९१९९ ९९ इ1 खरातस्याभवप्रयाखच्यताथाः .. .. nd ५ .. ४१९९ ९ धम्प्रजिन्नासाप्रतिश्च।याः (THEA) “* १९१ ९ धनर प्रत्यचस्य्ाप्रमाशतायाः (चतुथेखनेश) . . ६९ १ धरन TAT परीश्छतायाः (तोयद नेश) ६ ८ ua wewy (ददितोयद्र जेर) ९ ९५ WH बेदस््र MATTE (पद्चमद्धचेक) ० १९ warenfafir खिदटकदादिग्ेषाननुहानस्य te ~ .. ROR २ aa प्रतीसेदित्यादिना सामकालबाधस . क ध .. ४८२ £ मानाबीजेद THOMA नन््रतायाः .. . .- -. ५९९ ९९ नारिटङमस्यापरेमपृम्बेतायाः ६ ध _ .. ५९४ १९ निमदानां यजस्तरस्य .. ae a क .. ९२८९ १५ नित्यकप्मशाऽनित्यप्रारग्धकम्पमशख Fare प्रतिभिधिन। समापन. ९१४९ € नित्ये यथाभक्बङ्गानुढानस्् - 4 ~ - ~ oe - (UR
farang प्रतिपिकमतायाः .. ; eC ,. ४०७ ९ निग्मैन्याणन्यस्य afm oo... |. + .. €
निबेषमादोनाम्थानुसारोक गवस्थितविषयतायाः .. cee ९१९१९ ४ निवोतस्यःथेवारतायाः .. ध as शि ., BAR ९
मेमिलिकानां वद्धिरादोन।मनित्यार्थत्रस्य . .. ., ४२९ ९
wfwarcea | करेवारष्वराराधानाषतायाः a ४ पचचश्रायनिग्योपस्य कश्माकरतायाः =
पचचशरावयागस्य बे भित्निकदंयामाङ्तायाः GAT NAS MATT वेव।धिकारखय पदाथेप्रावल्यस्य == , ०० पयोाव्रतादौनां mayen .. ,. परिक्रीताम।त्विजां सद्भावे षमियमस्य पद्व दितदीम।मनुवादतायाः -“ uy पवममेष्टोनामसंस्छतेऽप्रो Aer: पश्समापूष्वेसायाः र des यञ्चेकल्वादेविंवच्ायाः .. be a पाठक्रम'पेचया श्रतिक्रसस्य Tea: .. पानोवतभचर दृन्दरादीमामनुपरचर्स्य . . पालीवतश्ेषभचे चिश्ताममुपलकषस्य .. WHATS TET TASC TATA + fvsfqaqquraraa: sa ह पि्रकखमाऽपरपथकारतायाः .. ..
पनराधामं प्रति व्क ्मुगमदयस्म निमिशवायाः
पुरोडाष्विभानस भचाधेतायाः.. .. पुरोडाशस्य खिट प्रयक्नतायाः . पुरोडाश्राभिवासनामस्य द्ेऽमपकरषेस्य . . पुतिकस्् सेमप्रतिभिधिवस्य .. oe सेष्णपेषरस्य खरावेव निवेशस्य .. सोब्डपेषकष्य वित विनियोगस्य =. सोबग्यपेषरूलोकदे वाये निवेशस्य °* प्रकरशस्य विनियाजकत याः भखापतिवतानां पुरषायेतायाः .. .. प्रतिश्चायाः .. be ah
ee
९०६८ RI
४९२४ ९।
प्रतिमिधिना sca waite जुतद्र्कामेऽपि प्रतिनिधित्व सम।पनस्
b
wet Gig) aq ४ १९० १४ १९९ ९२० १९० he ९८ १९ ४९४. q Reo |, ba ४ १७९ ९९ We X ४७९ ९ ४८१ ९ ९१९ ट ९७९ १९ २९० शट ४९६ COR श ९८९ ९४ २२९ ९९ 8४५४ WAR ९९६८ he Rog R RoW ९० Reo ९४ ९८९ ९९ ४२९ ९ ig 4: ९०१ १
९० खचीपश्रम्।
अथधिकरषम्। प्रतिनिंषिष्वपि मष्धग्मामु्ठानख्य 1 ge भ्रतिनिष्यपचारे उपाशद्रगयसदष्स्य पुनः प्रतिनिधिनस्य प्रतिषिदधकम्परामनुष्टानऽनिष्टापातस्य .-. ~. प्रति षिद्धद्रग्यस्य प्रतिनिधिनाभावस्य भ्रतिद्ामे सायमग्रिाचप्रश्टत्यारम्भस्य प्रथमांदीनां तिष्धशामृपसदां खस्थ्रानारततेः sis WHASATIW 6. .. ..
प्रधामनिब्यौाडकत्वे अङ्निपरापय्याप्तस्यापि ABATE
भ्रयाजादौनाम् एकाद ATS PINM: सबव्वंसम्पाद्यतायाः भ्रथागक्चनात् चोदकस्य WITWER Ss प्रयाजनायेोग्यस्य Tey सर्वेऽपि प्रतिनिष्यादानस् . श्रवग्यनिषेधस्य प्रथमप्रयामविषयतायाः —«
रस्या Brees tat सेोभिकपुर्वंभ वितयाः
प्रातपुरोड।शादीनां निधानस्य. . - Ss प्रारुष्टदादिश्दानां सुत्यथेतायाः.. = -. .. भाथमिकष्यषात् खिषटलदाखनुष्टानख् .. ४ पासनस्य प्रतिपल्तिकमतायाः .. 1 Pe Tiwarfeqerat दगिकतायाः .. भ
a AB en €
TUT वार्थयोः यङ्क न्तायाः ५ ” aA A ~ [१
YARIS: यथाक्रममाष्वर््यव,न्नोधरतायाः फलषमसस्यय दण्याविकारतायाः .. es ai aTse.y efeuqewa se ae = wrywlasqray =. me a ae
WUVNSTH मन्त्रपाठस्य बल्ोयस्त्स्य .. us त्र सणस््ापोहिसामये।ः Trearqar नि यमस्य ae ATCT राजन्यवमसानुप्ररुपेकस , . se
भच्चकऽनुवषटकारदेवस।या WATT TTY - “°
६८
खूचीपच्म्।
अधिकरल्म |
भकमन्त्रारां यथालिङ्गं aweier fafrarre
मकस््रामु ज्ञ पूम्वकलस कि
भिच्रकण्पयारपि cr पु रोाडिमस्यर च कुसाययश्नेऽधिकारस्य ..
भवः . ° 2° ee “x
भेदनादि निमित्करामस्य द्णेपूरंमाखाङ्गतायाः
मन्त्रनिषव्व॑चनद्य wafarw . . oe वि
सन्वाभिभूतिरित्याद्ः भख्चयामीत्यकस्य रकशस्रताथाः
मन्त्राविधायकलत्बस्म .. ca
awaaredarefaa wey पदषधमतायाः मानेपावरशरशादोनां सोामम(नधन्मेतायाः ..,
मासाप्रिडजादीनां mercer:
मुष्यक्रमेष ग्रेयस्य पुष्वेमवद।भाद्यनुष्टास्य ah
AQT HEH THAT ATT afeaqaretai समुदायानुखमयस्य
HEAT रुत्छप्राकरकिकाङ्गतायाः. .
कलेष्छप्रसिद्वार्थप्रामाण्यस्यय . . ध
SHAAN प्रलरादि शुत्यथैतायाः
e
aaMTatyerngsranrn: .. यञ्च य॒षामामनमुवादलायाः - यामखरूपनिरूपर्ष्यम ,. ० यामादिकम्मशां खमेदिफलसाधमतायाः यामादिन मनुष्यदयैवाधिकारख म यानादिनषु ज्ञीपुंसोदभयेोरधिकारखय यामेऽकहोनस्याप्यधिकारस्य हः यागे दम्पत्योः सहाधिकारस्य ., याने नि॑मस्याप्यधिकारस्य 7
War ९९९ we ९६९० १०४ ०९९
१९९४
४४ ९९६४ १९९४ ९९४ २८९ १९९० ४८९
९००
Ree
Xt RR
९२ खचीपचम्।
अधिकरशम्। watt Og यामे ग्रस्ानधिकारस्य „° - ० “= =-= ९२९ १९ याजमानसंस्खाराकषां खक्छाप्रतिमाकात् पष्वेभाविताया ; ,. .. ५९९ १९ यावच्नीविकाग्रिदाचस्य ., .. ,.= .. == ,. १८४ ९ यपादिशब्यामां यजमानलुत्यथेतायाः = = -- - “~ १९०९ ८ चैगपय्येऽदाजिष्यसर्गयखदाखिष्यविकण्पस््म ,. .. .. -. ORR
रद्मनाचिष्लादीनां warm: =. .. .. -* ROE ९९ रद्मनायाः दूपाङृतायाः - - sg डः a .. .. ४९७ ७ राजस्धयेष्धानां बिदेवनाद्यङकलस् ६ > es .. ५९१९ राजिसबस्यार्थेवादिकणणकल्स््म . . re ene ५०९
wrerercmearet wel विनियेमगद्य wwe २५४९ ९ fara frafwrrg -- eS sie ६ .. ४४९
सोकम्पुशातः पुवं चिजिष्ायुपथागदख ˆ = ˆ - -* ५०४५ १ लाकमेदयाः ण्डक .. = =, = ~ .-.~ ण्ट १० स्ताडितोाष्योषतादोनां सब्वेविग्धम्मेतायाः .. .. == ४९९ ए
बत्पालग्ादीनां संखारतायाः .. ais Saat. “ee ०. १८४ ११ वपनादिषंखछाराण्टां याजमानतायाः es 7 a .„ BRR ९ बरिंरादि शब्दानां जातिवाचितायाः ह ए i (8 बर्िंरादीनां दभेपोकंमास-तदद्धाभयाङ्तायाः wks ws ८७ afen: च्थातिण्यादि साधारण्यस्य .. a3 se ai .. BCH
afetenfeaa: व्रतकाशविधानायेतायाः +. .. we ९८९४ OR गदिेत्यादयुक्षकाणख् सच्रयदसच्रयदुभयसाधारकतायाः -- .. ९९९ Re ववडकरकसय भक्वनिमित्ततायाः ° -* -- ..- -. ५५ १९ बबटकजैदौनां चमसे सोममस्य x = = .. २५९ ९.
दिष्यवमाने आननां प्य सोत्षरकारतायाः ०५ we ५०१९ RR बहिष्यवमामे श्याननूर्ना सानां मध्ये fata a ॐ .. ४७९ RE TWN . . 4 43 = ee ,. १९९ १० गाकधरेचेख सम््ग्धिथेनिरूपर्स्् हः ४ कड अ ४ ९
DUTT |
अधिकरणम् | वाजपेयपण्नां स्वेवामेकदोपाकरकादिषग्नोनुष्टानस्य वाजपेथादिशब्दानां नामषेयतायाः WCW AREA ITT ET TAA CATA: वारवकीयारौनां कन््राकरतायाः. . ध we
वाजन्ना्म्वाक्षामामाच्यभागाङ्तायाः . . विुतसम्रदसामधेनोषु वरू बयाधिकारस्य बिद्लतानाभैन्द्राग्रादौमां wrens: .. ध वितो कचित् प्रशतिधन्पौमतिदेषस्य ,* विद्ेवनस्य लशत्छराजद्याङ्गतायाः . . ० ,.
चिदेवमादीनामभिभेकपुष्वैलायाः a ५६ fatwafqace = - : be वि्टतिपविबयोः परिमाजनोयवरिषा क्नव्यताया विश्चलिति खआञ्चादीनामरेयताया
विश्वजिति efowrare विद्यमानानामेव सम्वखानां देयतायाः
Frafarfa दचिराद्मोा्राङ्गानममुष्टानस विश्वजिति ददम गतन्युनधमस्यमच्िकारस्य . feufanfa षष्माथेसेवकद्यग्स्यारेथतायाः .. faufafa frrreétrracaqae . ie frufafe vfeer अदे यत्नस्य .. a ५९ faufanfa विद्यमानानामेव सथ्यैखानां दानस्य विञ्रलिदादीनां सुषरूवस्म .. = frafararttat खमं फरतायाः .. ॥ is चिश्रजिदादौमामेकफलतायाः .. as ए्टिक।मनाया यालमानताथाः
वेदस्य अपेाखषेयतायाः .. क ६ os AT अथधेप्रत्यायकतायाः oes बेकतयूपकगोमाचापकर्ेखय wl. कैदिकपानन्यापदि Sraeefayrre वैदिकवचनेमानुञ्चपगसख ४ eo sy बेदिकवाक्पेन प्रतिवचनस्य .. =
४५९ RRR auc Rud
(a ६९
९४ QUT |
अधिकरणम् | श्छठा। iE Sicerwsfane रटिककेबतायाः ee we we ९९८ १. Sayre: Gremeraqwara: .. + ., .. == ORD ्रशषदेवादिब्दानां मामधेयतायाः ५ ५ = .. ल्ल ९ डे वश्चानरस्य नमित्तिकबस्य dy ० re .. ४२९ ९० व्ैानरेऽण्नाद्र्थवादतायाः =. .. „= .. = € ९
वैश्वानरः पुजमतफलकलस्म -- =" -= -~ - ५९९
ेानरटेजतकनरौनरकारतायाः =. -. .. .. MRR
व्ययेताननुषङ्गस्य ह &, अ ~ 4 4 4 ae. ४
व्यापद्रषब्दाथेनि्षंयस्म .. -- .. =+ .*+ -- ०९० ९
MBSA: WATT... wwe = =-= ५५४९ 3 शतसख्सं वत्सरब्दस्य सुडखदिमपरतायाः By र ., ७५४ १८ शब्दस्य नित्यतायाः .. = = == == == ९४ RR
इमितुरश्यङ्घस्य es ee oe oe ee ० Yoo ¥ शाखाप्रदरकस्य प्रतिपक्षिकष्मतायाः .. te ,. we ४७४ ९०
शाखाया ्ाहार्येतायाः.. .* .५ „~ we .. ४५२ १ आाखाडरकादोनामुमयदे।दधगनायाः -- = -* ~ -> ९७ अखप्रसिदपदा्थप्रामाश्चस्म wwe -- == ^ €= द्वत्वकारकसदितषे वल्क .. -- = „^ | ,. ९०८ UIAITY .. oe ve = ee ee ० oT ४] ऋनवाजपेययारनेककगकतायाः.. .. -*- = -* ४१० RR smararat नवनीताश्यतायाः .-. == -* =-= -* ४९९ १ श्तेनादिणब्दानां यामनामघेयतायाः =. ˆ = =-= € १९
अन्र्ापचारे तत्सद्दव भरतिनिषिलद् == -- - -" ९९९ ° areata प्रतिमिषेरपचारे पात्रस्य पुनःप्रतिनिधिनस्य = «. ९९९ २. अतिप्राबद्यस्यम . . ० es 9 se ० ,„ ९९ aad लीयस्त्मख oo ae .५ we =, we ५९९ सुतेष्यपि प्रतिनिधिषु मुखधम्वागुष्ठानस्म -- "= *“ -* श्र ९१ च॒त्यादोमां पूबयषूष्ेबरोयस्ल् „ = ° =” - "" ९८४ ९५
RANT |
wfuacwa |
बठाशितेत भित्तिकत्यस्य ६ 5 ‘i Wehriag प्रसरभिराजभ्रषटत्यमुष्टानस्य .- ५२ संष्याछतकमोभेदस्य .. क = ae संज्ञारतकन्ब्॑मेदस्य .. - ee सत्यपि Parana sae मृष्यसे पादामस्य
wary wenarrag विञख्चजितः .. us ea सचायामग्याप्ररट्स्य जिशजिदावश्यक तायाः 2 wa ्यादिताग्रेरेवाधिकारस्य .. a 2
सरे कस्यमवितखाभिनेऽपचार प्रतिनिष्यादानख्य .. सजे प्रतिभिहितस्य यजमानधम्ध्प्राहितवस्य .
सने प्रतिमिशितस््ाखाभित्वस््
wa प्रत्येकस्य सचिरः फलसम्बन्धस्य ..
सचे ब्रह्मशमाचस्यधिकारस्य .. ०, se खज विञ्चामिबतत्छमानकल्पान(मेवाधिक।रस्
खमे समानकल्पानां रुडाधिकारस्य ee समादंमस्य संस्थाभिबेगषस्य .. र
सच्रयद् सन्चयदुभयस्येवाभ्युदये प्राययिकस्य .. सप्रदशारलितायाः TIAA: समाष्ययायातकटेलस्यापि फवचिद्दाधस्य .. ०* समा्याया विनियोाजकतायाः .. aie oe
खउमानयनस्याग्यधम्प्रयाजकतायाः > सुमिद्ाखपुग्बेभेदस्य a - - - ~ a a a e समुजितिथारनु वम्र षयामनावर्ष्क कत्वस्य .. सश्पराजनादोनामप्रधानतायाः ,. as ax ~ ॐ
essed! fafuafegttat सशटदनुष्ठामख SE OOLT CE LICin
“NA wayyy: शिणरुदनष्टानसख्य “se दीनां en waut ay सम्प्रामादेः .. es ५
मर््वंबमेकाने कोमकानामद्िटामपुन्यकतायाः ”
९४ १४
Ud GUTTA |
अथधिकरशम् | wart aig: सरव्यषामेव श्येनाङ्गानां नवनोताच्यतायाः .- be | ae 16 ४८२ < सवनीयानां मांखमयतायाः ss ¢ १ == ४९ OR स शा खयत्यस्य कालविध.नाथेतायाः .. se. ed ,. ६९७ ९९ स्हखसंवत्यर शब्दस्य सडखूदिनपरतायाः .. - a .. ७४५ ९८ सदखाञ्परतिप्रडशरदलते एकैकस्य THT THU ~ „~ ५४८ ८ साकप्रस्याय्ये MINNA . oe see ee .. ९४१ ९ सादनःदोनां सवन जयधम्मतायाः + |,= ~ .. ९८७ ९९ साधपद्प्रयुकतैः ae ० ae क va sie ०= श ९ साकपनोयाया SURAT .- .- ~ ,, ५५९ १५ सामय्यामुखारोक खबबस्डितानां यवसायः a ee .“ ०१ १९ VAG . . (4 ध .~- wees ९९ ९ साम न्यश्रतिकल्पनायाः . sa ०* .. ६ ९१ सामिधेनीनां सप्रदशषंद्याया विषतिमामितायाः .. .. ` .. षट ९ साभिधेनोषु ्ामन्तूनासन्ते निवेश्ख .. ** ध .. ५९९ शय साषिनदामादौनां दीलोयपूबबेप्रयाग् . - ४ ह . ५९९ ८ सबशंधारकू!दनां WTA ५ = ose ९२६ < ख ङ्कव कस्य प्रसरप्रडरशङ्तायाः . . a. ue = .. २४२ खक्तवाकानामथोनुखारोक fafa ˆ -- -= -. ९४४ ५ सोमविकाराशां दभेपूकंमाखात् yan: “ .- .. ५९९ १९ सोामविक्रतुः vue. ६ ve oe a6 wo ४०६ १९
सोमत्साञ्चाय्यविकारादौनामत्कषंस्य -. -- ,= -= ५८९ द सामादीना दभपुकंमासो्तरकारूतादेः ०५ |,=. ~ .. ५९१० १२
सामे WITTER इ ~, we ae we ..„ RUE रद सैजामष्ं शेषकममोगनृष्ठानस्य .. - -. = .. ५४६ १९ सैजामष्पादोनाचयनाद्यङतायाः .. + -- .. , ५०७ ९९
सोषामण्छाद्यश्नां खकारकनव्यतायाः =... .-. ,, .. ५१४ ९ सेोभरनिधनयोाः STAT -. -= ..- =“ =. १९५ ६९ तैमिकवे्ादीमामङ्प्रधानेभगङ्तायाः .. .. .. .. ८ १९ सैमेन्द्रष रार्यलमानपामग्यापद्विषयतायाः .. .. ० .. ९९४ २९ सेम्यादीमामुपसत्कालकलस् =. - ~ ~ ~ ५१८ ९
मोमांसाखत्राणाम् Taree warguife
स चोपचरम् |
aya IB: सूत्रम् युषः
कमे maven सयोमाध्रित्यामुवादः१९८ | WATE सुखाराः ,,, ,,, १४९ अक योईंमाषामातत् समवायो ७१९ | अचोदना AMAT. .. .-. २०९ wanifa चाप्रत्यवायान् ... .. ९५० | खयोदिते च कमभेदाम् ,.. .. RRR अकम लात्, नेव खान् .. ,., eRe अतत्रुखकाराथेाश्च =... ... ६९९ कायगलाच ततः पुमविष्टेषः ., ०४४ अतद्ररूलवान् नेवं खात् .. -. ०४९ खगा कर्मचोदना ,., .- toe | wafearcg ., .. , ५७९ अमुर तु TAY गुकसन प्रतोयेत१५८ क 0 क ee wing farang तुन्दः .. १८८ | खतुत्यलार् जवं खात् ,.. ... २९१ ग्र; क्ंननिर्देशात् .. -. ५०८ | अतुख्यनार् वाक्षयोर्मरे A... १९० अप्रामप्रकरके तदत् ,., .-. २८० | अतुष्यलाद समामविधामाः सयुः ,,„ are खक््वत् ऋत्नामामुपूवं .. .. ५८० | wate eri खान् ,,, .. ६२९ अङ्गविधिव निभित्तसंयोमात् ... ९९९ | अथातः अनथेपुरषा्योजिंन्नाखा =» १४ अङृरोनख तदना .. ,., ... ९९८ अथातः RWI .. ,,, २०८ अद्म मुन््काललादथोह्ठ -. ५५० | अथातो wife ... ,., १ ङ्ानाभूपघातसयोगो निभिततार्थः ५१९ | अथान्येनेति dena स्चिषानात्... ५८९ खङ्ग गुललात् ,., ,, .. ५०्द अद्रयतात् केवले BART BMA yor ङ्व स्तिः पराथेलात्. ° oe ५०२ | RRMA ण्वः खात् .. ,,, १९२९ WIAA sew, ०० ०० (,५+ $ WHAM KATA iat Sew 3 8 (OS
©
शूवम्
"UW:
अदि वचनं वा श्रतिखंयोग।विष्रेषात् २०२
wfaa वा प्रतिप्रसवात् ... अधिकं वा aree यवादितिरषां... अधिकारे च मन्वविधिरतदाद्येष weayrat तद्यो डि न्यायपुष्वै .. waudt तच्रायलात् .. ष्वद. दशनात् .. .. श्नमार व्रतं द्भ. सलात् नपचव्ात् ... ,.. अनथेकश्चःतदघमम् wren rai स्यात् ,,. अनर्थकख कसा संयोमे .. अनथक THAT खात् अन्थकशोपदेभः स्यादसम्बन्धात् अमान्ातेव्बमन््रल माजातेष अनित्यात् तु मेव' श्यात् ,., खनित्यलान्, मेव arene .. अनित्यद शेना : श्वनित्यसंयोमात॒ ,., ,.. अनित्यसंथोमा न्नानेकपम् अनियमोऽन्यव (0 अनियमो वाधाकरल्यादन्यलय' अनियमोऽविषेषात्.. ,.. अनिदपऽभ्युदिते प्राटतीभ्यो अनुपराच slurs... अतग्रशाच पादवत् ., ,., wart तु कारः स्यात्
Oy 9 ‘94.8 २४८ ४२९ ४०९ BRB ५९६ RR ARR ७३ ९९८२ € Bo २९९ १२८ Lee ९२० १६
सूचोपत्म्।
Taq ष्ठः अतुप्रसपिंष सामान्यात् ... ... REL तु मानयवस््ानात्तरसयुक्त ., ace OR WITT वाक्यसमपिः स्वय, .-. १९४ म्न तु वाद्रायश्ष्तषां प्रधान. . ५१५ WT AAT ... ,,. ५०९ अन्त वा तदुक्कम् ... WOR अमा दपम् रब्यवायात्.. .. =. ५७४ अम्यमरकायं... .. .-. .-. ४५ अनययोयथोक्म् sue. eee’ ~+ SE
ICL i) ,, ... =. २९९ WIEHATH 6. we we ८०
WATE प्रतीयते ,., ,,* १९४ अन्यश्य खादिति षेत्... ... ९३८ न्या अपोति चेत्... ,.. -. ०१४ अन्यानथेकयात् -. -- =. ४१
'न्यायणानेकष्नब्दल्यस् ,,, °. 08
wearer वा पुनः-्रतिः .=. .. १९९ व्वन्या्यनाभिरुभ्बन्धः.. ,., .. १३९ way a वेतच्छालाडि arcemfa: ९१८९ अन्य नापोति GT 1, «2. ORE न्यो वा ara परिक्रयान्ञाना... १९१ अपदेशो वा wie विद्यमाननात ३१३ अपनयस्व sane विद्यमान ,., ४९९ अपनयादा TIA Wwe Yc 'पमयो वाधानख खर्वं कालात् ५९९ अपनयो वा प्रत्या Wace... ९०५ पनया वा चिखममलवात् ,,, ००९
ar अपराधात् SMT पुजदभेनम् अपराचेऽपिथनेः ष्क wufcfaa face squirts WIEN चोदना तत्सामान्यात् चपि चोत्पक्निख्योगो यथा ख्यात् wafa ar कक् सामान्यात्प्रमाशमत पिव कामसयोमे GATE ... पि षा कारकाग्ररे तदथेसथे wafty वा कारकाप्रदश प्रयुक्कानि. . च्छपि वा कामाच खाददग्ना afa वा रत्लसयोमाद्विषातः पिपा रुत्लसंयोमादेकलयेव. . पि वा ऋत्वभावादनाडिताग्र .. पि वा कमकालसयक्ताः सदयः. . पिया ऋमसंयोमाद्दिधिश्यकत्व पि वा मायबीटइत्यतदुपसु... पि वाङमनिञ्याः स्युलतो
चपि वाङ्गानि काजिचित् dar... afa वा तद्धिकारान्लुष्यधन्ः चपि at faamarq प्ररे .. पि वा माम्धेय खात् .. .. आपि वान्यानि पावानि ... ... पि वान्यायद्शनात् यथागति पि वाऽयकदेरे यात् प्रधानं .. पि वा प्रयोगसामथ्य॑त् ... .. वआप्िवान्ानसामथ्याचोदना्येन . . अपि वाये WTA...
सत्ोपत्रम् |
सदः ya
९४२
94 अपिवा लोकिकेऽननौ ,., .. पि वा येद्तुष्यत्वादुपायेन +. अपिवा वेदनिर्देशाद्पश्यद्रानां,., अपि वाऽयतिरोकाद्रप्ष्दा .. अपि वा uy खात् क्रतोः . चपि वा mart खात् .. अपिवा अर तिमेदात् .* ee आपि वात्र निखुंयोगात् प्रकरे... पिवा सददितौये द्यादेवता पि वा Sam खात् .. .. अपि या सवंसद्धधतलवाददिकारः .* अपि वोत पक्निसयोमादर्थसम्बन्नो अपुवतवादिधामं aq... च्प्रकरसे तु तदग्रं खनो... .. अप्ररततवाद्च ,,+ wee oe अप्रयोजकलादेकस्ान् क्रियेरम्..* अप्रातेन हि sata: तन् स्थानीय ग्राप्त चाठुपपनतिः प्रयोमे fe ..
श्युभाजिप्रतिण्चान्च ,,, =, ,,, चअभावदभनाच्चं =, ०, ०.
WUT AT खात् «ee अभिघारके विप्रकर्षादटठुयाजवत् भिधान SHIT „=. „. च्यनिषानेऽथवाद्ः ... ,. oe
॥ आअभ्यासोऽकका CITT FEV WS काल्लापराधादिष्या ,. अयच्यमासब् च पवमामडविषां. .
SAH
अयमेष चोदनान्तर सश्नौपवन्धाम् अथकना वा करु संयोगात् सम्वत् अर्थक वाभिधानसंयोमात् .. थते वालुमामं ख्यात् WaT अर्थ द्रदविरोधेऽये द्रग्याभावे ,. अथलोपादकं खात् अर्थवदिति चेत् ,,, -. + wag तदथवत् WYN मदम् .. .. अथं वादो पपकेख
ry) 2” ose eee
अर्थवादो वा eee eee धर्थवादों
Suet वा खलुपपातात् ,., अथवादो 1
अथवादोवा थसयाविद्यमानलात्
अर्थवादो वा प्रकर्षात् ...
waaay वा विधिः =...
अथविप्रतिषेधात् ,,, -.. ,.,
wugaaraa प्रायदयित्त ... ... a विधिष्े ay
WUG, WaT तथा लोके
अथस्य यपवमि न॑ादेकस्प्ापि
/ |, +
WUT कदपमेकदेभवात् eae विभङ्कतात्
अथापरिमाखाच्च ,,, अर्थाभावातु नैवं खात् ,.. ,.. अथाभिधानकमः च भषिधयता ...
सूचो पत्रम् |
डतम्
अथाभिधानसामथ्याशन्तेषु =... ष्यथासत्रिषेख ... |, अथेन च समवेतत्वात् अथन AIGA देवतानाम अर्थेति Gq... अ्थऽपोति चेत् .. .. WY VATA द्यकद खाम्, , खयकत्वादेकं वाक्य" साकाङूचं... SUMS व्रयगु खयोरेक ,.. .. waalfe पद्य अवचना QUAY, ,,, Wanye AGT तस्य ष ... श्यवद्ानाभिधारखाशादने... WHIT ,., ,., अविजनयात् ... धा अविद्यमानवचमात् ,.. .. ख विभामाच wey अविभामास् कर्मणा... ... ष्यविभामादिधाना्थे eau... विदन परम् a अविभिष्टक्, कारणं प्रधानेषु विणि, वाक्पार्थः ,.. अविशेषात् are were ति ufaqaa सुति-गर्यति चेत् अवेयतादमावः Safe स्यात् वौ यच्रसुयोमात् ऋतु यवाय
qe : ९२४३ RoR ९११ ६१९ ३७१५. yor ४४८ VR २१५. ९०९६९ ६९९ २४४
५८७
aaa anal ते प्रतोयेरन् .. शष्ट tia चेत् दादाक wuefafa चेत् अथ्ास्तलचखतवाश्च ,.. अग्ास्रा तूपसम्पाक्चिः शाल aNd तु SAQA... WRIT ALM: UT कमणो... WRIA नेवं खात् सवादानात् व्यसथुक्क प्रकरलादितिकन्नं ante qatar, Ferg तस्मादप रुयोमान्, नेवं ख्यात् fad: ... च्पसंयोमास्, fad तदेव प्रति्टष्येत agaqamn मोतकषेत् .. व्पसाषकम तादय्यात .. MITA
wary waferifa ... ,.. WAY TACHI GT .. .. चरमश यसित्रपच्छदलदा .. wuifa वाभिसरष्यानात् ... आअशोनवत् पुसषल्तद्यलात्. . WNT वाप्रकरशाद् ,., ..
wrafeaqa .. .. wrafag क्रियायवात् ... Wea चेव तदयैलात् ... चाषा प्रवचनात् .. ,. ... wien fe रेभरुयोगात् .. wiaat ar.
सूचोपतम्। ५
शम् खा प्र यवत् पुनवचनम् ९०१ WT यमृह्ठरे तुलादभ्यासेन प्रतोयेन १९९ स्यावाराग्रिशोवमरूपत्वात्,., .. tee अचार दद्यमामेषु तथा खात् .. ९६५० च्धाच्यमपोति चेत् ४९४ WHIT सम्य संयोगात् ... .. ९४२ आजे] च KATA खिटटदथवादस्य १४१ अतस्चमाभ्यासद्य THAT... -.,, ७०२
wierd wife: ... .. ४६९ श्वादित्यवसोगप्यम्, tg cee tee ९९ TUTE AH. ०. ० ७१९ अाधान्च मव्यसंयक्रं .. ,. ONE ष्पाधानेऽपि तथेति qq .. .* ५३१ आधाने सव्वं रेषलात् ... .. १५५ च्यानकयमचोदना .. .. २३९ आनक्प्राततु AANA ,.. OLR WAU च संयोगात् ,., „. ९११ WAVING FT .. veo RRR QAUNTSHTCS ,,, ,,, ... ९९ खामथवधात्रति ... ... .. ४८२ wraree क्रियायलादानथेकपम ९९ अआराच्छिएटममयुक्कभितरैः,,. ... ९७९ शआरादपीतिचेत् ... .. =. RR आषयवदिति चत् ... .. ७७५
च्यात्रयिष्वविष्् षे भागोऽथः प्रतोयेत ४४७ दजार्थां तद्रखत्वादिभभ्स नियम्य त ०४९ द्ञ्याविकारो ,,, ,, १९२
fe: i! vaca तं पिजामि ,,५ ae िलनतु USF... .. र इ्टित्वेन तु संल.ते WH खाद... इष्टिपुवल्ादक्रत॒गेषो खोमः ,,* इषटिरयण्यमावसख तादे सोम ..* CEPA वा तदथै इविषा ... दष््थमप्रााधेयं प्रकरणात्. . जकन समाश्नयेदमय्ये तसात् सः खानक, बाकपगे बलम् =... खड्कमभिमित्नम् =, ,,, खक्कशथानित्यसंथोगः 2. ,,, °, खषा च यजमानन्ब . . ve उक्थादिष् reer विमाननात् उत्कषात् ब्राद्मश्खय सोमः खात् SHAT W ATW --. saa वा दौचितनाद्विषि SHAH चागुप्रणोेडात् ,.. ++ उत॒पक्तावमभिसम्बनलसादङ्गोप,.* उत्पत्तिकाङविग्ये कालः - उत्पत्तिरिति चेत्... ... “` खत॒पत्त खातत्प्रधामनवात् -. * उत्पत त॒ बङकरतेः.. .. °. उत्पन्नौ नित्य॒ .. ~ ee want येन dum... .. .. उत्पततो वाऽवचनाः स्मुरथस्या ... उतपक्तासंयोमात् WAAAY
सचोपतम् |
yy:
gaa WB! खत्पश्चाधिकारात् सति सव वचनम् ६४५ उत्समे त॒ प्रधामल्ात् गेषकारौ ३९९ खदगयनप् वेप्ादःपुष्णाडेष् देवानि ७९० ३४५० ४०१
उद्माडचमसमकः च् तिसंयोमात् उपमाख शिङ्र्द्ममात् =... ,.* उपदेग्रख्वपूवंबात् ... .. --* OCR उपदेशो बा यालाण्ब्योदि -. RHR उपमयत्रादघीत डोमसयोमात., ०९५ उपवषख पच दयात्... ,.. .., ९९९
खपग्यऽप्रतिप्रसवः .,. -. ... ९०६
उपा याज ऽवचनात् यथाप्रक्ति ०४ 0
उपायो वा ACHAT. १३९
उभया्थमिति चेत् ,. „~ we ५० उभयोः पितृयज्नवत् ° . ९९४ उभाभ्यां वा न fe तयोर्धस्म शाल (cn उन्धिकककुभोरण्ते THAT] .. ५०१ कदु; „०५ ०५ ०० qa
ऋस्विकफलं करकेप्ब्थवच्ात् --- ४९४ श्कव।चोदनेकत्वात् .. .. ५०० Ca वा तष्डरुभावामो दर्थ त्वात् UCR
रकं वा संयोगरूपचीदना ., ,., २०० CHARAN... ४५९३ eafafacr खाद्पवृक्ते डि “ ४९४ एकरबयह्कमेकख अुतिसंयोगात् ,,, ९२४ रकत्वेऽपि परम् ... .५ ROR
रकम्वेऽपि पराक निन्दाद्मङ्धि .,, २०१ CHIH इति aa eee ee ००७ Roe
bbe
waaay विभङ्धियत्यये खान्
रकदेशग्रयसोत्पशो fergie... रकनिषपत्तेः ,,. ave रकपावे ऋमादध्वयुः पवा TAT waa तिला. ° “= oe रकरोमे वा ऋतुसंयोगात् = .. CRG त् यथाकाम्यविभेषात् ... रकच्ित्रेकसंयोनात् .. °. wafer वा देवताकराद्िभानवत् wafer We ear लारेन््राप्रवदु
wafaa FHINMAIT ,,० «.. Hy कमभेदादिति चेत् ..* ... we तु feria प्रयोजनायं CHG तृभयल संयोगश्यक्लम् . रकेवं पुनःव्र तिरविगेषा ,,, Ca] पराथलात् Vays तु वचनात् Wie...
Care तु शिङ्गमावाम् qe... चौतपलिकस, weeny ,.* स्यो दुम्बर्य याः पराथैलात् कपारवत् ओोपमत सयति चेत .. ओोषधमंयोमादोमयोः ... करोतिषन्दात् s.. २ करतुवे मरतिषंयोनात् ... करवा श्रतिसंयोगादिषिः ... BUG घमनियमात्कारुमाल् .. anaes तु कमं समवायात् ...
सूचौपत्रम् |
इः
धृवम् we ay वा विषस्य afafanena कशं -देम-कालानाभयोदनः Wa aC वा भृतलात् es कमेकाय्यान् श ९ ba weary ra सुवेषां wera... ९ aufi ~ wanafaqt 6.
BAIT वा प्रवखवत् .. wien च दशनात् ,.. .. कमेष्छपि जमिनिः werden. . TAT afafe: ware फन षां aad .. कर्के ततर दथंमात् .. ,. कल्पाग्नरं वा ee कामो वा ततुसंयोगेन.चोखते ... swam. ist काम्ये SA fe नित्यः खनं यथा... काम्येषु चैवमयितवात् ,., .. कारषं स्यात ट्तिचत् ... °.
~
चारखं ०० ooe eee कारशादभ्याषटलतिः °. =» SVs श्यात् =, ५"
MITTS .. . काल्राधान्धाच काल विधिवाभयों Barada सत्रयत् area ay काल इतिचेत् काल् खादचोदमात्
a 44 ATA ASAT: ... कालोतकषेद्ति .. Srey aT .. °“ शतकं चाभिधानं
GRA कसं शः.सरूत खात् ... रतदेष्पा्, TAAL सदेः स्यात्तम ५९५ wa वा विनियोगः ara... कत स्तो पदे शादुभयव erat तुतो AWS: खात्
MAY CAS वादमङ्गवत्
mafgayt वा चोदितर्वाद ...
ज्रतलम्तरवदि तिष्वेत् MAM वा प्रयोमवचमात् MAR TST MAS रदे सामान्यात् May वा नियम्येत कयस्य धमममा जल क्रियाशामात्रितल्रात् MUTA, Waa खामितव चामे तु स्वेदा MTT वा TAT जोतिषु साना मुखलाच्च बेदने qwawafama जुखवादसत्,
जु खविेवादेकख मखखानमथेकः खात्
सतो पम् |
UB:
स्त्रम् गर््ाप्वसंयोमे ACY क्रतुसुयोमात् awe च तिमंयोगान् awe त् विधानलात्
नि mee तु विधानाथ WATTS पबन्धः मुशादप्रतिषेषः मुखानाच्च पराथवात् मशानाम्त्त्पत्तिवाक्धेन मुखाभावात् मुखाभिधानात् मुराभिधानात् सव्यथम् e मुकाथावा yar far: warfare निचत् ean ~
wares fae TTA Wen AA नामसंयक्ना च्छ च्छ मणोपवन्धात् MT वा कमेसामान्यात् प्रशा द्ापनय, स्पात् प्रष्ठा टापनोतं Waa At मधो
चमसवदिति चेत
चमसा खमसाष्वयंवः समाद्यामात्
खमषाध्व्वख ते पदेभात् चमसिना a afrarara...
चमसे चान्यद्ेनात् ...
gay
ARTs TAA संयोगस्य ...
A खमसेख तुन्यकारलात् ...
waaay
चरो a warm... ,.. aga Ga faery feattar च संयोगात्... azar प्रति ware... खादना पुनरारम्भः चोदनायं फलायतेः ,.. चोदनायान्वनारम्भो ... चोद्माथंकात्ल्ञात्त् ,.. MATS a T चमरः . NAT A AW ,,,
चोदना बा द्रथदेवताविधिरवाय्ये fe ९९९
चोदना ATS THAT चोदना वाप्ररतलयात् ... SAT वा शव्दायस्य ,., चोदितलात् qurafir
चोदितन्तु प्रतोयेतानिराधात् चोदिते तु परा्थैवायथा ...
चो खनत चाङ्गं मू अन्द्प्रतिषेधल् WAY देवतावत् त दामे न कम्रा छागो ना WAIT
जपो वामग्रिहयोमात् ... .
जाघनी सेकदेशलान्
111
सुचोपत्रम् |
४९१
| 9 @
सूयम्
आतिः
जातिन्त्, वाद्रायचोऽविद्षात्..,
साति विषेषात् पर ,. खातेवा ATT जात्या WET ,,, ,,, TUTTE AT सन्देहे भ्राते च वाचनं ... ,,, ष्योतिष्टोमे तुद्यान्यविगिह तबोदकेषु मन्त्राष्या-* ,. AWRY AT .. ,, „., तब्डेषो नोपपद्यते
तत्काष्छे वा farsa तत् प्रकरणे sa तत्प्रतेवापत्ति सत्प्र्त्यये' यथान्ये ततप्रष्यघान्यश्रा्मस् तत्प्रधाने वा तुल्यवत्
तव नौखवमतुयाज
सच तख्छमभियोगमविशवात् तव sfaetat न वियते सव्र विप्रतिषेधादिकलपः aa सब्बे ऽविगेषाम् नवाथोत् कतत परिमा तजाथैम् प्रतिवचनम् तचेकलमयन्नाङ्गम् ,., लजोत् पत्निरविभक्ता तत्संयोगात् कश TTT
१०
भजन् ततसंयो गात् ऋतुखदाष्डयः तम्ससख्तवाच ae सत् ea वाविषेषात्
तत् सब्भाथेमनारेभात्
तत् खुष्याथेमविरेषात्
लत्सिद्धिः sie ve लया कामोऽचै Satara म तथा कालाभावात् ,., तथाच शिङक .. तथा च शोकभूतेष wey -.
2 22 ” ” ॐ 99 22 9 [/ 9 a ॐ
2 ॐ तथा Ra aws fa लथा fara a AM: Want wats तथापू्वंम्
तथा फराभाकात् ,,. व
तथा भचम्रेवाच्छादन लथयाभिधामेन ... नथा याग्ा पुरो र्वोः तथा ure बदिः
तथा सोमबिकारादर्भं ads लया खाभिनः फरसम बायान ,,,
सूचौपतम् |
शठः १९० ३४० ९३४ ४९९ २०९ १०० ४९१९७ By ४४९ ४४० ५३४ ARE ४४२ ४९५ ९१० ९२९ e089 O88 BGR <€ ९५० WER ४९ © २ ३९० URL १९९ ५९६ ९६१
pia ९, nal fe fawena तथाकानमरपोति ew तथोन्थानविसख्ज मे wean कि च दोषस्तस्मात् तदर्थत्वात् TATA
AIT; ... ति तदथेभास््रात ... ध तदगश्धिखातकरूपलात् ४ AUIS VAG a Tere वा प्रकरथो पपश्भिभ्याम् : तदा दिवाभिखम्बन्बात् तदुज्िनाच ates fr as ATM चवयाच्वडोति a
सदुत्सनें क्माकि पुदषार्थाय AZUSA उप्पल त्यनेन AHL TW Say 8 तदेकपाजाशां समवायात् तद्रुशाल् विधौयरन् .. तद्रहशादा खशां तदविःशन्दात्रे तिचेत् तद्धतानां क्रियायेन ARCA कशषोऽभ्यासो que त॒ प्रतिषेधात् ,.. age तु फलत्रतिः .. .. तद पलवाच ्रब्दानां तदवमाददिरुतो बथाप्रधामं acy fewena ,..
9? 7
TTY गषवचनम् Sch cate
aI लद्धन् प्रयोजनेकलात् NCA सवनानरो ,,, ATI वचमप्राप्ने
मदिकारोऽप्यपू वलात् ,..
तद्यपदषं च afar तच्धिकोवाडि .. सप फलसिद्धित्वात् .. ware विप्रयोमे ara. afagwganaa =... fa, िष्यमानानि afowewanir ... wea fafancetfe: ... लख सूपोपदेशाग्याम् ... लखा Yaa warewe: नस्योपदे्समाष्डयामेन .. WIRY Ta कम्म रुखादय्यं म् कादयान AAT लानि दघं गुखप्रधान wifey तुष्यस मानाम्
लासामपिः प्र्ठतितः क व्यं च साम्यदायिकं .. तस्यः सम्ब षां पश्याविधिः |.
वष्यत्वात् क्रिययोनं ..
९ ine Gan कत way os तस्यव BL 10 Se qeafaarar ... ..
gas sca fa: =
स सषोपभरम् ।
av: ९८९ ९७७ १३९६ YOR €0 ९९० ४९१५ ६९९ ९९५
वर् aaa कालविधिः ... ठेषामयेन सम्बन्धः तेषाखग्यवा aaa तेषामोत्पकतिकलात् waa विरोधस्य .. त सब्वाथाः TE WET वयां Frey: यो विद्ष्याच ... Pisce परार्थवात् .. SUITS द्येत् ,,, .. दचिणाकार यम् ख' तत् . .
द्षिप्रशो मेमिल्तिकः चेनिरुयोगाम्
दर्भनात् कारूलिङ्गानां द्षनादितिचेत् ... दशनाद्विनियोमः खात् RUA eR खात् दभपूषमाख्योरिव्याः .. mum’ शिङ्गदणेनात् दिगविभामञ्च तदत् दीचाकालख्छ furan . दोचाद्धि खन्, वचनात् ... दोकापराषे चातप्रहात् ...
दोकषापरिमाखे quran fairer
drag तु fafatura ... CWI ... .. ma oo eee eee देवतायां च तदशेत्वात्
१२
एषम्
देएमाव' वा प्रत्यव cant बाऽशिथेख .. देवतैव RATT a दोषा tft ara. <turfafcet fea era दोदयोः are दात् ,. यं चोत्पक्निसंयोगात् ... <a oT स्याश्ोदमायाः द्व्यगणसंस्फारोषु aah zara Yet aa... द्यसयोगाशच .. द्बरुयोगाचोदना.. द्यसुयोगो म हि तख दुथसंख्छारः प्रकर PITT
; ; 3 द्यसंस्कारकम््तु द् ग्यसंस्कारविरषे caret कममषयोमे .. द्बाशानत क्रियाथानां carte त्व{वद्रेषेख ston द्यकने aay ,, दुग्योत् परेव मवोः श्यात् .. गोपदे पतिचेत् .. WHS तुसामथ ` Stange aT प्ररुतिबत = Tenia लिङ्गत् ara
` दिनबडतवयुक्नं वा x
सतोपच्म् |
३९४ ९८९ ४९९
सवम Az Gi ` द यदक्यतु .. wre frayaa ..
इपाखरातेषूभो Wa aad तुकं खान्. धक विप्रतिषेधाच्च e
धम्म स्मर शब्दमृललात् ... धम्मापदेश्ाख म सत्ियमात् =...
न कऋग्यपदम्मात ... ...
न काम्यत्वात् ध न कालविधिख्ोदितनात् ... म SIS उपदिश्य ... न क्रिया दयादिति चेत् ,., ग चेक प्रति frat
a Gadatara
म चोदमाबिरोषान् ..
7 99
न चोदमाविरोधाडविःग्रकरपनाश्
म चोदनेकाष्यंत् ... .. म ततूप्रषामनात्
म तत्र हवोदिततलात् म तत॒सम्बन्धात् TACHA Bay ..
नतरौप्साड्ि .. ... न agen fy तदर्थलात्,., न तन्नचखनादुपपातः ,..
न ब्स्यरादुटनाम्
सज्स N A म तश्यामधिकारादयद्य म तस्येति चेत् ..
न तष्यलात् ee 9०9 nan ®
म लशषे TAG ,. ..
Harare mee Gets
मटेवताग्रिशब्द ,.. ,,
म नान्राश्यादखोदना ..,
म नित्यत्वात् bes wefan .. ९, म पुष्वतवात् वु म rear म प्रलतेरेकरुयोमात् म प्रतिभिधो समलातु -. aufaareufe .. म भूमिः स्यात् सुष्बान् .. म भिश्रदेवलात्
मवा कल्ृपविरोधात् | मवाताषां तदथेलवात् .. म वानारभ्य-वादतवात् मवा परिख्ष्यानात् .. लवा पाव्रल्ात् मवा प्रकरणात् ds मवा शब्टछटतत्वात् म्याय म वासुयोग्पक्तात् मवा सम्बन्धात् oes म ्द्देकल्ात Hw स्तरप्ररिमाखवात् ...
सूचोपतम् |
YB:
hi म ेषसच्चिधानात् ot wafafnfavara .. aAfavanfanq .. म समवायात् 6 म oat fafaaare म स्ये वामनधिकारः ... न स्यारेशा्रष्विति चेत्... न खानिलं डि विधोयते... नाषृतत्वात् मातत्संख्छरत्वात् ,. नादषटद्िपरा Sele “ash मादामस्य नित्यलात्... .. मानङ्गवात् 5G भान्थकतवात॒ .. मानावोजेष्वेकमृशु खल Aram ऽन्यायदर्बनम् नाप्रकरणतादड््य मामधेये TTA wi: ae मामरूपधम्म ART... MUTA BTA = माशब्द ततप्रमारलात् नासमवायात् मसमवायात् प्रयोजनेन ,,., मासामयथ्यात् ` ,.. .. निमदो बा चतुथे खात् faaarefaal: नित्यञ्च seKRIA = .,
१२
Tw: ४४५ Rou We que ९८० ४०४
९४ ORs ४.४३ Ove
RG Oya ९९० ९७१
२४५६
४९१ BRL ९१ १९० ४९४ ४४४ ४५४४ Lou Oug १९९९ ७३४
५२०
१४ सूचोपतम् |
सवम् wv: सृचम् षषः नित्यस, arene ... ..* ९९ | नेकला्ष्य चानधिकरात् ,.. ०९९ नित्या वा खादथेवादा ... .. ५२९ नेकदेभलात् oe ee oe २७५ निमिक्नार्येन वादरिः .. ., 4२२ नेमित्तिकं तु प्रतो. .. १७० नियतं वार्थग्ञात॒ .. -. ००१ | मेमिक्तिकंवाकडढंसंयोमात् ... ९०४
faqua afqurfa: afa ., ४०४ मेमिजिकमतुष्यवात cee cee BER नियमाथेः wfafaf: ... ,.. ९९० | नैमित्तिके विकारत्वात् ,., ... ४९१ नियमार्था मुरच्रतिः ... .. १८२ | नोत्पतिसयोगात् =... .. ५०९ मियमाथावाखतिः .. ,., . BER नोत्पभो fx ०५ ee oe KE नियमो वा afafawara.. ... ९४२ | arafenfrdure ,, ... ... yoo नियमो प्रेकाथ्य ` श्र्थमेदात् .. ७०५ | arate शिङ्रदर्भनं ... ,., ४९९ निरवदानात, He स्यात् ... RRC | न्वाय्यो वा data .. ..~ ९९०
frat स्या्नत्संयोमात् .. ००९ | परचेशाथषतस्येति GT oo. ..“ श्र निहण्खय सुशा्थतवस् .. -. ९०९ | पदेरतिचेत् .. ,., cee निर्गच्छ WETS oe ९७६ | पचे बोत्पत्रषयोगान् ,., ... ५९९ मिदं ्रात्त, TSM... {२९ | पचचगरावणु RETA. -. gee निर्दे श्त, विकल्पे ... -- ९९० | पदकमरप्रयोजकम् ... .. ५५१ जिं शास, विृतावपूववेष्य ... ४१८ | पयोदोषात् प्चश्रावे ,., ,,, ००१
मिदं भात स्मरादन्यदथादिति .. ४४४ | परहृतिपुराकल्पं च॒ „, .-. ०४१ निरहं दा ऽतङमं; ख्यात् -. .., ots | परन्तु च् तिसामान्यमावं .. ... १० मिेश्रादा तयाणां ,., ** ९९९ | प्ररा्थतवात् गानाम् ... ... < fag ्रादान्यदागमयेत् ... ९७४ | fede... .. ,., =. ५९ faturenfata ,., . १८० | परवि.दित-पुणद्त-विदन् धच्च .. Rte fae at बाऽनादड्िताप्रेः .. ., ०९५ | परखावेदमादीचितः .., ,., ५०८ जिवीतभिति मतुष्यधग्धंः ... ,.. ९१२ | ware fa arena .. .. ४७२ faufrant are ... cue २९२ | पशावनालश्नातु .. .. ... ४६३ निष्क् यवादाच veo cee ९९८४ | TINT तस्य तस््ापवजेयेत् ... ५६१ निष्क यख तदङ््वत् ,,, ... tee | पश्मचोदनायामनियमः ,. ,,, ०७३
ary
WaT UAT खात् ६ „ © e
UNE ST लात् sus
UTS: प्रत्यङ्भावात् पानोवते तु Tey । पातीत तु पूर्व्ववत् ., „. पानयापश सदत्
पित्यञ्नः Bawa ... °. पितुयश्च त॒ दनात्
पितृयज्चं sang si पमरब्युचचोतेष सव्ये षास् ,.. पमराषेयमेदमवत् = ,,,
प॒रषकलपेन वा विषतो ... .. पुरुषश्च कश्मलात् ,. .. युषयैकसिदधिलात् १ 6h प्ररोडाणस्वमिदंषे .. पुरोठवाक्षाधिकारोवा .. ..
पृष्व ॥ च्च लिङ्गदभनात् ese ee पृष्व वकोऽविधाना्याः ,.. पयषह्ुनिवभात् क पथक्र.दगवतिषत ee
yea, लभिधामयोः 6... पोषमासोबदुपांश्पयागः .. |. UTS arg ar चतिमयोगात् . ulwargfaga: =... .. पौक्माखह खोमात .. deni ये ae
पौवापोयें प्य दौग्वद्यं.. ,.. alee पेषकं विरूतौ
खचौ पतम् ।
VB:
eke’
प्रकरकम् then |... परकरशनिभेवात, fret... ... भ्रकरश्विद्रेषाद्संयुद्कः .. TACT TI, प्रकरश्बब्दसामान्याचोदमानां ... प्रकरान् कारः ख्यात् प्रकरणादिति चेत् oa: प्रकरकाद्ोत्प्तासंयोनात् =, परकरकाकरे प्रयोजनान्बनम्
प्रकरकाविभामादुभं ` - प्रकरशाविभामादा a प्रकरण्टाविभामे च विप्रतिषिद्धम् . FACE TRA ,.. प्रकरखे संभवन् अपकर्षः ,. प्रहतिविष्छत्याखच ei Wea Yaw ye, प्ररतो Ta ATT
प्ररतो वाऽइ्सह्कत्यात् sie प्रक्रमान् मियम्येत ae प्रक्रमादा मियोमेन - प्रद्याभावाच BTA
प्रतिमिधिख तदत् - nfrufnfcta: चेत् प्रतिपक्तिव्व 1 areas, प्रतिपक्तिवा ब्दस्य
प्रतियपं च दशंमातं |
प्रतिषिद्ध चाविष्ेषेश fe
१६
वम् ufafag च दशनात् परतिषेधाक gay लिङ्गानां परतिषेधावोदमवभयादषट प्रतिषे चेष्वक मल्व।तु प्रतिहोम त् सायम् प्रतोयते इति चेत्
OR TLCS. Ob | ्रत्ययच्चापि दर्भयति प्रत्ययाः
wae ज्ुतिभाव दूति प्रत्य थक्चाभिसंयोमात् प्रधाननाभिखयामात् प्रधाने ग्रतिखचर्म् प्रयोगवोदनाभावात् भ्रयोगण्णस्रमिति चेत् TAT परम् भरयोगन्तरे वोभया ह AT: प्रथोजे पुषश्रतेः प्रयोगोतपन्नभास्वबात् HEWATT प्रवरस्य प्रहतेऽपोति चत्
प्रते बा प्रापणात्
८८ «
SENT रतकालानाम् WENT तुष्यमकालानाम् WAST |
प्रणखा बा विडराभाकात |
पष्ठः [1 ५९९ Raq OC
९४४
सचोपत्रम्।
खवम् TAC शखाश्रयणवत् प्राता पुरलाद्यत् प्रागपरोधात् Wate सयृशायाश्खयाः प्रातरहुवाके च प्रातलषोडश्रिनि प्रापकाक निर्मित्य wefad निमित्तेन प्राययित्नमधिकारे सर्वव प्राय्खित्तमापदि स्यात् प्राय सित्तविधानाष र १ प्राये बचनाश प्राखङिकं च मोत्कषंत् MIAAT ATIC ST परेषानुबनं Tea च पराधिकारात् प्रो्णोष्वथेसंयोजात फलं च पुखषाथेलात् फलं घाकमेसच्रिधो फलकामो निमित्तम् फलखमसो मेभित्तिकः फलनिषट्निय फलन, तत्धानायाम् GIA सचेटया फलमाव्र यो निदं भात weant च analy
यम् फरवदोक्रेतुत्वात् छ फलय तल, कम स्यात् .. फलभयोगस्वचोदित फलमंयो मान्, ख।मियुक्त' फलस्य aa निष्पन्नलते षां ` फलाथयलात् Baw: शाल ... फल्ाथिलान् स्वामित्वेन .. फल यित्वादाऽजियमः ड फलोत् साहाविशेषात्त, ... फलोप्देणो चा श USAMA प्रभैः 4 बृदणाल्नात् ६ agua तु सोमविश्चा ,,., ब्राह्मणानां Aaa: AGA वा तुल्यभन्दलात् भङ्धिरमंनिधावनाय्यति 9a wm faa: खात् ... मायो व ब्रथे समत्वात् ... मच्वाश्रवसात् र भावाथा कम्मं शब्दा ध भूमा भयस््व न BNI fa भेदाथमिति चत् मध्यमायान्त्, वचनात् ॥ मध्यस्य यस्य TAT ware, विरोधे स्यात् सन्त्रस्य WUT
पटः
२८१९ {oe ४०५ ५१ ५४९ ४२
स्चौोपतम्।
gag मन्ताश्चाकमकरणाः ae aise खवनोयानां ~ ५ माषो Bh CS Le A as मिथयखानथेसम्बम्दः का भिथदानयेसम्बन्धात् ,,.
PEMA AeA sn aan hrgaary ie AQIS पवेकाश्लात् मृष्याधि गम सष्यमागमः
ष्डयानन्तय्येमावे यः se मष््यायो वा खङ्गस्य ... मशिकपालाबराना “ae य एतनेत्यग्ि्णोमः यजतिचोदना द्य =
यजति, द् यफलभोक्त, ... यजमान समाष्यानातु
aa fa at aR Vala
aa fa वाऽर्थवच्ात् यथाद्वतः वा wes यथाप्रदानं बा
VATS वा भषभृतमंस्कारात् यथाच तोति चेत् ग यदिचषदतुः यदयुद्धाता जघन्यः खात् यष्ट. वा कारणाममात् afar गुणोप्देशः
यक्षिन् प्रोतिः पुरषस्य ..
१८
a
यख्य वा प्रभुः खात् याच्जाक्रयकमवियमाने दयाम नाष तत्भ्रचानलात् ८. याजमाने TATRA याञ्यापनयनापनोतो यावव्जोविकोऽभ्यासः
WASH वा BAS: aww वा ततसस्कारात.
येषां तूतपत्नावथं खे श! येषामुत ant @
Gna न fasta येज, <a चिकोषेते योगसिदिवऽथेख
रशना च शिङ्ृदश्रनात
कूपात् प्रायात् ध रूपान्यनान्च
रूपािङगच
लचखमाबर्मितरत्
wearer श्रत ति
far कमसम्टयानात् ,., ferctare
१४९ १८० ९८४ २०८ २५ १७१ QTR ४२९ ४४२ ४५९६ ९१४ ERR ७१९ Ose लिद्धमवभशिटट सवं येषतात. . . fawfanefare गात,
शिङ्गविरेषनिदे शात् समानविधान
सच पत्रम् ।
पलः <
५४२
९९९
gee ferenarara लिङ्गसमाब्ड्यानाभ्याम् fare ९०९ ५८९ लिङ्गके च्याविष्रषयत, लिद्गगभावाष्च नित्यस्य लिङ्गोपदेशश् अ छ]कवदितिचेत् सोके wus aq, लोकं afqaara श वचनं पर sie वचनाच वचनाचान्य।य्यम् is वचनान्त, TAU Ge वचना, दिखयोमः + दनान, परि्याशान ue वचनान्, AGU: वचनात्रयथार्थम् वचनात. wagew तप्रति ... वचनाद नुन्नातभचणम् ववनादितरषां खत. वचनादितिचेन बचनादिष्टिपुवत्वम् वचनाद विषयेष Si वचनाद्रथकारद्याधाने sé वचनाद्वा factarera .. ASAE RH यात॒
४१२ २५४
४९४
म् वचनानि तु खपुवेत्वात् aaa डि रेत्वसामय 1 वत्रामयोमे व्यस्त, 4 तिसयोगान् वसानरमविकारः वददिराव्धयोरसंखछार वज्ायामथसमवायात. वशावदा मुखाय Bra वषट्कारा कलु वत TAA TNS aT वाक्षनियमात् वाक्वश्ेवतवात् ATTY नदत. वाक्षानाच्च TARA TTY AST वासिनां ar विकारः मत्रुभयतः विकाराल्,कामसंयोगे विकार ललुयाजानां विकार नोतुपस्षिकलात. विकारो वाप्रकरकत विहतिः प्रछतिषन् तात. fanaa: safrareara विहतो सबाधः गेषः विक्रयी त्वन्यः कमः विखानिदं wie तिचेत् विद्यापराषे च द्शंनात्
सूचोपतम् |
pba विद्याप्रश्सा चिद्यायां wai विखाव्वममसयो गात् विधिकोपश्चोपदश विधिना चेकवाकत्ान् विधिना त्वं कवाक्यत्वात् विधिप्रत्ययादवा विषधिमन्त्रयोरेकार्थेम् विधिरप्यकदेशे विधिवा संयोमाकरात् विधिव areqaary विचिश्व्दाख र विधियानथंकः कचित् विधिश्वप्व्वतवात् विधेः कक्ापवभिंवात्. विधौ च aria: खात् faut तु बेदसंयोगात् विध्यपराधे च दशनात् विनिरम्नेन मुष्टीनां विप्रतिपन्नौ वा किप्रतिषेधात्ताभिः ,.. विप्रतिषेधात् मुण्णन्यन्तरः विप्रतिषधकरणः ... विभ्रयोगे च दशनात् विभागव्रतः प्रायतत विरोधश्चापि waa fart faen लमगयमोगात्
२० स॒त्तोपतम् ।
मूवम् पष्ठः सूजम् विरोधे च अतिविरेषात् ... sre | यपदेग्रादपल्प्येत fade atid खात् @@ | यपद्शादितरोषां ara विष्टिः aqatq ade | व्यपदेश्य तदत् frefear नियमातुपूष्णख्य ... ace | वपव च दभंयति. . fang प्रायदभेमात् ... १८४ | यथं सुतिरन्याय्येति... विेषदशंनाष .. .. ९४१ | aa वा अथसुयोमात् विश्वजिच्छप्र्त्ते भावः... .. ९१९३ | यवस्यावा अर्थस्य . fanfare शोवनियमात् .. ७६१ | वयवायाग्नालुषष्येत विदार्य प्रभवत्वात् ... 6 ०३७ | यादगादानसंस्तुतिः. . विदितप्रतिषेधान् ... -. २०५ | यापद्र्याप्ु गतौ ... Paferq सम्बधः स्यात् .. २१९ | गूंभाग्भ्यस्ाेखन वीते च कारये नियमात् wee HOR श्यो च waufc
वोते च frawace’ ~ ५०४ | कलयनेय .- डधिख कल मुमराऽस्य ... २५ | णन्दपुथक्त्वाच वेदसंयोगात् -- “ RRO] न्दवधूपल्यते ,.
वेदसुयोगान्न प्रकरणेन... ... ९२८० | शब्दविप्रतिपेधाच
वेदांखके सन्निक्षेम् .. ,. ३६ | शब्दान्तरे wala... वेदोपदेष्त्पुष्यवत् .. .. ४१० | शब्दे प्रयननिष्यनेः ,., वेदो वाप्रायदभंनात् -- .. ९७८ | शमिता च शब्दभेदात्
aqua चेत् .. {९२७ ०१० | भाकायां तत् प्रधानत्वात्
Tea विकर्षः ... ... eg | शाखायां तत्रधामलादुपय्ेश... वि्ानरनित्यः ~ ..- ५९१९ | भास्वदटविरोधाष
व्यतिक्रमे यथावृतीति... .. २८० | Med प्रयोक्रि
BIS णभेदा " ˆ“ ५२० | शाना वा तचिभित्तलात्
व्यपदेश्य FAI यपदष्ा्
,.. ३८९ | whearet त थं वचन we) ,. १३० | श्िषटाकोपऽविश्ड .. १९ ४९० WAY धम्मशास्नलात्
७४४.
मृतम् पेष द्तिचेत् .. ze ° He पराथत्ात् .. हेषर्णशनाच् WIAA a
NITY VATA... RIG गृणमुयुक्रः .. शषाः प्रकरगा;विशषात् NIT द्वयवद्ाननाभ शष ब्राह्मणशब्दः
शेषे He यादइवदिपि चेत् .. श्रतिप्रमाखलाच्छिष्टाभाषे 4 तिलचरमानुपून्र श्र.तिलिङ्गगवाक्यप्रकरफा शर्. तेजंताधिकारः . . च्रत्यपायाशच ग अस्त्व केषां ततर प्राक् बट्चितिःपृष्वलात् Wad चोकथ्यसंयोगान् सष््याभावात् 4 संष्यायक्त क्रतोः .. सन्ना चोत् पत्तिमंयोगात् संज्ञोपबन्धात् .. संप्रेमे कम्र
सयवनाथानां वा प्रतिपत्तिः
सशक्रं वातदर्थवात् मथङ्कस्वथण्न्दन .
सचोपचम् |
bh 8 ९ 8 R oG 289 | Go १२९९ ९४० BRC ६०५४ RRS १९९ Ss 3 s ६५९ ५३७ रेण १७८ ४.७४ BOs ५२२ ४५५ 3 @ १४७४ १४५५ १४७
~ xe Sam तु प्रक्रमान्... रुवत्सुरो विचालिलात् संसगरमनिष्यक्तः ... सस्कारकल्वात् .. संस्छकारद्याप्रकरशे .. संस्कारस्त, म भिद्येत WRIT ACHAT संख्काराद्ा गणानाम् संस्कारास, पुरुषसामर्थ संस्कार च तत्प्रधानल्वात् संस्क तत्वा sie FSF क्या संस्काराणाम् संखाख्च HH वत् संस्थाल, समानविधानाः सः खामोखात् ... स कुखलकङर्पः स्यात्... खचिते वग्मि चियुक्तम् सतः परमदशनं ... सतः परमविन्नानं ..
सतदम्मा UA ...
सति waaay, wae सव्वं वानां म॒त्वाम्तरो च सतसंप्रयोमे FAIS
स॒ द्वताथ॑सतूमंयेःगात् aaa प्ररतो सृन्दिगधे तु यवायात्
RR
ee स नमित्तिकः पशो .. सन्दिगधेष् वाक्यशे षात् सव्रिधाने विगेषात् ... सत्रिधो लविभागात्... स्चिपातञ्चेत् .. सञ्चिपातात्त, निभित्तविषातः सत्रिपातेप्राधानानां ufyura Tawra ५ सच्चिवापं च दशयति स प्रत्याममेत् WaT ख प्रायात् क्म .., समन्त, तव दनम्... समवाये चोदना ... समाद्धानं च तदत् ,.. समानयनन्त, We ... समाप्त च फले are wate: Ta arg समात्निरविश््ि .. walfaay संप्रेखा ... समिधष्यमानवतं .. समेषु कशमयक्तः ... समेषु Tea: सम्बन्धात् सवनोत्कः CHAM A ,.. waa g प्रयोगान्... Ue a यौगपद्यात् र सब्त्वमाधिकारिकं...
सृवम् € ° ध Ba प्रदानं हविषः ,.. wal भिति Ga... AY सम्ब शक्रो wef: Vel BY CHATHATA डे Vaya wa Ty wa ife BRT TATA सष्यार्थ' व। च्ाधानख 8a Ware es सब्बाथेमप्रकरणात् क wal ret वा waata “2 ~ > i सबं तु बेदसंयोमात् “6 के Ua wt ar कारकाविशेषात् ग्व Py eq या wd संयोगात् wast तु fafuara नहः + € सवषां भावोऽथः सर्वषांवा विगषात् “2 सवषांवा चोदना. ०५६ e waa ar प्रतिप्रसवात् या रखता सवेषां वा षवद
५९९ ५९२ | सर्वेषां परैकजातौयं
१३३ | सवषां वेकमन्त्म् . . ५४५. | स्वे वा्चे ककरा खात् ove | स्वंबाश्चो पदिषएटववात् ०२ | सवंषामविरेषात् ... २८ | सवेषाभिति चेत् ,.. ४ | स्वेषु बाऽभावात् ...
४. aaa समवायात् ,., स खम: स्यात् सखम वतमर ... साकप्रस््राय fared UREA कवाक्य walt वेष्टपुरव लात् साघारण्यात्रभ्र वाया... साकपमोया तूत्कथं a सात्राय्यसंयो मात् साच्रयायााण्निषोमौय साच्रपाय्येऽपि तथति सा प्रतिः खात सामान्य तचिकीषा डि साभिधं नोम्तद्म्बाङः साका: BUTT TAS TA सभ्यत्थाने विश्वजित् सारख्ते च ANAT सारखते विप्रतिषेधात् सारूप्यात् सार्वं काम्यमङूकासैः छाव रूपाञ्च सा farrafa a खक्रवाक च कालविधिः सोमपानाशर प्राप सोमसेकेषां सोमे वचनाङ्चषः सोव्रामण्छाश्च परेषु
Wass |
मृषम् 1 BAAS STATA सोभरे Guay सोभिके च छतायैलात् सतत ल्रयोखसुषडारः a faa, ब्दपू वलात्
लोवकारिषां वा ततसंथमात् ...
Gtufasal वरिष्यवमाने wufafane: स्यात् स्रपतीष्टिः प्रयाजवत् सखपमोष्टिवहलौ किके WATS FAY wrarteafagatara WATE पूर्वस्य
स्यात् जूङप्रतिषधात् Ba मुद्यलात् स्पात् प्रकूतिलिङ्गलात् स्यात् 4 faaae स्याद्मित्यलात् स्यादन्यायतात् wratarear fe ` यादा SAUNA स्याद्वा कारणाभावात् स्यादा द्रयचिकोषायां स्यादा प्राप्ननिमिभल्वात् श्यादा प्राप्नमिमिसतादनदभेः el यत्राथेलात् स्यादा विधिल्लदर्थेन
2 8
qaa खाद्ास्यस्योगात् स्यादि द्याथेलात् खकाल्ले खात् खदाने सवम् SUTRA WANT ख रूस्वने क निष्पत्तिः .. सखवतोसल वचनात् खवन्नामपि दशयति खस्य्यानान्त fray रन् खाध्यायवद् वचनात् खामिकम परिक्रयः खामितवादितरषाम् खामिघनोष्तदन्बाङः खा[मिनो वा तद्येल्ात्...
सूचोपतम् |
BRE ५९८९ ५.९२ ७४२ ४२८ ४9०
ERR १९२ ४९९ is
४९६९ ७३२४. १९२ ४२४
ha खामिसप्नदथाः स्वार्थेन च प्रयुक्तत्वात् खेन त्वन सम्बन्धः ₹रखरशत् जडोतिः wifcatsra at CAA सर CqeN are रतु माचमदम्तल रेतुव॑ स्यात् दाता वा मन्त्रवणात् डामात् डोमाभिषवभक्चगं रोमाभिषवाम्याश्च wares यवतिष्टेरन्
1882, August 3 Gift of the Sociaty,
SSF ORG) ey e - : । «6 :
‘BIBLIOTHECA INDICA;
| | COLLECTION OF ORIENTAL WORKS PUBLISHED UNDER THE SUPERINTENDBNCE OF THE - | ASIATIC SOCIETY OF BENGAL.
New Sgrizs, No. 44.
—a®
EALCUTTA =" >
+ eee a) 2 : : ! मीमांसादशनं सभाष्यम्। ` THE MiMANSA DARSANA...
WITH THE COMMENTARY OF SABARA SWAMIN | EDITED -
BY .
Panpira Manes’a Cuanpra Nya’yanaTna, = }~
Fasciculus ¥..
: CALCUTTA: - i PRINTED AT BISHOP'S COLLEGE PRESS. ay र | . 1868.
SANSKRIT WORKS PUBLISHED, | IN THE NEW SERIES.
The ‘Vaiéeshika Sttras, with Commentaries, by Pafidita Jaya Nfrféyana “Tarkapanchfnana. Complete in five Fasc. Nos. 4, 5, 6, 8 and 10. The Safidilya Sdtras with SwapneSwara’s Commentary. Edited by Dr. J. K. Ballantyne, L L. D complete in one Fasciculus, No. 11 The Kaushitaki-Brahmafia Upanishad with Sankarananda’s commentary, edited with a translation by E. B. Cowell, M. A., complete in two Fasciculi Nos. 19 and 20 The Kfvy&daréa of S’ri Dandin, Edited with a commentary by Pandita ¦ Prem chandra Tarkabégisa. Nos. 30, 33, 38, 39, and 41 A translation of the Sdrya Siddhanta and Siddhanta Siromafi, by Pafidita Bapu Deva Sastri, under the superintendence of Archdeacon Pratt. Nos. 1, 13, and 28
e
SANSKRIT WORKS IN PROGRESS
The Daéa Rapa with the exposition of Dhanika. Edited by F. E. Hall D. ©, L., Fase. I. IL, Nos. 12 and 24
The Narada Pancharatra. Edited by Rev. K. M. Banerjea. Fase.. I., II., III, Nos. 17, 25, and 34 . The Maitri- Upanishad with RAmatfrtha’s commentary, edited by E. B Cowell, M. A. Fase. I. II. Nos. 35, and 40
मौमांसा-द शनम् ?
सभाष्यम् ॥
भख कछ + = RP सेक ० ५ @ ९
~ ~ TUASUTT ९ UTE: ॥
RN RRA ae
ख. अयातो धमजिन्नासा ॥१॥
भा. लोके येष्वर्थेषु प्रसिद्धानि पदानि, तानि (सति सम्भवे) तदथान्येव सखभेष्वित्यवगग्तद्यम् ; नाधादारादिभिरेषां पर कर्पनोयोम्धैः परिभाषितच्यो षा । एवं वेदवाक्यान्येव एमि- षि वधाख्यायन्ते; इतरथा वेदवाक्यानि व्याख्येयानि, खषदाथाख व्यास्मेयाः, “nas प्रसच्येत। तच waa दस्षादनन्तरस्य भरक्रियाथा ge, ने किञ्चिद् मुपलभ्यते ; afarery तेन, afar सति sant धमजिक्चासागबकरप्यते ; तथाहि भसिद्भपदाथेकः स कर्पितो भवति, तत्त॒ Bere, afar हि सति साम्बकरप्यते। ‘Fase, अन्यस्यापि क्मणो- Tae धमजिन्नासा युक्ता प्र।गपि च वेदाध्ययनात्'। उचयते,- लाटृशेन्पु wiferaret sheer भरयुक्षवानाचा््यः, या बेदाध्ययनमन्तरेण न सम्भवति कर्थं? बेदवाक्यानाम- नेकविधो विचार इ aft: अपिच नेव safe
* aa xatfa पाठो भवितु बः vem रउत्यजखयत्रडतिकान्सं। # B
र मोममांसा-दभ्रने
भा. वेदाध्ययनात् पव धर्मजिज्ञासायाः प्रतिषेधं fer, पररताशा- AMAA, नश्चेतरेकं वादं पुरस्ताच वेदाध्ययनात् धर्मजिन्नासां प्रतिषेधिष्यति+, परस्ता्चानन्तय प्रकरिष्यति, भिद्येत fe तथा वाक्यम्, wat fe वचनद्यक्तिरस्य पुरस्तात् वेदाध्ययनाडरम- जिज्ञासां whiter, न्या च परस्तादानन्तय्यमुपदिशत, “वेदानधीत्य इति एकस्यां वियते श्रनूद्य wae, विपरीतमन्यस्याम्; अथे कल्वाश्च एकवाक्यतां वच्यति। किञ्चा- धते वेदे दयमापतति, गुरुकुला समावर्भितच्ध, वेदवाक्यानि च विचारयितव्यानि ; तच “गुरकुलान्मा समावर्ति्ट, कथं नु वेदवाक्यानि विचारयेत् ? इत्येवमथाम्यमुपदेशः। “यदेवं, न तदं वेदाध्ययनं पूर्वै" गम्यते, ud हि समामनन्ति “वेदमधीत्य ara दति, इद च वेदमधीत्य खास्यन् धर्म" जिन्नासमानः इममाम्नायमतिक्रामेत्! न wena नाम अतिक्रमितव्यः'। तदुचगते,--खतिक्रमिष्याम इूममाम्नाम् श्रनतिक्रामन्तो बेद्- मथवन्तं, सन्मनथकमवकष्पयेम; दृष्टो fe तस्यार्थः कर्मा व- ` बोधनं नाम, ` नच तस्याभ्ययनमाषात् तचभवम्तो याज्ञिकाः we समामनन्ति, यदपि च समामनन्तीव, तत्रापि ‘gay. संस्कारकमस परार्थत्वात् फलखतिरर्थवादः स्यात्"- टत्यर्ध- वाद्तां व्यति। न च Mate शानानन्तरयमेतत् विधोयते'। aware वक्ता कथिच्छग्टोग्सिति ? पूवे- कालतायां त्का SAA, न चानन्तय्यं । दृष्टार्थता बाम्ध्ययनस्य, श्रानन्त्य Bread! लश्षणया aay: स्यात्, न चेदं खानमटृष्टाथे" विधीयते ; fry cau श्रच्ता नादिनियमस्य ` पर्यवसानं वेदाध्ययनसमकालमाङः; “वेदमधीत्य era’, “गुशकुलात् मा समा वत्ति इति अट़ृार्थैतापरि ारायैव।
* प्रतिषेधयिष्यतीति का० क्रो०।
९ ध्याये ९ पादः | Rg
भा. AAT बदाथ्चयनमेव पूवेमभिनिवत्यानन्तरं धमा जिन्चासितद्थः
qd.
--इति अथञजम्दस्य सामथ्येम् । नच ब्रुमोःन्यस्य aT धमेजिश्नासा न aaa ; किंतु वेदमधीत्य त्वरितेन न STA, अनन्तरः धर्मा जिश्नासितच् -- इति अथशब्दस्या्थंः॥ WAIST THAIS शको KAT, यथा, सेम मित्तोग्यम्, च्रतोग्हमस्िन् ca परतिवसामोति, एवं, श्रधोतो Bet धम- जिच्नासायां इदेतुक्ञातः, श्रनम्तरं धमा जिन्नासितच्य इति अरतः- ब्दस्य सामथ्येम्। धमय हि वेदवाक्यानि विचारयितुमनधी- तवेदो न MAMTA, WA (एतस्मात् कारणात्) Weed धम जिश्चासितुमिच्छैदित्यतःअष्दस्याथः ॥ ware जिन्नासा धमंजिन्नासा, सा fe तस्य wafer स कथं जिन्नासितच्धः?। को धमः, कथंलच्षणः, कान्यस्य साध- नानि, कानि साधनाभासानि, किंपर ेति। तच को धमः, कथं- लच्चणः- इति एकेनैव खूतेण व्याख्यातं -“ चोदनालक्तषणोग्था धमः'-डइति। कानि sea साधनानि, कानि साधनाभासानि, किंपरश्चेति ेषलत्तणेन wend, कछ पुरुषपरत्वं, छ वा पुरुषो गुणभूतः १ इत्येतासां प्रतिज्ञानां पिण्डस्येतत् बम् “श्रथातो- धमे जिन्नासाः-डइति। “धमः प्रसिद्धो वा स्यात्, अभरसिद्वोवा!स चेत्प्रसिद्धः, न जिच्चासितद्यः ; ्रथाप्रसिद्धः, नतरां ; तरेतदनर्थकं धर्म जिक्ासाप्रकरणं, अथवाःथवत् ?। wa’ प्रति fe विप्रतिपन्ना नज विदः,- केचिदन्यं धमेमाह्गः; केचिदन्यं; सोग्यमविचाय्य प्रवत्तमानः कञ्िटेवोपाददानो विद्न्येत, अनथ च इच्छेत्, Targa जिश्नासितच्य इति; स दि निःओरेयसेन yet संय॒न- wa प्रतिजानीमद्े। तदमिधोयते
चोदनालणोऽर्थोँ धमः ॥ २॥
भा. ‘atear—efa क्रियायाः wade वचनमाङ्गः, आचार्य्य
a | मी मांसा-दश्ने
भा. चोदितः करोमोति fe ग्यते । at येन aad धूमो लश्षणमपभ्रेरिति fe वदन्ति। तया यो लश्यते, Mey पुशषं fase संयुनक्गीति भरतिजानीमद्े। चोदना fe भूतं, भवन्तं, भविष्यन्त, Geet, वहितं, विप्रज्ष्टमित्येव॑ंजातीयकमथं अक्रोस्यवगमयितं, नान्यत् किश्चनेयम् ; नच तथाभूतमप्यधः Fae, यथा यत्किश्चन खौकिकं वचनं,- नद्यास्तीरे फलानि सम्ति- षति; तत् तथ्यमपि भवति, वितथमपि भव- तीति। wart, विप्रतिसिद्धमिदमुचयते,-‹ ब्रवीति fare’ दति, ब्रवोति- इति ख्चयतेमवबोधयति (बुध्यमानस्य निमितं भवति) इति, यद्धि खच निमिच्तभूते सति वनुष्यते सोग्बबोध- ^ “यति ; यदि च चोदनायां सत्यामग्निशोात् खगा भवतीति ५ गम्यते कथमुचयते,--न तथा भवतीति; अथ न तथा भवतीति, कथमवनुभ्ते | असनम्तम्थंमवबध्यते- इति विप्रतिसिद्धम्। नच
' खर्गकामो यजेतः- इत्यतो वचनात् सन्दिग्धमवगम्यते,-
„ wafer at eat न वा भवति-डति।|/ नच निितमवगम्य- मानमिदं मिश्या स्यात्, यो डि.जनित्वा प्रध्व॑सते-नेतदेव-
मिति, स मिश्याभत्ययः; नेष STS, TWAT, =
स्थाग्तरे, रेजान्तरे वा विषय्यति। तख्मादबितथः। | यक्त
लोकिकं वचनं, तेत् परत्ययितात् पुरषात्, इद्ियबिषयं वा, अवितथमेव तत् ; अरथा प्रत्ययितात्, अनिद्धियबिषयं बा, तावत् पुरुषबुद्धिप्रभवमभमाणम्, wrt fe तत् पुरुषेण qa
वचनात् | “अपरस्म्मात्पौरुषेयादचवनात् तदवगतम्- इति चेत्।
तदपि तेनेव तुख्यम्, नैवंजातीयकैष्वरथेष पुरुषवचनं भामाण्य-
मुपेति, जात्यन्धानामिव वचनं स्ूपविजेषेषु “ नच विदुषामुपरे जो नावकरुष्यते, उप॑ दिषटवन्तद्च ATTA पुरुषात् सन्तो
- विदितवन्त ञ्च, यथा weet सूपमुपलभ्यते इति दशनारेवाव-
way | seal sugar fe व्यामोद्ादपि भवन्ति, असति
र च्यथ्याये ९ पाद, | , 8
भा. च्थामोरे बेदादपि wala अपिच पौश्पेयादचनात् “एवं रयं पुरुषो वेद" इति भवति प्रत्ययः, न “एवं अयमथः —tfa; विञ्जवते fe uefa कचित् weeny वचनात् प्रत्ययः, नतु षेद वचनस्य मिधात्वे किञ्चन प्रमाशमस्ति। ‘aT सामान्यतोदृष्टं पौरुषेयं वचनं वितथमुपलभ्य वचनसाम्यादि- ¦ इदमपि वितथ्मवगम्यते'। न अन्यत्वात्, न न्यस्य वितथभावे- न्यस्य वैतथ्यं भवितुमदति, अन्यत्वारेव, न fe Vague ग्यामत्वे यच्च दत्तस्यापि ग्यामत्वं भवितुमदंति। अपि च “पुरष- बचनसाधम्यात् वेदवचनं वितथम् इति अनुमानं च्थपदंञ्ना- दवगम्यते, रस्य ्षस्तु वेदबचनेन प्रत्ययः, नचानुमानं भत्य्- विरोधि प्रामाणणं भवति। तस्माचोदनालखणोग्धः डेय खरः | ‘ad तदि ओयसछ्रो जिज्ञासितच्धः, किं धमंजिक्ना सया! उचयते, --य एव RAC, स णव HHMI नोचयते। कथमवगम्यतां ?। यो fe यागमनुतिषति, तं “धामिकः- इति समाचश्चते, यख यस्य कत्ता, स तेन ्यपदिग्यते, यथा पावकः, लावक इति; तेन यः wed निःेयसेन संयुनक्ति, ख धर्मञग्दे नोष्वते। न केवलं लोके, षेरेम्पि ‘aka यक्नमयजम्त देवाः, तानि धमाणि प्रथमान्यासन् इति यजतिश्ब्दवाचयमेव wa समामनन्ति | उभयमिद चोदनया शयते, ्थाग्न्थख इति; ape? यो निःजेयसाय, ज्योतिष्टोमादिः। sara? यः प्रत्यवायाय, श्येनो, वः, इषुरित्येवमादिः। तच “अनथा धमे उक्तो मा भूत् इति च्रधग्रहणम्। कथं पुनरसावनथेः!। हिंसा fe a; fear च भ्रतिसिद्धेति। कथं पुनरनथेंः कत्त्यतयोपदिग्यते 71 उचयते। नैव श्येनादयः ane fran, “यो हि fefaq- freq, तस्यायमभ्युपायः'- डति fe तेषामुपदेशः, श्येने- नाभिचरन् यजेतः- इति fe समामनन्ति, न ‹अभिचरितच्यम्' दति (ननु “अशक्तं इदं UY, इमावधावभिवदिरतु-चोरना-
द् मौर्मांसा-दभेमे
भा. लच्तणो धर्मः, न इद्धियादिलश्णः; way ध्मः, न Wry दति; एकं wre वाक्च, तदेवंसति भिद्येत उचयते,- यख वा्याद्थाम्बगम्यते, तचैवम्, TY वैदिकेषु, न खेषु, श्नन्यतो- ग्वगतेम्य ‘Qt एवम्थमिदम्- इत्यवगम्यते ; तेन च ८एक- au: qua’ —tfa at; aw भिन्नयोरेव वाक्छयोरिमाबेक- दे भा वित्यवगन्तच्यम्। अथवा WIT सतख्ोदनालच् णस्य धम- त्वमु चयते इति एकाथमेवेति |
ङ. तस्य निमित्तपरौष्टिः ॥ ३॥
भा. उक्मस्माभिः ˆ चोदनानिमिन्तं धमस्य ज्ञानम्" इति; तत् प्रतिश्लामाकेणोक्तम्, इदानों तस्य निमित्तं परीलिष्यामद्े,- fa चोदनेवेति, अन्यदपीति; तस्मान्न तावन्निञ्चीयते "चोदना- SIA ध्मः -दति। तदुच्यते
ख. सत्संप्रयोगे परुषस्येद्दियाणां बुद्धिजन्म तत् प्रत्यक्षम् परनिमित्तं विद्यमानोपलम्भनत्वात् ॥ ४॥
भा. इदं परीद्यत,- प्रत्यस्तं तावदनिमित्तं। किंकारणं? एवं- aqua हि तत्, सत्संप्रयोगे पुरुषस्येद्धियाणां बुद्धिजन्म, तत् werd (सति इद्धियाथेसम्बन्धे या पुरुषस्य बु द्जायते, तत् परत्य), भविष्यन् च एषोग्या न न्नानकालेःस्तीति, सतै तदुषलम्भनं, नासतः । अतः प्रत्य स्षमनिमिन्तं। मुद्धिवा, जन्म बा, afanar वेति नैषां कस्यचिदवधारणार्थमेतत् wt; सति “ इद्धियाथेसम्भयोगे, नासति इत्येतावद्वधाय्येते, अनेकसख्िन्न- वधाय्यमाे . भिद्येत . वाकधं। मत्य सपूवेकत्वाशानुमानोपमाः नाथो पत्नौनामप्यकारणत्वमिति ॥ अभावोऽपि नास्ति यतः
९ MATT ९ पादः | 8
ख. ओत्परत्िकस्तु शब्दस्याथेन सम्बन्धस्तस्य न्नानमुप- दे णोऽव्यतिरेकश्चाथऽनपलब्धे तत् प्रमाणं वाद्रायशस्यानपे्षत्वात् ॥ ५ ॥
भा. 'ग्रौल्पक्निकःः- इति नित्यं ब्रूमः, उत्पत्तिद्धिं भाव उचयते लच्णया* । आ वियुद्णः अब्दायंयोभावः सम्बन्धः, नोत्पन्नयोः पात् सम्बन्धः, श्रौर्पक्निकः wea सम्बन्धः, तस्य (aly होज्रादिलच्तणस्य wae) निमित्तं प्रव्यश्ादिभिरनवगतस्य | कथं । उपटेशो fe भवति, ‘sata: इति विञजजिष्टस्य अब्दस्य seared | शरव्यतिरेकख aired, न, fe तदुत्पन्नं wre विपय्यति ! यञ्च नाम are न विष्यति, न तत् अक्यते at ‘a एतदेवम्ः- इति; यथा विक्नायते, न तथा भवति, यथै- तन्न विच्नायते, तथेतदिति, अन्यदस्य Yea, न्यदाचि स्यात्, एवंवदतो विद्ङ्धमिदं गम्यते,--श्रस्ति नास्ति बेति। तस्मात् तत् प्रमाणमनपेश्त्वात्। न Vala प्रत्ययान्तरमपेल्तितय्ध, पुरुषान्तरं वापि, श्रयं मरत्ययोद्यसौ । वाद् रायणग्रद्णं वाद्- रायणस्येदः मतं कीर्तयते बादरायण पूजयितुं, नात्मीयं मतं पय्युदसितुम् ॥ हत्निकारस्तु waa qed वणेयां चकार “तस्य निमिन्तप- रोषिः- इत्येवमादिः न परीचख्ितच्धं निमित्त, प्रत्यच्वादीनि fe प्रसिद्धानि भरमाणानि, cenit च wre, अतस्तदपि न परोक्ितव्यम्। ‹ अज्रोचयते,-यभिचारात् परीखितव्धं- खु क्का fe रजतवत् भ्रकाञ्ते यतः, तेन Nearest धमिचरति तन्मुलत्वाश्चानुमानादीन्यपि। ATTN मवत्तमानोम्धात् विद्न्येत, श्रनथ' चाञ्रुयात् कदाचित्" । नेतरे वं, यत् Nery,
* agua fare, इति वा पाटः।
< मौमसा-दशने
भा. न तत् च्भिचरति, यत् थमिचरति, न तत् werd) किं ate were? “ तत्संप्रयोगे पुरुषस्य Carat बुद्धिजन्म सत्प्रत्य् , यट्िषयं ज्ञानं, तेनेव dena इद्धियाणां, पुरुषस्य बुद्धिजन्म सत्प्रत्यच्ं ; यदन्यविषयश्नानमन्यसंप्रयोगे भवति, न तत् weed! कथं पुनरिदमवगम्यते १ इदं तत्संयोगे, इदमन्य- संप्रयोभे इति। यत् न अन्यसंप्रयोगे, तत् तत्संप्रयोगे, णशतदिष- रोतमन्यसंप्रयोग इति “कर्थं Ha? यत्तुक्किकायामपि रजतं मन्यमानो रजतसंनि्टष्टं मे चश्चुरिति मन्यते" । बाधकं हि यन्न न्ला नमुत्पद्यते,-नेतदेवं, मिथ्याज्ञानमिति, तत् अन्यसंप्रयोगे, विपरीतं तत्संप्रयोभे इति। श्राग्नाधकश्ना नोत्पन्तेः कथमवगम्यते! यदा न तत्काले सम्यग्न्नानस्य मिथ्याज्ञानस्य वा Ky ETT’ | यदा हि चश्ुरादिभिरुपदतं मनो भवति, cage वा तिमिरा. दिभिः, सौशमादिभिवाश्ो बा विषयः, ततो fread, अनु- weay fe सम्यकश्चानं ; इ द्वियमनोभयसंनिकषा fe सम्यक्- wre Be, असति तखिन्मिथ्याश्चानं, तदुभयगतो दोषो मिथ्याज्नानस्य हेतुः; दुष्टेषु दि wret मिथ्या भवति। कथमव गम्यते १। दोषापगभे संप्रतिपन्तिदशंनात्। कथं दुष्टादुष्टावगमः 2 दति चेत्। प्रयजेनाग्िच्छन्सो न चेहोषमवगच्छेमदहि, भमाणा- भावाददुष्टभिति मन्येमदि। तस्मात् यस्यच दुष्टं करणं, यच्च मिथ्येति प्रत्ययः, ख एवासमोचीनः प्रत्ययो नान्य इति | ननु “सवं एब निरालम्बनः खभ्रवत्मत्ययः, प्रत्ययस्य fe निराणशम्ननता-खमाव खप्णच्तितः es, जायतोम्पि ° स्तम्भः दरति वा “कुद्यः- डति वा प्रत्यय णव भवति; wena निरालम्बनः" । sera,— रतम्भःः- इति जा- तो बुद्धिः चपरिनि्िता कथं विषयसिष्यतीति ?। “खमे aang सुपरिनिखिताम्म्सयीत्, wert न तक afafete दतिः न, खमे विष्यवदर्भनात् ; अविषये
९ अध्याय र UT y €
भा. याच्च wach) “ तत्सामान्यादितरकापि भविष्यति इलि चेत्। यदि प्रत्ययत्वात्खभ्रप्रव्ययस्य भिथ्याभावः, जायत्मत्यय- स्यापि तथा भवितुमदेति। अथः ‹ प्रतीतिस्तथाभावस्य हेतुः । न अक्यते ' मरत्ययत्वात्† अयमन्यः-इति AR) अन्यतस्तु खम- प्रत्ययस्य भिथ्याभावो विषययादवगतः[। कुतः !- दति चेत्, सनिद्रस्य मनसो दौबेर्याज्निद्रा भिष्याभावस्य हेतुः खभादौ ayia च। सषुप्तस्याभाव एव ; अचेतयन्नेव fe ‘Ty: — CAA | तस्माज्जातः पत्ययो न मिण्येति॥ ननु "जातोपि करणदोषः Vary | यदि स्यात्, श्रवगम्येत || "खमदञ्जनकालेणपि नावगम्यते ति चेत्। त्र प्रबद्धो इवगच्छति ‹ निदराक्राम्तं मे मनः ासीत्- डति | meee) कथं !। अथेच्चानयोराकारभेदं नोपलभामहे । ` WATS च नो बुद्धिः, श्रतस्तद्धिन्नमथरूपं नाम न किञ्चिदस्तीति पश्यामः" | स्यादेतदेवं, यद्यथाकारा बुद्धिः स्यात्; निराकारा तुनो बुद्धिः, ्राकाग्वान् बाद्मोग्थेः; सहि बदह्िरअसंनद्धः मत्यश्चमुपलभ्यते। श्रथेविषया fe मत्य्चवुद्धिः, न बुद्धकर- विषया ; णिका हदि सा, न बुद्धयम्तरकालमवस्थास्यते इति। 'उत्पद्यमानेवासौ qraa, क्ापयति च ware, प्रदीपवत् इतिः--यत् sara तन्न । Tey कश्चिद बुद्धिमुषलभति | Wa तु अनुमानादवगच्छति, तच यौगपद्यमनुषपन्नं। नन् ˆउत्- पच्नायामेव बुद्धौ “च्ातोग्थेः-इत्युखयते, नानुत्पन्नायां, शतः ye बुद्धिरत्पद्यते, प खात् ware! सत्य, yet बुद्धिरुत्पद्यते, न
* अन्न ^ प्रत्येतीति" इति अधिकं ate aot T “प्रत्ययात् इति कार क्रौण्पाठ,॥ { ° बिपग्येयवश्चादागतः" इति ute प°
6 amet eure च विपथ्येयदश्रनात् सघुप्ताभाव Ta’ इति Ale To ¢
Yo मीमांसा-दश्रने
भा. तु Ye waa) भवति दि कदाचिदेतत्, यत्, न्नातोग्पयर्थः सन् (SN - इत्यु चयते, नचार्थग्यपदेश्मनरेण बुद्धेः रूपोप- लम्भनं ।. तस्मान्न ISAT बुद्धिः, अव्यपदेश्यं च avers |* तस्मादमत्यस्ता बुद्धिः॥ अपिच काममेकरूपत्वे बुद्धरोवाभावः, नाथस्य HIM सतः। नच रेकस्य, अनाकाराभेव fe बुद्धिमनुमिमीमद्े, साकारः चार्थे" परत्यक्षम वावगच्छामः। तस्माद थालम्बनः wee wire नियतनिमित्तः तन्तुष्वेव खपादीयमानेषु पटप्रत्ययः। इतरथा तग्वादानेमपि कदाचित् धघरनुद्धिरविकलेद्धियस्य स्यात्; नचेवमरस्ति, अतो न निरा लम्बनः मरत्ययः। शतो न मिचरति प्रत्यन्तं ॥ अनुमानं ज्नातसम्बन्धस्थेकटे AAAS He शां तरेगसन्निट्े्यं बुद्धिः। तत्तु दिविधं-मरत्य्चतोटृष्टसंबन्ध, सामान्यतोटृष्ट- ` संबन्धं च। प्रत्य्षतोटृ्टसंबन्धं यथा, धूमाछतिदभेनादब्रषारति- ` विच्नानं। सामान्यतोटृषटसंन्धं यथा, देवदत्तस्य गतिपूवि्का दे भ्ान्तरभरासिमुपलभ्यादिव्यगतिखमरणं ॥ अलं शब्द विश्नानात् सन्निहृषेम्ये विश्वान ॥ उपमानमपि (सादृश्यं) चसन्नि्टे्य मुद्धिमुत्पादयति। यथा, weeded गोख्मरणस्य ॥ अथा पत्ति- रपि “दृष्टः, शतो वाग्थागन्यथा नोपषद्यते- इत्यथ करूपना | यथा, जीवति Saget गृद्धाभावद्नेन बद्धिभावस्याटृटस्य - करपना.॥ अभ वेमपि प्रमाणाभावो ˆनास्तिः- इत्यस्या्स्या- सन्निर्छष्टस्य ॥ तस्मात् प्रसिद्धत्वात् न पदीचितव्धं निमिन्त। ननु “treats wey नाम प्रमाणानि, शब्दस्तु न परमाणं । कुतः ? “अनिमित्तं विद्यमानोषलम्भनत्वात् (६।९९.)। श्रनिमित्तं (TATE) weg! यो छुपलम्भनविषयः
* चज न प्रत्यच्तमिति पाठो भवितु यक्तः॥ + ‘Raat carne’ इति का० Ho | t र्तत्पुव्बपक्चसमापनं तु | ९९. । ९७ । पर्क्तौ |
९. Bas ९, पाद, ॥ १९
भा. नोपलभ्यते, स नास्ति, यथा waa विषाणं । खपलमभ्मकानि चेग्ियाणि पञ्वादोनो, नच, wearer wae उप- were! अतो Afe: पञ्चुफला। कर्मकाले च फलेन भवित यत्कालं Fe महं न॑, तत्कालं ATE! ˆ कालागरे फणन्डास्यतिः इति चेत्। न। "न कालान्तरे फलमिशटेः- इत्यवगच्डटामः* कुतः ?। यदा तावदसौ विद्यमाना रासीत्, तदा फलं न THAT यदा फलमुत्पद्यते, तदाग्सौ नास्ति; श्रसती कथं दास्यति ¢। प्रत्यस्तं च फलकारणमन्यत् उपलभामश्े। नच FS कारणे सति, अट टं nerfed अक्यते, प्रमाणाभावात्। णवं टृटापचारस्य वेदस्य खगाद्यपि फलं न भवतीति मन्यामद्े ॥ दृष्टविश्द्धमपि भवति किञिंदचनं,-पाचचयनं विधाय अ~“ सएषयन्ना- युधी यजमानोगन्नसा खगे' लोकं याति" इति Here अरोरकं quent, नच तत् aa लोकं यातीति, werd fe तत् दृश्यते, “ नचष याति" इति विधिशब्दः । णव॑ंजातीयकं प्रमाण- विद्धं वचनमप्रमाणं ; weal assaf लावृनि, araru: अवन्ते- इति यथा। तत्सामान्यादभ्रिद्ोजादिचोदनाखष्यना- इवासः। तस्मान्न चोदनाल्षणोग्या धमः" ॥ ्रौत्पत्तिकस्तु अब्दस्याथन संबन्धस्तस्य ज्ञानं (७।९) । तु अब्दः Te rata! अपौरषेयः अब्द्स्याथन संबन्धः। तस्य (अग्रिष्ोादिलश्णस्याथेस्य) qr प्रत्यश्ादिभिरनवगम्य- मानस्य तथा च चोदनाल्षणः संम्यक्संप्रत्ययः इति। पौरुषेय fe अब्दे यः प्रत्ययः, तस्यं मिथ्याभाव SMA; परम्रत्ययो
* ‹ कालान्तरे we मिच्येत्यव गच्छामः' इति ato do |
{ ^ अपिच तत्काल wa we यते, याग, करणमिति वाक्छाद वगम्यते, कारकं UH, laa भवितथ्यः इति खधिक प्रा qo 4
‡ “कैरषेये fe सति सम्बन्धे यदास्य प्रत्यय, तदा" इति का qo |
UR मौ मांसा-दश्रने
भा.
दि तदा स्यात्। श्रथ अब्दे ब्रुवति कथं मिथ्येति ? नदि तदानीं अन्यतः पुरुषाद वगतिमिच्छामः। ब्रवीतीत्युचते- बोधयति (बद्यमानस्य निमित्तं भवति) इति अब्दे च निमित्ते खयं बुध्यते; कथं विप्रलग्धं ब्रूयात् !- नेतरेव॑- इति। नचास्य चोदना “स्यादा न वादति- सांशयिकं मरत्ययमुत्पादयति। नच ‘ मिथ्ये- तत्- इति कालान्तरे दे शान्तरोवर्थान्तरे पुरुषान्तरे वा पुनर म्यपदे श्यप्रल्ययो भवति ?। योग्यस्य प्रत्ययविपय्यासं दृष्टा wate विपयेषसिष्यति-द्रत्यानुमानिकः मत्ययः उत्पद्यते, सोऽप्यनेन प्रव्यश्चेण मरत्ययेन विरुष्यमानो बाध्यते । तस्मा- शदनाल्षण एव चर्मः ॥
“स्यादेतदेवं, नैव अम्दस्याथन सम्बन्धः, कुतपस्य पौरुषेयता श्रपौरुषेयता वेति। कथं !। Aaa सम्बन्धः, चुरमोदक- WMI मुखस्य पारनपूरणे स्यातां !। यदि सं्षेषलच्णं सम्बन्धमभिभेत्योचयते। काययकारण-निमित्तनैमित्तिकामग्म्य- याञ्यिभाव-संयोगादयस्तु! सम्बन्धाः अब्दस्यानुपपन्ना wafer ॥
उच्यते । यो च NII: सम्बन्धः, तमेकं न चचपदिशति भवान्, प्रष्याय्यस्य, प्रत्यायकस्य S यः सङ्गासद्गिलच्णः) इति। ‘are, यदि प्रत्यायकः अब्दः, पभ्रथमश्चुतः किं न प्रत्याययति ?। डचते। सवेष नो waa प्रमाणं, “प्रतायकः- इति हि प्रत्ययं FEAT "न परथमश्चतःः- इति प्रथमश्चवणि भरत्पय- AE, यावत्छत्वः शतेन “इयं संक्रा, We संश्नी- इत्यवधारितं भवति, तावल्हत्वः्तादथावगम इति। यथा wy xe, न area प्रकाञजेन विना मकाञ्जयतीति wee न भवति॥ यदि
* (उत्पाद्यते, इति प्रा" यु०॥ † “यौनादयस्त्' इति का० ao | ft Seregar: a’ इति atte क्री° ॥
aT.
९ अध्याये ९ Wess y YB
wea न भ्रतराययति, Taney अष्द् स्थेन संबन्धः | कुतः ?। स्वभावतो हसंबन्धावेतौ अब्दाथे, मुखे fe अम्दमुष- SHAR, भुमावर्थ, “were न त्वथेः, shad न weg: — इति च च्यपदिजन्ति खूपभेदोप्पि भवति । .गौः-डतीमं अब्द मुश्चारयन्ति, साष्डादिमन्तमथमवनुभ्यन्ते इति । पृथगुभूलयो ख थः सम्बन्धः, स शतको दृटः, यथा रञ्जुधययोरिति॥
अथय Al दत्य कः शब्दः १। गकाखेकारविसर्जनीया इति भगवानुपवर्षः; ओजरयषणे डि अथं लोके अम्द अब्दः परसिद्ध, ते च aera ॥ “ यदेवं, अथे प्रत्ययो नोपपद्यते !। कथं १। एकेका चर विन्नानेर्धा नोपलभयते; नचाश्चरव्तिरिक्ोग्न्यः कश्चिदस्ति समुद्।यो नाम; यतोम्थम्रतिपत्निः स्यात्। यदा गकारः, न तदा श्रौकारविसजनीयौ, यदौकारविसजेनीयौ, न तदा गकारः। श्रतो* गकारादिष्यतिरिक्ोगन्यो गोश्ब्टोमरसिति,। यतोग्धेप्रतिपत्निः स्यात्। ‹ अदिते अब्दे खरणाद्थ प्रतिपत्तिः चेत्'। न, wach ्षणिकत्वाद लरैस्तुस्यता”। पूं बणैज- नितसंसकारसदहितोगन्तमो वणः प्रत्यायकः- इत्यदोषः ॥ ‹ नन्वेवं ‘mega प्रतिपद्यामहे इति खौकिकं वचनमनुपपन्नं स्यात्'। sud यदि नोपपद्यते, अनुपपन्नं नाम। oa fe (लौकिकं वचनमनुपपन्नं- इत्येतावता प्रत्यक्षादिभिरनवबगम्यमानोग्धैः शक्तोत्यु पगन्तु । लो किकानि वचनान्युपपन्नाथानि, अनुपपन्ना धानि च दृश्यन्ते, यथा, देवदत्त! गामभ्याजः- इत्येवमादीनि, "दभ दाडिमानि षट् अपूपाः, इत्येवमादोनि च॥
ननु च MIRC श्रप्येवमाङः, पूापरोभूतं भावमास्माति-
* अथ नकारो ऽत्ति अधिकः का० करी Tea |
† “गकारादि्यतिरिक्त' कश्िदल्ि समुदायः इति ute we | { ^भूजमाजिनं' इति खधिकं प्रा पु०।
९४ मीमांसा-दर्भने
मा. नाचष्टे ¶्रजति, पचति'- इत्युपक्रममष्डति अपवर्गपरयन्तमिति यथा। न, अखकारवचनमपि अलं इममथंमममाणकमुप- ` पादयितुं॥ श्रपिच नेव एतत् ware; “अन्तरेभ्यः संस्काराः, संस्तारादथमतिपक्िः- इति संभवति aR ete निमित्तं। “गौणः एवाथेमतिपत्तौ शब्दः+ इति चेत्। न ग्तैणो- मशरषु निमित्तभावः, तद्नाते भावात्, तदभावे चाग्भावात्॥ अथापि "गौणः स्यात्'। न, ` गौणः शब्दो माभूत् दति म्रत्य- चादिभिरनवगम्यमानोग्थः अकयः परिकरूपयितुं। न हि uty. माणवकः इत्युक्ते त्रिशब्दो, "गौणो मा भूत्- इति “उवलन एव माणवकः,--दइत्यभ्यवसीयते। नच प्रत्यस्ता "गकारादिभ्यो- मन्यो गोशब्दः" इति, भेदद नाभा वात्, अभेददर््नाच। गका- रादीनि हि षत्यत्ताणि। तस्मात् "गौः डति गकारादिविसर्ज- नोयान्तं परं TC | श्रतो न तेभ्यो यतिरिक्ं अनन्यत् पदं नामेति ॥ ननु “संसकारकरपनायामप्यदृष्टकरपना'। उच्चते । शब्द्करपनार्यां सा च, श्द्करुपना च। तस््मादच्चराण्येव पट ॥ शय ' गौः- इत्यस्य अब्दस्य कोः १। ` साख्छारिविश्िष्टा- wife’ डति ब्रुमः ॥ ननु arent: साधयाग्स्तिवा न वाइति 2 न wera सती साध्या भवितुमष्टति; ‘wen, खस्तिको, बद्वमानकःः- इति fe werd टृग्यते। 'च्ामोद्ः- दूति चेत्। न। न असति प्रत्ययविषयसे 'यामोडः- दूति अक्यते ay Marre एवंजातीयको भवति प्रत्ययः ; “पंक्तिः, qa, वनं- इति यथा, xf चेत्। न, wdagfare बचनमु- पन्यस्तं; fa waft वने वनप्रत्ययो भवति इति ?। werw- मेवाक्रिप्यते,-!दक्षाश्चपिन सन्ति इति। येवं, प्रत्युक्तः स
# 6 गौय रषः A’ इति Alo eo |
९ खध्याये ९ Oz! | ९५
भा. माद्ाजानिकः* we अथ 'किमाक्लतिसङ्भाववादी उपाल- भ्यते, fagrarnt ते दुष्यति इति aanfe eat वनमत्ययः भराभोति-दति'। एवमपि, भक्तं दूषयितुमञ्जक्लुवतस्तत्- सिद्भाम्तनन्तरदूषएे निय्रहस्थानमापद्यते, असाधकलत्वात्। सदि घच्यति-दुष्यतु, यदि दुष्यति; fe ta दुष्टेन, दुष्टेन वा प्रहतं त्वया साधितं भवति, मदीयो वा पशो दूषितो भवति? Cal aa‘ canara बनं यस्मात् न उपलभ्यते, अतो “बनं नास्ति" इत्यवगम्यते। यदि वने वन्येन हेतुना सद्भावविपरीतः भरत्यय उत्पद्यते, मिथ्यैव वनमत्ययः--दति ; ततो “बनं नारित" दत्यवगच्छामः। नच गवादिषु प्रत्ययो. बिषयति ! शतो वैषम्यं । अथ वनादिषु नेव विपयति, न “तिन सन्ति इति। तस्मात् श्रसंबभ्यः पंक्किवनोपन्यासः। wa उपपन्नं जेमिनिषचनं “अरा लतिः अब्दाथः” इति। यथाच safe: अन्दाथेः, तथोपरिष्टात् (र अ०। २ पा०) निपुणतरमुपपाद्यिष्याम दति श्रय ' संबन्धः कः ! इति। यत्, we femur विक्लायते, स तु "छतकः- दति पू (९द।९) उपपादितं । wena मन्यामद्े-“ केनापि परुषेण शब्दा नामर्थेः सद संबन्धं रत्वा deaay वेदा प्रणीताः इतिः) तदिदानों उच्यते--रपौ- शुधेयत्वात् सम्बन्धस्य सिद्धं इति। कथं पुनरिदमवगम्यते ' अपौसषेयः एषः सम्बन्धः इति ?। पुरुषस्य सम्बन्धुरभावात् । कथं संबंधा नास्ति? म्रत्यच्चस्य प्रमाणस्याभावात्, तत्पुवे- कल्वाच्चेतरेषां । ननु ^ चिरटत्तत्वात् प्रत्यच्तस्याविषयो भवेत् इदानीम्तनानां'। न हि faced: सन् न स्मय्येत। न च छिमव- wifey कपारामादिवत् श्ररमरणं भवितुमईति |) पुरुषवियेगे
* ^ मायागिकः' इति बङघ ट ष्ते | { सतीव्यज ते fe’ इति gto go,
९.६ मीमांसा-दश्रेने
भा. fe ty भवति, देशोत्सारेन कुलोत्सादेन बा। न च, अब्दा्- चवद।रवियेगो पुरुषाणामरिति !॥ स्यादेतत् “सम्बन्धमा च्यव. इारिणो निःमयोजनं कनतुखरणमनाद्वियमाना विस्मरेयुः इति। we यदि te पुरुषः छत्वा सम्बन्धं वद्ारयेत्, यवहारकाल अवश्यं त्तो भवति । संप्रतिपत्तौ fe करत्वद््तारर्थः सिध्यति, न विप्रतिपक्नौ। नदि टद्धि्ष्टेन अपाणिनेब्धव- Xe wee WaT,” पाणिनिक्लतिमननुमन्यमानस्य बा। तथा मकारेण पिङ्गलस्य a सर्वगुसस्िकः प्रतीयेत, पिङ्गललतिमननुमन्यमानस्य बा। तेन कर्तु्यवद्दत्तारौ संभ्रति- पद्यते । तेन वेदे व्यवद्दरद्धिरवभ्यं Mote: संबन्धस्य कर्ता स्यत्, Saw च। न हि ^ विद्ते दद्विरारेच् (पाणि० ९ We) इत्यस्य सूरस्य कत्तेरि “ ह द्वियेस्याचामादिः' (ate ९ ०।
९ पा०। इरे सु°) इति किञ्चित् प्रतीयेत ॥ तस्नात्कारणादवगच्छामः- न, AT संबन्धं च्यवद्ारार्थः केनचिदेदाः प्रणोताः-दति। यद्यपि च विद्मरणमुपपद्येत, तथापि न भ्रमाणमन्तरेण संबन्धारं प्रतिपद्येमहि, यथा, बिद्यमानस्याप्यनुपलम्भनं भवतीति, नैतावता विना भमाणेन अञअविचाणं प्रतिपद्यामहे तस्याद पौरुषेयः शब्दस्यार्थेन संबन्धः cf ननु “अथापश्या संबन्धारं प्रतिपद्येभद्धि, न शछलत- संबन्धाच्छब्टादथं' प्रतिपद्यमानान् उपलभामद्े!। भतिपद्यर- aq, मरथमखरवणे्पि प्रतिपद्येरन्; तदनुपलम्भनादवश्चय भवितद्धं Yaar इति चेत्। न, सिद्धवद्परेशात्। यदि संबन्धुरभावात् नियोगतो नाथाः उपलभ्य रन्, ततोम्धा पत्या
* ^ प्रतिपादयेरन्' स्ति कान्करीण्पु० । 1 ‘at fare’ इति पिङ्कलसूज ‘afewe’ इति दलायुधता तद्याल्या ॥
९ खथ्याये १ we | ९.७
भा. संबन्धारमवगच्छामः। अरित तु अन्यः प्रकारः ५“ दद्खानां खार्येन संव्यवद्रमाणानां* sas बालाः प्रत्यश्चमथं' प्रतिषद्य- माना दृग्यन्ते। तेप्पिदद्धायदा बाला श्रासन्, तदामग्न्येभ्यो CHa; तेम्प्यन्येभ्यः- दूति नास्त्यादिः- त्येवं वा भवेत्, अथ वा; ‘a कञ्चिरेकोग्पि अम्दस्यायेन संबन्धः श्रासीत्, अथ केनचित् संबन्धाः प्रवर्तिताः इतिः; अच दद्वष्यवद्ारे सति नाधादापय्येत संबन्धस्य क्ता ॥ aie च ववद्ारषादिनः प्रत्यच्चमुपदिशन्ति, करुपयन्ति इतरे संबन्धारं ; नच, way भत्यथिनि करुपना साधवी ! तस्मात् संबन्धुरभावः।
“ अच्यतिरेकश्चु' (७ । २) यथा श्रस्िन् रेजे, साखादिमति गोशब्दः, णवं Gry दुगेमेष्वपि; Tea: संबन्धारः कथं संगं स्यते ! एको AMAA, अतो नास्ति संबन्धस्य HAT (TTT: श्रा ' अव्यतिरेकश्य' नद्ध, संबन्धव्यतिरिक्रः कथित्कालोमस्ति। aay न कश्चिदपि wag: केनचिद्र्यन dag श्रासीत् | कथं !। संबन्ध- क्रियेव fa नोपपद्यते, -श्रवग्यमनेन संबन्धं gam केन चिष्छष्टेन कर्लच्यः ; येन क्रियेत, तस्य केन छतः ? अथान्येन केन चित्तः ; तस्य केनेति, तस्य केनेति ? नेवावतिष्ठते। तख््मादवश्यमनेन संबन्धं कुवेता श्रह्लतसंबन्धाः केचन शब्दाः ठद्वथवद्ारसिद्धाः meagre: | afer चेत् वदारसिद्धिः, न नियोगतः daar भवितव्यमिति अथापत्निरपि नास्ति) |
स्यादेतत् ; ‹ अप्रसिद्धसंबन्धाः नालाः कथं eee प्रति- wen? इति। नास्ति दृष्टःनुपपन्नंनामः; ger fe ane: THA प्रतिपद्यमाना; न च मरतिपन्नसंबन्धाः सबन्धस्य कतुः | तस दिषम्यं ।
' अ्रथग्नुपलग्धे' (७।२) श्नुपलम्धे च देवदत्ता दा व्थमनथकं
* ‘aaqwemt’ इति ate go | D
Ur मीमांसा-दशने
भा. संक्नाकरणं, wwe) विद्रेषान् मरतिपसुः fe dar: क्रियन्ते विशेषा स्चोहिष्य; तदिशेषेष्वन्नायमानेषु उभयमप्यनवकषपं। ARTE: अबदस्या्थेन संबन्धः। तख ‘aq प्रमाणं (७ । २) “अनपे श्रवात्" (918) न चच, एवं सति पुश्षान्रं Wey अपेखयते!। तख्याश्ोदनाशच्तणः एव धमा नान्यलसणः। बाद्रायणग्दणमुक्णं (9 । ९५)५॥ अथ, AEM (९०।२४) “अनिमित्तं अन्दः RATS फलाद नात् कालान्तरे च कभाभावाक्रमाणं नास्ति दति। तद्चयते- न स्याल्प्रमाणं, यदि wea पभमाणान्यभविष्यन् ; येन Ba fe प्रमोयते तत्तत् ward, अब्टेनापि प्रमोयते; ततः शब्दोभ्पि प्रमाणं, यथेव प्रत्यक्चं। नच, ‹ प्रमाणेनावगतं प्रमाणान्तरेणा- नवगतै'-दत्येतावला अनवगत भवति ¡। न चैव॑ शरूयते, छते कर्म्मणि तावतैव फलं भवति ; किन्तु ˆ कर्मणः फलं प्राप्यते- दति, यश (९९।८) ' कालान्तरे फलस्यान्यत्मत्यरं कारणमस्ति- इति। नेष दोषः, ate fe तच कारणं, शब्द खछेति ॥ यत्तु प्रत्य्चविशद्रं वचनमुपन्यस्तं (९९.।९९) “ स॒ एष यज्ञा ` युधी यजमानोमज्ञसा स्वगे" लोकं याति" इति मत्यक्षं word पदिश्रति-इति। तदचते, अरीरसंबंधात्, यस्य तच्छरीरं, सोपि तेर्यज्नायुषेः WT इत्युच्यते । “ane कोग्सावन्यो ! ATTA’) पाणादिभिरेनमुपलभामदे, ara प्राणिति, अपानिति, उच्छसिति, निमिषति, इत्यादि Qferara ; Tew WS * यज्नायुधी-डइति। ननु ‘wera प्राणिति अपानिति । नः भाणादयः जरीरगणविधमाणोम्या- वच्छरोरभा वित्वात्, यावच्छरीरं, तावदस्य गुणाः सूपादयः। आणादयस्तु सत्यपि wht न भवन्ति। चखाद यख खयमुप-
* sfuntcad aan |
भा. लभ्यन्ते, न रूपादयः इव wager: परेणापीति । wen
"च्छरोरगुणवेधम्यादन्यः TOT यज्ञायुधीति |
रदः“ कुतः एषः संप्रत्ययः {-सुखादिभ्योगन्यस्तदान् स्तीति, न डि खादिमत्यास्ानेन तस्य स्व्छपमुपलभाम हे | तस्मात् शञ्नविषाणवत् असौ afer | अथोचपते, ‘Aa विना कस्य खलादयः! इति। "न कस्यचिद्पि-इूति nena a fe यो यः* उपलभयने, तस्य तस्य संबन्धिना भवित्थं । यस्य संबन्धो भप्युपलभ्यते, संबंधो च "तस्यायं संबन्धोः-- दूति गम्यते। न fx, wad, श्रादित्यं वा उपलभ्य संबन्धान्बेषणा भवति- "कस्यायं —tfal ^न कस्यचिदपि" इत्यवधायते। wane सुखादिभगोग्न्यः तहान् अस्तीति अथ ‘sewerage कस्ययितव्यः संबन्धी wafer) ततः ्रात्मानमप्यनेन प्रकारेणोपलखभ्य, ‘ कस्यायं" -- इति संबन्ध्यन्तरमन्विष्वेम । “तमधि कष्पयित्वा, अन्यमपि . करप यिठवा, अन्यंः- इत्यव्यवस्थेव स्यात् । श्रथ कश्चित् करुप- यित्वा न संबन्ध्यन्तरमपि करपयिष्यसि, तावत्येव विर्स्यसि, तावता च परितोष्यसि ; ततो विच्चाने णव परितुष्य तावत्येव विरतुमद्सि" |
saa | यदि विक्ानादन्यो नास्ति, करति जानाति इत्यु चयते wren कन्तुरभिधानं अनेन अग्दे नोपपद्यते | तदेषः अ्ोग्थवान् कत्तद्यः- इति ज्ञानाद्रतिरिक्रमात्मानं करुपयिष्यामः इति |
राह "वेदां एनं शब्दट्मथेवन्तं करपयिष्यम्ति, यदि करुप- यितच्यं प्रम॑स्यन्ते। awa: खर्व जनाः ' अस्ति श्ात्मा, असिति श्रात्मा-डति--श्राटमसन्नावादिनः एव अब्दस्य परत्यश्चवक्ारो
* arn ‘aise’ इति ate ato Sat a’ इति ute Go | | : ख ग्विच्छेमः इति ilo Te | t ¢ दवाः इति क्रा० Yo |
x? मोमांसा-दभने
भा.मवन्ति; तथापि नात्मसर्तां करुपयितं wer) किमङ्ग पुनः "जानातिः- ड ति-परो्तश्ब्ददअनात् !। तस्मात् श्रसदे तत् ॥ उचते! इच्छया श्रात्मानमुपलभामद्े। कथमिति ?। उपलग्धपूं fe श्भिभेते भवतीच्छा, यथा, मेसमुक्तरेण याम्य- समउजातीयेरनुपलब्यपूवानि स्वादूनि ठच्फलानि, न तानि प्रति रस्माकं इच्छा भवति। नो, खटवन्येन पुरुषेणोपलयेभ्पि विषयेभन्यस्य उपलसुरिच्छा भवति! भवति च श्न्येदयुरुपलमे अन्येद्युरिच्छा। तेन “उपरलभनेन समानकत्तृका सा इत्यव. wer) यदि विच्लानमा्रमेवेदमुपलंभकम् श्रभविष्यत्, भत्यसते तख्धिन् कस्यापरेद्युरिच्छा श्रभविष्यत्?। श्रथ नु विज्ञा नादन्यो विच्नाता नित्यः, ततः एकस्सिन्न हनि य एव उपणग्धा परेद्युरपि स एवेषिष्यतीति; इतरथा War नोपपन्ना स्यात्। अचोचपते- ^“ शअरनुपपन्नमिति नः क संप्रत्ययः? यत्न पमाणे नावगतं ; विच्लानात्तावदन्यं नोपलभामदे, यन्नोपलभामन्े, तत् शशविषाणवदटेव नास्ति-इतव्यवगच्छामः। न च तस्िन्नसति विच्वानसद्वावोग्नुपपन्नः, प्रत्य्तावगतत्वादेव। सछणिकत्वं च अस्य RATA! न च, Wale विन्नानादन्यश्िन् wala, साने चानित्ये* श्रपरेद्युरिद्ा अनुपपन्ना! परत्यक्षावगतत्वाटेव। नो खस्वष्येतत् दृष्टं ˆ य एवान्येदयुर्पलबा स॒ एवान्येदयुरेषिताः -इति। द्दंतु दृष्ट, “यत्, कचित्। अनन्येन टृष्टमन्यः इच्छति, चिन्न समानायां§ संवतावन्य इकति, संतत्यकरेणेदतीति। तस्मात् न सखादिद्तिरिकरागन्योः्स्तोति"। wired, न fx, “अस्तारः इन्तिः- इत्युपपद्यते ! न वा, दृष्टपूर्वं छति- waft! तस्मात् चणिक-विच्रा नसछन्धमाभे छातिरनृषपन्नेति॥
+ ° वाऽमिन्ये' इति ute go) + यत् fafea’ xfa ate सं०। t ea ‘xfa’ इति अधिक sto पुर | 6 “क्रचित् न खसमानायां' इति कार क्रीर।
९. ध्याये & पाद, । २९
भा. रशा !खमतिरपि इद्टावत् पूेन्नानसटरभं fri, पूवे विन्नानविषयं वा “खतिः- इत्यु चयते ; तश्च gee विनष्टेभपि अपरे दुरुत्पद्यमानं नानुपपन्न, मत्यच्वावगतत्वादेव। श्रन्य- ` सिन्, न्धचनेगन्येन कन्धघनेन यत् श्ना नं, तत्संततिजेनान्ये नोपलभ्यते, नातत्संततिजेनान्येन | तस्म्ाद्धून्याः खन्धघनाः इति। च्रथाद्धिन्नथ (eo So ६ WI Y Alo) ब्राह्मणं मवति, ^“ विन्नानघन एवेतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय तान्येवानुविनग्यति न प्रेत्य संक्नास्ति" इतिः। उचते नेतदेवं ; चअरन्येदुट टे्परेदयः “श्द्टमिदमदभे"- दति भवति भत्यः; प्रत्यगात्मनि चेतद्नवति, न परक, अपरोद्यसौ अन्येयुट्टवान्।। तस्मात् तद्तिरिक्गन्योगसिति, यायं “द्धं — अब्दः ॥ शाह-'परक्राप्यद्टंअग्दो WMT दृग्यते; यथा Wray पच्च, अश्मेव टेवदस्तः, Teas गच्छामि" इति। अत्रोचयते, न वयं cry इतीमं wee मयुज्यमानमन्य सन्नं हेतुत्वेन qe. ज्ामः; किं तदि अब्दादयतिरिक्ग प्रत्ययं प्रतीमो वयं, ' इममर्थं वयमेवान्ये दुरुषलभामद्धे, ARN MUA: इति । तस््मादय- मिममथेमवगच्छामः,-- वयमेव छः, वयमेवाद्य इति ये द्धः, श्रद्यचनते विनष्टाः। अ्रथाप्यख्िन्नयं ara भवति,- (ह° उ०्श्च।५ ब्रा) “सवा अयमात्मा-डइति प्रत्य mada cagat न fe भीयते" इति, तथा (wo Sel € HI ब्रा०५।) “श्रविनाञ्ी वा at अयमात्मा अनच्छित्तिधमा" fai विनश्वरं च विक्ञानं। तख््मादिनश्वराटन्यः © इत्य-
[म
* Sumnfara’ डति का० स०।
+ ‘ached, योऽन्येयुह टवान्" इति प्रा Fo | t chart we इति ato ato |
6 cewme वगय बकारोऽपि कस्यचित् सम्मत, |
RR
भा.
मोमसा-दशेमे
वगच्छामः। न च अक्यमेवमवगन्ं--यथोपलभ्यन्ते रथाः, न
` तथा भवतीति, यथा तु खल् नोपलभ्यन्ते तथा भवन्तीति)
ae
तथा fe सति अशो नास्ति, ae विघाणमर्तीत्यवगम्येत ! |
नच श्रहमत्ययो 'च्धामोहः-इति शक्यते ay, बाधक-
प्रत्ययाभावात्। तस्मात् चखादिग्यः व्तिरिक्तोग्सिति। Tareq, सएव .यज्ञायुधो-दति यपदिग्यते।
अह-'यदि विजन्नानादन्यदस्ति विज्ञातु, विज्ञानमपास्य तन्निदश्यतां,- “इदं तत्, teat चः- दति, न च तत् निदग्यते। Aare ततोग्न्यद्स्ति' इति। Atha, स्वसंवेद्यः स भवति, नासावन्येन अक्यते xu, कथमसौ निदग्यत? इति; यथा च, कथित् चक्षुष्मान् स्वयं रूपं प्यति, न च शक्रोत्यन्यस्मै जात्य- न्धाय तत् निदञ्जैयितुं। न च, ‘aq न wad निदथयितुं इत्येतावता ' नास्तिः- इत्यवगम्यते !। एवमसौ पुरषः स्वयमात्मानमुषलभते, न न्यस्मे शक्रोति Taq’, अन्यस्य दृष्टस्तं पुरुषं प्रति दथेनशत्रयभावात्; सोऽप्यन्य पुरुषः स्वयमात्मानमुपलभते, AY परात्मानं। तेन स्वे स्वेन स्वेनात्मना श्रात्मानमुपलभमानाः सन्नेव, (यद्यपि परपुरुष नोपलभन्ते) इति। अथास्धित्रय ब्राह्मणं (oo wo ¢ ye aT) भवति,“ अतायां बाचि fa? ज्योतिरेवायं पुरुषः wrea- ज्योतिः संन्नाडिति ओोवाच"* इति । ‘atu नोपलभ्यते- इत्यच्ाप ब्राह्मणं (eo उ०् ५शअ।९ ब्रा) भवति,“ अगृद्यो न्धि waa” इति। “परेण न गृद्यते-दइत्येतदभिप्राय- मेतत् । कुतः !। खयंज्धो तिष्त्ववचनात् | warts ब्राद्यणं (zo Se ई। ब्रा० `ॐ) भवति, “wart पुरषः खर्य॑ज्धोतिभवति" इति। “केन युनर्पायेनायमन्यस्मे कष्यते" दति १। तचाप्युपाये
fears प्क # म् द्ितपुखतक उद्धतत्राञ्षणानां पाठवेशच्यमच्ति |
९ अध्याये ९ पादः Re
भा. ब्राद्यणं (go See TR RT) भवति, “सणष.नः- इति, ‘a, -इति श्रात्मेति wre’ इति। “रसौ एवंरूपः- इति न अक्यते निदर्छयितु। यञ्च परः प्यति, तत्परतिषधस्तस्य उपदेश्ोपायः; wat परः प्यति, तेनात्मा उपदिग्यते, -"अरोरं नात्मा, अस्ति अरीरादन्यः इति, स चात्मा- इति-अरोरप्रतिषेधेनोषदिग्यते। तथा प्राणादयो नात्मा- ८“ ` नः, तत्मतिषेधेन Rape: safeqa | तथा परस्थाः स॒खा- ङ्यः परेण लिंगेरुपलभ्यते, ‘aie नात्मानः-इलति- तत्प्रति- षधेनान्यः उपदिश्यते । “यः खयं पञ्यति, न ततोग्न्यः पुरुषः" इत्येतदपि पुरुषमरहटत्याग्नुमोयते,--यदाम्सौ पुरुषः पूर्युः सामिहछतानामथानां प्रतिसमाधाने शेषानुष्टाने च यतते, अतः प्रटत्याम्बगम्यते--“ नूनमसावनित्यान् नित्यमवगच्छति' इति ॥
उपमानाचोपदिग्यते, यादशं भवान् स्वयमात्मानं पश्यति, श्रनेनोपमानेनावगच्छ--' अहमपि तादृशमेव पण्यामिः-इति। यथा कचिदात्मो्यां वेदनां परस्य ATTA, — दद्यमानस्येव भे भवति, यात्यमानस्थेव मे भवति, शुदमानस्येव मे भवतीति। अतः स्वयमवगम्यमानत्वादस्ति तदयतिरिक्कः पुरुषः इति ॥
यद्चपते--“ fears तत् निदश्यतां” (२२ ।. ९) इति। यद्युषायमेव निषेधसि, न अक्यमुपायमनरेणोपेय- wid ; अयमेवाभ्युषपायो ज्नातद्यानामथोर्ना--“यो यथा ज्ञायते स तथा! इति। तत् यथा, कः Wal नाम?। aa गुक्लत्त्व- afer! fa aed aa?) ay गु्श्ब्दप्रटत्तिः। sae प्र्टत्निः!। यच्छुक्श्रन्टे उच्चरिते प्रतीयत। तस्मान्न विक्नानं अत्याख्याय कस्यचिद्रूपं निदञयितु wet! न च, नियोगतः प्रत्यये प्रतोते प्रत्ययाः पभरतीतो भवति। श्रप्रतीतेभ्पि te प्रत्यये सति अथः प्रतीयते एव । न fe, विक्लानं nea! विन्ते- Thu: weary: इति । एतत् Tea AT (<€ ।९५)। तदवन्यकर्त-
२९४
मीमांसा-दभ्रने
भा. शयेम्पक्कवे कामं विश्ञानमपङूयेत ! नाथाः इत्येतदुक्तमेव (१०।
a.
४) | तद््याद स्ति सुखादिभ्यो्न्यो नित्यः पुरुषः इति ॥
श्रथ “यदुक्त, (UIQ) “विज्ञानघन रवेतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय तान्येवानुविनश्यति न ter संक्नाग्स्ति- इतिः। अचोचयते। “श्चैव मा भगवान् मोद्ान्तमपोपदत्"* इति-- परिचोदनोत्तरकाले Wee मोद्धाभिप्रायमस्य वणितवान्- “Har ae मोहं ब्रवोमि, श्रविनाभ्री वा अरेग्यमात्माग्नुच्छि- ्तिधमोा, मावासंसगेर्त्वस्य भवति” (wo उ० ९ अ । ५ ब्रा) इति । aaa विक्नानमां ; तस्माद षम्य ॥ यदुक्तं (९९।९४) “ नचेष य।ति"- दति विधिशब्दः, इति। मा भूदिधिशब्दः, “खगैकामो यजेत" इति वचनांतरेणावगतमनुवरिष्यते। तस्माद् विरोधः॥
HAR तच CMA ॥ ६ । (Jo १)
भा. उकं (७।४.) नित्यः अब्ाथेयोः संबंधः" इति। तदनुपपन्नं,
a.
अब्दस्या नित्यत्वात्, विनष्टः wee, पुनरस्य क्रियमाणस्यार्येन ्रखतकः संबंधो नोपपद्यते ; न fe प्रथमभुतादृब्दात् क्िदर्थः प्रत्येति !। “कथं पुनरनित्यः शब्दः ¢। प्रयनादु्षरकालं Pua यतः। श्रत; प्रयनानन्तयात् “तेन क्रियते'-- दति गम्यते। ननु “शअभि्ंज्यात् स एनं'। नेति ब्रुमः। नहि स्य भाक् अभि्ंज- नात् Uae किंचन प्रमारमसिति ॥ सन् च अभिख्यज्धते, नासन (Jo ९.) ॥
अस्थानात् ॥ ७ ॥ (Te र)
भा. नो खस्वमप्युचरितं मुकक्तेमप्युपसलभामद्े। अतो ‹ विनष्टः
इत्यवगच्छामः। नच, सन् न उपलभ्यते ! अनुपलंभकारणानां
# ° यापी पिपत्' इति ate ्री०। ` ‹ मचेनमच्चरितं' इति का० क्री।
९ अध्याये ९ पादः I RY
भा. CUTAN Vaya; न च, असौ विषयम- माप्त! श्राकाञजविषयत्वात्; कणेच्छटेःण्यनुषलंभमात् (पू २) ॥
) करोतिशब्दात् ॥ ८ ॥ (Jo ३)
भा. पिच "अब्दं कुड, मा wee कार्षोः-दति-वथवद्त्तारः Risa, न ते नुनमवगच्छंति-"स एवायं अब्द्ःः-इति (Yo २) ॥
सः सत्वान्तरे च यौगपद्यात् ॥ ९ ॥ (पू० ४)
भा. नानादेेषु च युगपच्छब्दमुपलभामद्े, तत् एकस्य नित्यसया- नुपपन्नमिति। रसति at नित्यस्य न अनेकत्वं ; कायेाणानतु wat नानाद्शषु क्रियमाणानामुपयद्यतेणनेकदे असं्गधः, तच्ादप्यनित्यः (Yo ४) ॥
ख. प्ररुतिविकूत्योञ्च ॥ १० ॥ (Go ५)
भा. अपिच cay — cers “दकारः Wafer, यकारो faafa:— इत्युपदिशंति; यदिक्तियते, तदनित्यं; इकारसाटृश्यं च यकारस्योपलभ्यते, तेनापि तयोः प्रछतिविक्षारभावोे awa (Joy) ॥
ख. Chay कत्तुभम्नाऽस्य ॥ १९॥ (प° ६)
भा. अपि च बङभिरशारयद्विमहान् weg: ख्यते; स यदि श्रभि- ज्यते, बडभिरस्पे यो्ार्यमाणस्तावानेबोपलभ्येत ! । अतो मन्यामद्े,-नुनमस्य एकैकेन कश्चिद बयबः क्रियते, यत्मचयादयं Aut उपणभ्यते (Jo ई) ॥
२६
ख.
भा.
मौमासा-दण्रने
ममन्त् तच दर्भनम् ॥ १२॥ (उ० १)
तुश्म्दात्पक्तो विपरिवत्तते। यदुक्तं (पू ९) ` प्रयमादुत्तर- काले दशनात् शतकोभ्यं-इति। यदि fata इतना शब्दस्य नित्यत्वं वक्तु श्यामः; ततो नित्यप्रत्ययसामध्यात् " मयनेनाभिख्धज्छते- इति भविष्यति; यदि प्रागुच्चारणा- eater: पभरयनेनानि्धज्यते। तस्मादुभयोः weal: सम- मेतत् (Sot) I
. सतः परम् अदश्रनं विषयानाग मात् ॥ १३॥ (Se २)
भा
यदपरः कारणमुक्तं (Yo २) *उश्च(रेतप्रध्वस्तः-इति। safe यदि शक्यामो नित्यतामस्य विस्पष्टं वक्त, ततो नित्य भत्ययसामथ्यात् कदाचिदुषलंभ॑, कदाचिदनुपलंभं ger किश्च- दुपलम्भस्य निमित्तं करुपयिष्यामः; तश्च संयोगविभागसङ्ावे सति भवतीति ' संयोगविभागावेवामिच्यञ्ञकौः- इति बश्यामः। 'डपरतयोः संयोगविभागयोः wae "दति चेत्। नेतदेवं। न नूनमुपरर्मति संयोगविभागाः, यतः उपलभ्यते शब्दः इति, न fe at wera: इति॥
“यदि wet संयोगविभागाः एवाभिव्यक्ननि, न gate; श्राकाशविषयत्वा च्छब्दस्य, श्राका अस्येकत्वात्, यः एवायम खाकाञ्ः, स एव Sacer fa शष्नस्थैः संयोगविभागेर- free: पारलिपुनरेण्प्युपलभ्येत | । यस्य पुनः कुवेन्ति, तस्य बायवोयाः संयोगविभागः वारवाजितत्वादायुष्वेव करिष्य॑ति। यथा, तन्तव : तन्तष्मेव पटं, तस्य पाटलिपुत्रेष्वनु पलंभो युक्तः, शुष्नस्थत्वाक्तेर्षां । “ यस्याप्यभिच्यज्ञन्ति, तस्याप्येष न दोषः, दूरे सत्याः कणेश्रष्कुष्याः अनुपकारकाः संयोगविभागाः, तेन दूरे TRIG, तेन नोपलम्यते' इति। नेतदेवं; श्रपाप्तासचेत्
\ ध्याये & पाद) ॥ Re
भा. संयोगविभागाः ओ्रोषस्योपकुयः ; सन्ति्ठ्टविप टदे धस्थौ युग- पच्छब्दमुपलभेयाता! न च युगपदुपलभेते। तद्मान्नामाप्ताः उपक्ुवैन्ति; न चेदुपकुवेन्ति, तस्यादनिमित्तंः शब्दो परलभने संयोगविभागौ इति" | नेतरेवं, अभिघातेन fe प्रेरिताः वायवरस्तिमितानि वाय्व- न्तराणि भमतिनाधमानाः सत्रतोदिक्षान् संयोगविभागान् उत्- पादयंति, यावदेगमभिप्रतिष्ठंत । ते च वायोरप्रत्यत्षत्वात् (संयोगविभागा) नोपलभ्यन्ते। श्रनुपरतेष्वेव Ay शब्दः उप- लभ्यते, नोपरतेषु । श्रतो न टोषः। श्रत एव चानुवातं दरूरादु- WA शब्दः (To २) ॥
ख. प्रयोगस्य परम् ¦ १४॥ (Zo ३)
भा. यरपरं कारणमुक्-“(पू० ६) "अब्द कुरु,माकार्षोःः दति च्थवद्त्नारः प्रयुक्ते यद्यसंश्यं नित्यः अन्दः, weeny’ कुर्विति भविष्यति; यया गोमयात् कुविति संद्ारे* (se ए) ॥
स. श्रादित्यवद्यौगपद्यम् ॥ ११५ ॥ (se 8)
भा. यत्तु (पु०४।) "णके स्य सतो नानादेशेषु युगपन मनुपपन्न-इति। श्रादित्यं we देवार्नाभ्रिय। एकः सन् अनेकदेश्ावस्थित दव aad) `कथं पुनरवगम्यते "एकः श्रारिव्यः- इति ?। उचयते, भाङ्मुखो देवदत्तः पूवे संप्रति पुरस्तादादित्यं wala; तस्य दच्िणतोम्बस्थितो नदौ पञ्यति, श्रात्मनश्च संप्रति a facet देवदत्तस्या्षे।
* ‘day’ उति ato क्रो०॥ of (देवानां प्रियो ar xf ato doy t ‘arava संप्रतिख्िते facet’ इति ate Ge) प्यालमख संप्रति aafaceta’ xfa g ato ato |
ac Watan-cua
भा. TaTee अादित्य इति। इूरत्वादस्य रेभो नावधार्यते ; wat व्यामोहः । एवं were व्यामोहादनवधारणं देशस्य । यदि Wt संयोगविभागरे ज्जमागत्य अब्द गकीयात्, तथापि ताव- दनेकदे अता कटा चिदवगम्येत, न च, तत् संयो गरे अमा गच्छत! | . अत्यन्ता fe कण्बष्कुली agar गृद्धते; वायवीयाः पुनः संयोगविभागाः अप्रत्य श्षस्य वायोः, कर अष्कुलीमदेओे भादुभ- वन्तो नोपलभ्यन्ते- दति नानुपपन्न | रत एव व्यामोदः,- यत्, नानादेशेषु अब्दः इति श्राकाशदेश्रख न्न्दः- इति, एकं च qatar, श्रलोम्पि न नानादेशेषु रपि च wae सति देशभेरेन AT SAT Ua भिन्नाः; नतु शब्दः। तस्मादयमप्य- दोषः (Seo ४, ॥
ष. वर्णान्तरमविकारः॥ १६॥ (se ५)
भा. नच, ˆ दध्यज-डइत्यच प्रतिविकारभावः (ge ५)। WTPAC इकारात् यकारः न fe, यकारः WET इका- रमुपाददते ¦ यथा, करं धिकीषन्तो frou! न च, सादन्य- are ger uate, विक्लतिवा उचयते! a fe, दधिपिटकं Fur Ax" fers च, मरलतिविकारभावोग्बगम्यते ¡। तस्माद्र MAST: (So ५) ॥
ख. नादद्रद्धिपरा ॥ १७ ॥ (Ze €)
भा. aaa ' बजमिभरीमा्मनङ्भिः ब्दमुारयद्धिम्मं दान् अन्दः -चपकभ्यते, तेन प्रतिपुखषं अब्दात्रदवप्र चय इति गम्यते" (Fo ई)। नैवं ; निरवयवो fe अब्दः अवयवभेदानवगमात्, निरव- यवत्वाश्च मद्स्वानुपपत्निःः- नतो TAKS शण्दः। WERT,
+ eee
© ‘aa इति क [० स०॥
९ अध्याये ९ Wey Re.
मा. बडभिखोश्ायमाणे तान्येवा्चराणि (कशेज्ष्कुलीमण्डलस्य
भा
न
भ्वी
नी °
सां नेमिं argafy: संयोगविभाेर्ैरकयण Taw पद्णात्) मदान् इव, अरवयववान् इवोपलभ्यंते; संयोगविभागाः नेरनष- येण कियमाणाः अब्दमभिद्यंजन्तो नादअ्रब्दवाचयाः। तेन नादस्येषा द्धिः, न अब्दस्येति (उ०। ६) ॥
नित्यस्तु स्यादशेनस्य पराथेत्वात् ॥ १८ ॥ (Fae)
नित्यः अब्दो भवितुमद्धेति। कुतः! “दञ्नस्य पराथेत्वात् WAAAY, तत् very’, (परं wea’ मत्याययितु,) उषरित- माज fe विनष्टे अब्दे न epee अथ प्रत्याययितुं WHIT; अतः न TAA!) थ न विनष्टः, ततो ब्जः उपलमत्वादयावगमः-- डति VM! ‹शरथेवत्साटृग्या- दधावगमः' इति चेत्। न afyedara, सवर्षां नवत्वात् । “कस्य चित्पूवेस्य ara: संबन्धो भविष्यति' इति चेत् । तदुक्त ‘aga’ इति चावगते चामोद्ात्मत्ययो यावत्त; माला- अणब्दात् ASIN: Ta! "यथा गाबीज्ब्दात् साखादिमति प्रत्ययस्यानिष्टत्िः, तदद्भविप्यति' इति चेत्। a fe, Mae तज्ोचारयितुमिच्छा; नेहान्यश्नब्टोजिचारयिषा। न चेके- नोश्वारणायनेन संद्थवद्ार ञ्चाधंसंबन्ध खच अक्छते कर्तु । तस्मा इनस्य पराथेत्वात् नित्यः weg! ॥
सव्वं यौगपद्यात् ॥ १९ ॥
Wye waa सवगवोषु युगपत् प्रत्ययो भवति अतः श्राह तिवचनोम्यं । न चाष्टत्या अब्दस्य diy: wage wy, निरिश्य fe weft am ding; WIT च बक ATATAATA CATARACT MMA aT विभक्षामाल्लतिं केन प्रकारोशोपदेच्यति! नित्ये तु सति mwas aware:
Re मोमांसा-द्ेने
भा.खबरितः अतपूवेखान्यास गोद्यक्तिषु अन्वयथ्थतिरेकाभ्याना- छतिवचनमवगमयिष्यनि ; तस्माद पि नित्यः ॥
ख. सख्याभावात् ॥ २० ॥
भा. “चष्टजत्वो गोषद उञ्च(रतः' इति वदन्ति, नष्टौ गोशग्दाः Cla ˆकिमतः? agai waa व्वनेनावगम्यते,- प्रत्यभि जानन्तीति; वयं तावत्मत्यभिजानोमो न नः.करणदौबेष्यां ; एवमन्येभ्पि भ्रत्यभिजानन्ति-स ठवायमिति। प्रत्यभि जानाना* वयभमिवान्येम्पि ` नान्यः"--डूति वक्मद्ेन्ति॥ श्र ‘aad, weaed सति सादृश्येन eran: 'सःः- इति seria: | we, a fea ‘aga —efa भतियन्ति, fi ate `स ward --इति। विदिते च mda, चामोद्दः- दूति गम्यते। न . - श्व, ' अयमन्यः' इति ware, अन्यदा प्रमाणमस्ति ! 1
स्यादेतत् “बुद्धिकम्मेणो wi ते मत्यभिज्ञायेते, ते wf नित्ये arya!) नेषदोषः। नद्धिते were, अथ were नित्ये wal "स्तनस्य अब्दस्य विनाशात् चरन्योग्द्यतनः'- इति चेत्। नेष विनष्टः, यतः र्नं पुनरुपलभामद्े; न चि, प्रत्य्षदृष्टं मुक्त्तमदृद्ा पुनरुपलभ्यमानं प्रत्यमिजानन्तो विनष्टं परिकष्पयन्ति !। परिकरपयग्तो दितोयसंदर्धने मातरि, जायार्या, पितरि वा नाश्वस्युः!। न fe अनुपलम्भमाबरे "नास्ति —cfa अवगम्य, नटः-इत्येव-कर्पयन्ति !। प्रमा- warat विदितायां 'नास्ति-डइतयवगणष्छामः। oa fy, प्रमाणे प्रत्ये सति, अप्रमाणना स्यात्! अस्तीति पुनः अष्यामोहे- arvana न कचिदप्यभावः, न चासिद्धैग्भावे ware, न च सिद्धोम्मावः।। तस्मादसति श्यामो, नाभावः। तरे.
१ १ ED Se eS
त, "र
* ‹ प्रत्यभिजानन्ति चत्" इति खधिकं wie Got
९ WITT ९ पादः | Br
भा. तद नुपृश्ये( Fag | तस्मात्पुरस्तादुबुंबरितं अनुपल्भमाना
भा.
ong
ष.
भा.
अषि न विनष्टः-दत्यवगन्ुमरेन्ति। यथा, गदान्निगताः सगृ इ जनमपञ्यंतः पुनः प्रविन्य उपलभमाना why न (भाक् waar) विनष्टः-इत्यवगष्छन्ति ; तदत् एनमपि न " अन्यः'- दति वक्तुमहन्ति। येऽपि सवषां भावानां प्रतिक्षणं विनाशन मभ्युपगच्छन्ति, Vie न agai अब्दस्य वदितुं, अन्ते हि सयदर््नात् ते मन्यन्ते, न च अब्द्स्यान्तः, न चं लयो wera!) सः- इति प्रत्य; प्रत्ययः, सटृज्रः-इत्यानुमानिकः, न च, प्रत्यच्चविरश्द्धं ्रनुमा नमुदे ति, खकाय्ये' वा साधयति ।। AeA (AeA: I
अनपेचत्वात् ॥ 2 tt
येषामनवगनतोत्पक्नोनां FQTUt भाव एव awa, तेषामपि केषाञ्चिद नित्यता मम्यते, (येषां विनाश्कारणमुषलभ्यते)। यथा, अभिनवं परं ger; न चेनं क्रियमाणमुपलमभवान् !। खथ वा श्रनित्यत्वमवगच्छति रूपमेव दृद्ा,- तम्तुव्यतिषङ्गजनितोम्यं तन्तु्यतिषङ्गविनाज्रात् ada विनश्यति--ड्त्यव- गच्छति। नेवं ब्दस्य कि{द्त्कारणमवगम्यते ! यदना आदिनं खय तीत्यवगम्यते ॥
USMS योगस्य ॥ 22 0
Ri पदेभ्यः केभ्यञिदत्तरं wt ‘ ननु बायुकारणशकः स्यादिति, वायुश्द्रतः संयोगविभागेः अन्टो भवतीति, तथा च fA: ATE: ˆवायुरापद्यते ween इति'। नेतरेष, वायषोयशेत् waz} भवेत्, वायोः सन्निवेशविशेषः स्यात्| न च, वायवोयान् अवयवान् अन्दे सतः प्रत्यभिजानोमः। यथा, पटस्य तन्ुमयान्। aed भवति !। स्याच्चेदेष, WTR:
RR मोमांसा-दभ्ने
3 भा. नोपलभेमद्धि। न चु, वायवीयानवयवान् Mega] CUA | तस्मान्न बायुकारणशकः। तो नित्यः ॥
ख. लिङ्गदशनाश्च ॥ २३ ॥
भा. fax चेवं भवति, ‘arn विरूपनित्यया इति, अन्यपरं Wre वाकं वाचो निव्यतामनुवदति। तस्मान्नित्यः we: ॥
घ. उत्पत्तौ वाऽवचनाः' स्युर्थस्यातन्निमित्तत्वात् ॥ २४ ॥ (Ge) भा. यद्यप्यौतपत्निकः (नित्यः) अब्टोम्थेसंबन्धखु, तथापि न चोदनालश्वणो धम्मः, चोदना fe वाक्यं, a fe, “wae FRA खगकामः- इत्यतो वाक्छादन्यतमस्मात्पदात् ‘aly Crag खगा भवतिः- इति गम्यते! गम्यते तु wea उश्चरिते। न चार चतुधेः wepfer श्नन्यत् अतः! (पदजय- समुदायात्) न चायं समुदायोस्ति लोके! योगस्य च्यवद्दारा- दथाम्बगम्यते। पदानि अमूनि मरयुक्घानि, तेषां नित्योग्यः, WARY समुदायः; तस्मात् समुरायस्याथेः BPA UA वा। नख, पदाथा एव वाक्याथः, सामान्ये डि पदं प्रवत्तते, विशेषे वाक्यं; अन्यच्च सामान्यं, न्यो बिशेयः। न ख, पटाथादाक्याधावगतिः, असंबन्धात्। असति चेत् संबन्धे, कर्मं धित्पदायःबगते्ान्रमवगम्थेत, एकरिमिन्नवगते सर्व- wand स्यात् !। न चैतदेवं भवति। तस्मादन्यो वाक्यार्थः ‘4 स्यादेतत्, “ अपयुक्षादपि बाक्यादसति संबन्ये स्वभावादया- वगमः--दइति। यदि करप्येत--“ mgt धमंमात्मोयं yeni! नचेषः MEU, यत्, TYAS अब्दादथेः प्रतीयते; न ङ्ध,
* ‹ वाऽवचनानि' इति afea पाठ, ॥
९ ध्याम ९ पाद ॥ ne
Mra aaa कुतश्चिच्छम्दात् केचिदथं' प्रतियन्ति।'। तदभि धोयते- wear न वाक्वधर्मः; Nate प्रथमाषगतादपि प्रतियग्तोग्ध' दृश्यन्ते" ॥ नैतदेवं, यदि प्रथमश्ताद वगच्छेयुः, चपि are a वग्वगच्छयुः | (षडा भ्रविदोग्न्ये च) न त्वपद्ाथविदोग्व । गच्छन्ति। तद्या त्ैतरेवं ॥ ननु " पदाथेविद्धिरप्यवगच्छद्िरषटत एव व क्ाथसंबन्धो भविष्यति, पद्ाथवेदनेन fe संकुलाः अवगमिष्यन्ति, यथा तमेव very दितोयादिश्रषणेन' इति। नेति ब्रूमः; यदि areal we: पूषबण्जनितसंक्कारसद्धितः TAMU प्रत्याययति, STALE तदानों पदाथे- अन (दवकरुष्यते। तस्मात् छज्रिमो बाक्यायप्रत्ययो Tae a, न पद्(धदारेण संभवति वाक्यार्थ॑न्च।न मिति ॥
ननु "एवं भविष्यति-स।(मान्यवाचिनः पदस्य "गौः- इति वा (श्रश्वः- दति वा, विशेषकं सखुक्ः- इति वा ‘eeu’ दति षा पदं श्रन्तिक।दुषनिपतति यदा, तदा वाक्याथ म्वगम्यते'। तन्न; न fe, कथमिव, गौरिति षा श्रश्वः- दति वा सामान्यवाचिनः पदात् waite wave च alge. सपन्तो खतिजनिता, वाक्यानुरोधेन कुतञ्धिदिश्चेषाद पवत्तत || न च, गुक्ः- इत्यादे विशेषवचनस्य छष्णादिमि्ट्निमवति अम्दाथेः!। न च, अनर्थको मा भूदित्यथेपरिकष्पना WAT || अतो न पदाथेजनितो वाक्यार्थः। तस्मात् als) पद्- संघाताः Ga, संघाता श्च पुरुषता श्यन्ते, यथा, ““ नीलोत्- WAAAY चरन्त चवारुसंरवाः। ATE" RACHA: प्रणश्य गीवा काद् बाः" । रतो वेदिका श्रपि YETTA इति ॥ (Fo) i
~ ~ = — —— ee es 6 Ee
* Scrat’ इति णण पर ^ समाः" xfa काण Ato | + ^ प्रङण्यन्तोव' इति क्रा० Go 4 { waa सव्व पाठः|
Re मोमांखा-दन्नेमे
ख. तडतानां faarsa समान्रायोऽ्थस्य तन्निमित्त- त्वात् ॥ २५४ ॥ (Se)
भा. तेष्वेव (षदाथषु) Yara वकतेमानानां (षदार्ना) क्रियार्थेन AGC) न, WAVY पदाधान, पार्थगर्थपन waaay. wanes! कतः !। प्रमाणाभावात्, न किंचन प्रमाणमस्ति, येन परमिमोमद्े; न हि, अनपेसितषदा्थेस्य arama पूववणेजनितसंस्कारसद्धतस्य अङ्किरस्ति पदार्थभ्योग्धीतरे वनित! दति ॥ ननु `अथापत्तिरस्ति, यत्, पटा्थग्यतिरि कमर्थमवगच्डछामः, न च अक्तिमंतरेण तदवकर्पप्तेः इति। तन्न। ‘que तन्नि मिन्नत्वात,' भवेदथ पत्तिः, यद्यसत्यामपि wet areata. भिक्नमवकरप्येत ; अवगम्यते तु fafadt किं?) were; पदानि fe स्वं स्वं पदाधथमभिधाय निदल्ष्यापाराणि; अथेदानीं पदाथा श्रवगताः सन्तो वाक्यार्थ गमयन्ति we?) aes fe 'गुकःः-इतिषा 'छतष्णःः इतिवा गुणः प्रतीतो भवति, भवति खस्वसावलं गुवति प्रत्ययमाधातुं ; तेन गुवति प्रत्ययमिच्छन्तः केवलं गुवयनमुारयन्ति,* सपत्स्यते एषां यथासंकर्पितोःमिपायः, भविष्यति fates. संप्रत्ययः, विज्िषटाथंसंभव्ययसख वाक्धायेः,- णवं चेत्, वगम्यते अन्यत एव वाक्बाथेः; को जातुचित् “अलृष्टा पदसमुदायस्य ङः, अथात् अरवगम्यते- दति वदिष्यति।। पिष waa. तिरेक।भ्यामेतद्वगम्यते, भवति इङ कटादिदियमवस्था,- मानसादष्याघातात् यत्, sacar: पदेभ्यो न पदाथा अवधाग्यनते, तदानीं नियोगतो वाकाय" ATA | यद्यस्य
* ‹उच्चारभिष्यज्ति' दति कार Ge |
९ Gay v पादः॥ शच
भा. अपा्थेगष्यमभविष्यत्,* नियोगतस्तु नावगच्छन्ति। पि च
भा.
अन्रेणापि पदोज्धारणं, यः भो इयमवगच्छति, अवगच्छत्येवासौ खुखगुणकं । तस््याल्पदार्थेमत्यये एव वाक्ार्थः। नास्य पद्- खमुदायेन संबन्धः। यत्तु (इद ILS) “ate wer न बाक्धानुरोधेन कुतञ्चिदधिेषाद् पवकितुमदति' इति! सत्य, रवमेतत् ; AY Bee: पदाथः प्रयुज्छमानः प्रयोजनाभावबा- wae: संज।यते इत्यवगतं भवति, त्र वाक्छाामपि ताबह्भवल्विति विञ्जिष्टाथेताग्बगम्यते ; aww! एषं च सति, ° गुणान्तरप्रतिधेधो न थे” (डर | ९८)- इत्येतदपि परिहतं भवति । aft Si तपदिकात् secant हितीयारि- faite: 'भातिपरिकाथा विेषकः- इत्याह; सा च faire. शतिः सामान्यश्रुतिं बाधेत । यख (६३।२९) ˆ एते पदसंघाताः पुरुषता Feria परितं तत् अश्मरथारिभिः (९५। २द)। अपि च एवंजातीयकेम्यं वाक्यानि dey न किञ्चन पुरुषाणां वोजमसिति॥ (se) ॥
लाकं सन्नियमात्रयोगसन्निकषेः स्यात् रह a (fae)
लोकिकेषु पुनरथषु म्य्षेणार्थमुपलभ्य “सज्नियमः, सञ्चि- बन्धनं अकं त्र संसु, एवक्नातीयकानि वाक्यानि ' नीलोत्- पलवनेष्वद्य' (२९२।२९ ) इति। men “wire जुडयात् खगेकामः-द्ूव्येतेभ्य ण्व पदेभ्यो ये अर्धा अवगताः, तेभ्यः वेतद वगम्यते, freee भवतीति । wee एव VETER AT, WTA वाक्धा्ं दति ॥ (सि०)॥
eee
* “यद्यस्य पाराथंमभविष्डत, इति का, ee । T “उखारिता' इति wie gos
ad मोमांसा-दणशने “ > ५ RAW सनि ` € स वंदाकं APART पर्षास्याः ॥ २७ ॥ (प° १)
भा. उक्तं (२।९०।)- चोदनाल्षणोम्या धमं इति, यतो न पुशषछतः अग्दस्याथन संबन्धः'। तच पद्वाक्याश्रय wad: परि्तः। इृदानीमन्यधाग्चेद्यामः-पौश्षेयाश्ोदना इति वदामःः-सन्निलषटकालाः छतका चेदा इटानीकनाः, ते च चोदनानां समूहाः, AY पौरुषेया शेदेदाः, असंशयं Peder: चोदनाः। “कथं? पुनः 'छतका वेदाः- इति केचिन्मन्यन्तेः। यतः ' पुरुषाख्याः, पुरुषेण fe समाख्यायन्ते वेदाः ;ः- काठकं कालापकं, पेप्यलादकवं मौहलमिति; न fe संबन्धादृते qed, न च पुरुषस्य अब्देन अस्ति संबन्धः, अन्यतः कला पुरुषः, काय्येः अब्द्ः- दूति, ननु ' मवचनल्तणा*
समाशा स्यात्"। नेति ब्रूमः; साधारणं इ fated भवति, एक एव fe कर्ता ब्वोभ्पि परब्ूयुः; wierd: aren te चोदनायाः क्ता स्यात्। तस्मान्न ममाणं ' चोद्ना- Swear धमः" दूति ॥ (Joan wv
ख. अनित्यद शेनाच्च ॥ २८ ॥ (प० 2)
भा. जननमरणवन्तञ्च बेदाथाः शूयन्ते" बबरः प्रावादणिर- कामयत ` कुसुरविन्दः श्रौहालकिरकामयतः - इत्येवमादयः | उहाणकस्या पत्यं गम्यते श्रौहालकिः, यदेवं, भाक् शओोहालकषि- जन्मनः, नायं Wee yay: ; एवमण्यनित्यता ॥ (Jo २) ॥
* ‹दवुतषवचना' इति काण Hite पर| † ^ववर+' इति ato wife | { 'कसरविग्द्' इति ate Go| (कपि! भ्तिकान्क्री०।
९ अध्याये र. पादः ॥ 8७
ख. उक्रन्तु 9ब्दपव्वत्वम् ॥ २९ ॥ (fae)
भा. उक्तं (९० । ९४) अस्माभिः अग्दपूवेत्वमध्येतृणां । . केबलं STATE awe, सोमिधोयते ॥ (सिर) ॥
ख BQ प्रवचनात् ॥६०॥ (उ०१)
भा. AEA (९ Yo) ATT समाख्या काटकाद्येति। . ae | नेयमथा पत्तिः, अक पभिरपि Yararewrey, मकण west (अनन्यसाधारण) कठादिभिरनुष्ठितं स्यात्, तथापि इ समा- Gag wah | Tat च,- वेश्नम्पायनः सवश्राखाभ्यायी, कट; पुनरिमां केवलां शाखामध्यापयाबभुषेति। स TwATST- ध्यायिनां सन्निधावेकन्चाखाध्यायी अन्यां चाखामनधीयानः, तस्यां मरह्णत्वाद साधारणमुषपद्यते fart ॥ (Ge र.) ॥
छ परन्तु खुतिसामान्यमाचम् ॥ ३१ ॥ (Be ₹)
भा. यञ्च (रपू) प्रावाहशिरिति। तन्न, Wau पर्वस्या- सिद्धत्वात् न अवाहइशस्यापत्यं WATE! RW: प्रक सिद्धः, बहति प्रापणे, (नत्वस्य समुदायः कचित्सिद्धः*) इकारस्तु यथेवापत्ये सिद्धः, तथा क्रियायामपि कर्मरि ; TET चेः प्रवायति, स wrarefe:) ‘aac’ इति ।अब्दानुष्टतिः तेन यो निव्योग्थः, तमेवेतौ weet वदिष्यतः खत or परन्तु अतिसामान्यमाजं' दूति ॥ (Se २) I!
ख. छत वा विनियोगः स्यात् कमणः सम्बन्धात् ॥ ३२॥ भा. श्रध कथमवगम्यते-नायमुन्मत्तबालवाक्यसढृञ् इति ?। तथा
# ^ कञ्चित् सिडधः' इति काण oy 1 "बाद्यदौरितिशब्दागह्तिः' इति aie पु०।
a ee
ना,
मीमःसा-द शने
fe पञ्थामः,- वनस्पतयः समासत, सपाः away इति, ` यथा, 'अरद्रवो गायति मत्तकानि, कथं नाम ACHAT गायेत् ?। कथं वा वनस्पतयः सपा वा सब्मासीरन्नितिः। उचयते,- विनियुक्तं हि gua, परस्परेण संबन्धाथे'। कथं ?। ‹ज्योति- ोमः'-दरत्यभिधाय “कर्मव्यः--इत्युचयते। केन {इत्या eifea ‘daa इति। किमथ"? दति, “eine इति।
` कथमिति ?। इत्धं, (श्रनया इतिकन्तद्यतया) इलति । रएवमव-
TTR परथमः पादः॥ तकेषादोम्यं ee
गच्छन्तः, Were रेभिः संस्कतं पंडितं were’ कथमुन्म्षबाल- काक्यसटृं- इति वश्यामः?॥
ननु 'अनुपपन्नमिदं gaa, — "वनस्पतयः सचमासत' इत्येव- मादि'। नानुपपन्न ;- न, अनेन ` अभ्रिं जुङयात् खगेकामः' TATU ATTA: स्युः। रपि व (वनस्पतयः सज्रमा- सतः--इृत्येवमादयोम्पि नानुपपन्नाः,- स्तुतयो WaT: Trew, वनस्पतयो नामाग्चेतना इदं सचमुपासितवन्तः, किं पुनविदांसो ब्राह्मणाः तद्यथा लोके,-खन्धवायां गा श्रपि न चरन्ति, fa पुनविहासो ब्राह्यणा इति। aft च अविनीतः yg: टेः* unfafea: कथमिबादह्ेत-डम्मभलवालवाक्छसङ्ज्नः- दति !। तदाद नालक्तणोग्था धमं इति सिद्धं ॥
इति ओोमच्डवरख्ामिनः att Matas कौ Hi
# ‘ne उपदेशः" इति ute पर ॥
९ MIF २पादः| Re दितीयः are: ॥
ख. श्राम्नायस्य क्ियायेत्वादानथक्यमतदर्थानां तस्माद- नित्यमुच्यते ॥ १॥ (To १)
भा. MPU Sq, यदरोदीत्, तत् श्डूस्य शद्रत्वं' (९) ‹ प्रजापतिः श्रात्मनो बपामुदखिदत्,* (२) “देवा तरै देवयजनमध्यवसाय दिशो नप्रजानन्--(३)- इत्येवमादौनि समाम्नातारः समाम- नन्ति वाक्धानि। तानि किकित् धरम" प्रमिमते+उतन! cla भवति विचारणा। तदमिधोयते,- क्रिया कथमनुषेया] ? इति तां वदितुं समाम्नातारो बाक्धानि समामनन्ति। तत्, यानि वाक्छानि क्रियां नावगमयन्ति, क्रिया संबह्ं बा किञ्चित्; एवमेव भूतमर्थमन्वाचच्ते--बदितवान् रुद्रः, (९) वपाम् चिखेद प्रजा पतिः, (२) देवाबेदिशो TAAL (द)- इत्येवंजातीयकानि, तानि कं चमः प्रमिमोरन् ?। शथोचेपत,--'श्रध्याद्ारेण वा विपरिणामेन वा वद्धितकहपनया वा धवधारण- करपनया वा गृणकष्पनया वा कथिद्थेः करुपयिष्यते'-इति। स were. भानः कः करप्येत|! WE: किल woe, अनतोगन्येनापि रोदि तथ्य, (९) उच्िखेद श्रात्मवपां प्रजापतिः, अतोगन्योप्युत्खिरे दात्मनो वर्षा, (२) देवा वे टेवयजनकाले दिशो न भरभ्नातवन्त अतोम्न्योभपि दिशो न प्रजानोयात् (६)- इति, तणाजकषु, इढटवियोगेनाभिधातेन at यत् वाष्पनिमाचनं, तत् रोदन- भित्युचपते, न 4, तत् इच्छातो भवति। (९) न च, कञि-
* “स खाक्मनो वपामदव्छिदत्" इति aka aft सं० २का० र प्र (Wo भ डदख्खद्त् इति पाठ, साधुः {^ प्रमिमौीरम्' इति का० सं०।॥ { ‘aaetaa’ इति ate ton ( ‘amram’ उति ate ate
॥ ‘weepara रव रवं क, mwa’ दति का० do |
Qo मोमां साद् र मे
भा. दात्मनो वपामुत्खिद्य ATAU मूल्य तत उत्थितेन तूपरेण पुना TE MHA! (२) न च, देवयजनाभ्यवसानकाशे केचित् दिशो Fwy! (६) । wa: एषामानथेक्यं। तस्मादेवं. जातीयकानि वाक्यानि “अनित्यानिः--इत्यचयन्ते, (यद्यपि च नित्यानि, तथापि न नित्यमथे' कुवि) इति। सएष बाक्यकदे अस्या क्षेपः, न MST वाक्यस्य । नन् "एकदे {दना सार्काच्चः पदसमष्ो न ware: we प्रयोजनाय, त अशप्त wt tf: नेवं, भवति fe कचित् werd, योग्थेवारेभ्यो विनाभ्पि विदधाति क॑वचिदर्थ', यानि पन तेः सड संयुज्य अथेतरे eae, तान्येकरे शा शेपेणा चिप्यन्ते ॥
(Jo a) tt ख. शाख््रहष्ट-विरोधाच्चु 1 २ ॥ (प० 2)
भा. 'स्तेनं मनः (९) “अनतवादिनी वाक् (२)-इृत्येवंजाती यकानां धमं प्रति प्रमाण्यं, भूतानुवादात् | विपरिणामादि भिरपि करप्यमाने स्तेयं सखटषोद्यश्च कन्तव्यमित्यापतति, तचा अकव्यं स्तेयानुतवादप्रतिषेधमबाधमानेनानुष्ठातुं। न च विकरपः, वषम्यात्, णकः करप्यो विधिः, रकः प्रत्यश्षः† ॥ चथ. कृषटविरोधः,-- “तसात् धूम एवप्नेरिषा TR aris | तद्मादचिरेवभ्नेनेहतं ददृशे न YR! दति `“ चस्ममाछलोकादुत्क म्याध्रिरादित्यं गतः, राजौ श्रादित्यस्तं' इत्थेतदुषपाद यतु निदं, उभयमपि कृष्ट विर्द्धमुचपते। वतद्ममान्नेषाम्बधारणा सिध्यति इति (९) परो बृषटविरोधःः-.नसेतद्दश्मो वयं
गीर
# ‘wecfeatia माघव, | t Sam’ इति atte qo 4 {^ प्रत्य्तविरोधख' इति ate don § राज" इति का० संर नान्ति। 4 ^ तसात्" इति च्पधिकं eo सो०॥
९ WIT UIT ४९.
भा. ब्रदला वा दः, ब्राह्यणा ar इति अक्रिया्धेत्वारनथकं। थायमधेः- नेवैतत् Qraa किंवा Aryan वयं उताब्राह्यणा एवेति, परत्य सविकश्दधमपरमाणं (२)। अपरः aregea विरोधः — at हि ate, यत् श्रमुष्मिन्लोकेमस्ति वा, न aT इति, यदि wand, अक्रियाधत्वादनथकः। अथानवक्षतिः, wreged विरोधः। श्रतः प्रत्यच्तविद्द्वमपभमाणं (द) ॥ (पु० २) ॥
ख. तथाफलाभावात् ॥ २ ॥ (Yo ३)
भ. गगेज्रिरच्रब्राद्यणं ware ‘Mave मुखं य एवं वेदः —afa यदि भूतानुवादः, अनथेकः। श्रथाध्ययनफणानुवादः, ततोग्सदनुवादः। ` कालाग्तरे फलं भविष्यतीति चेत् । नदि अच प्रमाणमस्ति। ‘fafa: स्यारिति Aq नेष विधिपरः; 'दष्धसंस्कारकर्मख्' (द ० २ पा) इति चिन्तयिष्यति णतदु- परिष्टात्- किं फलविधिरतायेवादः!?-दति। इहतु किं भूतानुवादः, क्रियाया बा १-दति+॥ Nett प्रजायां वाजी जायते य ut षेद" इति चोदाइरणं ॥ (Jeo ६) ॥
खः अन्यानथेक्यात् ॥ 8 ॥ (To 8)
भा. QUST सवान् RATATAT MAT (र), “पणुबन्धयाजी सवान् लोकानभिजयति' (२), " तरति सत्यु, act Ty ETAT यो$वभेधेन यजने, य उ Yaad षेद" (६) इति, यदि भूतानुबादमाचमन्थकं। Wy फलविधिः, इतरेषां wees, —a fe, अलत्वा पणाङ्तिं, अग्िष्ोब्रादयः क्रियन्ते! न
* (तेन न कलविधित्वात मिरालतस्य cy खनयकोऽथवादविचारः डति धिक ato सर † ‘we’ इति कचित् ॥
४२ मीमांसा-दश्रने
भा. च, अनिष्टा श्रद्रोषोमीयेन, सोमेन यजन्ते!। न च, अनधीत्य,
“quanta यजन्ते !। तद्यथा, पथिजाते अके मधु उत्खज्य, ते तैव
, पथा मध्वर्यिनः vad न गच्छेयुः, aga हि तत्। ate चाङ्गः
--““श्के चेन्मधु विन्देत, किमथे vad ब्रजेत् । इष्टस्यार्थस्य संसिद्धौ को विद्वान् यमाचरेत्” इति ॥ (Je ४) ॥
ख. श्रभागि-प्रातषेधाच्च ॥ ५.॥ (qe ५)
भा. “न पृथिद्यामश्रिश्चेतच्यो arafca न दिवि- दइत्यप्रतिषेध- भागिनमर्धे" पभ्रतिषेधन्ति। विश्चायते एवेतत्, च्रन्तरि ष्ठे, दिवि चाग्रिनं चीयते-इति। पथिवीचयनपरतिषेधाथे च aera, भवेत् खयनप्र तिषेधा्धेमेव तत्। शरथाप्रमाणं, नेष विरोधो भवति । कथं. तत् प्रमाणं ! यत् विध्यन्तरमाकुलयेत्, खयं च कुलं . स्यात्,न चेत्थं, faced निधाय चेतच्धमिति॥ (पु ५)॥ ख. श्ननित्यसंयोगात् ॥ & ॥ (पु° €) भा. अनित्यसंयोगसख्च (वेदप्रमाण्ये सति) “ परन्तु शति-सामान्य- मां" (र We ९ पा० २९ छर) इति परिच्ुतः। इदानीं वेदेकडेश्ानामाशिप्तानां पुनरुपोदलक उत्तिष्ठति,“ बबरः भ्रवाहणिरकामयतः-डइति॥ (पू० ई) ॥
षः विधिना त्वेकवाक्यत्वात्स्तुत्यथेन विधीनां स्युः ॥
| tot (सिर,
भा. US समाम्नायते, ara श्वेतमालभेत भूतिकामः, TWAT त्तेपिष्ठा देवता, वायुमेव स्वेन भागधेयेनोपधावति, स wae
भूतिं गमयति-डइति। वायुर्वै केषिष्टा दे वता'- इत्यतो यद्यपि क्रिया anand, farardag वा किञ्चित्; तथापि विध्यृरेभे-
९ ध्याये 2 aie | ee
भा. नेकवाक्छत्वात् प्रमाणं ; “भूतिकामः दत्येवमन्तो विधुरे अः तेनेकवाक्यभूतो ‘aye पिष्टा देवता-द्रत्येबमादिः। "कथ- मेकवाक्यभावः?'। पदानां साकाङ्ल्वादिधेः स्तुते खेकवाक्धतवं भवति,- भूतिकाम श्रालभेत, (कस्मात् ?) यतो वायुः Vref नायमभिसंबन्धो faafera:,— भरूतिकामेनालब्धद्यमिति। कथं तद्धि श्रालभेत ?। यतः, ततो भूनिः- इति, भिन्नाविमावथौ, उभयाभिधाने बाक्छम्मभिद्येत | “किमथा स्तुतिरिति' चेत्। कथं रोचेत ?, नोम्नुष्टीयेत+ {- Cle “ननु प्राक् स्तुतिवचनात्, अनुष्ठानं भूतिकामान्ाल्सिद्ध, स्मुतिवचनमनथेकं 1 न डि; यदा स्तुतिषदाम्सन्निधानं, तदा पूवणेव विधिः; यदा स्तुतिपदसंबन्धः, न wer भूतिकाम स्यालम्भो विधीयते। यथा, पटो भवति--इति, पर उल्पद्यते इत्यथः, निराकाक्तं च पददयं। यदा च तख्खिन्नेव ‘om’ — इत्यपर† श्रुयते, तदा रागसंबन्धो भवतीतयथः, भवति च ow प्रत्याकाद्खुम। णवं यदा न स्तुतिपदानि, विधिश्ब्देनेव तदा प्ररोचना, यदा स्तुतिवचनं, तदा स्तवनेन ॥ ननु Sud सति, किं स्तुतिवचनेन ! af सति श्रविधायकं, भा भूत् तत्, सदभावेऽपि पूवैविधिनेव प्ररोचयिष्यते-दति। सत्यं, विना- fe तेन, सिध्येत् प्ररोचनं; रस्ति तु तत्, afer विद्यमाने apart वाक्यस्य, सोगवगम्यते स्तुतिप्रयोजनं, तयोः afer विद्यमाने विधिना भरोचनमिति॥ ननु ‘urate स्तुतिपदेषु yaw विधिखद्ूपत्वादिधिरमि Ra: स्यात्! न विवश्चयेत स्तुतिपदसंबन्धः! . 'शओराइ-स्तुति- पदानि MATRA विष्यन् SHY | भवन्त्वनयकानि"-- aia चेत् । न, गम्यमानेम्य अविवल्िताथानि भवितुमद्धन्ति !
[कषक णिग aaa ane | Sree
# ^ ततोऽनुष्टोयेत ?' इति कान्सं० yf "परो wa’ ति का० सं०।
88 मोमांसा-दश्रने
भा. योग्सौ विधुरः, स अक्रोति निरे स्तोमः विधातुं, अक्रोति च स्तुतिषदानां वाक्यञ्चेषी भवितुं, मत्य वाक्यशेषभावः | अतोगस्मादिधेः स्तुतिमवगच्छामः ॥ ननु 'निख्पेक्छाद्पि विधिमबगमिष्यामः'। भवतु एवं, नेवं खति कथ्िददिरोधः; किन्तु waar स्तुतिपदसंबन्धे सति विध्यथा विवसितुं; बकं fe संबन्धस्य विधायकं, हौ चेत्संबन्धौ विद ध्यात्,- भूतिकाम श्राखभेत, (९) Weta च एष गुणो भविष्यति (२) इतिः; fata awd सति वाक्यं! ॥ अथ यदुक्तं (९९ । €) ‘a क्रिया गम्यते, न तत्संबद्धं वा किचचित्-- ufa ` ‹स्तुत्यथन विधीनां स्युः," स्तुतिञ्जब्दाः स्तुवन्तः क्रियां भररोचयमाणाः अनुष्टातृणामुपकरिष्यन्ति क्ियायाः। Ta मिमानि सवाष्येव पदानि कथचिदथः wala विद्धति। अतः प्रमाणं णवं-जातीयकानि “वायु सेपिष्ठा रेवता-- ङति॥ (fae) ॥
ख. aa च साम्प्रदायिक ॥ ८ ॥ (Se ९)
भा. अथोचेयत,--' भाक् स्तूतिषरेभ्यः, froargra विधाय कानि, विधिद्रूपत्वात्, स्तुतिपदानि तु प्रमादपाठः इति। तत् न णवं, श्रधावगमात्, ` तुस्यश्च साम्अदायिकं, संप्रदायः (योजनं) येषां ध्माणां,* सवे ते विषिपदानां अ्थैवादषदानां च तुख्याः ;--भ्यायानध्यायते।, गुशमुखात्मतिपन्निः, भिष्योषा ध्यायता च सवेद्िसनर्वजातीयके अविध्नाथ तुस्यमाद्ियनत समरणं च दृं । अतो न प्रमादपाठः इति ॥ (Se ९) ॥
* (भावानां इति ato सं०॥ ८ 9 ~ 6 ay { “ खध्यायानध्यायता' इति ate संर । ‹खध्यायानध्ययन' इति चाऽ ato ॥
q.
भा.
ख.
भा.
९ ध्याये २ पादः। ४५
अप्राप्ता चानुपपत्तिः प्रयोगे हि विरोधः स्याच्छ- ब्दाथस्चप्रयोगभूतस्तस्माद् पपद्येत ॥ € Wo २)
रपि च, या एषा च्रनुपप्निरक्का (vol Xr) “ज्राखटृष्ट- विरोधात्" इृत्येवमाद्या, सा “सोगरोदीत्- इत्येवमादिषु न arf) कुतः१?। प्रयोगे डि स्तेयादौनामुचपमाने विरोधः स्यात्, WET श्रप्रयोगभूतः, THAI “Wa मनः, अनृतवादिनी वाक्ः-इति॥ (ड०२)॥
गुणवादस्तु ॥ १० ॥ (Je ३)
“यदुक्तं (४द। `9) विधेयस्य पररोचनाथा स्तुतिः" इति; तदिद कथमवकरुप्ये त !, यत्रान्यदिधेयं, Ware स्तूयते, यथा, °वेतसञ्ाखयाम्वकामिशाभ्निं विकषेतिः-दहति बेतसावके विधो- येते, च्रापञ्च स्तूयनते-"श्रापो वे आन्ताः-दरतिः। तदुच्यते, --* गुणवादस्तु" गौण रष वादो भवति, यत् संबन्धिनि स्तोतव्ये संबन्धयन्तरः waa) Areal We वेतसावकयोः, ततस्ते जाते। अभिजनसंस्तवेन चाभमिजातः स्तुतो wafer | यथा, ्रस्माकाभिजनो देवदनतोग्ह्याकेषु स्तूयमानेषु स्तूत- मात्मानं मन्यते, एवमचापि द्रष्टव्यं ॥ (९ AT) ti
' श्रथ " सोम्रोदीत्ः- दति कस्य विधेः Re?) तख्ादर्दिंषि रजतं न टेयं-दत्यस्य। कुतः !?। साकाङ्जुत्वात्पदानां, ' सोगरोदीत्, यदरोदीत्, तत्, WHT eRe सः- डति प्रतापः, AMAT | ˆ लस्य यदश अश्नीरयेतः- दति "तस्य" ति पूर्व्ठतापेश्च एव। उपपत्निञ्चोपरितनस्य, यो ब्धिपि रजतं दद्यात्, WT संवत्सरात्, WR रोदनं भवतीतयस्य qari wife, तस््ादद्दिषि रजतं न रेयं- इति; एवं सवाणि साकाङ्काणि॥ "कथं विधरपकुर्वनीति १।
४९ ` मोमःसा-दभेने
भा. गुणवादेन,--रोदनमप्रभवं रजतं बद्धिषि ददतो रोदनमापद्यते। तत् प्रतिषेधस्य गुणः; यत् श्ररोदनमिति॥ “कथं पुनररूदति शश्वरोदौत्-हति भवति! ८९)। कथं वा ्ननश्रपरभवे रजते- yatta वचनं? (२)। पुराम्स्य संवत्सराद् सति रोदने, कथं रोदनं भवतीति ! (९)'। agara,— गुणवादस्तु, गौणा णते अन्दाःः-श्डः- इति रोदननिमित्तस्य शब्दस्य दशनात् 'यदरोदोत्' इत्यु चमते (९) । वणेसारप्यात् निन्दन् अनश्र- प्रभवमप्ययुप्रभवमित्याद् (२) निन्दन्नेव च धनल्यागे दुःख- दथेनात्पुराग्स्य संवत्सरात् TR रोदनं भवतीत्याद् (र) ॥ (2 चा०)॥ तथा, ' यः प्रजाकामः पशुकामो वा स्यात्, स एतं प्राजापत्यं तूपुरभमालभेत' इति, चाकाङ्धितत्वादस्य विधेः भेषोभ्यं,-- श्रात्मनो वपामुदकिखदत्-इति। (कथं गुणवादः ? इत्थं नाम न रासन् पञ्चवः, यत्, श्रात्मनो वपामुदकिखददिति'। एतच कमणः सामथ्ये यत्, ग्नौ भद्धतमाचार्यां वपायामजस्तुपुर उदगात्, इत्थं AAA पशवो भवन्तीति†। (कथं पुनरनुत्वि- rat वपायां प्रजापतिरात्मनो वपामुदकिखदत्- इत्या च ! वचयते,-सदुत्तान्तान्वास्ानं, स्तुत्यथन ARTA गम्यमान- त्वात्। इ ान्वाख्याने वन्तमाने, दयं निष्यद्यते,{- यच टत्तान्त ard, (र) यञ्च किंखित्मरोचना, देषो वा (२) तथ इत्तान्तागास्थयानंऽ न wana, न निवनेव च इति प्रयोजना भावात् अनधेकं-इति श्रविवच्ितं; wera तु प्रवत्तते, tam निवक्तते इति aafarar) दतान्तान्वास्धानेम्पि विधीयमाने श्रादिमत्ता दोषो वेदस्य waa! “कर्थं
* qaqa wectea इतिमाधवः॥ (भूताड्ति' इति ato संर | { ^ व्यापतति' इति ate eo y 6 Sara’ डति ate do ।
९ WIA २ पादः॥ 8७
भा. पनरिदं निरालम्बनमन्वाखयायते ? इतिः। उचयते, नित्यः BETA: प्रजापतिः स्यात्, वायुः, (९) STAT, (२) श्रादित्यो वा (a)! “स ्रात्मनो वपामुदकिखदत्-इति दष्टं (९) वायुं (२) रश्मिं वा (द्); तामग्नौ प्रागात्, वैद्युत (९) Arata (२) लौकिके वा (६) ततोम्जद्ूत्यत्नं, (९) Tei,’ (२) विरत् (इ) वा* तम।लभ्य (तमुपयुज्य) प्रजाः पश्ून्प्राभोतीति गौणाः अब्दाः ॥ (Bre) I ‘aifera: प्रापणोयश्॒ररादिव्य उदपनोयश्कः- व्यस्य विधेः षो ‘ar वे देवयजनमध्यवसाय दिशो न प्रजानन्- दूति, श्राकाद्ितित्वात्। सवेव्यामोद्ानामादित्यञ्चरुनाश््- यिता, अपि रिङ्मोद्स्येति स्तुतिः। "कथमसति feet? दिङ्मोअम्दः' इति। उचते, अपाष्ठतस्य बद्धोः कर्मसमु - स्योपस्थितत्वात् गौणो मोद्शअब्टोग्वधारणावकाशदानादिभि- श(पयतीति गौणता (४ Ake) ॥ (Se र्) ॥
ख. ङूपाद्रायात् ॥ ११॥ (उ० ४)
भा. “हिरण्यं wet भवति, अथ गृाति- इति, साकाङ्जुत्वादस्य विधेः ओषः स्तेनं मनोम्नृतवादिनी वाक्- इति निन्दा- वचन हिरष्यस्तुल्यथन, यथा, किं विणा, een एव weirs! (कथं पुनरस्तेनं मनः निन्दितुमपि wae. नो चयते, वाचं चाननुतवादिनीं whe “अ्रनृतवारिनो- डति ब्रूयात् ¢। गुणवादस्तु ‘HAT,’ यथा, स्तेनाः प्रच्छन्नद््पाः, एवं च मनः इति गौणः wei "प्रायात्" च, अनृतवादिनी वागिति॥ (Se ४) ॥
# ‹विरदिति गोगा, शब्दाः" इति तु ato सो०।
gc मीमांसा-दणेमे
खः दू रभूयस्वात् ॥ १२॥ (BY)
भा. इटविरोधे उदाहरणं, (vol Qs) ‘meg ्वधरेरिंवा TER, नाचः, तस््माद्चिरेवाभ्रेनेक्त eee, न धूमः- इति, (अभ्रिज्यातिज्धातिरभ्रिः खाद्ा- दति सायं जुद्धोति, खया ज्योतिज्धातिः ख्यः खादा- दूति भातः, इति feelers. मवयोविधानस्याकाङ्जितत्वाच्छेषः। उभयोरेवतयोः सन्निधाने शोमः- इति स्तुतेरुपपत्तिः। COT,” धूमस्याप्े खा- दथने गौणः अन्दः ॥ (Seo ५) ॥
खः अपराधात् HAA पच्चदशनं ॥ १२ ॥ (उ० €)
भा. दृष्टविरोधे एव उदाद्रणं (४०।२९) "न चेतदिद्मः- इति, तत्, ^ प्रवरे प्रत्रियमाणेरेवाःपितरदश्ति शयात् इत्याकाङ्धि- तत्वादस्य विधेः Te! warble ब्रा्चणः म्रवरानुमदणेन स्यादिति स्तुतिः। दुक्ञानत्वादन्नानवचनं गौणं, स्त्यपरापेन कत्तु ञ्च YAMA, MAT र्त watt इत्यादिना Tara ॥ (So ६) ॥
ख. श्रा कालिकेष्पा ॥ १४ ॥ (Se ७)
भा. आखदृष्टविरोधे उदाइरणं (४९। ३) “को fe तदेदः- इति, “दिश्वतो काशान् करोतिः दति साकाङ्कल्वादस्य fad: Ra: | प्रत्य्चफलत्वेन स्तुतिः warafrrat विप्रलणटकालफल- त्वा गौं ॥ (os) ॥
खः विद्याप्रशंसा ॥ १५॥ (woe)
भा. `तथापलाभावात् (२ Wo 8 qo) इत्य खदाइतं- ‘hte मुखं- इति ग्गचिरा्विधेराकाङ्धितत्वाच्छेवः ,
९ खध्याये २ UT | 8€.
भा. बेदानुमवशस्य च AW प्रजायां वाजी जायते इति TT | Haar afar च गुशवचनत्वाद्गौणः अब्दः, Wat इव fergie; कुशे सन्तताध्ययनश्रवणान्भेधावी जायते- fa स प्रतिदद्ाद्न्नं प्राभ्रोतीति॥ (so &) II
ख. सव्वेत्वमाधिकारिकं ॥ १६॥ (eo €)
भा. अन्यानर्थक्यवाकये उदादरणं,-* FUT WMT सवान् कामान- वाभ्नोति- दति, "पृणाङतिं जुदोति-इत्याकाङ्चिसत्वादस्य fat: Qe "य ड चेनमेवं षेद इति, "तरति बत्य इत्यस्याकाञ्चितितवाच्छेषः। फलवचनं स्तुतिः, सवकामफलस्य निमित्ते सवकामावाप्तिवचनं गौणं। सवषु सवेवचनं अधि MATa । (So ९) ॥
ख. फलस्य कमनिष्यत्तस्तेषां लोकवत्परिमाणतः फल- विशेषः स्यात् ॥ १७ ॥ (Se १०)
भा. अन्वारश्द्य वचनमिदं (४९ । €) यद्यपि विधिः, तथापि अर्धं AT परिमाणतः सारतो वा फलविभ्ेषात्॥ (उ०९०)॥
ख. अन्त्ययो यथोक्तं ॥ १८ ॥ (उ० १९)
भा. “अभागिमरतिषेधात्--दइस्यादावुदाइुतं- “न पथिद्यामभ्भि- Sra नान्तरिशे न fefr—efa, ‘fered भिधाय Sag’ -दइत्यार्कांशितत्वात् चस्य विधेः Qa) पयिश्यादीनां faeer दिरण्यस्तुत्यथा। wafa प्रसङ्गे प्रतिषेधो नित्यानुवादः । यश्च (६ पू) श्रनित्यद्श्नं “बबरः पभरावादणिरकामयतः- इति तत् ufted, रधवाद्ाकेपेण पनरुत्थितं, इदानीमथ॑वाद प्रामाण्ये तेनेव परिष्ारेण परि्रिष्यते-इति॥ (०९९) ॥ (इति अरथेषादाधिकररणं, © Ho । २ पा०।९ अधि) I
Yo मी्मांसा-दश्मे | eau विधिवत्िमिदाधिकषरवम् ॥ ख. विधिव स्यादपुष्वेत्वादादमाजं ETT ॥ १९ ॥ (Te)
भा. इह ये विधिवत् निगदा अथवादा, ते उदाडइरणं,- “चोद् बरो युपो wear उदुंबर aq aaa ऊज WITH अजोगवश्थेः- दति। किमस्य विधिः कार्य", उता- स्यापि स्तुतिरिति !। fa तावत्माक्तं {-“ विधिव स्यादपुव- त्वादादमाचं इनथक'। विधिवज्ञिगरेष्वेवंजातोयकेषु फलविधिः स्यात्, फलं वगम्यते, तथा fe aye अर्थ" विधास्यति, इतरथा स्तुतिवादमा्॑ अनथकं we, Wary way तावानेव dpe) रपि च waa दति भयोजनं शूयते; न चख, "म्स्तोमयमथेः- इति कञिच्छम्टोःस्ति! लच्षणया तु स्तुतिगम्यते, अुतिञ्च waar: ज्यायसीति ॥ (Je) ॥
ख. लोकवदिति चेत् ॥ २०॥ (पृव्वपक्ते शङ्का ॥)
भा. इति चेत् पश्यसि,-“स्तुतिरनथिका, न च अब्दे नावगम्यते -इति। लौकिकानि वाक्छानि भवनो विद्ाकुबन्तु। तत् यथा, ‘st गौः Rarer Sagi, एषा fe swat सथपत्या अनटपरजा च' इति। ‹ केतव्याः- इत्यप्युक्ते गुणाभि-
धानात् परवत्तन्तेवरां RATE: ; TWH च गुाभिधानमव- गम्यते ; तदत् ects भदिष्यति॥ (Fo Te) ॥
“4
घ. न NAAT ॥ २९५ (आशङ्का-निरासः ॥) भा. नैतरेवं, लोके विदितपूवा अथा wR बङसीरादयः,
* ऊकं सामथ्यं इति माधव, J
९ अध्याय र पादः । ५९
भा. तेषां विश्चानमेव न प्रयोजनं, अतः परसा गम्यते। अवि- fern? न अश्धोरन्। पूववचनादिव । विदितत्वादेव च भरोचयन्ते ; वैदिकेषु पमयेदि विधिशब्देन न प्ररोचयन्ते, A— तरामधेवारेन। जाताद्ंको fe विधि्जब्दे स तदानीं। we विधिशब्देन प्ररोचितः, किं अथंवादशब्टेन?। wf चवेरे ्हमसंवादः,-“ अजाम्बश्द्धौ इति शप्रसिद्धं वचनं, ‘oar उदुम्बरः इति देतुत्वं चाभरसिद्वं,--यस्मात् ऊरुदुम्बरः, तस्मात् तन्मयो युषः कक्ष्य इति ; "खगुदुम्बरः-दति--अनुतवचनात् "अन्यद स्यानुर्त'- इति परिकरष्प्येत !॥ (ate fe) ॥
ख. VAT AMT ॥ २२ ॥ (fae)
मा. SH (४२।९ ८) अस्माभिवेाकडेषत्वं,--, विधिना त्वेकवाक्छ- त्वात्--इति। “aa (५०।९.०) फलवचनं इह गम्यते, न स्तुतिः इति। यत् इ फलवचनं, . तत् श्रो दुंबरस्य यूपस्य, न च, श्विदि श्रौदुंबरो यूपोऽस्ति! तज फलवचनमेवानथेकं | ' स्तुतिवचनः अब्दो नास्ति इति खेत्। इड awry फलण- वन्ता प्रतीयते, फणां सु प्ररत इति, तच फलवत्तायामानथ॑क- मिति यो हितीयोम्थः, water नाम स गम्यते। Katia Ba न, खचथायामपि अथेवत्ता भवत्येव लश्णाम्पि डि लौकिकी | age (५९।६) असंवादो बेरे, न Wise इति'। गुणवारेन मरोचना्थेतां ब्रूमददे,--गौणत्वात्संवादः। किं !। साद्य, wane भीतेः aed, एवमिदमपि प्रीतिसाधनञ्जक्कियुक्तं
भा. wifey भञंसावाचिना “mea उचयते, wat डि तत् पकष-
पफलसंबन्धादू गिति वङ्गं ॥ (सि) ॥
१ रि
* a4 ‘faa’ —xfa धिकं ae Gyo |
५२ मीमांसा-दगेजे
ख. विधिञ्चानथेकः कचित्, तस्मात् स्तुतिः प्रतीयेत, तत्- सामान्धादितरेषु तथात्वं ॥ २३॥ (fae युक्तिः १॥)
भा. “शम्योनिवो श्वश्वो wash वेतसः'- इति, खम्सुयो निरश्व:
कल्तथ्यः-डति--विधेरअक्धत्वादा नथ कं, ATT स्तुति; करूप-
यिवव्या,-अमयिशीभिरद्विरुश्वस्य वकानां च संबन्धो यज-
मानस्य कष्टं शमयतीति । ˆ तत्सामान्यादितरेषु तथात्वं," तयेति
- यावत्, तावत् वथात्वमिति। fa तत् सामान्यं ?। विध्यसंभवः स्तुतिसंभवख ॥ (fate Jo ९) ॥
ख. प्रकरणे संभवन् अपकर्षो न कल्प्येत, विध्थानथंकयं fe a प्रति ॥ २४॥ (सि Fe र)
भा. इतस पश्यामः स्तुतिरिति। कुतः?। इदं समामनन्ति, —ay विदग्धः, स tw; योगतः, स रदः; यः टतः, स .टेवतः; wenefaeum अपयित्यः, स दैवतत्वायः- इति, यदि स्तुतिः, दशेपूणमाखयेारेव xa रताविष्यते। तथा संभवन् VIHA न HA, (UIA इत्यपकषः)। विधि Te तु यज नेच्छतः, ay विदग्धता नीयेत! तथा सति भकरणं बाधितं भवेत्। दशपूणमासकमे प्रति Awana ` विदग्धविधानं अनथकं स्यात्, तस्मात् स्तुतिरेव ॥ (सिर यु०२)॥
ख. विधो च वाक्यभेदः स्यात् ॥ २५॥.(सि° ae ३)
भा. “श्रौदुम्बरो यूपो भवति- डति विधावतस्िन्नाश्रीयमाशे
भा. "अजाम्वश्द्ौ-दरत्येतच्िं ख वाक्व भिद्येत !। इत्यं श्रौद्म्बरो युषः प्रशस्तः, स चोजाम्बरश्द्धो- दति, तस्मात् विधिवन्निगदा- नामपि स्तुतिरेव कास्यमधेवादनां- इति ॥ (fae go) (इति विधिवन्निगदाधिकरणं । ९ श०। २ पा०।२अ०)॥
९ WITS २ पादः | BR खथ हेतुवत्निमदाधिकरणं | बृ. देतुर्वा स्यादथवक्बोपपत्तिभ्यां ॥ २६ ॥ (पण)
भा. थ ये डेतुवन्निगदाः- पण जुष्टोति, तेन डि aw क्रियते- इत्येवमादयः; तेषु सन्देहः किं स्तुतिस्तेषां कार्य", उत हेतुः? इति। fe arti—eq स्याद न्रकरणं होमस्य । ननु "परसिद्ध कायेकारणभावे न हेतु परे अः'। सत्यमेवं लोके, विधायिष्यते तु वचनेन वेर, श्पंण WA ang श्रन्नकरणं हेतुरित्युपदिग्यते। किं प्रयोजनं ?। अन्यदपि दविपीठरादि अन्नकरणं यत्, तेनापि नाम कथं wea त्रियित-ङ्ति। कुतः !। तस्याप्यन्नक्रियायाम्थंवत्ता, शक्यते च ते नाप्यन्नं कर्त" एतद्धि “ क्रियते (५९ । ४)- इत्यु चयते। न हि, वत्तमानकाखः कञथिद्सिति ! यस्यायं प्रतिनिरे्ः। Bat च जतिः अब्दः, स्तुतौ लच्णा। यदि ष, 'दविपोठरादि न awed. करोतीति नाञ्नकरणं- इत्यु | व्यथं तस्िन् खप॑स्तुतिरनथिका स्यात् ! quate fe न सास्षादन्नं करोतीति तेन विनाभ्येन सूर्य स्तुतिना पपद्यते ॥ (ge) ॥ | ख. fray, शब्दपृव्वत्वात्, अचोदना च तस्य ॥ VO I | (fate) भा. नतु एतदस्ति, ग्द पूवेकोप्यमथः,--श्रन्नकरणं हेतुः- दति, wey “श्रन्नकरणं सूपेद्मे हेतुः इत्याद, न च दविपीढर- Wit ; तेन अग् पूव" सूप", न च दविपिढठरारेखोदना ॥ (fae) ॥
खः व्यथ स्तुतिरन्याय्येति चेत्+ ॥ र८ ॥ (fete sate) भा. इति पुनयंदुष्ठ, (५२।९४) तत् परिश्न्ं ॥ (fee श्रा) ॥
9 के Ne e e AR * amo सं° UMM गद् सूज सूजतया Goa, किन्त भाष्यरूपव ॥
ys मौमांसा-दणने
सू. अधस्तु, विधि शेषत्वात् यथा लोके ॥ २९॥ (Ale नि)
भा. . अरस्मत्पकषेमथाग्स्ति, वाक्यशेषो fe स fewer भवति . संवाद ख स्तुतिवचनत्वेन,-यथा वयं सूषण wa क्रियमाणं जानोमः, तथा सपणान्नं क्रियते- इत्येव गम्यते; तदा ख wana स्तोतुं बक्तमानमित्युषदिञ्रति। त्वत्पक्षे एष दोषः, यस्य ते इहदेतुविधिः; विधौ. हिन परः अ्दाधंः प्रतोयते; AY, वत्तमानं उपदिज्न् Be: weary विदध्यात् !। चरख्मत्प क्ते तु रष TCM: परष THA; यथा शोके, बलवान् देवदत्तो Warne] भसदते- दति भटटबसेःपि बलवच्छष्डो वर
मानो न सिं wget वा ater wget; ये देवदत्ता निष्ष्टबलाः, तान् पेय भवति । णवं, (तेन fe we क्रियते'-इति भरशृष्टान्नकरणेन संस्तवः सूरस्य, नि्टानि अन्यानि अच्नकश्णानि अपचय भविष्यति ॥ (T° fate) ॥
ख. यदि च हेतुः, श्रवतिष्टेत निदं शात्, सामान्यादिति चत्, BATT विधीनां स्यात् ॥ २०॥ (fae ge)
भा. यद्यपि च भवेदन्नकरलं हेतुः दविंपिढठरम्रकाराणां, तथापि सूपं एवावतिष्ठेत, weary “अन्नकरणं हेतुः इति विन्नायते wey सुपस्याह, न दविपिठरादीनां; तद्धि निदिग्यते,- Tara सृपणान्नं क्रियते, vary सुपण जुद्दोति--दति। यथा, यस्मात् बलवदुप्मातोम्भ्िः, तेन मे we दग्धमिति, न, ‘marcy बखवद्पभ्मातो दइतिः-- दति गम्यते। अथ "मतं, -येन येन अभ्रं क्रियते प्रणया, सुषादन्येनापि तेन तेनापि Wie: क्रियते' इति। ‘ween विधीनां स्यात्, न Rafer प्रणाद्याम्ननं क्रियते, त्र ange स्यात्, अुद्ोति--इति तावटेबाज्नकरथेन Bela) was पनः सूप
९ अध्याये २ UT | ५५
भा. स्तूयते ; “तेन We कियते इति दन्तान्ताग्धाख्यानं न ख
भा
दत्तान्तन्नापनाय, किं afe प्ररोचनायेव। तस्ादवैतुवन्निगद्- स्यापि स्तुतिरेव काय्यं" दति ॥ (fee युर) ॥ (इति देतुवन्नि- गराधिकरणणं | ९ अ०।२पा०।रशअ०)॥
अथ wafegifancag ।
तदथेशास्त्रात् ॥ ३१॥ (Tg)
sq cert, fa विवलितवष्ना माः, sarfaafaa- बच्वनाः? (९) | किमथमकाअ्जनेन यागस्य उपकुर्वन्ति, उत उञ्चारणामाजेण ! (२) इति —agqercuarta, तदा न नियो- गतो “वद्धि वसदनन्दामि- इत्येष वद्दिलैवने विनियुज्येत | अभिधानेन चेत्, acca विन्ाताङ्गभावो नान्यजोपकनतं अक्रोति- दत्यन्तरोापि वचनं, वद्दिलंवन एव विनियुज्येत! इनि ॥ तदेवमवगच्छामः,-उच्चारणमातरेणेवो पकुवन्तीति । कुतः !। ACURA, यदभिधानसमथा मयः, TAA ATS निबश्ाति,--'खश्परथा ठर प्रथख- इति Wert प्रथयति दति, वचनमिदं श्रनर्धकं, यदि शरथामिधानेनोषकुवैन्ति ; अरथो्चारणमातरेण, ततो बको विनियोगः, ow! अतो नाथोभिधानेन; यथा, साः पुरुषः परेण चेन्नीयते, नुन- afenat न पन्यति-डति गम्यते।
° नन्व्थवादाथे' भविष्यतीति' चेत्। ate, येन विधीयते, तस्य ARAVA LIM! न च, निरपेक्षेण विदिते अरथेवादेन किञ्चिदपि प्रयोजनं क्रियते !। अतो नाथवादार्थः वचनं (९)। |
तथामभ्यादानसमधा AQT: उदाहरणं । लिङ्गारेव wera आप्ता वचनेन विधीयन्ते,“ तां चलुभि राद दइति। चतुः- संख्ाथेमिति' चेत् । न, समुखयजब्टाभावात् (२) |
५६ मीमांसा-द्रमे
भा. तथा 'इमामगृग्णन् रसनागतस्य--इत्यश्वाभिधानीमादत्ते' -दल्युदादहरण,-रसनादाने प्राप्तस्य रसनादाने एव wre विनियोजकं, तत् विवस्िताथेत्वे न घटेत !- दू ति। ननु ' गहेभरसनां परि संख्ास्यति'। न शक्रोति परिसंस्मातं, परिसश्चच्तषाणो fe ere च ज्यात्, परार्थ कल्पेत, प्राप्न च बाधेत! (द) | तस्मात् न विवक्तितवचना माः, अतो न प्रमाण, ‘afees- सदनं टाभिः- इत्यस्य पं विलं वने विनियोगस्य ॥ (पूर) ॥
ख. वाक्यनियमात् ॥ ३२॥ (Ge र)
भा. नियतपदक्रमा हि मवा wate — afer दिवः- इति,
न विपर्यथेण। यद्यथेप्रत्यायनाथाः, विपयथेणाप्यर्धः प्रतीयति,-
. इति नियमोगनथकः स्यात्। wa उश्वारणविरेषाधाः, विपर्यये
` न्यदुच्चारणं- इति नियम च्राओ्रीयते। तेन sacha पत्ते
` ` नियमो चथवान्, स नूनं पश्च इति। ननु “ चर्थवत्खपि नियमो
ग्यते, यथा, “इन्दाग्मीः-दरति'। युद्धं तच तत्, विपर्ययेग्धं- भत्ययाभावात् ॥ (पू २)॥
ख. बड्शस्तरात् ॥ ३३॥ (qo ३)
भा. बुद्धे खस्वपि पाठादयं तदभिधानसमया मदो भवति, “nite अग्नीद् विष्रेत्' इति। समुद्गे किं नोधयेत् ?। रनु werce- विशेषाः, बुद्धेःप्यु्ारणविश्चेषोबकरप्येतेति। ननु “पुन- वचनात् संस्कारविशेषो भविष्यतिः। एवं, अख्मत्पशमेवाि- arta, वचनमुारणं, तद्वि wat ay नार्थ॑परत्यायनं, तत्
WHAM; यथा, सोपानत्के पादे दितीयामुषानडमश्क्य- त्वान्नोपाद्ते॥ (प° द्) ॥ .
=
९ ध्याये २ पादः yo
अविद्यमानवचनात् ॥ ३४ ॥ (Te ४)
यज्ञे साधनभूतः प्रकाशयितव्यः, न च, ताठृशोग्यामस्ति! यादज्रममिदधति+*, यथा "चत्वारि श्टङ्ञा-इति। a fx, way निषादं fefacei सप्तहस्तं किञ्चित् aqarea- मस्ति!। तद्चाभिधानार्थः किमभिदध्यात् ?१। उच्ारणार्ये त्ववकरुप्यते। तथा "मा मा दंसीः- इृत्यसत्यामपि fearat किमभिदध्यात् ?॥ (Je x)
०५ ~ ¢e चतन; यबन्धनात् ॥ ३५ ॥ (To y)
अचेतनेम्थ aay निबभ्रन्ति--“श्रोषधे चायस्वैनं- इति अभिधानेनोपकुवन्त एवंजातीयका श्रोषधिं पशुश्राणाय प्रति पादयेयुः, न च, श्रसावचेतना शक्या प्रतिपादयितं।। wer- रणाय तु नेष दोषो भवति। तस्मात् उश्चारणाधाः। RUT प्रावाणः दति च उदाइरणं ॥ (Feo ५) ॥
अथेविप्रतिशेधात् ॥ २६ ॥ (प° €)
अथेविमरतिथेधोमपि भवति,--चदितिदयीरदितिरण्तरि चं - इति, सेव द्यौः, तदेवान्तरिक्ं- दति को ज।तुचिद्वधारथेत् ?। चअनवधारयंख किमभिधानेनोपकुयात् ?। उच्चारणमाजे तु नैष विरोधो भवति। तस्मात् उश्चारणाथा मयाः! “एको रद्र, न द्ितीयोग्वतस्थे, श्रसंस््याताः सदखाणि ये रद्रा श्रधिभूर्यां --इति चोदाषहरणं ॥ (Jo ६)॥
# ^ अभिवदन्ति केचित् aan’ इति ate do ^ अचभिवदन््येते मा
डति" डति च कचित् पाठ, ।
५८ मीमांसा-दभने
खः स्वाध्यायवद वचनात् ॥ ३७ ॥ “To ७)
भा. खाध्यायकाले पूणिकाम्ब्न्तिं करोति, माणवकोग्वद्न्तिमिव- मधोते, नासौ तेन मवेण तदभिधानमभ्यस्यति, अ सरानुपूाः अवधारणे एव यतते, येन च नाम प्रयोजनं, तदभ्यसितच्धं ; अत उच्चारणाभ्यासात् उच्चारणेन प्रयोजनं इत्यवगच्छामः ॥
(Jo ‘9) ॥ ख. विन्ते यात् ॥ ३८ ॥ (do ८)
भा. wf च केषाश्चिन्मबाणां अशक्य caret वेदितं, यथा, “अम्यक् सात इनदर चष्टिरसते' दति, ‘waa जभरी तुफरीतु, इति, “इन्द्रः सोमस्य काणका! दति च; एते किं प्रत्याययेयुः १। SACU तु न दोषः। तस्मात् उश्चारणाथा मवा इति॥ (Jo ८) ॥
ख. शननित्यसंयोगान्मन््ानथकयं ॥ २९ ॥ (Ge ५)
भा. शअनित्यसंयोगः खर्व पि भवेत् मवेष्वभिधाना्थष् ; यथा, “किं ते छण्वन्ति कोकटेषु गावः इति, ककरा नाम जनपदाः (९) | PaaS नाम नगरं प्रमङ्गदो राजा'- इति, यद्यमिधा- नाथाः, ATS परमङ्गदात् नाभ्यं मयोभनुभूतपूवे इति (२) गम्यते | तरेतेस्तद्थे्ाखाङिभिः कारणेमंदाणां श्रविवश्ितवचनता ॥ (१०१५) ॥
ख. अविशिष्टस्तु वाक्याथः ॥ 8० ॥ (fae)
भा. अवि्जिष्टस्तु लोके प्रयुज्यमानानां वेदे च पदानामधेः; स यथेव लोके विवल्ितः, तथेव वेदेऽपि भवितुमदति॥ "नेष, लोके तेर्थेरवनुदवैः संग्धवद्ध।रः, cy टे वताभिरमत्यश्ाभि-
९ अध्याये २ पादः॥ we
भा. यश्चाङ्गखाचेतनेः संलापे न afaq went! ayge परिकरष्येत, उश्चारणादेव तद्भवितुमद्धति। यद्धि ate, तत् भयोजनवत्, SATCU व न कथश्चित् न eve, यद्यपूवाय । Aaa, यद्यथा न प्रत्याय्यते, न किञ्चित् ware, यदिन प्रयुज्यते, समाम्नानानथंक्वं | तस्मात् उारणादपूवे, तथा च तदथेशाखादि (पुर) SRI तदुष्वते,--रथेमत्यायनाथेमेव TR मवोशारणं। यदुक्त“ न देवताभियेन्ना ङ्गे संलापे प्रयो- जनमरस्तिः- इति, यके यज्नाङ्गप्रकाञ्जनमेव प्रयोजनं। कथं ?। न हि, श्रप्रकाञ्चिते at यज्ञाङ्गे च यागः अक्धोम्मिनिवत्त- fad!) veratrine महानुपकारः कर्मणः, लश्च करोतीत्यवगम्यते। तश््मादस्त्यस्य प्रयोजर्नं। तथच gd न शक्यमपवदितु,--*न श्रथाभिधानं प्रयोजनं इति ।. ननु ' श्रथामिधानेनोपकुेल्छ ‘at चतुभिरादके- इत्येवमादि अरन- Ua भवतिः। काममन्थंकं भवतु, न जातुचित् WITTE दृष्टं अरथाभिधानस्योपकारकत्वं ॥ (fae) i अथ किं तच्छाखं च्रनथकमेव?। नदि,
ख. गुणार्थेन पुनः श्रुतिः ॥ ४१॥ (Ge १)
भा. यदुक्तं (५६।४) ‘at चतुभिंरादत्ते- इति समु्चयञजग्दा- भावात् न समुश्चयाथ" इति। ‹चतुःसंस्याविशिरमादानं. कत्तं दति वाक्यादवगम्यते, तदेकेन AQT गृकन् न यथा- ya गक्रोयादिति॥ (उ०९)॥
ङ्. परिसख्या ॥ ४२ ॥ (उ० २)
भा. "परिसञ्चन्ञाणे च (इमामगृग्णन्नित्यश्वानिधानोमादत्ते' इति चयो दोषाः (५९।४) प्रादुःष्युः-दति। नैवं संबन्धः,- इतयादक्ते-दति। कथं तद्धि?) “दतयड्वाभिधानोः-दइति।
€ ©
मीमांसा-दश्॑ने
भा. सिङ्गादरश्नामाजे, weary विशेषे ्रश्वाभिधान्यां इतिः; सति
भा.
aq.
च वाक्ये fag विनियोजकं, तच्चास्य प्रकरणाम्नानानुमितं वाक्ये नास्ति। कतरत्तत् ?। रतेन मवेणादानं कुय्यादिति, (यिन् सति रनामात्रे लिङ्गात् प्राभरोति)। श्रश्वाभिधान्यानत् merge वचनं, faq सति तत् चअरानुमानिकं नास्ति। तेन गहेभरशनायां न प्रा्चिरेवेति ॥ (Seo २) ॥
सअरथेवादो वा ॥ ४३ ॥ (Be ड)
उस्प्रथा उर प्रथस्वेति went प्रथयतिः- डति शअरथ- वादान पुनः श्रुतिः, यश्चपतिमेव तत् प्रथयति-इति। नन् "नावं AGA वाक्यशेषः, न च प्राप्तस्य स्तुत्या प्रयोजनः | सत्यं, नायं मदस्य विधिः, न संस्तवः, प्रथनमेव ay wad | मवः पुनः KITS A प्राप्त LUTE प्रथनं स्तोतं,- इत्थं प्रथनं प्रस्तं, aq क्रियमाणं wdedu agqu क्रियते। कस्तदा भवति quit) यञ्चपतिमेव तत् परजया wala प्रथयति। किमेतदे वास्य फलं wafer?) नेति ब्रूमः, स्तुतिः कथं भ विष्यति ? डति एवमुचषते। कथमसति wet भरथयतीति weg: !। मवाभिधानात्,-मवेण yet way: प्रथस्वेति ब्रूते, यद्येवं रथस्येति ब्रूते, स प्रथयति, यथा, यः कूविति ब्रूते, स कारयति॥ (So ई) ॥
अविद्धं पर ॥ ४४॥ (Se 8)
भा. AEN —(R पू०)--"पडनियमस्याथवस्वाद विवस्विताथे मवा
cla’) काममनथेको नियमः, न इृष्टमप्रामाणं। "नियतोशारुण- मढृढायः- इति चेत्, afaegr generat अद्म्रत्पश्चेऽपि, एवं प्रत्याग्यमा नमभ्युदयकारि भवति- TAT ॥ (Se ४) ॥
ख.
भा.
सख.
ना,
ख.
भा.
९ ध्याये २ पाद ॥ ९९
संप्रपे कमंगर्हानुपालस्मः संस्कारत्वात् ॥ ४५ । (Bey) i
अथ AM — (द Jo)— मोकणीरासादयेति- मुद्धबोधनम- अकयं, WA उच्ारणाददृष्टः-दति। we, केयं इत्यपि विच्वाते श्रनुष्टानकाले सूत्या प्रयोजनं, उपायान्तरेणापि सा प्राप्रोति, ्रतोम्नेनोपायेन कन्त्ेति-नियमाथमाम्नानं, संरकारत्वात् ॥ (So ५) ॥
श्रभिधानेऽथंवादः ॥ ४६ ॥ (Sse &)
"चत्वारि श्टङ्गा (४ Yo) इत्यसदभिधाने गौणः अब्दः, गौणोकरुपनापमाणवत्वात् ; उश्चारणादटृटमप्रमाणं। चतो rat: wR ‘wape पादाः-इति सवनामि- प्रायं। ‹दे शोषः- इति पलीयजमानौ। ‘wa Weare Ufa छन्दां सि अभिभेत्य। ‘Prat बद्धः इति बिभिवरैर्बद्धः। ‘ea: कामान् वषेतीति रोरवीति WHAT मशो SA म्यान् ्ावि- वेश'-इति मनुष्याधिकारानभिप्रायं। तत् यथा, ‹ चक्रवाकस्तनी हंसदन्तावली ATS LATTA TS इति नद्याः स्तुतिः।
यज्नसब्डद्वये साधनानां चेतनसादृग्यं उपपाद्यितुकाम श्रामव्रणशब्देन Seas, — way | बायस्वेन-- इति (५ पूर) ‘mula aru: इति, wa: पर प्रातरनुषाकानुवचनं भवि- ष्यति, यश्राचेतनाः सन्तो यावाणोगपि wag:, किं पनविदांसो- प्रपि ब्रा्मणाः-डइति, weet च अचेतना अपि ग्रावाण राम पन्ते ॥ (Se ¢) ॥
गुणाद विप्रतिषेधः स्यात् ॥ ४७ ॥ (Se ७) | श्रदितिद्यौ "--इति (६ Jo) गौण एषः Wie, Wal न
६२ मीमांसा-दशने
भा. विप्रतिषेधः। यथा त्वमेव माता, त्वमेव पितेति; तथैकसद्-
Saat एको शद्रः, अतरद्रदेवत्ये अतं wer इति श्रविरोधः॥ (Ses) ॥
ख विद्यावचनमसंयोगात् ॥ ४८ ॥ (ge &)
भा. यत्तु (पू 9) ---अकभेकाले^गवदन्तिमवेण माणवको न पूणिकाग्ब्न्तिं प्रकाशयितुमिष्छनि'-दति। श्रयज्नसंयोगात्, न यज्ञोपकारायेतत् प्रका्यितुमिच्कति। ननु ‹प्रका्- नानग्यासोग्च्षराभ्यासख परिचोदितः उच्वयते,-सौकयात् रकाथनानभ्यासः, दुय इत्वााक्षराभ्यासः॥ (उ० र) ॥
ख. सतः परमविन्नानं ॥ ४९ ॥ (उ० €)
भा. विद्यमानोणप्यथः भ्रमादालस्यादिभिनापलभ्यते, निगमनिस- ` ्व्याकरणवञेन धातुतोग्ः कर्पयितद्यः; यथा, ‘wera MA तुषरोतु- इत्येवमादीनि (= Yo) अञ्िनोरभिधानानि दिवचनाग्ानिं eat अनेन “शअङिविनोः काममपा- persed gerard: देवताभिधानानि च घटन्ते, moana; अवयवप्रसिद्या च लौकिकेनाथन विभ ष्यन्ते, एवं WaT ॥ (So ९) ॥
ख. उक्तश्चानित्यसंयोगः ॥ ५० ॥ (Fo १०)
भा. “परन्तु ्रुतिसामान्यमाजरं (र Fol & पा०। BY Ge) इत्य इति॥ (So ve) it
* santa’ इति afar s † ‘mid भक्तारौ caw, तुषंरोतु इन्तारौ इत्यथे इति ऋ.ग्येदटीकायां माघवः |
९ अध्याये २ पादः | द्द्
ख. लिङ्गोपदेशञ्च तदथवत्॥ ५१॥ ‘fae go ९)
भा. “अभ्रेव्याम्त्रोघमुपतिषठते--दति विधानात्, विवच्िता- थानामेव aut भवति शिङ्गेणोपरे्ः, यदि Afar, ततस्ते श्राश्रेय्याः, ना्रिशब्द सन्निधानात् ॥ (सि° यु० ९) ॥
ख ऊहः ॥ ५२॥ (fae Zo र)
भा. ween च विवक्िताथानामेव भवति । किमु इद शनं ? | ‘a पिता aga, न माताः- इति ; अन्धे TEM इति गम्यते, प्रत्यन्तं कौमारयौवनस्थाधिरेः* wR ASA, Wel न बद्वते- इति ब्रुते। का पनः अब्दस्य द्धिः ?। afer बङवचनसंयोगः ॥ (fae qo र्) ॥
खः विधि-शन्दाश्च॥ ५३॥ (fete यु° 8) भा. विधिशब्दाश्च विवक्िताथानेव मदाननुवदन्ति,- अतं fear: शतं वषाणि जोब्ासमित्येतदेवादः- इति ॥ (सि Fog इति मब्रणिङ्गाधिकरणं। ९ अ०।२ पा०। ४ wo | इति ओमदाचाय्य-ओओीशवरखामिहछलतौ मोर्मांसाभास्ये ze. मस्य दितीयः षाद्ः॥ अर्थवाद्षादोम्यं ee
* °यौवनावस्थाभिरेव' इति eto ato] ate wie Joy
(५.
६४
भा.
मीमांसा-द्मै
तृतीयः पादः ॥
खय सतिप्रामाण्याधिकरयं |
ख. धमस्य शब्दमूलत्वात् श्रश्ब्दमनपेचचं स्यात् ॥ १॥
(पूर)
एवन्तावन्छत्खस्य वेदस्य प्रामाण्यमुक्तं, अथ इदानीं यत्र न वैदिकं we उपलभेमद्ि, अथ च सरन्ति, एवमयम्ी- गनुष्टातच्यः, एतस्मै च प्रयोजनाय- इति; किं wet तथैव स्यात्, न वा ! इति। यथा eT: कत्तवधाः' “गुरुरनुगन्तदयः ‘wert खनितच्यं' “प्रपा प्रवत्तयितव्या "शिखाकर्म ane — दरत्येवमादयः ॥ तदुचाते,-- धमेस्य अग्दमूलत्वादशब्ट्मन- tet स्यात्-इति। eget धमः- दत्युकं “ चोदना- लद्षणोग्या धर्मःः- इति, चतो निमूलत्वान्नापेचितव्यमिति | ननु “ये विदुः+- इत्यं असौ were: ae इति, कथमिव ति वदिष्यन्ति,--श्रक्तव्य एवायं-इति ?। श्यरणानुपपत्या, न fe शरननुभूतोमुतो ay शय्यते; न च, श्रस्यावेदिकस्या- लौकिकस्य च श्यमरणमुपपदयते। पूवेविन्नानकारणाभावादिति, याडहिर्बध्याख्मरेत्,- इदं मे दौद्धिचह्ठतमिति, नमे दुद्धिता- मस्ति- डति मतवा, न जातुचिदसौ परतोयात्,-सम्यगेतत् च्रानं -दति। “एवमपि यथेव पारग्पर्यणा विच्छेदात् “अयं षेदः- इति भरमाणमेषां सममतिः, एवं इयमपि प्रमाणं भविष्यति- दरति । नेतरेवं, मत्यक्चेणोपलब्भत्वात्यन्धस्य, नानुपपन्न पूर frat, अषटकादिषु त्वहृष्टायेषु पूरवविश्चानकारणाभावात् व्यामो इस््छतिरेव गम्यते ; तत् यथा, कञ्चित् जात्यन्धो वहेत्, -खअराम्यच्ं रस्य स्ूपविभेषस्य- दति, कुतस्ते पूवे विन्नानं ! दति च प्यनुयुक्षो जात्यन्धमेवाग परः विनिर्दिशेत्; तस्य
भा.
भा
९ अध्याये 8 पादः | ६५ कुतः 7 जात्यन्धारात्,--एवं जात्यन्धपर्म्परायामपि सत्यां नेव जातुचित्वं्रतोयुविंडांसः सम्यग्दश्चनमेतत्- दति, चरतो न श्रादक्त्मेवंजातीयकमनपे चयं स्यादिति ॥ (पूर) I
` अपि वा कठ सामान्याव्ममाणमनुमानं स्यात् ॥ २॥
(fae)
aft a—afa wet ्ावत्तपते। प्रमाणं wafe:, fara fe तत्, किमिति श्रन्यथा भविष्यति?। “पूवैविन्नानमस्य नास्ति, कारणाभावात्ः- इति चेत्। अस्याएव was tera: कारणं च्नुमास्यामद्धे ; तत्तु न श्रनुभवनं, अनुपपक्षया, न हि, मनुष्या इव जन्मनि एवंजातीयकमथैमनुभवितुं अकरुवनि । अन्मान्तरानुभूतं च न समयते ; अन्यस्तु अनुमोयेत, कतं सामान्यात् (स्तिवेदिकपदार्थयोः)। तेन उपपन्नो वेदसंयोग. खेवणिकानां ।
ननु “नोपलभन्ते एवंजातीयकं यन्यं'। शअनुपलभमाना श्रम्यनुमिमोरन्, विग्मरणमप्युपपद्यते- इति, तदुपपन्नत्वात् पूवेविश्चानस्य चैवणिकानां स्मरतां, विद्र णस्य च उपपन्नत्वात् न्धानुमानमुपपद्यते-डूति प्रमाणं wafer: |
अ्टकालिङ्गाञ्च मवा वेदे टृग्यन्ते--“ यां जनाः प्रतिनन्दन्ति - इत्येवमादयः ॥ तथा मल्युपस्थितनियमानामाचाराणां दृष्टत्वादेव मामाण्यं,- गुरोरनुगमात् भीतो गुदः अध्या पाय- ष्यति, चन्ध^अन्धिभेदिनख न्यायान् परितुष्टो बच्यति- दति; तथा च दशयति,-* wena अर्यासं पूव" यन्तं॑पापोयान् पञ्चादन्वेति-डइति। भषास्तदागानि च परोपकाराय, न धमाय,-द्रत्येवावगम्यते। तथा च दर्भनं,- ‹चन्वन्निव प्रपा
~~~ ~~~
* (खथ, उति ate Gd युरातमयुरतकं ` J
६९ मीमांसा-दणेने
भा.श्रसि- इति, तथा “ स्थलयोदकं परिगकृन्ि- इति च। गोच- fas शिखाकर्म, दशनञ्,-' यच बाणाः सम्पतन्ति*- इति । तेन ये gern, ते तत wa प्रमाण, ये त्वटृष्टाथाः, तेषु षेदिकशग्दानुमानमिति॥ (इति स्छतिप्रामाण्याधिकरणं | ९ । द।९.।)॥
अथ अतिप्रावल्याधिकर्णम् । ख. विरोधं त्वनपेच्छयं स्यात्, असति दयनुमानं ॥ 3
भा. अथ यत्र अ्तिविरोधः, तच कथं१। यथा, श्रौदुंबयाः सवेवेटनं ‘Mea स्यद्दोद्ायेत्- द्रति श्त्या fag (\)। ्ष्टाचत्वारिं्दषाणि वेदब्रद्ाचये चरणं * जातपुच्ः छस्णकेशो- प््रीनादधीतः-दृत्येनेन विशं (२) त्रीतराजको भोज्धान्नः --इति ‘aay श्रग्नीषोमीये संस्थिते यजमानस्य गृद्देःशितच्यं इत्यनेन विद्धं (द) तत् भरमाणं, कतं सामान्यात्, इत्येवं पामे ब्रूमः, श्रश्क्यत्वादयमामोहः,- इत्यवगम्यते । कथम- शक्यता !। र्पञेविधानात् न सवा शक्या वेष्टयितु, उद्रायता MEQ! तामुद्गायता स्मष्टव्यामवगच्छन्तः aad संप्रत्ययं नाधेमड्ि waa erecta ?- इति ब्रूमः। ननु “निमूलत्वादगामोडः तत् च्यमरणं- दति वेदिकं वचनं मूलं भविष्यतिः-इति। भवेदेदिकं वचनं मूलं, यदि स्पर्थनं चधामोद्ः; अ्यामो हे त्वशक्यत्वात् अनुपपन्नं । यथा, अनुभवनं अनपपत्नं इति न कर्ष्यते, तथा वैदिकमपि वचनं! कथं afe सववेष्टनस्मरणं ?। व्यामोहः कर्थं व्धामोदकरुपना १। श्रौतविक्नानवबिरोधात्। अथ ‘fare नेमौ विधी fanny
a त
* am कमारा fafret xq’ इति अधिक काण Mo Fo Joy
९ अध्याये ३ पाद | qs
भा.ते व्रीदियववत् Tegenca?! नासति व्यामोषविन्ञाने विकर्षो भवति,- यदि सववे्टनविक्लानं प्रमाणं, wud arate: यदि watt प्रमाणं, सति्यामोद्धः। विकसूपन्त॒ वदन् WMA TY तावत्प्रमाण्यमनुमन्यते, तस्य च मूलं तिः, सा चेत्मममाणमनुमता, न पाच्िकी। पाक्चिकं च सवेवे्टनस्मरणं Te तावन्न शक्रोति अति परिकरपयितु. सपश वि्ञानेन बाधित. त्वात्। ततश्च श्रद्ामोद्े च तस्िन्न शक्या यतिः कर्पयितुं। न चाग्सावव्धामोहः TY, TH Mae भविष्यति- हूति, यदेव fe center Te मुखं, तदेवेतरस्धिन्नपि, एकस्ित्पन्ते न चामोदः, शतिप्रामाण्यतुख्यत्वादि तरबाभ्यव्यामोदः; न . च, श्रसवेकस्िन् पक्षे खतिनिनद्वाश्ठरा हिसा “न ममादपाठः - शति शक्या गदितुं!। तेन, न carers विज्ञानं ामोष्ात् Tarat संक्राकं-दूत्यवगम्यते। त्र दुःञ्तखभ्ादिविक्नान- मूलत्वं तु सवेवेटनस्य- दूति विरोधात् करुप्यते ; न fe, तस्य सति विरोधे प्रामाण्यमभ्युपगन्तद्यं- दूति किञ्चिदस्ति प्रमाणं | qa यथेवेकस्िन् TR न शक्या शतिः करूपयितुं, एवं अपर स्िन्प से, तुख्यकारणत्वात् | रपि चेतरेतराश्येग्न्यतःपरिष्छेदात्। केयमितरेतरा- श्यता!। प्रमाणार्यां सूतौ स्पर््नं व्यामोद्ः, स्पर्शने WAIT सूढतिव्यामोहः, तदे तदितरेतराश्रयं waft) ay ang eed मुल, कर्प्यं स्तः, सोग्सावन्यतःपरिष्छेद्ः, करप्यमुलत्वात् स्तिपरामाष्यमनवक्कपं; तदमामाण्यात् स्पर्थनं न च्चामो्ः, तदब्यामोदात् स्मान्ग्रुतिकषूपनाग्नुपपन्ना प्रमाणाभावात् | ननु ‘ud सति ब्रीहिसाधनत्वविन्नानस्यापि शच्रव्यामोद्ात् यव- खुतिनेापपदयेत !। सत्यं नोपपद्यते, SEAT AT स्यात्, WELT त्वेषा, न दि, मत्यश्चमनुपपन्नं नामास्ति! इयोस्तु श्चत्यो- भावात्, FBR वाक्ये, wa केवलयवसाधनता गम्यते,
qc मीर्मांसा-दश्रने
भा. एकेन केवलबीदिसाधनता। न च, वावंयेना वगतोम्याम्पक्ूयते | तस्मात् व्रीद्धियवयोर्पपन्नो विकल्यः, ठ द्रधन्तरयो A । तस्मात् on खतिविर्द्वा स्डतिरप्रमाणं-इति। शतञ्च सवेषेषटनादि नादरणीयं ॥ (इति गुतिप्राबस्याधिकरणं । ९ Wo! दे पा०। २ Wo) ॥
Sy STHTAGAIAT face |
ख रेतु-टशनाच्च ॥ 8 ॥
भा. Shere श्रादित्वमाना श्रौरदुबरीं छतां वे्टितवन्तः केचित्, तत् खतेर्बोजं (९) । बुभुत्तमाणाः केचित् क्रीतराजकस्य भोजनमाचरितवनग्ः (२) । aed भरच्छादयन्तखा ाचत्वा- रिञ्जदषाणि बेदब्रद्यचय' चरितवन्तः (द) तत एषा स्तिः --इत्यव गम्यते |
श्रधिकरणाग्तरः वा, ‘Fare वासोग्धयुगृकाति-
इति, “यूणहस्तिनो दानमाचरन्ति- इति, तत् कतुंसामान्यात् प्रमार्ण- इति प्रात्तिमप्रमाण wafer, अचान्यन्मुलं,- लोभादा- चरितवन्नः केचित्, तत एषा wala) उपपन्नतरघ्ेतत् वैदिक- वष्वनकरुपनात्॥ (ofa FEARS AAT CAT ACT । ९ । RIsiil
धथ पदार्थप्राबल्याधिकरयम् ॥ ख. . शिष्टाकोपेऽविर्द्मिति Sqn ५ ॥ (Tadd प°)
भा. - Mae areal’ यन्नोपवीतिना कत्त्ं' ‹ दकच्िणाचारेण कनरवथ-इत्येवंलच्णानि उदादरणानि। किमेतानि श्रुति विषद्धानि न कर्तव्यानि, उताविश्द्धानि कायाणि?-हइति।
९ HUIS 8 पाद, । १९
भा. डति चेत् षन्थसि,-तैरप्यनु्टोयमानैर्वीदिकं किचचिन्न कुप्यति;
द.
भा.
भा
तस्मात् ्विर्द्धानि- इति ॥ (पू । Ye) ॥
न, शास्त्रपरिमाणत्वात् ॥ ई ॥ To)
नेतरेवं, जाखपरिच्छिन्नं fe क्रमं बाधेरन्! कथं !। “वेदं छत्वा वेदिं कुर्वोत-इतीर्मां अुतिमुपरन्धषात् ! श्रन्तरा येद* वेदिं च, च्रनुष्ठोयमानमाच्चमनादि। wate चेकष्स्मैना- नुष्टौयमानेष पदार्थेषु कदाचित् मधान॑ ware अतिक्रामेत्, उभाभ्यां हस्ताभ्यां अनुतिष्ठन् प्रधानकालं संभावयिष्यति ॥
(qe) अपिवा कारणाग्रहणे प्रयुक्तानि प्रतीयेरन् ॥ ७ ॥ (fae)
अपि वा-इति पश्चच्याटत्निः। wy warenrcut एवं जातीयकाः प्रमाणं। ननु maT विर्डधन्तिः। विरु्धनत, नेष दोषः, श्ाचमनं पटाः, पदाथानां च गुणः कमः, न च, गुणानुरोधेन पदाथा न कर्यो भवति !। रपि च प्राप्तानां पदाथानां उत्तरकालं क्रम श्रापतति, यदा were: भाभ्रोति, लदा क्रम एव नास्ति, केन सद विरोधो भविष्यति?-इति। तधा यदि दक्षिणेन नाचयते, कालो भा विरोधोत्-इति, तच कालानुरोभेन पदाथा नागन्यथात्वमभ्युषगच्छेत्। प्रयोगाङ्गं fe कालः पदाथानामुपकारकः, WAY न कालानुरोधेन Seafarers: पदाथः। श्रपि चख शौचं दक्िणाचारता यज्चोपवीतित्वं च- एवंजातीयका Wat! खवधातारो न भवन्ति, सवेषदाथानां
CTE
* भवेदो नाम दभमय' संमाजनसाधनं, बेदिरारवगोयमाचपत्य-
मध्यवत्तिनी चतुरङुणखाता भूमिरिति माधवः ।
७० मीमःसा-दशेने
भा. शेषभूतत्वात् । तस्यात् श्राचमनादीनां mares (इति पदाथंप्राबर्याधिकसणं । ९।२।४।) ॥
€ शास्त्र प्रसिदधपदायप्रामाण्याधिकरणम् ॥
ख. तेष्वट्शनादिरोधस्य समा विप्रतिपत्तिः स्यात् ॥ ८ ॥ | (TJ)
भा. 'यवमयश्चरः arerdy carer ay “वैतसे कटे प्राजापत्यान्
संचिनोति इति यववराषवेतसञ्जब्दान् समामनन्ति। तच
केचिहोधश्रकेषु यवशब्द प्रयुंजन्ते, केचित् मियङ्खषु ; वरादशब्दं
केचित् wae, केचित् छष्णशकुनौ ; वेतसञब्दं केचित् THA,
केचित् जम्ग्वां ; तचोभयथा पदाथोावगमादिकरषः ॥ (पू०) ॥
ख were वा तन्निमित्तत्वात् ॥ € ॥ ˆसिर)
भा. वाशब्दः पक्तौ च्यावत्तयति। यवशब्टो यदि दीर्धश्रकेषु, area प्रियङ्गुषु भविष्यति, यदि प्रियङ्गुषु, agar यवेषु । किं सादृश्यं !। yaaa कषीणे भवन्ति Sawa: प्रियङ्गवस्, एतत् तयोः Urge कः yaa निश्चयः १। यः जाखस्थानां, स शब्दा्ंः। फे शाखस्थाः१। जिष्टाः, तेषामविच्छिन्ना स्तिः शब्देषु वेदेषु च; तेन शिष्टा निमित्तं श्ुतिख्षत्यवधारणे। ते ad समामनन्ति,--यवमयेषु करम्भयात्रेष वि्धितेषु वाक्यशेष, — यज्रान्या श्रोषधयो BAA, WAR मोदमाना इवोत्ति्टन्ति' -इति, दीधेश्रकान् यवान् दशयति वेदः। BF दशनात् अविच्छिन्तपारम्पया दीर्वश्केषु यवशब्दः- इति गम्यते | तचरात् fragg गौणः, very दोघेश्कानां पुरोखाज्नः RAT । (ˆ तद्यादराद्ं गायोम्नुधावन्ति- इति WAC वरा इ- अब्दः दशयति, ‘wan बेतसःः- दति बकुले Fareed
९ अध्याये eae | OY
ar. ent FE गावोम्नुधावन्ति, TEMPE जायते, अम्बृष प्तः we गिरिनदीषु वा॥ (इति आखप्रसिद्धपदाथप्रामाण्याभिकरणं। ९।द।५)॥
~ e ° By म्लेच्छप्रसिडधायप्रामाणयाधिकरय॥
ख. चोदितन्तु प्रतीयेताविरोधात् प्रमाणेन ॥ १०॥
भा. WHAT अब्दान् WAT न wha श्राचरन्ति, SVT afafaq प्रयुञ्जन्ते, यथा पिक-नेम-सत-तामरसादिशब्दाः तेषु सन्देद्ः-- किं निगमनिरक्ृव्ाकर वशेन धातुतोग्थं; करूप यितव्यः, उत यत्र Sear श्राचरन्ति, स शब्दाथः?-इति॥ शिष्टाचारस्य प्रामाण्यं उक्तं, ना्चिष्टसडतेः; तस््मान्निगमादिः- वभे नाथेकरपना, निगमादौनां चेवं श्रथेवत्ता मविष्यति। ya भियोगञ्च म्द थष्व्िष्टाना, श्रमियोगश्चेतरेषां। तस्माद्वातु- ape: करुपयितव्यः- त्येवं wa ब्रमः, चोदितमञि्टैरपि जि्टानवगतं अरतीयेत, यत् प्रमाणेनाविङद्धं, तत् श्रवगम्यमानं न न्याय्यं can! यत्तु fers: प्रमाणं--टूति, तत् पत्यच्ता- नवगतेभ्य । यत्तु श्रभियुक्ताः अब्दाथेषु अिष्टाः- डति, ava, -च्रभियुक्ततराः पञ्िणां पोषणे बन्धने च Seer! यत्त निगमनिशक्ृव्धाकरणानामथ वक्ते ति, तच्रषामथेवत्ता भविष्यति, न यत्र श्लेच्छरप्यवगतः were: | aie च निगमादिमिरथ करप्यमानेगव्धवस्थितः शब्दाथा भवेत्, त्र अनिखुयः स्यात् wary पिक-- इति कोकिलो are, नेमोम्द्व, arate पद्मं, सत- दूति दारुमयं ard, परिमण्डलं शतद्धिटद्रं॥ (इति भ्वेष्ड- प्रसिद्धाथंप्रामाण्यायिकरणं ।९।२।६।॥)॥
Se
७२ मोमांसा-दशने अथय कल्यसूुजाखतप्रामाणाधिकरब ॥ ख. प्रयोगश्णस्तमिति चेत् ॥ ११॥ (पू)
मा. दह कर्पसूषण्युदा दरणं,“ माकं, हास्तिकं, कौ णिडिन्यकंः —tfa, एवंलच्तणकानि किं प्रमाणमप्रमाणं वा?-ड्ति संदि- ग्धानि। किं ard - प्रयोगस्य थाल प्रमाणमेवंजातोयकं- इति qa) सत्यवाचामेतानि वचनानि। कथमवगम्यते !। वेदिके tat संवादो भवति, य wa fe वेदे गराः, त Tay, या एव वेदे cea, ता णवे । तस्मात् सत्यवाच श्राचायाः, “श्रचायवचः प्रमाणं- इति च खतिः। wera प्रामाण्य मनवगतं--डति यद्युचेयत, भरमाणान्तरोण वचनेनावगतं- दति न दोषः। Sear Het तुर्य श्रादरः ; AMT प्रमाणं (Fe) ॥
ख. न, असन्नियमात् ॥ १२ ॥ (fae)
भा. नैतदेवं, असन्नियमात् न एतत्सम्यन्निबन्धनं, खराभावात्॥ (fate) ॥
ख. अवाक्छशेषाच्च ॥ १३॥ fae यु)
भा. “ऋत्विजो दणीते, इता यजन्ति, दे वयजनमध्यवस्यन्ति- cf, नाच विधिर्गम्यते वर्तमानकाणप्रत्ययनिदं शात्, न चाच area: स्तावकोम्स्ति; तस्यात् Bard! यख Arex Sm, ख नाकरोयकत्वात्, वेदवाक्यमिखसमाम्नानात्। AY खतिः- दति, नैतत्, अर्थवादत्वात् । कथमथवादः ?। विधय- मर fe अस्ति,--'आग्रेयोम्टाकपालःः- इति weer Sepa, श्राचिनोत्यस्य बुद्धि-इति। यदा अराचायेवचनं
* ^ इर्यः इति Mle Ho Yo Ta |
९ अध्याये हे पादः ॥ ©8 प्रमाणं azvay! कतरतत् ?। यत् प्रमाणगम्यम् (fee
qe) ॥ aaa, सत्यवाचामेतानि बयनानि-इतिः; तन्न,
ख. सव्यच च प्रयोगात् सन्निधान-शस््ाच्च ॥ १४ ॥ (Se)
भा. श्राचार्यवचनं fe भवति पूवेपश्ते ‘ware तिथिष्वमावास्या' इति, संन्निहितश्च आसं, पौणमास्यां पौणमास्या यजेत, अरमावास्यायाममावास्यया ` यजेतः--डइति, तेन wWlalaag- वचनान्न सत्यवाचः, तस्मात् अप्रमाणं (Se) (इति Rew- खूचाखतःप्रामाण्याभिकरणम् । ९. । Blo) i.
अथय होलाकाधिकरकम् | (सामान्यश्रुतिकरपनाधिकर णम्) ॥ ख. च्रनुमानव्यवस्थानात्तत्सय॒क्त प्रमां स्यात् ॥ १५॥ (qe)
भा. श्रनुमानात् खूतेराचाराणां च म।माण्यमिष्यते, येनेष हेतुना ते प्रमाणं, तेनेव ववर्थिताः भामाण्यमद्धेन्ति। तस्मात् होलाकादयः प्राचेपरेष AAT: श्राङ्रीनेबुकादयो दाक्षिणा- त्येरेव, उदुषभयन्नादयो उदीचेयरेव ; यथा (Marae चव- तिते,- केचित् जिञ्जिखाः, केचित् पञ्चशिखाः- इति॥ (पू) ॥
¢ © ख- चपि वा सव्वधमः स्यात्, तच्यायत्वादधिधानस्य ॥ १६॥ (fae) मा. श्रपिवा--दरति पक्षव्याटत्तिः, एवंजातीयकः Tau स्यात् | कुतः ?। ‹ तन्न्यायत्वात् विधानस्य, (विधोयतेमनेन- इति) विधानं wei, सोग्नुमीयते स्ब्टत्या ; न च तस्याम्महतिवचनता न्याय्या, न च व्यक्तिवचनता, न सवषामनु्ठातृष्णां यदेकं K
७8 मीमांसा-दभमै
सामान्यं, तस्य वाचकः कित् weet fer, योग्नुमीथेत। तस्मात्
सवधमता विधेन्यायव्या। कुतः?। पदाथाः कत्तंयाः- दूति
प्रमाणमस्ति, धवस्थायान्तु न किंश्चित् प्रमाणमस्ति ॥ (सि०)॥ अथ यदुक्गं--यथा श्रिखाकरपो च्यवतिते- इति,
ख. दशनादिनियोगः स्यात् ॥ १७ ॥ “ge ९) भा. गोचद्यवस्थया भरिखाकरूपव्धवस्थायां eat स्पष्टं ॥ (we ९) ॥
ख लिङ्गगाभावाच्च नित्यस्य ॥ १८ ॥ “fae qo)
भा. इटं परेभ्यः केभ्यिदत्तरं gt) कानि तानि पदानि, "अथ किमथ न लि ङ्गादयवस्था ! यथा, at शडोताः- इति। नास्ति तत् नित्यमेषां लिङ्ग, यत् यथाद्नमनुवत्तते। iy ग्यामा इदन्तो लोदिता्ताः, Aft न सवं श्राकोनेबृकादोन कवते । श्नेवंलिङ्गा aft चानतिछन्ति। agra व्यवस्था ; at दोता- डति तु wera यतिः॥ (सिर युर) ॥
ख. आख्या हि दे शसं योगात् ॥ १९ ॥ सि ae निर)
भा. अथ (कस्मान्न समाख्यया नियमः ?-ये ‹ टास्िणात्याः-
इति समाख्याताः, ते खाकीनेबुकादीन् करिष्यन्ति; ये "खटी.
चयाः इति समास्माताः, ते उदषभयन्नादीन्; ये “प्राचा
—tfa, ते दोलाकादीन् ; यथा, ‘cre राजसूयेन इति,
नेतरेवं, रे्संयोगात् wren भवति, दकिणदे बाच्रिगेतः माश
वा Sey वाम्बर्थितः चाङक्ीनेवुकादोन् करोत्येव उदीचा
दे शाग्तरे उदुषभयन्नादोन्, माचयाख्च WTA], WAN TY
देशान्तरगतो न नियोगतः परपदाथान् करोति aenw
अवस्था । राजा राजङ्येनः-डइति तु नियता जातिः॥ (सि "T° निर) ॥
२ अध्याये र पादः A Oo
खः न arguracfata Sql २०॥ (fee sae)
मा. इति aq पज्यसि,-यदि दे्संयोगान् wen भवेत्, देकर स्थस्य न भवेत् ! भवति च दे थान्तरस्थस्य ' माथुरः- इत्यसंबद्स्यापि मधुरया ; wera रेअसंयोगात् चाख्या | (सिर च्ा०) ॥
ख. स्याद्योगाख्या fe माथुरवत् ॥ २१॥ “ate fate)
भा. देश्रसंयोगनिमित्तायामष्पाख्यायां हेशान्निगंतस्य तदाख्या न विर्द्धा, यत एवा योगाख्या (योगमान्रापे न्ता), न भूतवत्तमान -भविष्यत्संबन्धापे च्चा, यतो ढन्ते, — मथुराममिप्रस्थितो ˆ मा- रः इति, मथुरायां वसन्, मायुराया निगेतञ्च । यस्य तु शलोग्न्यतमः संबन्धो नास्ति, न स माथुरः, तस्मान्न समास्या चधवस्था॥ (श्रा fate) I
¢
ख. HATA वा प्रवणवत् ॥ २२ ॥ (जा)
भा. अथ कस्मान्न HATE रे्ः?-यः छष्णन्डत्तिकाप्रायः, स अ कौनेनुकादोनां, यथा “प्राद्चोनमवणे बेग्यदेवेन यजेत- Za i (Are) tt
ख. TAY RATAT ॥ २२ ॥ (आ० fare)
भा. यथा कर्॑रि अरच्यवर्थितं fears ग्यामादि न very: संवाद्- मुपेति, तदत् दे शलिङ्ग अव्यवस्थित ; छणष्णग्डत्तिकाप्रायेम्प्यन्ये न कर्वन्ति, तथा ्नन्यलिद्धेम्पि कुवन्ति; तस्मान्न देतो sre: प्राचीनम्रवणन्तु शरुत्या नियतं बेश्वदे वस्य ॥ (इति दोलाकाधि- करणं र ols Wool Ao) i
Od मीमांसा-दश्रने
खथ साधुपदप्रयक्यधिकरयम् ॥
ख. प्रयोगोत्पच्यशसत्वाच्छब्देष न व्यवस्था स्यात् ॥ | २४॥ (Te)
भा. गौः गावी गोणी गोपोतलिका-इत्येवमादयः शब्दा उदाहरणं गोशब्दो यथा साख्ादिमति ward, किं तथा गाद्यादयोप्पि, उत नइति सन्देशः, किमेकः अब्दो विच्छिन्नपारम्पयाग्थाभिधायी, इतरे श्रपभ्ज॑शाः, उत सव- म्नादयः१। Wee ब्रूमः। कुतः?। भत्ययात्, प्रतीयते हि गाव्यादिभ्यः साखादिमान् श्रथः; तस्मात् इतो वषेशतेप्य- स्यार्धंस्य संबन्ध ्रासोदेव, ततः परेण, ततश परतरेणेति अनादिता, कत्ता चाम्स्य सम्बन्धस्य नारस्ति- इति waleqa- Ra! तस्मात् सय साधवः, सथेभाषितब्धं, wa fe arya’, यथा, We: करः पाणिः - इति | धाय Ya उश्चायन्ते, न श्रदृष्टाय, न fe, रषामुश्ारणे आखमस्ति!। तस्मान्न व्वतिष्ठेत,-कञ्िदटेक एव साधुः, इतरोग्साधवः- इति ॥ (पूर) ॥
ख. शब्द प्रयन्ननिष्यत्ते रपराधस्य भागित्वम् ॥२५॥ (fae)
भा. महता भ्रयजेन wee डचरन्ति,- वायुनेभेरुत्थितः, उरसि वितीर्णः, कष्ठे विवत्तितः, मुद्धानमाइत्य, पराटतः, वक्रो विचरन् विविधान् अब्टानभिव्यनङ्कि। तजापराधथेनाम्पि उा- रयिता, यथा युष्के पतिष्यामि-दइति wea पतति, सत् उपस्मरच्यामि- इति fe: उपस्पुञ्जति। ततोम्पराधात् HEAT गाद्यादयो भवेयुः, न नियो गतोम्बिच्छिन्नपारम्पयेा एव- दूति ॥ (fae) ॥
९ अध्याये हे पादः | © ७
ख अन्यायञ्चानेकशब्दत्वम् ॥ रद् ॥ feo qo)
भा. न चेष ग्यायः,- यत्, ‘AEM अब्दाः Uae अभिनिविश्- मानाः, सवम्विच्छिन्नपारम्पयैौ एवः- दूति, wera TAT दभ्युपगम्यते, UF AY साधुशब्े “ऽ प्यवगते प्रत्ययोःवकरप्यते। तस्मात् ्रमोषामेकोग्नादिः, अन्येग्पर्ब॑ञ्ाः। स्तः करः पाणिः इत्येवमादिषु तु अमियुक्तोपदेशात् अनादिरमीषाम्थन संबन्धः -इति॥ (fae Zo) 1
ख. तथ तत्वमभियोगविशषात् स्यात् ॥ ₹२७॥ (are fate)
भा. कथं पुनः तच तत्वं Mag fad ?। wej—rrary, रथिनो Fe अभियुक्ता भवन्ति, दम्यते चाभियुक्तानां गणयतामविद्धरणं उपपन्नं । wey गुण्यमानं न भ्रग्यते-दइति। तस्मात् यमभियुक्ता उपदिशन्ति, एष wa साधुः इति, साधुः- इत्यवगन्तव्यः ॥ (T° नि) ॥
ख. तदशक्तिश्चानुरूपत्वात् ॥ र ॥ (Be १)
भा. श्रथ यदुक्त-(७६। ८) ‘Tara गाश्यादिभ्यः, खतः एषामप्यनादिरथन संबन्धःः-इति, तदशक्गिरेषां mar
गोजम्दमुच्चारयितुकामेन केनचित् TART गावी-इत्यु्वारितं अपरेण न्नातं,-साल्ादिमान् wer faafam, तदथ" गौः- इत्युश्चारयितुकामो गावी-डइति उच्चारयति, ततः अिखित्वा अरपरेम्पि स्ाद्मति विवच्िते गावी-डइति खउारयनिि;
eee we oe oe
# 6 Tara wy" इति alo Go Wo Wo ॥
oc मौरमांसा-दश्रमे
दख.
aT.
भा.
तेन गव्धादिभ्यः सखादिमान् ward; wren fe गा्ादिगाशग्दस्य | (० ९)॥
रकट् त्वाञ्च विभक्तिव्यत्यये स्यात् ॥ २९ ॥ (Be ye)
श्रत एव fe विभक्तिव्यत्यय पि werd भवति,-अश्मकैरा- गच्छामि- दति श्रश्मकञचग्टेकरे 9 SIAN शरश्मकेभ्यः- इत्येव Wie: स्मयते, ततः अश्मकेभ्यः- इत्येषोगथं उपलग्यते- इति, एवं गाद्यादिङ््नात् Wager, ततः साख्छादिमान् श्रव- गम्यते॥ (Sol ge)! (इति साधुपदप्रयुक्यधिकरणं । ९ Wo! रे पा०। < We) it
खय लोकवेदयोः शब्देकाधिकरणम् | अलतिश्रत्यधिकरण-प्रारम्भख ॥
प्रयोगचोदनाभावाद्थंकत्वमविभागात्॥२०॥ (पू०१)
aq गौः- इत्येवमादयः अब्दाः किमाहतेः प्रमाणं, उत व्यक्तेः {इति atu) उचयते; इदं तावत् परोच्यर्ता,- fea एव लौकिकाः अब्दाः, त एव वैदिकाः, उतान्ये इति; यदा a एव, तदाम्पि किंत णवेषामथाः, ये लोके, उतान्ये?- इति daa) तचान्ये लौकिकाः अब्दाः, अन्ये वैदिकाः, अन्ये
Serre — दरति ब्ूमः। कुतः? च्यपदे अभेदात्, रूपभेदा;
इमे लौकिकाः, ca वेदिकाः- दति पदे्रभेदः। ‘why टे चाणि जङ्धनत्'-इत्यन्यत् इदं रूपं लौकिकात् अभ्रिश्नब्दात् ; अग्दान्यत्वा्च न त एवाथाः। पि व समामनन्ति,“ उत्ताना वै देवगवा व्न्तिः-इ्ति,येदेवानां गावः, त उकानां वदन्ति - इत्युक्ते गम्यते एव,-ये Tura वन्ति, ते गोब्टेन उचयन्ते
९ ध्याये ९ पाद, | ७९.
इति तसमात् अन्यो वेदिकमोभब्दस्या्थेः। तथा 'देषेभ्यो वनस्पते इवींषि हिरण्यपर्ण प्रदिवस्ते श्रध" इति, हिरण्य पणा देवो बनस्पतिवंदे ; “एतत् वै Se मधु, यत् घुतं-दति बेरे चते aye: तस्मादमोषामग्येम्थाः-- दति प्रापे,
FH, — A एव लौकिका MUST, त एव वैदिकाः, त रवैषामथा -डइति। कुतः? ‹प्रयोगचोदनाभावात्,' णवं, प्रयोगचोदना संभवति, यदि त Ua Mee; त एवाथः, इतरथा अब्दान्य- way न प्रतीयेत ! तस््रारेकञ्चग्दत्वमिति। उचयते प्रयोजन- भिदं, दखेतुख्धपदिग्यतां {-इति, ततो हेतुः उचयते,“ अवि- भागात्-इति, न तेषां wary विभागं sweat! अतएव एकशब्दत्वं, तांच तां श्चाथान् ्रवगच्छामः; WA नाग्यत्वश्च वदामः। WAM (७८ । २२) ये खाना बद्धम, ते देवगवाः, यत् घतं, तन्मधु, यो fecerm:, स वनस्पतिः- इति; नास्ति वचनं, यत् Swat swat गोत्वं ब्रूयात्, ये गावः, ते strat बवदम्ति-इत्येवं aq; यदि च नेन वचनेन गोत्वं विधीयते, ‘surat वदन्ति--बृत्यनुवादः स्यात् ; न च, surat awn प्रसिद्धाः केचित्! ते नियोगतो विधातच्याः, तेषु विधीयमानेषु न wat गोत्वं विधातुं, भिद्यते fe तथा वाक्यं। यदि चान्ये येदिकाः, तत उन्नानादीनामथा न गम्येत, aa नतरां अव्येताम्विन्नातलत्तणं गोत्वं fad! न चोत्नान- ब्नवचनमम्यनर्थकं, स्तुत्यं नाधेवत् भविष्यति-इति। णवं घृतस्य मधुत्व॑, हिरण्य पणता च वनस्पतेः। सख्यात् त एव शब्दा sary) (इति लोकवेदयोः शब्देक्याधिकरणं। ९ ०। ३ पा०।९० Wo! Wed ) ॥
यदि, खौकिकास्त ware, तदा सन्देहः, किमालतिः अब्दाथाम्य aim: ial) (का पुनराछतिः, का aia Cf! इष्यगुणकमेशां सामान्यमात्रमारतिः, श्रसाधारणविशेषा
<o मोर्मांसा-दणने
eft: |) कुतः संशयः ?। गौः- इत्युक्ते सामान्यमत्ययात्, क्तौ च क्रियासंबन्धात् |
तदुचयतेः- वक्तिः शग्दाथः-इति। कुतः १। “प्रयोग- चोदनाभावान्, अलभ्मनप्रोत्तणविभ्सनादीनां प्रयोगचोदना areca न संभवेयुः !। “यष्ोधारणानधेकयं, तजर rary, तोऽन्याहछ्लतिवचनःः- डति चेत् । उक्तं (७७ ।९) “अन्या य खानेका्थत्वं- इति कथं सामान्यावगतिः?- इति चेत्। व्यक्तेपदाथकस्याक्ञति्चिकभूता भविष्यति,- य एवमाक्तिकः, स गौरिति, यथा यस्य दण्डोम्स्ति, स दण्डी-इति, नच दण्ठवचनो दण्डिब्दः, णवं CEPT (पु०)॥
ख. अद्रव्यशब्दत्वात् ॥ ६१ ॥ (Yo २) भा. दव्याखयस्य West FIM, न तच FIT AIAG: अष्टो , भवेत्, यद्यातिः werat भवेत्,“ षड्देया दादश देया चतुविअतिदयाः- इति; नदि, aren: षडादिभिः संस्याभि- युज्यते ! तस्मान्नातिवचनः॥ (Yo २) ॥
ख. अन्यटशनाच्च ॥ ३२॥ (Jo इ)
भा. “यदि पसुरुपाकछतः पलायेत, अन्यं तदण' तदयसमाखलभेतः- इति; यद्याल्ञतिषषनः अब्दो भवेत्, न्यस्यालभ्भो नोपपद्येत | अन्यस्यापि wy सेवालतिः ; तस्मात् व्यक्तिवचन cai (Jo ३) ॥
ख. आकृतिस्त् क्रियार्थत्वात् ॥ ३३ ॥ (fae)
भा. तुञ्ब्दः Te arava! रातिः were) कुतः ?। क्रियाथत्वात्, “ग्येनचितं चिन्वीत इतिवचनमाहतौ संभवति, यद्याङत्यथेः wag: ; aera तु न चयनेन श्येन्यक्ति-
९ GUTS ह पाद । =e
भा. रुत्पाद यितुं we — al अभक्यायवचनात् अनथकः। AUT
अाज्ञतिवचनः।
aq ^इयेनच्धक्तिमि ्चयनमनु्ास्यते'। न साधकतमः श्येन- अम्डाथेः, ईप्सितितमो wet श्ये नशब्दे न निरदिग्यते ; अरतञख्चय- नेन श्येनो निवत्ते यितव्यः, स श्राछतिवचनत्वेग्वकरुप्यते ।
ननु उभयचर क्रियाया सम्भव एव व्यपदिग्यते,- नाकतिः अन्दार्थः, कुतः? क्रिया न सम्भवेदा्टतौ अन्दाय ‘ANCA प्रोच्चति-इति। तथान क्तिः शब्दार्थः, fara न सम्भवेत् व्यक्तेः wera ‹ श्येनचितं चिन्वीत इति। यदप्युचेयत,- '्रोदोन्मोति- इति व्यक्गिलच्षणायोा श्राकलतिः- डति ; शक्य- मन्यत्रापि “श्येनचितं चिन्धोत-डति वदितुम् srefarerw- णाथा खक्तिः-डइति। किं पुनर ज्यायः?।
रातिः were: इति; यदि व्यक्तेः शब्दाया भवेत्, BATT न प्रयुज्येत ! श्रथ PAPA प्रयुज्यते, न तद्धि व्यक्तेः अन्दाथेः, सवेसामान्यविशरेषविनिमुक्का fe alma “उचयते, ` -नेष दोषः,- व्क्यन्तरे सवे सामाग्यविशेषावनिमैक्ते एव मव- fad’) यदि व्यहयगतरे सवेसा मान्य विशे ष वियुक्ते पर्वा ैष्यत,* सामान्यमेव तङि तत्। ˆ न-त्युचते,- यो ड अर्थैः सामा- क्यस्य विङेषाणाच्चाश्रयः, सा व्यक्तेः, व्यक्तिबचनश्च शब्दो न सामान्ये, न faxed waa; तेषां त्वाखयमेवाभिदधाति, तेन च्य त्यकरे ठ न्िरदोषः, न डि तत् सामान्यम् |
यदि ्हयगरष्वपि भवति, सवेसामान्यविशेषवियुक्ञायां surat गोअब्दः किमिति न वर्तते! श्रा, येष्वेव प्रयोगो दृष्टः, Ay वर्निष्यते, न सव्र; न च, QE
eee ee ae क
» (अदि सवसामान्यविगरेषवियुक्तम,' इति का० सं° Yo दयम् । । 1.
<Q मोर्मांसा-दश्रमे
भा. भरयोगो दृष्टः, TT iH: ; अद्यजातायां गवि प्रथमप्रयोगो न भाग्रोति! तजादृष्टत्वात् सामान्यप्रत्ययश्च न प्राभोति,- दय मपि गौः-दूति इयमपि गौः-इति। xd ar गौः-शूति, va वा गौः- दति स्यात्; भवति तु सामाग्यप्रत्ययः अट्ट पूवायामपि MAM, TAT “प्रयोगापे चो गोअन्दो यक्तिवचनः' दति अक्यते ्राश्रयितुम्। “णवं तद्धि शक्तैः खभाव एषः, --यत्, कस्याचित् क्तौ Ta, Beatles; यथा, अग्निरुष्णः, उदकं शतम्, एवमेतत् भविष्यतिः- इति नेवं सिद्धयति, न डि, एतत् गम्यते कस्याश्चिदयक्नौ वत्तते, कस्याञ्चित् न-डइति।
' सत्यमेतत्, गोत्वं wat भविष्यतीति, यकर गोत्वं तस्यां व्यक्तावितिः। रवं तद्धि fafeer atm प्रतीयेत! यदि च fafwer, yank विशेषणं अवगम्येत ! न fe, श्रमतीति विश षणे fafae केचन म्त्येतुमदन्ति!- इति । श्वस्तु विशेषणत्वेना- aft वच्यति, विशेष्यत्वेन व्यक्तिं, न fe, श्रार्तिषदाधंकस्य व्यक्तिन पदाथः, व्यक्ेपदा्थंकस्य वा न श्राति; ! उभयमुभयस्य पदाथः, कस्यचित् किखतप्राधान्येन विवच्ितं भवति, तेन अचातिगृणभावेन, ale: प्रधानभावेन विवच्यतेः- दति।
नेतदेवम्, उभयोशुचयमानयोगृणप्रधानभावः स्यात्, यदि वाजातिः ` प्रतीयते अब्देन, तदा "व्यक्तिरपि पदार्थः इति न अक्यते afeqa कुतः !। wrafate arr नित्यसंबद्धा, संबन्धिन्याश्च तस्यामवगतार्यां संबन्धयन्तरमवगम्यते ; तदेतत् शात्मप्रत्यस्षः--यत्, अब्दे Salta व्यङ्किः प्रतीयते- इवि; किं शब्दात् उत Waa: {- इति विभागो न were; सोग्न्बय- व्य तिरेक(भ्यामवगम्यते,- अन्तरेणापि wee, य च्ालतिमव- मुत, अवनुध्येतेवासौ व्यक्ति; यस्तु उदधरितेन्पि wee मानसा
- दपचारात् कदा चिदारातिं नोपलभेत, न जातुचिदसौ इमां व्यक्तिमवगच्छेत। “नन् व्यक्तेविञ्जिष्टायां रातौ win’)
९ अध्याये ९ पादः। स्ह
मा. व्यक्तिषविञ्जिष्टायास्चेत् वत्तते, aqaencaiwer न प्रतीयेत) तस्यात् अब्द श्राकछतिप्रतययस्य निमित्ते, अ्राकछतिप्रतव्ययो. कि भत्य्स्य-इति।
“ननु गुणभूता प्रतीयते Lege (८२।९.७)*। न गुण- भावोगखत्प्षस्य बाधकः, सवधा तावत् प्रतीयते, अर्थात् गृणभावः प्रधानभावो वा, QTY चेत् उश्ायेते, मधानभूता, श्रव TUM, पराथमेव; ततो गुणभूता, न तच ` अब्द चधापारोग्स्ति।
"ननु च दण्डी--इति न तावत् दण्डिकब्टेन दण्डोग्भिधोयते, श्रथ च दण्ड विञ्जिष्टोग्बगम्यते, एवमिहापि न ताबदाहतिरमि- Waa, श्रथ चाछतिविशिष्टा श्यकतिगम्येत- इति नेतत् साधु Cara’! wet दण््डिश्नब्टेन दण्डा नाभिधीयते, नत्वप्रतोते दण्डे दण्डिप्रत्ययोस्ति, wha तु दण्डिशब्देकरेअभूतो दण्ड- अब्दः, येन दण्डः परल्यायितः ; तस्मात् साधु Tag, यत्,- मतीत विशेषणे विशिष्टः प्रतीयते- ट ति।
"ननु गोकगम्दावयवः कञिदाष्टतेः भत्यायकः, अन्यो aR: ; खत उचेपत, तत श्राक्ृतिरवगता; न गोशब्द श्राललतिवचनः- इ्ति। नच, यथा ट्ण्डिशन्दो न दण्डे प्रयुक्तः, एवं गोशब्दो न Weal; तदधेमेव निदितं, (८० । ९२)- केषलाल्लत्यभि- धानः ज्येनञ्ब्दः-डइति, तरेवमन्वयव्यतिरे काभ्यां असति श्येन- व्यङ्गिसंबन्धे श्ये नश्नब्दोच्चारणात् श्रारृतिवचन इति गम्यते; न तु बोद्यारृतिसंबन्धमन्तरेण Neal शब्दस्य WATT दृष्टः। तस्यात् WATT: अन्दः- इत्ये तज्ज्यायः ॥ (सि) ॥
«a fan स्यादिति चेदर्थान्तरे विधानं न द्रव्यमिति चत् ॥ २४ ॥ (Seg) भा. अथ यदु न क्रिया सम्भवेत्,--“ब्रोष्दीन् मोच्ति- इति
८ १\ | <8 | मौमांसा-दभ्॑ने भा. (२९. Yo); न RIM स्यात्,--* षड देया-दति (र Yo); wage न स्यात्--* न्यं ATW — TA (र पू) तत् परि्त्त्म्॥ (० ९) ॥
ख. तद्थत्वात् प्रयोगस्याविभागः ॥ ३५ ॥ (उ० 2)
भा. MAMI Weeks, यस्याः YMCA संबन्धः, त ` प्रयोगः, प्रोक्षणं हि दरश्धस्य कत्तव्यतया शूयते, कतमस्य ? यत् यञजतिसाधनम्। श्वपूवेप्रयुक्घत्वात्तस्य, न श्राति, श्र शक्यत्वात् | तच्र Mewes अालतिवचनः प्रयुज्यते पभरोत्तणाखयविशेषणाय ; स fe wrafd प्रत्याययिष्यति, राकछरतिः भरतोता सती परोच्णा- अयं विशेध्यति-डइति, तेनाक्लतिवचनं न विर्ध्यते-इति। एवं “ष्डदेया गावो दश्िणाः-इति दल्िणाद्रश्ये dena ATMA गाव इत्याल्लतिव्चनो विशेषकः। तथा ‹ अन्यं- इति विनष्टस्य पमरतिनिधेरन्यत्वसंबन्धः, तच पशुशब्द श्रा्टतिवचनः, sree विशेच्यति-डइति। तस््माद्गौरश्वः-दत्थेवमादयः ` अब्दाः श्ाल्लतेरमिधायका इति सिद्धम् ॥ (so २) (इति श्राल्ञतिञ्जक्रधधिकरणम्। ९ Wo! ३ पा०।९० Wo) ॥
इति ओ्री्रवरखामि-लती मीमांसाभाष्ये Woe waza ततीयः wre afrarghagq ॥ * «i
भा.
९ अध्याये 8 पादा ॥ स्र
चतुथः पादः ॥ qu उद्धिदादिश्ष्ानां यागनमामताधिकसर्णम् |
उक्तं समाननायैदमथ्यं तस्मात् सव्वं तदथं स्यात् ॥ १॥ (Yo)
'उद्धिदा aaa’ ˆ नलमिदा aaa’ "अभिजिता यजेत ° विश्वजिता यजेत'- इति समामनम्ि; तत्र सन्देहः, किं उद्विदादयो गुणविधयः, च्राद्दोखित् कमनामधेयानि !-इ(त। कुलः dart) उभययथाम्पि प्रतिभातो वाक्यात्,-उद्धिदा- इत्येष शब्दो यजेत- इत्यनेन संबध्यते, स किं वैयधिकरण्येन संबन्धमुपेति,--उद्धिदा द्रेण यागमभिनिर्ेत्तथेदिति, उत सामानाधिकरण्येन,- उद्दा यागेन यजेत-इति turty एतस्िन् प्रतिभाति वाक्ये, Taal संशयः |
किंलावत् प्राप्तम् {-उक्तमसखयाभिः,-समाम्नायस्येद्म्य,- कथिदस्य भागो विधिः, योग्विदितम्थं' वेदयति, यथा सोमेन यजेतः- इति; कखिदर्थवाद्ः, यः भ्ररोचयन् विधिं स्तौति, यथा ‹ वायुवे चेपिष्टा दे वता- दति; कञ्िन्मवः, यो विहित ay प्रयोगकाले प्रकाशयति, यथा “वद्धिदं वसदनन्दामि'- इत्येवमादि ; तस््मादुद्धिदादयोग्मीषां प्रयोजनानामन्यस् प्रयोजनाय भवेयुः; AT तावन्नाथेवादः, TNA, fe स भवति विधातब्धस्य; न च मदः, एवंजातीयकस्य प्रका्यि- तद्यस्य श्रभावात्, पारिशेष्यात् गुणविधिः,-उद्धिन्णता यागस्य विधीयते। कुतः १। प्रसिद्वैरनुगरहात्, गुणविधेरथं वत्वात्, प्रटज्िविञ्चेषकरत्वाञ्च। न च, एषां यागाधंता Savana ! न च, dea परिभाष्यते | श्रतो गुणविधयः। “यदि गुणविधिः, न तदि कमे विधोयते, शरविद्धिते च कमणि aq गुंणविधान-
<¢ मौमांसा-दने
भा. मनर्धकव'। नदति ब्रमः, प्रहतौ ज्योतिष्टोमे गुणविधानं मधथेवद्विष्यति, यदि नामधेयं स्यात्,--यावदेव यजेत- डति, तावदेव उद्धा यजेत-इति, न newt कित् गुणविशेषः स्यात्। गुणविधौ च गृणसंयोगात् भ्रभ्यधिकमथ' विदधत उद्धिदादयः अब्दा waa) भविष्यन्ति; तस्मात् गुणविधय इत्येवं प्राप्तम् । (Fo) ॥
एवं मपि ब्रूमः, ख. रपि वा नामधेयं स्यात् यदुत्पत्तावपुव्वमविधायक- त्वात् ॥ Ru (सि,
भा. श्रपिवा-इूति पलो विपरिवक्तते। नामधेयं स्यात् इत प्रतिजानीमहे, एवम विदह्ितम्थ' विधास्यति ज्योतिशटामात् यागान्तरं, श्ुतिश्चैवं यागमभिधास्यति; इतरथा खतिषदह्धिदा- न् वच्यग्ी खद्विदादिमतो ल्षथेत् ! खद्धिढता यागेन कुय्या- दिति। यागेन कुय्यात्-इति "यजेत इत्यस्याधः, करणं fe यागः, खद्धिदाश्चपि ततीयानिरभान् करणं, तच उद्भिदा यागेन-डूति कमनामधेयत्वेन सामानाधिकरण्यसामन्नस्यं, इव्यव चनत्वे मत्वधेल्षणएया सामानाधिकरण्यं स्यात् । अति- लशणाविभ्ये च सू तिज्यायसो। तस्मात् कर्मनामघेयम्। “नन् सिद्धं दरव्यवचनत्वमपड्भूयेत, अप्रसिद्धं कर्मवघनत्वं मतिन्ञायेत। खचःते,- तृतीयानिर्आत् कर्मवचनता। कुतः !। करण- बाचिनो fe प्रातिपदिकात् तृतीया भवन्ति, करणं च यागः, तेन जागवचनमिममनुमास्यामदे।
“नेतद्क्ष,- यदि तृतीयानिंदओे सति उद्भिदादिभ्यः अब्देभ्यो यागे बुद्धिशत्पद्येत, स्यादेतदेवं; a fe wm बुद्धि खत्पद्यते, Fare अयुक्तं ‹ ततीया वचनं अन्यथा नोपपषद्यते'
nf ta कामं नोपपादि, न जातुचित् अनवगम्यमाने-
९ श्यध्यामे 8 पाद, ॥ 9
भा. मपि यागवचनो भविषयति, तस्मात् गुणविधयः। atta चेत्, at awa करिपिता, न यागाभिधानं, खौकिकी fe लशा, टोमपरसिद्कर्पनेति। शपि च यदि नामधेयं विधीयते, न यागः; श्रथ यागः, न नामधेयम् ; उभयविधाने वाक्धनेदः"- इति। उचयते, न नामधेयं विधायिष्यते, श्रनुवाहा डि उद्विदादयः। कृतः wife {इति चेत्! ततो्भमिधीयते,- Sway भिच्छब्दसामण्याच stews: क्रियावचनः, —sied ward पञ्नामनेन क्रियते-दत्युद्धित् यागः, एवमाभिमुस्येन जयात् अभिजित्, विड्वजयात् विश्वजित्, एवं सर्वच । शतः कर्मनामधेयम् । यतत्वप्रहस्निविदेषकरोग्नधंकः- दूति, नामधेयमपि गुणफलो पबन्धेनाथेबत् ; तस्मात् कमनाम- सयान्येबंनातीयकानि- डति सिद्धम् ॥ (fae) (इति ख्ड्धिदा- दिशब्दानां यागनामधेयतायिकरणम्। ९.।४।९ Fel) ॥
qu चिज्रादिश्णब्दानां यागनामधेयताधिकरणम् | ख. यस्मिन् गुणोपद्शः प्राधानलोऽभिसंबन्धः ॥ ३॥
भा. ‘fara यजेत पय्युकामः' "जिदटदद्धिष्पवमानं' 'पञ्चदन्ा- न्याज्यानि' ‘age पठानि इृत्युद्ाइव्णं। किं चिज्राञ्जब्द्ः, पवमानञ्रन्दः, MAINS, पष्ठञचब्दख गुणविधयः, उत कम- नामभेयानि - इति daa: | प्रसिद्धेः, श्रथेवत्वात्, प्रटस्तिषिञ- षकरत्वाख गुणविधयः; न चेते कमणि मरसिद्धाः, न चामी यौगिकाः) जातिशब्दा wa, चिज्रा-इति च गुणशब्दः; चित्रया यजेत- दति च यागानुवादः, विक्नातत्वात् न याग- विधिः। गु फलकरपनायां यजतेन fare, तथा श्राज्यानि भवन्ति, पष्ठानि भवन्ति-इति च। गुणविधिकषूपनायामपि TAA; तस्मात् गुणविधयः-डल्येवं प्राप्तम् |
cc मोमांसा-दशेने
भा.. णवं प्रति ब्रूमः,--यस्मिन् गुणविधिनामधेयम्- इति संदिग्धे qe उपदिग्यते, प्रधानेन कमणा तस्य संबन्धः, कम- नामधेयम्-दइत्यथेः। गुण विधौ हि सति वाक्यम् भिद्येत! Gast भति WITT, पशवः फलं, चिच) गुणः- डति न शक्यमेकेन वाक्येन विधातुम् | frat गणो विधोवमानः feat विधोयेत, नासावप्रोषोमोये पसुकामे च विधोयेत, सोग्पि नाग्रोषोमीये। तथा पञ्चदञ्रानि राज्यानि भवन्तोति श्राज्येषु पञ्चदशता; न चाविद्ितानि स्तोजेष्वाज्यानि भवन्ति, न चान्यदिधायकं वाक्यं, तच्ेतदाज्यानि विदध्यात्, विदितेषु च wequat! गम्यते च Wear श्राज्यार्नां च संबन्धः; स्तो्रसंबन्धखाचज्या- नामविन्ञातः पश्चदअतासंबन्धश्च, दावे ता वधावेकवाक्यरया शक्या विधातुम्। श्रथ नु कमनामधेयं, नेष विरोधो भवति, केवलं संखा संबन्धस्तदानों विधोयते शपि चाज्यानि wane त्यनेन शब्देन लश्णयेव गुणो विधीयेत ! चतः कमेणां नाम- सेयानि (AraC: “NTS: स्तुवते, पष्ठः स्तुवते'- इत्येव भादिभििंद्धितानाम्)। यत्तु “अप्रसिद्धं कर्मणां नामधेयम्" —tf, वयवप्रसिद्या शजिगमनादाज्धानि। कथमाजि- गमनम् ?--दति। च्रथेवादवचनात्,-“ यदाजिमीयुस्तदान्धा- नामाज्धत्वम्- इति, स्पद्चवचनात्पष्टानि। पवमाना मवकत्वाद िःसंबन्धाच वह्धिःपवमानम्। “द्धि मधु पयो घतं धानास्तण्डूला उदकम*- इति नानाविधद्र ्त्वाञ्बिणा | तस्माद वंजातीवकानि कमनामयेयानि-डइति। “श्रथ कस्मान्न पश्चदभसंस्यविर्चिष्टानि श्राज्यानि स्तोज्रकमसु विधीयन्ते !। fafwerat वाचकस्य अब्दश्याभावाल। aq पददयमिदं वाचकं भविष्यति,- प््दजान्याज्यानि-
ब्य णिग
Say ( तमसस्पृट प्र(जापत्यम्' मति अधिकं ate Go alo To ।
९ Boyle 8 पादः ॥ ce
भा.दति fafeertt, agate स्तोजेषु विधास्यतिः। न एतत्पद्- इयमपि विधायकम्,--एकमज्र विधायक, एकमुहे शकम्, उभय स्िन्विधायके परस्परेण संबन्धो न स्यात्; च विधायके स्तोच- संबन्धो न विधोयते, न च, waa ve fata प्रति sea, स्तोत्रं प्रति विधायकं भवितुमदति ! वचनव्धङ्किमेदादतोम्यम- समाधिः॥ (९।४।२शअ०)॥
qu अभिष्ोजादिशब्दानां यागनामधेयताधिकरडम् | (sare)
a तत्मस्यच्चान्यशास््रम् ॥ 8 ॥
भा. “श्च्निोत्रं जुद्धोति खगकामः- इति -आधारमाघारयति --इति च समामनन्ि; aa संशयः,- किं afireread: श्राधारञम्द् श्च गुणविधी, उत कमेनामधेये १-इति। गुणविधी -इति ब्रूमः। ant) गम्यते fe sat हो्मस्िन्- दति, तथा च्रणसमथ ge चुतादि राघारमाघारयति- दति, --प्रसिद्धिरेवमनुयद्ीष्यते। गुणविधिख दविद्ोमे,श्राघा- CHIPS, तत्रेतयोरथेवत्ता प्रहत्निविशेषकरत्वश्च । न च 'गुणविधिपक्ते लक्षणा भवति, यथोद्धिदा यजेतः-दइति। अश्चिद्ोतरे समासेन wand गुणविधानं; ्राघारेप्पि "शाघारं नि्त्तंयति- दति-्ुत्येव गुणो विधीयते । तसात् गुणविधी इत्येवं प्राभे qa, तत्मस्यञ्चान्यशाखं, यौ गुणवेताभभ्यां विधीयेते- इल्याशंक्यते, तावन्यत एव anal, ˆ यदग्रथे च प्रजापतये च सायं जुद्दोतिः- डति देवताषिधानं ; caper बा एतदभूत्त- स्याघारमाचाया-डति arnt च दरव्यविधिः; ्विदित- वेदनश्च विधिः- दत्युचयते, विदितं चाज्रान्यतो गुणविधानं; तस्मान्न TUNA, कमेनामधेये तु सम्भवतः, faa wy
& ० मीमांसा-दश्ने
भा. होमो भवति, तदभ्निद्धोषं ; दीषेधारा ्षरणक्निया प्रसिद्ध एवा- चारः, तस्मात् कमेनामधेये ; प्रसिद्धादयश्चोक्ोत्तराः (९।४। २०२ अ०)। ` भजापतिनिदटृत्षथेम्चिविधानं भविष्यति- इति चेत्। नैतदेवम्, whi fe एष विधातुं अक्रोति, न प्रजापतिं प्रतिषेष ; भरतिषिध्यमानस्य च प्रजापते विधानमनथकं स्यात्; प्रजापतिदवता- इति गम्यते, गम्यमानं च न Way मिथ्येति करुपयितुम् ; अरतोम्यमसमाधिः। “उचयतेः--“चाधार- माघारयति- इति दद्रा चोदना, येस्तु द्रवयं चिकीष्येते-- इति, x ween क्रियया waa, तारितं च यागं साधयति; तत्कस्य प्रधानस्य कर्मणो नामधेयम् -दति। उचते, एत देवाघारणं प्रधानकम। ‘Saar द्रव्यदेवतं नार्तिः। अस्ति - दति ब्रूमः; ˆ तस्याघारमाघायाः-डइति श्राज्यं दर्यं, माच व्िको रेवता, ‘we उद्धाद्वर-गत्याघारमाधारयति- दूति ag fe अमिदधत् कम, तत्साधनं वा wale समवेति; एष च म इन्रमभिधातुं अक्रोति, ख यदि इन्रः तत्साधनं भवेत्, एवं अनेन मबेणाघारः Wad By; तस्मात् इन्दो देवता, दरद्यदेवतासंयुक्तं श्राघारणं; wag यजतिः, तस्य यजतेनामयेयम्- इति ॥ (९।४। द अ०)॥
~ ~ ~ च्यय ्यनादिश्ब्दा नाम् यामनामधंयताधिकरगम् ॥ (तद्वपदशन्य(यः)
ख. तद्यपदेशं च ॥ ५॥
भा. ‘Mae ग्येनेन अमिचरन्यजेतः “अधेष aaa अभिचरन्य- जेतः ‘aay गवाम्मिचरन्यजेतः- डति समाम्नायन्ते; त गुणविधिः, कमेनामधेयम्- दति eee: प्रसिद्यादिभिः पूवे पचः, उद्िदादीनामिवः; ते तुद्धदादयः क्रियानिभिननाः अक्तषन्ति यागं वदितुम्; इमे पुनजातिनिमिन्ता न अहुवन्त,
९ GUT 9 पादः | EX
भा.तेन गुणविधयः- इत्येवं प्राप्तम् । Tt भामे ब्रूमःः-- तद्यप- देशश्च, तेन ग्येनादिना (असिद्धेन) यस्य च्यपदे्जः, AW कमं- मामधेयं, अरुतिद्धिं नामधेयत्वे, weur गुणविधौ । यत्त॒ ' जातिङ्ज्दा इमे न यागमभिवदम्तिः- इति, सादृग्यश्यषरेशा- दभिवदिष्यन्ति, एवं fe Sasa भवति,- यथा वै श्येनो निष- waren, एवमयं दिषन्तं aq निषपत्यादक्ते, यमभिचरम्ति श्येनेन- इति, निपत्यादन्े--इत्यनेन साढृश्येन श्येनशब्दो यागे; यथा feel टरेवदत्षः- डति, aang कर्मनामधेयम् ॥ UVR सन्दञेन यथा दुरादानमादत्ते-इति, गवि वथा गावो गोपायन्ति- ति, तस्मात् सन्दभश्ब्दोग्पि कमेनामेयं, WALT (R181 8 We) I
अथ वाजपेयादिशब्टानां नामधेयताधिकरणम् ॥ ख. नामधये गुणश्रुतेः स्ादिधानम्--दति चेत्॥ € ॥ (To) भा. "वाजपेयेन खाराज्यकामो यजेत- इति शयते ; तच किं गुणविधिः, कमेनामधेयम्- इति teu wt चेत् सन्देशः,
Fuad गुणविधिः, न सन्दे ष्ः, श्रूयते fe गुणः, सोग्वगम्यमानो न शक्यो नास्ति- डति वदितुं, weg गुणविधिः॥ (पूर) ॥
ख. त॒ख्यत्वात् fata ॥ ७ ॥ (fee)
भा. नेतदेषं, तुर्ये fe इमे क्रिये स्यातां,- या च वाञपेयक्तिया, या च देपूणैमासक्रिया, खभयच दाशेपौणैमासिको विधन्त; स्यात्, तथा च दील्षाणामुपसद्ाश्च Tet नावकर्प्येत ! ˆ सप्त- दअटीच्ो बाजपेयः-इति, 'सप्तदशोपसत्को बवाजपेयः- इ ति। श्रथ वा ‹तुश्यत्वात् क्रिययोने- इति यदि न गुणविधिः, ततस्तुष्येषा वाअपेयक्तिया ज्यो तिष्टोमक्रियया.; तज दीचाणा-
42 मौमांसा-दणने
भा. मुपसदाश्च दशेनमुपपन्नं; तस्मात् कमेनामपधेयमिति, लिङ्गं त्वेतत्मास्षिः पुनस्त्तरसुजेण ॥ (सि०) ॥
ख. रकशबष्ये पराथवत॥ ८ ॥ fae qe)
भा. यदि गणविधिः स्यान्, खाथवत् पराथवच्ाभिधानं विप्रति fata यजेतेत्यस्य अब्दस्य । यदि ' खाराज्यकामो यजेत- इति खाराज्धकामस्य यागं विधातुं खाधेमुचते, न तरिं वाजपेयेन गुणेन Cay पराथमनूद्येत ! यागेन बाजपेयगुणकेन इति, भिद्येत fe तथा बाक्यै। “नन् दे एवेति वाक्ये प्रत्य्त- ASAT खाराञ्यकामो यजेत-इत्येतदेकं प्रत्यन्तं पददयं, " यजेत वाजपयेनः- इत्येतदपि परत्य ्चमेवः। नेतरेवम्, एवं सति चत्वारि पदान्युपलभेमद्धि, Re चैतान्युपलभ्यन्ते। “खचयते,--यजेत-इृत्येतदु भार्भ्यां deread | “कथं सष्टदुशा- रितं संबन्धमुभाभ्यामेष्यति ४-दति। खूपाभेदात्, tear- वास्य qu खाराज्धकामेन संबध्यमानस्य, ई ढ़ अमेव वाजपेयेन, अतः तवेणोभाभ्यां संभ॑त्स्यते"- दति। नेतदरिति,-रैद् ओेनेव सूपेण- दति agar, ततो विधिः, यदि ara, ततोम्नु- वादः, न च न्नातोम्न्नातशच युगपत् सम्भवति--इति। ‘ary, --* यदिदमुक्तः--गुणविधिपर्षेग्नुवादो यजेत-दति। यद्य यमनुवादः, केन- इदानीं गुणो विधीयते ?। बाजपेयश्ब्देन इति मावोचः, न wenaantu त्यं वा नाम अग्दार्धस्य व्यापारो विधीयते! यश्चाचास्यातभब्टो यजेत- इति, सोग्नुवादः- इत्युक्तं; केन इदानीं तस्य व्यापारो विधीयते !। wa: खाराज्यकामं गणं च प्रति यजेत-दति विधिः; warganat संबध्यते- इति यद्युभयज विधिः वाजपेयो न खाराज्यकामस्य यागेन संबध्यत! दे Wt तदा वाक्दे, न खाराज्यकामस्य यागेन TE गृणविभेरेकवाक्यता |
९ ध्याये 8 पादः ।॥ ९९
भा. ' प्रकरणात् संबन्धः खाराज्यक्षामस्य यागेन- इति चेत्, न,
a.
भा
वाक्येन यागमाे विधानात्। Tey यागमाजेण संबन्धः इति चेत्, न, खाराज्धकामस्य यागेन सद एकवाक्यताया गम्यमानत्वात्, तदेवं प्रकरणस्य Wager च बाधो युज्यते, यदि कमनामधेयं, गुणविधिपक्षे दि सवे इमे वाक्धभेदादयो दोषाः मादुभवेयुः; तस्मात् कर्मनामधेयं वाजपेयश््द्ः- इति सिद्धम् (feo युर) ॥ (९।४।५अ०)॥
खथाप्रेयादीमामनामताधिकरणम् ॥
तद्ुणास्तु विधीयेरब्रविभागाददिधानाथं न चेदन्येन शिष्टाः ॥€॥
“यद्भ्रेयोग्डाकपालोग्मावास्यायां पौणेमास्यां चाचुपतो भवतिः-इत्ये वमादयः शूयन्ते; तत्र सन्देहः,- किं “aaa. म्रोषोमीयः-ृत्येवमादयो गुणविधयः, कर्मनामधेयानि {-- cla) किंतावत् प्राप्तं गुणविधौ सत्यनेको गुणो विधोयेत, अभ्रिपुरोडाञ्रा्टाकपालाः- इति, तस्मान्न गुणविधयः- इत्येवं प्रापे
बूमः, तच्च कमे, गुणाञ्चास्य fanaa, श्रविभक्घा हिति कमणो विधानाय तद्धितान्ते wee; तच fe चष्टाकपालस्याश्चे- यता विधोयते, स एष Vaya भवति, aque संकरप्य glad, तेनायं ्ननेन प्रकारेण यागो fafeat भवति, स एवंविधौयमानो न अक्योत्रिमष्टाकपालं चाविधाय विधातुम्, संबन्धो fe विधोयमानो न शक्यते संबन्धिनावविधाय विद्धि - दरति वक्तुम् । तस्मात् गुणविधयः, WEE कपालेषु संरिक्रय- माणो बोद्धिमयो यवमयो वा पुरोदाश एव भवति, सोम्नुवादः, fares उचयते, “कपालेषु अययतिः-- इति व्-
£8 मौमांसा-दश्रनै
भा.नात् नान्येन aft गृकन्ति, तेनाख्धिन्पक्षे न वाक्यभेदो भवति, ‘a चेदन्येन faer’; यच पुनरन्येन वचनेन अष्टा गुणा भवन्ति, भवति ae नामधेयं, यथा Ares जुदोति- इति॥ (VIB le We) Il
वददिंरादिश्ब्दानां जआतिवाचिताधिकरयम् ॥
ख. वददिंराज्ययोर संस्कारे शब्दलाभाद्तच्छब्द्ः ॥ १०॥
भा. बद्िराज्ययोः पुरोडाओे च सन्देहः, किमेते dence, sa ज।तिशब्दाः?-इति। संखारञ्रब्दाः-इति Fa | संस्छतेषु तृणेषु वद्चिःअस्दमुपचरन्ति सवष, नासंस्छतेषु, सं स्छते च धृते श्राज्ध्न्द्ः तथा dead पिष्टे Fey! ननु ' असंस्छतिमपि कसिं धिह 9 उपचयते, यथा वङ्िरादाय गावो गताः-इति भवन्ति वक्तारः; तथा राज्यं क्रव्यम्--ड्ति, Gaeta मे माता wees ददातिः-इति। aA प्रयोगः, AMMA YIM! कुतः एतत् १। यत एकदेशे fe अब्टप्रयोगः, तस्मात् संख रञ्रब्दाः- इत्येवं प्राप्तम् | एवं प्रपि ब्रुमः, बद्धिरादिष्वसंस्छतेष्वपि शब्दलाभात् न SAM | ननु “उक्तं UTZ UTS कदे भविष्यन्तिः। तन्न, सिद्धे fe संस्ारब्दत्वे ‹ साटृज्यात्- दति waa वक्तम्, तश्चाप्रसिद्रुं। कथं?। बद्धिरादिशब्टेशहिग्य संस्कारा विधो- यन्ते, तिन सत्त wey अंस्कारेभ वितच्ं, सति च dee अब्दलाभः--हति इतरेतराश्रयं waft) न च, अविदिताः संखकागा wafer! यानालोचय लोकः wag! तस्मान्न लोकाः deity बद्दिरादीन् प्रयुञ्जते, तत wae ie जाति-
* तच्चयाद्यसंखतो यन्लौयस्तम्भविष्ेष उपशमः |
९ ध्याये 8 पादः | ९४
भा. निमित्ता ger: सवे जातिनिमित्ता भवितुं wef न च, श्लौ किकानां सतां Berea पूवाश्नरपदसंबन्धम नपे श्य अक्यते- म्थाग्यवसातुम्! पुवात्षरपदे श्रनथके माभमृताम्- इत्येवं स uaa, अ्र्क्यस्त्वनवगम्यमानः परिकरुपयितुम्, saat चते पटे पूवात्तरे लोकिकेनासंखुतभयोगेन भविष्यतः। TENA जातिशब्दा एवंजातीयकाः। मभरयोजनं,- ' बङ्धिषा यूपावरम- बस्तुणाति- दूति teat watts, यदि पूर्वः पञ्चः, विष- रीतं सिद्धान्ते॥ (९।४।७ Bo) I
प्रोच्चण्यादिपदानां यौगिकताधिकरडम् । ख. प्रोच शी ष्वथंसंयोगात् ॥ ११ ॥
भा. ग्रोक्तणीरासादयः-दइति शूयते; तत्र said भरति सन्देशः,- किं संस्कारनिमित्तः, उत जातिनिमित्तः, उत यौगिकः दइति। तत्र संखारेषु सत्त दनात् संखार- अब्दतायामवगम्यमानायां wad शब्दलाभाञ्जातिञ्जब्द्ः, असंस्छतास्वेवाण्ड “भोच्णोभिरुदेजिताः खः- इति कस्मिं सिह भवन्ति वक्तारः, तेन जातिशब्दः- दति भा यौ गिकः-दल्युचयते। कुतः?। शरधंसंयोगात्। wheres: --दत्युपसगेधातुपत्ययसमुदायस्य जातिनिमित्तता भयोगाद- नुमीयते, सेचनसंयो गान्ूषसगधातुकरणपरत्ययसङ्ितोगस्च प्रव सते- इति प्रसिद्धिरनुगद्ीता भविष्यति। यदाग्न्यदपि सेचनं भो चणशग्दे न उचयते, तदा तत्संयोगादेवाम्सु भविष्यति- दति न समुदायाः करपयितुं अक्यते। तस्मात् यौ गिकः। भरयोजनं, —ya प्रोक्षणं भवतीति; afe deren, ‹प्रोच्चणोरा- साद्य- दति मेषः; यदि जातिशब्दः, घुतमासाद्य- इति ; यदि यौगिकः, पोक्षणमिति॥ (९।४।८.अ०)॥
€ ९
ख.
भा
भा.
(व
भा
मौमांसा-दशने
qu निमेन्च्यशब्दस्य यै गिकत्वाधिकारयम् |
तथा निमन्ध ॥ १२॥
“ निमेन्ध्येनेष्टकाः पचन्ति-द्रति संस्कृते दनात् संस्कार- अब्दो निमन्ध्यःः-इति। श्रसंस्क(रेःपि दृग्यते,--निमेन्ध्य- मानय, श्रोदनं पश्यामः- दति, निमन्धनयोगात् पूववत् यौ गिकः- डति संस्थितं। प्रयोजनं,--संख्कारनिमिक्ते संस्छतेन Cea weer, safes यथोपपन्नेन, यौगिके अविर- निर्मथितेन, यथा नावनीतेन भुके त्यविरनिहग्धेन- इति गम्यते ॥ (९।४।९€ Be) tl
qu वेश्वदेवादिश्यम्दानां नामधेयताधिकरयम् | वेश्वदे वे विकल्प इति चेत् ॥ १३ ॥ (पु० १)
चातुमस्येषु प्रथमे पर्वणि वेश्वदेवे सन्देहः,“ वेश्वरेवेन यजेत'- दति किं वेऽवरे वशब्दो गुणविधिः, उत कर्मनामधेयम् ! -इति। इति यदि सन्देष्टो न wee, ' बेश्वदेवे विकरः” गुणविधिर्वेश्वदे वश््दः, गम्यते fe गुणविधानं, विश्वेदेवा विधीयन्ते Nias यागेषु, तजाप्नयादौरनां विश्वद् वै विष.रपः, एवं प्रसिद्धिरथेवती भविषयति ॥ (ge ९)॥
-न वा, प्रकरणात् प्रत्यक्षविधानाश्च न fe प्रकरणं
द्रव्यस्य ॥ १४ ॥ (fae,
नैतदेवम्, प्रत्य्षश्रुतिविद्िता श्रग्मयादयः तेषां Marat, विश्वेदेवा वाक्येन, प्रकरणात्तेनेव नान्येन- डति गम्यते; न च इयं विषमर्जिष्टो विकरूपो भवितुमद्धति, न हि प्रकरणं शरुतस्य RUT बाधने समथम्। तस्मात् कमनामभेयम् ॥ (fA) 11
BIBLIOTHECA INDICA
A COLLECTION OF ORIENTAL : WORKS
PUBLISHED UNDER THE SUPERIITENDENCE OF THE
वि if 3
ASIATIC SOCIETY OF BENGAL.
“
SANSKRIT WORKS PUBLISHED, . , ` |
IN THE OLD SERIES. .
The 878६ two Lectures of the Sanhit& of the Rig Véda,
with the Commentary of Médhava A’chfrya, and an Eng-
lish translation of the text. Edited by Dr. E. Réer, Nos 1 to 4, ee eo ‘ee
The Brihad A’ranyaka Upanishad, with the Commentary of 8801९878 A’charya, and the Gloss of A’nanda Giri
Edited by Dr. E. .Roer, Nos. 5 to 13, 16 and 18 ००» 11. 0.0
An English translation of the above Upanishad and Com- mentary. Nos. 27 38 and 135 ay ae er
The Chh&ndogya Upanishad, with the Commentary of 8’ankara A’ch4rya, and the Gloss of Ananda Giri. Edi- ted by Dr. E. Réer, Nos. 14, 15, 17, 20, 23 and 25,
The Taittiri'ya Aitaréya and S’wéths'watara Upanighads, |
with Commentary, &c. Nos. 22, 33 and 34
The I's’a, Kéna Katha, Pras’na, Mundaka,and M&ndukya, -
Upanishada, with Commentary, &c. Edited by Dr .E Roer, Nos. 24, 26, 28, 29, 30 and 31,
Division of the Categories of the Ny4ya Philosophy, with
a Commentary, and an English Translation, by Dr .E Roer, Nos. 32 and 35 ;
ee ee e et ee ह, ee
The Séhitya-Darpana, or Mirror of Composition, by Vis’- `
wanftha Kavirfja, edited, by Dr. Roer, Nos. 36, 37 53, 54, and 55
The Taittiriya, Aitaréya, 8’wéta's’watara, Kéna, I’s's, `
Katha, Pras‘na, Mundaka, and Maéndukya Upanishads
Translated from the Original Sanskrit, by Dr. E. Roer, Nos. 41 and 50, . ...
ee ee Ge ee @ ee ee
4
3s
-0 0 312 0
0 0 312 0.
00280.
0.0.114 0:
0.0 114 0.
+ ५ ˆ 4
| .
5.0.040. |
011 4 0
Former Reduced price. price. The Chaitanya Chandrodaya Né&taka of Kavikarnapura ca -:+./* Edited by Babu R4jendrala’l Mitra, Nos. 47,38 and 80. 3 0 0 1 14 0 _ * Uttara Naishada Charita, by Sri’ Harea, with the Com- mentary of N&rfyana. Edited by Dr. E. Réer. Nos. | 39, 4८. 49;: 46, 46,°52, 67, 72, 87, 90, 120, and’ 124, 12 0 0 7 8 0 The Strya-siddb4nta, with ite Commentary the Gddhfr- = ` tha-pr&kés‘aka. Edited by Fifs-Edward Hall, A. M _. ˆ“ * Nos..79, 105, 115 and 146, .. ee ee =, 2 8 O ` . The Tale of V&savadatté, by Subandhu, with ita Com- mentary, entitled::Darpana, . Edited by Fits-Edward "Hall, A. M. Nos. 116 130, and 143... .. 0... 2 न ,. 114 0 Sarvadare’ana Sangraha; or an Epitome of the different | । ` gystems of Indian Philosophy. By MAdhav&chérya. Edited by Pandita Is’warachandra Vidy4s4gara । ` `. | Nos. 63. 4700 1429. , =° ,. ` ० ० क 4 de, 9 4 0 : ', The S&nkhya-Pravachana: 20६9058. Edited by Fits- — | Edward: तथा 4. M., and translated by J. R. Ballantyne,. - L. L.. D.. Nos, 94,97, and 161१० 06. 6. 0 we नन, oe १, 1 14 € | ve ~.The; Elemetts'of . Polity, .by:‘K&mandaki. Edited by + . i Bébu Rajéndralél Mitra. Nos, 19. and 179, 0... ^+. 0 .,. 1 4 0 । ५.49. English: translation of the ChLAndogya Upanishad ` .. v of, the‘+Séma Véda.: By एए; - Rajendralal - Mitra. १ +. ˆ Nos..78, and 187, -..: oboe Jee | Gh ee ee 9 -2- + 0 ` "Phe Vepanta .Surras, . Edited by Dr. Rozr, and Pandita Rama Nara- , ८ vANA Vipyaratna, “Nos. 64,°89, 172, 174, 173, 184, 136, 194, 195, 198 ६ 199. 270; and 201; - ˆ -.: . ` ८ oe
4 2 ’ # ५५९. ‘; (१ ५ 4 98
4
+ viet t @ `
=. ~
ae ee (भ SANSKRIT WORKS IN PROGRESS.*
The Lacira-VIsTARA, or. Memoirs of the Life and Doctrines of Sa’/xya ,; Sinn. Edited by B&bu Ra’senpraua’s Mirra. Already published } Pasciculi I. 11, III. र, V. Nos. 51 73, 143, 144, 145 + <The Tarrtiniya. SAngita of the Black Yajur Veda. Edited by Dr. E „५. ग्न, . and E. .9.. Cowell, आ. A..-.Published, Fasciculi* 1.—XVII. Nos. “A117, 119, 122, 131; 133, 134, 187, 149, 167, 160, 161, 166, 171. 180, 185, and 3193, ..
‘2s The Tarrtierya Braumana of the Black. Yajur Veda. Edited by Bébu > RAJBNDRALAL , Mirra; Published, Fasciculi I~XVIII.. Nos. 125, 196, 147, - 160. 151, 169,.153, 164,.185, 175, 176, 188, 189, 190, 191, 193, 196, and 197 ।
| ` , ४ Por a list of the Persian and Arable Works in progress, See Wo, 138.
= f १ ~ 9 र १ ५ छ ge ages Ee ८ ke ea ५ ` 7 ‘
1882, August 8, Gift of the Society.
OO, 424 ०.
COLLECTION OF ORIENTAL WORKS
PUBLISHED UNDER THE SUPERINTENDENOE OF THBi | +t `
५८९ { १६॥ १४ + pe * #
ASIATIC SOCIETY OF BENGAL
New 8211188, No. 86..
FES LES CAT OP | ial = चकर eS te fd पा 1111101 — SS SS > + = 1 hi eat च ane | | i
ओ्री्वरखानिकछतमाप्यसद्धितम्॥ ~ i
THE MIMANSA. DARSANA
WITH THE COMMENTARY OF SAVARA SWAMIN | णद का _ ` 1. ~. (4. ^ Panpira ManesacHanpra NYAYARATNA. - - - `
4
BIBLIOTHECA INDICA
‘SFasciculus द. ` ~
CALCUTTA: `. | ,~ ous
४ चा ee
PRINTED AT BISHOP'S COLLEGE PRESS, ` ` -' | 1865
निव्ययति IRI
~ अ ~ ne = =. 3
of
| | न. | ae wee | ie oe as i 0 a SANSKRIT WORKS PUBLISHED, aa | IN THE NEW SERIES The Vaiéeshika Sttras,-with Commentaries, by Pafidita Jaya Néréyana | Tarkapanchénana. . Complete in five Fasc. Nos. 4, 5, 6, 8 and 10
The Safidilya Sdtras: with Swapneswara’s Commentary. Edited by Dr. J K. Ballantyne, L L. D.:complete in one Fasciculus, No. 11
- eee eae, wee me “Paes = =, द > = = १ १ -* [| . 2
: 1; ` क । x gr > नी ~र pee
{- त०७. 19 and 20. : प o>
The .Kaushitaki-Brahmafia. Upanishad with Sankarananda’s commentary, ` edited ‘with a translation ‘by E. B.:'Cowell, M. A., complete in two Fasciculi, -
The KAévy4daréa of Sri Dandin, Edited with a commentary by Pandita
A Prem chandra Tarkabagisa.,. Nos. 30, 33, 38, 39, and 41 A translation of, the Sdrya Siddhanta and Siddhanta Siromafi, by Pafidita
Bapu Deva Sastri; under the superintendence of Archdeacon Pratt. Nos. 1, .
? x, 1.23, and 28. ee oe A
The Bribat. Sanhité of Varsha-Mihira. Edited by Dr. H. Kern. Nos. 51,
ia
4, 59, 63,°68>-72 and 73.8") “ac | The Ny4ya: Daréana of Gotama with the commentary of Vatsy4yana. Edited ९10४ Pandita Jayanfrd4yana Tarkapanchénana. Nos. 56, 67 and 70
$1 Fase. Nos.’ 17, 26, 34.81 75 The ‘Dafa, Rapa withthe. exposition of Dhanjka. _ Edited by F. E. Hall
|
| D..C. L., Fase. I. II. {11., Nos. 12, 24 and 82
++ 7 अ ५ «1 : 34 ति ged 7? : #@* (1. ल. 4 ae # 4.1 4.
SANSKRIT WORKS IN PROGRESS
ee tT Wh ^}.
Cowell, M. A. Fase. I. II. Nos. 35,-and 40 a The Sankara Vijaya of Ananténanda Giri. Edited by Pandita Nabadwipa ` द: Chandra Goswami. Fasc. I., No. 46 j! A translation of the Sankhya ‘Aphorisms of Kapila by Dr Ballantyne. Fasc १ ॥
The 2410६०९६ Darfana with the Commentary.of Savara Swimin. Edited
by Pandita Mahefa Chandra Nyfyaratne. Fasc. I. II., Nos. 44 and 85
The Srauta Sutra of Aswaléyana with ‘the comm. of Gérgya Néréyana Edited by Pandita Rama Néréyana Vidy4ratna. Fasc. I, 11, III, IV, V, VI VIL, Nos. 55, 61, 66, 69, 71, 80 and 84
„ 4 ° |. The Maitri Upanishad with Rématirtha’s commentary, edited by E. B -
1
{
:
j | The Narada Pancharatra. Edited by Rev. K: M. Banerjea.. Complete in four
|
:
‘
ख.
भा.
ad.
भा
न्नी
९ अध्याये 9 पादः | € ७
मिथश्चानथेसंबन्धः ॥ १५॥ (ate fate)
अथोचेयत,--“वेश्वदेवः- इत्यनेन अब्देन पत्यत श्म्रयादि- गृणविश्िष्टो यागगणो eed, वैश्वदेवो fe तचामिश्चा सम- वेतिः। यदि वेश्वदेवश्नब्देन यागगणो wea, न afe विश्वेदेवा विधीयन्ते, कथं सष्टद्श्रितो वेश्वटेवश्चब्टो यागगणं लक्षयिष्यति, विश्वां च देवाज्िधास्यति?-डइति नायं वेश्व- दे वग्दस्य विश्वेद् वेरमिथःसंबन्धो wea) तस्मात् कर्मनाम- सेयमेव, न गुणविधिः-इति ॥ (श्रा० fae) II
पराथत्वात् गणानाम् ॥ १६ ॥ (सि° qo)
भा. पराथाञ्च गुणाः, ते न शक्तुवन्ति प्रधानमावर्त॑वितुम्, तेन.
सष्टद्यागः कन्तः, न गुणानुरोधेनाव्तितुमदति। सं्रतिपन्न- देवतत्वा्च न विरोधः, तत्रैकस्यास्मधानाङ्तौ बिंशदाडतयो यन्ते - इति भिंशत्संस्या संपत्तिरादवनोयाह्तीनां न अव- करुपते। war कमनामधेयमिति सिद्धम् (fae go) । (९.।४। ९० अ) ॥
& haw AY PAALSTATTUAAT NCAA ॥
¢ ©५ | ~ पृव्ववन्तोऽविधानार्थास्तत्सामण्यं समास्नाये ॥ १७ ॥ (Te)
“वेश्वानरं इाद्अकपालं निवेपेत्पु्े जते'- दति शरूयते, तज "यदष्टाकपालो भवति गायकेयवेनं ब्रचावशवेसेन पुनाति-- इत्येवमादयः कपालविकर्पाः शरूयन्ते ; तेष सन्दे हः, किम्ट- त्वादयो गुणविधयः, उताथवादाः-इति। त्र गृणविधयः त्येव ga) कथं?। ये डि yea (विदितपूवमथे
N
é= Wata-zwuat
भा. मभिवदन्मि) ते अविधा नाधाः, तदेतत् अरस्य वाक्यस्य समाम्नाये साम्य", यद् विद्ितपूवकाभिधानम्। किं aq?! विधान- सामथ्यैम् ; एवमविहितमध विधास्यति, इतरथा श्रयवादाः सन्तोगनथेकाः स्युः। नं च, दादअकपालस्य ॐषभावमुपगन्तु- मदति! प्रत्यक्षा werat कपालानां स्तुतिः, Tha दादशा- नाम्, Wes च परोच्ता स्यात्। तस्मात् गुणविधयः ॥
(Jo) ॥ ख. गुणस्य तु विधानार्थेतङ्गुणाः प्रयोगे स्यरनथेका न हि तं प्रत्यथवन्ताऽस्ति ॥ १८ ॥ (fete)
भा. नेतदस्ति गुणविधयः- दति, गुणस्य विधानाथा एते सन्तः परोडाश्रस्य कपालेषु संस्थां विदध्युः, न अक्तुवन्ति यागमयोगस्य विधातुम्, दाद्शकपालता Fe यागस्य वाक्येन, श्र्टाकपाला- दयः प्रकरणेन, तेन ते यागे न भविष्यस्ि। रपि च श्र त्वादयः पुरोद्ाञेनेकवाक्धभूताः मकरणं बाधित्वा न यागस्य भविषयन्ति; यागासंबन्धे च अनेकाः, पुरोडाअसंबन्धे फला- भावात्; अरधंवादत्वेन तु वेशवानरयागस्य स्तुतिरुपपद्यते | तस्यात् अरधवादाः--इति॥ (fare) ॥
ख. तच्छेषो नोपपद्यते ॥ १८ ॥ (So आभासः) ।
भा. इति यदुक्तं, तत्परि्नष्यम्- इत्याभाषान्तं खम् ॥ (we भासः) ॥ ।
ख- श्रविभागाददिधानाथं स्तत्य्थनो पपदयेरन् ॥ २०॥ (Se)
भा. यदा तु श्रटाकपालादिप्ररोचनाथा अनथकाः- इत्यवगतं, तदा SHUI हाद्अ्कपालस्य स्तुतिवेश्वानरयागमररोचनाधौ भविष्यति; aia fe हाद्असंस्मायामषत्वादयः संख्याविशेष
९ अध्याये 8 पादः | ee
भा. अरविभक्ञाः, अतो इादशकपालस्य स्तुत्यथत्येना बयवस्तुतिर्षः पद्यते ; यथा ओभनमस्य चक्रस्य नेमितुम्बारः, शोभनमस्या- सेनायाः दस्म्यश्वरथपादातमिति। तद्यत् उपपन्ना स्तुनिः- Than (ड०)॥
ख कारणं स्यात्? इति चेत्॥ २१॥ “आ०)
भा. इति चेत् भवान् पन्यति,-श्रथेवादाः-डति, कारणमष्ट- व्वादौनां ब्रहावचेसादि wenw भवति !- ब्रद्व्सकाम- स्याष्टकपालः, एवमुत्तरेषु "यथाकामम् । किमेवं भ विषप्रति १। querer गुणविधानेगप्यानथक्य न भविष्यति, न च लक्षणया दादञअ्कपालस्य स्तुतिः aferat भविष्यति । तस्मात् कामेभ्यो विधयो भविष्यन्ति ॥ (श्रा) ॥ | |
खः ्रनयक्यादकारगं agate कारणानि surat fe विधोयते ॥ २२॥ (site faze)
भा. यदि कामाय विधयः, भिन्नानि वाक्यानि भवेयुः; एकं चेदं Wey ` वश्वानर Temas निवपेत् पत्रे जाते इत्येवमप- क्रान्त, (यत् इाद्ञ्जकपालो भवति, जगत्येवाख्िन्पशरून्दधानि, यद्िन्जाते एतां इटं निवेपनि, पूत एव स तेजच्यन्नाद इद्धियावो पशुमान् भवति- इत्ये वमन्तं ; तस्य WIC श्रूयमाणाः यङि न संबध्येरन् ततो वाक्छाकराणि भवेयुः,
LL ee so ee
* ^यदद्ाकपालो भवति^--दत्यादिञ्चतेरत्तरवाक्येन यन्नवकपाल- स्िरतवास्िसतेगोदधाति, यदश्रकपालो विराजैवास्िन्रत्राद्यं दधाति यदकादशकपालच्िटुभवास्ितरिश्ियं दधाति, यदादण्कपालो भवति smear पमून् दधाति, afer जात wafafe नि्व्व॑पति पत रव स तजखत्रादडद्धियावौ पशुमान् भवति" दत्य,टिगा विदहितेष.।
९ °°
भा
भा
मीमांसा-दणने
male कारणानि पूतत्वादीनि भवेयुः। स एव गुणाथाम्् विधो
यते वेश्वानरयागे “पूत णव- इत्येवमादिः; तेन चतेत्वा- दयः सा्ताद्वेतुत्वेन संबन्धयन्ते,- यस्मात् गायतेगवेनं ब्रहवश्चसेन पुनाति, तैन पूत एव सः; यस्माचिदटतेवाभ््िंस्तेजो दधाति तेन ae; यस्मात् विराजेवागरस्मिन्नन्नाद्यं दधाति, तेना ae; यस्माचिष्टुभेवाग्ख्िन् इदयं दधाति, तेन ufsarat
यस्माञजगत्ये वागख्िन्पश्ून्दधाति, तेन पसुमान्-डइति। ततः कामाय विधयोग्सम्भवन्तो यद्यथेवादा रपि न भवेयुः, WTA TARA स्यात्। तस्मात् WHC श्रदाव्चसत्वाद योग्डत्वा- दीनाम्, तद््मादषटत्वादयोम्थवादाः- दति ॥ (\।४।९९ We) ॥
अथय यजमानश्ब्दस्य प्रस्तरादिस्तत्यय ताधिकरयम् ॥
तत्सिडधिः ॥ २३ ॥
"यजमानः प्रस्तरः" ' यजमान एककपषालः- इत्यादि समा- म्नायते; त्र सन्देहः,- किं “यजमानः प्रस्तरः दत्येष गणविधिः, किमधेवादः१- इति; तथा "यजमान एककपालः --इति। किं तावत् प्राप्तं -गुणविधिः-इति। किमेवं भवि ष्यति १। णवं श्रपूवमथं' विधास्यति इतरघाम्थवादोग्नथकः स्यात् ; शरथवक्वच्च न्याय्यं, तस्मात् fafa: |
नैतदेवं, यदि विधिः स्यात्, ततः प्रस्तरकायं यजमानो नियम्येत, यजमानकाये वा WAT: ; WEA जुष्मासादयति, wat at खुवः- इति यजमाने FRUITS A! सवा वा खुवः इति; तथासति न याजमानं | शक्यते कतुम्, ' दल्तिणतो ब्रहमयजमानावासाते कमणः क्रियमानस्य-दइतिः; न 4 प्रस्तरो याजमानं शक्रोति कतुम्। तथा, यदि यजमान एक- कपालकायं विनियुज्येत, सवतः क्रियेत ! तज सवेतद्परिलोषः
९ ध्याये 8 पाद, | ९०९.
भा. स्यात्। न च, एककपालो याजमानं अकरोति कतुम् ! तस्मान्न . fafa: | विध्यन्तरं घारित, "प्रस्तरमु्षरं afer: सादयति, "एककपालं weed करोतिः इति; तस्मादपि a fafa fe तदि ?। श्रथेवादः,- यजमानो न्रायत एव प्रस्तरः, एकक- पालः- इति च। |
‘ad पुनरनयोः सामानाधिकरण्यं ज्ञायते? न fe Were एककपालो वा यजमानः, न च यजमानः Waly Hara संस्छतः पुरोडाः, प्रथमो वा कुशमुष्टिलनः; कर्थं wow: परकर aa? किमथ वा ज्ञायमानस्य संकीतनम् ?- इति ।
उचयते,- ज्ञायमानः संकीत्यते स्तोतुम्, - प्रस्तर [उत्तरो बद्धिषः सादयितब्यो यजमानत्वात्; तथा यजमान एक- कपालः स्वतः BRAT, खगे अ्राहवनोयस्तच् प्रतिष्ठापितो भवति-दइति।
कथं पर वत्तते परशब्दः {- इति। गुणवादस्तु,-गुणादेष वादः। कथमगुणवचनो गुणं ब्रूयात् ?। खाथाभिधानेन- दूति ब्रुमः, सवे वेते गौणाः अब्दाः न are हित्वा गुणेषु वर्तन्ते ; sfaguifate तथा स्यात्, श्रप्रसिद्धकर्पना च; नं ख सवं गुणसमुदायवचनाः, गुणद्धोनेःपि तथादर्भनात् ; WHTY- arate fe कदाचिद्रोगेणोपद्धतः fiw: पुरः fiw एव; समुदायवाची च awa मव्तितुमदति, सवैसिंश्यक्गिषु यत् सामान्यं तदचनः अब्दः--इति स्थितो न्यायः भत्युभ्रियेत ; न च, wala fee परिकरुपनया wana! कर्पनाया अशक्य- त्वात्। कथं नु खाथाभिधानेन मत्ययव्धवस्था {- दूति चेत् । अ्रधसंबन्धात्,- सिंदः- इति fama प्रस्छकारिता ay WaT इति पभरसद्यकारी- डति गम्यते, चथप्रत्ययसामथ्यात् ; यो fe मन्यते,- प्रसद्यकारशं प्रत्याययेयम्- इति, सम यदि सिंद- अम्दमु चारयति, सिद्यत्यस्याभिमेतं,- सिं हाथेः प्रतोतः प्रसद्य-
RoR | मोमांसा-दभने
भा. कारी-इतिसंबन्धादितरमथं' मत्याययति; एवं खाथाभि- धानेन तदट्ूणसंबन्धः प्रतीयते | इह तु यजमानः WU, यजमान एककपालः-इति-- aga गुणसंबन्धः प्रतीयते !। तत्सिद्धिकरः-डइति, सवा qreaa: arafafg करोति, wearfe यः तस्य कायंसिद्धि करोति, स afer उश्वरिते इदयमागच्छति, यथा राजा पत्तिगणकः- डति, wheat रान्नः कायः साधयति, स राजश्रब्डे उशचररिते प्रतीयते, एवमिहापि यजमानकायः WAAAY साधयतः, तौ यजमाने प्रतीते प्रतीयेते, TRY यजमानशम्देन भत्याय्येते। कथं १। स्तुतौ स्यातां afea उपरिसादने सवद्ोभे च-इ्ति। तस्मादेवंजातीयका अरथवादा न विधयः-इति॥ (९।४।९२ We) ॥
अथाप्रेयादिष्न्दागां त्राद्यथादिस्तत्यचताधिकरणम् ॥ ख. जातिः ॥ २४॥
भा. 'चाध्ेयो वे wrayer, रन्दो राजन्यः, वैश्यो वेश्वदेवः'- दूल्येवमादयः शूयन्ते ; तत्र किं गुणविधयः, श्रथेवादाः १- डति wee! गुण विधयः- इति ब्रुमः,--एवमपूवेमरथ" विधास्यन्ति, इतरथा Wate सन्तोःनथेकाः wi न विधिः, विध्यन्तरस्य भावात्, तस्मात् संवादः, तस्य dated विधिस्तुत्यधेम् । अनामग्नेयादिषु Meare: केन प्रकारेण ?। गृणवारेन। को गुणवादः !। शरभ्नि्संबन्धः। कथं !। एकजा तीयकत्वात् | किमेकजातीयकत्वं ?। ' परजापतिरकामयत,- प्रजाः way इति, स qaafeed निरमिमीत, तम्मिहवता न्बखज्यत, TTT च्छन्दः, CHL साम, MAI मनुष्याणाम्, Vs: wrat; तश्यात्ते Fen, मुखतो fe श्रश्ज्धन्त। उरसो
९ च्यध्याये ® पादः । ९०द्
भा. बाहुभ्यां पञ्चदशं निरमिमीत, तं इद्धो टेवताग्न्वश्ज्यत, FISTS, TUT साम, राजन्यो मनुष्याणाम्, विः wat; तस्मात्ते वोयवन्तः, Tay Vesa! Beat मध्यतः सप्तदशं निरमिमीत, तं विश्वेदेवा देवता Waza, जगती च्छन्दः, Feu साम, वेश्यो मनुष्याणाम्, गावः पशूनाम् एवमुक्ते सति एकस्खिन्नेवंजातीयके feat warts तञ्जातीयको ूदयमा- गच्छति | तद्मादथवादज्नब्दाः॥ (२।४।२२ Ro) Il
ॐ € ay यपादिशब्दानां यजमानस्सत्यथताधिकर्डम् |
ख. सारूप्यात् ॥ २५॥
भा. “यजमानो युषः, “श्रादित्यो यूपः त्यादि भूयते; तत्र गुणविधिः, ware: {इति सन्देदः। श्र्थंवर्वात् गुणविधिः। TAA युपकायेखाधने यजमानस्य, यजमानकायैसाधने वा यूपस्य, विध्वन्तरभावाच्च न विधिः, विधिस्तुत्यथे" dare: ; गुणवादात् सामानाधिकरण्यम्। को गुणः !। wera किं सारूप्यम्! उद्धता, तेजखिता च! तस्मारे ष॑जातीयका रथवादाः॥ (२।४।९४अ०)॥
अयापश्चादिश्ब्दानां गवादिप्रशरंसायताधिकरबम् | ख. प्रशंसा ॥ २६ ॥
भा. ‘Qe वा अन्ये MINT, Twa गोश्रश्वाः,' “यन्नो वा रष योग्सामा, ‘wat वा एतत् यदच्छन्दोमम्ः- इति Waa तजर विष्यथेवादसन्दे हे अथंवश्वाद्िधयः- इति मासे, अभिधोयते,-यदि विधयो भवेयुः; गोशश्या एव wa: स्युः, सामवानेव यच्च, छन्टोमवदे ब AF; अन्येषां wrat, warat,
९ ©
8 मौमांसा-दथने
भा. सजाणां चोत्पज्तिरनधिंका स्यात्! farce नावकरुपेत ।
aT.
तः स्तुत्यथ" संवादः, गोश्वान् भरशंसितुमन्येषां पशूनां निन्दा, सामवतः प्रथंसितुमसाम्नां निन्दा, छन्दोमवन्ि प्रथं सितुमच्छन्दोमकानि free; यथा, यत् wad, श्रभोजन aq; यन्मलिनं, अवासस्तत्-डइति॥ (0181 UY Be) I
ay wear ङृष्िव्यपदे शराधिकारणम् | (भूमाधिकर्गम्) ।
AAT I V9 I
qerereurfr*—xfa yaa ; तच गुणविधिः, ware: ! - दति Get रपूवत्वात् विधिः दरति मापे उचयते, यदि बिधिः, खष्टिमिदका उपदधातीषटकाः- इत्यथः, aa न इष्टकानां faxes: कथिदाओ्रोयते,--एवंसूपाः खटिमवकाः, नेवंूपाः- इति; aw सवासां खष्टिलिङ्गा मयाः प्राभरुयुः। अन्येषामसंयुक्षानां मवाणामानथेक्यं स्यात् ! तस्मात् अनुवादः, --मवसमाम्नानात् मराप्तानामुषधाने मच्रा्णां ; खष्टीनां संकी- त्नं सजेनाथंवादाथम्। रपि च विधित्वे aya, ˆएकया Wad इत्य या श्रद्षटयस्ता GWA! ननु “अनुवादे्पि SGI) नानुवादपक्ते GAMA दोषः। कथन्नु अष्टष्टिषु खष्ठिषु ष्व ष्टि्ब्दः-इति। भूम्ना, बद्वर्तच खषटिलिङ्गा मयाः, wernt विखलिङ्गाः- इति ॥ ` (९।४।९९१ Bo) ॥
* खङ्िश्ब्दोपेतामवा यासामिद्टकषानां उपधामे विद्यन्ते ता डका
way उच्यन्ते इति माधवः |
ख.
aT.
ad.
aT.
९. ध्याये ® पादः ॥ ९०४
अथ प्राबण्डदादिश्रब्दागां सत्यथेताधिकरयम् ।
लिङ्गसमवायात् ॥ Re ॥
“प्रणमत उपदधाति, “चाज्धानीरपदधाति- इति, विधित्वे प्ाणमन्मव्कद्पधीयमानाख विलिङ्गानां मबाणामानथयक्यम्; तस्मात् श्रनुवादः। शिङ्कसमवायात्. woe: परज्र THA यथा, छजिणो गच्छन्ि- इति, एकेन हजरिणा सव ea ; न च रयं प्राणभच्छण्दः खट्ब्दख जदत्खाथे' aT waz, यद्रणे च ष्टिपाणभच्छग्दो समेतौ, तावपि परिगद्धेते; यथा, दजिशब्टेन खाथलश्तषणाथन सम्पि षी गद्ते- इति ॥ (९। ४ । ९.७ Wo) ॥
अथ वाक्छशेषेश सन्दिडिथमिरूपशाधिकरयम्।
सन्दिग्धेष वाक्यशेषात् ॥ २८ ॥
‘THT अकरा उपदधाति, तेजो वे .चृतम्- इति श्रूयते तत्र सन्देहः, किं चृततेलवसानामन्यतमेन दष्येणान्ननीयाः अकराः, उत धुतेनेष!-इति। कथं सन्देहः! we सामान्येन वाक्यस्योपक्रमः, yaa विशेषेण निमग्नं, यथो- wat निगमयितच्यम् wafers वाक्ये; त्र यदा सामान्यमादौ विेषोपल षणा विवश्यते, यद्वा निगमने fate: सामान्य- लश्वणायथंः! तदारम्भनिगमनयोः किं समञ्नसं - इति daa | एवं-सन्दिग्धेषु उपक्रमे सामान्यवचने विरोधाभावात् न fate: परिकरुप्यः, निगमने तु उपजातः सामान्यप्रत्ययः-- दति विरोधात् लश्षणाथे' च तवचनं ; यथा wferawley च wfeurg:, wd घुतमधुतं च घुतं--दत्यु षते |
९.०६ मीमांसा-दश्ने
भा. सन्दिग्ेषु एवं प्रे ब्रूमःः- सामान्यवचनेन विशेषापेल्िणा उपक्रमो वाक्यस्य, fara निगमनवशेन। aa?) न दि, मान्यं विद्धितं ! येन विरोधो निगमनस्य। कथमवि्ितं ?। सन्दिग्धेषु विधानशब्दाभावात्, न fe, विधानश्नब्दोस्ति। "अक्ताः शकर उपदधाति- इति वत्तमानकालनिह शात्; नापि सामान्यस्य Tage, भ्रत्यच्चनु धुतस्य स्तवनं श्त्या चतस्य स्तुतिः, लच्वेणया सामान्यस्य, Bay लच्षणाया surat! तस्मात् घनविधानम्। एवं " वासः परिधत्ते, एतद स्वेदे वत्यं वासः, यत् Wie —efa! तथा "इमां स्पष्टोद्रा- येत्, इमां हि श्रौदुबरीं विश्वाभूतान्युपजीवन्ति-डइति॥ (९। । ९ Wo) ॥
अथ सामधानसारेड सव्यवस्खितानां च्थवस्थाधिकरगम् ॥ ख. BAS कल््पनेकटे शत्वात् \ ३० ॥
भाः
॥न्क
' खुवेणा7वद्यति, खधितिनाग्बद्यति, इस्तेनाम्बद्यतिः- इति शूयते; AY सन्देद्ःः किं खुवेणावदातव्यं सवस्य (द्रवस्य संहतस्य मांसस्य च) तथा खभितिना+, शस्तेन च, उत सवषामथेतो अवस्था (द्रवाणां Eau, मांसानां खधितिना, संदतानां शस्तेन) ?- इति अविशेषाभिधानादव्यवस्था- इति।
एवं प्रे ब्रूमः+“अथादा करुपना, सामघ्यैात् कर्पना-- इति,--खुबेणावदयेत्, यथा शल्तुयात् ; तथा यस्य अक्तयात् तस्य च-इति; श्रास्मातश्नब्टानामथं gaat अक्तैः सहकारिणी,
* afuface fara । |
९ MIs 8 पादः 4 ९०७
भा. णवं चेत् यथाकति वस्था भवितुमद्ेति। तथा “अभ्नलिना सक्ून्मदाव्ये जुद्ोति- इति, दिद्धस्तर्सयोगोगज्नलिः, स श्याको- Spur awe, तथा डि शक्यते Wet निवेत्तयितुम्, तत् यथा, कटे भक्ते ater भुके इत्यथेात् करप्यते,-- कटे समासीनः कास्यपाश्रामोदनं निधाय भुक्दइति॥ (९।४। ९< Wo) ॥ | ।
=
इति ओीश्वरखामि-छत्मै मोमांसाभाष्ये प्रथमाध्यायस्य चतुथः पादः ॥ ATH पथमाधायः॥
feta ध्याये ९ पादः । निदि € थापवस्याख्यातपदप्रतिपाद्यतवाधिकरबम् ।
ख. भावाथीः क्मशब्दास्तेम्यः किया प्रतीयेतेष wat विधीयते ॥ १॥ (fae)
भा. WaT प्रमाणलक्षणं ery, तज विध्य्थैवादमवच्छृतय- स्तत्त्वतो निणोताः, गृणविधिनामधेयश्च परोक्तितं, सन्दिग्धा. नामधानां बाक्यओेषादथाध्यवसानमुक्म् ; तन्न WETS अनन्तरं प्रधानाप्रधानानि Tifa, भिन्नान्यनिन्नानि चच इति, एष रएवाग्या THA नाग्यः, एष एव चाध्याय- संबन्धः! तदिद ufga: कममभेदो वश्यते,--अब्दाग्तरः, अभ्यासः, संख्या, गुणः, भक्रिया, नामधेयम्--इति वच्यमान- मनुसंकीत्येते ; प्रदशितमुचमानं wd याशयिष्यते- इति Day बुद्धिः समाधीयते, तदेतन्नानाकमलश्षणम्--दइत्यध्याय- ATTA, एतत्तात्पग्यण अतोःन्यदुपोद् घातम्रसक्तानुभसक्तं च -इति। तश्र प्रथमं तावदिदचिन्तयते,- प्रथमेमध्याये इदमुक्तम्, चोदनालस्षणोग्या चर्मः- इति, चोदना च क्रियाया अभि- धायकं वाक्यम्, वाक्ये च पदानामधेः, ay कविं परेन पटेन धमे उचयते, उत Tata एव {-दति। किं तावत्माप्तम्- प्रति पदं धमः- इति एवं ATH खचयते,- यदा एकस्मा पूवे, तदागन्यत् तदथ
२ अध्यायं ९ पादः। १०९
भा. भविष्यति, एवमर्पीयसी चङृानुमानप्रसङ्गकत्पना भविष्यति ; तस्मारेकमपुेम् | यदा एक॑, तदा सन्दे ः-किं,--मावज्नब्देभ्यः, उत इष्यगृण- अब्देभ्यः?-इति। (कः पुनभावः? के ते पुनभावज्रब्दाः! -इति। यजतिददतिजुदोति--इत्येवमादयः। “ननु याग- TAWA एते, न भावशब्दाः नेतरेवं,- यागादि. MTA UA भावज्नब्टा ख, यज्या द्ये खातोम्बगम्यते, भावयेत् डति च (तथा यतेत, यथा किञ्चित् भवति--इति); Raa RATAN, टृष्यगुणजब्डेभ्यो दष्धगुणम्रल्ययो न भावनायाः | अतस्ते न भावश्रब्दाः-इति)। किं तावत्पाप्तम् {-श्रविद्धेषेण -इति। : तत उचयते,-मावाथाः KTVT, तेभ्यः क्रिया प्रतीयेत, यजेत-इत्येवमादिभ्यः। कुतः ?। भावा्थेत्वादेव; य ww: किमपि भावयेत्--दइति, ते खगेकामपद संबन्धात् खगै" भावयेत् - डति 3.4; aurea: क्रिया भरतीयेत, फलस्य किया करणं निष्पत्तिरिति; ते च यागदानश्ोमसंबद्भाः खगेस्योतपत्तिं weir aati एष war विधीयते, यथा, यागादिना खगक।मः केन भावयेत् खग" {-यागादिना- इति; यस्य ष अब्दस्यार्येन फलं साध्यते, ते नापूरवे' रत्वा, नान्यथा- इति, AALS गम्यते, WAT यः तस्य वाचकः शण्दः, AAP YS’ भती- यते-दति ; तेन भावशम्दा श्रपूरवस्य चोदकाः- इति FF, नतु कश्चिच्छब्दः सा ्षादपूवेस्य area eer ; भाषां ; किमपि भावयितय्धं, खर्गकामस्य च केनापि भाद्यता- इति, तयोन्न- छाश्वदग्धरथवत् संप्रयोगः, यजेत- इत्येवमादयः साकाञ्खगः, — aaa’ किं केन कथं - डति ; ' खगेकामः- इत्यनेन प्रयो- जनेन निराकाङ्भगः; नवं KETO | तस्मात् भावाथाः MTT AYN चोङ्यन्ति-इति। श्रथ RTT रभयं
९९० मोमांसा-दर््रने
भा. खजितम्,- भाव थाः कर्मशब्दा. इति उचते,-भवन्ति केचित् MAMET न भावाधाः,- यथा, श्येनेकनिकाद्यः; केचित् Arava: न कमशब्टाः,- यथा, भवनं भावो भूतिरिति, ` किं पुनरिद्ोदाहरणम् ?। ‹ श्येनेनाभिचरन् यजेत, ‹ चिचया यजेत पसुकामः'- इति; किं श्येनेनाभिचरन्, उत यजेतामि- चरन्- इति? तथा चिष्या पमुकामः, उत प्पुकामो यजेत ? इति स्थिते एतस्मिन्नधिकरणे गुणविधिः, नामधेयम्- इति विचारो भविष्यति। तथा "देपूणेमासाभ्यां खगकामो यजेत" - इति, दः कालः, पूणमासः- इति च. किं ताभ्यां खर्गकामः, उत खगेकामो यजेत ?- इति, दशेपुटमासाभ्यामिति च श्येने- नेति च चिषरया- इति च नैते भाववचनाः; न च एषामर्थिना कञित्संबन्धोएरित, विविभक्षिकसत्वात्। wee दइ्यगुणजम्दा ्रपूवस्य विधायकाः-इति॥ (सि) ॥
ख. सव्व॑षां भावोऽथं इति चेत् ॥ २॥ (ae)
भा. णवं चेत् भवान् waft, च्र-भावशब्दत्वात् न ETT पूवस्य विधायकाः- इति, सर्वेषां भावोम्धः, खगकामो ea. ` पणेमासाभ्याम्-दत्येतयोः संबन्धं यजेत- इति वच्यति, श्येनेन चभिचरन्-दइत्येतयो ख, तथा विषया पणुकामः- इति; menses साकाङ्खत्वात् भाववचनाः; सर्वेषु भाव- बचनेषु नास्ति विनिगमनायां डहेतुः,-कर्मञब्दा एवापूवेस्य विधायकाः, न इष्यगृणशगब्टाः- इति ॥ (श्रा०) ॥
ख. येषामुत्पत्तौ स्वे प्रयोगे रूपोपलब्धिस्तानि नामानि, तस्मात्तेभ्यः पराकाङ्का भूतत्वात् खे प्रयोगे ॥ ३ ॥ (Sito नि० १; ॥
भा. येषां अम्दानामुारणोत्पत्तौ @ we प्रयुज्यमानानां कूप-
२ अध्याये ९ UTS VR
भा. मुपलभ्यते, यत् wagered arernchewls, न क्रिये वोत्पन्न-
भा.
onl
art विनज्यति-दूत्यथेः, तानि नामानि, ते Payee, tem दव्यगुणशग्दा नामथेः। (A दष्यगुणश्ण्दाः- दति way "° लानि नामानि"-इति त्रितम्, अतो नामानि-इति एषां प्यायञ्ब्दः। कथं गम्यते ?। यत wat fermen नामिक SUR | कतमास्ताः ?। ow SCM SM, We सुकौ गुक्ञाः- इत्येवमादयः; तस्मात् सम्यक् जितम्) यत wat न स्षणिकोम्धैः, ततः ‘Ae Teg प्रधानाक्राङ्ख न विद्यते--दति Fat उत्पत्तिः aren, "भूतत्वात् स्वे प्रयोगे खप्रयोगकाले विद्यमानत्वात्-इल्य्थेः॥ (Te fate ९)॥
` येषां तृत्यत्तावं खे प्रयोगो न विद्यते, तान्याख्या- |
तानि; amr: प्रतीये ताभ्ितत्वात् प्रयोगस्य ॥ 8 ॥ (wate fae २.,॥
येषां तु अब्टानामुश्चारणोत्पत्तौ “स्वे we पयोगो न विद्यते" (योगकाले येषामथा नो पलभ्यते- इत्य्धंः), ‹ तान्याख्या- तानिः- इति भावश्जब्दान् पयायज्रब्देनोपदिश्रति। कथं पयायश्रब्दता भावश्चग्दानाम् ?। यत एषां विभक्षय श्राख्या- तिक्यः--दल्युचयन्ते। कतमास्ताः ?। पचति पचतः पचन्ति-- इत्ये वमादयः। तस््मात्तेभ्योभपूवे' प्रतीयेत ; wera भूताः समु ्रिताः ; भूतस्य भव्याथंतायां दृ ाथेता,-भव्याेस्य भयो- जनवत उत्पत्निरथवतो, सा च भूतेन त्रियते- इति दृष्टोग्ः; weer पुनभताथेतायां न किञ्चित् gua, करप्यतेचाटृ ष्टम् । AGS यागो KITA |
किञ्च ‘aif प्रयो गस्य' एतेषां प्रयोगः पुरुषणाथितो भवति, पुशुषसंबद्धा भावना उचयते, पुरुषं डि बदति,- भावयेत् इति, तेन “खगकामो यजेत- इति पुरुषोम्पि प्रतीयते,
९९२ मीमांसा-दश्ने
भा. यागोःपि* संबन्धोम्पि; खगकामो इष्येश-इति द्ये प्रतीयते पुरषस, न तु संबन्धः॥ ननु ˆ एतदुक्षम्भवति, wary KT व संबन्धं “यजेत इति वच्यति,- दष्येण भावयेत्-इतिः; अतो XQ अर्थस्य भावना गम्येत, ाकाङ्खा च-डइति। सत्यं गम्यते, दइष्धेण भावयेत्-डति तु वाक्येन, यागेन भाव. येत्-इतितु खल्या; यदातु, यागेन भावायेत्-दति याग संबन्धा विधोयते, न तदा, दरष्येण भावयेत्- इति द्रव्यसंबन्धः; न च दरव्यसंबन्धे विधीयमाने यजेत-इत्यनेन संबन्धः ; ्नुद्य- मने तु सम्भवति, a 4, यौगपद्येन विध्यनुवादौ सम्भवतः। wera अतिवाक्ययोविरोधः, विरोधे च waahad, तेना- fart a इश्यसंबन्धः; तच दू्यमसति खगेकामसंबन्ये खगाः भविष्यति-इत्यनुपपन्नम्, एष विनिगमनायां हेतुः, येन भाव्जब्दा एवापूेस्य चोदकाः, न दष्यगुणजम्दाः- इति, यदा, यागेन कुरयात्- शति, तदा, यागवचनमेव भवति ; दथपूै- साभ्याम्-इति लश्षणया, दश च पुणमासे च यागो विदितः -इति॥ (tate नि०२)। (२।९।९ Be) tl
ae श्यपुवेस्टास्तिताधिकरबम् | कथं पुनरिदमवगम्यते ? अस्ति तद पु्वम्- इति। उचते ख. चोदना पुनरारम्भः ॥५॥
भा. चोदनेत्यपूरव' Ege पुमरस्ति, यत श्रारम्भः जिष्य- ते-खगेकामो यजेत- इति, इतरथा fe विधानं अनेकं स्यात्, भङ्गित्वात् यागस्य, यदि ्रन्यद्नुल्पाद्य यागो विनभ्येत्,
* ^ सुकघोऽपि प्रयोगोऽपि रति wie Wo go 4
२ ध्याये ९ Ue | CLR
भा. फलं असति fare न स्यात् ! तस्मात् srareafa—efa
ख.
भा °
"यदि पुनः फलव चनसामथश्यास्षरेव न विनन्यति- इति करुप्यते'। नेवं अव्यम्, न fe कर्मणोग्न्यत् स्ूपमुपलभामदे, यत् ard Surat प्रापयति, तत् कमत्युचते, न तत् श्रात्मनि समवेतं, सर्वगतत्वादात्मनः, सव्र काय्यापलम्भः Tey भावे लिङ्गम्, नतु तदेव देशन्राद्ागमनस्य, न हि असति श्रागमन किञ्चिदिश्द्धं gaat; wa समवेतमासीत्, तदिन दर्यं, तस्य विनाज्ा्षदपि विनष्टम् -दत्यवगम्यते। श्राश्योग्प्यविनष्टः -इति चेत्। न, भस्मोपलम्भनात्। सत्यपि भस्मन्यस्िति —tfa चेत्। न विद्यमानोपलम्भनेम्धि अदनात्) फरक्रिया लिङ्गम्- इति चेत्। एवं सत्यदशने समाधिर्वक्गव्यः। सौच्मा- दीनामन्यतमत् भविष्यति- इति यदि विनयते, कर्पितमवं सति किञ्चित् भवति- दति । “तजरापुवै वा aed, तदा - tft) विद्ेषकरपनायामस्ति हेतुः, न विर्जिषटकर्पनायाम् | sattad कमं भविष्यति-हति चेत्। तदपि तादृशमेव । खभावाम्सरकरुपनेन surat न प्रापयिष्यति- इति। तादृ Fa) तस्मात् भङ्गी यजिः, तस्य भ ङ्गित्वात् ्पूवेमस्ति- डति ॥ fe चिकायाः प्रयोजनम्?। यदि gee Tes चोदयन्ति, दष्यगुणापचारे न परतिनिधिकुपादात्धः, यथा तदि पूवैः we; यथा ate सिद्वान्तः, xe qe वा प्रतिनिधाय प्रयोगोम्नुष्ठातद्यः-दति॥ (२।९।२ We) ॥
अथ कमणां रखपरधानभावविभागाधिकरबम् |
तानि Sai गुणप्रधानभूतानि ॥ ६ ॥
श्रवगतभेतत्,-भावज्रम्दाः HAUT वाचकाः- दरति, नज्- प्रकारा भावश्नब्दाः,--वजति, जुहोति, ददाति- डति, एव- ए
ULB ` मोमांसा-दणने
भा. सअकाराः+- दोग्धि, पिनष्टि, विलापयति-डइत्येवमादयश् ;
भा.
ख.
तेषु सन्दे ः,- किं सव प्रधानकर्मणो विधायकाः, उत केचित् संस्कारकर्मणः ?- इति। भावार्धत्वाविशेषात् सव प्रधानकर्मणो वाचकाः-डति प्राप्तं; ततो ब्रूमः, तानि Su भवितुमद्धन्तीति दिप्रकाराणि,- कानिचित् प्रधानकमणो वाचकानि, कानिचित् संखारकर्मणः; एवमपि सकाण्य्धंवन्ति, अर्थवत्त्वे सति सवभ्यः न शक्यमपुवे करुपयितुम् । wal न सवाणि भधानकमेणो बाचकानि॥
व्यय प्रधानकम्मलच्छणम् |
age न चिकीष्यते, तानि प्रधानभूतानि, द्रव्यस्य .
गृशम्तत्वात् ॥ अ ॥ # oN =
"एवं सति श्ररपीयसी श्टृष्टकरपना न्याय्या, न तु विनि- गमनायां हेतुरवगच्छामः,- कुतेएपुवम्, कुतो नः-इति। तदुचपते,-येभ वकम भिने द्र्यं॑संख्वतुं मिष्यते, उत्पादयितुम् वा, तानि प्रधानभूतानि (मधानकमणो वाचकानि), द्यस्य गुणभूतत्वात् ; द्रव्यं fe गुणभूतं, कमं नि ्तेरीप्सिततमत्वात् ॥
Ly सय गदयकम्भलच्तगम् |
A ® Cw ay यस्तु द्रव्यं चिकीष्यते qwers प्रतीयेत, तस्य za.
प्रधानत्वात् ॥ ८ ॥
भा. येस्तु द्रव्यं चिकोष्यते, गुणः aw प्रतीयेत कर्मे! वुतः!।
तस्य दरव्धमधानत्वात्। प्रत्यक्चं यजेतः- इत्येवमादि age न
चिकीष्येते, तस्मात्तानि प्रधानकमेणो वाचकानि, दस्य गुण- भूतत्वात् ; पिनष्टि--दत्येवमादिभिद्रेष्यं daar, तस््मा्नानि
२ अध्यायं ९ पादः॥ १९५
भा. गुणकमेवचनानि ; एष एव विनिगमनायां हतुः ॥ प्रयोजनन्तु qatar Ta म्रयङ्गवे्पि चरौ Mea उत्पाद्या श्रवधघाताथं- त्वेन ; सिद्धान्ते नोत्पाद्याः॥ (२।९।३श०)॥
व्य संमायेनादीनामप्रधानताधिकस्म् ॥
Ly ~ © € निदत्त ख. धममाचे तु कम स्यादनिषटेत्तेः प्रयाजवत् ॥ ९ ॥ (Gee)
भा. ‘ag darfe, अश्रि darfe, परिधिं dale, पुरोडाशं पयप्रिकरोति- दति शूयते ; तच सन्देष्ः,- किं wafer, संमाजेनं च प्रधानकम उत गुणकर्म {-इति। किं तावत् प्राप्तम् १। तत उचयते,--कमंमाजरं एवंजातीयकं waned यत् प्रयोजनस्य दृष्टस्य, तद्धमंमाचम्--दति न्मः, तच प्रधानकमेत्वं स्यात्। कस्मात् !। श्रनिद्ेत्तेश्पकारस्य, न fe एवंजातीयकं TAT, xe त्वेवंजातीयकं श्रभिनिवेत्तयहुणभूतं ; तस्य गुणभूतत्वादिदं प्रधानभूतम् ॥ (Fo ९)॥
स. qaqa इतरेः aya: स्यात् ॥ १०॥ (fate)
भा. वाञजम्दः we व्यावर्तयति। इतरेगुणकरममिः सधर्मः स्यारेवं- ज(तोयकंः, यथा ब्रोदोनवद्न्ति, तथा । कुतः? । तुख्यश्चतित्वात्, तुर्या fe हितीया अृतिरेषां दरथेषु.--यथा "बरोद्धोनवदन्ति' दति, एवम् ‘aft संमा, Trend पयेभ्रिकरोनि- डति ‘fa गणकमेणि "द्रे दितीया दृष्टा- दति ? यतो दितीया- दञ्चनादिष्धापि सामान्यतो दृष्टेन गुणकमेताः। नेति ब्रमः,- दितोया विभक्तैः कनतुरीप्सिततमे aaa, सा. चेह दितीया विभक्तिः, तत एव तदीष्सितितममिति गम्यते, तचेदीप्सितितमं, कम गुणभूतम् । यद्यपि म्रत्यच्चादिभिगुणभावो न गम्यते,
CLE मीमांसा-द्नने
भा. भमाणान्तरेण अब्देन गम्यते, तस््माद्रुणभूतमेवंजातोयकम्-
च.
भा,
ad.
भा
इति॥ (fae) ॥
द्रव्योपदश इति चेत् ॥ ११॥ “Ste,
इति चेत् पन्यसि,- दितीयादञ्जनात् प्रधानभूतमन दूध fafa; नेतरेषं, quate fetter भवति, तथादि दृग्यते,- ‘ama जुहोति, मारुतं जुद्धोति, एककपालं जुद्धोति- इति ॥ (अआ०) ॥
न, ACA लोकवत्तस्य च शेषभृतत्वात् ॥ १२॥ (श्रा नि०)॥
न गुणभूतेभ्पि feta, णवं हि श्रमियुक्ता उपदिशन्ति "कर्मणि दितीया (२।२।२। पार), कत्तेरीप्सिततमं कमेः (९।४। ४९ । पा०)- दति, नच लोके गुणभूते कचित् दितीयां wee यदपि च तण्डुलानोदनं पचेति, श्रोदनाथं तण्डुलान् संसतुरु- दति इईम्सिता एव तण्डुलाः; wera भिखण्डकान् कुर्विति, wer एव तेनाकारेण संबद्धा ईष्सिताः- इति तज्रामिप्रायः; लौकिकश्च प्रयोगः अब्दाधेपरिच्छेदे Vat वेदिकः। यत्तु लौकिके जुद्ोतीति-- भयोगे fetter, शक्यते तच वक्तुमोप्सिततमे एव स प्रयोगः-- दति, तण्डुलानद्य ysfy, तण्डुलानद्य Wea संबन्धय--दरति लोके भवति fe बज्मकारा विवक्षा; अन्यायञ्चानेका्थेत्व, तेन प्रधानभावेन सिद्धा सती दितीया गुणभावेन करुप्येत | "वेदे तु कथं दितीयानिदिष्टे गुणभावः-डइति'। दितीया- निदश्त् प्राधान्यमेवाद्राच्छामः, एवमवगते प्राधान्ये बलीय- सा तुना नास्ति प्राधान्यम्--इत्यवगम्यते। कुतः १। न Wares केनचित प्रकारेण सत्कथताग्बकरप्यते कुतः १। सक्तनां
२ अध्याये ९ पाद, ९९ ७
भा. निष्रयोजनत्वात, न सक्कूनामन्यत््रयोजनं Put श्रूयते वा, यदि वा होमस्तदथा होमोपि निष्मयोजनः, थारादुपकारको Ul, ततः प्रयोजनवान्, ज्योतिष्टोमप्रकरणे पाठात् गम्यते प्रयोजनवत्ता, नाप्रयोजनः- इति अक्यते वक्तुम्, प्रयोगवचनेन दिस ्राकाद्खुपते। “ननु सक्घुनामपि प्रकरणपाटात्प्रयोजनवत्तव मविष्यतिः। कोवा ब्रूते नदति, भरयोजनवत्तेव, प्रयोजन- वर्वनतु दोममभिनिवत्तयताम्, नान्येन पकारेण । “ननु तेभि भ्रयोगवचनेनाकाञ्जुयन्ते। तद्चपते, TY तेनाकाङ्खथते, इनि- कत्तच्यतां हि स च्राकाङ्खति, होमश्च caves, न ze) (aa होमे छते TAPE निष्पत्स्यते'। नास्त्यत्र प्रमाणम् ‘aq दितीया विभङ्किः ware न fe fetter विभक्ति दमस्य सत्कथेताम् Wala) “न सक्तवः मयोजनवनः- दति भवेत् होमः सत्कथेः, होमसंबद्धाः सक्तवः स्युरिति, भवन्ति होमे छते सक्तवो होमसंबद्वाः'। न Wher सत्कर्थता निष््रयोजनेषु सक्तुषु घटते, सत्कथंतावचननमु न पुरुषस्योप- कारकं न क्रतोः, तदनथंकमेव स्यात्! यतो न तदचनाच्छक्य- मन्यतरत् करुपयितुम्। स एष दितीयान्तः wat waa च संबन्धं करोति, संबन्धे च सति द्रव्याणां कमसंयोगे गुणत्वेनाभि- संबन्धः- दति भूतत्वात्, गुणभावे च qatar, तेनोचयते,- तृतीयाया; स्थाने दितीया- दूति, तेन ˆतदथेत्वात्' Wrare- तवान् सक्गुनां न प्राधान्यं हितीयासंयोगेष्पि। wt सत्यथैवद- चनम्, न चाथेवत्वे सति श्रानथेक्यम्- इत्युचयते । “तस्य च' परोडाशारेयागादिषु शेषभावः, तेन प्रयोजनवन्तः, तच संतारो area | न स दृष्टोपकाराय-हति चेत्। weerar भविष्यति, श्रटृष्टोम्पि संक्कारोग्स्ति- इति अवगम्यते लोके, यथा ामान्तरादागताननां पुरुषाणां पयग्निकरणेनादृष्ट उपकारः क्रियते इत्यु चयते ; लोके च नानुपपर्िः।
९९१८ मीमांसा-दशने
भा. प्रयोजनं च वर्णपरघासेषु Yad, “waiter: खुचो भवन्ति हिरण्मय्यो वा--दति, भरतौ नानाटक्षखुक्सम्मागेसाध्यम- afar, नानार TTT उत्पादयितव्याः संमागार्थच्वेन यथा पूवेपक्षः; यथा तदि सिद्धान्तः, (शमोमय्य एव हि हिरण्मय्यो वा संमारटव्याः। तथा यच बाणवन्तः परिधय- erie पालाशा चत्पादयितद्याः years ; सिद्धान्ते नाणवन्त एव dare) aT च पूवपश्ते उत्पादयितव्योम्भिः सम्मागाय, सिद्धान्ते चापः संमाजेनीयाः। तथा “षर्बिंशत्- संवत्सरेतरसमयाः पुरोडाशाः सवनीयाः--इति श्रूयते; त्रापि पिष्टमयः पुरोडाअ् उत्पादयितव्यः परय्निकरणार्धत्वेन qare, सिद्धान्ते मांसमया एव पयश्रिकत्तेव्याः- दति ॥ (aT fate) (२।९।४अ०)॥
स्तो जादिप्राधान्धयाधिकारयम् ॥
ख स्ततशस्त्रयोस्तु संस्कारो याज्यावद्वताभिध,न त्वात् ॥ १२॥ (पुर)
भा. ‘edt शंसति, निष्केवल्यं शंसति,* ाज्येस्तवति, पषठेस्तुवते' इति गुणवचनं wat शंसनश्च, यथा ‘exe तु वीयाणि wa इति, यदेतहुणवचनं श्रूयते, fatageyd Feat प्रति, उत प्रधानम् डति; तच्रोचयते,-- स्तुते संस्कार. कमेणो-इति। कुतः ?। देवताभिधानत्वात्, गुणवचने निवत्तय- माने गुणिनी रेवता संकीत्तेयते, नान्यथा तट एवचनं भवति, aa प्रत्यश्चं टेवताभिधानं गम्यते, दे वताप्रकाश्नेन च प्रत्यस्ष
* प्रडगनिष्योवस्यश्ब्दौ शस्त्रविशेषनामनी, खप्रमोतमबसाध्या सुतिः Te, प्रगोतमबरसाध्टा संति" स्तोजमिति माधवः ॥
भा.
भा.
aT.
ख.
ना
२ अध्याये ९ पादः ॥ WE
उपकारो यागसिद्धिः। aaa संखछारकमणी याज्यावत्, यथा “ याज्धामन्वाद, पुरोनुवाक्यामन्वा — ale स्तुतिवचनं दे वतापरकाअने नाथवत्, तददेतदपि- डति ॥ (पूर) ॥
. श्रथन MEGA दे वतानामचोदनार्थंस्य गुणभूत-
त्वात् ॥ १४॥ ‘fae,
यदि संखतारक्मणो एव AMA, WATT देवता- नाम्न ञ्चोद नाथेस्य गुणभूतत्वात्, दे बतार्थस्य गुणभूतो मव —tfa तत्मरधानभावे यच प्रधानं तच नोयेत, तच क्रमसन्निधो उपसभेयातां ; wees दुष्टः पच्चः- दति प्रयुदसितच्यः। कतमः पुनरसौ मवः १। श्रमित्वा WRI प्रगाथो ATS THIN: सन्निधावाम्नातो AT CAT AM TAA ॥ (सि) ॥
वशावद्धा गृणा्थे स्यात् ॥ LY ॥ Bre)
न पयुदसिष्यामः इमं Te, संस्कारकम्मणी एव स्तोष्ये, देवतामिधानत्वादेव, यत्ूक्त,--प्रगाथस्योत्कषेः- दति, तन्न, CRNA मह्ेनरोमभिधायिष्यते, «eV महत्वेन गुणेन TUR इत्यु चयते, wae fe CMs देवतावचनमुपलभामद, मद्स्ववचनं च मदच्छब्दं, यथा राजा मष्ाराजः, aay महाब्राद्मणः- इति, बशावत्,-यथा “सावा एषा सवदेवत्या AHI, वायव्यामालभेत-इत्यजावश्राश्नब्देन चोदिते wale erga निगमा भवनि, तदत्सगुणे चोदिते निर्गुणि- नाभिधानं भविष्यति; तेन न भविष्यत्युत्कषेः- डति ॥ (श्रा) ॥ .
नः, खूतिसमवायित्वात् ॥ १६॥ (fete) Raed, TRV ग्रस्य देवतेति तद्धितसंयोगेन faq,
९२० | मोमांसा-दथेने
भा. न चास्य म्र्वमपेक्षमाणस्य तद्धितसंयोग उपपद्यते, तद्धित-
ख.
भा
ख.
भा,
संयोगापेच्तस्य वा महत्वसंबन्धात्समासकस्यना ! न च तद्धिता त्तस्य मह्वसंबन्धः, न च समासार्थे त्तस्य तद्धितसंबन्धः! न urate प्रयोगे समासाथे हत्तिरिष्यति एतस्िन्नेव afgara! न चायमिद्रश्ग्दोःविद्धितवत्खाभैत fe- area संबध्येत, विद्धितवश्च wert महत्वेन dagaqaa! विस्पष्टञ्ायमन्योग्धा ate भवति,-मद्ानिन्धो भवतीति
(Wee, Wada दविषो देवता भवतीति सछदुशवारणे च
नोभयं wey! तस्माचरे्धो देवता मद्र्वविभ्चिष्टः, मद्ेन्र- weary तद्वित उत्पन्नः, तस्मात्तत्पातिषदिकमथंवदिति गम्यते, न ॒त्ववयवसंबन्धेन ; तस्माह बतान्तरमिन्धान्मेद्धः, तेनैन्धस्य भगाधस्योत्कषंः प्राप्रोति, wa: waefare: एष wa! AQ TRI eI ated eile, “मदान् वाम्यमभूत् यो इ बमनधीत्-इति, तथा वेदस्यादि- मन्नादोषः प्रसज्येत GALT इद्धो Tea | (नि०)॥
BUS शभेदाच्च* ॥ १७ ॥ (य° १)
पदे अभेद ख भवति, ‘aera Shay खविः- इति ‘asgiy aware देवेभ्यो विः- डति, warts देवता- न्तरम्, एकदे वतात्वे मच्रविकरपः स्यात् ॥ (Fo ९) ॥
गुणख्चानथकः स्यात् ॥ १८ ॥ (Yo २)
यदा विधिश्रब्दादवगतमेतङ्खवति,- इन्धो रेवतेति, तदागस्य गुणाग्ास्याने किं प्रयोजनं, मश्वं नाम LET गुणो भवति —tfa टरैवताभिधानं। कथं तस्थे रेवताथै दीयते -इति।
- eee ee ree eee @ ree e+ eens ee ges ee छक, seme o =
* कचित् व्यपदश्राचेति ara ॥
२ ध्याये ९ पादः | CRE
भा. गुेमपि fe fared सति तस्थे एव Sama saa, अविद्िति- म्पि; तश्च द्ुश विधानमनथंकम् । अरथोचेयत,--“ योगिन् यद्धे इनः स॒ मदान् दइति। नेवं,-पदसम्बन्धस्यापरसिद्धत्वात् fatad ary करप्यते, गुणसम्बन्धस्य चाप्रसिद्धत्वात् गृणेन विद्चेषणमनवक्घप्तम् ; तस्मादपि देवतान्तरम् (Yo २) ॥
ख. तथा याज्यापुरोरूचोः ॥ १< ॥ (Ae ३)
भा. र्वं सति याज्यापुरोनुवाक्छयोभेदेन दश्नमुपपद्यते, "णग सानसिं रयिम् एत्येयाज्यापुरोनुवाक्धादयं, "मान् THR य aaa —ula Rea मान्दं दशयति, तरेकत्वे विकषुप्येत | AM, TH बाधः स्यात्॥ (यु ६) ॥
ख. वशायामथंसमवायात् ॥ २०॥ (उप०)
मा. AEH, VAAN चोदिते कमणि ागञ्डेन निगमा भवम्ति-डूति, तत् युक्घम्, बश्ायामथेसमवायित्वं बयं प्रत्यश्ष- मवगच्छामः, SAT वपाया मेदसोग्नुबरूद्धि- दरति येव वशा सेव wate तस्मात् परगाथस्योत्कषः संखकारपश्चे, अतः परधानकमेली-डति॥ (प°) ॥
ख. यच्चति वाऽथवक्त्वात् स्यात् ॥.२९॥ (SMT)
भा. Wwe: we श्थावन्षयति, संख्ारकमणी एव स्तोचशसे, यच्ेतत्,-पगाथस्योत्कर्षः- इति, उनल्हष्यतां य aera प्रगाथः, faga डि कमसन्निधी बायितष्यौ एव ॥ (श्रा) ॥
खः न त्वाम्नातेष् ॥ २२॥ (Be निर)
भा. अपरेषां मवाणामुत्छद्ानामन्यबाथेबसा नास्ति, तेषा-
मामथेक्यं स्यात्, यथा, याम्याः शंसन्ति, शिपिविष्टवती पित- प
९.९२ मीमांसा-दभ्रमे
दे वत्यां श्राभ्रिमारुते* कुपुम्भक्सकत, असक, मूषिकास्क् भित्येवमादौनाम्॥ (T° fate) 11
ख. इश्यते ॥ २३ ॥ (Ble)
भा. तदुच्यते, से घामर्थवत्तागस्ति, AER, श्र्- GM राज्ये, मूषिकाखक्षस्येकाद भचिन्यां, सर्वेषां वाचस्तोमे ‘wat wy सवाणि asifa सदाणि सामानि वाचस्तोमे पारिञ्जवं अश्वमेधे शंसतिः-इति, तथा ' यस्याश्विने शस्यमाने खया नोदियादपि. सता दा्तयोरनुन्रूयात्- द्रति, तस्माद स्त्यथेवत्ता उत्छष्टानाम्; अतः संसकारकमणी स्तोकशलखे- इति॥ शओ्रा०)॥
खः अपि वा खुतिसंयोगात्प्रकरणे स्तोतिशंसती कियोत्- पत्तिं विदध्याताम्॥ २४ ॥ (ste faze)
भा. श्वपि वा प्रधानकर्मणी VMS स्यातां । कुतः ?। अति संयोगात्, सप्रमीश्तिसंयोगो fe भवति, ˆकवतीषु स्तुवते शिपिविष्टवतीषु स्तुवते दति, यदि स्तुतिः, ततः कवत्य शरेषु “ifeat; यदि प्रकाशनं, ततो देवतायां, aw करणद्धवत्य- स्तृतीयया waited, न सप्तम्या । रपि च, श्युतिसंयोगो भवति,“ म्रडगं अंसति, निष्कैवल्यं भसति हतिः; रतः स्तुतिरमिनिवत्तयितच्या तेन मवे
गुणवचनः अब्दः स्तुतिनिवत्तनाथाम्टृढनयथं करिष्यति ; तस्मात् प्रधानकमएी |
. * “याम्या, शसति, शिपिविष्टवती, शसति, पिढरेवत्या, शंसति, खभ्मिमारते' इत्यपि कचित् पाठः ॥
२ wis ९ पाद, | ९२९
भा. रपि च, अुतिसंयोगो भवति (षष्टीविभक्िसंयोगः), यथा 'इनददस्य तु वीयि प्रवोचम्" दति; तेन देवताशब्दः स्तुति- संबन्धा इत्युचयते, देवताभिधा नायं भ्रातिषदिकाथेत्वात्मरथमा स्यात्। “श्रथ waar, तरेवताथं भवितुमदति, यथा, इन्दो यातो बसितस्य राजेति'। नेत्युचपते, तदपि वाक्यसंयो- गात् सुत्यथेभेव। “ननु वाक्या्िञ्ज aera’ | सत्यम्, एतदपि fay, यत् स्तुतिषाक्यस्य साकाञ्जस्य निराकाङ्ीकरणसा म्ये | ° तथाप्युभयथा लशिङ्ख्नुगृद्यमाणे कुतो fata?) वाक्य ञेषारेव न देवताभिधानाथेः- इतिः देवतामिधानायं इत्थे- तस्मिन् पक्षे WTS साकाङ्खवचनमनथंकमेव स्यात्। तमात् ्दृष्टाधेत्वात् स्तुतिवष्वनस्य प्रधानकमणी स्तो | अपिच, स्तौतिशंसतीति सा्ताद्रुणवचनौ स्षणया अ्रभि- धानाय स्यातां, तस्मात् क्रियोत्पत्तिं (अपूवात्पत्ति) विदध्या तामिति। (ste fate) ॥
ख. शब्द एथकत्वाच्च ॥ २५॥ (Ae १) भा.
oxy
Ma पथक्त्वमेव गम्यते,“ हादशस्तोच्सोगप्रिटोमः, इतरथा fe हादशत्वं न स्यात् ! स्तोत्राणां शखाणां च एकमेव आंसनं स्तवनं च, श्रथ भेद श्राश्रीयते, ततो न दादशत्वेम्व- free (यु०९)॥
€ ® ( ख. अनथकं च तद्वचनम् ॥ VI ॥ (Ae २)
भा. श्रब्रिषटुति अूयतेः-'श्राग्नेया wer भवन्ति-इति, ay पुन- wad, श्राप्रेयीषु स्तुवन्ति, श्राग्नेवीषु शंसन्ति- दति, तश्र विधातवयभेव यदि संस्कारकम ; तस्मादपि मधानकमंणी- cfr (यु०र्)॥
९२७ मोमांसा-दशने
ख. अन्यञ्चाथः प्रतीयते ॥ २७ ॥ “Be इ)
भा. “संबद्ध वे MATa वा'- द्रति, यद्यन्यत्स्तोषमन्यच्छसं, तत- wat संबन्धः ; यदि वा श्रपूववचने ततोगन्यत्स्तो बमन्यण्डसं, इतरथा यदेव VATS ASA We CATA! ॥ (Ao 8) ॥
ख. अभिधानं च कम्ममवत् ॥ २८ ॥ (Ao ४)
भा. प्रधानकमण इव चाभिधानं भवति रितीयासंयोगेन,- प्रमं शंसतीति निष्केवख्यं सतीति ॥ (यु° ४) ॥
ख. फलनिदेत्तिश्च ॥२८॥ qe ५)
भा. फणनिटे तिदर्थनं च भवति,-- स्तुतस्य स्तुतमसीत्येवमादि, ‘carat मनेमहि भम्षीमदि प्रजामिषं सा मे सत्याीव॑न्नस्य भूयात्--इति स्तोचफलमनूद्यते, न दे बतायाः ; तद्मात्मधान- कमणो MITT WMT BIE प्रयोजनं, cus पाणां देवतान्यत्वे Wares: प्रभानकमंत्वाद्धिकारः SATAN (२।९।५अ०)॥
qu मखाविधायकत्वाधिकरणम् ॥ ख. विधिमन््योरोकाथ्यैमेकश्ब्दात् ॥ ३० ॥ (पु)
भा. इदं समाम्नायते,- “न ता aaa, न दभाति, तस्करो नासाम् श्रा मिोष्यथिरश्रा दधषेति। रेवांख याभिर्यजते, ददाति च aay care: Tw a गोपतिः सद्ध-इति; यजते CATALYST RCIA, किं TARTS भावञ्न्दो विधायकस्तदत् मलेम्पि, उत मवेमभिधायकः ?- इ ति। किं तावत्पाप्तम्,- विधौ
` मवे चाम्नायमानस्य भावशब्दस्य एक एवाथः स्यात्, रेक-
q.
भा.
भा.
२ अध्याये ९ पाद, | ९२५
AYA, स एवायमेकः अब्दो HUTA विधास्यति, मबगतो न अक्रोनि विधातुभित्यनुपपन्ं, तस्मात् बिधायकः॥ (पूर) ॥
शपि वा प्रयोगसामश्यौत् मन्तोऽभिधानवाची स्यात् ॥ ३१॥ (सि °)
श्रपि वा-इति पशो Brawa, एवंजातीयको मदो अभि- धानबचनः स्यात्, भरयोगसामण्यात्, Walt क्रियमाणे शरस्य सामथ्यं विद्यते, गोडानं गोयागश्च मत्याययितुम्, न विधातुम् | aati विद्धितत्वात् गोदानस्य द्किणाविधाने, गोयागस्य त्वनुबन्धयार्यां । कमान्तरं भविष्यति- डति चेत्। न, Wee दप्यु चामाने तत्मत्ययादेव । स्तुत्यधकरपनायामष्यानर्धक्ध, परिसमातेन सार्थवादकेन वाक्येन विदितत्वात् यागस्य । AMA मवगतो wage wast विधायकः- डति ॥ (२।९। ९ Bo) Il
ay मख्निवंचनाधिकरयम् | तच्चोद्कंषु AMT ॥ ३२॥
aq भावशब्दो विधायको a—afa परील्ितं। aha wal नाम {दति उचयते, (Tara मवे तद्गतो भावश्जण्दः कथं विचारितः (—xfa, इदमथनोग्धिकरणम् yt दष्टं |} कर्थंल क्षणो मवः?- इति, तथ्ोदकेषु मास्या, शरभिधानस्य चोदकेष्वेव॑जातीयकेष्वमियुक्ता उपदिशन्ति, मवानधोमद्े, मद्ानधयापयामः, मबा वत्तन्ते-दूति। प्रायिकमिदं लक्षणं, श्नमिधायका रपि केचित् AAT इत्युच्यत, यथा “वसन्ताय कपिन्नलानालभत" इति, न शव्यं Teresa ay aay. देष्ुमिति लच्णमुक्म्, [““षयोम्पि पदाथानां नानतं यान्ति
URE मीमांसा-दरभने
Tae: | लचणेन तु सिद्धानामन्तं यान्ति विपञितः"]। उटा- इरणम्,--"मेधोगसि- हइ त्येवमादयोम्स्यग्ताः, “इवे त्वाः-- पत्येवमादयस्वान्ताः, * आयुदेा Whe eI, "अभिमरः - दति स्तुतिः, सङ्का ‘unl ममः-डति, मलपितं ‘ae ते दन्रपिङ्गले दुलेरिव- दति, परिवेदनं अम्बे अम्निके इति, पेषः “शरप्रीद्रीन्- इति, ward “कोसि कतमो सिः इति, ye ‘yerfa त्वा-इति, श्राख्यानं “इयं वेदिः दूति, अनुषङ्गः ‘afegu पवित्रेण इति, प्रयोगः ‘dey चातु- खये, सामथ्यममिधानम्, तचैतदत्तिकारेणोदाहरणोपरेथे- नास्यातम्। रतदपि प्रायिकमेव, असिमध्या अपि च ae: भवन्ि,-इईद्यख्चासि wry वाजिन्- दति, त्वामध्याख ° तत्वा यामिः- इति । शाशीत्राद्मणमपि, “सोग्कामयत प्रजा; खजेयः- इति, स्तुतिरपि “वायु Sfret रेवता- शति, प्रलापो ˆनचेतदिद्मो यदि ब्राद्यणा वा wkerwar खो वाः इति, परिदेवनम् “ये aN ते मां wane दरति, मेषः “अमुतः सोममादरः इति, wae "इ षा स द्र वा-इति, we “वेद कवत खूर्मिम्ः- इति, भतिवचनम् “विद्मो वा" दरति, अनुषङ्गः “ इदयस्याये्बद्यत्यथ fae wa वक्षसि दति, मयोगः ‘Sergey — इति, aes खुवेण श्रवद्यति ge —efa लक्षणकर्मणि प्रयोजनं प्रसिद्धत्वात् न ame, लघीयसी प्रतिपन्निष षणेन, MASTITIS AAT लक्षणकर्मणि। प्रयोजनं न वक्थ यञ्च त्वा wana, ाेपेष्, पूवाधिकरणस्य प्रयोजन, शअरपवादेषु उत्सगेस्य, माप्तयामुत्तरविवश्वा, कछत्वाचिन्तायां पूवाधिकरणश्य प्रयोजनं । अस्ति वेदे weedy wee: परोक्षतः, “अद्ेबुध्नियमवरं मे गोपाय यद्षयस्रयोविदा विदुः, We सामानि यजुषि दति ॥ (RE QL Bo)
ख.
भा.
२ अध्याये ९ Us | ९२७ व्य ब्राद्धखनिवचनमाधिकरयम् ॥
WH ब्राह्मण शब्दः ॥ ३३ ॥
अथ faawquy ब्राह्मणम्? मवाखु army षेद, त्र AGT उक्ते परिभेषसिद्त्वात् भराश्णलश्चणशमवन्वनीयं, मवल चणवचनेनेव सिदडुम्,--यस्येतष्ट शणं न भवति, ARTA - इति परिशेषसिद्धं ब्राह्मणम् दन्निकारस्तु चिष्यदिता्थे प्रपञ्चितवान्-डइूतिकरणनडलं, इत्या होपनिबद्ध, चाश्यायि- काखर्ूपं, हेतुः (“षण Fela तेन we क्रियते इति), निवचनं, (तत् दध्नो दधित्वं), निन्दा (“डपवीता वा एत- eu), प्रशंसा (aya खेपि्टा देवता इति), daz: (erry गाद्पत्ये न छोतष्यम्ः- डति), बिधिः (“यज्मान- सम्मिता उद्म्बरी भवतिः), Toate: (माषानेव ae पचति —cfa), पुराकर्पः (उस्मुकैष्चसम पूवं समाजग्मुः इति), चधवधारणकर्पना (* याषतोम्श्वान् मतिगृकोयात्- इति); [“ ददतुर्निवेचनं निन्दा प्रशंसा संशयो विधिः। परक्रिया पुरा- करपो वधारणकर्पना। उपमानं देते तु विधयो ब्राह्मणस्य तु। uae सववेदेषु नियतं विधिल छषणम्”]। एतदपि मायिकम्, --इतिकरणबड्लो ware कथित्, ta वा इति मे मनः, इत्याषशहोपनिबङुश्च, भगं भक्तोत्याद, srerfaar- wary ‘sal इ भुज्यमः- इति, Bq “xs वो वामुशन्ति fe, निवचनं ˆ तस्यादापोनुस्थनाः इति, निन्दा ‘areas विन्दते श्रपरचेताः-- दति, miter “अभ्निमूद्खाः- इति, संश्यः-- श्रधःखिदासीदुपरिखिदासीत्' इति, विधिः-"पृणोयादिन्नाध- मानाय-इति, परछतिः--“ सद्खमयुताददत् पुराकष्पः-- ‘ata ayaa देवाःः-इति॥ (९।२।८अ०)॥
UAT मौमांसा-दशमे ऊष्ाद्यमवताधिकारयम् ॥
ख. अनासातेष्वमन्तत्वमास्नातेषु fe विभागः ॥ ३४ ॥
भा. अष्प्रवरनामधेयेष् संञ्यः,-मवाः उत नइति; अमि- धायकत्वान्मवाः- दति पापे ब्रमः,--नाम्नातेष् मदत्वं न स्याद मिधायकेष्वपि, नामिधायकत्वं मत्वे हेतः, fa तदि अभियुकप्रयोगः, ये अभियुक्रमवाः- इति are, न ते मवाः, नचेवमादायो मवसमाम्नाये सन्ति, तसमात् अमवाः॥ प्रयोजनं,-- मचे दुष्टे यत् पायञ्ित्तममवेषु तन्न ॥ (२।९। € Fo) Il
ATM ARCA |
ख. तेषाखग्यवार्थवशेन पादव्यवस्था ॥ ३५ ॥
भा. crafter वेदे,“ श्रद्ेबुक्निय म मे गोपाय यब्धषय- खयीविदा विदुः ऋचो यजंवि सामानिः-दइति। कर्थलच्शिका चटचः ?। ‹ तेषाग्टग्यचाथेवश्ेन पादव्यवस्था, यत्र पादहता Taal स मख ऋभ्रामा, यथा “अच्रिमोख-इति, श्वंजातीो यकेषु aay अभियुक्ता उपदिञ्नन्ति, wera, चोगभथा- पयामः, चयो वर्तन्े-दति। यद्यथेवशेन-इत्युखयते, यज ठत्तवशेन at न भ्राओति, “wie: पूवमिक्छैधिभिःः-दहति, यतो न `"र्थवशेनः- इति टत्तादिवशव्यादल्यथं, किं तद्धि अनुवाद एष Ua; शवश्यश्चेतदेवं feet, दसादि- निस्त सति वाक्यं भिद्येत! तस्मात् यच Weer wae, सा ऋगिति॥ (२।९।९०अ०)॥
२ अध्याये ९ पादः ॥ URE arTaawafuncag |
x. गोतिष सामाख्या ॥ ३६ ॥
मा. अथ साम्नः किं ra?) fafwer कािद्गीतिः सामेत्य- चयते, प्रगीते डि मदवाक्ये सामशब्दमभियुक्षा उपदिशन्ति, सामान्यधीमद्धि, समान्यध्यापयामः, सामानि वन्नन्ते- डति, अभियुक्नोपदेशञ्च नः प्रमाणं; यथा wet दधि, मधुरो TE: दति, मीतिविञ्चिष्टे तावन्मे गोतिशष्दः, गोतिसंबन्धान्मवे संप्रत्ययः-- इत्यवगन्तव्यम् ॥ (२।९।९९ Be) ॥
यजशंदाधिकारणम् | ख. WH यजुः प्रब्दः ॥ २७ ॥
भा. श्रथ यजुषः किं लक्षणम् !-दइति। यजुषो aad न वक्त, ऋगृलक्छणसामल शणाभ्यामेव यजुर्विन्नास्यते Meta, या न गोतिन च पादबहं, तत् भञ्िष्टपठितं यजुः- इति (a! ९.।९२ We) tl
निगदानां woreifuncaa ॥ श्रव निगदो नान किं यलंषि उत यजुधोगन्यः ?-दति, ख. निगदो वा चतुथे स्याडर्मविशेषात् ॥ ३८ ॥ (Te) भा. निगदाः" न यजंचि। at) धमविशेषात्, ‘oe: war
कियते, उच्चैः साम्ना, उपांसु यजुषा, उचर्निगरेन- इत्येष धम विभरेषः, उचैनिगदेन-ूत्यनुदयते, यदि यजुषो निगदत्व
* पररसम्बोधनाथा मा निमदाः॥ R
९.० मीमांसा-दशेमे
भा. स्यात्, न च तस्योचैर्त्वं धमा Far! Pat तु : तसातं मवजातं निगदो नाम ॥ (Je) I
ख. व्यपद् शच्च ॥ ३९ ॥ (Je)
भा. च्यषदेश्योपपि भवति,- यजंषि वत्तने, न निगदाः ; निगदा wae, Taal इति; तस्मादपि मवान्तरम् ॥ (यु) ॥
ख. यजषि वा तद्रपत्वात् ॥ ४० ॥ (fae)
भा. युंष्येव वा निगदाः। कुतः १। "तद्रूपत्वात् तदेवैषां qd, यत् यजुषां प्र्चिष्टपाठः, ऋक्सामलच्षणविलस्षणता च ॥ (fae) ॥
ख. ` वचनाद्धमेविशरेषः॥ ४१॥ (उप)
भा. “बचनात्' परत्यायनसामण्यात्, अस्ति दि पुशूषाम्तरम्रत्याय- नसामथ्य केषाञ्चित् यजुषाम् ॥ (SA) ॥
ख. WAT” ॥ ४२॥ (य° १)
भा. अस्ति च तेः पुडषामरेः प्रत्यायितः प्रयोजन, नोर्पाश्बा्य माणाः पुडषानरः प्रत्याययेयुः; wary चमविदधेषोम्थेवान्; यानि च wails See ते निगदाः। कुतः !। fare; WHI वक्ता, यथा भक्षण cH नितरांरक्षम्- इत्यु चयते ; गदतिगेदनाथः wren; एष एव fe प्रका यद्बस्त्वाव- च्छिन्नत्वं। (ननु वाचनिको गुणो यजजुषामुर्पासुत्वंः। नेति FH, — गृणो नाम स भवति, यः Wars कुबेतामुपकारे TAR, न च परसंबोधनाधानां यज्ुषामुषांसुत्वं साहाय्ये वर्त, तद्धि खकमेक्रियाबिघातं करोति, तेन पुरषाग्तरसम्बोधना्धं- मुषेस्त्वं गु्ः। इतरार्धन्तु वचनं भविष्यति, इतराणि यानि
२ ध्याये ९ पादः ५९९.
wage न परसम्बोधनाथानि, तेषु उपांसुत्वं निवेश्यते ॥ (Joa) ॥
ख. गुणार्थो BUST: ॥ ४३ । उप)
म. थ यदुक्तं व्यपरेशः- दति, ख चेकल्वेभपि गुणतो भवति, ` यथा इतो ब्राह्मणा भोज्यन्ताम्, इतः परिब्राजकाः-इति; एवम् बेस्त्वेन qty तान्येव यजूंषि यपदटिग्यन्त,-निगदाः- afau (उप) ॥
कि प ~ | ख. सव्वधामिति चेत् ॥ ४३ ॥ (आ)
भा. यदि य veneer स निगदः, गपि निगदः sofa (आ्र०)॥ | |
ख. न, क गव्यपदे शात् ॥ ४५ ॥ (नि०)
भा. न ऋतो निगदाः ्पदिग्यन्ते, “याज्या वे निगदा waa यजन्ति-इति पथत्कनिमिन्षा डि area भवन्ि। छ चयते, पदेशो लिङ्ग, प्रािरु्चपताम्-इति। अपादनद्वे गदति- aaa, श्रपादबद्वो fe गद्यः- दत्युचयते ॥ (fate) (२।९। UR Wo) ॥
रकावाक्यत्वलद्यलाधिकरणम् | = ५ + ° oN ~ ख. अथकत्वादेकं वाक्यं AAS चेदिभाग स्यात्॥४६॥
भा. श्रथ प्र्धिष्टपठितेषु ayy कथमवगम्येत rata यजु- रिति? यावता पदसमुद्ेनेज्यते, तावान् पदसमूहः एकं यजुः। कियता Goud !। यावता क्रियाया उपकारः प्रकाग्यते, तावत् WRT TNL; तेनाभिधोयते,-
९९२ मौमांसा-देने
भा. ' अर्थैकत्वादेकं वाक्यम्ः- दति, TATA कार णारे कवाक्यता भवति; Wears: पद समृद्धो वाक्यं, यदि च विभज्यमानं ararg षदं भवति। किंख्दादरणम् १ ‹देवस्य त्वा सर्बितुः प्रसवे--दति। “ननु पदं पदमेकम्", सतयं, नतु तदिभागे Sa | “न त्ध्ेकत्वमुपपद्यते! बङत्वात्पदाधानाम्, पदसमुदायस्य च पथगा नास्ति-इत्युक्तम् (९।९। २४ एवं २५ ख०)। भेदः संसर्गो वा वाक्याथेः- दति aaa: तथाप्येकार्धता न स्यात्, AWAIT भेदानां dant च aw- TAL | एकप्रयोजनत्वादुपपन्नम्, यथा तावत् “देवस्य त्वा" इति निवापप्रका्नं, तस्य विञजजिष्टस्य aren एतावान् पद समूचचः, तत् वाक्यम्। “ नन्धज्न “देवस्य त्वा सवितुः परसवे निवेपामिः- इत्येकं वावध, ‹ अञ्िविनो बाङम्यां निवेषाभि' -इतयपरम्, एवं बहनि वाक्यानि'। यदि निवेषामि- इत्यनुषङ्गः, ततो बनि aaa, न त्वेवमनुषञ्गो भवति, यदि गुणभूतो निवपामीति, तदा प्रतिप्रधानं भिद्येत! न च निर्वापो देवस्य त्वेत्येवमादोनामर्यनोचयते, साधनमाधाम्धे डि श्वदृष्टाथेता वचनस्य स्यात् ! निवापे पुनः प्रधाने दृष्ट का निवैपप्रका्नं, तत् सर्वेविंञेषणेविं्िष्टमुचपते ; तस्मात् अविरोधः। यथा च पदं पदेन विद्धेष्यते aa (९।९। RY Mo) तद्रुतानामिति ; तस्मादेकं वाक्यम् |
अथ किमर्धंमुभयं खचितम्,-अर्थेकत्वात्- इति च विभागे साकाञ्जत्वात्- इति च, उच्यते,- भवति किञ्िरेकार्थ, नतु विभागे wary, यथा भगो at विभजतु, wan at विभजतु- दति रकाथोाः सवे विभागमभिदधति। “ननु भग- विर्जिषटादिभागादयेमविर्जिष्टोगन्यो fant) न--इत्युपतै,
* पुषा इति कचित् पाठः ॥
भा
भा.
२ ध्याये ९ पाद्, ॥ १९९३
--विभागवामान्धेनास्य प्रयोजनं, a विद्धैषेश, सामान्ये fe gepur भवति, न विषे, विभागे तु न साकाङ्कम्; तस्मा द्धिन्नमिदं वाक्यं विभागे विकरुप्यते। तथा ‘eet ते सदनं
छणोमि qa धारया wad कर्ययामि ; तख्िन् सीदागखते प्रतिति बोद्धीणां मेधः स॒मनस्यमानः- इति विभागे साकाद्खः दे तु प्रयोजने करियेते,-सदनकरणं पुरोदाश्रपरतिष्टापनश्च। तस्मात् भिन्ने वाक्ये, YS सदनकरणे विनियुज्यते, oud परोडाअप्रति्ापने; ayaa खचितं, न Tare भवति ॥ (२।९।९४ We) il
वाकभेदाधिकरवम् | समेषु वाक्यभेदः स्यात् I vo i षषे त्वा, जजं त्वा-दइति, तथा “शायु्यन्नेन wera, प्राणो wea कर्पताम्-इति; चत्र सन्देचः,--किमेवमादिष भिन्नं वाक्यमुतेकमिति !। एकमिति ब्रूमः, दषे त्वेत्येवमुक्ते न किञ्चित् ge प्रयोजनं, तथा “ऊजं त्षेत्यपि च, वचनसाम च्याददृष्टं, तदुभाग्याभेकं करपयितुं न्याय्यम्, एवमख्यीयसीे श्रटृष्टानुमानकञपना भविष्यति; तस्मादेकं वाक्यम् | णवं ATA ब्रुमः, समेषु वाक्यभेदः स्यात्, समेषु परस्परा नाकङ्खैषु वाक्यं भिद्यते,-- ईषे त्वेत्यनेन wary: क्रियते, ऊजं त्वेत्यनेनापरः। "ननु इदानीमेवोक्गं ना दृषटोम्थः-इति। यद्यपि प्रव्यत्तादिना प्रमाणेन नोपलभ्यते, Wear तु गम्यते, "दषे त्वा- दति feats, ऊञ्जे त्वा-शृत्यनुमार्डिः-दति। तथा ‹ श्रायुयेन्नेन कल्पतां, माणो TRA कष्पताम्ः-इल्यायुः कछपमेरन्या प्राणक्क्भिः। “नन् सामन्यमाज्रमिष्टं तत् न far णभेदात् भेद्मदतीति, यथा ‘wat जुष्टं निवेपामि'- दति
९३४ मौमांसा-दद्यने
भा.निवाप एकस्तस्य fatter: “सवितुः प्रसवेःश्विनोनाडङभ्या पुष्णो इस्ताभ्याम्- इति, न तेषां भेदान्निवापस्य भेद इष्यते, एवमिद्धापि कपिनामेकोम्धंः, नासावायुरादिभिर्विशेषेभिन्नो भविष्यतौति'। ` उचयतेः- इद “क्प्रीवाचयति- इति ae AA! WIA, ATY IHU, तवैकामायुःक्ि्निम् “wats करपताम्ः- इत्येष मखः शक्रोति वदित, प्राणो wea करपता- नित्ययमपि प्राणक्क्निमपराम्, wey सव कुप्षिविशेषवचनाः, तश्च se प्रयोजनं ; तद्मादनेकाथेत्वात्नत्रापि वाक्वभेदः- afai “ननु सामान्यवचनादेकत्वं यथा विभागे'। नेतदेवं, विभागे geri सामान्यमिदध न। पिच छपीवाचयतीति विदितम्, श्रायुयेश्नेन करपतामिति चायुःकप्त्यमिधानम् अभि. feared werd, राणो यन्नेन करपताम्-दति च प्राणक्पेः ; तस्मादाक्यभेदः॥ (२।९।९५ Be) ॥
्यम्मङुाधिकरखम्।
ख. अनुषङ्गो TAA: सवषु तुल्यो गित्वात्॥ ४८ ।
भा. “याते SAAT तनूवषिं्ठा Aster, st बचो अपाब- धोच्वेषं वचो अपाबधीत्खाद्ा, याते प्रे रआञ्जया, याति अग्रे इरायाः दति श्र सन्देहः तनूवयिष्ठेति किं सवं ष्वनुषक्ृष्यम, आ्ोखित् खौ किको aT: कन्तब्यः?- इति | fa प्राप्तं --याते We रजाज्रयेत्येतस्य तनूवेषिषठेति न बाक्ध- भेषः, न WATTAGE: भयुच्यते 11 एवं परापे ब्रमः,- अनुषङ्गो Taare: स्यान्ननु षिष्ेति, ala we याति श्रभ्रभ्याभ्ये- AMAA, एवं याते AT CHAM, याते AT डरा शयेत्ये- तयोरपि । ‘wowed थवह्ितःः- इति चेत्। ay, समुरायस्याच्यवधानात्, श्रद्यवद्धितो रजाञ्रयेति समुदायः
२ अध्याये ९ पादः। १६५
भा समुदायेन च AAU सम्बन्धाभा वात्समुदायिभ्यां सम्बन्धः, समुदायिसम्बन्धे च न गम्यते FART: ; तस्मरात्सवच्रानुषङ्गः | अपि च सकाङ्कस्य सन्निधौ परस्तात्पुरस्तादा परिपुरण- समथः TAT TAA भवति। कियास्तु कालः सन्निधि- रिति?। उचपते,--यावति शक्रोत्युभा वम्यपेश्ितुं। कञ्चासौ !। श्रानन्तयं सम्बन्धिपदव्यवायो वा, तावति fe अक्रोत्युभावप्य- Vad, संबन्धिपदश्यवाये fe संबन्धादेव Tee ` नापेतिः ATA Wary वयवायस्तत्राष्परिति संबन्धः, योरपि fe काये await, परः पूवेमपेशते, अनपे खमाणेगन्यतरः प्रमादपाठः स्यात्, शक्यते चासाव्पेखितु, TaN यथेवायमेकस्य सन्निधावेवमपरस्य, दयोरप्यसम्बद्धैः पदै रब्यवदितत्वान्, दयो- रष्याकाङ्खतोरेतावच्च ATRIA कारणं, नानम्तथं, अच्यव- धाने विच्छदेम्पि भवति संबन्धः; तस्मादनुषङ्गः | “mig कथं भवितव्यं ? aw निराकाङ्काणां सन्निधी परि. पूरणसमथेः yaa, यथा “ चित्पतिस्त्वा पुनातु, वाकंपतिस्तवा पुनातु, दे वस्य त्वा सविता पुनात्वधिदरेण warty वसोः सूर्यस्य रञ्मिभिः- दति, wa fe पुनात्वन्तानि परिपुणानि न fafyererata ‘aq श्रह्धिदरिणेत्येतदाकाङ्िष्यतिः। सत्य- माकाश्चति, श्राकाङ्खुदप्येतदेकमाकाङ्खेत्, एकेनैव एतत् निरा- are संपद्यते- डति, एकेन fe निराकाङ्खीष्टतो नेतरावा- क ङ्िष्यति, अ्रनधेकत्वादाकाङ्कति, एकेन च संबद्मो नानर्ध॑को भवति; तस्मान्नेतरावाकाङ्कति-दति, इतरावपि परिपुण- त्वात् न तमाकाङ्भूतः। “ननु एतस्य TARA एकमप्या-
alge न गम्यते विशेषः, केन निराकाङ्कोकरियते, केन वा न {-इति, तेनानवगम्यमाने विशेषे सर्वेः we संभन्तस्यते' | We, नैतदेवं, येनास्य प्रत्य चमानन्येमुपलभामद्े तेन स संभन्तृस्यते- दरति गम्यते विशेषः, TATRA Ty संभ
Vad मीमांसा-दरभने
भा. मस्यते-दति नास्ति सवचानुषङ्गः- इति" श्राह,-नेतरशेवं, --पुनातुब्टे नास्य प्रत्य्मानन्तयमुपलभामद्े, पुनातु अब्द - स्यापि चित्पतिर्त्वत्येवमादिभिः, wae पुनातुशब्दः पुनः- पुनदशचरितः, तेनावगामः,-यच्र पुनातुशजब्दः प्रयुक्तः, तच तेनेकवाक्यत्वादद्धिद्रेणेतययमपि योक्तव्यः, तथा च वति चित्- पतिस्त्वा-दत्येवमादयो विना पुनातुशब्देन, साकाड्कगः, a च॑ पुनातुअजब्दमाकाचन्ति, स च पुनातुश््दोगष्धिेखेत्यनेन विशिष्टः, तेन पुनातुशब्देन सानुषद्ेण नियोगतः सवे निरा- RIA | तस्यात्सवषु तुख्यपरयोगाः- इति वाक्यपरि- समार्भिरनुषचज्यते ॥ (२।९।९९१ Te) ॥
व्यवेताननुषङ्काधिकरणम् | ख. व्यववान्नानुषज्येत ॥ ४८ ॥
भा. “संते वायुवातेन गच्छतां, सं जयचैरङ्गानि, सं यन्नपति- राञ्चिषाः- इति; वायुवोतिन गच्छतामित्येष सं यजवरैरङ्गानि इति बहवचवनान्तन व्यवद्धितत्वात् सं यज्जपतिराश्िषेत्य् नानुषज्छत, एकेन स काड्चौण व्यवेतो गच्छतामितिदेषः, ततो बङवचनान्तेन सं यजभैरङ्गानीत्येतेन सम्बन्धमनुपेत्य च्यवेत ATKIN न सम्बध्यते, गम्यते fe तदा बिशेषः,- एकेन वेतः इति, गम्यमाने fare न तत्र भावो वाक्यदधेषस्योपपद्यते ; तख्यादबङवचनान्तस्य परस्य Y तद्ययपेतस्य लौकिको Tae: कत्तदयः- इति ॥ (२।९।९७ |) II इति ओरीञ्नवरखामि-छ्तौ मीमांसाभाष्ये दितीयस्याध्यायस्य प्रथमः पादः ॥ उपोदटघातपादोम्यम् ॥ * * ॥-
२ अध्याये २ पाद्॥ ९३७
हितीयः पादः ॥ अङ्कु पुत्वभेदाधिकरयम् | ख. शब्दान्तरे HAT छतानु बन्धत्वात् ॥ १।
भा. असिति ज्योतिष्टोमस्तत्र श्रुयते, सोमेन यजेत, दाशिशानि जुद्ोति, हिरण्यमात्रेयाय ददाति+*- इति; यजति-ददाति --जुदोतयस्ते किं संत्य कास्य कुवन्ति, त वियुत्य!- इति संशयः, साधकाः संहत्यापि साधयन्तो gwen, वियुत्यापि ; संहत्य तावत्, रयो मावाण एकामुखां धारयन्तो FTN, नाग- इन्तकास्तु वियुत्यापि, waaay fe wat भिकमवलम्ब- यितुम् ; wat यजति-ददाति-जुशोतयः संहत्य साधये युवियुत्य वा {- इति जायते संजयः | fa तावत्प्राप्तं, संहत्य-दति। कुतः?। शअटृष्टाधानामुष- कारकरख्पनाम्रपीयसी न्यास्या-इ्ति। कर्थं ?। श्रटृष्टो योगतो वाधेः, स नास्तीत्यवगम्यते | तस्िन्नसति sea श्रुतो वा न feng ॥ विर्ष्यमाने aera: स्याउजायते तेन सोग्धेवान् | विशेषेन्न waa, ततो Aeris करप्यते ॥ गम्यते च विदधेषः,--बज्गभ्य एकमपूवेम्-इति ; तस्मात् समु- दायञ्िकीर्षितः, ततो Wee करुप्यमाने, अवयवानां समुदायं | प्रति अ्रथैवर्वादेकमपृवै समुरायात् कर्षितम् भविष्यति। न च, WMS समुदायः, श्रवयवशब्टेरेव समुदायस्योक्घत्वात् | तस्मात् समुदायञिकीर्षितः। अथ वा, यजेतेल्येतस्य पूवा भागो
शरि —
a
* as, हिदिरणयमाजरेयाय ददाति, uifsaifa जहोति--ढति क्रमे पाठो aM ॥
8
yar मोमांसा-दशरेने
भा. यजस्य Tafa, उत्तरो भाषयेत्- इति, तथा ददाति-श्ति पूवा भागो दद्ाल्यथेम्, उन्नरस्तमेव (भावयेत्- इति) ्रनु- वदति, णवं जुद्ोति-हति पूवा भागो जुद्टोत्य्थेम्, उत्तरस्त- मेवानुवदति ; तेनैकस्यां भावनायां चयो यजत्यादय उपाया विधीयन्ते year | तस्मारेतेयागदा नद्ोमे विजिषामपूवेस्य भावना भतीयते, श्रत उच्यते, सं इत्येकमपूै साधयन्ि-दति। यदा यजतिशब्देन विद्धितम् दानं दान्ोमश्नब्दे नानद्यते गृण- सम्बन्धाथम्, तद््मारेकमपूवेमिति प्राप्तम् । णवं प्रापि ब्रूमः मतिशम्दं अपूवभेदः- इति, “अन्दान्तरे कर्मभेदः RATATAT, यजेतेत्यनेन केवलस्य या गस्य कनेष्य- aad, नतु जुद्टोतिशब्दाभिद्धितस्य द्दातिश्न्दाभिङितस्य वा, Werte; प्रयोगवाक्यशेषनावेन हि समुदायस्य सत्तासम्बन्धो गम्यते, Wat yaaa, यजेत- इति सन्निद्धित- योरपि वाक्येन AWA, Wear यागस्येव सत्तासम्बन्धो गम्यते, न दानहोमयोः; श्रुति वाक्याद्भलीयसी। तस्मान्न समुदायः शाब्दः, करप्यमानो FE प्रयोगवचनेन एकवाक्यताम् नोत्वा करुप्येत, अनब्दा रश्च यजतेद दातिः; aw यद्यपि परो भागो भावनावचनः सवधु समानः, तथाप्येकेकस्य पूरवाःवयवो- ग्न्यः, MAY तेन समुदायः शब्दा मरम् WTSI समुदायात्, -तज्राथान्तरं क्तम्, दद्यात्- इति (दानेन साधयेत्-इति) केवलमेव दानं करणं भावनायाः प्रतीयते, न यागशोमौ सद्ायो Tea | तथा जुद्दोति- दरति दोमसाधनां भावना- माद, न दानयागावपे्तते। Ata? नावगतं,- दानेन area सिध्यति- इति जुद्धोतीत्यपि डोमेन केवलेन सिष्य- तीति, न तु दानेन केषलेन सिध्यतीति विज्ञानं farsa ददाति स्वेन ALANA छतानुबन्धो न यागं Wht वा नुबन्धमपेस्षते। तसा द्विन्नानि वाक्छनि, प्रतिञब्दमपूवभेदः
२ HITT २ पादः॥ ह [+
भा.-दइति। न च दानस्य यजतिजद्दोतिवाभ्नुवादो याग-
ष.
भा.
होमयोरविवच्ाप्रसङ्गात्। नच दानमितरयोरनुवादः, परख- त्वार्थत्वात् ददातेः, VACA त्यागाथेष्वात्। प्रयोजनं पूवपक्ते समुदायादपूषं, सिद्धान्ते तु यागस्य फलवश्वादिरयो- गृणभावः ॥' (२।२।९ We) ॥
समिदादयपूव्वेमेदाधिकर्खम् | रकस्येवं पुनः खतिरविशेषादनथंकं हि स्यात् ॥२॥
"समिधो यजति, तनूनपातं यजति*--दत्येवमादिः पच्च Raa यजतिशब्दः किमेकमपूवेश्चोदयति, किं पत्यभ्या- समपूवभेदः!- इति। शब्दान्तरे कर्मभेद उक्तः, इ स एव WE पुनःपुनरुचाय्येते ; Awe श्रजापूवम्। ननु "श्रपूवान्रमविदधदनथेको भवति'। सत्यमेवाभयोजनो भवति, नहशत्वोम्पि चोज्रायमाणो नान्याथा भवति, यत्मथमे उश्चारणे गम्यते, शततमेम्पि asa गम्यते। ABI पञ्चजछत्वोग्भ्यस्तो, यजतिभम्द CHATS चोदयति। न चाभ्यासोग्नथेको भवषिष्यति,. तनूनपादादीहेवता विधास्यति, तस्मारेकमपुवेम् |
एवं प्रपि ब्रुमः,-*एकस्थेवं gala: ‹ स्यात्, कमभेदं कुभ्यादित्यथंः। तावत्येव विधोयमानेगखति कस्िंिष्िशेः पुनःश्रुतिरनथिक। भवेत्। ˆ ननुङ्घं न शक्तोत्यथेन्तरम् विधातुम् -दति। उचते, समिधो यजति- इत्यपि परथमोग्नुवाद एव, दभपूणमासाभ्यां यजेत- इति यागः wa Ua; aT SAAT न magi विधातुम्, जुतिप्राप्ना fe तत्र देवता, इयं बाक्यात्मर- करणादा, तयोविंकर्पो न न्याय्यः, स॒ एष हेवतायागसम्बन्धो
जक
* xa यजति, afeanfa, arene यजतोति wa: I
१९8६० मोर्मासा-दशने
भा. विधीयमानः क्रियमाणे यागे न wag: कनतुमित्य नकः स्यात् ! क्रियमाणे तु wat) तस्मादभ्यसितव्या यागः, प्रत्यभ्यासञ्चा- दृष्टभेदः- इति, न चं यत् समिस्सम्बन्धेन क्रियते, तत् तनु- नपात्सम्बन्धन, भिन्नत्वात् तयोः, तो न विकरूपः। प्रयोजनं पुवेपश्ते सलत्मरयोगः- इति, सिद्धान्ते पुनःपुनःभवोगः इति ॥ (२।२।२ We) ॥
च्चाचाराद्याम्नेयादीनामङ्काङ्क्िभिवाधिकरणम् |
ख. प्रकर णन्तु पौणमास्यां रूपावचनात् ॥ ३ ॥ (सि)
भा. रवं fe समामनन्ति," यदाग्रेयो्छटाकषालोम्मावास्यार्या पौणेमास्याञ्चाचुयतो भवति, तावन्रतामप्चीषोमावाज्यस्यैव तौ खपांयु पौणमास्यां यजन्निति, ताभ्यामेतमद्रीषोमोयभेकादभ्- कपालं पौणेमासे प्रायच्छत्, Ta दध्यमावास्यायाम् VW पयो- प्मावास्यायाम्-इति। तथा “अआचघारमाघारयति, ATS TT यजति, fasaa समवद्यति, पतीसंयाजान् यजति ; समिष्ट- यजुञुद्धोतिः। तथा “य एवं विदान् पौणेमासीं यजते, य ut विदानमावास्यां यजते--दति। at सन्देहः, सवाण्येतानि समप्रधानानि, sa श्राप्रेयादीनि पयोग्तानि प्रधानानि, अधारादौनि श्रारादुपकारकाण्यङ्गानिः?। तथा, य णवं विहानित्येवंसंयुक्तौ ्रह्नतानां कमेणामनुबदितारौ, ae at “य एवं विडान् पौणमा सीं यजते, य एवं विदानमावास्यां यजते- ` CIE: कर्मेणोविधातारौ, तच इतर गुणविधयः !-इति। f& प्राप्तम्,-अब्दानरत्वादग्यासाच समप्रधानानि-ड्ति मापि FA, — AAC पौणेमार्स्या, प्रहटतानामाच्रेयादीनामनु- वदितारौ पौणेमास्यमावास्यासंयुक्तौ । कुतः? ' ख्पावचनात्" य एवं विदान् पौणेमासीस॑श्रकं यागं यजते- इति न सवं यागा
2 ध्याये ₹ पाद ॥ २.४९,
भा. sere, यः पौौणमासीसश्ञकः स विधोयते, vias वमवगच्का मः, —Higaaddqany यागस्य रूपम्--इति, ते न किञ्चित् भरतिषद्येमहि; अतो ब्रुमः,--यद्यपूवेस्य विधातारौ werent इति; रथ नु पम्रशतानामनुवदितारौ, ततः सन्निहिताः पौणेमास्यमावास्यासंयुक्षा यागाः- इति गम्यते KIA, तचा- वन्त वचनस्य । “कथं पुनरेकवचनाग्तो बहूनां वाचको भविष्यति !- इति यदि saa’) समुदायश्रब्दतयाग्वकर्षि- ष्यते, Exam fe पूेम्ठता यागाः, तेषां च प्रचयः समुदायोग्प्यरित तदपे स्तोग्यमरूपश्नब्दः, तस्मारेकवचनाग्ता न दोषः, भवति हि बह्नामेकवचनानम्तः शब्दः समुदायापेच्तः, यथा, यूथं वनं कुलं परिषत्-इति। यदा श्राग्नेयादीनां समुदायवचनवेतौ, तदा दशेपौणेमासशब्देन एते एव अभि- Weare; तत एषां फलसम्बन्धः, फलवल्सन्निधेस्तु श्राघारादीनि श्रारादुपकारकाणि-हइति॥
ख. विशेषदशनाच्च सवेषां* aay दयप्रृत्तिः स्यात् ॥ 8 ॥ (qe) भा. यदि च ware समप्रधानानि शच्रभविष्यन्, a feat प्रयाजा ृष्यन्ताम् ! SIH FAA प्रयाजे छष्णलं जुद्धोति- इति, श्रसतयाप्रेयगृणत्वे मयाजस्य तन्नोपपद्यते । तोन सवाणि समप्रधानानि॥
खः TUE ख॒तिसंयोगात् ॥ ५॥ (पुर)
भा. नेतदस्ति,--पौणेमास्यमावास्यासंयुक्षौ समुदायशब्दौ- इति, किन्तु पूवयः कमणोविधातारौ, तथा न TATA
रणो
ज ee तय ee स > नवनन
“te ; * ues aifata का० Wo |
१४२ मीमांसा-दशने
भा. मंविष्यति। (ननु qd नास्ति! वाक्यान्तरेण खूपमवगमिष्यामः; पौणमास्यामाग्रेयोग््ाकपालो भवति--इति यरैतत् पौणमासी- नाम कने, तस्य एतद्रूपम्,--अ्चिद वता, पुरेाडाशओो दरव्यमिति। अत श्चभ्ियादिमिर्गुणा विधीयते-इति ॥
ङ. चोदना वा गुणानां युगपच्छास्त्राञ्चोदिते हि तदथे- ade तस्योपदिश्येत ॥ & ॥ (Se)
भा. कमेवोदना AT AAAS: स्युः। कृतः?। गुणानां युगप- च्छासनात्, एकेनेव व (व्येनाच्रानेको गुणो विधातुमिष्यते भवता, न च, शब्दान्तरेण चोदिते कमेण अनेको गुणः (पररुषरसम्बन्धे च असति) शक्यते विधातुम् !। कथं ?। यदि तावत् पौणेमास्याम् अष्टाकपालो भवति--इति सम्बन्धा विवल्ितः, न तदाग्यम्था- ग्टाकपालः सन्या श्मिसम्बध्यते- इति, कस्तद्धि Geass: पौणमास्याम्मिसम्बध्यते- इति ? ay तदा भवतिवैत्तते, तदा- ` नीमाभ्नेयः-दरत्ययमस्यान्तिकादप्युपनिपतितो भवतिसम्बन्धा- भावात् नानेन सम्बन्धमद्ति,-श्शाकपाल waa भवति -इति। ‘waite: पौणमास्यां भवति--इति विवध्यते'। तदाच्नेयपुरोडाशयोरसम्बन्ध एव स्यात्। “आथ पोणमास्या- म्टाकपालस्याग्नेयता विधीयते वक्तब्य, केन तस्याम्टा- कपालो fatwa: {-इति। “श्रथ तस्यामाभ्रैयस्या्टाकपालताः। तथापि एष दोषः। ‘ae पौणमासीति उभाभ्यां सम्बध्येत | परस्परेण दइव्यदे वतयेोारसम्बन्ध एव स्यात्। अथ ‹दरष्यदेवते परर्परेण fafae सत्यौ पौणेमास्या सम्बध्येयाताम्--इत्यु- चयते । Wares यः, स पौणेमास्यां भवति--इति, तस्य ्रप्रसिद्भत्वादेतदप्ययुक्कम् । श्रय केनचिदग्रथे सद्र्पितः पौणमास्यां विधोयते'। तथापि देवताया अविधानाद्रूपाभाव wal “श्रथाच्चिदेवता भविष्यति,- इति कथित् wary’! स
२ अध्याये Q ey 198
भा. वक्तद्यः,- मिथ श्चानधसम्बन्धः- दति, न fe चरभ्रेयञअजब्टोभ्नु-
a.
aT.
qd.
भा
वादो विधिश्च भवति-डइति। ˆकरपयिष्यामो देवताम्- इति चेत्। न, असति विधाने देवताया श्रभावान् ; सम्बन्धिशन्दो- प्यं देवता-डति स एवाग्रिरष्टाकपालस्य देवता, नाज्यस्य। तस्मादवश्यमाग्नेयाष्टाकपालसम्बन्धो विधातव्यः, सष एष यागो भवति--इति, तेन पौणेमासीयागस्यापरो यागः सम्बन्धी विधोयते, न zy देवतावा; न ख यागस्य यागान्तरं SW भवति; way ऋूपावचनात् पौणटमास्यमावास्यासंयुक्घौ ना- पूवेयोः क्मेणोविधातारौ। यत्तु रक्तम्, पौणंमास्यमावास्या- शब्दौ लक्षणया HHA यागाननुवदितुं अकुतो नाक्नस्येन -दति। नैष दोषः, यदा श्राक्नस्थेन शब्दाथा नावकरूपते, तदा लऋ्षणयाःपि करप्यमानः साधुभ॑वति, यथा, अग्नौ तिष्ठति, अवरे तिष्टति, (अरभ्रिसमोपे वरसमीपे तिषटनि-डइति) भवति संब्यवद्धारः; लच्छणापि डि लौकिक्येव-डइति॥
व्यपदेशश्च तद्वत् ॥ ७॥ Ae १)
‘sara इवा uaa wate परमावास्यार्यां सम्भ्नियन्ते, Tas प्रयममेन्दे उत्तरे- इति समुखं दशयति, अभ्नियादीनां गुणत्वे विकष्पः स्यात् ! TUS प्रथमम, रेने उत्तरो दे- इति Baga नावकल्पेत, विकरपे सम्भारपौवापयेानुपपन्निः- alr (goa) ॥
लिङ्गदशनाच्च uc 0 (यु° २)
fay च दृष्यते,“ चतुदश पौणमास्यामाङ्तयो wat, चयोदश्ामावास्यायाम्-इति॥ (२।२।२ We) ॥
९४४ मीर्मांसा-दध्ने # @ उपांगयाजापुव्वताधिकरवम् |
yay (4 , / © ख पौणमासीवदुपांश्ुयाजः स्यात् ॥ <€ wT)
भा. “जामि वा एतद्यन्नस्य* क्रियते यदन्वश्चौ पुरोडाशौ उपांशु- याजमन्तरा यजति--हति, ˆ विष्णर्पांखु यषटव्यो्जामित्वाय, प्रजापतिर्पां सु यषटव्योग्जामित्वाय, चरद्रोषोमावुर्पाु यष्टव्याव- जामित्वाय-इतिः; तब सन्देदः,- उपांशुयाजमन्तरा यजति -इति किं विष्एवादिगृुणकानां wearat यागानां समुदायस्य वाचकः, अथ वा पूवस्य यागस्य १-इति। तत उचयते,- पौणमासोवदुपां सुयाजो भवितुमदेति। कुतः १। नामसम्बन्धात्, नामसम्बद्वो fe विशिष्टो यागः अूयते,--डर्पांगुयाजसंन्ञकः, न च द्रद्यदेवते रूपं, प्रछताखोर्णासुगुणका यागा विद्यन्ते; AGIA समुदायज्ञब्दः- TA | AT VITUS यागाग्तरम् उर्पांमुत्वेन EIN खूपवत् fea’! न एवंजातीयकः शब्द उर्पाशुविजिष्टं यागं अक्रोति way, उर्पासुयागः- इति fe तस्य वक्ता, “चजोः कं चिषण्यतोः,” (७। RI YR Mo पा०)- दरति कुत्वेन भवितच्धम्, अ्युत्पन्नः TACIT TAIN: ; तस्मान्न सूपवत् यागान्तरम् | अथापि नाममंयुक्तं यजतिसामान्यमेव, तथाप्यनुपदिषटदे बता- eyed न यागाग्र॑ः प्रतिषदेमद्धि। "नन्वेवं सति भरता नामप्यवाचकः माभ्रोतिः। मा भूदु्ांसुयागशब्दः, यजतिन्रग्दो भविष्यति, तथा सति उ्पांसुयाजशब्देऽप्यनुवादत्वाद नान्ञस्ये- प्पिन दोषः॥
ae व वणि ~ ~ = नोन ee cS य-द, SS ज
# यश्च इति काण्क्री° 1
२ अध्याये 2 पादः 5 ९.४५
ख. चोदना वाऽप्ररुतत्वात् ॥ १० ॥ (fae)
भा. कमेन्तरस्य वाचकः स्यात्, 'उर्पांखुयाजं...यजतिः- -दू[त। Art प्रज्णतानां यागानामभावात्, न Sena विद्यन्त, कस्य समुदायं वच्यति?। “ननु इदानीमेवोक्षं विष्ण्वादिगणकाः प्रशता यागा विद्यन्ते-इति। न विद्यन्ते, न fe, ते विधयो ' विष्णरपां सु यष्टद्यः-दइत्येवमाद्यः ! wearer fe ते। कथम् ?। afar वाक्ये विधन्तरस्य मावात्, उर्पांखुयाजमन्रा यजति-इति एतदेतद्न् वाद्ये विधीयते; यदि इूमेण्पि विधीयेरन्, भिद्येत तदि बाक्यम्। रपि च, यागस्य faeces नाच्च सम्बन्धोम््र गम्यते वाक्ये, नच यागस्य विधानम्। "ननु च, उर्पांसुयाजमम्तरा यअतीत्यज्ापि श्रन्सरालसम्बन्धा- म्बगम्यते'। वाढ, स तु विधीयते उपांश्पुत्वादिसम्बन्धः; एकं डि इदं we न wae विधातुमरति। कथं !। “जामि वा एतत् age क्रियते'-इत्येवमुपक्रममे तदाक्यम् “श्रजामि- त्वाय'- इत्ये वमन्तम्, तस्य मध्ये समाम्नातं विष्वाद्वाक्यं तेन सम्बध्यमानं न वाक्यान्तरं भवितुमदति ; तस्मात् ‹ विष्ण- रुपांमु यष्ट्यः"- इत्येवमादयो न विधयः, किं ate श्र॑वादाः। कः पुनरथेवादः !। अ्ान्नेयाग्रीषोमीययोनिरन्तरं क्रियमाणयो- जाभितादोष om, तं भिषजितुं, उपांसुय!जमन्तरा यजति —tfa विद्धितम्। कथं तेन भिषजिष्यते?। afea क्रियमाणे waa व, यथा विष्णय्यः प्रजापतिरग्नोघोमौ चेति, aay यवधानादजामिताम्बगम्यत एव, तेनाजामितार्थ- वादं ब्यामि- इति विष्एवादिसम्बन्धोमनुद्यते, न त्वन्तराल- सम्बन्धस्यान्यत्परयोजनमसिति wal विधानात्। कथं विष्ण्वादयो यष्टव्याः--इत्येतदवगम्यते ?। ASNT ्रयष्टव्यान् वा विष्एवा- दौनुषांसुयाजाभिष्टवाय सद्धीत्तंयति--दति गम्यते।
T
Ved मांसा -दर्भने
भा. तब केचित्तावदाङः,- प्राप्ता एव- इ ति। कुतः?। भाखान्तरे विधानात्-इति। यद्यप्यमाक्षिः, तथाप्युर्पासुत्वसामान्यात् ्रजापतिदेवता विष्णुशचेत्यनुवादायेव, उरषासुधमाणौ fe विष्ण- प्रजापती, तस्मात् यत्किञ्चित् प्राजापत्यं we क्रियत, तत् उर्पान्येव क्रियते- इत्येवमादि सङ्ोत्तनात् मखसमाम्नानाच विष्णम् areata प्राप्चमिव वरेत्। अभ्रिषोमयोस्तु विधायक मृदाद्ियते,-* एतावङ्रयातामग्रोषोमौ वाज्धस्येव तावुर्पासु पौणमास्यां यजन्- इति, AAT यागान्तरम् ॥
ख. गणोपबन्धात् ॥ ११॥ (sto निर)
भा. यत् खचयते,-न श्रायते, कतमोगसौ उपांसुयाजसंन्नको यागः १- दति, यस्यायं qe उपबद्वः, उर्पांसु पौणमास्यां यजन्- इति ; तस्मात् न दोषः ॥
ख. प्राये वचनाच्च ॥ १२॥ Ae)
भा. प्रधानकर्मपराये वचनं, प्रधानकमेतामुपोद्धलयति, यथा, AUT प्राये लिखितं ger भवेदयमयपः- हति मतिः। तस्मात् न समुदायभब्द्ः-दइति॥ (२।२।४अ०)॥
्ाघाराद्यपुव्वेताधिकारयम् ॥ ख. आअघारासिशोबमरूपत्वात् ॥ १३ ॥ (Te)
भा. 'श्राघारमाघारयति-इति शूयते, तथा इमाम्यपराणि, 'अद्धमाघारयति, सम्ततमाधार्यति, जुमाघारयति-इत्ये aware; cee "अग्निदो serie, तथा, “द्रा quite पयसा जुदोतिः-दत्येवमादि। AY सन्दे दः, किम् ऊद्मा-
भा,
भा
q.
भा
२ ध्याये ₹ पाद ॥ १९४७
घारयति, दघरा बुदोति-इत्येवमादिभिराघाराः शोमा विहिताः, तेषाम् “शखाघारमाघारयति', ‘afirert जुति cea समुहायानुबादौ, उतेतवेवापुवेयोराघारद्धोमयो- विधातारौ !-इति। किं तावत् प्राप्तम् !-न श्रपूवेयोविधी इति। कुतः ?। * अर्ूपत्वात्--न हि, एतयोः Yat दोमा- area, fafad रूपमस्ति! यतः कमेम्तरम् अध्यवसेयम् ; अतः प्रहतत्वात् मतानुवादौ ॥
सन्नो पबन्धात् ॥ १४॥ “Yo Fog)
संन्नोपबन्ध श्च भवति, श्रग्नि्टोचं नाम ett जुदोति- डति, अ घारसंञ्चकं कम करोति- इति, संन्नाविञ्जिष्टावाघारद्ोमौ fanaa; न च faq, कोम्सावाघारो नाम क्मविदधेषः, कद्याग्रिहोषसंक्नकः ?- इति “ननु विन्नायते,-श्राघारण- माधारः, हवनं होमः'। यद्याघारणसा मान्यम् होमसामान्यश्च विधीयेते, fear तद्याघारदोमौ, तेनानुवादौ । अथा- व्युत्पन्ना उभयोरपि CYT, तथापि न ATA MATA AT HT sara, faxarsararg संश्चायाः; न ख, स विशेषो गम्यते! -इत्यपुवावाघारष्ोमविधी न श्रवकरुप्येते । रपि च कथं क्रिया साधनञ्जब्टेन Sara? ईप्सिततमं fe यत् साधनं, तत् दितीयान्तेन उचयते, क्रिया तिङन्तेन । श्रनुवादप्चे क्रियाणां ` समु दायोग्धान्तरम्, तत् ईप्सिततमं साधनं भविष्यति ॥
अप्ररुतत्वाच्च ॥ १५॥ (Go युर)
न च, प्रज्नतमपि दव्यदटेवतमाघारे विद्यते। येन खूपवान् श्यात् । तस्माद तावपि समदायज्जब्दौ-दति॥
Lac मीमांसा-दरशने
& चोदना वा शब्दाथेध्य प्रयो भूतत्वात्, तत्सन्निधे- गुणार्थेन पुनःश्रुतिः ॥ १६॥ (सिर)
भा. नचेतदस्ति,-समुदायश््दौ- दति, कमान्तरचोदने स्या- ताम्। कुतः !१। अण्दाथेस्य प्रयोगभूतत्वात्, श्राघारयति, जुद्ोति- डति, दोमाघारौ प्रयोक्गब्याविति अब्दार्थः, तेन कमेन्तरे विधीयेते - इत्यवगच्छामः ्राघाराभ्निोचश्जब्दौ च चवनाघारणसामानग्यवाचिनौ प्रज्ञातौ, श्रतो नाविन्नाता्थ; तेन रूपवन्तौ सन्तौ विधोयेते। यदुक्तम्, उद्धंमाघारयति, द्रा जुद्दोति-दइत्येवमादिभि- विदितत्वादनुवादौ- दति | नेतदेवम्,-न चेते होमाघारौ विधातुं waster; अद्खमाघारयति, दघरा जु्धोति- इति चन एतदुक्तं भवति, श्राघारः कत्त्यः, होमः कत्त्यः- इति, किं तदि, ऊद्धताघारसम्बन्धः कर्तव्यः, दधिद्ोमसम्बन्धः कर्तव्यः- दति; तस्मात् श्रपराप्तत्वान्नानुवादौ। “ननु सम्बन्धे विद्धिते अरधाद्खोमाघारौ भविष्यतः" । नेते वम्,--अस्िन् fe सति विधानेन सम्बन्धः; तद्ा्नाधादापयेते चोमाघारौ, wary विधोयेते-दति ब्रूमः | | ननु श्राघारयति, जुद्धोति- इति डोमाधारगतो पारः यते, न दश्यृद्धतादिसम्बन्धः'। सत्यं न शूयते ; ˆ तत्स न्निधे- गैणायन' श्थापारश्रवणमवकर्पिष्यते । “ ननु Teac व्यापारं शतिनं शक्रोति वदितुम्'। सत्यमेवमेतत्, खपदार्धं गतं वच्यति, तनु खपदा्थं wee fatwa, स एव विष्टः मत्येष्यते, -इति भवेदेतत्,--बिभ्ष्यात् wen qua, न त्वेष गृुणग्रतो यापारः प्रतीयेत। aw किं भविष्यति ?। द्य मियमाणेमपि गुणे merase भविष्यति। गुणवचन- सन्निधिः-इदानों किमर्थः !। शरनर्थकस्तु । कथं पुनरनधेको
२ ध्याये २ पादः | ९४९
भा. नाम वेदे भवितुमद्ति ?। सति चरथं नानर्थकः, असति त्वे किमन्यत् sara) ‘ut तद्दि वाक्वाद्भविष्यति, त्ययं सति न बाक्याथाम्बकरण्यते'। सत्यमेवमेतत्, अविवच्िते त्ववक रिपि- ष्यते। कथं विवक्षा ?। गुणवचनस्याप्रमाद पाठात्, SITET च merce विदितत्वात् तस्मात् सिद्धं“ गुणार्थन' ‘ew जुद्ाति-इत्येवमादोनां "पुनःश्ुतिः"। जु्ोतेशुचारणं च श्ननुवादो गुणसम्बन्धाथः। “यदि जुद्टोति-दरत्यनुवाद्ः, केनेदानीं गुणो विधीयते ?। दधिश्रम्देनेति मा वोचत+। "ननु इदानीमेव वाक्यात् AWC गम्यते- yay | सत्यमेवमेतत्, श्रविधीयमानस्तु कुतो गम्यते ?-- इति, प्रमाण- मस्य नावगम्येत ! श्रसति wart व्यामोहः स्यात्! एवं तद्धि विधायकौ जु्ोत्याघारयति्जम्दौ । कस्य AAAS: ?। धात्वथेस्य- दूति Ta: | यदि विधायकौ, पूर्वमेव विदिते खाय, किमधं पनरुचायते !। वाक्यार्था यस्तं विधातुमित्यदोषः; तस्मात् कमाकरचोदने । यदुङ्ग-नास्त्याघारे प्रहतं दब्यदे वतमिति। किमेवं सति दष्ध- देवतेन, यदा प्रसिद्धाधाभिधानान्निक्ातभेवास्य रूपम् । aT च, चतुरहोतं वा एतदभूस्षस्याघारमाघायति आ्राज्यमस्य Fai, माकवणिको देवताविधिःः-*इन्द werwe दिवि TW HUA यन्नो यन्नपते इन्रवान् खादेत्याघारमाधारयति†- दूति, एवमसाविन्रवान् यद्यस्य TRI देवता, तत् यदि देवता- भिधानमेतदाघारस्य, ततोग्नेनाघारः छतो भवति तस्यात् RATA, न समुदायञ्ब्दौ- इति सिद्धम् ॥ (२।२।५ We) ॥
# मा वोचतेति, वाजपेयाधिकरश्वत् Tay VIS AANA, प्रत्ययो विधिरेव धात्वथेश्चामुवाद इति विवेका इति वातिकम् ॥
† रष मव, प्रतिपुस्तरकं विभित्राकारतया पठितः, मूलगे चादृ इति रष unten waa aren निखयः |
९५० मौमांसा-रशमे
परसो मापब्वताधिकरबम् ॥ ख. द्रव्यसंयोगाच्चोदना पशुसोमयोः, प्रकरणं WaT द्रव्यसंयोगो न हि तस्य गुणार्थेन ॥ १७॥ (fae)
भा. ज्योतिष्टोमे अरूयते,--“यो shat यदद्रीषोमीयं पमु मालमते'-इति, areata, इदयस्या्ेभवद्यत्यथ जि- कायाः, अथ व्षसः- दति; तथा “सोमेन यजेत- इति, wife, “रे्वायवं गृह्णाति, मैचावरणं गृ्चाति, आराग्विनं गद्खातिः- इत्येवमादि । तच संज्नयःः- किमवद्यतिगृद्खाति- चोदितानां कमणामेवालभतियजती समुदायस्यानुवदितासै, अथ ATTA: कमणोविधातारौ !- इति । fa तावत् भाप्तम् {-समुदायस्य-इति। ga?) ये दमे. अाखसभतियजतिभ्यां कमली विधोयेयातामिति चिन्तयते, पूर्वमेव ते अवद्यति-गद्खातिभ्यामवगमिते ; नचावगमितोग्या विधोयते। इदयादीस्तु पमुअग्दे नानुबदति, सोमशब्देन च रसम्। Wee “सोमेन यजेतः-इृत्यनुवादो यजतिः “ यजेत खगेकामः'--इति फलसम्बन्धाथेः ; "पसुमालभेतः- इति चाल- भतिः अद्मोषोमसम्बन्धायंः। पि च, ˆ दञैतानध्वयुः भ्ातःसबने दान् गृद्खाति-दति सम्यो Fut! तथा “श्राशविनो दशमो गद्यते”, “*तृतीयो कूयते- इति च क्रमः। यदिच श्रपवौ यागौ विधीयेते, aw एे्वायवादिभिद् बता विधीयेरन्, ता waren: amt विकरूपेरन्! यथा, "खादिरे surf, Urea बभ्ाति रोद्धितके बध्रातिः-इति। तच कमसमुखय- दञनेनोपपयेयाताम्, श्रथ vache समुदायवचने, यजतौ सम्यगेतदवक्तप्ं भवति ; तस्यात् समुदायानुबादौ।
* तं तीयं जोति इति वात्तिके पाठ, ।
२ अध्याये २ WT TAL
भा. TENN ब्ूमः,-श्रपू्वयोः कर्मणोर्विधानचोदने पशुसोमयोः,
ad.
aT.
कुतः १। सोमञ्जब्दः स्षीरिण्यां खतायां भसिद्भो न रसे, श्राछ- तिवचनो fe dame न ्यक्किविचनः। तथा, टङ्किणि पच्छवति लोमे चतुष्पदि दव्यविशेषे पमु्म्दमारृतिवचन- मुषचरन्ति, न च, एवमाहछतिकद्र्याः प्रता यागा विद्यन्ते! येषामिमौ समुदायस्यानुवदितारौ भवेयाताभ्। “ननु पसु- विकारो दयादिः पसुशण्दे ना्मोषोमसम्बन्धाथंमन् दते" नेत- डेवम्-पशुरग्रोषोमीयो भवति-इत्येतावत् उचते, नायं अतो दयादिः पसुरिति। aw यदि, शौकिकस्य ait मणं ततो मुख्यः पयुश्नग्दः, यदि wes, ततो जघन्यो विकारसम्बन्धेन ; तथा, सोमञब्टोभ्पि विकारसम्बन्धेनानुवाद्ः स्यात्! we Wye कमंणी विधोयेयाताम् न अनुवादौ | श्रय !दृन्वायवादिषु प्रकृतेषु यागेषु लता विधोयेत-डइति। उचयते,- न, सा अक्या वाक्येन VTA Way, श्त्या facade) wer दष्धसंयोगवचनः प्रहतेषु यागे- ष्वपि सत्सु विधातुमनुबदितुम् बा न श्तुवन्ननथेकः स्यात् । तस्मात् शच्रपूवकमंणो विधीयेयातां, न महलतानामनुवादौ- fa
्रचोद्काञ्च संस्काराः ॥ १८ ॥ (qo fae) एवं तावत्, Wade सत्खपि नानुवादौ- दत्युक्घम्, अथ
, इदानी, प्रछता णव यागा न सन्ति-दूत्युचयते। कुतः?
WN CAI, न च, णेद्धवायवादिभियागा विधोयन्ते, तेन, यष्णमुपकरुपनमात्रम् टृ टाथम्, उपकरप्यमाने तु देवता
* अभ ate सं° cea पाठ्वेषरीत्ये विद्यते, wae न farm इति
मोदत, स पाठः ॥
CUR मौमांसा-दश्रने
भा. सह्ोर्तनमटृष्टाय ; अतः, * ए मूरवायवं गह्णाति- इति इन्द वायुभ्यां सङकरूपयति- इत्येता बदुक्तं भवति, तच्र यागमन्तरेण सङकरुपयतीत्येतन्न युज्यते- दति यागः कर्प्येत, स॒ रएवाम्नातो यागः, यख्िन् सति सद्धरपोग्वकरुप्येत । तस्मान्न, रेन्वायवं गृद्धाति-इृत्येवमादिभियागा विधीयेरन्, ब्रहतानां यागा नामभावान्न समुदायश्चब्दो यजतिः, तथा लभतिश्नब्दः-डूति॥
ख. तद्धदात्कम णोऽम्थासो द्रव्यषएथक्षादनथकं हि MISSI व्यगुणीभावात्* ॥ १९ ॥ (Be)
भा. पशौ CUT कथा दशमे पनर्द्वविष्यति, सोम इदानीं वत्ते । "कथं करमसमुश्चयौ !- दतिः । इन्रवाग्वाद्या रेवता नेवं yaa, Tapa यागो निवेत्तयितबयः, मित्रावरुणाभ्यां यागो निवेत्तयितद्यः- दति, यद्येवमओ्रोष्यनत, यागं भरति Saat चक रपण्यन्त, केवलया fe रेवतया तदा यागो निर्बर्तपते- दति विदितमभविष्यत्। अथ पुनरिमा श्रद्र्टायै गृष्काति- संस्कारः प्रति Saat विधीयन्ते, त्र इन्रवायुसद्धरुपादन्यो मिज्रावरुणसदङ्करपः, तेन WTA तत्छतादटृ्टादटृष्टान्तरमत्पा- दयति, एवमपरेष्वपि vets, तस्मात् qaqa) यद्णन्त नियतपरिम।णेषुद्ध पात्रेषु प्रादे शमाजेषु नियतपरिमाणेषुद्क- कलशषु स्तुतस्य दअमुष्टिषरिमितस्य छत्छस्य सोमस्य नाव- कर्पते; यद्यपि च अवकरुपेत, तथापि नित्यवदिह्ितानां देवतानां विकर्पपश्चे तावत्मयोगवचनो मा बाधि- इति शव-
# तद्भेदात् देवतासंयोगभेदात्, यदलकमयोऽभ्यासः, देवतासंयक्त- यहवसंस्काय्यद्रव्यए यकषत्वात् was fe संयोगाग्तर ख षखम, खननष्नेय- मानं AU स्यात्, तेन य गस्य मेद, संखाग्यग्र्यं प्रति गलौभावादिति वात्तिकम्।
+ पशोरेकहवि द्मित्यज ॥
२ च्यध्यामे eye! | ९४९
भा. यवग्रहणमेव न्याय्यम्, शछत्खय्रष्णे fe तरेव इख्वायुरभ्यां
भा.
=
भा.
सद्ध रिपतं, तरेव मिचावरुणाभग्याम्- इति नावकष्पेत । ` तश्मात् .. करप नभेदात् पृथगवस्थितः सोमो नानारेवतत्वादेव नेवंयेन अकयः YT! न चासति देवतायागे देवताभ्यः Wags WERT यितुम् ; तस्माद् श्यम् यथासद्करपता रेवता यष्टव्याः, ATS चेज्यमानाख ‹ ज्योतिष्टोमेन यओेत- इति खतो यागो faew एव भवति, न दे वतान्रमाकाङ्कति, छ्त्स्नेन च दञ्मुष्टिना सोमेन यागः सुतः, Wate अभ्यासे नावकर्पते-- दहति अथात् स गुणो भविष्यति- दति afar यागः, न डि अनभ्यस्तः सवाभिदवताभिः सवण च aaa सम्पन्नो भविष्यति। तथ BRAVA क्रमसमुयौ FRAT भवतः, तद्मा्षयोद अनं qaqa एव- इति ॥ ।
संस्कारस्तु न भिद्येत, पराथत्वात् द्रव्यस्य गुणभूत- त्वात्* ॥ २०॥ (Ale fete) |
अदप्यु चयते,-(९५०।२९)- यथा “खादिरे aurfa, [avers बभ्रातिः- इति खादिराद्यः संस्कारे विकरपन्ते, तदे वता विक- रुपयिष्यन्ते- दति, तच नेवं युक्त तच संसक्रारमभिनिवेर्तयितुम् खादिरादयः शूयन्ते; यदि च camera पि य्टरेवता यागमभिनिवत्तयितुम् शूयेरन्, ततोम्बापि विकष्पः स्यात्, न त्वेता यागे श्रुताः; तस्मात् समुश्चीयेरन् ॥ (२।२। ६ We) i
सद्ुयाक्लतकम्भमेदाधिकरयम् । एथक्तनिव शात् ABTA RANT: स्यात् WV et अस्ति वाजपेयः“ वाजपेयेन खाराज्धकामो AIT — ThA,
* aw xt at afin नोडुतम् । ए
९५४ मोमांसा-दश्ने
भा. तच प्राजापत्याः WAS, “THEA भराजापत्यान् पश्चनालभते,
सप्तदशो वे प्रजापतिः, प्रजापतेरापिय श्यामास्तूपरा एकरूपा भवन्ति, एवमेव fe प्रजापतिः ae) तश सन्दिद्धतेकिं सप्तदशतानि कमाणि, चरथ सप्तदज्पय्ुगृणकमेकं कम !-डइति। fa तावत् पाप्तम्?{- एकं कमे-इति। कुतः १। प्रजापतये सप्तदश Tae: सद्धरप्यन्ते किमेकं यागमभिनिवन्तयितुम् उत बहन् ?—tufadat एकमिति न्याय्यम्,-यो fe बहन् यागान् कंरुपयति, Teas, तचरैकद्धिन्नेव परिक्पे सप्तदशानामेव पश्रनां परिकरुपनमुपपन्नं भवति, केन च दितीयादीन् यागान अवकषटपयेम । एवं सति शअ्रस्पीयसी अटृष्टानुमानप्रसङ्गकरपना भवति ; तस्मादेको यागः सप्त- दशभिः पुभिनिवत्यते।
एवं भति ब्रूमः,--सङ्भुपरया कमभेदो भवेत्, TRA wort सति सप्तदशअरसद्घुया fafata, तच्च पशूनां ya wey यागे ष्ववकरुपते, नेकस्िन्। कथम् !। एकादञअभिरवदानेरसौ यागो निवक्षयितव्यः- इत्येवं चोदकः भर(तदि्ति, तानि चेकस्मारेव पञ्चोरवाप्यन्ते, ay दितीयादे रालम्भो न।वदानसम्पादनाय भवितुमद्धति, एकमालभ्यमानमन्वालभ्येरन्नदृष्टा्थायापरे, तथासत्यतदथेत्वान्न ते भाजापत्या भवेयुः, AT भाजापत्यान् —tfa खवणमुपरप्येत। तेनैकसख्िन् पशौ wee निवेशनी सप्तदअ्सङ्घया नावकरुप्येत, बङघु यागेषु बङभिरेवावदानगणे प्रयोजनं, तेन सप्तदश्भ्यो यागेभ्यः CATH पश्चनुपाददीरंस्तज् सङ्खुासामभ्नस्यं भविष्यति, तस्मात् सप्तदश यागाः)
' नन्वेकस्सिन्न पि यागे सप्तद शभिरवदानगणेय TIAA । न एतदेवं, way दिंसासङ्खया श्रूयते, नावदानगणेषु ; अव- दानानि शवोंषि यागसाधनानि, न पश्वाह्तिः, सा हि अवदानप्रतिद्रष्यं विञ्जिषनी मतौ प्रधानस्योपरतवतीति
२ अध्याये ₹ पाटः १५४
भा. विहछतावप्यवटानम्रलतिङष्यं विद्धिषण्ी पधानस्योपकरिष्यति,
भ
=
तश्र च पशोः सप्तदशसङ्कुया विकारिका, नावदानगणस्य, तद््मारे कस्मै अवदानगणाय एकः WCET A, तच QUAI नोपपद्यते, एबमेवावकर्पिष्यते। यदि शरङ्गाभि- प्रायाः बणाभिप्राया Kara वा अभविष्यन् AeA: शवेतः ae रोदितः--इत्येवमादयः, तेषामन्यतमो गृद्धते- दति, wear तूपराः श्टङ्गिण एकश्टङ्गाः--दव्येवमादयः, तेषा- मन्यतमः- दरति, ते हि ग्यामास्तुपरा एकरूपाः श्रूयन्ते, तदेषु नषु यागेषु उपपद्यते, नेकस्मिन्; तसात् TATA यागाः- इ्ति। प्रयोजनमेकस्िशरष्टे qe शत्खः पसुगण waa, एकमालम्यमानमग्धाखभेरन्, FETA werd; सिद्धान्ते एक एव पमुरावत्तते, न fe sate wy पश्वन्नरमाकाज्जति- tft (२।२)।-७ Wo)
SAAT ATTN ॥ संन्ना चोत्पत्तिसंयोगात् ॥ २२५
‘qiq ज्योतिरथेष विश्वज्धोतिरयेष सवज्योतिः- इ ति। श्र सन्देहः,--किमेभिनामेयेः wad ज्योतिष्टोमं सद्धत्तप तख खदखदच्िणादिगुणो विधोयते, श्रथ वा वच्यमाणविद्ेषाणि क्म मराण्युपदिग्यन्ते ?--दति। किं माप्तम्,-प्रकरणानुयदात् wane गुणविधानमिति । “ननु वाक्सामध्यात् ज्योति- रादीनामेते गुणा विधायिष्यन्ते'। नेष दोषः, ज्योतिष्टो मस्थेवेतानि वाचकानि, ज्योतिः- शति ज्योतिष्टोमस्य भतीक- मुपादोयते, विश्वज्योतिः--दइति जद दादीन्यस्य ज्योतींषि वाक्यदेषसदह्ीत्तितानि, तानि Tavera, तेनासौ विश्वज्धोतिः सवज्योतिश् ज्धोतिष्टोमः- इति एवं प्राप्नम्।
९५६ मौर्मांसा-दभ्ने
भना
एवं प्राप्ति ब्रमःः-संच्चा fe तिखो भेदिकाः, तेषां ज्योति
राद्याः, उत्पज्तिवाक्ये Yar: श्रूयन्ते, तासामिमाः पुनः तयः;
तस्मादथेष व्योतिः--दति Weer कर्मणो विधायकं वाक्यम्,
अनुवादे fe सति खप्रटत्तिविद्चेषकरमनथकं स्यात्। wee
च गृणविधाने विकर्षो भवेत्,-- तच, प्ते बाधः, न च ज्धोति-
Teal ज्योतिष्टोमस्य वदितारः समुद्ायान्तराणि Barks,
न चावयवेन समानेन समुदायान्रः तदथेमेव भवति, यथा
WATT गृदवचनः, AY न आलाअ्ब्द्सामान्यान्माला-
अब्दादयोम्पि गृवचना भवन्ति। यत्तु "ज्योतिष्टोमस्य
ब्योतिरिति प्रतीकमुपादीयते-इति। प्रकरणसामथ्याद्धि तत्र ज्योतिष्टोमश्ब्देन परोकेणेकवाक्यता भवेत्, सा प्रत्यक्षं Sms TaN बाधेत, TIAA, वाक्व fe भरकरणाद्भलोयः। अथ Garces द्योतनाथस्वादा च्योतिष्मत्वादा
RAAT वत्स्यति, we जिटदादीनि ज्धोतींषि तेषां साकस्य-
वचनो विश्वज्योतिः सखवेज्धोनिः- इति चेत्। न-इति ब्रूमः,
—a fe frrericg ज्योति;अरब्दः भसिद्धः, एवं ब्रुवन् भसिद्िं
बाधेत । यतु "वाक्छञेषात् safe: जिटदादिवचनः-
इति, तद्िन्नेव वाक्ये स तच प्रयुक्कः- इति गम्यते प्रमाणान्तरेण,
न अब्देन, TTY तत्प्रमाणान्तरं नास्ति, न तच वत्तितुमद्ेति,
यथा सिंदो रेवदन्तः--इति सिंदञअन्दो टे वदश्तववनः ममाणा- meu, न तु सिंहमालमेत- इति यच, तच तु तत्ममाणागतरं नास्ति। wera विश्वज्योतिः स्वेज्योतिः- इति च ज्योति-
dren बदिताशै, न चेख्ज्योतिष्टोम उचयते, सवाणि कमान्त- राणि॥ (२।२।८अग)॥
* ‘orm गुखविधाने विधातच्ये' इति ate ote yo |
२ अध्याये @ are: | ९.५
देवतामेदकछलतकम्मेभेदाधिकरयम् |
ख. गुशश्चापुवेसंयोगे वाक्ययोः समत्वात् ॥ २३॥
भा. चातुमीस्येषु वैश्वरेवे समामनन्ति,“ तत्ते पयसि दध्यानयति सा षेश्वदेष्यामिशा वाजिभ्यो वाजिनम्-इति। तच सन्दिद्िते, -किमामिकागुणके कमंणि वाजिनं गुणविधिः, उत wary वाजिनगुणकं कमाग्तरम् {। किं पराप्तं {-गुणविधिः- इति) कुतः tl वाजेनान्नेनामिश्चया वाजिनो विश्वेदेवास्ताननृद्य वाजिनं विधीयते, तेनोभयं वै्वदे वम्.--श्रामिशा वाजिनं च। afaas च wate वाजिनगुणविधिः। यथा afirert yatta —UezR THI जुद्धोति, पयसा जुद्ोति--दइति। | एवं पराभि ब्रूमःः--गुण RMAs दे वताभिधानेन सम्बध्यमानः कर्मान्तर विदध्यात्, समे fe तदेते वाक्ये भवतः, उभे रपि श्रपूरवयोये गयोः विधातणी। "कथं पुनरपूवदे वताभिधानम् ? यदा इदानीमेव उक्ल, - विश्वेषां देवानामनुवादो वाजिनम्- fai तदुचपते,- इह विश्वेषां देवानां देवतात्वं कचित् शत्या, कचित् वाक्येन ;- तद्धितनिदंशे श्त्या, चतु निद वाद्येन ; यच सुत्या देवतात्वं, तज्ामिश्लया सद्धेकवाक्यत्वम् ; यज चतुर्थो, तत्र वाजिनेन ; तजेषामेकक्र अत्या देवतात्वं, वक्येन दव्यविद्धेषसम्बन्धः; एक्रोभयमपि वाक्येन; afey देवतात्वं प्रति already, विरोधे च अुतिर्बलीयसी --द्व्याभिच्तावाक्य देवतात्वं विश्वेषां रेवानां, न वाजिन- बाक्ये इृत्यथ्यवसोयते, तेनावगम्यते,--्प्ररतेन दे वतापदेनास्य सम्बन्धः- दूति; तस्मात् कमान्तरमिति। (२।२।€ We) ॥ अथ यदुपवणितम्,-' यथा TTT जुदाति-दत्युक्े THT जुदोति- इत्येवमादयो गुणविधयः'-इति। तच्रोचपते,-
ALS ` मीमांसा-दशमे (पूव्वोधिकराशङ्गानिरासो mea feracarra fier ereren sateen Perera वा) ख. अगुणे तु HAW गुणस्तच प्रतीयेत ॥ २४ ॥
भा. युक्तं यत् at गुणविधानं, न तज्राप्रहतेन केनचिदुणेन सम्बन्धः, nada त्वस्ति यागेन ; तस््नादनुपवणनमेतत्। अथवा श्रधिकरणामरः- दभ्रा जुददोति- इत्येवमादीनि कमान्तराकि, विकरपपरिजिदहोषयाग्बकरप्यन्ते। तदेव तु कर्म जदहोति-टतिञ्जम्दादवगम्यते, न कमोान्तरम् ; AMINA
गुण विधिः, वचनाहिकर्पख- इति faq ॥ (२।२।९० Ho) i
दध्याटिद्रद्यसफलत्वाधिकरयम् |
ख. फलश्चु तेस्त् कमं स्यात, फलस्य कम योगित्वात् ॥ २५॥ (पू०,॥ भा. शर्धो reer समामनन्ति,“ दश्रेदधियकामस्य Feary -इव्येवमादि। ay संशयः, किमभ्चिष्धोबद्ोमाद्गोमाग्तर careers, खत दध्यारेगणात् फलम् ?-इति। किं wrt? heer af) कुतः १। “फलतः, फलमिद् यूयते, तच कमणो न्याय्यम् | ‘fe ot fe कममणः फलम्! छत्यादितो aries न - डति ब्रूमः, न श्चेत् दृष्ेनानेन सिष्यति, यदि दशनं Bq:
* ‹ तच्च amt न्याय्यमिति पन्वेपद्वादिनाभिदिते सिडान्तवादी दधिपदाचाम्चं कभयेन भावायाभिकरथन्धायासम्भवात् शब्दस्यासामध्य मन्यमानः ए्छति,- किं ce fe wwe पलं छष्यादित इति, खनेन सामान्यतोटद्टेन (खनगुमानेन) होमात् we मन्यसे” डति वाधिकम् ॥
† पूव्वैपक्तवादी सामान्यतोददानुमे दोषं cia Wary फथ- मिति शब्दादेव प्रतीयते इति प्रतिपादयति मेतीति। awe: वात्तिक्षानसारौ ।
२ अध्याये २ पादः | १५९
भा. फलज्ञाने, BITS पदां तर्नं, TWA अथ wat कृष्टमन्यत्रापि भवतिः इब्यादपि प्रसज्धते। “अथ afsagare भवति-टृल्यु चयते, छोषिसटृशा होमः क्रियात्वातः. न इर्य, असदृशं fe तत्-इति। wrarwaga:, मदटेवताद्- साधनत्वाद्धोमस्य, शाङ्गलादिसाधनतवाच Ra: ; त्यागात्मक- TAHA, पारनात्मकतवाज्च ae! “अथ fafaq area wea | इष्यस्यापि सदनित्यमित्येवमादि किञ्चित् सादृग्य- मस्ति। “अथ Zeer सटृज्रतरमस्ति-डतिद्त्वा न दर्थं सटृअम्- दत्युचयते'। दोमादप्यन्यत् छषेः सटृञअ्जतरमस्ति करार्थम्- द तिह्ञत्वा Wares: स्यात् । नचेतत्सिद्धं-- यत् कचित् दभ्यते, agate सद़ृशमाचे ्रटृष्टमपि भविलु- मद्ेति-दूति, यद्भि यस्य कारणभूतं ge सिद्धे, तचेत्साणेम्पि कारणभूतमित्यवगम्यते, भवति तत्तस्य साधकं, यन्न ज्ञायते कारणभूतम्--डति, न तत् सदृज्जमपि साधकं ; तस्मात् सढ्ज्- मपि साधकमसाधकं वेति परो्तितद्यम्-इति। “अथ यत्कं तत् फलवत् दृष्टं, Waris कम, तेनापि फलवता भवितव्यम्- fri उपरते कमणि दृव्याणां तत्संयोगानाच्च gan we दृष्टम्- इति gaat फलवत् स्यात्। अपि च छे नेटृष्टमिति तत्सादृज्याद्गोमादपि नादृष्टं भवेत्, छशषिसा- Pus ब्रीह्िरेव भवेत्, न इ-दधियम् ; तद्माशरेवंजातीयकेष्वे- तत् भवति इृष्टाददृष्टसिद्धिः-इति। कथं तदि wera फलम् ?"- इ ति। उचते, अष्ट नावगम्यते तत्फलं, यतः फलम् इति अब्द श्रा, ततो न्याय्यं, होमा फलमिति wear Wega गम्यते, दघ्नः फलम्- इति वाक्येन, Bley वाक्याद् बलोयसी। तस्यात् डोमात्फलम्- इति न्याय्यं, ew फलमिति चान्याय्यम् | aft च दपि ठभयमसमथ,- कुम् फलं, साधयितुम् डोमश्च |
९.६० मीरमांसा-दभ्रने
भा
भा.
ननु "कम्बलनिणजनवत् एतद्भविष्यति, निणेजनं fe उभयं करोति, कम्बलसुद्धिं पादयो ख निमेलताम्' | न ब्रूमः, एकस्यो- भयं मयोजनममिनिष्पादयितुं सामथ्यं नास्ति- इति, किं तद्धि फले गुणभूतं दधि होमे च-इत्येवं वाक वदितुमसमथेमिति; यदि फलं दभ्रा कुयादिति ब्रूयात्, न दभ्रा दोमम्-डइति, श्रथ दधा डोम साधयेत्-डइति ब्रूयात्, न फलमिति; उभयवचने भिद्येत बाक्यम्, अभिन्नश्येदमुपलभ्यते ; तस्मात् न गुणात्फल- भिति अश्निोषद्ोमाहधिष्टोमः कमान्तरम्--इति ॥
अतुल्यत्वात्तु वाक्ययोगुण तस्य प्रतीयेत ॥ २६ ॥ (Tae) ॥
लु्रब्दात्ष श्यो विपरिवन्षते, न कमान्तर, किन गुणात्फलम्
-इ्ति। welt) श्तुख्ये छते वाक्ये, ‹ अश्रिं जुखयात् खगेकामः'- इ त्यज कमेसमभिव्या दतं फलं Giant होमेन कुयात्-दति, “दभ्नेखियकामस्य जुह्यात् डति गुणसमभि- ered; न fears wie ciara कत्तद्यः- दूति प्रतीयते, faafe cw wie इङ्ियकामस्य- इति, होमस्य दथिसम्बन्ध इद्ियाय, न डोमस्योत्पत्तिः,- य इखियकामः स्यात्, FT THT wet कुयात्-डइति। ˆकतमोम्ब wee: पुरुषप्रयब्रस्य var?’ —tfa जुहयात्-डइतिब्रूमः।
"ननु अत्या हदोमसम्बद्धमेष years वदति, area दधिसभ्बन्धम्, न च, वाक्यं अुतिमपबाधितुमदेति। न च, युगपदुभयसम्बन्धो न विध्यते, वाकं fe तथा भियेत- Cia अचोचयते,-ये भवदीयं प्माओरयेशन्, ते खतिमपबाधे- CHU, WHAT पुनः TR जुश्यादि तिधात्वथः केवखो- मपबाधितो भवति, युष्मदीये तु छत्ख एव 'दघ्ा- इति अब्दः; तं चाप्रमाद्यन्तः समामनन्ति-दरति गम्यते ; नचेतत्मरमन्षगीतम,
२ QUIT २ पादः y १.६९,
भा. - इत्युक्ह,--तुख्यं fe साष्मदायिकम्-इति। wane कम- समभिग्याइतं we, गुणसमभिश्चादते तु न कथित् प्रमाद पाठः, wey हि, जुयात्- इति दशरेश्ियकामयोः सम्बन्ध- विधानां awe} waft ‘aq उच्चयमानेम्पि न केवलः करोत्य्ाम्बगम्यते, AI न वच्चःप्रयोजनं, स च होमसम्बद्धः, तस्मात् असमन्नसम्- इति न- इति ब्रमः,- दोमसम्बद्वो- म्प्यसौ करोत्यथ एव, केवलं तु अस्य होमसम्बन्धे far, न तु करोत्यथेतां बाधते, इखियकामस्य हडोमसम्बद्धं werd दधि- सम्बद्धं कयात्-डति। “नन्वेवं aft स एव दोषः, डदोम- समभिव्या दतं फलम्-दति। उचयते, जुङथादि तिम्दस्यै- तत्साम्यै,-- यत् होमवि्चिष्ठं प्रयबमादह, न तु अच होमः साधनत्वेन विधीयते, साध्यत्वेन वि्जिष्ठस्तु wat बाधेन दध्याशितोग्बगम्यते, रत wa ख ठज्िकारेणोक्त-“दोम- मातो गुणः फलं साधयिष्यति- डति, यथा राजपुरुषो राजानमाश्ितो राजकमें करोतिः-इति। AMT TH फलं, य इद्धियकामः, स ew कुयात् इद्ियमिति। कथम्?- tft: श्रनयाभ्निद्धोचैतिकनश्यतया-दति। कुत एतत् १। पफलसाधनस्य eu इतिकरष्यताकाङ्गुत्वात्, शरस्याखेतिकर्त्य- तायाः सन्निधानात्, चोद नालिङ्गस्य च PWT दनात् ; यख्ादेव चायं जुदोत्यथाम्नुवादः, तस्मात् अविधायकः। न च, wage विधायकं नारिति- इति, तस्मान्न watt, weg ew: फणमिति। श्रथ वा fame विव्िताथेत्वात् दधिद्ोमसम्बन्धोम्यं वाक्येन विधोयते, तेन ew waa खम्बध्यमानात् फलं भविन्यति-इति॥ (२।२।९९ Wo) it
१.९२ waterway
वारवन्तौयादीनां कम्नान्तरताधिकरयम् ॥ ख समेषु कम्मयुक्तं स्यात् URW I भा. (जिददय्िष्टुदभ्रिष्टोमस्तस्य वायब्धासु एकविं्मग्रिटोमसम हत्वा ब्रह्यवञ्चसकामो यजेतः-दइति, ˆएतस्येव रेवतीषु वार- वन्तोयमद्रिष्टोमसाम त्वा पसुकामो Waa यजेत'*+- दति | wane: सांअयिकः, किं तस्येवामष्ुतोभत्रिष्टोमस्य गुणात् वारवनग्तीयात् पञ्जवः फलं, * एतेन यजेत'- इति अनुवादः, अथ किम् “एतेन यजेत दति कमान्तरम् ?- इति । किं aT! न कमास्तरं गुणात्फलम्-इति। AA?) एतेन यजेन- इति विदितस्थैतदचनं, नाविदितस्य, अतो न विध्यन्तरं, पुकाम एवं यजेत- इत्यु चयते, न यजेत- इति, कथं त्वा ?-वारवनीयं हत्वेति। aft च, एतस्थेव- दति विस्पष्टम् अकर्मान्तरवचनम्। तस्ममाह्नणात्फलम्-- हूति एवं प्राप्तम् णवं मति ब्रूमःः-समेम्ेषंजातीयकेषु भिन्नवाकयेषु ata फलं भवेत्, एतस्येव रेवतीषु वारवन्तीयं शत्वेति, न Yaw रेवत्यः सन्ति, यास रस्य वारवकीयं भवेत्, aw रेवत्यो
* सभ्रिटोंमस्य faafren: कश्िदेकाङोऽभिषत्रामकः, स च एद् सोभ जिटतस्तोमयक्षतया जिटदित्यच्यते, चमिामोक्चादीनां सप्तानां सोमसंखानां मध्येऽभिष्टोमसंसासमािः, संखारूपत्वात् खभिदोम शतयु्यते। तच्च प्रछतौ ठतीयसवमे श्चा्मवपवमानस्योपरि यच्चायन्नोयं साम मीयते, तेन च साश्वा अमिद्टोमयागस्य समाप्यमानत्वात खभिष्ोम- सामेत्यश्यते, तश्च साम प्रतौ ‘awe वा प्रय इत्याद्यासेयेष wy ara, खस्िंख मिषति अङ्वश्चसकामेन बवायथ्यास wa तत साम गातव्यम्, तत् प्रछताविवेकविं रक्तो मयक्षं | पशुकामस्य तु, रे बतीर्यं स्त्यादिषु रेवतीषु wey वारवन्तीयं साम गायेदिति माधवः ।
२ खथ्याये २ ute | ९९९
भा. भवन्ति, aTS च वारवकीयं विधोयेत-इति वाक्वम्भिद्येत ! |
° अथोचेयत,-श्रस्य पूवा रेवतीरपादाय ताद च वारवन्तीयं छत्वा, एतेन यजेत- डति च्रनृवदति-इति'। तथा अभ्रिष्टोम-
मेति नावकरुप्येत । “अरथाग्निषटोमसामकाये भवति-इत्यु wa’ | एतस्येवेत्येतद्विवच्ितं स्यात् ! उभयस्मिन् बिबच्यमाणे भित AAA, तस्यात् कमान्तरम् |
“अथ कमान्तरे कथमवाकभेदः ?। रेवतीषु wey वारवन्तीयं साम छत्वा पसुकामो यजेत-दति पूवा यागः सर्वेविेषशे- विञ्जिष्टो विधोयते, तेनैका्थेत्वं, विभागे च साकाञ्जुत्वमिति एकवाक्छत्वमु पपद्यते । “ननु TINS याग नं TTT: क्त्यः, रेवतीषु वारवन्तीयं श्रपूवेमिति'। न- दति ब्रूमः, निरेत्त- ` वारवनीयरेवतीगुणको यागो विधीयते, न वारवन्तीयनित्निः, अथात् रेवतोषु बारवनीयममिनिवेत्स्येति, wad च तत् निववत्तयितुम्। ' उचपते,-रेवतीनां वारवन्तीयस्य च सम्बन्धो न विदितः स्यात्, तच च रेवतीष्वन्यान्यपि सामानि भवेयुः arcana चान्याखपि wey | नेष टोषः,- छत्वेत्यमिनिर्हत्तः सम्बन्धो यागायोचयते, तेन सम्बन्धो गम्यते, waar छत्वेत्थेष weg: शक्रोति वदितुम्,--अभिनिरटत्तिं पूवकालताञ्च, यथा ओणमानय-इति रक्षगुणसम्बद्भोगश्वः अब्दे नेवानयतो विधीयते-इति, न वाक्यभेदो भवति, एवमन्रापि eee |
"नन्वेवमपि बहवोभ्धाः,- रेवत्यः, वारवगीयं, तत्सम्बन्धः, यागः, पसुकामञ्च-इति'। नैष दोषः, बहवः अयन्ते, Wah विधोयते,--यागो विर्जिष्टः। ‘aq रेवत्योम्पि विधोयन्ते, यारवन्तोयमपि, यदि न विधोयेरन्, नेव तद्िशििष्टो यागः प्रतीयेत, न विधाय fared, wart विर्थिष्टो विधातुम्, तस्मात् बडषु विधोयमानेषु नैकाथ्यम्'। अवोचाते,--खथेः-- इति प्रयोजनमभिधोयते, यावन्ति पदानि एकं प्रयोजनमभि-
, ९६४ मीमांसा-दश्ने
भा. निवर्तयन्ति, तावन्ति एकं वाक्य, न च, रच बक्रनि भयो. जनानि, न डि, अरन्रानेकस्याभिमरेतस्यानेकं we विधायकमस्ति, रेवतोष्विति नेतत्केवलं रेवतीनां विधायकम्, रेवतीषु वार- वनीयमिति। अचापि weet वारवकीयञ्जन्टो दितीयान्तः, नाख्यात् खम्बन्धोऽभिपरेतो गम्यते, मातिषदिकार्थस्प्ाद्यतिरेकात्, हत्वेत्यपि करोतिने सम्बन्धमा पयैवसितः परमयोजनसम्बन्ध- are; एवं विजिषटस्तु यजतिनं पराः, तरेकमेषां पदा्धानां भयोजनं, तस्माद कवाक्यत्वं ; गुणे पुनः फले प्रकरप्यमाने why- ोमसाम्नः काय वारवमीयं, एतस्य च यद्थि्टोमसाम- इति ` वाक्यभेदः TATA | ‘sured, रेवतयादिसवैविदेषेणविञ्िो याग एतस्याि- हुतो fanaa तथापि पुकामसम्बन्धात् भिद्येत वाक्यम् । ' अथेवमुचेयत, रेवतोष् ata वारयन्तीयेन wat यजेत- cfr) नेवं wary, ऋगकरपगाणादिभेषद्धा नादैगुण्यं स्यात् | "ननु इटानीमेवोक्तः-अक्यते हि रेवतीषु aceite aa इति") सति वचने शक्यम्, असति वचने न वारवकीयग्रदणेन TER! “वचनं तद्दि भविष्यति, पसुकामो रेवतीषु arc. वन्तीयमभमिनिवस्येत्, ततो यजेत-इति यजतिरनुवाद्ः | यरि वचनं रेवतीषु वारवनीयसम्बन्धस्य, सिद्धं aay, ना्रि्ुतो गुणविधिः । “ननु ततो यजेत- डति यागानुवा- दात् यागेनास्याङ्गपयोजनसम्बन्धो भविष्यतिः। नेवं way यागं magia विधीयमाने पश्पुकामं मत्यसम्बन्धः, खभय- सम्बन्धे वाक्वम्मिद्येत । TT यागसम्बन्धोग्नवादः, प्रकरणेन yay! नेदमुपपन्नं, मकरणाद्धि वाक्य ween, तस्मात् कमेतरं, यागगुणकं वा रेवतीषु वारवन्तीयं, TER वा यागः, at यागपश्ुकामयोः सम्बन्धस्य विधां यजतेश्परितनीं विभह्निमुपणभामष्े fey, न तु रोवतीवारवन्तीयसम्बन्धस्य
२ अध्याये र पाद् | ९६५
भा. विधायकं सा्षात्किञ्ित् उपलभ्यते । तसात् सवेविशेषण-
प्व
विर्जिष्टो यागः, पशुकामस्य विधौोयते-- इति सिद्धम् ।
coe yafafae यागे विधीयमाने, तत् रेवतीषु वारवन्तीयं कथं अत्रिष्टामसाम भवति {-इतिः। उचयते वचनात् अभम rans: कथं भविष्यति- इति, किमिव हि वचनं न कुयात्, नास्ति व्नस्यातिभारः । श्रथ यदुक्घमेतस्येव-दइति, Saree वचनमिति तज्राप्यविरोधादे वद्वमंकस्य- इति ewursat भविष्यति। mer न गुणात्फलं, कमंाम्तर- मेबन्धमकमिति,- सिद्धम् समेष्वेवंजातीयकेषु कमयुकतं फलम्- TAN (२।२।९२ We) ॥
fi x, सौभरनिधनयोः कामेक्धाधिकर्यम् |
- सोभरे पुरषश्रतेनिधनं कामसंयोगः ॥ २८ ॥ (To)
भा.
"यो cleat योगन्नाद्यकामो यः waa, स सौभरेण स्तुवीत स्व वे कामाः सौभरे इति समाम्नाय ततः समा- मनन्ति,--* ङोषिति efearara निधनं कुयान्, ऊभिंत्यन्नाद्य- कामाय, ज- इति खगेकामाय'*- इति। aw विचार्यते, किं सौभरम्,--टेनिमित्त, दशीषित्येतदपरः टषटेनिमि्नम्, श्रथ
, सौभरभेव दष्टेर्निमित्तं !। यदा तत् दष्टेनिमित्त, तदा शौ चिति
सौभरस्य निधनं कर्चचम्- इति (एवं ऊगित्यन्नाद्यकामस्य, अ-दति खगेकामस्य च तुख्यो विचारः)! कथं निधनादपरं फलं ! कथं वा निधनव्यवस्था्थं अवणम् ?- इति, यद्येवमभि-
# समभरः नाम सामविरेवः, faut माम wafer: aafrat भागे-
अपतस्य साश्नोऽन्तिमो भागः, तस्िन् fara होषादयो विशेषाः बति माधव!
९.६६ Haterz
भा. सम्बन्धः frat,—wfafa efemara aaa—rcfa, ततो निधनादपरं फलं, qaaarhrasrar:,—_ ifafa निधनं कयात - इति, तदा निधनद्यवस्थाथं अवशम्, तदा efearara— इति सौभरविदेषणं क्रियते, न rer सम्बन्धः।
किं तावत्प्राप्तम् ?- सौभरे निधने अपरः कामो विधीयते-
इति। कुतः ?। werd: qos sa भवति,-- कुयात्- डति, तत् टषिकामस्य Wray सम्बन्धे कर्तव्ये awe भवति, न तु सौभरनिधनसम्बन्धे, तज दि ary सौभरं कुयात् दति भरयोगवचनसामथ्यादेव सिद्धम्। wena कयात्- इति --परुधप्रयबवचनादवगच्छामः,-यतरस्खिन्पक्ते परशषपरयनव- चनमथवत् ततरोग्यं प्चः- इति, aw अद्धिन्पत्ते श्चर्थवत निधनादपरं फलमिति तस्मात् सौभरे एकः कामः, भेदेन निधनादपि दितीयः कामः-इति। थ वा टष्िकामाय- दति पुशषश्चतिः, हिं यः कामयते, स परषो ठष्िकामश्रब्टेन उयते, तदस्मिन् we अतिर्वि- नियोक्री इतरस्मिन् Ta पुनः ठष्िकामञ्जम्टेन प्रुषवचनेन सता सौभर TIA, तथा KT: स्यात् ! अतिलच्णा- विषये च अतिन्याय्या, न eau; तस्मात पण्यामो निधने हितीयः कामः-इति। wa च फलभूयस्त्वं भविष्यति, तस्मात् निधने अपरः कामः॥
ख- सव्वेस्य उक्रकामत्वात् तस्मिन् arya: स्यात्, निधनाथी पुनःश्रतिः ॥ २९ ॥ (fae)
भा. ag Te ्ावत्तयति। न चेतद्स्ति, यदुक्घम्,- निधने
अपरः कामः- दूति, नेवं सम्बन्धः क्रियते,--हष्टिकामाय
Wiis कुग्यादिति। कथं ate?) डदीषिति निधनं सौभरस्य —tcfal कथयं?। शोषो हृष्िकामसम्बन्ये क्रियमाखे, निधनं
२ अध्याये २ Ue | - go
भा. कुयोत्-इति सम्बन्धा न छतः स्यात्, aT हीषिति निधनम्
—tfa नाबकरप्येत, तोभयसम्बन्धे वाक्यभेदः, aw निधन- Wig! प्रमाद समाम्नातः- इति गम्येत, नचैवंजातीयकः प्रमाद्- समाम्नातः- इत्युक्त, तसमात् न दोषो दष्टिकामेन सम्बन्धः, तेन न निधनादपरं फलम्। .
"अथ हीषो निधनसम्बन्े कथम् वाक्यभेदः !- दतिः | उचपते,--ठषिकामाय सौभरम् अस्त्येव, सौरभस्य निधनं (Graaf) श्रस्त्येव, तजर हीषिति कुयात्-इत्येष वाथा विधोयते। तस्मात् अवाक्यभेदः- इति, रतो निधनच्धवस्थेति गम्यते। एवमेव ऊगिति, ऊज-इति च वदितच्यम्, सवस्य सौभरस्य अग्ष षटिखगेकामत्वात् शक्यते कामवचनेः सौभरं लचयितुम्। किमथ लच्यते - इति । निधनाथोा पुनःश्तिः (निधनव्यवस्थां करिष्यति- इत्यथः) ॥ (२।२।९९ We) ॥
दति ओभटूश्वरखामिनः छती मीमांसाभाष्ये हितीयस्या- श्यायस्य fetta: पादः ॥ * * ॥-
ore
१६८ मीमांसा-दर्भने
दितीबाध्यावस्य दवीयः पादः॥ ननन
अथ यरहाय्रताया, व्योतिषोमाङकुताधिकरयम् ॥
e LY e Ne ख. गुणस्तु क्रतुसंयोगात् RAAT प्रयोजयेत्संयोग- स्याशेषभूत्वात् ॥ १॥ (qe)
भा. चस्ति ज्धोतिष्टामः,-- ज्योतिष्टोमेन खगैकामो यजेत इति, तं प्रहत्य शरूयते, “यदि रथन्तरसामा सोमः स्यात्, रेऋवायवायान् अदान् गृद्खीयात्, यदि Caran सुकामान्, यरि गजस्सामा, श्राययणायान्-डइति। aw afeewa,— fa यद्धायताविशेषो ज्योतिष्टोमस्य विधीयते, उत कर्मान्तरस्य रथन्तरसाम्नो Cura ety - इति; यदि रथनग्सरसामयद्णेन Ceara च ज्धोतिष्टोमोम्भिधोयते, ततस्तस्य यद्ा- प्रतावि्चेषः, अथ नाभिधोयते, ततः कमान्तरस्य- दूति |
किं तावत्राप्तम् ?-मकरणात्, ज्योतिष्टोमस्य । इति भरा उचपते,- गुणस्तु क्रतुसंयोगात् दति, तुन्दः we च्यावन यति, नेतदस्ति,-ज्योतिष्टोमस्य-इति। कुतः?। करतुसंयो- गात्। कथं तद्धि !। कमान्रस्येति। “ननु ज्योतिष्टोमक्रतो- रेवेष एवंजातीयको वादः,-- रथन्तरसामा इ दत्सामा- इतिः | नेति ब्रूमःः- यदि न छल्खकतुसंयोगो भवेत्, ज्योतिष्टोमस्य वादः, शत्खत्रतुसंयोगस्तु wr “ कथं छृत्छक्रतु संयोगो भवति !। कर्थं वा न छत्बक्रतुसंयोगः{-इति। “यदि रथन्तरसना वा, Turan वा निमित्तं चद्धायताविदेषस्य, ततो न शन्छक्रतुसंयोगः,- रथन्तरः इडा यदि सामास्ति, ततः एेदवायवायता सुक्रायता च-इति, ततो ज्योतिष्टोमस्य गुणविधिः" । श्रथ रथन्तरसामसन्ा दद्त्सामसभा वा न
२ ध्याये ३ पादः। VE
भा. निमित्तं, ततः लत्खक्रतुसंयोगः। ‘ate रशु्थक्रसामा- डति कोम्थः?। अयमथः, यदि रथमरसाम wer विशेषणं क्रतोः —ufti कुत. एतत् ?। समासपदसामथ्यात्, समानां Fe पदानां समासो भवति, सामथ्यंश्च भवति विशेषणविशेष्यभाव, असाधारणं च भवति विशेषणं, तजायमथा,- यदि रयन्तरभेव साम, geese वा नान्यत्-दतिः ज्योतिष्टोमस्य च बहूनि सामानि गायत्रादीनि; तस्मात् न ज्योतिष्टोमस्य बाचका्ेतौ शब्दाविति। मेन यद्यपि प्रकरणात् ज्योतिष्टोमस्य गुणविधिः —tfa गम्यते, तथापि तत् बाधित्वा वाक्येन शर्थनरसाम्नो शत्साम्नख भवितुमदति | ‘aq यथा ज्योतिष्टोम न रथन्तरसामा, एवमन्योभ्पि न रथनरसामा कश्चिदस्ति । उचते, Hart रथन्रसामकं करूपयिष्यति रतदाक्चं “यदि रथन्तरसामा सोमः स्यात्- Cf “ननु नास्त्यत्र विधायकः weg?) उचपते,- रस्ति य एषः स्यात्-इति। are नेष विधातुम् walt, यदिः अग्द सम्बन्धात् विद्यमानस्य निमित्ताथनेवंजातीयकः wet भवति, न विधानाथन-डइति'। श्र ज्रूमः,- यदेतत् सयदिकं बा क्यं,--' यदि रथन्तरसामा सोमः स्यात्- इति, अजावान्तर- वाकम् चरिति,-रथम्तरसामा सोमः स्यात्- डति, यद्वाम्नर- बाकम् तस्यान्योग्धंः, न्यञ्च सयदिकस्य, सयदिको न अक्नोति विधातुम्, यत बा्तरवाक्यम्, तद्िधास्यति। नच, रथम्सर साम्नो ह हत्वाम्नो बा भावो निमित्तत्वेन शूयमाणोम्भ्यथेवान् भवति। तस्मात् श्रविब[तो यदिसम्बन्धः, तस्मिं खाविबश्षिते पददयमिदं (रथन्तरसामा सोमः स्यादिति) अक्रोति रथन्तर सामानं क्रतं विधात्म्, यदीत्यनथकम् | अथवा यदि रोषेतेत्यध्यादारः। अथ वा यथेतद्ववति,- पयसा षाष्टिकं wena, यदि आलि yea, तजर दध्युपसिश्चेत्
१७० मीमांसा-दंने
भा.- इति, एवञ्नातीयकेन वाक्येन शासिभोजनं विद्धितं भवति,
एवमश्रापि विदितं दरषटव्यम्,- यदि रथन्तरसामा सोमः स्यात्, रेन्धवायवायान् यान् WEA Tia! “कथं पुनः शालि- भोजनम् तेन वाक्येन fated मवति !- शति" उव्वयते,- अत्यासेन सम्बन्धः करष्येत,-- यदि दध्युपसे चन मिच्छेत्, arte भुक्नीत-द्ति।
ननु न ख हेवच्छतेः परां लिडःविभक्िमुपलभामद्े, सिश्च- afe तास्परां समामनन्ति- दूति" सिश्चतेः खलु सा परा समुचरकी कमेरथं गमयति, कामप्रवेदने fe तां मन्याम दति, एवमिहापि यद्यन्रवायवाथ्रान् cere गृद्णीयादिति यद्ोतुमिच्छेत् - craw, ततो रथकरसामानं क्रतुं कुग्यात्- ufal ‘aad सति इच्छामात्रं भवेत्, न यद्ायताविजेष- बिधानम्'। उचयते,-यथा अस्मिन् लौकिके are, यदि दध्युपसेचन मिच्छेत्, wile भुञ्ञीत- इति दध्यपसेचनसंकीत्तनात् दध्यूपसिक्त.शालिं भञ्नीत-टरति तेनेकवाक्यत्वात् गम्यते, एव- मचापि यद्धायताविञ्जेषसद्धत्तंनात् तेनेकवाक्यत्वात यद्धायता- विश्जिष्टो रथन्तरसामा गम्यते। श्रथ वा TT हेतुद्धेतुमतोलिद्ध, रथन्तरसामा सोम रेन्धवायवायाणां यद्ाणां हेतुः क्त्यः- fal तस्मात् कत्छक्रतुसंयोगात् गुणः कमान्तग प्रयोजयेत्, एवं शत्छकतुसंयोगोग्धेवान् भविष्यति |
aft च पूवण निमित्तेन भवितद्धे, परेण नैमित्तिकेन । कथं !। सति हि निमित्ते नेमित्तिकं भवितुमद्ेति, न असति, aq भविष्यत् तत् न सत्, भविष्यश्च रथन्तरसाम, तत् कथं पूवकालस्य ग्र्ायताविभैवस्य निमित्तं भविष्यति {इति श्रपिच निःसन्दिग्धं जगत्यामा कमाग्र, तत्सामान्यादितरदपि कमान्तरम्- दूति गम्यते। तस्मात् न ज्योतिष्टोमस्य गण- विधानम् -डूति॥
२ च्यध्याये B पादः। ९.७९.
। ~ € NA ° च. रकस्य तु लिङ्गभेदात्प्रयोजनाथमुच्येतेकत्वं गुण- वाक्यत्वात् ॥ २॥ (सि०)
भा. तुञ्रब्दात् Tae भवति, aa ler, - यदुक्त, कत्वम्रम् -इ्ति। कथं afer: ज्योतिष्टोमस्येव यद्ाग्रताविशेषः- Clee कुतः?। प्रकरणसामथ्यात्। "ननु एतदुक्त -वाक्वसाम- श्यात् AIT रथन्तरसाम्नो इ इत्साम्नञेति'। परि दत- मेतत्--उ्योतिष्टोम एव रथन्तरसामा wera च-इति। “ पुनद षितमनेकसा मत्वात् ज्योतिष्टोमस्य, विशेषणं रथन्तरेण हृता वा न प्रकरपते cf) तदुचपते,- प्रकषूपते fasted, ह इ टूथन्सर योर्वेक रिपकत्वात्, भवति स प्रयोगः, यश्च रथमत नास्ति; भवति च स प्रयोगः, विद्यमानरथन्तरसामकः, तदेतत् Cent सत्तयेवा साधारणत्वात् विशे षकम्। तस्मात् safely एव रथन्ररसामा दष्त्सामा च-डइति। | “अथ यदङ्ग --पुवण निमित्तेन भवितव्यम्, उत्तरेण नैभित्नि- केनेतिः। नैतत्,- नियोगतो भवति Fe भविष्यदपि निमित्त, यथा बषिष्यति- दति छषिगकमानुष्ानम्, रपि चतत् दृष्टम्, इटश्च वाचनिकं निमित्त, तत् यथावचनं भवितुमद्ेति। “स्यात्! -इति चेयं foe जरिष्वपि कालेषु भवति। तस्मात् भविष्यदपि निभित्तम्। यत्तु-जगत्सामेति कमान्तरम्, तत्सामान्यात् रथम्मरसामापि कमाकरम्-इति। जगत्साम असम्भवात् कमान्तरम् सम्भवति, रथन्तरसाम्नो ह इत्साम्नख ज्योनिष्टोम- स्यामिधानं, तस्मात् न कमाकरमिति ॥ (२।६।९ च) ॥
LOR मोमांसा-दभने थ aaa: क्न्तरताधिकारताधिकरणम् | ख. भ्रवेष्टो यन्नसंयोगात् कतुप्रधानमच्यते ॥ ३ ॥ भा. स्ति राजखूयः,-- "राजा THAT खाराज्धकामो यजेत -इति। तं प्रलत्यामनन्ति वेटि नामेटिम्,--*श्राग्नेयोम्डा- कपालो हिरण्यं दल्विणाः- इत्येवमादि । तां प्रकत्य विधौयते, —afe ब्राह्मणो यजेत वाङ्स्पत्यं मध्ये निधायाङतिमाडतिं त्वाग्मिघारयेत्, यदि राजन्य ta, यदि वेश्यो वे्वटेवम्' -इति। as सन्दिद्यते,-कि ब्राह्मणादीनां प्राप्तानां निभि- Wea अवणम्, उत ब्राह्मणादीनामयं यागो विधोयते ~ इति। कथं निमित्नाथता भवेत्? कथं वा यागविधानम् ¢ -इति। यदि cere ब्रा्णादिष्वपि केनचित् प्रकारेण, बतो fafanraat; अथ जिय एव, ततः भापकाणि णएवं- जातोयकानि खवणानि। fa तावत्प्राप्तम् {-निमिन्नाथेता- दति, ततः wd तावदुष- वण्येते,- यौगिको राजशब्दः- इति, राज्यं यस्य क्म, ख राजा। किं पनाराजकमं १। जनपद प्रपरिरशषणे, ततथखो- wa राज्यशब्दमायावक्ेनिवासिनः waa; aT कर्मं राज्यम्- दति चाभियुक्ता उपदिशन्ति; तेन मन्यामद्े- यस्थेतत् कमं स राजा- इति, यथा ये उदमेघं नाम कञ्चित् पुरषं नावेदिषुः, तस्य तु Wea धिः- इत्येवं विदुः, अक्तुयुर्ते यः तस्य पिता, स उदमेघः- इति करुपयितुम्, दमे घपचस्थेवं- सममिग्याद्ारो भवति--इ्ति। एवं राचज्ययोगात् Tara: इति faaraa | ननु जनपद्पुरपरिरश्षणट्निमनुषजीवत्यपि was राज- MATA: प्रयु्नके प्रयोक्ञारः'। न ब्रूमः,-- न प्रयुक्नते- इति, निं तदि कर्मविश्चेषनिमित्षतवात् come, तद्योगादपि
२ ध्याये ₹ पादः | १७९
भा. राजञ्जब्दो भवति- दत्येतदुपपादयामः; WEA च तदुक्ते
राजञरब्दम् Taree, तदस्िन् उपपन्ने प्रकरणवशात्, यदि शब्दसमभिव्याष्ाराश्च राजस्यस्यव गशविधानं भविष्यति, ब्राह्मणस्य वश्यस्य च Hart विधायिष्यति-डइति।
अथवा ्रसावेलौकिकस्य प्रयोगस्य सार्वलौकिकेन प्रयोगेण विरष्यमानस्य श्रमामाण्यं स्यात्, अभ्युपगच्छन्ति हि ते जन- पदिनः, सावभौमं प्रयोगम्। श्रपिचाविप्रमीता लौकिका रधा विप्रगतेभ्यः ्रल्ययिततरा भवन्ति, तथा ्रायावत्तनिवासिनां अग्टाथापयेष्वभियुक्घानामभिद्यादरतां कमणि चानुतिष्ठताम् अरन्तपजनपद् वासिभ्यो PRIA समोचीनतर शाचारो भवति। तसात् यौगिको राजशब्दः, निमित्नाथानि अवणानि, राज- ख्यस्य गुणविधिन्नं कमेागन्तरम्- इति,
एवं माभि ब्रूमः-श्रवेष्टौ तु खल् कतुप्रधानं ब्राद्यणाद्शिवणं ब्राह्मणादीनामवेष्ियागं fanaa, न निमित्ताथम। कतः १। अप्राप्तत्वात् ब्राह्मणवेश्ययोः। कथमप्रात्चिः ?। सज्रियस्य राज खयविधानात्,- राजा राज्येन यजेत - दूति । " ननृक्गम्, --यौ गिको राजशब्दः - ef) रएतद्प्ययक्तम्, यतः जाति- वचनः-बूति। “ननूभयाभिधाने यदि अब्द सम्बन्धात, प्रकर- णाच न कमोान्तरविधानं न्याय्यम्" Waa! अज ow? -नोभयाभिधानमवकरूपते। कुतः ?। यदि ताषत् जातिशब्दो राजा- दति, ततः तस्कमत्वात् जनपद परिपालने राज्यशब्दो भविष्यति, तेनायावत्तनिवासिनां प्रयोगो a विरोःस्प्यति। अथ यदि राज्यश्जनब्द्; परिपालने नित्यसम्बद्धो भविष्यति, ततः तस्य कत्तति राजशब्दः Whaat तन्निमित्तो भविप्यति, तज Waa मयोगो न विरोत्स्यते। तस्मात् न प्रयोगदर््नादुभा- वपि राजराज्यभनब्दौ जातिपरिपालनाभ्यां नित्यसम्बद्धा वित्य भ्युपगकच्यम्। को नु खल निणेयः !। राजजातोयस्य aT
COB मोमांसा-द शने
भा. इत्यतः परिपालनं राज्धश्ब्टेन उचते,- एवं fe खरकोग्मि- qa तस्य कमे-इूति *ष्यञूप्रत्ययं विदधति, न तु तस्य कन्ति परत्ययलोपं बा, प्र।तिपदिकम्रत्याप्ञिंवा समामनन्त। तस्मात रान्न: कम राज्यं, न राज्यस्य HAT TST |
aq al at जनपदपरपरिरक्षणं करोति, तन्तु लोको राज- अब्देन श्रमिवद्ति'। उचयते,-योगात् लोकः प्रयुङ्क्ते, परि- पालने राज्धश्ब्द्ः प्रसिद्ः- इति, सतु परिपाखने रज्यशब्दो राजयो गात्-इत्यस्माभिरश्क्तं, AMA राजशब्दः प्रसद्धेमलं तद्योगात् राज्यशब्दः, तदयोगादपि ब्रा्षणवैश्ययोः राजशब्द युज्यते ; न त्वेवं खर न्ति,--राज्धयोगात् राजा-डइति।
“ यत्तक्घम्,--अनुमानात् राज्यस्य कत्ता यः स राजा, यथा श्रौदमेघेः पिता उदमेघः- इ ति'। उचपते,--नुमानात्मयोगो बलवान्, राज्यस्य कत्तारं राजा-इत्यनुमिमीमद्ध, सज्ये तु अत्यक्तं WHAT उपसलभामद्े। तथा योगमप्यनुमिमीमङ्धे, राज्यस्य FHT राजा- इति; राज्ञः कम राज्यमिति तु स्मरन्ति; अनुमिमानाञ् स्मृतिम् अनुमिमते सम, स्मरन्तस्तु WIGS, तेन त्र खृतिनलीयसो-दूति। “चाद,-- यो यो राय॑ करोति, त्र Cres प्रयुञ्जते, न यत् रान्न कमं तद्राज्यमिति, तेन मन्यामहे राज्ययोगो राजशब्दभटन्तौ निमित्तं, न तु राजयोगो राज्यशन्दप्रहत्तौ-दूति'। न ब्रूमः, प्रयोगात् वयं राजयोगं राज्यशब्द परठत्तौ निमिक्षमवगच्छामः —tfa, कथं तद्धि !- स्मरणात्, waite खतिबेरीयसी, प्रयोगाद्धि स्तिरनुमोयेत | * सिडान्तकौमदील्लतशत, ' पत्यन्तपरो हित) दिभ्योयक् (५।१।९२८
ute) इति सजय ‘cise’ इति वात्तिकमनुसुत्य सान्न, कम रान्य मित्य यक प्रत्यय विदधाति। उभयन्ैवा्े्चमिति प्रष्तसषक्तिः |
२ च्यध्याये 8 ure | १७५
भा. शपि च राज्धयोगस्य निमित्तता अमिचरति,-जनपद्- परिपालनमकुवेत्य पि राजेत्यान््ना बदन्ति--दत्युक्तम्। “ननु राजयोगात् राज्यम्-इत्येतदपि व्धमिचवरति,-न रान स्यन्दितं निमिषितश्च wi राज्यम्- इत्यु चपते"। यदि वयं प्रयोगाच्निमित्तमावं FAH, तत रणवमुषालभ्येमद्धि; Wear तु वयं निभित्नभावं ब्रूमः, तेन यत् यत् राजजातीयस्य कमं जात्या विदेष्यते, तत् राज्यमित्यभ्युपगच्डामः। यत्तक्गम्,- sar अपि राञ्ययोगात् राजानमभ्युपगच्छन्ति- इति, परि- इतमेतत्,- प्रयोगो दुबेलः शातेः-दति। यदुक्तम्,-श्रायो- वत्तनिवासिनः, प्रमाणमितरेभ्य श्राचारेभ्यः-दति। तुख्यः शब्दप्रयोग श्राचारेषु- इत्युक्तम् | AHI जातिनिमिन्नो राज- शब्दः, Vasa ' यज्ञसंयोगात्" (च जयस्य राजद्येन), याग- विधिरवेष्टिः-इति॥ (२।३।२)॥
प्याघानम्य विधेयवाधिक्षरणम । ख आधाने सवश्ेषत्वात् ॥ 8 ॥
भा. इदं समामनन्ति,-' वसन्ते ब्राहाणो श्रद्रीनादधीत, mwa राज्यन्यः, शरदि वेश्यः षति; तत्र सन्दिश्यते,-किं arw- णादिश्वणं निमित्तार्थं, ब्र दणादय श्रादधाना बसन्नादि- ष्वाद्धीरन्- दति, उत ब्राह्मणादीनामाधानं विधीयते ?- इति। कथं निमित्तार्थता स्यात्? कथं चाधानविधानम् !- fri यदि ब्राह्मणो वसन्ते--डतिषददयं परस्परः सम्बद्धं, ततो निमित्ता अवणम्। श्रय ब्राह्मण श्रादधोत- डति, श्ाधानविधानं ब्राद्मणस्य। एवं राजन्यादिष्वपि। किं तावत्प्राप्तम् !-निमिन्ा्थे खवणम्-इति। कुतः ?। निमिन्नसशूपा एते wet) किं निमित्तसारूप्यम् १ ब्राद्यणा-
Yod मोमांसा-दश्रेने
भा. दीनां बसन्तादिभिः समुच्चारणम्, awrfafedt वेद्यते-डति। ननु ब्राह्मणादौनां अारधतिनाप्यस्ति समुशारणम्'। वाद् मस्ति Geary, नत्वमोषाम् श्राधानसम्बन्धो न विदितः। केन प्राप्तो विदितः?-दति। कामश्चतिभिः। काः काम- लयः १। are जुखयात् खगकामः,' “दथेपूणएमासाभ्यां खगकामो यजेत इत्येवमादयः। कथमाभिः अ्तिभिराधानं प्राप्तम् ?-इति। उचपते,-सामथ्यात्,- यथा श्रग्मि्ो्मभि- नि्वस्येते, तथा कुयात् ; यथा दशपूणेमासावभिनिर्वत्यते, तथा कुयात् ; न च, ATA CAAA WITT TAT ey विना, एतानि कमणि सिद्यन्ति, समामनन्ति डि,- यत् आ्रादवनीथे sulfa, तेन सोम्स्याभीष्टः wat भवति- इत्येवमादि ; तेन सामथ्यारेतदुक्घं भवति, श्राहवनोयादि ATA इति, तच्चाधानेन विना a सिद्यति-डइत्याधानमपि कत्तथ्म्- इत्यवगम्यते । तत् कफेन कन्नम् ?। यस्य कामथतयः। तासा- विद्धेषेण qwerty! तस्मात् अरमीषामाधानसम्बन्धोः fafea:—ufa रपि च, उभाभ्यां ब्राह्मणादीनां सम्बन्धे fanaa वाक्यम्भिद्येत! न डि, तदानीभमेकोण्यः विधीयते। अतो निमिन्नाथोाः sera: --द्रत्येवं प्राप्तम् । णवं परापत बरूमः,--“ श्राधाने सवञेषत्वात्' भापकाण्याधानस्यै- तानि खवणानि। Aa?) सवेकमणां ओेषभूतम् श्राधानम्- दूति न अ्तिलिङ्गादीनामन्यतमेनोचयते, किं तद्धि, aitat सवे ओेषत्वात्, wearers श्राधानस्य । किमतः ?। यद्येवम्, अग्नयः काभश्चतिमिः arya, न श्राधानम्-इति। "ननु ्भ्रोनामभ्युषाय Wael | उचपते,- नेतेषामञ्जने अधानमेषेकोभ्भ्युपायः, किं तद्धि यथान्येषां KANT उ.पाद्ने
AY TEAST SAT A TT EN PGE ta EG ey
* Soadtat wafa’—xfa ate dito Go #
२ अध्याये 8 UIT 4 १ 8.9
भा. क्रयणादय चाभ्युपायः, एवमप्रोनामपि- इति न नियोगतः
उत्पादनमेव, तेन पशे च्राधानं प्रभ्रोति, waa; aachwa पत्ते प्रतिः, ततरः पक्त उत्पत्तिं प्रयोजयष्यति ब्रह्मणादी- नामाधानस्य, ब्राह्मण ्रात्माधमादधीत- इति यदा एतदवनं, तदा अात्माेमेवादह्िता श्राद्वनीयाद्यो भवन्ति, नान्यथा | र्वं च सति, न शक्रिमेण याचितेन वा कम!ष्यभ्नि्ोत्रादी- न्यनुछातयानोति गम्यते; तेन WaltA एव केवलोभ्भ्चिस्तेषां साधकः- इति निश्चोयते। कथञ्च श्ात्माथेता धानस्य गम्यते ?-डूति। aaa fe क्रियाफले श्ादधीत- इत्येतदातमने पदं सम्भवति सत्यस्मिन् बचने कामश्रुतिपरि- अदे नाधानस्यात्माथता AVA |
अपिच सतोषु एताखाधानश्रुतिषु न कामश्रुतयः Wai अपराम् Aas करुपयितुम्, यथा प्राप्तस्य चाधानस्य पुनःृतयः एता भवेयुः, ्रसतीषु UMS श्राधानखतिम् श्रपरि- Tet कामभ्रुतयोः शक्यान् arenes वदन्ति दरति परिगृह्णोयुराधानश्रतिं; सतीष्वेतास् येषामाधानम् उक्तम्, तान् च्रधिल्लत्योत्तरकाललाः कामश्रुतयो भवन्ति-इति गम्यते ।
^“ श्र च्राद,- प्रसिति केवलस्य श्राधानख्य विधायिका Bia, --* एवं सपं ्वातद्यमवत्ति सहते, य एवं विदानभ्रिमाधत्ते-- इति, तया प्रस्य निभिसायानि ब्राक्षणादौनां ख्रवणानि भमविष्यन्ति। (उचते सम्भारविधानाथा पुनः शुतिरेषा। न- इति ब्रमः भिन्नं हि दृद वाक्यम् सम्भारविधानवाक्यात्, रन्यो हि ae श्राधत्ते- दति, Sea aT उपष्टजतिः- इति, एकां विधाने fe एकं वाक्यम् भवति, भिन्नौ Baraat, तस्यात् अचर वाक्यभेदः दति" ।
उचयते,- वसन्ते ब्राह्यणोम्ड्रीनाद् धीतेत्यस्यां अतौ सत्यां पुनःगुतिः केवलस्याधानस्य विधायिका, अपामुपसउजनमु
a
yor मीर्मासा-दणने
भा. विधीयते, तदेकस्िन्नयं विधोयमाने नानेकाथँ भवति। “नन् अाधानस्येतदिधानं, गुणथा सा yaaa) न- इति ब्रमः, -सा ब्रा्मणादिसम्बद्वा प्रथमा चुतः, इयं केवला Ga A: | कुतः?। सा हि शब्देन विदधाति, ay लिङमुश्वरन्तीं पश्यामः, इयं प्र्जस्तमाधानम्- इत्या; ततः WARAAT- माधानस्यानुमन्यामद्े। एवं च, वसन्ते ब्राद्णोग््रीनादधीत इत्येषा विधायिका शतिः दति gat, नेतरत्पशंसा- वचनमख्मत्पक्ष बाधते, wad fe wea falyd अन्येन प्रभरस्नम्- दति वदितुम्। यदि त्वेतत् विधायकम्--इत्युचेयत, ततोग्स्मतपश्चं विरुद्धोत । कथम् !। waa wrod विधानमे- तत्, यदि प्रांसावचनेन श्रपूवं faqraa, तदा हा नापू ज्ञापितं भवेत्, त्रापूव्ञा पनवचनः अब्दः उपरुध्येत ! न तु लिड विदिते प्रशंसावचनमुपरुध्यते, विद्धितेम्पि fe वाक्या- meu प्रशंसावचनमवकरूपते। शपि च यत् रिदा विधानं, तत् श्त्या, षाक्येन तु प्रशंसा गम्यते, Bley MAMA | ‘aq इदमपि वाक्यम्.-ज्राह्याणोप््रोनादधीत--डइतिः। उचपते,-खपदाथेम् ay गतिः विदधात्याधानं, Tuite: सम्बन्धेन Torey प्रंसति,-य एवं सपलं ATA walt aua—ufa ‘aq श्रनेकगुण विधानं त्वया Tagan aad waf | नेष दोषः, श्रगृणविधिपरे fe वाक्ये भवत्यनेक- गृणविधानम्.--इत्युक्त--“ तहुणास्तु विधीयरन् श्वविभागात् विधाय न चेदन्येन अटाः” (<रे)- इति। तस्मात् arwurte- संयुक्ता विधायिका yf, इयमपि केवलस्याधानस्य पुनःश्रुतिः सम्भारविधानमुपक्रमितम्-इति सिद्धम् | यत् उक्तम् (९७६ । ९), --श्नेकगुण विधाने वाक्यम्भिद्येत --डइति, wernt गुणविधानविञ्जिष्टी विधीयेयातां, भवेत् वाक्य- भेदः, trary विशेषणार्भ्यां विज्जिटमेकमाधानं विधायिष्यते,
२ ध्याये ह पादः | २.७९.
भा.तेन न भविष्यति वाक्यभेदः ATA ब्राह्मणादीनामाधानस्य प्रापकानि अवण।नि-इति सिद्धम् ॥ (२।२।द३अ०॥)
खय दाच्तायमादौनाम् गणताधिकरयम् |
ख. च्रधनेप चोदनान्तर संन्नोपबन्धात् ॥ ५॥ (पू०१॥)
भा. दशेपुणमासी प्रहलत्यामनन्ति,-‹ दा च्चायणयञ्षेन यजेत मजा- कामः, साकंप्रस्थाप्येन* यजेत war, dawg यजे. तान्नाद्यकामः'-इति। तत्र सन्देः,- किं दर्थपुणेमासयोरेव गुणात्फलम्, VA HATA एवन्नातीयकमिति ?। किं ard? --कमोान्तरम् cla कुतः १। संज्ञोपबन्धात्, यद्यपि प्रकरणात् यजतिशब्दाश्च स एव Yana यागः--इति गम्यते, तथापि नासावेवंसंज्ञकः- इनि यागान्तरं विधेयं गम्यति॥
ख. अगुणाच्चं कमंचोदना ॥ ६ ॥ (Tez Wl)
भा. न च, WI गुण उपरुध्यते कश्वित्, यद्िधानाथा चोदना भवेत्, यदि चन यागाग्तरम्, Waa! wht च, यदि गुण उपबध्येत, ततो यागगुणसम्बन्धो गम्यते- इति तदनुष्ठानं विधीयेत - cit अननुबध्यमाने यागमात्रं गम्यते- इति तदनु- ore विदितं गम्यते ॥
% समाप्तं च फले वाक्यम् ॥ ७ ॥ (Ge ३॥)
भा. इतश्च कमैन्तरम्। कथं १। फले समाप्तं वाव माजाकामो यजजत--इति, प्रजाकामस्य याग उपायो विधौयते; विधोयते चेत्, कमेन्सरम् ॥
[रि क स
# साकप्रस्यायीयम इति ate tite पाठः|
९८० मौमां सा-दण्न मे
भा.
a.
aT.
भा
॥न्क
ख.
भा.
विकारोवा प्रकरणात् ॥ ८ ॥ (सि०॥)
© e ica दभ्चपुण्मासयोरेवाधिक्षार एवन्नातोयकः स्यात् दास्षायण- यज्ञादिः, एवम्प्रकरणमनुगृ द्योतं भवति ॥
लिङ्दशनाच्च॥ ८ ॥ (fae So ॥)
लिङ्गमपि एतमथं दशयति, find वाणि दशेपूणं-
मासाभ्यां यजेत, यरि दाक्षायणयाजो स्यात्, war श्रपि ay बभा?
पञ्चुदशेव ण यजेत, wa fe एव सा सम्पद्यते, दे ड पौणमास्यौ यजेत दे अमावस्ये, qe fe एव खलु सा सम्पत् भवति-इति। यदि दाक्ायणयन्नो दशेपूणेमासावेव, एवं तद्धि तिंत्सम्पदा प्रयोजनं, ततः तस्य विंशत्सम्पदनग्रदो युज्यत, तस्मात् अपि न कमाम्तरम्॥
गुणात्संन्नोपबन्धः ॥ १० ॥ (Alo fate ॥)
य दुक्तं संश्नोपबन्धात् कमोन्तरम् दूति, यदि दान्तायण्श्दो न केनचिदपि प्रकारेण दशेषूणमा सवचनः शक्यते करूपायतुम्, ततः Sara कमे मरम् इति; शक्रोति तु श्राटत्तिगृणसम्बन्धा- ददितं,--अयनम्-दत्याहत्तिः उचयते, दस्य इमे TAT, तेषामयनं दाक्तायणं। कः YASH?) Sere! तथा साकंपरस्थाप्येःपि,- सष्टपरथा न गण सम्बन्धः, एवं सवे च । शक्यते चेत् दभेषूणम।सयोगुणसम्नन्धो वदितुम्, किमिति स एव यागः प्रतीयमानोग्न्यः-- इत्यु चयते ए किमिति वा प्रकरणं बाध्यते ?॥
समाप्तिरविश्ि्टा ॥ ११॥ “Be नि २॥)
यदुक्तम्-फले वाक्यं TATA, प्रजाकामादेयागानुष्टानं विधोयते-इतिः; नेवम्, शव्जिष्टा फले cate, यानि
२ MUTT हे पादः | VEL
भा. अन्यानि मुक्ृसंयानि गृणे फलस्य विधायकानि वाक्यानि गृणस्य फलवचनानि पयेवसितानि (यथा ew इद्धियकामस्य जहयात्,-इत्येवमादीनि), तेरेतद विशिष्टम्. wate fe गुणात्फलम् उचयते । “कथं नेतदेवं सम्बध्यते, मजाकामस्य यश्चमनुतिठेत्- दति ?। कथं तद्धि मरजाक।नस्य श्राह न्तियन्च- aqfreq—afa, श्रा ्ियन्नः- इति यन्नाट भसम्बन्धोग्नृष्ा- तथ्यो निरिश्यते, न यन्नः!। तस्मात् प्रतयोदं पूर्णमासयो- गणात्फलम् उचपते,- न mart विधीयते-इति णवं स।[कप्रस्थाप्ये dary च दृष्टव्धम-इति।॥ (२।९।४अ०॥)
अथ दवययदेवतायक्तानाम् यागान्तरताधिकरगम् ॥ ख. संस्कारश्चाप्रकरणेऽकमं शब्दत्वात् ॥ १२॥ (प्रः Tol)
भा. श्रनारभ्याधोयते किञ्चित्,--" वायव्यं श्वेतमालभेत भूति-
कामः, सौं we निवपेत् ब्रह्मवश्चसकामः'; दशपूुणमासयो-
रप्यामनन्ति, — ईषामालभेत, चतुरो मुदटोन्निवपःतः- दति,
तत्र श्रयमथंः सांशयिकः, किं TATA MTR च्राणम्भो
गुणवि धिदं ये पृमा सिके च निवापे निवापो गुणविधिरुत न
प्रशतिमपेच्चते इतर सेतवर सेति! -यदा न प्रलतिमपेख्ते, तदाप किं AAR, उत यजिमती एते कमणी- इति !।
किं तावत् प्राप? प्रतयोरालम्भनिवापयोगुणविधी-
दइति। art) अकम अब्दत्वात्, न WA कमणो विधायकः
* ्जाप्यन्यत् wag फलमिति पाठ कार क्री wo |
T भमिकाम इति aio mle पाठ, |
t ईषा श्रकटगतो नाङ्कलवद्षेः काटविग्रेवः। तस्या आलम्भः स्पे इति माभवः।
TER मोमांसा-दशंने
भा. शब्दोग्स्ति। (ननु areata निवेपेत्-षति चः नैतौ विधातारौ अविदितस्याथैस्य वक्घा विधायको भवति, न चेतयोरविदितोग्धः,--श्रालम्भः कर्तव्यः, निवापः कर्तव्यः cfr तस्मात् अ्रनुवदितारौ। किमथम् ्रनृवदतः १। अरालम्भने wd विधातुं, निवापे yea तस्मात् न arena निवापान्तरं च; प्रतयोरेव गुणविधो- दति ॥
ख. यावदुक्तं वा, कमणः सुतिमृलत्वात्॥ १३॥ (feo qon)
भा. न चेतदस्ति,- प्रातयोगुणविधो- दति, fa afte we- म्भान्तरः विधीयते-इति निवापान्तरश्च, यदि ्रालम्भनिवापौ fanaa, तनो न प्राकृतौ नौ विद्धितौ। यदि न विधीयेते, ततः प्राल्लतौ लच्येते, यावालम्भनिवापौ कत्तेयौ -- इति, ततः तौ लक्षयित्वा श्वेतो विधातव्यो भवति, wey, तौ च भूति. कामस्य ब्रह्मवचेसकामस्य च-इति दावप्यथा विध्यौ स्यातां, तत्र वाक्यम्भिद्येत। श्रय वा aval विधायकः शब्दः, स लच्षयितयोपयुक्ः- इति विधायकाभावारेकोःप्यथा न waa विधातुम् । “अथ स एव लक्षयिष्यति, तेनेव च विधायिष्यते गुणः -इति'। न, मिथो विधानलच्णसम्बन्धोगवकरुपते | ‹ अथ धात्वथाग्नुवादः, प्रत्ययो विधातुमिष्यते- इत्यु षवाति,- य श्रा- लम्भः स एतदूुणः कत्तथ्यः-इति'। तथापि न प्राष्टतो लच्येत, Karis fe श्रालम्भोगस्ति, प्रत्ययार्थम्न् दयमाने प्रा्टतो- प्नूद्येत- इति, सदि क्तो frat न लौकिकः, wat न रा्ृतानुवादो चघटते- इनि aragm (retard निवाप- मातरं च) पूवं कत्तं, कमणः गुतिमूलत्वात्,- तिमूखं डि कम - इत्युक्त, --चोदनालक्षणोम्था धमः- (2)- इतिः; तस्यात् कमाकरे॥ `
२ अध्याये श पादः। LTR
सः यजतिस्तु द्रयफलमोक्तसंयोगादेतेषां कर्मसम्ब- न्धात् ॥ १४॥ (fH ॥)
भा. यदुक्त न प्राहतयोगरुणविधी- इति, एतत् wets) यत्त उक्षम,--अ्रालस्ममाज्रं विधोयते, निवापमाचरं- डति, एतद्प- जानोमहे, यजिमती wt कमणो--इति। कतः १। द्रय- फलभोक्गसंयोगात् (दर्ये वता संयोगात्), दरष्यटेवता संयोगो अत्र विधोयते,- भूतिकामस्य ब्रह्मवश्चैसक।मस्य च। कथं? न द्धि, रभव उचयते, श्वेतम् श्रालभेत- दूति, यदि Sm वरव उचेपत,- ततः ऽवेतालम्भसम्बन्धः Ward, इष fe शवेतं वायद्यमालभेतेत्यु चयते, तेन भ्वेतवायश्सम्बन्धो विधोयते, यथा परं वयेति परवयनसम्बन्धो विधेयोग्बगम्यते, षरं st वयेति परस्य gaat विधीयते, दीघज्नब्द्प्रयोगात्, एव मि- wife सौोयवायव्यशम्द्मरयोगात् दर्देवताभिसम्बन्धो [विधेयः -- दति गम्यते, इतरथा देवताशब्दः प्रमाद्समाम्नातः- दूति गम्येत | | ननु wate श्वेतं वायद्यं कुयात्, तं चालभेत- ूत्यर्थ॑दय- विधानात् fades वाक्म्'। न,-- दूति ब्रमः, न द्यालभेते त्यस्यायमतिभारो, यत् द्रव्यदे वता सम्बन्धेन पुरुषप्रयनं FATT, तं चालभेतेत्यथ विशिष्टं ; saa द परुषप्रयलो {वशिष्ट गम्यते वावयेन च दूव्यदेवताख्यः- डति न श्रव दाभ्यां वाक्याभ्यां प्रयोजनं, यथा THAT योजयेति यदा गुणविधिपरं भवति वाक्यम्, तदा दार्भ्यां वाक्याभ्यां योजनं, गृणदय विधाने ; थ शोणमानयेत्युचेयत, त्र गृण विधिपरेप्पि वाक्ये पर्यवसित एव गुणदय विधानं, gaa विरशिष्टगृणद्र्यस्य भ्रतोतत्वात्, न भवत्येकस्य वाक्यस्य wait, एवमिद्ापीति। सम्बन्ध weft: vefalte wa एवोचते-इूत्येकार्थत्वं, विभज्य.
Ure मौमांसा-दर््ने
भा.
ख.
भा
aT.
म(नानि aq aa पदानि सकाङ्काणि-दृत्युपपत्तमेकवाक्यत्वं, न च, यागमन्तरेण देवताये gy सद्ुह्पितव्यम्,- इत्येष सम्बन्धोग्वकरुपते। तस्मात् यजिमती एते कमणी- इति ॥
लिज्गदशनाच्च॥ १५॥ (सि° ह° ॥)
fag खरूवप्येतमथं द्यति, dares we निवैपेदिति प्रठल्य, परिश्रिते याजयेत्-श्ति परिश्चयण[वधिः, एतस्य वाद्ये यजतिशब्देन सद्धौत्तनमवकर्पते, ale याजमती wa कमेणो ; अथ प्रतौ गृण विधानं यावदुक्तं वा, यजतिञ्न्देनानु- बादो न Want! तस्मात् अवगच्छामो यजिमतो-इनि॥ (२।२।५अ०॥)
अपथ वत्सालम्भादीनां संस्कारताधिकस्णम् | विश्रये प्रायदशंनात् ॥ १६॥
क्षम् KE उदा रणं !। न तावत् खजरणेव परिगद्ोतं, यथा, "वेष्टौ यज्चसंयोगात् क्रतुप्रधानम् TATA’ (२। ३। द Teo)— ula नापि च are प्रतिक्नातं, यथा, “warty चोदनानरम्' (२।६३।५दछ०)- टूति। केवलं fama (dad) प्रायदथनं डेतुः- इति निहिग्यते, कस्यायं हेतुः !- इति न विजानीमः, wad यजिमरेतत्कम- इति, तदपि न सम्बधमानमिव पश्यामः, तदे तद् गमक॑ं QIRA ताबदनथकम्। थका AY भतिच्चा? ay सन्दे? दति ame टल्िकारवष्वनात्, मतिना dary ्रवगच्छामः। शच भगवानाचाय्यं इदमुदा- wa बत्समालभेत, बत्सनिकान्ता दध पञ्चवःः- डति, इमं संञ्रयमुषन्यस्यतिखय,--" किं यजिमद नधान एष श्रालभतिः, उतालम्भमाजवचनः- इति ?। उपपद्यते चेतत् उदा रणम,
२ ध्याये ह पाद | ९८५
waaay) तत्र च पूवेषरक्षं प्रतिजानीतेस्म,--' यजिमदमिधानः
ख.
भा.
-इति। इदंतु प्रत्युदाष्रणङ्ध्रं पूवस्य अधिकरणस्य, न रच पृवपश्षेण अतीव प्रयोजनं, तथापि पुरुषाणामुायचबुद्धि- विङेषानालोचय भवति मन्दानां सामान्यतोटृरेनाप्याश्द्ा, स।पि निवत्तनोया, न fe, मन्दवषेण टद्धिकेनापि दष्टो fata न जातुचित् कापि, ay चिकित्सा नादरेण कक्षया भवेत्! weet निवत्त यितुम् पूरवेषन्तमुषन्यस्यतिख्,--ाल- भतिरस्माभिः प्राणिसंयुक्तो यजिमदभिधानो दृष्टः, अयमपि seat: प्राणिसंयुक्तः एव, तेनायमपि यजिमदचन एव- इति भवति कस्यचित् SET! थ वा यजिमद्मिधानोद्ष्टः श्रालभतिः प्राणिसंयुक्तः, तस्य अयमनुवादो बत्सविधानार्थैः, तथा च फलम् न करपयितच्यं भ विष्यति-इ ति |
एवं प्राते ब्रूमःः-्रद्खिन् संशये श्रालम्भमात्रं* संस्कारः, कुतः !। प्रायद्शनात्, ay अन्यान्यपि संसकारकमाणि माय- भूतानि- इत्यु चयन्ते, तत्रतदपि श्रूयते | Mares चाथनिश्चयो भवति, यथा, श्रय्यभ्राये लिखितोम्पयः- इति गम्यते । “ननु लिङ्गं प्रायदशनं, कथम् waa सिद्धः? इति'। उचपते,-- यथा प्रायदञ्नेन स्यति, तथा बण यितच्यम्। (कथं च प्राय- दशनं हेतुः । न्यायतः are सत्याम् । कः पुनन्यायः!। देवतासम्बन्धामावात् न यागवचनोष्टरष्टाथत्वाष्च,- वत्स श्रा लभ्यमानो गां प्रस्तावयिष्यति-डति। तश्यारेवंन्यायप्राप्न प्रायदभेनं द्योतकं Wala) तस्मात् ्रालम्भमावं संसारः ॥
अ्रथवादोपपन्तेश्च \ VO ॥
श्रधेवादश्चं भवति," वत्सनिकान्ता fe पञ्चवः-इति,
* अारम्भख UWE: |
Ur" मीम।सा-द्में
भा. aera वत्सप्रिथाः पशवः, तस्मात् वल्स अलबन्धद्यः-दूति, यदि गां प्रस्तावयतुम् श्ालग्यते, AY एतद चनम् Ward, Wy संज्ञपयितुम्, तच एवञ्ञातीयकं वचनं नोपपद्यत ! तस्मादपि ्ालम्भमाज्रं संसक्ारः- दूति सिद्धम् ॥ (२।द२)।१९अ०॥)
नेवार्चरी राधानाथताधिकरथम् | ख. संयुक्तएवथ शब्देन तदथेः ुतिसंयोगात् ॥ १८ ॥
भा. अस्ति अर्चिः, तत्र नेवार घरुभवति,--दत्युतल्क्षा, यदे नश्चस- मुपदधाति-इति सम।मनन्ति। तच सन्दिद्यते,- किं weed गत्या (ant wear wate उपधातव्यः), उत उपधानार्थं एव !-दति। यागाधेः- इति ब्रूमः,--चरोद्धिं परसिद्ध कार्थ यागो नोपधानम्। ˆउचयते,- यद्यपि यागार्थता चरोः प्रःसद्खा, तथापि देवतावचनसम्बन्धाभावात् यजतिश्रष्द.सम्प्न्धाश्च न यागार्थेता- इति गम्यते'। तदुचपते,--तस्थैव वाक्यशेषे शयते, — ठृ स्पतेवा WATS AMAT — Cia, तेन देवत।वचनेन सन्नि दतेनकवाक्यता भविष्यलति--दू[त टष्स्पतिरेवताक उष- धातव्यः-ट्ति। AYIA यागाथ खरुः TAT WA एवं WIA TA AMATI (HULA उप. दधातोःत) ‘ATH: एव स्यात् (उपधानाथः) | उपदधाति. ना चास्य प्रत्य त्तमेकवाक्यत्वम्, परोक्तं रे वतावचनेनानुमेयम्, चरमुपदधाति- दूति fe wad वाक्यम्। वादर्पत्यमुष- दधाति-इत्यानृमानिकम्। aa शत्खश्युरुरुपधातदब्यः, तत छत् किश्चत् इज्यायां [व नियुज्येत, तदम्यज्र श॒तम् अम्य छतं भवेत् । यत्तु वाद्धस्पत्या नोवाराः- इति, Ware: सः- इति। यत्तक्त,- प्रःसद्वा चरोयागार्थता- डति, भसिद्धिवाकयेन नाध्यते। तद्मात् उपधानाधेः-दृति FART (२।३। ७ Wot!)
९ अध्याये ९ पाद १८७ RIGA वतस्य पय्यन््रकरण गुणश्त्वाधिक रणम् ।
ख. पाल्नीवते तु पृवेत्वाद्वच्छेदः ॥ १९ ॥
भा. rare पात्नीवतं विधायेदम् चपते,-- यत् “ पयग्रिहटतं पानोवतम् उत्खनन्ति- टूति। त्र सन्देहः,- कि त्वा्रस्य पय्येभ्िछतस्थेष उत्सग। विधीयते, उत तस्मात् यागान्तरम् १-इ्ति। यदि पर्य{ग्रछतम् उत्जम्ति- दूति पददयं परस्परेण Weg, ततः त्वाद्रस्योल्सगः, अथ पादीवतशग्द उत्खजंतिना सम्बध्येत, ततो यागान्तरम् | fe तावत् प्राप्तम् ?--यागान्तरम्-दरति। कुतः१। पुवः Tale: पातोवतश्ु, उभयविजश्ेषणवशष्टः कथं पात्रीवतशष्रेन ्रनुययेत। aft च त्वाष्रस्योत्सग विधीयमाने पर्यग्रि्टतम् - डति fated न waneta! श्लो ब्रमः,--पय्यैभ्रि्टतस्य पालोवतता विधोयते, सएव यागः- डति, एवं प्रति ब्रमः,--न कनेन्तरं, पूवस्य एव Tames अवच्छ्टो विधोयते । किमेवं भविप्यति? यजिमत्ता तावत् कञ्मयितञ्या न भविष्यति, उ-जतिशब्दश्च अत्या उत्सं विरधत् वाक्येन न बाधितो भविष्यति, कम।न्तरपच्े वाक्येन पाल्ोवततायां विधोयमानायामथात् प्राप्न उत्सगा धातुना श्ननूद्येत। wit च wag पालोवतता पूवस्य विदितेव, स। ।वधातुम् न अक्यते ; तस्मात् Yaw कमेणोगवच्छेदः। AAW, --त्वाष्रस्य उत्सग विधीयमाने प्येभ्रिज्णतम्- दूति विशेषणं तावत् नावकरूपेत- डति, नेष दोषः,- श्रतव्रमेवाज्र पातीवत- Maz) नासौ विशेष्यते, श्रत एव ‘FATE: Walaa उभय विद्धे षण- fame: केवलन प{लोवतञ्जन्देन लच्षणयाभ्नूद्येत- इति न दोषः। Agia अवच्छेदः-इति सिद्धम् ॥ (२।२३।८अ०॥)
GERARD भ
१८८ मौर्माला-द्ेने अदाभ्यादीरनां प्रहनामताधिकरयम् । ख. अद्रव्यत्वात् कवले HAUT: स्यात् ॥ २०॥
भा. न कस्यचिदपि प्रकरणे श्रुयते,-* एष वे हविषा इ वियअते
arene wera सोमाय यजते'-दःत, तया “परा वा एतस्यायुः प्राण एति योगसुं गृद्धातिः-डइति। तत्र Tey, किं यागान्तरमेतदयदणकम्. उत चज्धोतिष्टःमयागे यद fafa: ?-ड्ति।
किं माप्तम् {--यागानरम्- इति । कुतः १। अपूवनामधेय- संयोगात्, न प्रलतावेतन्नामधेयको यागोम्स्ति, न बद्दः aly योम्भ्यस्थेत! तद््मात् याग; ्नरम्। ननु दूव्यटे वतं न Waa | माभूत् दद्यटेवतं, साच्चादेव यजतिञ्जग्टो विद्यते । तद्त् ‘RATT अदाभ्यसंश्नकम्, अर सुसं न्वं च यागं करोति- दःयेवं प्राप्तम् |
एवं प्रापे ब्रूमःः-श्रदर्देवताके केवले नामधेये श्रूयमाणे ब्रूमः, ज्योतिष्टोमे एव य्ाभ्यासविशरेषविधानम्- इति। कुतः ?। एतत् तावत् THA TAL न यागस्य, TEVA साक्षात् सम्बन्धात्, व दितत्वात् यागस्य । ्रसुः- इति च मुक्संअय- मेव quad, न चख यषमेदे यागमभदो भवति, न चष, दर्ये बतं yaa! यतो गद्खा तियं जिमदचनो* भवेत्, यदप्यक्, —arer wy यजतिशष्टो विधायकः- इति, नेवं भव्यं कमान्तर विधातुम्, विद्धितया गवचनो ङ सः, विञ्चेषाभावात्। तस्मात् यजतिना ज्योतिष्टोम एव उचयते, अ'उवदाग्यञ्नब्टाभ्या- मपि अपर पडाग्यासौ वधोयेते- इति सिद्धम् ॥ (81k € Fe) il
* यजतिबचन इति ate संर Jo}
ख.
भा.
२ WITT ९ UIT | १९८९ समिचयनस्य संख्व(रताधिकरयम् t
असिस्तु लिङ्गदशंनात् कतुशब्दः प्रतीयेत ॥ २१ (qe jl
away, “य wd विहानब्रि नुते इति, एवं विधाय शूयते,-- रथातोगछमग्रिष्टोमेने वान्यज।त, तमुक्येन, तमति- राचेण, तं षोडञ्चिना-बृत्येदमादि। त्र समन्देषः,-[कम- Tae यागवचनो ज्योतिष्टोमादिग्यः कमेन्तरं चिनुते -डव्यास््मतिन fried, उत द्ूद्वचनो ज्धोतिष्टोमादिषु गृण वधानम् ?- डति |
किं प्रापम् {-यागवचनः-दरति। कुतः?। "लिङ्गदशेनात्", लिङ्गं डि gua, — aa: AD: शखम्- दरति “ तथा, षड्ष- सरोपः चित्यस्य भवन्ति-इति, यस्य स्तोत्रं शखमुपसदख तस्याभ्निशब्दो वाचकः-इति गम्यते, यागस्य एतत् सध, Tat यागव्रचनः-इति। “ननु लिङ्गमसाधर्क॑, प्रा्िश्चय- aa cia) wa उवते,-श्रधातोम्भ्रिमश्निष्टोमेनेवानुयजति —tfa यागमभिनिवत्तयति- इत्यु चमते, तम् अभ्रिमिति fata नरि! wena श्रन्निसंज्ञकः- इति गम्यते । ETT ET यजते विशेषक एवमुपपद्यते, यद्यभ्रियागः; तस्मात् WANA: WHAT ॥
. द्रव्यं वा स्यात् चोदनायास्तदथत्वात्॥ २२॥ (fan)
भा.
ee वा अश्रिश्चभ्टेन उचेयत। कतमत् TUNA?! यदेतत् उवलनः, अत्र हि एष wey.) चिनुते-दृत्येषा fe चोरना चयनाथा न यजत्ययं शक्रोति बदितुम्, खयनेनेनं CET चितौ स्थापयति-दरति। wy पञ्चादथा भविप्यति, waa fare पशाद व्रि्टोमेन यागेन यञजतोति ॥
Leo मो्मांसा-दर्ने
ख. तत्सं योगात् RAMS स्यान्तेन wa विधानानि a nS ॥ भा. यत्त लिङ्गरभनम् उक्तम्, - यगव्रचनोप््रिश्ब्दः- डति, तत् तेष्वेव लि ङ्गसयुक्ञेषु व चनेष्, न सवच, तेषु चित्याग्िसंयःगात्, यागे लक्षणशब्दः, तेन कतुवचना।न *तद्भम{वधानानोत्य दोषः॥ (२।२।९० Hol)
मासाननिहोजादीनां कत्वन्तरतधिक्षरणम् ॥
ख. प्रकरणान्तरे प्रयोजनान्यत्वम् ॥ २४ ॥
भा.
~
कुण्डपायिनामयने yaa,— मासम् श्रम्नि्धोत्रंजु्ोति, मासं दशपू -मास।भ्यां यजमे-दृत्येवम।{इ। तत्र सन्दहे, किं नियते sae’ नियतयोश्च दशपृणमासयोम।सो विधोयते कालः, अय किं नियतश्चिहो्रात् नियताभ्यच द्शपृण्मा- erat कम।म्तर वधानम् !-डइति।
fa तावत प्राप्तं {-नियतेषु कालविधिः-डति। बुतः?। measur एष शब्दो मसम्-ट्ति। कयम् कः्ल[वधि- wera?) यत् अश्निद्धचरंजुदाति-डू(त विदितं, मासमित्य- fafeaq एवं च अरभ्मद्धोचश्ब्टो दशेपुणमासशब्दश्च न अथान्तरहस्नौ भविष्यतः, तस्मात् कालविधिः! (ननु कुण्ड- पायिनामयनपरकरणं aaa) कामं बाध्यर्ता, वाक्यं fe बलवत्तरम् ।
एवं WIR ब्र.मःः- प्रकरणान्तरे खयमाणं वाक्यं यस्य प्रकरणे, तस्य वाचकं भवितुमद्ध;त । “ननु MTEL AU Ter दधेपूण-
# तानि न व्यवचनानीत्यदोव इति का Go Tot
2 Uta ह UTE: | ९.९९.
भा. मासयो गृणविधिः'। न,-इृत्युचयते। कयम् १। swaly
भा
eee coe
ख.रत्वेति Gar इद्मःभधीयते, न च, उपसदोग्भरिद्)चस्य द्शपण्मासयोश्च स्त! AHI शक्यः तत्र मास{व,घः। "अथ उवेपत,-उपसरोम्पि विधोयन्ते-डति। तथा गृण विधानान् वाक्ये चनेकगुणविधानात् वाक्यम् fsa! अस्मिन्पत्ते पुनरतवम् Hawa न कम विशेच्यति, तेन बाक्यभेरो न भवष्यति। तस्यात् कमेन्तरम्-डूति सिद्धम् ॥ (२।२।९९ Wo tl)
~ ~ | Maan Finca |
पालं चाकमसन्निधौ ॥ २५॥
श्रनारभ्य कि्चक्छयते “श्राग्नेयमष्टकषारं निवपेत् र्का मः,* श्प्नोषोमोयमेकाद्शक्षपालं नि वेद्ध छ वसका मः, रेन ग्रमेका- दशकपालं निवभेत्मरज।कामःः-दू;ःत। wa सनन्दद्यते,- किं प्रारतेष्वाप्याद्षु फलं विधोयते, उत प्रःहतेभ्यः कर्म करा- wails 21
fa प्राप्तं {-प्राहतेषु फलवधिः-डूति। कुतः ?। विदिता MUNA: प्रत्य.भन्न'यन्ते, AMT तेषामनुवादः फलसम्ब- न्धाथः-दू{त।
एवं प्रपि ब्रमः,-फलं च भेदकं BHATT ऋयम।णम्। HIT अनुवादे Qa a aya फलं विधातुम्, विधायकस्य रभावात्, न द्धि, अविधोयमानो fe उपायो रुचो भवति- दति ama!) aft च cara wy विधोयमाने कामस्य
* ania तजस्काम इति माघवः।
VER मोमांसा-दश्ने
भा. अनित्यत्वात्, श्राप्रेयादीनां नित्यत्वात्सम्बन्धो न saat | एवं सव्र ABA कमान्तराणि ॥ (२।३।९२ ol)
ष्यवेटेरत्राद्यपलकत्वाधिकरणम् 4 स. सन्तिधो त्वविभागात् फलाथन पुनःश्तिः ॥ ee
भा. खर्त्यवेिःः--ज्राप्रेयोम्हाकपालः पुरोडाशो भवति- इत्येवम।दिः, तां प्रशत्यो चयते,--“ एतयाग्त्नाद्यकामं याजयेत- TA तच्रसदेहः,--किंकमे।न्तरमवेषटेः, उतवे्टिरेवेति?। किं Re, कमोन्तरम्- डते, उक्तेन न्यायेन। रवं प्रापि ब्रमः,- सन्धौ फलथेन vrais: Waele, न वार्मान्तरम्- cia कुतः ?। विभागात्, एतयेत्येष शब्दो न शक्रोति वेष्या दिभकं यागमन्वं aya, सन्निद्धितस्य प्रतिनिद् शक एष अब्द्ः। ATT अवेटरेवान्नाद्यकामस्य विधोयते-डति। fa प्रयोजनम ?। यदि वेष्टिः, ्राग्रेयादीनि wate; चथ कमान्तरम्, श्म्य- efron यागः-डूति॥ (R181 UR Boll)
“ गि ~ LY अममयददिरतक्तस्त्त्यथताधिकर्णम् |
स. WHA मुक्तदेतुत्वादम्थासेन प्रतीयेत ॥ २७ ॥ (प) ॥
भा. दभेपूमासयोः “शग्रेयोग्टाकपालोम्मावास्यायां पौणमास्यां aga भवति--इति विधाय पुनश्चपते,--'श्वाग्रेयोग्टा- कपालोग्मावास्यायां भवति-दति। तत्र सन्देहः किम् अमावास्यायां दिरभ्रेयेन यष्ट, उत सरत् !-पर्ति। fa प्राप्तम् !-* थान्रेयद्क्षद्ेतुस्वदभ्यासेन प्रतीयत, एकस्येवं पुनःश्रुतिः अविदेषात् अनथकं fe स्यात्- दूति ॥
BIBLIOTHECA INDICA ~ A COLLECTION OF ORIENTAL WORKS
PUBLISHED UNDER THE SUPERINTENDENCE OF THB -
ASIATIC SOCIETY OF BENGAL
» . 7 ~ ति) ~ . * 4 . * ar ४ ५ ५ tyes + oe a = ~ .
# , ¢ 4 2 Be gee ध
| SANSKRIT WORKS PUBLISHED;, © ; 5." IN THS OLD SERIES. 6 ~ : ध ह ~ pice, . 26 The firet two Lectures of the Sanhit& of the Rig Véda, , ` - ee ee with the Commentary of Madhava Achfrya, and an ‘. f English translation of the text. Edited by Dr. E. Réer, _ ` ~ त cia Nos 1 to 4, ee ooo ee, ee ` oe 4 9. 0 2 8. :9
The Bribad Aranyaka Upanishad, with the Commentary of Sankara Acharya, and ‘the Gloss of Ananda Giri. | . Edited by Dr. E. Réer, Nos. 5 to 13, 16 and 18, ` `... 11 0 0 614 9 An English translation of the above Upanishad and Com- mentary. Nos. 27 38 and 135 - 00 of « 3 0 O 1 14:0 The Chh&ndogya Upanishad, with the Commentaryof == ws gas,
Sankara Ach&rya, and the Gloss of Ananda Giri Edi- ,. ,. -.. `
ted by Dr. E. Réer, Nos. 14, 15 17, 20, 23 and 25, The Taittiriya Aitaréya and Swéthéwatara Upanishads, with Commentary, &c. Nos, 22, 33 and 34 &
- The {6a, Kéna Katha, 70738०9, Mundaka and M&ndukya: Upanishada, with Commentary, &c. Edited by Dr .E. *: | Réer, Nos. 24, 26, 28, 29, 30 9०्-३1, ध „ 6-0.0 0°
Division of the Categories of the Nyéya Philosophy, with ^ 14 a Commentary, and an English‘ Translation, byDr.E. ` ४ Roer, Nos. 32 and 35
a च ; ees
6.00 312.0
Oxt.of print. ¢ । 4 fe
ee te ©. "99 ee 2 0 0 1 0 - The Séhitya-Darpana, or Mirror of Composition, by 8 ` ` ~ - 0 + Wantha Kaviréja,. edited, by Dr. Roer, Nos. 36,37, ` `` ^ ज 53, 64, and 56
ee ७७ ee Out of print ~ । The Taittiriya, Aitaréya, Swétééwatara, Kéna, ६9, Katha,
Praéna, Mundaka, and Mandukya Upanishads १४ { | war wtp _ १, Slated from the Original Sanskrit, by Dr. E. एषठ, न 14:01 ५२५ 1 Nos. 41 and 60, , a oo 4 9 90.10 +: 16 |
` „ Barvadaréana ‘Sangraha; or an Epitome of the different =
a ee Former फ Be ae ४ price.
. The. Chaitanya Chandrodaya Nétaka of Kavikarnapura _ Edited by Babu R&jendralél Mitra, Nos. 47, 38 and SO. 3 0 0 114 0 . ‘Uttara Naishada. Charita, by Sri Harsa, with the Com- ।
` . " ‘mentary. ० Narf&yana, ‘Edited’ by Dr. 2. एठ्न. Nos. 39, 4(,. 42, 46, 46, 52, 67, 72, 87, 90, 120, and 124, 12 0 0 7 8 90 ` The Sérya-siddhAnta, with its Commentary the Gddhér- tha-prkAsaka.’~ Edited’ by Fits-Edward Hall, A. Mi: ` “
> | Nos. 79, 105, 115 and.146, =, ,. .. wt tee, 9 8 0
The Tale of V&savadatté, by Subandhu, with its Com. - ।
mentary, entitled, Darpana. . Edited by Fits-Edward . Hall; A; M: Nos..116 130, and 143 ०५ ०० ० + + ,._ 1 1+ 9
` ` ~ “systems of. Indjan Philosophy. By 21६00 2९660 8. ` Edited by: Pandita I6warachandra Vidyfshgara. Nos. ` 63. and 142,10, - ^. -.. 140 , The S&nkhya-Pravachana ` ` Bhashya. Edited by. Fits- a + Edward Hall A. M., and translated by J. R. Ballantyne, ` . ` L.. L. 0. ०8.94 97, and 141. , .. -* + os Ont Of print, - ‘The Elemetts of - Polity,"by'Kémandaki. Edited by °° = 3 ~—- B&bu Rajendralél Mitra. Nos. 19; and 179, :. `, , 1 40 - An: English ‘translation: of the ChLAndogya Upanishad 7 of .the. Sama: Véda, ‘ By '' Babu. : Rajendralal Mitra: ° ee ४ “Nos. 78. and ५ (9 hee Pee ~> ee 2: 40 The. Vapanta Sorras,'' Edited by Dr. ठ, and Pandita Rama Naga- YANA VipyaRaTNA, \Nos. 64, 89, 172, 174, 178, 184, 186, 194, 195, 198 199, 200, and 201
"aa
Vey
Ne SANSKRIT WORKS IN PROGRESS
The Lasrra-Vistara, or Memoirs of the Life and Doctrines of Sa’xyva Sina. ` Edited by- Babu: Ra’senpraua’s Mirek. Already published Fasciculi f. IL. II: 1V, V, Nos. 51 73, 143,144,145. | *
‘The TarrriaryA SAnuita ‘of the Black Yajur Veda. Edited by Dr. E ` Ros, and E.:B.. Cowell, M.A. Published, Fasciculi 1—XIX. Nos. 92, 117, 119, 122, 131, 133, 134, 137, 140, 167,160, 161, 166, 171. 180, 185, 193 (902 and 203.. . .* ` ’ The Tarrrintya Baaumana of the Black Yajur Veda. Edited by Bébu . Ragenpedcac Mrraa, Published, Fasciculi I~XIX. Nos. 126, 126, 147, 160, 151, 169, 153, 164, 165, 175, 176, 188, 189, 190, 191, 192, 196, 197 and 204. `` ;
«a
` 1882, August8, ts | Gift of the Society. =. .: 2 7 $.
BIBLIOTHECA INDICA;
ASIATIC SOCIETY OF BENGAL, fe To New Serigs, No. 95. ` - >
: |
= BL 0 wer (== = ENE 7 F
(= = i" = iz प “a 4
मीमांसादशनम्॥ . ओ्रीशवरखामिकछलतभाप्यसद्धितम्॥ `
THE MIMANSA DARSANA
WITH THE COMMENTARY OF SAVARA SWAMIN EDITED BY ` | ae: iy, ध (8 2, प्रणा + MAHESACHANDRA NYAYARATNA. `, `
SFasciculus LE.
CALCUTTA i | PRINTED AT BISHOP’S COLLEGE PRESS. |. : 1866. 7
PPPOE LO PL LLL क क भ
SANSKRIT WORKS PUBLISHED,
IN THE NEW SERIES.
४ + The | Vaiseshika Siitras, with Commentaries, by Pafidita Jaya Néréyana ‘Tarkapanchénana.. Complete in five Fasc. Nos. 4, 5, 6, 8 and 10. ¦ The Safidilya Sttras with Swapneswara’s Commentary. Edited by Dr. J.
K. Ballantyne, L 1५. D. complete in one Fasciculus, No. 11.
_. The Kaushitaki-Brdhmafia Upanishad with Sankardnanda’s commentary,
edited with a translation by ए. B. Cowell, M. A., complete in two Fasciculi,
Nos. 19 and 20
The: KavyAdaréa of Sri Dandin, Edited with a commentary by Pandita Prem chandra Tarkabdgiéa. Nos. 30, 33, 38, 39, and 41
| 4 trarislation of the Sirya Siddhanta and Siddhanta Siromafii, by Pafidita | _Bapu Deva Sastriy under the* superintendence of Archdeacon. Pratt. Nos. 1 „ 13, 8 28. +^
~The Brihat Sanhit& of Vardha-Mihira. Edited by Dr. H, Kern. Nos. 51, |
54°59, 63, 68,72 814 73. | , ^ The Ny4ya 10978808 of Gotama with the commentary of ViteySyana Edited by Pandita Jayanfrdyana Tarkapanchdénana. Nos. 56, 67 and 70
© The Narada Pancharatra, Edited by Rev. K. M, Banerjea. Complete in four
Fase. Nos, 17, 25, 34 and 75
-The 0४68 Ripa with the exposition of Dhanika. Edited by F. E. Hall,
“D.C; Lj Fase. I, IT, I1L.; Nos. 12, 24 and 82
SAE SANSKRIT WORKS IN PROGRESS. "The! Maitri. Upanishad with RAmatirtha’s commentary, edited by E. B,
Cowell, MPA Fase.,I. IT. Nos. 35, and 40 a १४ “The Sankara Vijaya of Ananténanda Giri. Edited by Pandita Nabadwipa + Chandra Goswami. Fasc. I., No. 46
A translation of the Sankhya Aphorisms of Kapila by Dr. Ballantyne. Fase
„ 1, No: 32
~~ >
in ~~ ना) _-
The 11008168 Daréana with the Commentary of Savara Swhmin. Edited by Pandita MaheSa Chandra Ny4yaratna., Fasc. I. 11. Nos. 44 and 85. ~The Srauta’ Sutra _ of Aswaldyana with the comm. of G&rgya Nf&rfyana.
Edited by Pandita Rama Néréyana Vidydratna, Fase. 1, 1,111, IV, V, VIL ¦
+ VII, Nos, 55, 61, 66, €9, 71, 80 and 84,
Le Pie ० + 7. ५
oth ks : ie
ts” : iP. (+ च,
=" : the # Aare . r : + क = # “ar + » 4 “* # + 9१ =
ख.
भा
भा.
२ खध्याये B पादः॥ ९.९
अविभागात्तु कमणा frqaa विधीयते ॥ र ॥ (सि० १॥)
नेतद् सित,- पुनरभ्यसितव्धः श्रा्नेयः-इति। कुतः?। न, श्रम्यासस्य वाचकः अब्टोग्स्ति-दइति। "ननु waa पुन- रुश्चरेतः पर॑ कमं विधास्यति'। न--डति ब्रूमः, अब्दः पुन- रुश्चरितो न ‹ पुनरथः कत्तेथथः- इति अक्रोति वदितुम्, योगस्य प्रथमम् उश्चरितस्या्थेः, अतह्त्वोगप्यु्चरितस्य स॒ wart भविष्यति, area! ‘aq विद्धितमेव पुनरवि्चिष्टं विदधत् ्रनथको भवति'। भवतु कामम् अनर्धकल्वं, न त्वन्यं शक्रोति वदितुम्, भवेत् ठपपन्नम् श्रनथेकत्वं, न त्वधाम्तरवचनता | तस्मात् न हिरग्यस्येत- दति ॥
अन्या वा पुनःश्रुतिः ॥ Ren (Fete २ ॥)
अथवा, न ्रननथिका Tah, च्रथेवादाथा भविष्यति, yaad | ‘fares प्रयोजनं १ यदा पूरवंशैव वाक्येन साथवादकेन विदितः श्राग्नेयः, कमन्यमथं विधातुम् तिः प्रयुज्येत १ wernt यत् न कस्यचिदिधाना्े, तत् TAT, -दत्युक्तम्, “आम्नायस्य क्रियाथेत्वादानघक्यम् ्रतदधेोनाम्' (Re प०)- इति, खतश्चा्युतञ्च तावानेव सोम्यः, यथा शता च श्रश्चुता च देवता श्वङ्गभावं साधयति, एवमेतत्-दतिः। तदुचाते--* Waray वा Tata’, न aad विधातुम्, रेन्राप्रविधानाथा, चचान्रेयोम््ाकपालोम्मावास्यायां भवत्येव, न Ratatat स साधुभवति- दरति इन्रसद्धितोभ्भ्रिः समी- WAR: तस्मात् VT कत्तव्यः- इति ॥ (२। २।९४ Wel)
इति ्राचाय्ये-अवरखामिनः छती मीमांसाभाष्ये fea WITTY तुलोयः पाटः ॥ # # I
2,
९९8
मौमांसा-दश्मे
दितीबाध्यायस्य चतुथ, पादः + | =| ~ wy यावच्लीविकाभिदोजाधिकरयम् |
ख. यावञ्जोविकोऽभ्यासः RAMA: प्रकरणात् ॥ १ ॥
aT.
a.
aT.
(To) tt
बङ्कचब्रा णे शूयते,“ यावस्जोवमग्रिद्दोषरं जुद्दोति- डति, यावञ्जीवं दश्पुणमासाभ्यां यजेत दति । अच सन्दे्ः,- विं कमधमाम्भ्यासो यावडजीविकता, उत कतमा नियमः चोद्यते यावञ्जञोविकता ?-इति। कथं कमधमाम्भ्यासः, कर्थं वा कतुधमोा नियमः?-इति। यदि Qala: चनुबादः, यावञ्जीवम् —tfa विधिः; ततः कमधमाम्भ्यासः, यदि विपरीतं, ततः कतुधमा नियमः- इति । किं तावत् भाप्तम्,- कर्म्मधरमामभ्यासः। कुतः?। म्रकरणात्, यदि इयं वचनश्यक्तेः-जुष्टोतियजति- Weel श्रनुवादौ, यावञ्जीवम्- डति च विधिः, ततः प्रकरण- मनुगृदयते, तस्मात् WITT | एवं त्वा weedy युक्तो भविष्यति, "जराम वा एतत् सतं aes, TAWA
--इति दीधकालसामान्यात्। तस्मात् अभ्यासः ॥
कतुर्वां अ्जतिसंयोगात् ॥ २॥ (fae
श्र ब्रुमो,-यावउ्जीविकोम्भ्यासो न स्यात्, HAGA नियम- खोद्यते इति। कुतः ?। शतिसंयोगात्। णवं खतिपरिच्छिन्नोभ्धा भविष्यति, इतरथा aq स्यात्। कथं ?। यावञ्जोषनं तावता कालेन कुयात्-डति, तरेतत्प्रदोषपरि समाप्तमग्चिद्धो् मनभस्य, न अक्यते यावञ्जोवनकालेन कतम्. पौणंमास्य- मावास्यापरिसमाप्तौ च दश्पूणमासौ | यदि खचेयत-“ जीवन- काशस्येकदे शपि छतं तेन कालेन हतं भवति--इति । नेतरे वम्
भा.
भा.
ख.
२ अध्याये 8 पादः | ९९५
saat हि तत् न विधातच्यम् अब्देन, जीवनपरिमितः कालो यः, तेन परिषमापयितव्धम्- इति श्रधादभ्यासः, स fe कन्त्यतया शरूयते, न चासौ वुद्धोतियजतिभ्यामुते, लच्षणया तु गम्यते। याबञ्जोवं FRAT, यावञ्जोवमभ्यस्येत्- इति, श्रुति प्रकरणाद्भलीयसी। यदि इयं reread वाक्यस्य, यावञ्जीवम्-दइत्यनुवादो जुद्ोतियजति- इति च विधानम्,--डत्येवं यजतिजुद्ोतिशग्दौ खाथोावेव भविष्यतः, यावञ्जोवश्जब्टोम्पि जोवनवषचन एष, नाभ्यासलशस्षणा भविष्यति --इति जोवने निमित्ते कमं विधोयते, जवं सेत् डोतच्धम्- -- इति, जोवनं निमित्त, न कालः, नियतनिमिन्नत्वात् नियतं कमे तेन उचते,--कतुधमा नियमञ्चोद्यते- इति ॥
. * लिङ्गद् शंनाचच, aqua डि प्रक्रमेण नियम्येत,
तचानथकमन्यत् स्यात् ॥ ३ ॥ (Bog) ॥ fag च भवति “श्रपिदवा एषं खगेाष्लोकाच्छिद्यते यो दभ पृणमासयाजो पौणेमासोममावास्यां वा श्रतिपातयेत्' इति । कथं fag?! कर्मधमं fe ward सं यावञ्जोवनकालेन परिसमाप्येत, न तजर कालातिपातः स्यात्। तजर चानथंकमन्यत् श्यात् प्रायदित्नादि बिधीयमानम्॥
व्यपवगं च द्शंयति, कालब्चेतम्मभदः स्यात् ॥ ४ ॥ (So 2) ॥
भा. Ua (समापनस्य) दनं भवति,-“दथपुणेमा साभ्याम्
Cel सोमेन यजेत दति; यदि दशपणेमासाभ्याम् TET सोमस्य कालोस्ति, व्यक्तं न यावञ्जीवनकाखेन तौ परि समाप्येते। श्रथ जीवनं निमित्तम्, उपपद्यते कम्मभेदः, ङ शपुण- मासौ परिसमाप्य सोम" ater कुयात्-इति,
Ved मो्मांसा-दशमे
भा. पि च "आआद्धिताग्निवै एष a: afew जुहोति न दथपूण-
मासौ यजेत, या श्राङतिभाजो दे वतास्ता BST pA: करोति" इति अ्नुध्यायिनीवचनं भवति, नियतः य च्राहतिभागः,
afeq शटीयमाने श्रनुध्यायिनीवचनं भवति। यस्त्वनियत
शाङतिभागः तमनुध्यायन्ति, इद् नो भविष्यति-इति, निय- तख भागो नियमपसते भवति, न काम्यपसे, कमधम च काम्य- मभ्रिदोचं च दश्षपुणमासौ च, तस्मात् नियमपस्षः। aft च yaa — जरामथं वा एतन् UY यदग्ि्धोचं दशेपुणंमासौ च,
जरया इ वा एताभ्यां निमुचःते -खत्युना च-इति जरा-
ख.
भा
q.
aT.
मरणनिमचनावधा case व नियमपस्ते STIGMA | काम्य- Te हि अपभयोगादपि Fara !॥
अनित्यत्वात् तु नेवं स्यात् ॥ ५ ॥ (ह° ३) ॥
तुब्दोगग्वाचये, इतख wae, agar नियमयाद्यते- इति। यदि पूवस्य चोमस्य गुणविधिभेवेत् स एवेकः पुवाः- भ्रिद्ोब्ोमोएनित्यः स्यात्, कामसंयोगेन अतो नान्यः कथित् नित्यः, तज लिङ्गं विरधेत,- *जरामय्ये' वा एतत् सरं यदभ्चि- दोषं द्पू्मासौ, जरया वा एताभ्यां निमुयते खत्युना च —tfal कथं विरुध्यते ?। जरामरण निमाचनावधारणव्वनं नियमपच्चे डपपद्यते, काम्यपश्चे श्रप्रयोगादपि FATA | 1
विरोधश्चापि पूववत् ॥ € ॥ (ee ४, । CA पग्यामो न पूवाभ्यासो गुणस्योद्यते-दइति। कृतः !।
विरोधात्, विरोधो भवति, दशपृणमाखविकाराः सौयादयो-
पपि यावडजीवमभ्यसितय्या भवेयुः! सोग्नारभ्या्थेः प्रतिच्चातः स्यात् श्रतोम्पि पश्यामो नियमः-डइति सचसंरतवसख सन्त- भावमुप पत्स्यते ॥
ख.
भा.
भा.
2 ध्याये 9 पादः।॥ ९€.७
RAH धममनियमात्कालशासतरं निमिन्तं स्यात् ॥७॥ (qe) ॥ यदि कतुर्धभमा नियमश्चोद्यत, तो जीवनं निमित्तं, जीवने निमिते कम्मं विधोयते। ay प्रयोगे परिसमाप्तं कम्म, तथा quay दशेनमवक्गसं भवति, तस्मात् UAT नियमसखोद्यते —tfa fag भवति॥ (२।४।९ अ०॥)
अय स््वेश्राखाप्रत्ययेककार्मताधिकरणम् |
नाम-रूप-भम्मविशेष-पनर्क्ति-निन्दा-ऽशक्ति -समातप्तिवचन- प्रायञ्चिन्तान्याथंदशनात् शखान्त- रेष HAAS: स्यात् ॥ ८ (qo) ।
CH अाखान्तराण्युदादरणं, काठकं कालापकं पेष्पलाद्कम्- इृत्येवमादीनि। त्र सन्देहः, किमेकस्यां शाखायां यत् कमं ्रत्निदोादि यते, तच्छाखान्तरे पुनः खूयमाणम्भिद्येत तस्मात्, उत न भिद्येत ?। भिद्येत- दति पग्यामः। कुतः १। नामभेदात्, एकं ASH नाम, च्न्यत्कालापकं नाम, TH—ATANGTRE! | “ननु waaay) सत्यं, कम्मेणामपि- दति ब्रूमः, कम्ममिरष्येवमादीनां सामानाधिकरण्यम् एकविभकङ्कत्वं च- CfA |
स्टपभेदाच, एकस्यां ्ाखायाम् श्रग्रीषोमोयमेकादशकपालम् मनन्ति, एकस्यां eta, एवं - भिन्नं रूपं, कथमिव न कमे! ्तरं भविष्यति |
धम्मं विशेषाच, कादीरीवाक्वान्यधोयानास्तैन्तिरीया भूमौ भोजनमा चरन्ति, रपरे waa नाचरक्ति, तथा अश्िमधी-
९९८ मोमांसा-दमे
भा. यानाः केचिदुपाध्यायस्योदकुम्भानादरकन्ि, अपरे न, अश्वमेध- मधीयानाः केचित् अश्वस्य घासम् श्रारन्ति, रपरे न, परेग्न्यं धममाचरन्ति, रश्वधासादेरेकेषामुपकारम् BMWA अश्व मे धादिः, एकेषां न काञ्जि, स एवेकः कथं न च्ाकाद्ेत कथं वा श्नन्यत् श्राकाङ्धितुमद्ति, अतो गम्यते अरन्यत्-डति। प॒नशक्तिप्रसङ्गाश्च, यदि सवभ्ाखाप्रत्ययभेकं कम, एकस्यां आखायां विद्धितस्य कमं णः आखाकरे वचनं पुनरक्तम् श्रनधेवां स्यात्! न तु ATTA एष दोषोग्स्त, TST च्रपि HART: | निन्दावचनाच, ““प्रातःमातरनृतन्ते वदनि पुरोदया जुति ये afiert दिवाकी्यम् अदिवा arian इया ज्योतिनं तदा च्धोतिरेषाम्-इति केचित् आखिनोम्नुदितद्ोमं निन्दन्ति, अपरे पुनरुदितदोमं निन्दन्ति, “यथाग्तिथये प्रू तायान्नमाशरेयुस्ताठृक् तत् यदि उदिते जुकतिः- इति, सर्व आखाप्रत्यये faeg, न तु RAN, तस्मात् अपि भेदः--इति। WARY, A WAZ खखूवपि स्वैश्ञाखामत्ययमुपसंनतेम्, awarcaper विधीयते-इति भतिन्नातं भवेत्, अक्छं तु कम्म भेदे, अतः कम्मभेदः-इति। समा्िववनाश, असमाप्ते पि समाति वेनं भवति, केचिदा ङः, अजाश्माकममग्रिः परिसमाप्यते-इति, अषपरेग्न्यपरिसमासि पदिञ्न्ति, तदेककमं त्वे नोपपद्यते, न डि तच च परिसमाप्येत, अन्यन्न न; भेदे तु युक्त, THA भेद्ः- दति | प्रायञित्तविधाना्च, केचित् चनुदितद्ोमब्धतिकरमे प्राय- fguataain, केचित् उदितद्ोमव्यतिक्रमे ce च भायसित्त, न च RAR उभयथा वद्धिः सम्भवति, HIRT तु यदनुदिते Wiens, ween द्धम्, इ तरद प्युदिते, तमात् अपि भेदः। अन्याथेदभेनाच, इदं श्रूयते, “यदि पुरा दिदीक्षाणाः चमः यदि वेषां गृद्धपतिः गृ्धपतेवानुसजिणः- इति, त॒ एनमेव
२ ध्याये 8 पादः ॥ VEE
भा. weqerare क्रतुमुपेयुर्पेतं Gat रथन्तर, रथ यदि ्रदिदी-
| #
स्वाणाः- इति इषटवतामनिष्टपूवाणां च दादशादे द्नमुष- पद्यते यदि कर्मभेदः, एककर्मत्वे नावकरुपते। कथं !। ताण्डके yaa, — एष वाव प्रथमो यज्ञो यज्ञानां, यजञ्वयोतिष्टोमो, य एते नानिष्दाम्थान्येन यजेत गक्षपत्यमेव तञ्जायेत प्रवामीयते' -इति, तत् wat स्यात्, तज्रादिदोश्षाणां दादशाहे wit नोपपद्यते, तस्मात् AT HART! |
surat fagead, ‘arwafaat पिनुयात् कनीयांसं यज्नक्रतुमुपेयात् कनोयसीं प्रत्ना कनोयसः WAY कनीयोम्न्नाद्यं ` पापीयान् स्यात्, श्रथ यदि वेदिसम्मित्यामिनोनिः- दूति ve- सम्माने प्रतिषिद्धे वेदिसम्मानस्य दशनं भवति, तत्तु कर्मभेदे उपपद्यते, पाचिकस्य वेदि सम्मानस्य wud एककर्मत्वे नोप- पद्यते । कथम. १। एके fe समामनन्ति, ˆरथामाच्राणि यूणाकरालानि भवन्ति-दति, तत् सव्र स्यात्, त्रच नो waar नो वेदिसम्मानं स्यात्, वेदिसम्मानदशेनं नोप- पद्यते, तस्मात् रपि कमेभेदः।
परश्च लिङ्गद शनं, केषाञ्चित् ज्योतिष्टोमे शूयते, दे संस्तु- तानां विराजमतिरिचेपते इति, पर्षा fre: संस्तुतानां विराजमतिरिचयन्त- इति एककमत्वे विरोधः, नानाकर्मत्वे कस्िंचित् ज्योतिष्टोमे दे, कस्िंित् तिखः, तस्मात् कमभेदः- इति।
श्रपि च सारसखते श्रूयते, "ये पुरोड़ाशिनस्ते उपर्विञ्जन्ति ये सान्नायिनस्ते वत्सान् वारयन्तिः। सान्नायिन इदप्रथमयन्नाः, पुरोडाभ्रिनो विपरीताः, उभयेषां सारखतेद शनम् श्रवकरुपते कर्मभेदे, एककर्मत्वे सवषां ज्धोतिष्टोमपूरवत्वं स्यात्, तच TL नोपपद्यते | |
श्रपि च श्रूयते," sree निरक्तः, अग्निष्टोमो यज्जः रचन्तर-
२०० मोमांसः-दश्र॑ने
भा. सामा, WIA: श्यावो दखिणा,' परेषां yaa, ' उप्व्योःनिरक्तः, उक्थो यन्नो TRAIT, अश्वः शवेतो रक्छललारो दचिणा'- इति, कमेकत्वे रथन्तरवचनं ठ दडचनं चानर्थकं, जाखादय- HAMA हषत्सामा रथन्तरसामा वा स्यात्, स चायं WH- तित रव॑ल चणकः प्राप्तः, ATTRACT तु न्यो इ इत्सामाग्न्यो रथन्तरसामा इति युक्तं भवति, THI ASAT कम्मभेदो भवितुमदंति ॥
ख. रकं वा सयोगरूपचोदनाख्याविशेषात् ॥ € ॥ (सि०, ॥ |
भा. नचैतदस्ति, यदुक्तं Werte कमेभेदः- इति, सर्व॑ञाला- प्रत्ययं स्वब्राद्यणप्रत्ययद्यैकं कमे, श्रथ संयोगस्याविदधेषात्, तदेव narrates तदेव विधीयमानं प्रत्यमिजानीमः। खूपमणप्यस्य तरेव ददे वतं, पुरुषभयनश्च ATA एव चोद्यते, नामधेयं urfafae’, तेन तदेव कम्मं सवशाखादिषु- इति प्रत्ययः ॥
ख. न नाम्ना स्यादचोदनाभिधानत्वात् ॥ १०॥ (पु नि०१)॥
भा. यदुक्तं (WL । ९४ Te) नामभेदः- इति, परितं (Les! ९९ Wo) तत् अन्धनामतः- डति । WA TEM, (९९.७।९.० To) कर्मणोम्पि नामसामानाधिकरण्यदभनात्-इति। नेष दोषः, -चन्धसंयोगात् कमं कटकादि, .न कमसंयोगात् न्धः काठटकः। कथं गम्यते ?। यत् कमं काटकादिसंयुक्तं, तत् काठट- कादिङब्दे नोचयते। किमतोपि ?। यत् यन्धसंयोगात् कारकं ` कालापकं saree, एकत्वेपि काठकग्मन्थसंयो गात् काठकं, कालापकयन्धसंयो गात् तु कालापक भविष्यति॥
२ Sys 6 पाद | २०९
स. सर्ववषाष्डेककमः स्यात् ॥ ११॥ (Ae ९) ।
भा. यदि अग्दभेराद्ेदो भवेत्, wean तरिं कमेव भवेत् । तज काठकञअग्दाभिधानारैकं भवेत् Wie ETT दशेपूणमासयोः ज्यो विष्टोमस्य च, तच्छब्दत्वात्, waned! तद््ादपि अभेदः |
ख. RAH चाभिधानम् ॥ १२ ॥ (Ao २, ।
भा. इदानोन्तनश्चेतदभिधानं भवेत्, Wee न पूरवेमासीत्, यतः mafa कटस्य nee वचनं, ततः malt wed, Fe नासीदेदः, Carat भेदः- इति fregy ॥
ख रकत्वेऽपि परम् ॥ १३॥ (To नि°) ॥
भा. एककमत्येऽपि श्ूपभेदो (९९७।२८ Wo) भवति वनात्, न च, वाचनिके खूपभेदे, श्रसत्यामपि भेदबुद्धौ stat भेदो- गध्यवसोयेत ॥
ख. विद्यायां म्मंशास्रम् ॥ १४ 0 (ae fate)
भा. श्रय यो धमैविशेष SM (९.९ ७। २९ we), विद्याय्रदणाथैः सः, न कमण उपकारकः। कथं गम्यते १। खत्यादीनामभावात्, विद्यासंयोगाच न कमप्रयुक्घः-इति ॥
ख. आभ्नेयवत्पुनवचनम् ॥ १५॥ (BTM) ॥
भा. श्रथ AEH — यथा च्रमावास्यायामाभ्रेयस्य पुनशक्ृटोषात् मध्यमः Te निरस्तः, एवमयमपि तस्मारेव दोषात् करमेक- rare निरसितव्यः,- इति, रतत्परिनष्यम्। (इत्याभाषान्तं खम्) ॥
RoR मोमांसा-दर्ने
चख. श्रहिवेचनं वा श्रतिसंयोगाविशेषात् ॥ १६ ॥ (Bre fae; i
भा. नेव खष्वेतत् दवचनं, स एवायमथेः पुनः अावितोग्चेद्ोचादि- ASA AS पुरुषे, नचेकोग्था बहभिरुचयमानः पुनरुक्षो भवति ! यदि waa, vaferaa वेदे बङभिश्चपमाने भषेत्, ASIA न बहकमसमवायोग्यम्, एकमेषेदं कमं - दूति* ॥
x. | अयौ सन्नि ॥ १७ ॥ AT १,॥
भा. रयासन्निधेख ware उपपन्नो भविष्यति, आखा इव दामाः शाखाः, तन् यथा ewer शाखाः, एवमिष्धापि टश सथानीयस्य वेदस्य शाखाः किं शाखासारूप्यं?। यथा नानावस्थानं, नचेकेकस्यां ae पुष्पं फलं सन्निद्धितम्, एव- मिद्धापि, नेकैकस्यां ae गुणकाण्डं सन्नि्धितम्,--इत्यधा- सन्निधेः शाखाज्जब्दोपपस्तिः तस्मादप्येकं क्म- डति ॥
ख. न चेकंप्रति शिष्यते॥ १८॥ “यु २; ।
भा. न च, यत् काठकेमग्निष्टोषं, तत् काठकमेवेकं Ged प्रति विधोयते! तेत्तिरीयस्यापि तदिदितभेव, परुष विशेषवषचना- भावात्, यच्ाग्रि्धोचस्य किञ्चित् wy विधीयते, सवावस्थस्य तत् अ््रिद्ोचस्य, we काटकस्याभ्निरो्, तच्च afar
cla, विदेषवचनाभावात्, तस्मात् स्वे्ाखाभिरेकं समाप्त नाचयति कमाचते-इति॥
* « अचरान्तरो वाक्छासमवायादिति भाष्यकारम्य TT ATA! THT A ~ ° arearad, गेकसिन् परे wreracar aaafa” इति atfia- RIT WH |
२ अध्याये 9 पादः | RoR
ख. समाप्िवच्च THAT ॥ १८ ॥ “Fo ३) ॥
भा. अच wenaq safe: परियमाप्यते- इति उतूप्रेचितारो भवन्ति,-श्रन्वारोद्ेषु भेच्रायणोयानाम् wy: परिसमाप्यते, अस्माकं तेषु न परिसमाप्यते- दूति, यदि अन्यदेव मे्ायणी- यार्न, अन्यच्च तेषां, कथं ते ब्ूयुरेष्वद््माकं न परिसमाप्यते- दति, एकत्वमुपपरम्न, तेषामपि fe ते सन्ति॥
ख. रकात्वेऽपि पराणि निन्दाश्क्तिसमाप्िवचनानि। २०॥ (पु नि ०) tt भा. न fe निन्दा (Keele Wo) निन्द निन्दितुम् प्रपुज्यते। किं तदि निन्दितारितरत्मशं सितुम्, तत्र न निन्दितस्य प्रतिषेधो गम्यते । किन्त इतरस्य विधिः, तत्र waaay awe दौ कारौ विदितौ विकरष्येते, wait न कथ्िदि शोधः | तथा असमथानौ (LEE! UY Wo) एकद्िन्नपि वेदे falar छत्खम ङ्गजातम् उपसं दतम् अशक्तः, समथानाम्न् सवेज्नाखाभ्यो म्प्यागमितमचिकं विधिमपसं इतम् शक्तिः अस्ति इति तेनेक- anata न विक्द्म्-इति। तथा एकद्धिन्नपि कर्मणि किञ्चित् वस्तु (१९८ । ९८ पण) समाप्तम्,- द ति--छत्वा warfare: प्रयुज्यते, यथा, श्राध्वयै समपि ज्योतिष्टोमस्य, समाप्तो ज्योतिष्टोमः- इति मवति ।
ख. प्रायश्चित्तं निमित्तेन ॥ २१॥ (आश्र) ॥
भा. यदुक्त, (९९८।२२ प०)--उदितद्धोमस्यापि प्रायशित्ताशना नाटद्ता* गम्यते, श्रनुदितश्ोमस्यापि, तरेकत्वे fanaa,
# ° माविर्डता' इति ato ate qo |
Roe मोमांसा-दश्रेने
अविष्टं नानात्वे इति, aq weeded) (rei EVA) ॥
ख. प्रकमादा नियोगेन ॥ २२॥ (आण नि०)।
भा. वाज्रब्दः पशं areata) नेष दोषः, उदिते Went प्रकान्ते अन्यथा क्रियमाणे भवति दोषः, तच प्रायसित्तस्य विषयो भविष्यतीति कम्मेकत्वेम्पि न दोषः॥
ख. समाप्तिः Tere यथान्नाते प्रतीयेत ॥ २३ ॥ (प° fae) ॥ भा. पूद्ववति समाभिवचनं भवति, यत्भारम्धं तत् परिसमाप्यते, wera परिसमाप्तोभ््रिरिति denied, मारग्धस्च परिसमाप्यते इत्यभिभ्रायः॥
श. लिङ्गमविशिष्टं सवंेषत्वाश्नदडि तच कमाचोदना तस्मात् दादशणहस्याहारव्यपदे शः स्यात् ॥ २४॥ (qe fa ०) |
भा. यदुक्तः (९<८। र्द प०)-यदि Wo दिदीश्ाणा इति, दाशा इठपरयमयन्चानामनिषरथमयश्चानां च Set कर्मभेदे उपपद्यते, म ॒सवेश्नाखाप्रत्ययेककम्मेणि- इति । नैष दोषः, यदि fegrarar wreurea, अदिदीच्ाणा दादभारहेनेत्थेवं तत्, न डि सामवेदे ज्यातिष्टोमस्य विधानम्। किमतोग्पि ?। यच बिद्ितस्तजानूद्यते, तेन wads fe सर्वज्योतिष्टोमानामेष धमः पाथम्यं नाम। अतो नानाकम्म॑पचःप्यवन्धं UATE. स्यादारव्य पेजः RTT TST ST: II
२ अध्याये 8 पादः॥ २०४
श. द्रव्ये चाचोदितत्वात् विधीनामव्यवस्था स्यात् निह्-
भा.
ख.
भा.
शाद्यवतिष्टेत तस्मात् तित्यानुवाद्ः स्यात् ॥२५। (qe fae) + Ay (TA) श्रचोदितत्वात् warefacar:* सम्मानपरि- माणं भति नैषा व्यवर्धा स्यात्, नेवाभ्रावेकादश्िनी चोद्यते, कुतः Wwe (lee । र प°) बेदिसम्मानं वा स्यात्! इयमप्येतत् पराथ ard, पञ्चेकादजनिनीवधिधाना्थे, यदि पत्षसन्मिता स्यादयं दोषः स्यात्, बेदिसम्मान न दोषो भवेत्, क एतत्सद्धरमध्यवसा नमति (CHA युपे TATA पश्वो नियोक्षव्धाः- दति, वाचस्सोमादिषु तु युपेकादञजिन्यामस्य निल्यानुवादत्वात् रथा स्षमाज्राण्येव यूपाखलरालानि भविष्यन्ति, नित्यानुबादत्वाचासत्यपि पच्चसम्माने बेदिसम्माने वा एका- द्ञ्जिनीषिधाना्ं वचचनमुपपद्यते एवेति न दोषः ॥
विदहितप्रतिषेधात्पक्षेऽतिरेकः स्यात् ॥ २६॥ (qo fate) i अतिराभरे wetfs षोडञ्चिनमिति विदितः षोडशो, नाति- TR गद्खाति षोडञ्चिनमिति मतिषिद्भः, तेन पक्त war: स्तोभ्ीययोरतिरेकः, wR तिष्णाम्, wares (९९९ । ९.७ प) । कथं पुनरयं इयोस्तिषषु्णा वा afta ?। जित् वद्धिष्पवमानं, तत् तावत् नवकं; पञ्चदभान्याञ्धानि, तानि
* ‹रकयुपे रका दश्च पश्व” इल्यस्य विधे, शेषीभूत, पश्चसम्नानादि-
fafa 1
+ बेकल्पिके षोडशिनि च्छक्रियमाये दयोर तिरेक, frame Anfa-
धतिप्रचयात् fast भवन्ति तस्ादविरोधः' डति वा्तिंकमजानसन्धेयम् ॥
Rog मौर्मासा-दशमे
भा. तावत् चत्वारि, Aa सा षष्ठिः; Term माथ्यन्दिनिः पवमानः,
ख
aT.
a.
aT.
तया पश्चदअसंस्यया Ty, पूवेया च aadear ष्वतुरञ्ोतिः। सप्तदशानि yetfa चत्वारि, सप्तद अमवः पवमानः, पश्चसप्तदशकानि तानि- इति TEM | पूवया चतुर- शत्या सदैकोनसप्ततिश्तं। एकविंशं anata, तथेक- विंशत्या ae तस्य नवतिशतं स्तोजियाः- इति areas: | अभ्रिषटाममाजमभिमेत्य उचयते, “सा विरार् सम्पुणा विराट्-- इति दञ्काख्याः, जय एकविं्रका उक्थपयायाः, at feat: ; wafis: बोडी, तया एकविंशत्या we चतुरञ्नीतिः; TEMA राजिपयेायाखयः, तजेकेकपयायः षचतुःस्तोजः, तत् stand सम्युणोा fee) बिदद्रथन्तरः पञ्चसाम, तन्नवकं, ततश्चतुरञ्रोतेरेकं नवकमागच्छति, तथा fre: संस्तुतानां विराजमतिरिचयन्ते, यदा NSM न गृह्यते, तदा एकविंशत्या विना बे संस्तुतानां विराजमतिरिच्छेते, एवभेककम्मेत्वेमपि खिङ्गमुपपद्यते ॥ सारखते विप्रतिषेधात् यदेति स्यात् ॥ २७॥ (qe नि ०) ॥
यदुष, (९.<< | २२ प०)-पुरोखा्चिनीा सान्नायिनौा च
सारखते ea भवति--इति, ज्योतिटमपूवकत्वात् Taal,
विप्रतिषिद्धमेतदिति, तेन यदा सान्नायिनः परोडधाञ्निनः- इति करुप्यते ॥
उपष्टव्येऽप्रतिप्रसवः ॥ र ॥ (BTW) ॥ .
अथ TEM, (२००।९ Vo) — STAY ट द्रथनमरविधानं प्रल- तिप्राप्नमेव, एककमत्वे भरतिप्रसवतयापि असम्भवादिधोयमान- मनथकं स्यात्- इति, तत्परि तव्यम। (शाभा षान्तम् षम्) ॥
२ अध्याये 8 UE | २०.ॐ
खः गुणाथौ वा पुनःुतिः॥ २८॥ (se fate) ॥
भा. यदा रद्न्तरसामा, तदा श्वः श्वेतो दच्िणा, यदा छदत्सामा तदा श्क्मणलखाट इति ॥
ख प्रत्ययं चापि दशयति ॥ ३० ॥ (yo) |
भा. यदा न सबशाखाप्रत्ययमेकं wala, कथमेकस्या शाखार्या समाम्नायतेगन्यरस्यां गुणा विधीयते ? यथा भैत्रायणीयानां समिदाङ्यः मरयाजा न समाम्नायन्ते, अथच गुणाः खयनते,- “ऋतवो वे प्रयाजाः समानीय दातव्याः इति तथा Aut भाखिनां कुटक्रसीति, चरश्मादानमवो नाम्नातः, तेषामपि
fe दृश्यते,-कुक्षुटोगसीत्यश्मानमुपादत्ते, कुरङ्रसीति वेति । weet कमे- इति प्रतीमः ॥
ख. अपिवा क्रमसंयोगादिषिषएटयक्तमेकस्यां व्यवतिष्ठेत ॥ २९१९ ॥ (Ste) ॥ मा. यो न्यञ्चाखावस्थितान् विधीनुपसंहरति, स eararfa- fad क्रममुपश्णद्भीति, तेन शाखान्तरेषु कम्मभेद् इति ॥
ख. विरोधिना त्वसंयोगादेककस्मऽ तत्संयोगादिधीनां सवकम्पमप्रत्ययः स्यात् ॥ ३२ ॥ (Bre fae) y
भा. उचयते, नेष शाखानरविदितानामेककम्य सति विरोधिना संयोगः। न fe क्रमो वाक्येन fang, दुबेलो fe कमः, बल- वदाव, वाक्येन च WaT TATE हारः | तस्मात् सव- शाखाप्रत्ययं सवत्राह्यणम्रत्ययश्यकं कमं चोद्यत इति fas भवति॥ इति भदृशबरखामिनः wat मीमांसाभाष्ये हितोयाथायस्य चतुथः पादः ॥ समाप्तोग्यं हितीयाथायः। * कटसदसौति का सं° |
०८ मोमांसा-दश्यमे
q.
भा.
छ.
aT.
दवीय ~ SANT अध्याये Twa: Urs 5
—> ॥ / प्रतिन्नाधिकरणम् | अथातः RITA ॥ १ ॥
नानाकमेल्षणं we, अनन्तरं Ree वत्तयिष्याम,- कः षः ! केन हेतुना He? कथं च विनियुज्यते! डति, ्व्यादौीनि च विनियोगे कारणानि-डइति वश्यते, तेषां च बलवदबलवन्ता, एत्ात्पयणान्यदप्युपेद्धातादिना ॥ (९।९। ९ We) I
ay श्राघत्वकारगसहितग्रेवलच्तणाधिकषरयम् | TY: पराथेत्वात् ॥ २॥
इद At Ree लक्षणं, येन च हेतुना Re इत्य चयते तदुभयमास््ायते। यः परस्योपकारे वत्तते, स ओेषः- त्यु aia, तत् यथा, ये पराधाः, ते वक्तारो भवन्ति -ओेषभूता वयमिद-दइति। “ननु योम्पि भाधानभुतः, सोम्पि कदाचित् पराथ वेते, यथा TINTS: प्रधानभूतः शिष्याणां विद्या विनयाधाने ana’) सत्यं वर्तते, यस्तु ्रत्वन्तं* परार्थः, तं वयं ेषः- इति ब्रूमः, यथा, गभदासः कमै एव खामिनो व्नङ्खांख क्रीयते, वच्यति-इत्येव। ‘aq गभदासस्यापि खामी सं विदधानो गणभावमायात्'। न- इति ब्रमः,- areata एवासौ संविदधानो werd गच्छति, नान्तरीयकत्वात् ग्म
* कचित् च्यत्यन्तपराथं इति पाठः रवं परज।
१ अध्याये ९ ae | २०९
भा. दासस्योपकरोति, TATA वा ; यस्त्वत्यन्तं परायः, तं बयं
aT.
दषः इति-ब्रूमः।
अथ तच किं टत्तं !। “यैस्तु gay विकीष्यते गुणः तच प्रतीयेत" (९९४ पृ०। ८ ख०)- दरति, तच पूवा्यता व्यावर्तिता, FE- मयेोजनानामासख्बातानाम्। CH तु सवेषामेव षाणां ल्षण- TAA ॥ (३।९।२ Wo) ॥
ेषणच्याधिकारमम् | दरव्यगुणसंस्कारेषु वाद्रिः ५ ₹॥
बादरिराचायः अच इष्यगुणसंस्कारेष्वेव ओषञब्दः- इति मने, न यागफलपुरषेवु । xe क्रियार्थे, यदि भयोजनवती क्रिया, am सा au farrier, तस्या faefusarga a waft—ufa afaana दइष्यभेषितश्थं भवति, तस्मात् क्रियां Faq गुणः अक्रोति विर्जिषटं et चोदितं लच्तयितुम्, afaaa च Ra पयोजनं, विञ्जिटस्य कियासाधनत्वात्, तस्मात् सोपि दरव्यदारेण क्रियाया उपकरोति- इति क्रियां एव । . संस्कारो नाम स भवति, यस्मिन् जते पदाथा भवति योग्यः कस्यचित् wae, तेनापि क्रियायां awerat भयो- अनम्--इति सोपि पराथैः। तस्मात् दरष्धगुणसंराराः पराधं- त्वात् शेषभूताः |
न तु यागफलपुरुषाः। यागः तावत् कक्ष्यः पुरुषस्य, न fe, तस्मिन् निवेत्तिते किञ्चित् अरपरमस्ति aie! स fe पुरषाथः, यदन्यत् TUS, तत् तदथं तस्य अषभूतं, सतु न किचिदमिनिवेत्तेयितुम् क्रियते, फलमपि न तेन क्रियते, तस्मिन् तु हाते खयमेव तत् भवति । तस्मिन् छते फलमस्य
भवति-डष्येतावत् गम्यते, नास्ति wer यागेन कियते ठ
९9
२९० ` मीर्मांसा-दभेमे
भा. फलमिति । -तस्मात् यागो न ओेषभूतः कस्यचित् अथस्य |
a.
aT.
फलमपि न ved प्रत्युपदिश्यते, यः स्वग कामयते, स यागं कुया दित्येतावत् अशे नोपदिग्यते, नात्मनः परस्य वा-इति, स्वगं प्रतीच्छामातरेण स्वगेकामः- इति भवति, तस्मात् पुरुषं परति गुणभावेन न श्रूयते स्वगेः, तस्मात् सोभ्पि न शेषभूतः | न चेत् फलयागौ गुणभावेन Wea, कस्य yee परधानभूतो भवति ? मरत्यस्षञ्यास्य दष्यत्वात् कम प्रति गुणभावः । तस्मात् द्यगुणसंसकारेष्वेव tears वाद रिमिने- दति ॥
कमार्यपि जैमिनिः, फलार्थत्वात् ॥ ४।
अमिनिस्तु खरवाचायः कमाष्यपि षभूतानि मन्यतेस्म,
बद्रिरिवावधारणामनुमेने, स डिददश्,-न यागः कव्य
लया चोद्यते, फलकामस्य त्रु तत्साधनोपायत्वेन-इति। अतोगथः wren भविष्यति, रथर्वाखोपदटेः; Tartare
| Wwe ite साधयिष्यति, cu तु तत्सिद्वेनेव फलाथैत्वेन
q.
aT.
RIATS यागस्यापादयतिस्म। तस्मात् अनवधारणा FATT- PMTCT: ANAT, यागोभ्पि शेषभूतः फलस्रति- इति ॥
फलं च पुरु पाथत्वात् ॥ ५ ॥
फलमपि पुरषं प्रत्युपदिश्यते, यः, खगा मे भवेत- इत्येवं कामयते, तस्य यागः; न यः खगैः, स रात्मानं लभेत- इति , कुतः १। श्रात्मनेषदप्रयोगात्, Kelas एतत् भवति, क्रिया- फलमनुभवेत् कथं परुषः {इति यागः भयुज्यते | तस्मात् फलं पुरुषार्थं यमात् श्रूयते, नात्मनिरहेत्यथेम्। तस्मात शेषभूतम्
` इति॥
ख्. aT.
भा
नि
2 ध्याय & पाद । २९.९.
पुरुषश्च HAA ॥ ६ ।
पुषोगप्यौदम्बरोसम्मानादिषु गुणभूतः शूयते । तस्मात् अनवधारणा एषा, द्रद्यगुणसंस्वारेषु Raed वाद रिमने- afar | |
अथ इदानीम् Bway sfware: परिनििकाय,- दष्यगुणसं च्वारेष्वेव नियतो यजिसखति trae, श्रापेच्िक इतरेषाम्; यागस्य इव्यस्मति भरधानभावः, फलम्मरति गुणभावः, फलस्य यागस्मति माधान्यं, Gerais गुणता, Fer फल- सप्रति मधानता, श्रौदुम्बरीसम्मानादि भति गुणएत्वम्। तस्मात् सम्मता श्वधारणा,-द्रद्यगुणसं सकारा यागस्ति नियोगतो गुणभूता एव--इति॥ (३।९। ३ We) il
निवेषादीनामयान्सारेब व्यवसख्धितविषयताधिकरबम् | तेषामर्थेन सम्बन्धः ॥ ७ ॥ (fae) ॥
स्तो दशेपूणमासौ,-* दशपूणंमासाभ्याम् खगेकामो यजेत -इति। तज्र शूयन्ते धमाः,-निवपणम्, मो शणम्, अरवदननम् -- इत्येवमादयः श्रौषधधमाः; तथा, उत्पवन--विलापन- यदणासादनादय श्राज्यधमाः ; तथा, आाखाहरुणं, गवां भस्था- wa, wat भरस्तावनम्--इत्येवमादयोपि सान्ताग्यस्य । तेषु सन्दे्ः,ः- किं सर्वे, TAY चाज्ये सान्नाय्ये च ave, उत ये we क्रियमाणा seat, ते तच कर्तव्याः -इति।
“ननु dyer एव शूयन्ते, यथा, area, तण्डुलान् feafe—ef 1 बां संयुक्ताः, श्रवघातादयस्तु पदाथा विधोयन्ते खल्या, वाकयेनेषां ब्रोद्चादिसंयोगः, safer संजयः,
RU Wataru
भा. किं तावत्.आाप्तम् !- तेषाम् Waa सम्बन्धः, अर्थेन प्रयोजनेन, ये यच क्रियमाणाः भयोजनवम्भः, ते तच कनलच्याः। प्रथनादय श्राज्यसान्ताय्ययोः अनुपकारकाः- इति न त्र करणीयाः | एवम् उल्पवनादय श्रौषधसान्नाग्ययोः, शाखाशरणादय ा- ज्योषधयोः। “ननु शूयन्ते सवे TA । एतरेव न जानीमः, -श्रयन्ते न गरयन्ते-इति, तदिचारयितच्धम्। यद्यपि ya तथाभ्यनुपकारकत्वात् नैव HUT भवेयुः ॥
ख- Patera स्ेधम्मेः स्यात्संयोगतोऽविशेषात् प्रकरणा- विशेषाच्च ॥ ८ ॥ (ge) ॥
भा. उचयते, योम्धात् भाप्तः स्यात्, स यच प्रयोजनं तचे क्रियेत; weta तु wet पदाथा विदिताः, तिन न, य Bae भरयोजनं were कृश्यते, तचैव awe! कं ae?! यज यच विदिताः, तेचामी सवे विद्धिताः गम्यन्ते। कुतः ?। ° संयोगतोग्विदेषात् पभरकरणाविभेषाच', सवषां तावदाण्यौषध- सान्नाग्यानामपूर्वेण साध्साधनसंयोगोग्विजजिषटः, aw fine माणा अपुवैस्य छता भवन्ति-टूति fared | तथा भकरण- मविभजिष्ट-- यस्मिन् विदिताः सवधां विदिता भवन्ति-इति गम्यते, खतः सव सवे क्षयाः, TH अमो न सवेजोपवुवन्ति इति, विधानसामथ्यात् सवचोपकारकाः- इति गम्यते । सचायमट्ष्ट उपकारो भविष्यति |!
ख. भथेलोपादकमं स्यात् ॥ € ॥ (fae) ॥
भा. नैतत्,--सवं सवेन करणीयाः- दति, ये aw नोपक्वेन्ति, न ते ay क्रिवामदन्ति-इत्युङ्ृमेव । “ननु विधानसामध्यात् wa सवच्ोपकरिष्यन्ति'। न- इति ब्रूमः ॥
<.
aT.
a.
भाः
दे अध्याये ९ पादः॥' २९.९
फलन्तु AICI शब्दाथाऽमावाद्दिप्रयोगे स्यात् । १० ॥ (ae) ॥
नास्ति विधानं, येन सव स्वचोपकुवैम्ति। न च wera दिभिः उपकारमवगच्छछामः। अथा पक्निरपि नयोगतः तैव भवेत्, यत्रैव wea चोदना भवति, नान्यथा । यदि च मथनादीनामाज्यसान्नार्ययोः अनुषकुबंताम् शपि तत्प्रकरणे समाम्नायोग्नुषपन्नो भवेत्, ततोम्धोदटृष्ट उपकारः करुप्येत, ते त्ववश्यं समाम्नानोया श्रौषधाथं, फलं fe Te tQuaraea- नादिकया अवगम्यते तुषविमोचनादि, wierd च तेन, न warge पुरोडाः सिध्यति, af च अस्मिन् अर्थवान् प्रकरणे समाम्नायः, अथवति च afaa न ्रटृषटकरपनायां भमाणमस्ति-दइत्यतो न शक्यम् करपयितुम्। यदि च तच तण्डुलादि निष्पादनं दृष्टं न श्रभविष्यत्, ततो विप्रयोगे तण्डुलादोनामभवात् उपकारस्य शनब्दाधमा्म् दृ्टोपकारा- ate कत्त्यम्- इत्याज्यसान्नार्ययोः अपि क्रियमाणानाम- ढ़ टमनेविष्यत्। तस्यात् न प्रथनाद्यः सर्व्र। एवम् उत्- पवनादयः अखादरणादयस्य। तस्मात् न, सवै सर्व HT, KATA नाज्यसान्नाय्ययोः, Wad ` एव ते, उत्पवनादय राज्यस्य, न श्रौषधसान्नाय्ययोः, WUaTecur- Vay सात्नाग्यस्य, नाज्यौषधयोः-दति सिद्धम् ॥ (९।९। ४ We) ॥
WIR संयोगानुसारेख द वख्ितत्वाथिकरणम् | द्रवयं चोत्पत्तिसंयोगा त्तदर्थमेव चोयेत ॥ ११ ॥ स्तो दथपूणमासौ, त्र समामनन्ति, ‘cary कपालानि च
२९४ मीमांसा-दश्रने
भा. SANIT ETE च शपे च छष्णाजिनं च शम्या च उलुखलश्च Arey दृषश्ोपला च एतानि वै दग्र यज्ञायुधानिः-इति। तच सन्दिडते,- किं योय cw अक्यते एभिः कर्तम्, तद्धे wat पदाथायैतानि समाम्नातानि, उत यत् येन संयुक्तम्, तस्मै एव ?- दति किं तावत् प्राप्तम्? यत् येन अक्यम्- इति। कुलः !। एवं विधयो भविष्यन्ति तथाथवन्तः, इतरथा ते अमुवादा निष्पयोजनाः, प्रकरणाविशेषख सवेषदाधान्मति, 'यन्नायुधानि- इति च यन्नसंयोगो ्रवि्निष्टः। तस्मात् सवं WAY इत्ये वं प्राप्तम्।
एवं परापे भूमः, दरदं च उल्पत्तिसंयोगात् तदधमेव चोब्येत,
यो थेन versa सङहोत्पक्निवाक्येन daw स vere: तेनेव BUT, यथा ‹स्प्येनोद्गन्ति--डन्युद्धनाथता स्पधस्य वाक्येन, तत् Squat न स्पयादन्येन BHT! यदा चेवं, तदा ATA णव स्प्यः, तस्यायमनुवादो भवितुमडेति,-“रतानि धै दथ यश्चायुधानिः-दति। एवमेकैकस्य अनुवादः, तेन तेन वचनेन प्राप्तस्य | यथा,--' कपाणेषु खपयति, wren इवींषि निर्वपति, श्रपण fafrate, छष्णाजिनम् अधस्तात् उसूखलस्या- वस्तृणाति wal ठषद्युषदधाति, उलुखलमु सलाभ्याम् अव न्ति, कृषदूपलाभ्यां पिनष्टि-हइति। प्रकरणात् सवानि aay प्राभ्रयः, वचनान्न यथावन, Ta HT सामा- न्येन प्रयोजनं विदधत् तत् anaes, Tee हि सामान्यवचनेन विशेषविधानं भवति, werd तु विशेषवचनेन विशेषविधानम् | तस्मात् यत् येन seam daw, तत् ava विनियुज्धते- इति सिद्धम्॥ (९।९.।५ अ०)॥
TC +
* शम्यायां टवदमुपदधातीति काण ale Fo!
2 अध्याये ९ पादः। २९५
च्यारयादिरुयानामसङ्गनेखंताधिकरयम् । (खारणिन्याय,) ॥ ख. HARA द्रव्यगणयोरोककर्म्यान्नियमः स्यात् WLR
मा. ज्योतिष्टोमे क्रयं wea शूयते,“ श्ररुणया पिङ्गाश्यैक दा यन्या* सोमं क्रीणातिः-डइति। ay सन्देशः, किम् अश्णिमा छत्खपकरणे fafata, उत क्रय रवेकद्ायन्याम्?--इति। "कथं पुमः wea क्रीणाति--द्त्येवं विस्पष्टे करयसस्बन्धे गम्यमाने संनयः ?--इति'। उचयते, इड fe गुणम् ्रर्णि- मानममूक्तेम् सन्तं कियायाः करणम्--इति wee डपदिश्ति, यत् करणाभिधायिग्या तृतीयाविभक्त्या संयुज्य निरंगति,- " अदणया--दति, न च, MAPA क्रियायाः साघनं भवितु- weft! शतो सम्बन्धं क्रीणातिना अश्णगुणस्या वगच्छामः, न च, चश्कनीयमथें प्रमाणभूतः अम्डोमभिधास्यति--इत्येषं प्रकर्पना कदाचित् उपपद्येतापि ! केनचित् प्रकारेण सम्बन्धः दूति वचनप्रामाण्यमकारान्वेषणे बुद्धिभवति, तत् यदि पर, विचारयन्तः क्रियासम्बन्धसामध्यमवगमिष्यामः, एकवाक्यतया क्रय एव अरशुणिमानं निवेभ्यिष्यामः, श्रथ त्वप्रमाद्यद्धिरन्वि- ष्यमाणो न कथञ्चन सम्बन्धे उपपत्स्यते, ततो वाक्धभेदमभ्युष- गम्य प्रकरणधर्ममेनमधयवसास्यामः; AST TI विचारणो- यमेतत्-इति। fa तावत् माप्तम्? Bea भकरणे निवेभ्ः। कस्मात् ?। संयोगतोमबिद्धेषात्, प्रकरणाविशेषाञ्च। “ननु मकरणात् वाक्य. बलीयो भवति- द्ःत्येकवाक्यत्वात् चररूणिमा क्रयेण सम्भ॑त्स्यते' -दति। नैतदेवम् अवगम्यते, न fe वचनञ्जतेनाप्यनार-
* कोचित् रकहायिन्या इति पाठ, खं परजापि।
Rud | मीमांसा-दश्ने
भा. भ्योग्धंः शक्यो विधातुम्, यो fe ब्रूयात्,-उद्केन दग्धच्यम्, afar केदयितच्यम्- इति, fa स व्वनपयोजनसामन्नस्यम- sata? न चामूत्ताम्धेः कियायाः साधनम् उपपद्यते । तचत् wena क्रीणाति- शति सम्बन्धाभावादेकवाक्यता न भवति -डइति। | ‘aq Sart गुणवचनः, fa ate दर्यवचनः। कुतः १। खो लिङ्गसम्बन्धात् ; दष्यविभेषा Wt खी पुमान् नपसकम्- इति, wat यत् भातिपदिकं वत्तते, तस्यात् शप्रत्ययो भवति इति, शीप्रत्ययं च Meu इत्युपलभामद्े। तस्मात् दव्यवचनः, शरुणञ्जब्द्ः-इति। acacia, तदेव चि दव्यमरणिम्ना परिच्छिद्यमानम् अशुणशब्टाभिधानीयतां भते, तदे वान्यगुणकं ATMs: अक्रोत्यभिवदितुम्, श्वरुणिमानमेष अब्दो न व्यभिचरति, afer पुनद्रश्यम्, श्रष्यमिचारि च कारणं कारणवताम् LEA! WAT गुणः खा्धंः- इति गम्यते, तदस्य परत्यश्चतो गुणवचनता गम्यते, खीप्रत्ययदशंनात् तु नूनम् wear भातिपरिकं gerry इत्यनुमानं, wae च अनुमानाद्धलीयः, त्यात् गुणवचनः। कथं तद्धि लोमत्यय- सम्बन्धः?। भवति fe गुणवष्वनस्य पि खीलिङ्गता, यथाच अर्णा बुद्धिः, एवम् अश्णा--इति। Perera क्रीणातिना न सम्बध्यते। तस्पात् वाक्यभेद छत्वा भरकरणे सवेद्धिन्नेव सत्तिवेञ्नः- द ति। , (श्य यदि क्रीणातिना न सम्बध्यते, तस्िन् एव वाक्ये , एकडदायनोअ्ण्टे न सम्भ॑त्स्यते, न भविष्यति वाक्भेदः-डतिः। तत् न, केवलं fe गुणम् अश्णञग्दोमिदधाति, न दव्यगुणौ; केवलं च TARA, न गुणसद्ितम्-इति तयोः सम्बन्धस्य वाचिकां TS TAMU कथं सम्बन्धो गम्यते ?। “श्रा, tunis षष्ठीम्, एकविभक्तिनिर रात् सामानाधिकरण्यम्
१ अध्याये र पादः § Re
सा. अवगनिष्यामः, यथा नोलमुत्पलम्-दति'। तदनुपपन्नं, कूपात् WU गुणवचनता, करपनीयन्तु रकविभक्धिसंयोगात् एकद्धायनीञ्जन्द सन्निधाना तदेकवाक्यतामभ्युषगम्य एकद्ा- यनीञ्रब्द्सामानाधिकरण्यं; न च, लिङ्गात् ne बलीयः। तस्मात् AIS AT | | ‘AY SUM, यदा केवलगुणवचनता्यां we: मरवर्नमानो नान्येन सम्बन्धं लभते, तदाग्नुषरेश्कत्वात् अनधक्यं माभूत् दति द्रष्यपरतामापद्यते, तर्यामवस्थायामेकविभङ्गियुक्तेनैक- इ यनीञ्जग्देन सन्निहितेनेकवाक्यतामापद्यमानः समानाभि- करणो भवति, तथा च Bea, नोलमुल्पलम्- इत्युप पद्यते, स॒ चायम् HUME: तस्यामवस्थायां वत, न fe wer खाथेमभिदधत इतो विच्छिन्नस्य मकरणेग्प्यर्थवत्ता। कुतः? | येनेव देतुना सम्बध्यते क्रोणातिना न, AVE: क्रियायाः साधनं wafa—ua; न च, क्रियासाधनेट्रषयेः, न fx, केवलगुणवचनः walla दरव्यमभिधातुम्- द्रति ख णव Bq: प्रकरणसम्बन्धाभवेम्पि, wats सम्बध्यमानः क्रियाभि सम्बथेत, तत्साधनेवै FE, त्चोभयमप्यनुपपन्नम्। अतः अन- थेकत्वपरिजिद्धोषेया सन्निद्धितेनैक्ायनीश्ग्दे नासणा शण्ट्; सम्बध्यते, नास्ति वाक्यभेदः" | नेतदेवं, न Carer एकद्धायनीवि्रे षणं भवितुमदईति। fa कारणं १। करणविभक्या तृतोया समु्रितोभ्यं, तेनैतेन तृतीयाञुतिसामथ्यात् क्रियाविशेषणेन भवितव्यम्, कारकाणां fe क्रियया सम्बन्धो न दृव्येण-हइति। स एष अ्तिसाम श्यात् क्रियाविशेषणम्, एकवा क्यत्वात् रकड्ायनीविद्चेषणं ; Sy वबाक्याद्रलीयसी, तस्मान्नास्यैकद्धायनीसम्बन्धः-- fa |
‘aq च गुणस्य क्रियासम्बन्धाभावान् अरविंवचिता कारक- 2 8
२९८ मौमांसा-र्णमे
भा. aie इति रएकद्धायनीसम्बन्धोम्यमभ्यवसितः'। एवमपि मोपपद्यते,-यदि कारकानिधानम् श्रविवश्ितम्- दति गुण- अग्टे नैतेन Faq अमिधातुमिष्यते, तदा भ्रातिपदिकार्थस्या- ष्यतिरोकः- हति परयभाविभङ्ेः arti) न डि तुतोयान्त- स्तमनिसम्बरन्धं शक्रोति वहतुम्, न चान्यथानुपपन्निः-दृत्यन्यो- भस्यानुपपद्यमानोयेः Wat करुपयितुम्, यथा, अद्रौ तिति माणवकः--इृ्युक्ते उबलनेम्नुपपद्यमानो न we गवि वा wera, श्रत्रिसमीपवखन रएवाभ्यवसोयते ; तददिषाप्यपथ- मान्तः शब्दो न कथच्चिदप्यव्यतिरिकते प्रातिपदिके भवितु- wefa—efa तस्मात् काममनर्थ॑कोग्बगम्यतां नास्यैकद्ा- यनोसम्बन्धोग्वसात्यः। अदन ब्रूमो,-न कारकम् अरुणाअब्दे नाभिधीयते-- इति, क्म् णगुण विज्जिषटमेतेन कारकमभिधीयते। कदा. चित् तु किञ्चित् विधित्सितं भवति, कदाचित् उपसर्जनीभूतोभ्यौ विधित्सितः, प्रधानोभूतोम्नुबाद्ः; तत् यथा, दण्डो- इति खपसजेनीभूतदण्डकपुरषपरधानकः अब्दः ATTA, कदाचित् तु fara पुर्षे दल्डगुण विधानाम् खचार्यते,--दण्ड त्रैषा- मन्वाद-इति; तथा, “लोदितोष्णीषा ऋत्विजः weet ef णवमिदापि यद्यनुपसजनभूलोगणो गुणः, मधा नभूतं कारक; तथाग्यनूदिते कारकेगरणगुणविधा नाथं वचनं युज्यते | तस्मात् एकद्धायनीसम्बन्ध डपपद्यते, नारित वाक्धभेदः"- इ ति। नैतत्सारः, wt fe एकड्धायनीक्रोणात्योरनवनुद्धं सम्बन्धं बोधयितुमयमेकहायनोभग्द खचरितः,† स एष कथमिव अश्णा- MIVA सम्बध्यते, तदेतदभिदितमपि पुनःपुनः पयनुयुज्यते ।
* कारकविभक्तिरिति ate ge | † उच्चरति इति wfaq |
2 ध्याये ९ UT | २९९.
भा. ' कथं ACH Waa eT क्रीणातिना, अश्णगुणेन च समाने
समभिव्याद्ारे क्रीणातिना सम्बन्धोमभ्युपगमनोयः, न पुनः शारुण्येन?-इतिः। अब्द प्रामाण्यात्,- भवति fe क्रिया- सम्बन्धस्य वाचिका विभक्गिरेक्ायनोशब्दमनु निविष्टा, नतु गुणसम्बन्धस्य वाचिका । (का पुनः क्रियासम्बन्धस्य वाचिका, का वा गृणसम्बन्धस्य !-इति'। कारकलच्चणा क्रियासम्बन्धे विवक्षते भवति दितीयादिः, अविवक्षिते पुनः कारके, सम्बन्ध- माजविवश्चायां Tet! न च अच ष्टी पश्यामः, पश्यामस्तु खल् तृतीयाम्, wa क्रीणातिना सम्बन्धमभ्युपगच्छाम एक- खायनीशब्दस्य, AQUI A— TA |
कथं तदधं भवति अच सम्बन्धो,--नीखमुल्पणम्- दतिः | उचपते,- भवति, न तु अतिखच्चणः, fa तु बाक्यणश्चणः, उत्पल्जग्द सन्निधाने ACTH TMA नेकवा क्यता मभ्युष- ` गच्छन् न अजद्त्खा्धंहत्तिः उत्पल विेषाभिधानपर उच्ाय- माणः सम्बन्धमभ्युपैति |
‘ature वाक्यलच्षणः तददेव असणिम्ना समं सम्बन्ध एकड्ायन्या युज्यते'। न-इति ब्रूमः,-खतिहि बाक्याद्धली. यसी, सुति ञ्ास्याः क्रियासम्बन्धमा इ, न गुणसम्बन्धम्। “यदि पुनः श्रतिसामथ्यात्, क्रियासम्बन्धोमभ्युपगम्येत, कवाक्यत्वात् safe गुणसम्बन्धः'। नेवं क्यं, यो इन्येन सड सम्बन्धुमुषार्यते, न तत्समीपगतोप्प्यन्यः तेन सद सम्बन्धूमदति, यथा, भाया राशः, पुरुषो Fagus mastery उचार्यमाणो Tae न पुरुषेण सम्बध्यते, afew क्रयाविदेषणार्थम् उश्चायमाण एकदायनीश्रब्टो नाश्णाशब्देन सम्बन्धमद्ंति |
श्वा च,- सत्यमेवमेतत्, अरसत्यामाकाङ्कगयाभानन्तयमकारणं, Say तु बाधिते पदाथ वाक्याधं उपपद्यते, नान्यथा, सामान्य इत्ति fe vy, fatueie वाकं, सामान्येनाभिषरह्लानां
२९० मौमांसा-दशने
भा. पदाथानां यद्िशेषम्बस्थानं, स वाक्यार्थः, तेतत् SH, (९।९। २५ छ०)-“ तह्ूतानां क्रियायेन समाम्नायोग्धेस्य afefan- त्वात्" इति, तच प्रत्यक्षादिभिः पदाथा, बाक्यार्धः पनरान
मानिकः, तदेतत् श्रवगम्यर्ता,-केवलखाथंटत्ि पदमनुपदे्- कम्- इति vertu सन्निदितेनेकवाक्यत्वमञ्युपैति, नान्यथा -इति, तदिद यद्यप्येकदायनीञ्जब्दः क्रीणातिना सम्बध्य- मानः छ्वताथा न पदान्तरेण सम्बन्धमाकाङ्कुति, अरुणा श्म्दः तु Verity सम्बन्धम् अलभमानः थन्धकः- इत्येकद्ायनी- अग्दे नेकवाक्यतामभ्युपेति'। ननु उक्त क्रियासम्बन्धा्ा, ना- रणासम्नन्धार्धः- इति | ‘STE, अरुणाशब्दस्य श्रानथेक्यपरिष्ारायोभयसम्बन्धार्धः -इति वदामः, ्रन्याथमपि छशतमन्याथमपि शक्रोति क्म तत् यथा, जआाण्यधं कव्याः प्रणोयन्ते, ताभ्यश्च पानीयं पीयते डपस्पुग्यते च । एवमिष्ापि क्रयसम्बन्धार्थमेकदहायनीशन्द उच्चायमाणोम्शणाअनब्देन Ty सम्भत्स्यते, न किञ्चित् दुष्यति | तमात् न वाक्यभेदः इति। नेतद रित, यद्यप्ययमसणाञअम्द अनथको माभूत्,--दइत्येकदायन्या सम्बध्येत, तथापि सर्वद्िन् भरकरणे निवेष्टुमदेति, add सोमं क्रीणाति- इत्येष wz भक्रोति fatten, न fe श्रयं विशेषणत्वेन उचार्यते, बिं afe ्रपूवाम्यं विधीयते | ‘aq श्वपूवाम्पि, विधीयमान एकड्ायनीशग्द्वत् इतरेण सम्भ॑त्स्यते। कथं ?। प्रयोजनाय डि उच्चार्यमाणः weet येनार्थः, wet तावत्मयोजनाय श्रवकरप्यते, afafery बुद्धौ भवति, तेन बुद्वौ सन्निर्धितेन wad aang: we: सम्बन्धयितम्- cfr नेतदेवं, यो fe असम्बध्यमानः अनर्थको भवति, © सम्बध्यते, नान्यः। कुतः एतत् १। सम्बध्यमाने हि सामान्यं विशेषेःबस्याप्येत, तच वावयेन अतिः पीडिता स्यात्। न चायम्
QR ध्याये ९ पादः॥ RRL
भा. असम्बध्यमानः क्षीणातिना अचनथेको भवति, प्रकरणगताभिः एकद्ायनोभिः* अभिसम्भत्स्यते | "ननु एतत् उक प्रकर णेऽप्यस्य सम्बन्धोप्नुपपनल्लः- द ति'। नानुपपन्नः, एकस्मिन् बाक्येभन्योम्धः विधीयमानो नान्येन सम्ब- wa, वचनव्यक्तिभेदात्, seat fe वचनव्यक्गिविधीयमानस्य, श्रन्या गुणेन सम्बभ्यमानस्य । श्रक्नातवत् area विधीय- मानोभ्या, ज्ञातवत् अनूद्यते गुणसम्बन्धाथै, न च सष्टदुचारय- माणो श्नातवत् श्रक्नातवश्च भवितुमहति, एकड्धायनोशब्द्ः क्रये विधीयमानोग्क्नातवत् स्यात्, अशणाशब्टे न सम्बभ्यमानखु MAA! वाक्यभेदे Yrs दोषो भवति, मकरणे तु वाक्यान्तरैः feargarncfa च प्राप्तानि, तेः इदं वाक्याग्तरविद्धितं सम्बध्यते, ay श्न्यस्खिन् विधीयते, satay वावक्येभनूद्यते --द्त्युपपन्नं भवति। तस्मात मंयोगतोम्विशेषात् भकरणा- विशेषाच waftaa प्रकरणे gag निवे्ः- इति | एवं प्रति ब्रुमः, अ्थेकत्वे दर्यगुणयोः रेककम्यान्नियमः ST ae, यच aad सूयते द्रव्यगुणयोः, तच दर्यगुणा- wafer पदार्थं नियम्येयातां। कुतः ?। रेककम्यात् एककाये- त्वात्, एकं हि काथं Ray: शूयते क्रयसम्बन्धः । . कथमे- तत् अवगम्यते !। एकवाक्यत्वात्। कथमेकवा क्त्वं !। अरुणया पिङ्गाच्या एकद्ायन्या--इति श्रपयेवसितोग्थंः साकाङ्खत्वा- दभिधात्प्रतिपत्रोः, सोमं क्रीणातीति तु पयवस्यति, तयोरेवं नैरत्स॒क्यात्। यद्येककार्यता किमिति विकरूपो न भवति ?। नेत- देवम् ‘wary विकश्पेरन्ः- दति विकर्षधमाणौ प्राञजुतः --डइत्ययुक्णोम्यं पयनुयोमः। कथं !। पर्यनुयोगो नाम स भवति, यः are साधयति, farwer च प्रतीपमाचरति, न च
५ ~ जणा
* रकहायनोभिर्तिषाग्सो० rer mife 2
RRR मोमांसा-दभने
भा. विकरूपोग््रत्प स्य प्रतीपमाचरति, कयेणारशिमासम्बन्धः-- इत्येष नः पक्तः। न ख विकर्पो नानाकार्यत्वात् |
"ननु इदानीमेव उक्म्,-एकं कार्यम्- इति, तच्चापि विरुद्वम्,--णवं दि पूवममिदितं,--श्रमूर्तत्वात् गणो न क्रियया सम्बभ्यते- इति, इदानीं विषरोतमभिधोयते,--डभा वपि दर्- गुणौ एकाथ क्रयमभिनि्वत्षयतः- इ ति। उच्चति antewga, न ख विकर्षः, एकं काय्य, सामथ्यभेदस्तु area fe द्रष्ये क्रियां मत्युपकरोति, गुणस्तु विज्जिष्टानां साधनम्। “यद्येवं न aie गुणः क्रियामभिनिवेत्तयति, साधनस्य ad} विद्धेषकः- Cf! नेतदेवं, गुणस्य क्रियामभिनि्र्षयत एतदेव सामथ्यं, यत् साधनं विर्बिष्यात्। श्राकाङ्ति च करिया साधनविदधेषणं, चिकभूतो दि गुणः साधनं ख शयति, असति fee न aaa, --कतमत्साधनं क्रियायाः {- दहति, ततः क्रियां नाभ्यवस्थेम कत्तुम्- द्रति भवति क्रियासाधनं गुणः। नचैवं सति fared} भवति, यथा ्रधिकरणस्य कच्चादौनां च, wfyacd शि कत्तादीनि धारयति, तान्यधायमाणानि न अरज्मुवम्ति क्रिया मभिनिवत्तयितुम्, तथा कत्ता करणादीनि समाधक्ते, तान्य समाहितानि न अल्गुवन्ति स्वं खमथेमभिनिवत्तयितुम्। यस्िंस्त् ` साधनोपकारे काय तद्धिन्नेव उपकारेगन्यत्साधनं विधौयते तजर विकर्षो, यथा Meas, यवेयजेतः- इति, sus fy तष्डुलनिटत्यथाः।
‘ud afe तदेवेदं wend भवति एकदायनी err तदिभेषणं च अङ्णो गणः, तजर स एव दोषो वाक्वभेदः Westy Tir) न ब्रूमः अस्णाञ्जब्द एकद्धायनीोज्रम्देन सम्बध्यते - दति, fa तद्धि क्रीणातिनेव सम्बध्यते, एवं fe wah अशणगुणेन क्रयममिनिवन्षयेत्-- इति, यथा च तेन निर्वरस्यते तथा यतितच्यम् भवति, म चाविर्जिंषन् साधनं, गुणः किया
ह ्यधाये ९ Ue | २२९
भा. मभिनिवत्तयतीत्यथेात् साधनवि्ेषणतां प्रतिपद्यते, यथा wreat पचेत्-डइति क्रियासाधनत्वेन निदि ear, सम्भवने धारणे च स्याली पारयति तददिह्ापि ea! तसमात् नास्ति वाक्यभेदम्रसङ्गः-दइति।
° नन्वेवम् safe वाक्यम्भिद्येल। कथं १। meta बाक्यपरि- समापिदरृष्टा-इति, यथा रेवद्त्त-यश्नदत्त-विष्णुमिभा भोज्यन्ताम्-इति प्रत्येकं भुजिः समाप्यते, यथा च यस्य पिता पितामदः सोमं न पिवेत्-डइति। एवमिद्ाप्यश्ण्या क्रीणाति, waar क्रीणाति-शतिः। नेतदख्यत्पत्तस्य aut, एवमपि क्रये एव श्रशणिमा निवेशयति, न wala प्रकरणे-इति। ˆ सत्यमेष दोषो न भवति, किं तु ्रनश्णयापि एकद्ायन्या क्रयः KITA, ACTA चानेकद्ायन्या, Ay यदुक्तं द्रव्यगुणयोनियमः- इति, सा प्रतिज्ञा rays न ate ब्रूमः, वाकयभेदः-इति। wit) क्रयस्य fe दष्या- रणिमानौ उपदिश्यते, न क्रयः तयोः। न ख, प्रधानं प्रतिगुणं भिद्यते, प्रतिप्रधानं ड गुणो निद्यते- हति, afta चायं दृष्टान्तः, समुदाये वाक्यपरिसमास्षिः- दति, यथा गगाः तं दण्डयम्ताम्-इति, तथा श्रभिषुत्य इत्वा भक्तयन्ति-डति। तस्मात् उभयविश्ेषण वि श्ष्टः क्रयो विधीयते।
(कथं पुनः तसिश्च nace gera सति एकान्तेन शरवधायेते,- समुदाय एव वाक्यपरिसमास्भिन अत्यवयवम्- इति'। WT, — oe द्रव्यारुणिमानावुभावपि क्रियासम्ब- दवावुपलभ्येते परस्परेण सम्बद्धौ, क्रयोग्पि द्रष्याशणिमाभ्यां विशिष्ट उपलभ्यते नान्यतरेण, aa यदि इष्यपरम् अरूणिमपरं च भवति वचनम् इद्, ततः प्रत्यवयवम् असंशयं क्रयसम्बन्धः; अथ क्रथविधित्सयाग भिधीयते, ततो यथेवायम् एकडायनीवि-
RRS मीमांसा-दश्रने
भा. जिष्टः, एवम् अशणिभवि्चिष्टः- इति नियमतः* खभयसम्बन्धो- मभ्युपगमनीयः। न च, अरभदूव्यासणिमानौ ईप्सित, दैष्सितस्ह् क्रयः, तेन fe ज्योतिष्टोमद्रष्यं सोमः परिप्राप्यते, इृव्याश्णि- मानौ क्रयी सन्तावीष्सितौ स्यातां, नान्यथा । तसमात् क्रयो विधोयते, स च नान्यतरवि्जिष्टः प्रतीयते- इति समुदाये वाक्धपरिसमार्षिः इच निसीयते। यदा चेवं, तदा न, एक- दायनोम् मुत्का अन्यत् KY क्रयसाधनमस्ति, न चाश्णात् अन्यः साधनस्य विशेषको गृणः- इति, नियमः सिद्धो भवति। “अज्र बद्ामः,- यदि क्रयस्य साधने गुणोग्भिसम्बन्धमुपेति, तदा वाक्ये भिन्नेभपि क्रयसाधनत्वात् श्रसणिमा अस्थन् द्रष्ये न निवेश्यते, किमथम् एकवाक्यता प्रयनेन साध्यते -इतिः। तदेतत् शअभिधोयते,-भिन्ने fe वाक्ये एकद्धायनीसाधनकः क्रयोग्वबुद्धो भवति, श्ररुणासाधनमपि क्यान्सर, न तद्खिन्नेवै- कशायनीसाधने क्रये श्रश्णिमा विदितो भवति, त्र यत् क्रयान्तरम् श्रसणगुण विष्ट, तज्राथात् प्राप्तम् अन्यदपि साधनं भवति, तदपि विर्िंषन् ष्णो गुणः तेन सम्बध्येत! एक- वाक्यत्वे तु तत् परितं भवति । AANA साधुं श्रमिधोयते,- अर्येकत्वे दूग्यगुणयोः रेककम्यात् नियमः स्यात्-डइति॥ (et ९। € Wo) ॥
सर्वषां यादीनां सम्मामा्यधिकरबम् | (यदेकत्वन्धायः) | ख. रकत्वयक्तमेकस्य खुतिसं योगात् ॥ १३॥ (प°) ॥ भा. अस्ति ज्योविष्टोमः,--' य ud विदान् सोमेन यजते-इति।
* नियोगत इति ute प | + परिसमाप्यते इति प्रा° पण |
श ध्याये ९ Ure: | २२५
WaT अूयते,-'द्ञ्ञापविबेण+ ay सम्मा इति, तथा अरत्नि शयते, श्रभरेस्तृणान्यपविनोति- इति, तथा दभ पूणमासयोः शूयते,“ पुरोडाशं पयग्रिकरोतिः-दति। तत्र सन्दे इः, किमेकस्य अस्य, एकस्य TT, एकस्य. पुरो्धाअस्य च सम्माजनादि कर्तम्, उत सवषां यणां सवषाम् अग्नीनां सवषा पुरोदाञ्जानाम्?- इति । किं प्राप्तम्१{-एको दः, एकोम्भिः, एकः पुरोडाः इइ adler कुतः! afer संयोगात्, णकत्वश्रुतिसंयुक्छा wa पदाथाः, एकं fe इष्यभेषु श्रुयते, अग्दल्षणे च fe कमणि यत् अब्द शाद, तत् अस्माकं प्रमाणं, यथा पसुमालमभेत-इत्युक्के. एक एव पुः पुमा ालभ्यते, एवम् WTA TE सम्माजनीयः, एकस्य
अयेस्तुशान्यपचेयानि, एकः पुरोडाः पयप्रिकलश्यः-इति ॥
ख. स्वेषां वा रूक्षणत्वादविशिष्टं हि लक्षणम् ॥ १४ ॥ (सि०)॥
भा. नैतदस्ति, यद्ादिष्वेकत्वयुकषेष्वमी पदार्थाः कर्तयाः- इति, सवं Ter सम्माटबधाः, सवेभ्योमश्निभ्यस्तृ लान्यपचेयानि, पुरोडाञ्रमाचश्च पयेभ्रिकत्तष्यम्-दइति। कुतः !। पडण्यात्या za लच्चयित्वा सम्मागादि विधीयते, अवि्जिष्टं च aad सबेदरषयेषु, AT न गम्यते विेषः,--को TH! VATE, को न -- इति, सामान्यावगमादिशेषानवगमाच खवेपरत्ययः। तथा अधिपुरोडाज्ञानामपि। ` ननु एकवचनं शूयते, तत् विदे यतिः | नेतदरिति, एकत्वं fe aqaard पद्ठादिष्वेकत्वं ब्रूयात्, न दितोयादीन् प्रतिषेधेत्, रकत्वस्यासगै वाचको न दितोयादेः
# enfant वासःखद्ध इति माधवः 2
RR¢ | मोर्मांसा-द्मे
भा. प्रतिषेधक, तेन प्रतिषिद्धे दितीयादौ सामान्यवचनेन प्राप्तम् ` सम्मा्जनादि किमिति न कियेत | "तश्र एतत् स्यात्, एकवष्वनम् CE Baad AH एव एकख्िन् x, हितीयादिषु च, किमन्यत् कुयात् अन्यतः परिसङ्कुयायाः, न Varad परिसश्चचीत दितीयादीन्, wagers स्यात्, walle च दितोयादीन् निवक्षयितुम्, यथा, ' शड्वामिधानोमादक्ते- इति गदभामिधानं परिस्यष्टे, एवम् अवापि zeqa—ecfa | नेतरेवं, तच मवस्याभिधान्याख यः सम्बन्धः, तदनिधान- ` परम् षचनम्,--' इमामगुभ्णन्- इत्यडवानिधानीम्- इति, न अनेन मेण, ' दत्ते इ तिलिङ्गेनेवादाने भाक्तत्वात् मलस्य परिसद्ुया. gar! इह पुनयंरेकवचनं द्धे yaa, तत् शरूयमाणमप्यविधोयमानत्वेन न निवन्तेकं भवितुमदति, यथा, afaq ओदनं निदिश्य ब्रुयात्,-य wl भशयेत् कित् शवा माजारो वा, स निवारयितद्यः- इति, aw यदि wee निमिन्तत्वेन विधीयते, न, माजा रसम्बन्धः, ततः काकोग्प्या- ` गच्छन् निवायते, अयमाणेभ्पि सुनि माजारे वा उवमाजार- सम्बन्धस्य निमिन्तत्वेनाविधीयमानत्वात्। ण्वम् इदाप्येक- ल्वसम्बन्धस्य अविधीयमानत्वात् शयमाणेमप्ये कत्वे aya संम्टज्येत --इति | न च, अच दरव्धेकत्वसम्बन्धविधायकः afar fea “नन् सम्मा्टि- इतिः नखेतत् दष्येकत्वसम्बन्धस्य विधायकम् । कस्य तद्ध !। टष्यसम्मागेसम्बन्धस्य विधायकम्, एवं शत्या ` खपदाया विदितो भवति, इतरथा वाक्येन पर्पदाथा षिधी- येत! wat च वाक्यं क्रमते, न सम्भवनपां अती । अतोग्विधीयमानं विशेषणत्वेन, एकत्वं न दितीयादङीन् प्रति. चेद्धमदेति। एवं सति न, Mae सम्मागादि क्रियमाणम्
R अध्याये U पादः॥ RAO
भा.अचीदितं भवति, मतिषिद्धं वा, यथेव fe तत् एकस्य शतम् अवगम्यते, तथा हितीयारेश्पि।
रयं चापरो दोषः, न तदेकत्वं दष्यस्य सम्मागादौ विषये नियम्येत, न fe, सम्मागदिः, ofa Fa एकत्वं नियम्येत, तस्य विद्धेषणत्षेन भवति, विधीयते fe अन्न सम्मामादिः, न Wal लक्षणत्वेन दष्यस्याम्नायते, न हि, यौगपद्येन विधातुम् शक्यते, ल णत्वेन च उञ्चारयितुम्; परसिद्धसम्बन्धो fe शक्रोति लक्षयितुम्, न चाविद्धित एवक्नातीयकः अन्दाव- गम्यः प्रसिद्धसम्बन्धो भवति, विधोयते च सम्मामादिः, त्यात् न विशेषकः, न चेत् विञ्चैषकः, न द्रष्ये एकत्वं नियम्यते-इति अक्यम् श्राश्रयितुम्।
"श्रथ एकत्वं सम्माग Sea) तत्रापि इयी गतिः स्यात्, एकत्वं परधानं, सम्मागा वा, तञ्च उभयमप्यनुपयन्नम्,-न तावत् एकत्वस्य सम्मागेः शक्यते कलम्; न च, द्रष्ये क्रियमाणः एक- त्वस्योपकरोति केनचित् प्रकारेण ;. न च, एकत्वस्योपहलतेन किचित् भयोजनम् स्ति, न हि, तत् गुणभूतम् श्युतम्। “अथ एकत्वं सम्मा प्रति गुणभुतम्-इतिः। तदपि न। कथं ?। श्रमृक्तत्वात्, न fe तत् सम्मा निष्पादयति । यद्यम्यन्यत् अमुक्ते क्रियां निष्णादयति साधनं विर्चिंषत्, तथाप्येतत् न भवितुमति, न छि, अर पष्ठः सम्मागायैः, सम्मागोम्ब TUS चोद्यते, स हि प्रयोजनवान्, कर्प्यमयोजनः CATT: | यदि we: सम्मागेस्योपकुयत्, तदुपकारिण डपकरोति- इति सम्मागस्य उपकारकमेकत्वं भवेम्, न aaa! तस्यात् एकत्वसम्मागयोः असम्बन्धः
"ननु प्रधानभूतमपि यषहादि सम्मागं निष्पादयत्येव, तत्साधनं तच्च fatten तदुषकरिष्यति, यथा इज्याथ दधनि पयसि व प्रलोता wat: पाके दपकुवेन्ति। परिधानाथ च
२२८ मीर्मासा-दग्रने
भा. परिधौ युपधमा बन्धने। ETA श्रयम् असमाधिः- इति" । अच उचयते,- न ब्रूमः अतदथ साधके न भक्तुवन्तुपपक्तुम् —<fa, किं तदि? यदा प्रधानभूतं were wowed खचयते, न तदा एकत्वस्य quiet सम्बन्धः, न सम्मागा- दिना-ड़ति। wet! याषत् इश लश्चणत्वेन किञ्चित् उचयते, dare: तच भवति, न तु लदिधौयते विज्ञानाय । "किमर्थे तद्धि खच्ायते !। wean किञ्चित् विधायिष्यते- इति, तरेतत् मादि लश्शयित्वा तस्य खम्मागादि विधोयते। तत् यद्येकत्व- सम्बन्धोम्परो TERY सम्मागारौ वा पदार्थे विधीयेत, योः सम्बन्धयोर्विधानात् fda वाक्छम्। अथोचेयत,- शादि लशयित्वा तस्य एकत्वसम्बन्धो विधोयते, न सम्मागादिः सम्बन्धः- इति, तथा च सम्मागादीनाम् अध्ययनं प्रमादः, ` इत्यभ्युपगतं स्यात्, नचेतदेवम्। तस्मात् उभाभ्यामेकवचन- स्यासम्बन्धः- इ ति। एवमेतरेकत्वं यदस्य न कित् पकारः करोति, न सम्मागस्य, एवभेव सद नुद्यते । तस्यात् नैतत् किञ्चित् अपि कतुम् विवश्यते-इति सवेषां दादीनां सम्मा- ` - मादि कत्तेथम्-दहइति। कुतः? । संयोगतोम्िभेषात् भरकरथा- विद्ेषाश्च | | "यदि अविवकितभेकत्वं, कथं तद्धकवचनमुषार्यते ? ननु बङषु विवलितेषु बवचनेन भवितव्यम्" उचय्ते,- न बयमे- तदिचारयामः,--एकवचनमुारयितच्धम्, न खउश्ारयितय्धम् —tfa, उच्चायमाणे सति किं मरतिपन्ष्यम्?- रक् एव सम्मागादि, उत सवेषु {- इति, तज सवेप्विति स्थापितम् aft च, न विभक्तेवेचनमेव एकं पयोजनं, fe तद्ि!- कारकसम्बग्धोपि, अविव। शते एकत्वे कारकसम्बन्धाथंमस्व उथ्ारणम् भविष्यति । तस्मात् नानर्थकम् | अपि ख, षः पमातिषदिका्धंः एकत्वं विभक्वय्थंः। (किमतः?
Q अध्याये ९ पादः RRL
भा. यद्येवम्'। wag अतो भवति, प्रातिषदिका्थगतं Fe fafa: way yeaa agi) ‘watt सति fa न, सम्मागेण सम्भ॑त्स्यते (—tf | तेन fe सम्बध्यमानं वाक्येन Ueda, न ख, FT, न्येन सम्बध्यमानं वाक्येनाच्डिद्य अन्येन सम्बन्धमद्ति। शअसम्ब्यमानस्तु एकत्वेन सम्मागा, यदि नैकत्वविञ्जि्टः करियते, न किञ्चित् विपन्नं भवति, नचेकल्ववि- fae: सम्मागादिः, यद्ादिमाबस्य च विधीयते-इति किमिति तीयस्य त॒तीयस्य च न क्रियेत- इति ॥
ख. चोदिते तु पराथत्वाद्यधा-खुति प्रतीयेत ॥ १५ ॥ (ato f°) ॥
भा. थ यदुक्घं, (२२५। ९० प०)- यथा, पश्ुमाखभेत- इति एक एव पशुः पुंपशुखालभ्यते, एवमिदमपि- इति, शस्त्य्र वैपरोत्यम् इइ यदायः सम्मागः, तच पुनया गार्थः Way: | किमेवं सति भवति?। यो यागाथं परिच्छिनत्ति, स॒ यागस्योपक- रोति, अपरिच्छिन्न न wal यागः कतुम्- इति, न तु देण Rafafeaea सम्मागेः क्त्यः, यत् यद्धं fafa सम्मागे- स्योपकुयात्, WHY एतरेकत्वं यागं प्रत्युपदिश्यते । ‘AGH, (२२५। ऽ प०)-परातिपदिकाथेगतं ware विभङ्धिः शुत्थेवाभि- wefa—afa, यागे रएतत् वाक्येन विधास्यति, तजर वाक्यात् खतिबेलीयसो--दत्युक्षम्'। सत्यं, यच ओ्रौतोम्मिसम्बन्धो विव- उयते, अविवश्यमाणे च वाक्यावगतः सन् श्रपयुद् सितच्यो भवति, तद्त् एकः पुंपगु खालम्यते- इति, Tenet न सम्मागेरयोष- करोति- दति न oe अक्रोति fateq | तद्यत् अ्रविवश्ितम् — Ufa ॥ (RIX । ॐ Bo) ॥
[र
* ‘afcfeanfa’ इति पाठ" so Ute Yo | UT Ato Mo To]
२६० ° मौमांसा-दशंने अथ चमसादौ सम्मागाचप्रयोगाधिकरणम् | स" सस्कारादा गुणानामव्यवस्था स्यात्॥ १६ ॥ ( पू०)॥
भा. रसित ज्योतिष्टोमः, तच यूयते,“ earefatu यदं सम्मा --इति। तत्र एषोग्यामधिगतः,-- संव यचा: सम्माजत्या;- Uf इदमिदानीं सण्श्द्िते,- कि? चमसा अपि सम्मारटव्याः उत न?-इति। किं तावत्प्राप्तम् ?--चमसाद्यपि सै सम्मार्ज्धम्- दूति, कुतः ?। “संयोगतोविशेषात् भकरणाविेषाच- शति, यथैव fe अद्ाणामपूवेसम्बन्धः, एवं चमसानामपि, यथैव च ow: अख्िन् प्रकरणे, एवं चमसा पि तस्मात् सवेष Get: | “ननु बरहाः शूयन्ते, ते चमसानां farrier भविष्यन्ति उचते, Nes TIE भविष्यति, चद्धादि सोमपम्, afer aware: सोमो द्यवसिचेयत,- इत्येवम् arg, तत्सव सम्माजितथ्धम् ; यथा भोजनकालो वर्तते, स्थालानि सन्दज्यन्ताम्,- इत्युक्ते यानि यानि भोजने ewan, ` तानि तानि wale सम्डज्यन्ते, ered ल चणार्थम्- इति गन्वते; एवमिष्ापि दृषटव्यम्- हइति। | ‘Sud, लोकेमथेल णः सं्वद्धारः, येन येनार्थः समेन, SALAM वा स ख सम्खव्येतेव। इहतु वेदे अ्दलशणः, WEA प्रस्य सम्मागेमाद, तच किमथ तौ arent TEMS) MIU Had’ | उचयते, सम्मा इति went पुखषप्रयं विधातुमेष we: शक्रोति watts, यदसम्बन्पे तु वाक्छन, अृतिख बाक्याद्लीयसी । aan खचणया पद्- weet वण्यते, न, यथाञुतः- दति, तेन, यो यः सम्मार्जन संस्काराः स स सम्मार्जतः, Taq व्थवतिरेत एवक्ना- तीयको गृणः- इति ॥
ख.
aT.
Q BUA २ पादः। २९९ व्यवस्था वा अथस्य खुतितंयोगात्; तस्य शब्दप्रमाण- त्वात् ॥ १७ ॥ (fae) ।
चयवतिषठेत वा अदेष्वेव सम्मागा, न, चमसेष्वपि प्रसज्येत-
इति। कुतः?। mre अतिसंयोगात्, अूयमाणो fe ww
न खत्खष्ट्यः, wea Bata बाध्यते यद्म्- इति, प्रमत्तगीतं तत्रभवतामित्यवगम्यते, न च Uae! तद्त् यद्शग्देन ay लचयित्वा तस्य सम्मागेसम्बन्धो विधीयते | न चांविदधत् सम्मा, शक्रोति तत्सम्बन्धं विधातुम्, अतो बिदधात्येव एष अब्दः सम्माशं। न च श्ुतिबाधिष्यते। कुतः {। सम्माषटि- इति सम्दजिगतं पुशषप्रयलं अत्या अक्रोति विधा- तुम्, न तजर क्िदिशेषः, उत्पाद्यमाने वा Tey, परेण वा सम्बध्यमाने--दति; तेन न अद्सम्बन्धेऽपि अुतिनाधिता भवति, Wal येष्वेव सम्मागा ्चवस्थातुमरहति- डति |
‘aq श्रपूवेसंयोगाविद्चेषात् प्रकरणाविश्ेषाश्च चमसेष्वपि प्रसज्यते, न Tear विधानम्- दतयुक्कम्'। अष उचयते, प्रकरणवद्धिः एकवाक्यता छत्वा अक्रोति aw विधातुम्, न, Waray एकवाक्यता ; सा च प्रकरणात् अ्रनुमोयते, इयं पुन- TUMTA TH मत्या, Ae न प्रकरणे विधानं, परै. कत्वसम्बन्धे TACT Be, न अक्रोति विधातुम् ABTA वेषम्यमस्य, पद्ैकत्वविधानेन । यदुक्तम्, यथा स्थालानि सम्ज्यन्ताम्--दति लछणा, तददिद्ापि--इति, परि्तमे- तत् लीके कमाधं Tau, wera पुनवरे- इति ॥ (२।९। ठू Wo) ॥
RRR मीमांसा-दभ्मे
सप्तदग्रारनिताया, पगुधम्मताधिकर बम् | WALA ॥ १८ ॥
वाजपेये Waa, — सप्तदञ्ारनिवाजपेयस्य यूपो मवति इति। ay सन्देहः, किं सप्तदशारबनिता वाजपेयस्य ag ara निविशते, उत waa? निविश्चते इति fa तावत्
` प्राप्तम् {-अटहृपाज- इति । कुतः ?। वाजपेयस्य युपाभावात्,
यत् वाजपेयस्य असिति पां qraga, ay भवितुमदति,
aftr च घोडजिपां, त्च खादिरत्वात् agree यूपसट् श्,
wy निवेशे सति बाजपेयश्ब्द श्रान्नस्येन भवति, इतरथा
वाजपेयाङ्गे पश्ुयागे waa वाजपेयशब्दो टसः- इति
गम्येत। “ननु स्वत्पषेऽपि युपश्नग्डो ल्शयोद्रं ITT! उचयते, सर्वथा वयं TWO ATS मुचयामद्े ; मत्पक्षे तु वाजपेयप्रकर-
णम् अनुग इते, तस्मात् AHI निवेः- इति | एवं प्रापि A — चरानथक्धात् तदङ्ग षु" वाजपेयजब्दः तावत् सोमयागविदेषवचनः, तस्य ATTA युपेन न प्रयोजनम्, अस्ति
` तु तस्याङ्गं पशुयागः, तस्य तु पसुम्बन्पुम् यूपेन कायं । साचात् ` धाजपेययुपस्य यदि .सप्तदशारनिता विधीयते, तस्याभावात् अनथेकमेव वचनं aria, तत् अनथकं नाभूत्-इति योगस्य
wy यूपः, तच fates! छद्धपाज्रे च Fray
| eer स्यात्। ' ननज्विरतस्िन्नपि ve वाजपेयज्ब्टो श्- शयाः-इति। “नदति ब्रुमः, वाजपेये एव वाजपेयज्जब्ो
भविष्यति, ज्यति च स पशुयुपं विशेषः सोऽस्याङ्गस्योषप- कारकः, यख यस्योप्कारिश उपकरोति, भवति स तस्य Vag मुख्येनैव सम्बन्धेन, न च, एकान्तरितः- इ तिक्लत्वाःसम्बद्भो भवति, यथा रेवदत्तस्य नप्ता- दति, पुचेण च अरसावन्तरितः, अथच रेवदत्तेन HOAs सम्बन्धेन सम्बध्यः। तस्मात् एष एव
दे खध्याये ९ पादः। RRR
wey wane, a fe एतस्मिन्पक्ते afaete THUAN भवति-इति॥ (३।९।€ अ) Il
[न र
्भिक्रमणादीनां प्रयाजमाज्ाङ्कताधिकषरणम् |
ख. HITT तु कमासमवायात् वाक्यभेदः स्यात् ॥ १९ ॥ (प्०,)॥ ee
भा. दशपूणएंमासयोः भरयाजवाक्ये श्रूयते, afer जुदोत्य- भिजित्या-डइति। at सन्देहः, किंमभिक्रमणं प्रयाजेष्वेव निविशते उत छत्रने प्रकरणे {-इति। किं तावत्मासं १ कतु- गुणेभभिक्रमणे जुमः,--वाक्यभेदः स्यात्-दति, कर्मणा कमेणो- मसमवायात्। श्रभिक्रमणं कमं BT, न तत्कमे वनं साधयितुं शक्रोति, war न तिनैकवाक्यतां याति। अतः waa प्रकरणे निविश्यते, संयोगतोगविेषात् प्रकरणाविशेषा- ष्ति।
‘aq श्रनेन रव हेतुना ्रन्यद्धिन्नपि a निवेच्यते'। उचयते, WIT पुरुषैः सम्भ॑त्स्यते। ननु भयाजेष्वपि qT: wage | नेतरेष॑, जुद्टोति- इति waa एष wee: पुरषभयनं विदधातुम् अक्रोति, न पुरुषाभिक्रमणसम्बन्धम्। “ननु अन्य- चापि पुरुधाभिक्रमणसम्बन्धस्याविधानम्'। नेष दोषः, अन्यच प्रकरणाम्नानादङ्कमावे निश्नाते प्रयोगवचनोग्स्य कर्तव्यतां वदचयति। ae wey प्रकरणेःभिक्रमणस्य निषे्रः- इति॥
ख “A $ (4 रि रप ` साकराङ्खुन्त्वकवाक्य ek च पूत्वण ॥ Xo
भा. नैतदस्तिः--यदुक्षमभिक्रमणं प्रकरणे निविशते इति ; भ्रया- ` 2 ष्ट
दहे मीनांसा-दण्ेने
भा.जेत्वेव भवितुमरहति। कुतः?। तैः सद्धास्यैकवाक्यता यतः, साकाङ्खमेतत् YAU पदे नासमापतम् वाक्यम्, "अभिक्रामं जुति -ड्ूत्यत्र पयेवस्यति, प्रकरणाच्च वाक्यम्बलवत्- दूति प्रया- लेष्वेवाभिक्रमणं नि विश्रते। "ननु चरमिक्रमणममूत्तत्वात् दोम- निह त्तावसमथेम्-दृ त्युक्तम्" । उ चयते, सास्तात् श्रसमधम्, कच्चा सम्मभ्यमानं श्यति निवत्त यितुम्। कथं !। अभिक्रमणेन समासीदति wert कत्ता, दयमभ्युपायभूतं होमस्य, दरूराडाग्भिप्रसाय इस्तं, जुह्यात्, TANYA अन्वाभिक्रमणेन | तस्मात् श्चमिक्रमणमुपकरोति होमस्य,-- इत्यवगम्यते । अतः प्रयाजेष्वेव निवेशः-डइति॥ (३।९।९० Bo) ॥
खपवीतस्य प्राकरबिकाङ्ताधिकर्यम् | घः सन्दिग्धे तु व्यवायादाक्यभेदः स्यात् ॥ २९
भा. दशेपूणेमासयोः सप्तमाष्टमयोत्राद्यणानुवाकयोः सामिधेन्य om, नवमे निविदः, द्मे काम्याः सामिधेनीकल्पाः,- इद् कामस्थैतावतीरनुब्रुयात्, इदं कामस्थेतावतीः- इति, एकाद च यज्नोपवोतमाम्नातं,- "उपव्ययते टे वल ममेव तत् कुशते-- Ci तच सन्दद्ःः- किं सामिधेनीरेवानुनब्रुवाण उपश्ययेत, उत प्रकरणे Walaa पदाथाननुतिष्ठता उपच्यातच्यम् {- इति, कुतः संशयः ?। उपवीतं सामिधेनीनां प्रकरणे समाम्नातम्, gq निहत्ते वा तासां प्रकरणे इति न क्नायते।
"ननु दशेपुणैमासयोरेव प्रकरणम् इट, परप्रकरणे सामि- धेन्यः Bay सत्यं परम्रकरणे War, तथापि तासामवा- mata अपर, भवति fe, सामिधेनोरनुबुयात्-इति fama वचनं, येन तत्सन्निधावभिधीयमानं तस्य-इति
maa कथं पुननिंदत्तं तासां पकरणम्-इत्या्द्यते ¢ ।
8 श्वध्याये ९ पाद) ॥ शध
ला. नि वित्पडानि तासां प्रकरणं वदधति-इति। "यद्येवं, कथम्, TTA मरकरणम्-इृत्या शङ्का ?। परस्तान्निविदा, सामिधेनीगुणा एव काम्या विधीयमानाः yar, यदनन्तरं यन्नोपवोतमाम्नातं, Rated सामिधेनीनां परकरणम्- हति भवति मतिः। रतः परप्रकरणे निविदः समुपनिपतिता न शखवद्धति। यथा दादशोपसत्ताग्ोनधमा ज्योतिष्टोम- प्रकरणे-डति। तेन भवति Gee! | afaa सन्देहे किं तावत्माप्तम्{-सामिधेनीप्रकरणम् अनि- त्तं, तत्र उपवीतं समाम्नातम्-इति। कुतः ?। काम्यानां सामिधेनोकटपानामानम्तव्यैवचनात्, द्यमनुविपरिवन्षमा- नासु सामिधेनीषु उपवीतमामनन्ति, कर ञ्च वासोविन्यासमानरं गुणो भवति उपवीतं नाम, किं gear तत् कल्यम् !--इति भवति तत्र पदाथोकाङ्खा, तत्र बुद्धौ सन्निद्धतेनाविप्रह्टेन सामिधेनीवाक्येन एकवाक्यतामुपमम्य सामिधेनोचु--"उपवोतं उपव्ययते" इत्येष शब्दो विद्धाति- डति गम्यते | एवं प्रि Fa, — न, Seay सन्देहे BEAM, स नणयः; रसन् Hee वाक्यभेदः इति निणेयः-इ्ति। gat ‘Saray, LE समाप्तस्य सानुबन्धस्य सामिधेनीवाक्यस्य, अरस्य च ˆउपव्ययते-इति वचनस्य, निविदां विधायकेन सामिधनोभिः असम्बद्धन ग्रन्येन व्यवधानं भवति, यशस्य च पयेवसितेएपि वचने तत्सम्बद्धमेवाधान्तरं प्रक्रमन्ते, न तत्र waged मकरणम्, श्रागच्छति हि तत्सम्बद्धाभिधाने इहूदयम्। यत्रतु पयेवसिते वचने तद सम्बड्धमेवाथाम्तरं प्रक्रमन्ते, न तत्र नुदो पूवः पदाथः सन्निधोयते। नच, जङ्धावसन्निद्ितेनेक- वाक्यता भवति। दाभ्यं fe बुद्धाभ्यां पदाथोाभ्यां वाक्याथेः सञ्नन्यते, नान्यतरेण, Wad समाम्नानस्येतरेव प्रयोजनं, कथम् उभाभ्यां पदाधाभ्यां विर्जिष्ां वुद्धिमुन्पादयेयुः !-- इति
Rad मौमांसा-दशने
भा. अनकरावबुद्धेन सड TAT अक्यते कतुम्, WARIS रणे च नानन्रावनुद्धो भवति। तस्मात् wfeda स नेकवाक्छता भवति-इति।
"अथान्येन प्रकारेण ध्यानादिना पूवेषदार्थम् अवगम्य, वाक्याये VHA | अवैदिकः स पुरुषबुद्धपूवेको Naat भवेत्, यथा, न्यस्म्मादनुवाकादास्मातपदं TRA, अन्यस्मा नामपदं यो ATS: THA, तादृ शं तत् भवेत्, यच्च न्येन ध्यानादिना पूवेषदाथेम् TATA, वाक्याथ THAI | तस्मात् नासम्बद्राथेव्यवधाना एकवाक्यता भवति--इति निमीयते; तसात् न सामिधेनीभिः एकवाक्यलोपवीतस्य- दति । “ननु सामिधेनीकर्पानाम् अनन्तरबद्धानां सन्निधावुषवीतमाम्नायते, तेन सामिधेनीमिः सम्भ॑त्स्यते-दति। न-दइति ब्रमः अतिटत्तमेव fe सामिधेनीनां भरकरणं निवित्पदेष्यवधानात्। वाक्येन हि सामिधेनोकर्पाः काम्याः सम्बन्धमुप गच्छन्ति, न प्रकरणम् WANA, न च, पुनःकरुपवचनेन सामिधेन्यः प्रहता भवन्ति! न fe, तच तासां वचनं,-कन्तवयाः- इति, fe तरि, संख्याभिः सम्बन्धयितब्याः- इति, तदपि वाक्येन, न प्रकर- णेन । AT WHATS सामिधेनीषु यस्य एकवाक्यता गुणस्य सामिधेनोभिनास्ति, न तस्य ताभिः सम्बन्धः तस्मात् प्रकरणे aeqed तत् यश्चोपवोतिना- इति सिद्वम्॥ (९।९। ९९. Be) ॥
वारयवेकङ्कतादिपाजावां छत्लयागगखताधिकरयम् | (भिथोऽसम्बन्ध- न्यायः) ॥
ख. गुणाना्ब पराथत्वादसम्बन्धः समल्वाव्यात् ॥ २२॥ भा. अग्रयाभेथे वारुण वेकदलपाजाणि अद्ोमाधानि दोमाचानि
2 अध्याये ९ Ue! I २३७
भा. च अयन्ते," तस्मात् वारणो वे यजन्नावचरः* स्यात्, न त्वेतेन जुह्यात्, वेकद्कतो यज्ञावचरः स्यात् जुङयादेतेनः- दति । न च वारणवैकद्धतानां पाच्राणामग्मपाधेयेन सम्बन्धः। कुतः १। यक्नावचरवचनात्,† UN एतानि पाच्राणि, वाक्येन प्रकरणं बाधित्वा भवन्ति। तज एष सन्देइः,- किं पवमानेष्टिषु निवि- अनते, उत दशपुणमासादिषु सर्वयागेषु !- दति। किं ATA माप्तम् { waarerefateata ) कुतः !। उक्तमेतत् (go श्र) प्रधानेम्सम्भवन्पदाथेः ART करप्यते- इति, श्रग्रयाधेयपरकरणे च समाम्नानात्पवमानद्विषां तद्गुणता । तस्मात् पवमान- इविःषु- इत्येवं प्राप्तम् |
एवं प्रापे ज्रूमः,- गुणानां समत्वात्, पवमानडइविषाम्, शप्रगाधेयस्य च न परस्परेण सम्बन्धः ; यथा श्राधानम्नेगुणः संस्कारार्थः, एवं पवमानद्वींष्यपि wate गुणभूतानि ; कर्त . परस्परेण सम्घन्धः?-इति। यदुक्त--श्राधानस्य WHT समाम्नायन्ते इति, यद्यपि समाम्नायन्ते, तथापि प्रकरणं बाधित्वा वाक्येन अभ्ेभवन्ति। किम् ce वाक्यम् !। 'यदा- wana Fela तेन Teenie: पीतो भवति--इति ।
“ननु च्राइवनीयोम््र यागस्याधिकरणत्वेन गुणभूतः भूयते | सत्यम्, च्रधिकरणमाइवनीयः, तथापि त्वादवनोयाथं एव यागः, भयोजनवत्वात् Beata, निष्मयोजनत्वात् पब- मानद्विषाम्। कथम् एषां निष्मयोजनता १। फलाख्रवणात्। ‘ae फलम्--इति चेत्" 1 सत्यं कर्प्यम्, श्भ्निसंसकारस्तु तत्फलं, न खगैः, खग करुप्यमाने feces कर्प्येत,- शोमा
EN कि = `
* ‘aga यच्चप्चारदेतुः' इति area: | T ^ खम्द्याधानस्य यजतिच्तोद् नारशितत्वादयच्चत्वम्' इति अधिकः पाठ, का He yo} रुष पार, अन भवितु TH I
ए मी मांसा-दश्रेने
भा. खगा भवति, तस्य च श्रादवनीयेन अपरोप्ठृष्टः संरकारः-
cf) तस्मात् waren पवमानदविषां, नेषामाधानेन
` सम्बन्धः। तस्मात् नाधाने श्रूयमाणं, पवमानद्विषां भवतु-
मेति। किं तद्धि सवेयागेषु दशेपूणेमासमग्डतिष्वाधानस्य
` भधानगूतेषु निवेश्चः?-इएति ॥ (३।९।९२ Fe) ॥
भा.
"व
e@ वाच्चप्तदाद्यनवाक्यानामान्यभागाङ्कताधिकस्णम् ॥ (व घ्नीन्यायः ye
भिथखानथंसम्बन्धात् ॥ २३॥
दशपूणमासयोः शूयते,-' ara पौणमास्याम् अनूचेते, टधन्वतो चमावस्यायाम्*-इति। तजर Gere, किमनुवा- क्या दित्वस्य भधाने निवेशः, उताज्यभागयोः !-डति। किं तावत्मराप्तम् ?- प्रधाने-डइति। कुतः१। पौणेमासोसमभिख्या- हारात्, मावस्यासमभिव्यादाराञ्च। ward पौणेमासी च AAT च नाज्धभागौ। तस्मात् साल्तादाक्यात् प्रधानस्य -डइति प्राप्तम्)
तच ब्रूमः, मिथः सह दाभ्यामनुवाक्याभ्यां न मधानसय कायमस्ति, यत्र तु दे PMA, त्र तयोवाच्नघृता ठधन्बन्ता च विधीयते, प्रधाने च एका च्रनुवाक्या, ay feet वाच्चैघृतां हधन्वत्तां च विदधत् वाक्यम्निद्येत ! श्राज्यभागयोस्तु दे प्रापे प्रेयो सौमो च, त्र वाच्रघुतां sunt केवलां wala विधातुम्। “ननु प्रधानगामित्वेणपि दयोः प्रधानयोः दे ्नु- वाक्ये, ात्रेयस्य Aaa qua’! उवचयते,-एका
LY ® # ५बा््रप्नोयुगलं छधत्रतीयुगलम्तु Wang serra: wa ‹ अभिरभाग ayaa’ इत्यनवाकेनाातम्"' इति माधव,।
९ ध्याये ९ पादः। २९९
Aare wan, एका सौमी, तथा wwe, तत्र या saan, सा विधीयमाना सम्नघेत न सौमी; अमावस्यायां तावत् नास्त्येव, पौणेमास्यामप्यद्मीषोमोये एव क्रियमाणे क्रियेत, तज्राप्येकटेवत्या न शक्रुयात् टे वतादित्वे कायें कतम्। ‘my उभे श्रग्रोषोमोये प्राप्ते-डतिः। न, एकस्य यागस्य दाभ्यामनुबाक्याभ्यां WAT! उपादेयत्वेन fe अनुवाक्या चोद्यते, तत्र wad विवलितं, तेन waft ati तमात् ्राज्यभागयो निषे्ः- डति ॥ (३।९।९३ Be) ॥
मङोकर्ढादीनां छत्छप्राकरणिकाङ्ताधिकरयम् |
ख. अनन्तवथमचोदना ॥ २४॥ (fae) ॥
भा. ज्योतिष्टोमे श्रूयते,-- “मुष्टीकरोति वाचं यच्छति दौशितमा- बेदयतिः- इति, तथा welt ्रवनेनिक्ते *रलपराजिंस्तृणाति' -इति। तत्र सन्देहः, किं मुष्टीकरणं वाग्यमश्च ्रावेदनारधेम्, उत छत्छप्रकरणे निवेशः ?-दति' तथा, हस्तावनेजनं किम् उलपराजिंस्तरितुम्, उत प्रकरणे सवेषदाथान् कतुम् ?- इति | किं तावत्प्राप्तम् {- हस्तावनेजनं इर्तसं खारा, वाग्यमः पुरुषसंस्काराथेः, श्रामच्रयमाण एकाग्रो भवति, पदार्धाननु- तिष्ठति, तेन केषां केषां पदाथानाम् इमे dard इत्या- काङ्ग श्वसिति, सल्यामाकाद्खायामानम्तयण निराकाङ्भोकरणं | तस्मात् WAT ्रावेदनाथा वाग्यमो मुष्टीकरणं च, इर्तावनेजनं चोलपराजिंस्तरितुम्। | एवं WR Paes प्रकरणाधीतेः सम्बन्धः- दति)
* ५ बेद्यामास्तरितुं सम्पादितस्तरशस्तम्ब sagas’ इति माधव ॥
२९० मोर्मासा-द्रने
भा. कुतः १। वाक्धभेद्ात्। कथं वाक्यभेदः !। अरथेदयस्याभिधानात्, न fe, दीखितम् अरवेदयितम्-इत्यख्िन् we areata —tfa, न च स्तरितुम्-इृत्यस्िन् अथ स्तृणाति- इति स्लरणमपि विधीयते watt च; मुष्टीकरणं wary विधोयते, Seed च। न च, एषां परस्परेण कित् सम्बन्धो- मस्ति, न च, पदाथोाकाङ्कायाम् सत्यामानम्तरयमेकवाक्यत्वे कारणं भवति, THT भ्रकरणधमा एवभ्नातीयकाः ॥
ख वाक्यानाच्ड समाप्तत्वात् ॥ २५॥ (यु०)॥
भा. स्वेनस्वेन पदसमृद्धेन परिपुणमेकं वाक्यं, तथा अपर, तधा सवेाणि यान्ुदाषतानि | wane विस्पष्टमथदयं, विभागे च निराकाङ्खता, तेन Tate: | अतः संयोगतोग्विशेषात् प्रकरणाविशेषाशच छात्स्ने प्रकरणे निवेशः-इति॥ (३।९। ९४ Wo)
हि | चतुधाकरशस्यामे यमाजाङुताधिक्षरयम् ॥
ख. शेषस्त् गुणसंयुक्तः साधारणः प्रतीयेत मिधस्तेषाम- सम्बन्धात् ॥ RE (पु०)॥
भा. FAUNA समाम्नायते, अग्रियं weer करोति tf त्र सन्देहः, किमाग्रेयेम्म्रषोमोये tag च सवच चतुद्धाकरणं ? किंवा aa ण!-दति। किं भाप्तम्?- शेष खतुद्धाकरणम्, अभ्रियम्- इति टे वतागुणसंयुक्षः साधारणः भतीयते, श्र्रोषोमोयेम्पि स्यात्, tarts कुतः?। तौ अपि Taal, यस्याभिदेवता, अन्या च भवति, अषावाभ्रेयः; तत् यथा, या डित्थस्य डवित्थस्य च माता, सा उवित्थैर्य
श ध्याम ९ पादः। २४९
भा. भवति, wafers यदि Tax श्वद्नोषोमोयस्य च
भ [.
पुरोडाशस्य मिथः सम्बन्धो न भवेत्, तत WAT एव चतुद्रा- करणं च्चवतिष्ठेत, भवति तु सम्बन्धः, तस्मात् WIAA, यथा waar मस्तकं विभज्य afer श्रवद्यति--डइति सवेभ्यः प्ाञ्नित्रावदानम्, एवं चतुद्धाकरणमपि॥
- व्यवस्था वा अर्थसंयोगात् लिङ्गस्यार्थन सम्बन्धात्
लक्षणार्था गुणखुतिः ॥ २७॥ (fae) I
वा्जब्दः we व्यावत्तेयति, wafasa वा चलुद्धाकरणम् Wea एव, न साधारणं भवितुमङ्धेति। कुतः? श्रधसंयोगात्, ग्निना देवतया श्र्थनैकरैवत्यस्य संयोगः, न दिदेबत्यस्य अध्री- षोमीयस्य terrae च-इति कुतः १1 यस्य हि ्ग्रीषोमौ देवता, उभय विद्ेषणवि्िष्टः ayer: क्रियते, तस्याभभिः सोम- AIYARTU देवता, न निरपेन्तः, यस्य च अग्निः सोममपेच्षमाणो रेवता, न wag तद्धित उत्पद्यते, समथानां fx स उचयते, Qty च qa! तस्मात् न तद्धितान्तेन निरपेक्लाच्नि- दवत्येन दिदैवत्यस्य अभिधानम्। war यत्र निरपेच्ोभ्भ्नि- दवता, तत्र॒ एव चतुद्धौकरणम्- दति, टेवताशिङ्गस्य fe सामध्यन संयोगो भवति तद्धितार्थस्य, नासति सामथ्यं |
आथ यदु, यथा प्राशिषावदानं सवेभ्यः क्रियते, एवं चतुद्धा-
करणमपि-इति, युक्तं aaa AT एव सम्बन्धः
क्रियते, श्राग्रे यस्य प्राशि्रमवद्यति-इति। “कथं तदि श्राभे- यस्य मस्तकं विभज्य -इति। wa दोतदार्कय भाग्चिजमवद्यति — fa, ईहितोयमाग्चेयस्य aaa विभज्येति, तश्र maa मरतकात् श्रवद्यति--डूति गम्यते, श्रन्यस्य मस्तकात्, अन्यश्मा- हेति ्रनियमः। यदि तु तच केवलाभरिदवत्यो न अभविष्यत्,
तदा ्रानथक्छपरिदाराय दिरैषत्योगप्यथड्धिष्यत । 2 F
RER मीमांसा-द्रने
भा. यु, डित्यस्य माता-इति, युक्तं area मात॒त्वं, ततो जातो fers, एतावता सम्बन्धेन, माता इत्युचयते, न श्र किञ्चित् अरपेश्यते। स च arate सम्बन्धोःस्ति-इूति feraea माता--इति युक्तं वचनम्॥ (२।९।९५ Bo) I
हति ओरीभढृशगरखामिनः रती मोमांसाभाष्ये ततीयस्या- WTA प्रथमः पादः ॥
९ अध्याये २ OTe | २७९
aaa अध्याये दितीयः पादः ॥
—>Pi<qe—
अथ रवनप्रकाशकमवानां we वि गिबोगाधिक्षरवम् ॥ (वदिन्धायः) ।
ख. अ्रथोभिधानसामथ्यौन्मन्त्रेषु श्र षभावः स्यात्तस्मादु- त्पत्तिसम्बन्धोऽयेन नित्यसंयोगात् ॥ १ ॥
भा. ड AA उदादरणं,--“ वर्धिंदंवसदनं दामि- दत्येवमा- qa fa gar एवानिधेये मखाणां विनियोगः, उत गौरपि ? —cf कः ce को वा गौणः {-दइति। उचयते,- यः अब्दादे वावगम्यते, स भथमोम्या मुखः, मुखमिव मवति दति qe vera, यसु खलु प्रतीतादधेात् केनचित् सम्बन्धेन गम्यते, स पञात्भावाञ्जघनमिव wafa—cfa जघन्यः, गुणसम्बन्धाश्च गौणः- इति | ““ यद्येवं सवै एव मुखः, सवा Fe शब्दात् गम्यते, यथेव हि भ्रिञ्वेलति इत्युक्ते उवलने सम्म्त्ययः, एवमेवाश्रिमाणवकः- इति अब्द wa उश्चारिते भाणवके Tareas) “अथ उचत ahaa निर्पपदात् weet सम्मत्ययः स aw, afar सोपपदात् स गौणःः- इति । नैतत् युक्घम्,--यस्य डि शब्दस्य et कस्यचित् see निमित्त, सोपपदस्यापि तदेव रूपं, निरूषपदस्यापि; न च way निमिते सति नैभिक्निकेन न भवितुम्। “किमतः! । यद्येवम्, इदं न शक्यते वदितुम्,- उपपदाटृते न Wear भवति, उपपदे q wea सोभ्धः सक्ननिष्यते-इति। न चासौ समुदायाथेः wart विन्नातुम्, अन्बयव्यतिरेकाभ्यां fe विभागोग्बगम्यते । ‘ae, वाक्धाथा- भ्यम्,--ृत्युचेयतः। नेवं अके, न हि alr: erat भवति
289 मीरमांसा-दण्मै
भा. वाद्धाथेः। तदेवं दृश्यताम्,--अ्रिशण्द एव अयं उवलनवचनः
अश्चिश्ब्द एव भाणवकस्याभिधाता- इतिः; तस्मात् न गौणो मुस्यः- डति कञिदिशेषः। ‘ware, यः सषु प्रसिद्धः स मुख्यः, यो मनागिव, स गौणः-दति। ददमपि नोपपद्यते, भरसिद्धिनाम प्रज्ञानम्, न च WMS क्िदिशेषोएस्ति। “अथो चेयत, यस्य बशः wap स मसः, चरूपशः प्रयुज्यमानो गौणः-दति। नैतदेवम्, श्वरपशोगपि प्रयुज्यमानो नासति सामथ्यं प्रत्याययेत्, wa: सोपि शब्दात्मतीयते- इति मुख एव |
अचर उचपते,- श्वसिति रज्र विशेषः, माणवको न ्रत्रिज्नब्दात् प्रतीयते | कथमवगम्यते ?। उक्तम् (९ । ₹। २९ Ho) “ अन्या- यखानेकायेत्वम्ः--इूति। कथं न विपयैयः?। उग्वयते,-श्वना- कृत्येव मां णवकप्रत्ययं वलनम् अभ्रिशम्दात् परतियन्तो Za, न त्वनाटृत्य वलनं, माणवकम् ्रभ्िज्नब्दात् प्रतियन्ति। कुतः एतत् ?। यो योगभ्रिसटृशो विवश्यते, तज waranty नियतः -इति। श्रत एव विगतसाढ़ृश्याद पयन्तृ दृ श्यते। श्रतो्धि- साट श्यमस्य vem निमिन्नं न च saa प्रतीते तत्सादृश्यं भ्रतीयते। तस्मात् उवलनस्य ्भ्रिशब्दो fafa न माणवकस्य ; तस्मात् Wt FN न माणवके । एवमेव त् णम्रत्ययस्य वदिःअब्दो निमित्त न तृणसद़ अप्रत्ययस्य । तदेवं दैते सति मुख्खपरता शब्दस्य, उत गौणएपरतापि {- इति युक्तो विचारः
fa तावत्प्राप्तम् !- मुखम गौणे च विनियोगः। कृतः?। उभयस्य अक्यत्वात् उभयमपि वञ्धिःअष्डेन शक्यते प्रत्याय- faqa, qu च तृणसटरशं च, तृणं Tw, तुणसढृश्ं तुणप्र- व्ययेन । यश्च नाम द्शपुणमासयो; साधनभूतेन ayes अक्यते प्रत्याययितुम्, तत् सवै प्रत्याययितश्चं विनिगमनायां हेत्वभावात्।
Q GIT र UIs: | २९५.
भा. पि च एवं श्राश्रौोयमाणे पूषाद्यनुमवणादीनि द्शपूण-
मासाभ्यां नोत्छष्यन्ते, at एव गौणेन wire प्रष्ठतां दे वतामभिवदिष्यन्ति।
एवं प्राति ब्रूमः,-मुखप एव विनियोक्षब्यो we: न गौणे- Ufa) कतः ?। उभयाशक्यत्वात्, प्रकरणे डि समाम्नानात प्रधानेन णकवाक्यतामुपेति, तज्रैतदापतति यत् MAT श्रनेन मवरेण साधयितुम्, तथा साध्येत्-इ्ति। स चासावधामि- धानसंयोगात् शक्रोत्युषकुत्ुम्, न गौणमथं अक्रोत्यभिधातुम्; तस्मात् न गौणे विनियोगः
"ननु मुसमत्ययात्, शक्यते गौणः मरत्याययितुम्'। सत्यमेतत् मुख्प्रत्यायनेन एवास्य प्रयोजनवन्ना निेत्ता-इति न गौणं भरति विनियोगे किञ्चित् भ्रमाणमस्ति। मुख विनियोगेन marae परिद्धियते, परि ते श्रानथेक्ये न गौणाभिधानमा- पतति, न दि, श्रनभिधाय aan, गौणमभिवदति wee: | रतः प्रमाणाभावात् न गौणे बिनियुज्छेत |
ait च गौणस्य मत्यायने सामथ्यात् ब्वोम्भ्युपायाः प्राप वन्ति, सामथ्यं च शब्देकदे शः- इत्युक्तम् (९।४। Be) “चरधादा कर्पनेकदे गशत्वात- इति ay aq नियोगतो गौणं प्रति विनियुज्धमाने उपायान्तरं, विना प्रमाणेन aga .मवरा- म्नानं प्रमाणम् इति चेत्। न तस्य उपायान्तरनिटन्तौ सामथ्येमस्ति। “ननु qanfe विनियुज्यमानस्य एष एव wa?) न इत्युचगते,- यदि मुखेयम्पि न विनियुज्येत, Fa भधानस्योपकुयात् तजर चास्योत्पन्निः salen एव स्यात। तख्यात् afer गौणे मुखे च fate) श्रपिच यो गौणे मवं विनियुङ्क्ते, स वक्तव्यः, किमर्थं मुखं प्रत्याययसि !-
* ‹ नोंत्छच्यन्ते' इति कचित् पाठ,
२९६ मीमांसा-दश्रेने
WT. CfA, स चेत् ब्ूयात्,- नान्यथा गौणमरल्ययोःस्ति- इति, परति. बूयारे नम्,--अन्येःपि गौणमत्ययस्याभ्यूपायाः सन्ति- दूति।
रथस एवम् श्रभियुक्तः मतिब्रूयात्,-मुख्प्रत्ययोग्पि पाक्िको- मभवुपायः- इति, ब्रुयादेनं,--न ate नियोगतो गौणे विनि- योजनीयः, यदा गौणमत्ययाय मुख्थमुपादत्ते, तरेतदापतितं भवति, मुस एव विनियोगः-इति। श्रथन चच ahaa भयोजनं, न मरत्यायकेन मवेण, अतोगन्ये नाप्युपायेन गौणः भत्याययितब्धः, नं स एव मव ादृर्त्यः। अथापि मेण मत्यायकेन प्रयोजनं स्यात्, तथापि मुख्धमत्यायनेनैव निरहं भयोजनम्- दति नता गौणे विनियुज्येत । तस्मात् Te गौण्योमुखेप काय॑सस्मत्ययः- इति सिद्धम् ॥
श. संस्कारकत्वाद चोदितेन स्यात् ॥ २॥ (se fae)
भा. श्रथ यदुक्ष--“पूषाद्यनुमबणादीनाम् उत्कता न भविष्यति दति, gm तेषाम् उत्कषः, संस्कारको डि मदः, सोम्सति संखायम्नर्थकः- इति यच Tay तच नाययिष्यते, न च कथित् दोषो भविष्यति॥ (३।२।९ Be) it |
उत्रप्रकाश्रकमयानां arene विनियोगएधिकरम् । (गाद पत्यन्यायः) |
थाथेमेन्द्री as च. AMAT स्यात् ॥ ३॥
भा. WHY श्रवते,“ निषेशनः सङ्गमनो वद्नाम्- इत्यैन्द्रा गाद्ेपत्यमुपतिष्ठते'*- दति । त सन्दे हः,-- किम् इ-दरस्योष- स्थानं WUT, उत गादपत्यस्य १-इति। ‹कुतः Tee. पत्यमुपतिष्ठते - इत्येवं विस्पष्टे wea संशयः !- इ ति। उच्यते,
* कोवाशितु कदाचगस्लरीरसीययेवा waa’ इति वार्तिकम् |
१ अध्याये २पादः। २४७
भा. - यद्धि वाक्येनोपस्थानं तत् स्तुतिवचनेन संसरणं न समीप- स्थानमा, न च, TAY मेण अग्नेः अभिधानं Waa कलम् । wal गादपत्यम् उपतिष्ठते-इति न गाड पत्याथेमुपस्थान- मेतत्-दति जायेत शङ्का,--गादेपत्ये उपस्थाना्था भवेत्- दति, argayq अब्दो नास्ति, तुतीयाम्तः सप्तम्यन्तो वा। तस्मात् विचारः, कथम् उपपन्नं भवति {-इति। fa तावत्प्राप्तम् ?--सामथ्यात् wad, अशक्यत्वाच . गाइपत्योपद्थानस्य । (कथं fetter fre: {- इतिः चेत्। शविवितेप्विताथा वा सम्बन्धमाजप्रधाना। यडा उपस्थान. faxed सम्बन्धात् गादेपत्यज्जम्द्ः। तस्मात् गापत्य विरञ्जिष्ट- मुषस्थानम् war कन्त्यम्- इति गादपत्यश्च देशेन विर्िंष्यात् मुखमेव काथं मवथाम् | एवं WR ब्रुमः, -वचनार्वयथाथेम् Ta स्यात्, नैतदस्ति CRE उपस्थानम्- डति, ययाथम् BH स्यात्। कुतः १। वचनसामध्यात्, वचनमिदं भवति,-रेन्द्रा गाहेषत्यम् उप- तिष्ठते- इति, गाडेषत्ये दितीया fart: भाधान्यम् श्राह, किमिव वचनं न कुयात्, नास्ति वचनस्यातिभारः। तस्मात् Ly Ly ATETUTYH उपस्थानम् I
स. गुणा द्ाप्यभिधानं स्यात् सम्बन्धस्याशाख्रहेतु- त्वात् ॥ ४॥ (AT? fae) I
भा. “श्रवा नन्वेतदुक्त-न Bau मेण गाहपत्योपस्थानं भविष्यति--ति। उचयते,-- वचनात् भविष्यति । “a4, न वचनशतेनापि Waa, इग्दब्ब्टेन wrt प्रत्याययेत्- दूति ब्रुवन् बिद्न्येत, यथा श्रन्निना सिश्चयेत्- इति, उदकेन दीपथेदीति, न fe आशद्ेतुकः were: सम्बन्धो भवति, farina) लोकतोग्बगण्यते-दत्युक्, (९।९।५ Ko) — श्रौत्प-
२४८ मीमांसा-दशंने
भा. ्तिकस्तु अम्द्स्याथन सम्बन्धः — ef) “ननु wee} म्पि भवति शन्दाययोः सम्बन्धः afta, यथा टे वदन्तो यज्ञदत्तः -इति'। भवति कथित्, ay सम्बन्धस्य विधायकं aay भवति न त्वेतदाक्यं अब्दाथयोः सम्बन्धस्य विधायकं, गादपत्यस्य CUR नामेति, कथं तदि प्रसिद्धसम्बन्धेन cRMeA गादेषत्यम् उपतिष्ठते- इति, नच अक्यते परशब्डेन परो वदितुम्, किमच्र वचनं करिष्यति?" श्रच उचपते,--“ गुणादाप्यभिधानं स्यात् सम्बन्धस्याशाख- देतुत्वात्-- इति, यद्यपि न इदं वाक्यं शब्दाधंसम्बन्धरय विधाने छेतुभूतं, तथाप्यनेन LMT शक्यं कतुम्,- गाईपत्याभि- . धानम्। कुतः ?। गुणसंयोगात् गौणमिदम् भिधानं भवि ष्यति, भवति हि गुणदप्यभिधानं यथा सिद्धो देवदत्तः अभ्मिमाणवकः-दूति। एवमिद्धाप्यनिद्े aren? came} भविष्यति, रस्ति चास्य CRM ge, यथेव इन्दो Tarra एवं गाद्धपत्योग्पि- दति, श्रथवा ea: Dwar इन्र भवति, भवति च गाद्पत्यस्यापि afea काय traced | तस्मात् CMA यः मरत्याय्यतेभ्थेः स प्रतीतः Ug arene प्रत्याययिष्यति, Way वा मत्याययिष्यति- इति न दोषः॥ (३।२।२ We) i
खाङ़नप्राकाश्कमदानाम् खाने विनियोगाधिक्षरखम् | ख. तथाद्धानमपीति चेत्॥ ५॥ (qo) y भा. स्तो दशेषूणमासौ, त्र इदं समाम्नायते, ‹ दविष्छदेडि^
* या इवि, सम्पादयति सा इविष्छत् तामेनां सम्बोध्याध्वर्णरेक्ोति aa’ इति माघवः।
श BPI २ पादः। २8९
भाति frag श्राकयति- इति तत्र सम्दे्ः- किमेष
ख.
ware मल्युपदिश्यते, उत हन्तिः wer कालं लक्षयति ? इति) कथं हन्तिं मत्युपदिश्यते ! कथं वा कालं लच्वयेत् १। यदेवं सम्बन्धः क्रियेत,--द विष्छदे दोत्यवष्नन्निति, ततो न्ति मत्वुपदिष्यते, अरथावष्नन् -अयति- दति, adhe कालं लश्यति- इति) किं तावत्प्राप्तम् ?-तथा श्राङ्ानमपि, यथा tat गार्हपत्यं मरत्युपदिश्यते, एवमेष मो इतं मत्युपदिश्यते। शवं gfe: श्रनुगृष्धीता भवति, इतरथा लशणा स्यात्, दन्तिकालस्य मस्य च सम्बन्धो भवेत्, न WATT एवं च सत्याङयति-इत्ययमनुवादः, werd करोति, यो हि ण्ड्ि- इति yt स श्राक्यति, तच केनचित् गुणेन मवो इनि भत्याययिष्यति, vara area विनियोज्यः ॥
न कालविधिश्चोदितत्वात् ॥ & ॥ (सि०)॥
भा. नेतदस्ति,-दनिं ्त्युपदिश्यते- दति किं तदि?
काललत्तषणा स्यात्। कुतः {। जिराङयति- इति जित्वमच विधीयते, यद्यस्िन्नेव वाक्ये मच्रो विधीयेत, अनेकगुणविधानात् वाक्यम्मि्येत ! तस्मात् नेवमभिसम्बन्ध एवमवध्नन्- दरति, कथं तद्धि, श्रवधुन् श्रायति-इति। "ननु अखिन्नपि पक्त wat विधीयते काल, त्रस एव दोषो भवेत्'। a—rfa ब्रमः,--श्वदहननकाल एवाथेन Wawa, तषायमेव सम्बन्धोमनूदयते, केवला तु चिरा सिविधोयते। यत्तु ae. लक्षणाथः शब्दः- इति नैष दोषः, लौकिकी fe ल QUT, Tafa च द्टपादे वाकाने प्राप्तः, सोग्प्यनृ द्यते एव, चोदितश्च वाक्यान्तरेणावघातः शक्रोति कालं ल्षयितुम्। तस्मात्
श्राङाने विनियोक्रखयः- इति ॥ % 9
२५० मोमांसा-दण्रने
ख.
भा.
a.
ay.
ख.
गुणाभावात् ॥ ७ ॥ (Blo नि०)॥
(इटं पदोत्तरं चम्) "चथ कस्मात् न गुणाद् वशन्ति qa? इ विष्करोति fe च्रवहन्तिः, तस्मात् इविष्डात्। किमेवं भविष्यति! र्ूपादेवावद्न्तौ मवे प्रापे केवलं जिराटस्निमेव वच्यति न भविष्यति वाक्छभेदः-दइति। अच उचाते,-गृणा- भाषात् गौणममिधानमवदन्तौ न सम्भवति-इति, न्सौ राङतोगस्ि- द ल्यवगच्छति, तच टृ टाथेम् श्राङानं स्यात्। यजमानस्य wert इविष्छति gery अाहानम्। तसात् न हक्तिमवः- इति ॥
लिङ्गाच्च ॥ ८ ॥ (यु° १) ॥
fey च भवति, ‘avd इविष्छदाचमेव एतत् चाकयतिः- इति, न च वाचोग्बन्तिना सादृश्यमस्ति, रस्ति तु यजमानस्य पत्न्या, afe at, वागिति च खीलिङ्गः शब्दः, अवद्न्तिस्तु न खो न पुमान् न नपुंसकम्-इति। “नन् अवदहन्तेरपि Wax: अम्दोःस्ति,- क्रिया--दरति'। अज ब्रुमः, न नियो- गतोग्वद्धन्तेः खीलिङ्गः शब्दः, पुंलिङ्गो पि तस्या स्ति,- श्रवधातः दति, नप॑सकलिङ्गोम्पि-कम-दूति। अपि च, पल्न्याः SHIT Ga, WAN पररूपेण We! तस्मात् पल्न्यां ₹विष्छेति लिङ्गमनुरूपतरं भवति ॥
विधिकोपञ्चोपदे श स्यात् ॥ < ॥ (यु° २) ॥
भा. . अवडहन्तिमवे सति afar मवे विधयन्सरकोपः स्यात्। “शप
इतं रष इत्यवजङृन्ति ATE यातुधाना इत्यवदन्ि-इति। तज पञ्चे अरमावात् नित्यवत् स्तिः उपश्थयेत, TET WET
९ अध्याये २ पादः | २५१.
मा. इति काणलश्षणाधेः। मयोःप्यकानार्थः- इति ॥ (६।२।
द.
भा.
LEE
दअ) I
अभ्मिविदरमादिप्रकाशकमखानां ang विनियोगाधिकस्यम् |
TAATAAAHT ॥ १०॥
ज्योतिष्टोमे श्रूयते,“ उत्तिष्ठन् अन्वा, अद्मोद्ग्रीणि्र'-- दूति, तथा, ‘ad छणतेति वाचं विष्जति'*- डति । as सन्देहः, किमत्थानं वागिविसजेनं च प्रतिमययोरुपदे रः, उत कालाथः संयोगः !{--दरति। श्र पूवाधिकरणन्यायोतिदि श्यते, यः तजर पूरेः TH, स इह पुवः पशः; यः तच सिद्वानः स ce सिद्धान्तः श्रग्नीदग्रीन्--दत्येषमुत्तिठन् अन्वाइ-इति, at छणुत-दृल्थेवं वाचं विषजति- इति ya: पश्चः। ल्षणा- भावात्, उत्तिष्ठन् अन्वाद-इति सिद्धान्ते सम्बन्धः। बतं Hut wyatt वाचं विष्धजति- दति । वाक्येन पूवः we, लिङ्गेन सिद्धान्तः
यद्यपि च wad, उत्थानक्रियाम्प्रीदप्नोन् विद्धरेति वक्तम्, उत्थानेन Safar, afeq विदियते-डइति। ad कणत —tfa च वागभिधानं। तथाप्यदृष्टाथं वचनं भवति--इति न मवयोः उल्थानविसजेनाथता AAT! करुप्यमानायां च मबान्तरं विहितं बाथेत,-' याः wana वाचः-इति। afe च उत्थानवाग्विस्गा प्रतिमौ विधौोयमानावद्रष्टा्थैी स्यातां, HAR तु Fea! तत् Tata श्र न्याय्या (aI २।४अ०)॥
# wa चरतेति वाचो विख्जतीति पाठः are Glo पुर।
२५२ मोमांसा-दश्ने
सक्त वाकस्य प्रसतरप्रदरणाङ्ताधिकरसम् ॥ (प्रस्तरप्रहरयन्यायः) ॥
~ © ख. सुक्तवाकं च कालविधिः पराथत्वात्॥ ११॥ (पृ०)॥
भ।. दर्भपुणमासयोः शरुयते,--* खक्तवाकेन प्रस्तरः प्रहरति“
fa) aa सन्देदः,- विं खक्तवाकः भरतरप्र्रणम् परत्युप- दिश्यते, उत, इयं काललषणा?- इति । agua, काल- लच्चणा- इति कुतः ?। खक्षवाकस्य रेवतासद्धीत्तनाथेत्वात्, भरस्तरप्र्रणं च प्रत्यज्जङगेः, प्रस्तरस्य च खुग्धारणाथत्वात् ॥
ख. उपदे शो वा Area Meal हि नाकस्मात्॥ १२॥ (सि ०)॥
भा.
ख.
उपदेशो वा प्रस्तरप्ररणम् मरति मवस्य स्यात्, णवं ्रति- विद्ितोम्या भवति, सखह्ृवाकेन- दति करणविभक्गसंयोगात्, इतरथा लच्चणा स्यात्, श्क्रवाकेन Bata प्रस्तरं Teed -दइति। एवं च छत्वा याज्याञ्ज्दः डपपन्नो भवति, खक्वाक णव याज्धा,.मस्तर अराङतिः- इति ॥
स देवताथेस्तत्संयो गात् ॥ १३॥ (Te fete)
भा. यदुक्षम्,-देवतासद्धोत्तैने ख्क्षयाकः समथा, न Wer ATT
-इति। waa—a, देवतावचनं प्रहरणेन न सम्बध्यते, प्रहरणं fe यजिः, माववणिको रेवताविधिः,--एवमभि- सम्बन्धः। “शभ्रिरिदं इविरजुषतावीटधतः- इत्येवं देवताम् अनुक्रम्य, MTA यजमानःः- इत्युक्ता, !ददमिदम् sara —ula च यदनेन इविषा SINT तदस्य स्यात्-
* इदं द्यावारथिवी anny’ इत्यादिमद, सूक्तवाकः | दभैमदटिः
VL, तस्य प्रहरणम् qa प्रेष, इति माधवः |
T तदश्यात् इति का Ho qo |
2 ्यध्याये २ We! | २५९
भा. इति प्रस्तरं इविनिदिभ्रति, अण्गदीख रेवताविदेषान्, तेन प्रहरति्येजतिः। णवं CATT TET THA अक्यते, यदि अष्रतियजतिः, श्रग्रादिदेवताकख । तस्मात् ख कवाकस्य इर तिसंयोगेम्पि देवता्थता घटते wa . यदि “अभ्रिरिदं इ विरजुषतावीटधतः--दइत्ये वमाद्येव la, न, “श्राश्रास्तेयं यजमानः इत्येवमादीनि पराणि, ततोम्प्रयादय णवे्टा- नान्तरिताः इल्थेव पयेवसितं aay भवेत्। यतस्तु wy WAAL यजमानः इत्येवमादीन्यपराणि शरूयन्ते, तेन इद पर्यवसानम्, श्रग्रयादयः पुरोाभादिभिः cer, wit तु यजमान ATMA तदनेन प्रस्तरेण प्राभुयात्-इति।
° ननु सत्खप्येतेषु दे वतासंकीत्तेने णव waa, पुरोदा- ादिभिः KET श्रश्रपादयः, तत एव यजमान श्रायुरादीन्यपि श्राज्ञासानः प्राप्यात्-दइति। उचपते,- उभयथा सम्बन्धे सति प्रहरणे विनियोक्गवधः, fay च न बाधितं भविष्यति, वाक्यं चानु्द्धीष्यते-डइति।
अथवा श्रभ्रिरिदं इविरजुषतः- डति प्रस्तरः एव हवि- निदिश्यते ; एवम् “इदम् दति सन्निड्ितवश्वनमुपपन्नं भवि- ष्यति-इति॥
ख. प्रतिपत्तिरिति चेत्, खिष्टरुददूभयसस्कारः स्यात्॥ १४ ॥ (Blo निर) ॥
भा. “श्रथ खुग्धारणे विनियुक्घस्य mercer प्रहरणं मरतिपत्ति
eye | तत्र प्रतिवचनं, -खिषटछददे तत् स्यात्- इति,
यथा, इज्धाथात् पुरोडाशात्, वचनप्रामाण्यात् fava इज्यते, याग स भवति,* ` मरतिषाद्यते च प्रोडाः, एवं
* aurea सम्भवति इति का० सं° Fol
२५७ मोर्मासा-दशेने
मा. मतिपाेत एव हि भर्तरः, यागश्च निषेत्येते- इति न दोषः। मरतिपाद्यमानोम्पि डि त्यज्यते, भत्यश्लतः प्रतिपाद्यते, वचना- दिज्धां साधयति-शृत्येवं गम्यते। तस्मात् खक्तवाकः प्रति. मवः-टति॥ (३।२।५शअ०)॥
सू्ेवाकानामथानसारेग विनियोगाधिकरखम् ॥ (सूक्तवाकन्याय,) ॥ ~ € | ख. रक्लोपदे शादूभयच सव्वेवचनम् | १५ ॥ (To) y
भा. दशपूणमासयोः, — 'खक्तवाकेन प्रस्तरं परति इति शूयते । aa सन्देहः, किं पौणमास्यां ace: सूक्तवाकः प्रयोक्ञव्यः, MEAT, उत यथासामथ्यं निष्छष्य यथायथं भयोगः {-दइति) तदुचाते,- “उभय सवेवचनम्ः- इति | कुतः? weet fe मयः सह्ृवाकः-दत्युचषते, स पदेनापि विना, खक्षवाको न स्यात्, तज MTG न र्तं भवेत्। AGI SHIT Nes: खक्षवाको वदितव्यः ॥
ख. यथार्थे वा शेषभूतसंस्का रात् । १६ ॥ (सि) ॥
भा. ये पौणमासीदेवतावाचिनः अब्दाः, ते पौणमास्यां प्रयोक्ृव्याः, न अमावास्याया, ये खमावास्यादेवतावाविनः, ते warar- स्यार्या, न पौणेमास्याम्। Rapa Cet मदा रप कुवन्ति, नान्यथा इत्युक्तम् (६।२।२ Fo)! AGIA ये यज्ोप- कुवेन्ति, ते तैच भयोक्षाः- इति न wee पौर्णमास्यां, न लन्कञ्यामावास्यायामिति॥
ख. . वचनादितिचत् ॥ १७ ॥ (Me) ॥
भा. श्रथ यदुक्ठं,-वचनमिद्* भविष्यति,-ख्क्तवाकेन प्रहरति-
* वच्चनादिद भविष्यति इति ate सं पु०।
दे MAG २ धादः। २५५
भा. इति, तच पदेनापि ऊनेन न खक्घवाकेन TEM भवेत्, rq डि खक्षवाकसरयोपरे ्ः- इति। तदुचमते,-
ख. प्रकरणाविभागादूभे प्रति warms: ॥ ec | (ale fe) ॥
भा. उभे पौणेमास्यमावास्थे प्रति एष eam: उभयथा, प्रकरणात् उभयोरसौ AST उचयते, अ वयवेग्बयवे- इति |
"नैतदेवं, न Fe सपेश्षाणाम् इतिकत्तव्यतया सम्बन्धः, न चि, दतिकतनेच्यता ` एतदिजिष्टा गूयते, इ तिक्तता विशिष्टा रत्वेते गम्यन्ते । कुतः १। न हि, इतिकन्ञे्यतां मरति कर्माणि विधीयन्ते, फलम् परति तेषां विधिः, ciate तु कर्मणां विधीयते, aa सन्निधानायिञ्जेषात्, कस्य किं विधोयते, कस्य न {- इति न गम्यते विशेषः, साधनत्वेन च सवषां निरहं शात् इ तिकर््व्ध- तायाः सन्निधानाच्च, वचनाश्चास्य,* प्रकरणलिङ्गस्या विशेषात्, एकैकस्य छत्स्नं प्रकरणं नि राकाङ्कुःस्य, न सद्ायमपे aay | तस्मात् - एकैक प्रति ace: Mara उपदिश्यते, स॒ विभागेम्पि प्रधानानां, Bee एव प्रयोक्त्यः- इति यानि यत श्रनर्थकानि पदानि, तान्यपि aa wrens अदृष्टाय भविष्यन्ति, सूक्त वाकेन प्रहरति-दइति वचनात्, नास्ति वचनस्यातिभारः, गुणेन वा केनचित् श्रमिधानं तासां देवतानां निवत्तयिष्यन्ति --इति।
WT उचयते,- नैतरेवं, उक्त, मुस्मेव कार्थं मबार्णा, न गौणम्-इति, संरकाराथत्वात् वा उत्का न्याय्यः, न गौणमभिधानम्-इति। कस्तद छत्कसंयोगस्य समाधिः उचयते !{-इति। एष समाधिः, न शछेतदेकं वाक्यम्, यः
* अवचनलचाम्य दति alo lo wo |
२५९ भोमांसा-दभने
भा. sea: सूक्तवाकः, बह्न्येतानि वाक्यानि, येधां प्रधानदेवता- भिधायीनि पदानि मध्ये, साधारणानि तपदानि पुरस्तात् उश्चायन्ते, तथा परस्तात्; यथा “श्रभ्निरिदं इविरजुषतावी- धत मद्ोज्यायोक्लताभ्नोषोमा विदं इ विरजुभेतामवोटधेताम्, -दत्येवमादीनि ; तेषां पुरस्तात्तद्ध-- यथा इदन्यावाप्थिवी --इति, परस्तादपि यथा,* “शरस्याष्टधेत्- इति, तान्येतानि सर्वाणि सुक्षवचनेन खक्ञवाकञ्चब्दं THA! न च, तेषां समुदायः कञ्चिदथं वदति) तस्मात् न समुदायः क्षवाकः, नच, सा ्ात्साधनं, खक्रवाकसामान्यस्य एकत्वात्, GHANA THA इत्येकवचन भवति खूक्षवाकेन प्रस्तर प्रहरति - दरति तु येन- केनचित् खक्तवाकेन प्रहियमाणे werd छतं भवति, तात् नं समुदायः Maas | यत्तु, श्रम।वास्यादेवत।वाचीनि पदानि, न पौणमास्य ASTM, न तच खक्तवाकञ्चब्टो नाभ्यते, nace at लिङ्गेन बाधितं भवति, तच न्याय्यमेव । तद्मात् पौणेमास्याममावास्यार्यां च विभज्य खक्षवाकः पभयोक्तयः- Tia (३।२।९अ०)॥
MANA MATA काम्यमात्राद्कताधिकरणम् |
ख. लिङ्गग्रमसमास्यानात्काम्ययुक्तं समास्नानम् ॥ १९ ॥
भा. इद काम्ययाज्यानुवाक्याकाण्डम् उद्ाइरणम्, ‘TRA रोचनादिवः, प्रवषणिभ्यः, ङद्द्रा्रीनवतिं पुरः, wag Tay — दत्येवमाद्या we! श्पराश्चपि काम्या इषटयः,--'रेद्धाय्- मेकादशकपालं निवपेत्. यस्य सजाता वियायुः, रेद्धाग्रमेका-
` दशकपालं निवपेत् भ्नातु यवान्, waa वैश्वानराय दादअ्रकपालं
गी
# यथेम्यामिति खा° सो० Te |
हे अध्याये २ Wiss | Ryo
भा. fate रक्षामः, STA बेश्वानराय wee fasta
सपममभिदट्रोष्यन् - इत्येवमाद्याः! तदेता याज्यानुवाक्याः मरति सन्देष्ः,- कियात् किञ्चित् tad कमे, तत्र सर्वज्रानेन रेच्धाग्नेन याज्धानुवाक्यायुगसेन भवितव्यम्, उतैतस्यामेव रेग्दाध्रयाम् Cel काम्यायाम् !-दति। एवं वैश्वानरीययो- याज्यानुषाक्छयोः, एवं सर्वच |
किं तावत्प्राप्तम् ?-यावत्किञ्चित् tend वेश्वानरीय- मग्रोषोमीयं जातवेदसं च सवेता याज्यानुवाक्या भवेयुः | कुतः? । लिङ्गात्। “नन् areas विशेषके भविष्यतः | सत्यं, तथापि क्रमं समाख्यां च अक्रोति fay बाधितुम्-इति।
णवं are भ्रूमः,-लिङ्गक्रमसमास्ानात् तास्वेव काम्या एता याज्यानुवाक्याः- दति गम्यते, य wa fe लिङ्गक्रमः एषां कमेणां, स एवासां याज्यानुवाक्छानां, तेन तासामेव ताः शेषभूताः- इति |
‘aq, fay बलवत्तरम्--दइत्युक्तम्'। सत्यमेतत्, द तु समास्या बलीयसी, न Yat: समाख्ञानादटृते wat काम्यानां कमेण प्राज्ुवन्ति, न भिन्नहे ज्रानां कमेणाम्। कुतः !। समास्ा- मन्तरेण श्रासां ऋचां याज्यानुवाक्धात्वमेव न विज्नायते, कुतः भिन्नदेशानां कमणां याज्धानुवाक्छा भविष्यन्ति !- इति, या च एषां समाख्या, सा काम्यानामेव याज्धानुवाक्छात्वमाचष्टे न weary! यदि समास्या नाद्भियते, याज्यानुवाष्धात्वमेव एषां न भवति, यदि श्राद्ियते, तदा काम्यानामेव, एवं fe तत् समास््ायते,-काम्ययाज्यानुवाक्धाकाण्डम्--इति |
cay किमथेम् उभयमुपदिश्यते,- लिङ्गक्रमात्- इति, समा- स्मानात्-दइति चः श्रस्ति तजर पाथिक्लतीयं madi च कमे, सामिधेनीकायेमप्यस्ति, याज्यानुवाक्छाकायमपि। यदि
चिङ्गक्रमात्-इत्येतावदे बोचेयत, सामिभधेनीकायम्पि लिङ्गेन 28
२५ मोमांसा-दग्रनै
भा. तासां विनियोगः स्यात्। ose किमथे लिङ्गकमौ ्थपदि-
ब्.
भा.
WA?) सवा याज्यानवाण्याकाये एव विनियच्येरन सामिधेनीषु विनियोगो न स्यात्! wa पुनः समास्ययानात् लिङ्गक्रमाच्च निषत्ते याज्यानवाक्वाकाय, सामिधेनीष विनि योगः सिद्धो भवति, यथा रभ्मिवारुण्या इषेः क्रमेभ्तीति सोमारौद्रीणामनागते, TAA: सामिधेनीष चास्या त्यु चन्त, तथा,--“पृथुयाजास्तं सम्बाधे इति द धाय्ये करुप्येते। तस्मात् उभयं परे टव्धम्- इति | (२।२। ७ Ro) tt
QUAM प्राछ्छतानां मवा विनियोगाधिकरणम् ॥
अधिकारे च मन्विधिरतदास्येषु शिष्ट- त्वात् ॥ २० ॥ (Te) ॥
ज्योतिष्टोमे चुयते,--“श्ातरेग्या श्रग्नोधमुपतिष्ठते,* Dag सद्ः, Tue विधानम्-दति। तत सन्देशः, - किं प्रलता- भिरेव॑लिङ्गवतीभिश्पस्थातव्यम्, उत दाशतयीभ्यः wafers ागमयितव्याः?-दति। किं तावत्पाप्तम्?-म्रकरणे च मको faga विधीयमानो दाभ्तयोभ्य एवागम यितव्यः, श्राप्रेयो- इत्येवमादि भिरि शक्या दाश्तय्योगभिवदितुम्। य ञ्चायं प्रतः, स कायान्तरे विनियज्ञो न इदाप्युपदे्मष्टति ; उपदिष्टोपरेशो इ न न्याय्य एवक्नातीयकस्य । कथम्मातीयकस्य?। यः कस्िंश्चिदिशेषेणो- पदिष्टः, नासौ सामान्येन लिङ्गेन Wade wea) कथं १।
यदिः तत् fey तस्य eau, ततः स विशिष्टो ata
* उपस्परभत् इति ato eo yo |
१ अध्याये र पादः॥ २५९
भा.येनानेन रवंलिद्धेन एतत् करोति-डइति, ततो नोपदिष्टो भवति; रथ उपदिश्यते,-णवंशिङ्गेन करोति- इति, ततो न लच्यते, तेन उपदिष्टस्य एवक्नातीयकस्य wate: FACTS a) न न्याय्यः, तखात् दाश्तया सिङ्धवन्तो मवा यदोतच्याः।
“ननु प्रकरणसामथश्येतः प्ररुता UWA न्याय्याः न- इत्युचयते, लिङ्गं fe प्रकरणाद्धलोयः। ‘are, विरोधे सति लिङ्गेन प्रकरणं बाध्येत, न च एतयो विरोधः, न बयं प्रकरणमनु- fan wad लिङ्गवन्तम् उपाददाना लिङ्गम् उपबाधेम दधि | यदि तु weed विलिङ्गम् उपददे मद्धि, ततो बाधेमहि लिङ्गम् ; उभयं खम्पादयिष्यामः प्रकरणं faery’! नेतरेवं,- लिङ्गेन प्रत्ययो भवति, दाश्रतयेनापि कर्तव्यम्- डति, दाअ्तस्योम्पि fe श्राग्ेयीश्देन शक्ये वदितुम्, स मरत्ययो लिङ्गजनितो यत् मिथ्येति कर्ष्यते, तत् प्रकरणानुरोधात्; स चेत् भकरणम् अनुरुध्यते, मिष्या- इति करुप्यते, श्रथ नामुरुष्यते सम्यक्- दूति, ware विरोधः; विरोधे च प्रकरणदौबर्यम् 1 .
"उयते, तत् किङ्कवत्ताम्नेन उपरथानेन अरनुपद्चीतच्ा, न दाअ्तयी AAR, सा च प्रते मवे उपादीयमाने निरव. शेषा उपात्ता भवति, MMA Ta उपादीयमानायां प्रकरणात् या मवच्यक्तेः माभोति, सा बाधिता भवति, असति विरोधे। नच, इह लिङ्गप्रकरणयोविरोधः, भरकर णात् ale: मरतीयते, लिङ्गात् सामान्यं, अन्या च व्यङ्गः, श्रन्यत् सामा- न्यम्। तस्मात् Wat लिङ्गवान् उपारेयः--दति। उचयते, सत्यमेवमेतत् प्रते उपादीयमाने प्रकरणं न बाधितं भवति, सिङ्गमप्यनुगृद्धीतम्, लि ङ्गजनितस्तु प्रत्ययः कञ्चित् निथ्या- इति कर्पितो भवति। “ननु श्यक्तिरपदाधेः, कथं ्क्तावनु- पादीयमानायां म्रत्ययो awa?) उचयते, एतदेव न
२१० मीमांसा-दश्ने
भा. विजानीमः लिङ्गवत्ता wary न Ufa, faery तद्धितनिरभो्य,
भा.
=
तत्र देवताया मो ख्यते, मबव्यक्गिद्ि साधनं, न सामान्यं नाम किञ्चिश्पर, देवतैव अन सामान्यम्, ययासाधनं ल्षयि- तच्यम्। न च गम्यते विदेषःः-श्रयमसौ मयो नायमसौ- इति, नवगम्यमाने विशेषे सवे तजिङ्गा यद्दोतव्धाः इति दाश्चतर्यामपि weet भवति मत्ययः, स प्रकरणानुरोधेन aaa! इत्यन्याय्यम्। ud सति न दाञ्तय्य एव उपा- दातव्याः भवन्ति, प्रहतमप्युपाददीरन्। “ नन्वेतदुकष, कायाग्तरे प्रलतस्य उपरो नासावथधान्तरे उपदे यते-इ ति। डयते, न नियोगतः स एव अथाकरे aaa, स घान्यञ्च सामान्येन शिङ्गेन, नेवं सति किञ्चित् दुष्यति । “नन्वेतत् दष्यति,--न डभयमनुगृद्धीतं भवति लिङ्गं मकरं च'। सत्यं, न अनुगृद्धोतं भवति, किन्तु श्रननुग्राद्मेव प्रकरणं शिङ्गपत्ययविर्द्वत्वात्। अपिष्व न fey प्रकरणं वा अनुयदीतच्यम्-इति, तत्परि च्छिन्ने weftniafe, यदवगम्यते,“ एतत् फलवत् इति, तच wana | ˆकिमतो wed?) एतदतो भवति, न लिङ्गम् saree कचित् इत्यपर द्िंस्तत्परिच्छिनने न प्रट्निभवितु- wet) तस्मात् दाज्रतग्यो यद्ोतब्धाः- डति गम्यते ॥
तदाख्यो वा प्रकरणोपपत्तिभ्याम् ॥ २१॥ (सि०)।
तदास्भो (ज्योतिष्टोमसमास्यातः) एव gee) कुतः १। प्रकरणोपपत्निभ्याम्, प्रतो fe wel, प्रशतमरत्ययख्च न्यास्यः। कथं ti न ज्योतिष्टोमं प्रति मवस्य च्थापारविधानम् उपपद्यते, प्राप्तत्वादेव, च्यापारविश्चेषविधानं तु उपपद्यते, श्राप्तत्वात् च्ापारविशेषस्य, water च प्रकरणं द्ाअरतये विधीयमाने वाक्यम्मिेत !-उपर्धानं च कुयात्, तशेबंशिङ्गेन- इति ॥
(ष
भाः
श अध्याये २ पाद।। २९९.
अनथेकञ्चोपदे शः स्याद सम्बन्धात्फलवता, नद्युप- स्थानं फलवत् ॥ २२ ॥ (य° १)॥
ननु च प्रकरणात् ज्योतिष्टोमस्य उपकारकं स्यात् यदि उपर्थानज्योतिष्टोमसम्बन्धो fatwa, तदा उपस्थानं ज्योति- GR उपदिश्येत, प्रकरणात् तेनैकवाकमताम् इयात्। यदा तु खलुपर्थानस्य मखसम्बन्धो विवश्यते सवापर्थानेषु, तदा मवः पाभरोति, प्रकरणं बाधित्वा, न प्रकरणं विद्धेषकं भवितु- मरति, उभयसम्बन्धे वाक्यभेदः। अद्मत्पन्े न पुनरयं दोषः, येन आ्राग्रेयेन egy वा ज्योतिष्टोमे Erie: क्रियते, तेन उपरथानवब्धापारविशेषः तद् ज्योतिष्टोमिको* विधीयते च्रन्यत् स्वेमनूदते- दति न दोषो भवति अथवा अ्रीप्र-हविधान- सदःसम्बन्धमात्रं विधीयते, उपतिष्टते-इत्ययमनुवादः, अनेन मेण ग्रीधमुपतिते- इति समासीदति- इत्यथः। तस्मात्
ग्रता मवा एवञ्नातीयका उपादातव्धाः- इति ॥
ख.
भा.
सर्व्वेषां चोपदिष्टत्वात् ॥ २३ ॥ (यु° २) I
यदप्युक्तमुपदिष्टा fe ते प्रकृता कायान्तरे--इति। तदचते, -उक्ोन्षरभेतत्। श्रपि च न फेनचित् नोपदिष्टाः, सवं वाच- स्तोमे Wheat शस्यमाने खयग्नुद्यति, तेन न परते कथिरि- जैषः। तस्मात् NAAT एव THU! (६।२। ८ Bo) ॥
* witfrdtfam xfa कार सं Te |
२९२ मीमासा-दश्र॑ने
ख.
भा e
waa anfey away विनियोगाधिकरणम् ।
लिङ्गसमाख्यानाभ्यां भक्षाथेताऽनुवाकस्य ॥ २४॥ (qo) tt
wag: शयते,“ we fe मा विश्न दोघोायुत्वाय way: त्वाय रायस्पोषाय वचसे चु्रजारत्वाय । Ue वसो पुरोवसो भियो मे इदोःस्यश्िविनोस्त्वा area सघ्यासं । नचच्तसन्त्वा टेव सोम सच्छा अवस्थेषम्। feat गारा चरिवोगणान्मे मावितीतुषः, far मे सप्तर्षीन् उपतिष्ठ मा मेग्बार्नाभि- मतिगाः मन्धाभिभूतिः केतुवेन्नानां बागृजुषाणा सोमस्य तुष्यतु
वतुमद्गणस्य श्दरमद्रणस्य शरादित्यमद्गणस्य सीमदेवते मतिषिदः
भातःसबनस्य .माथ्यन्द्निस्य सवनस्य तुतीयसवनस्य TWAT ष्छन्दसखिदुपढन्दसो जगच्छम्दसोभ्रितद सपीतस्य नराश्ंस- पीतस्य पितृषोतस्य मधुमत उपद्धूतस्योषड्ूतो भच्षयामि-- इत्येवमादिः। तच सन्देः,- किं शत्ख रएषोग्नुवाको wee विनियोजनीयः, उत कलिदस्य अवयवोम्न्य्रापि?-इति।
किं भाप्तम्?-लिङ्गसमास्मानाभ्यां भक्षाथंता अनुवाकस्य, सवागनुवाको wee विनियोजनीयः। बतः १। भच्तयामि- इत्येष शब्दो aM wae विनियोजनीयः, wauaa शक्रोति वदितुम्, नान्यत् किञ्चित् अन्यानि चास्य पदानि नच्छण- विशेषणवबचनान्थेव, at ay भच्तयामि- दति, तत्र तक्र प्रयुज्यन्ते | |
‘aq णद्धि वसो-इत्येवमादि सध्यासम्-दत्येवमन्तं यद्ध णा, स्वेन पदसमुेन waaay एकाये, विभिन्नं भक्षणवाक्यात्। नृचश्चसम्--दृत्ये वमादि श्चवस्मेषम्-इत्येव- मग्तमबेखणवचनं । ह्िन्वमे गाबाद्धरिवः- इत्येवमादि चं
९ अध्यायं & Ws: | ८६१
भा. मा मेभ्वाङ्नामिमतिगाः- इत्येवमन्तं सम्यग्जरणाथम्। तत् जङत्वादधानां, wate वाक्यानि, कथमेतत् शक्यं वदितुम् सर्वमिदमेकं वाक्यं wae विनियुज्यते--इति। उचपतेः-सवाण्येतानि मच्षणविशेषणानि- त्युक्तम् AIK एवमपि भिद्येत वाक्यं विशेषणविशचेष्याणां युगपदचनासम्भ- aq) waa, न विद्चेषणानि fawn, विशेषणे दणा- बेक्षणादिभिविशिष्ट एकोग्या मिबश्यते । “नेवं सम्यक् भवति, विद्चेषणवचनानामविवल्ितखाथं वचनता, भखणविदैषणपरता च-इति, लच्चणया तु Wad; सतिलश्वेणाविषये च अति- न्याय्या, न AGU, तस्मात् न एकं वाक्यम्-ड(त।
TNA, यद्यप्यमो यद्णादयो बषवोग्धा गम्यन्ते, न तु wa ईप्सिताः- इति, भणमेव एकं मत्याययितच्यम्, alg खतं, विशेषणान्यस्तानि, न तैः अतोतिः भरयोअनं, प्रयोजनं च यावतः पद् समु हस्य एकं, तावदेकं वाक्यम्। तस्यात् fafae- भक्षणा्धेमेतत् एकं वाक्यम्, इति भक्षणे विनियोक्घब्यम् । समाख्यानं च भवति,-भ्लानुवाकः- दति, छत्खस्च अनुवाको नावयवः। | +
“ननु च समास्या लौकिकः शब्दः कथं वेदिकमङ्गं निरस्यति -इति। यद्यपि लौकिकः, तथाप्यनादिः तस्यानुषाकेन सम्बन्धः । किमतो यव्येवम् !। एतदतो भवति, भश्षणसमभि- ष्यादूतमनुवाकं बूते, समभिच्याष्ारञ्च सति सम्बन्धे भवति, यथा पाचको लावकः- डति समभिब्धादारात् सम्बन्धमनु- भास्यामद्े। श्राह ननुमानगम्य रवज्ञातीयकेष्वङ्गभावो, विधाना वावगम्यते, नान्यथा, न च समाख्या बिधाभोः। रत्र उचयते, समास्या सम्बन्धिनौ बुद्धौ सत्निधिमुपनेष्यति, प्रयोगवचनो विधास्यति-डइति। तस्मात् Bee TATA भणे विनियोङ्व्यः- डति ॥
२९४ मीमांसा-दण्ने
ख. तस्य रूपोपदेशाम्धामपकर्पोऽर्थस्य षोदित- | त्वात् ॥ २५ ॥ (fae) a
भा. नेतदेवं,-छशत्खोगनुबाको भक्षणे विनियुज्धते- दति, रूपात् यद्वाक्यं wee विनियुज्येत एड्धि-- इत्येवमादि सष्यासम्- इत्ये वमन्नम्। नु चच्षसम्- इत्येवमादि च अवख्पधम्-इत्येव- मन्तं hat! कुतः १। मुख्याथेमेवं तत् वाक्व भवति, इतरथा CAYUGA स्यात्, मुख्ाथेता च न्याय्या न TAT | ° ख चयते, विद्चैषणा नामभिधाने, न किञ्चित् अर्ति प्रयोजनम् -- इत्युक्तम् श्वभ्रोचयते,- नेव एतानि विशेषणानि, पृथगेव एतानि यणादीनि स्वेसवैवा क्येरष्वयनो- इति। कुतः ?। अस्ति fe तैः प्रतीतेः प्रयोजनं, चोदितानि हि तानि, कानिचिन्त पृथग्वाकयेः, कानिचिदथमाप्तानि, तान्यवग्यं भकाशयितव्यानि, तानि भकाञ्ञयिष्यम्मि एतानि वाद्यानि; Et च एषां तत्- भरकाञ्जनसामथ्यम्, HAY नानाथेत्वात् न एकं वाक्यम् उच्चते | "ननु . भचषणवाक्वशेषीभवितु मभ्येषां कूपम्-दइतिः। उचयते, बाढमस्ति et, न तु तद्िदेषणान्येतानि sea! कस्य डेतोरटृष्टाथानि तथा भवन्ति? sHaRe विेषणैस्तावानेव सोम्यः, इतरथा यदणादोनि प्रका्यिष्यन्ति, तथा ृष्टाधानि भविष्यन्ति। तस्मात् क्ूपोपदे आभ्याम् WaT भवेत् केषा्ित् qq—tfai (8121 < Fe) I
qu मन्द्राभिभूतिरित्यादे, भकयामीद्यन्तस्य रकश्रखताधिकरयम् |
ख. गुखाभिधानान्मन््रादिरेकमन्वः स्यात् तयोरेका संयो गात् ॥ २६ ।
भा. भजानुवाके गूयते," मक्धाभिभूतिः केतुेश्चानां weary:
‘
2 अध्याये २ पादः॥ ९५५
भा. षाणा सोमस्य तुष्यतु । TINUE सोमदैवते मतिविदः भातः सवनस्य गायबच्छन्दसोऽच्रित cata मधुमत उपङ्त- स्योपढ्छतो भक्यामिः-इति। तज सन्देहः, किम् ware: तप्यतु-इत्येवमन्त एको मखः, वस॒मङ्गणादिरपरः, उत मन्रा- दिर्मश्याम्यन एक एव मबः?- इति । किं तावत्माप्तम?- हौ मदौ, दौ Marae, अन्या तृप्तिरन्यत् भषणं, ततोम्धेभेदात् TaN | तदङ्ग तस्य कूपोपरेशाभ्याम् श्रपकषाम्धंस्य चोदितत्वात्-डइति |
एवं प्राते ब्रूमः,-गृणाभिधानात् मन्दादिरेकमवः स्यात्- दति, तुतिभक्षणविभे षणत्वेन शरभिधोयते- इति, भक्षयामि arg तच्येति- इति,
“ननु तुप्यतु-त्थेषोगन्यः अब्दः, अन्यख तद्ौति- दति, एषा भविष्यन्ती क्रियायाम् उपषदभूतायां भवति--इति, तज दयोः क्रिय योर स्ति सम्बन्धो wears वाक् तथ्येति- इति, CE पुनभच्वयामि तुप्यतु-शएति नास्ति कञ्चित् सम्बन्धः, उचयते, न इयं विधौ तुप्यतु- इति frat क ate? प्राथनायां वा प्राप्तकाले वा,-यदि भक्षयामि वाक् तष्यैति- इति एवमभिसम्बन्धः क्रियते, यङि वा भ्यामि वाचर्तप प्राप्तः कालः- डति, तेन विरशेषणविदेष्यभावात् एकाथेतायाम् एकवाक्यत्वे मवेक्धमु पपद्यते । (ननु TAC एते वाक्ये भद्त्का रूपं साकाड्धैः क्रियेते" अज खष्वयते,-- यद्यण्येते वाक्ये भिन्नां निराकाद्कः हावधावभिवदेयातां, तथापि भक्षणस्य प्रकाशनं दृष्टं प्रयोजनं न तपेणस्य, इति छत्वा रेकाश्यमेव भवेत्, किमङ्ग पुनगुणभावे गम्यमाने WAIT) तस्मात् गृणाभि- धानात् मद्धादिरेकमवः स्यात्-दइति॥ (९।२।९० Ho) I
२६६ मीमसा-दश्ने
इगद्रपीतस्छेत्यादिमखामां सर्वषु भच्वणेष Hen विनियोगाधिकरयम् ॥
a:
भा.
लिङ्गविश्र पनिद शात् समान विधानेष्वनेन्द्राणाम- मन्बत्वम् ॥ २७ ॥ (Te) ॥
एष एव मव उदाडरणम्,- इद च प्ररानानि रेद्राणि ware च विद्यन्ते, तेषां भखणान्यपि सन्ति। तजर सन्देहः, किम् Dag Weezy च मवः, उत रेन्द्ेष्वेव मचः, नेनदा- णाम् WSR भच्चणम्?-इति। किं तावत्पाप्तम् ? Wao अमयवकं waa cf) कतः?। समानविधानान्धेतानि प्रदानानि, तेषु "इन्रपीतस्यः- इति मबोग्निद्रपोतं न अक्रोति वदितुम्, न च समानप्रकरणे ay: सम्भवति, waft वचने अन्याथानभिधानात्। Aa Waa भ्षणम् णवक्षाती-
यकेषु-डति॥
भा,
यथादेवतं वा तत्मरतित्वं fe दशयति ॥ २८ ॥ (सि) ॥
थ वा यथादेवतम् Seat लक्षयितव्धम्। कस्मात् १। भुवचमसा fe प्रकलतिभूताः। के पनभुवचमसाः?। ये गुक्रा- मन्धिप्रचारे सवनमुखीयाः, Tae: ते भवन्ति, तेषां प्रलतिभूतं परदानं, विह्तिभूतान्यन्यानि। कथम् वगम्यते १। तत्पटतित्वं fe दभयति। कथं? अनुषुपृषन्दसः- इति षोट्ञ्िनि शतिराजे wary नमति-डति। किम दशनं !। नमति इति विषरिणामं दशयति |
"ननु वचनमेतत् स्यात्'। AKA, मेतत् नमति- दति श्रुयते, कथं aed नमति- दति, थनु्ुपृषन्दसः- दति werd नमति-डइति, स एष उदो विकारेषु उपपद्यते,
९ WAT २ पादः। ६७
भा. तस्मात् रते विकाराः अ्रतोम्नन्दरष्वपि चोदकप्राप्तो मख अदि तद्यो भवति। "डचपते,-विकारा एते- इति लिङ्गमपदिष्टम, न्यायोम्भिधीयताम्-डइति'। उचपते,-रेग्धः सोमो awa मोयते च, तेन Bey सोमोग्नेन्दरेषु सोम एव नास्ति- षति सव सोमधमा Vata, Tara इतरे साकाङ्कवः। कथं पुन न्यते,-रेद्ः सोमो गद्यते मीयते च-इति !। wea, CRIT त्वा वच्चमतः-इत्येवभादिमच ta सोम॑ वदितुम् अक्रोति-दइति नान्यम्! तस्मात् tae: सोमः, तेन wy सोमधमोाः, चन्यानि तु प्रदानानि साकाङ्काणि, अतो धर्मान् य्ीष्यन्ति- दति न्यायः। wen यथादेवतमूद्धित्यो ae: —tfa णवं स्थितं ताबदपयवसितं, तत एतं सति चिन्तान्तरं व्निष्यते॥ (द३।२। ९९ Wo) ॥
खभ्युन्नी तसो ATA दगद्रसयाप्युपणच्ठलाधिकर कम् |
ख. पुनरभ्ुन्ीतेष सव षाम्पलश्षणं दिेषत्वात् ॥ २९ ॥ (qo १,॥
सन्ति पुनरग्युन्नीताः सोमाः, ुक्रामन्धिपरचारे एव सवन मुखोयाः, तेषां दोतुवे षट्कारेग्नुवषयकारे च wafer कारिणा चमसङत्वा दोजकाणां चमसैः सात् way वषरकारे णव Sear पुनः TAA पात्रेषु सोमोमभ्भ्युन्नोतः, एवं fe ay श्रष्वयुः समस्मेष्यति, “मध्यतःकारिणां चमसाधर्यवो वषयर॒छते ye Fea wat चमसाधर्यवः waa त्वा सुक्रस्याभ्युत्नीयोपावनष्वम्"-दति। AY होचका नानादेवता
यजन्ति, मेचावरणो मिजायरुणौ “ मिषं वयं इवामद्े'- इति
eee ees EN म
aT.
~
* Samama’ इति mio ao qo |
ats मोमांसा-दश्रने
भा. ब्राद्मणाण्छसी इन्द्रं SOR त्वा Tad वयम्-इति, पोता मरतः "मरतो यस्य fe च्षये-इति, नेष्टा त्वष्टारं wary, ‘wg wit इ हावः इति, snipes ‘oat नायवभां नायः-डति। ay तैख॒मसेः पूवखिन् वषर्कारे इन्र इटः पुनरभ्यन्नोय मिज्ावर्णाद्या देवता इष्टाः, ओषः तजर इनस्य मिषावर्णादौनां च । aw सन्देः,ः- किं परस्थितदेवतायासख इदस्य मिज्रावरुणादीनां चोपलक्षणम्, खत cat नोपलशयि- तच्यः?-इति। fe तावत्प्राप्तम् !--पुनरभ्युन्नोतेषु सवषाम् उपलक्षणम् । कस्मात् ?। feature, चमसे चमसे त्र योः शेषः, wet यस्यै तं, तच्छेषः तत्पीतः- इत्युक्ह, इदापि तद्देव वदि- THT! ASL चमसे चमसे दयोश्पख WAT ॥
ख. अरपनयादा FAS अनुपलश्चणम् ॥ २० ॥ (To २) +
भा. अपनीतं भर्थितरे वतायाः शेषं मन्यामद्धे। कुतः ?। fare. वरणादिभ्यः तत्पाचर्थम् अभ्याओ्राष्यते। कथमेतत् ?। उच्चते, --मिभावश्थादयो fe इज्यन्ते, तत् यथा Tested Vaz} wernt यदि ओषं पूणंकाय प्रयच्छन्ति, qua! रे वदत्षमुष- लक्षयति, aguas भुक्भे- इति नाचायेेषम्। तस्मात् न प्ररिथितदेवता cx उपलशयितव्यः-इति॥
ख. ग्रहशणावापनयः स्यात् ॥ ३१ ॥ (fae) a
भा. नचैतदस्ति, Ta नोपलक्षणीयः- दति, तस्यापि wet ओषः प्रत्य्षमवगम्यते। “ननु चपनीतः- इति'। उचपते,- नासावपनोयते। सछृद्रुतान् चमसानभिद्रोखकलभात् गद्खाति, सैष मसो लस्षणमन्यस्योन्नीयमानस्य, ततख्चमसस्थो WAT खन्नेतव्यः प्रेषितो वा। यत्तु Awa Vaart: प्रति भराग्रा
8 खथ्यायेर पादः। २९९
भा. वितः-दइति। उचयते,-श्राश्राव्यते तक्र देवताभ्यो afere at तंहेति, तेन यद्बोतुम् THA तत् श्राञख्ावितम्- डति गम्यते । न च, राओ्रावणवेलायां दे वताभिसम्बन्धः, यत् यत् देवताभि- Uae, तत् BTA, तस्मात् रस्ति CIT, Twa च। अतः सवघामुपलच्तणम्-दइति। छत्वाचिनौषा, न आश मयोजनं wwe, पूवाधिकरणस्य एव एतत्प्रयोजनमवधा्यते ॥ (९।२।९२ We) I
Waa डन््रादीमामनुपलक्तयाथिकरसम् | ख. पात्नीवते तु पूववत् ॥ ३२॥ (पू) ।
भा. रस्ति पान्लीवतो अदः, यदुषांसुषाचरेणा्रयणात् पानीवतं गृ्धाति-डति, चिदे बल्यानां शेषा ्राययणस्थाष्यामुपनीताः, ततः पान्ीवतो THA! श्रथ ङते पानीवते, as भश्यमाणे भवति सन्देः,- किम् इन्रवारवाद्य खपलश्षयितय्ा नवा 7 दति। किं तावत्माप्तम् -उपलच्छयितव्याः। तेषामपि wey षो यथा प्रस्थितदेवतायाः-डइति॥
खः ग्रडणादापनीतं स्यात् ॥ ३३ ॥ (fae) ॥
भा. श्रपनीयते fe स शेष इद्ध, न यथापूरवेवत्, ay दि पा्रणशणत्वेन सङ्कीर्यते न सोमो याश्यत्वेन, इह त्वा्यणात गृष्काति-इति, स्थालीरथः सोमो निदिगश्यते डोतुम्, यश्य- माणदेवतां प्रति। ‘aq स्थाल्यामाग्रयणो नाययणख, तच TAA श्राप्रयणान् गृद्धते, स पामोवतः, यस्तु सम्पातान्नासौ पानोवतःः- इति उचयते,-श्राययणोम्पारानं, तस्मात योः पति श्राययणो नाश्रयणो वा, स सर्वः पालीषतः, श्राययणाच एष सवाम्पेतः।
2२.७० arata -दशमे
भा.
(aq अनाथयणलादंप्यपेतः'। नेष दोषः, MIATA AA: तेनासौ पूवरेवताभिः पोतः- इति न wert वक्तम्; यो fe CHa सोमस्यावयवः ओषः स इम्रपोतः- दति wat उचयते, इ्ापि तददेव पूरवदेवता्थेस्याषयवो वदितथ्यः। “ननु योग्सौ yaaa, तस्थैवायमवयवः'। नदति ब्रूमः, —a हि डतस्यावयवो कृश्यते। “ ननु प्रहतावपि डतस्यावयवो न ढृश्यते'। उचयते,--ङताञतस्य समुदायस्य ay वयव उपल च्यते तहेवतस्य। ‘aq इहापि समदाय रवासीत् तहे वत्यः, तस्थैवायमवयवः'। न - इत्युच्यते, श्रासीदयं समु दायः वहेवत्यः, इदानीं तस्य अवयवोगन्यरे बतयो जातः, तेन समुदायः AY वत्यत्वाद्पेतः
“श्रा पुवेदेवतापीतस्यासाववयव wa भूतपुवेगत्या भविष्यतिः। उचपते,- प्रकतौ न भूतपुवगम्याभिधानं हतम्, cuffs तद्देव a कन्तव्यभिति। अपि च इम्ददे वव्यस्तच
gata tee, अरनपनीता च तस्य इगददे वत्यता, शरस्य
पुमः पूवेरेवतासम्बन्धोपगतः। weary न a पूवेटेवता
भा.
[1
उपखच्षणीयाः-ड़ति॥ (३।२। ९९ We) ॥
पात्री वतणेवभक्ते त्व्ुरगुपशच्तलोयताधिकरयम्।
त्वष्टारन्तपलश्षयेत्पानात् ॥ ३४॥ (Ge) kt
अर्ति पानीवतः सोमः, AW मयः, ‘ware wataa* सजू दषेन त्वद्रा सोमं पिव-इति। ay सन्दे्ः,- किं caer उपलचयितव्यो न वा?-डति। fa भाप्तम्?-खपलश्चयि तद्यः। कुतः १। पानात्, पानं शूयते,“ सजुदवैन त्वष्टा
* पलीवत् इति पाठ, ato क्रौ० dol पलौवा, इति का Ho qo |
BGI २ पादः। ROL
भा. सोमं पिव-इति। तेनायम् श्रग्रये पन्नोवते सदह त्वष्ट्रा
ख.
भा.
ख.
aT.
दौयते- इति गम्यते। यख च येन we ॒टौोयते, उभाभ्यां तहीयते, wd तत्यश्दानं भवति, यथा देवदत्ताय यज्चद्त्तेन we अतं दौयताम्- इत्युक्ते, तजोभाग्यामपि दोयते ; तयात् व्वाद्रोम्प्यसौ सोमः- डति त्वष्टा उपलश्षयित्यः। शसावपि इन्द्र wa पिवति-डति॥
अतुल्यत्वात् नेवं स्यात् ॥ ३५॥ (सि) ॥
नेतरैरव, अब्द्भमाणका वर्यं, यत् शब्द श्राद्ध, तदस्माकं परमाणं, WAT WHA पानमाद tae: सदभावमाग्र, न fe ननुष्टठोयमाने सद्भावः सिष्यति-डूति त्वष्टरि पानमनुमौयते । “ननु त्वद्रेपानं* चोदितम्'। सत्यं, चोदितं मच्रवणन, न चोदनया। चोदना डि "पाबीवतं wera’ हति, लोकेतु काये Fer चोदितम्! अनुमीयत एव, Mary एतत् परिच्छि्त, नेवज्नातीयकेन वाद्येन, ere: सोमः शतो भवति-डइति॥ (R121 8 Bo) II
पानीवतरेषभस्ते जिंश्रतामन् पलक्चवाधिकषरयम् 1 fiery पराथेत्वात् ॥ ३६ ॥
तस्िन् एव पानोवते मवः,- “रेभिः we र्थं यश्जवाक् नानारथं वा विभवो wear: | पनोवतलिं्तं Hay Sara. ware मादयख'-इति। तज सन्दे्ः,- किं बयखिंशतो
# दानमिति ata: ato Wo To 4
{ चोदितमचोदितमपि इति पाठः ate We प०। ‡ माधवीये खगुखधमिति पाठ" । तज च्नसखधमनप्रदानमित्य्। |
२.७२ मो मांसा-दशरेने
भा. देवानामुपलकणं कन्तेष्यम्, उत न ?-दइति। किं ATARI wafdad दे वानुपलश्षयेत्। we?) दीयते fe सोमः अय fant देवेभ्यः; एवं fe, 'अग्रिमद्मोदधीच्छति, यादि शभनेम्बाचीनं, चयखिंअता 23 ae समानं रथमसिष्टाय नानारथेवा विभवन्ति fe ते अभ्वाः। तदिदमनुष्वधमावद्ध wafaud पलोवतः रेवान् waa तप्य षः-डति। ष डि श्रश्रिमन्रीदधीोच्छति बयलिं्जतो देवानां ana—cfa गम्यते, यत्धानख अक AT, तत्परः सोमः, Tara उचयते --चयलिंभत् टेवा डखपलश्यितथ्याः- इ ति।
‘aq चोदनायां wilted केवणो्भचिरेवतात्वेन yaa’ | सत्यं, चोदनार्यां प्लीवान् देवतात्वेन श्रूयते, न तु देवतान्तरं निषिध्यते किमतो यद्येवम् ?। रुतदतो भवति, मादव्णिंका wafeud देवा अ्विश्द्वाखोदनार्यां भतीयन्मे- इति |
एवं प्राति ब्रूमः,- न चयखिंअत् रेवा उप्लक्षयितव्धाः- दति, न अश्र मने अनग्निः श्राहाता परिवेष्टा वा तपयिता वा श्रथेष्यते; न चरर चयलिं्त्रेवेष्िषटेषु प्रयोजनं निवेश्यते । कः तरिं यष्टव्यः !। पद्रीवान्। कुतः एतत्?। स fe चोद्यते,- पाब्रीवतं गृष्णाति-इति। ‘aq मादवणिकानां चयकिंतो देवानाम WHAT | उचयते,- परार्थत्वेन ताः SETA कथं १। न fe श्वमरत्तम् Te, तत् भवति, न च परकीयस्य दानम् अवकख्पते । तस्मात्, त्वममुभ्यः य खिंत्दे बताभ्यो डे दीत्य- , समञ्जसं wad, qaqa त्वनेन waa en भवति। at?) tart fe frearaf’ xe, afew faced atiaa त्वमस्य tara: — ofa प्रत्यापयति।
* विलिम्भयति na तदिद विलिम्भनमिति पाठः कषा" Ge Te
रवं पर ।
aT.
aT.
RQ STs Q Wz RoR
ननु माद्यख- इत्यु चयते, न विखम्भय-हइतिः। उचयते, —a fe माद्यन्ति रवताः, तस्मात् मदकरणसष्कीत्तनम् अटृष्टाय स्यात्, Fea तु स्यागसद्ीत्षनं लक्षणया, aq fe ङृष्टकरपनाया ज्यायसो, प्रमाणात् fe सा भवति। "ननु व्यागेमपि ल्यमाणेम्चिः कत्ता श्रधीष्यतेः। तद्चयते,- शभः श्रप्यथेषणाम्टृष्टायैव, तस्मात् अभ्रैः रे$वयेकरणमेतत् वाकं लच्चयति- इति न्याय्यम्। रपि च पानोवते सोमस्ोद्यते,- पालोवतं गृद्धाति-डइति।
‘aq ot, माकवणिकं न प्रतिषेधति चोदना-इति। उचप्ते-तदपि मादववणिकं नारित-इत्युक्घम्। wf च सामथ्यात् भतिषेधति-डति गम्यते, न fe सापेक्तः wiht weg, तद्धितार्थेन संस्यते, तस्मात् केवलः पलीवान् Vaart -दति। एतश्ोदनावदेन ae} वणनोयः। तसमात् यथेवा- खाभिवैणितो मवः, तथैव भवितुमदति- दति पलीवांख र्मिः ग्रे प्ीवन्- इति सामानाधिकरण्येन निरहिश्यते। Tw अग्निः उपलश्षयितब्धो न चयखिंशत् टे वताः- इति ॥ (द।२। ९५ अर) ॥
भश्तणेऽनुवषट्कार्देवताया अमुपलच्तगाधिक्षरयम् |
वषट कारश्च RAAT ॥ ३७ ॥
रस्ति श्रनुवषर्कारदेवता, ‹ सोमस्याग्ने वीड्ोत्यनुषषर् करोति-दति। तत्न सन्देहः, किमनुवषय्कारदे वता उप- खच्चयितव्या, न वा ?-हइति। कि भाप्तम्{-उपलच्यितच्या- Ufa, न aw पाराण्यं किञ्चित् पूववत् उपलच्यते। तस्मात् खपलखयितव्धा-इति। णवं मापे ब्रूमःः-श्रनुवषर्कारदे वता
नोपणश्षयितय्या, कतुबत्, यथा कत्ता ATW, — wy पीत- 23
२.७8 मौर्मांसा-दमे
भा. स्याथस्युपीतस्य-दति, एवमेवानुवषद्कारटेवतापि, नदि सा Raa खपलशिता, यच्च नाम प्रतौ छतं, तदिह करणीयम् | तस्मात् नोपलस्षयितव्या- दति ॥ (९।२।९९ We) ॥
च्यनेश्रानाममवकभक्शाधिकरणम् ॥ (छत्वाचिग्तारूपम्) 4 ख. छन्दः प्रतिषेधस्त सव्वगामित्वात् ॥ ३८ ॥
भा. स्थितादुस्षरम् उचयते*,- नैतदस्ति, यदुकतमुद्ेन मदवत् wed कत्त्यम्- दति, waa भषणं ANT! TAT! उचपते,--समानविधानत्वात्, area ae प्रहतिवि्तिभावः। कथं ?। प्रकरणस्य तुर्यत्वात्, ufsyan, छन्दःपरतिषेधः स इत्यु चयते, तृतीयसवनत्वात् जगतीच्छन्द्सः- दति मापे अनु- दुप्न्दसः- इति aefafa ward नमति- हति समान- विधानेऽप्यवकरुपते। यत्तूक्तम्, (REO! ४ प)-र्न्द्रः सोमो Twa मीयते च-इति, नेते Bet श्रनेन्द्राञ्च भिन्ना यागाः एकस्येव एतेमभ्यासविशेषाः, न चाभ्यासविदेषाणां धमाः गुण- त्वात्, सव एते यागधमाः। तेन BEAT यागस्य चोद्यन्ते सोमधमाः, Taga) we, इन्द्रो Twa मीयते च-इति, इन्द्रस्य माम्नानात् Aa qed भरकाञ्चयितद्यम्, इतरासां देवतानाम् धानादिना-डति। ET अनैन्द्राणाम् WTS मभच्चणम्-इति॥ (RI RI LS Wo) I!
* उक्ताभ्यः पञ्चभ्यः रत्वाचिन्ताभ्यः पव्यस्ित्रेवाधिकरये योऽयम-
निन्दरेष्ममयं भक्तगमिच्येवंरूपः प्रथम, पतः तमेव मनसि निघाय छत्वा- चिन्तानां जयमभिधीयते इति arya:
१ अध्याये २पादः। २७५
रोन्राप्रमच्षस्यामवकताधिकरयम् |
स wax तु लिङ्गभावात् स्यात् ॥ ३९ ॥ (Te) ॥ भाः wa स्थिते चिन्तपते,--श्रस्ति तच रेन्द्राप्मः सोमःः-रेन्द्राप्र
गद्णाति-डति। तचसन्रेः- विं AGA भक्षणम्, Wey W?— elt! fai wr! — Dee तु मवः स्यात्, यस्य fe इन्द्राग्नी रेवता तस्य इन्द्रः, waa fe स इन्द्रपोतः--इति यपरे ्ुम्, यस्य हि श्रवयवाग्तरम् न्द्रेण पीतं, स इन्दरपीतः, तस्य इन्द्रा्िग्यां frag पोतमवयवाम्सरम् इन्द्रेण | TST Waa भच्तणम्- Cz 11 |
ख. एकस्मिन् वा देवतान्तरादिभागवत् ॥ yo ॥ (fae) ॥
भा,
न श्रस्य चचवयवान्तरम् इन्द्रेण पीयते, न च श्रवयवाग्रेण इ ऋपीतेन तत्पीतं भवति, तेन पोतः- दति लशणाजन्टोम्यम् CRY उ दिश्य यः Teer: इद्धो यस्य रेवता- दति, ade च साकाङ्गस्य तद्धिताथन असम्बन्धः, एवं समा सोभपि Carer दति साकाङ्घस्य नावकल्पते, ayy, “वस्था बाग्धेसंयोगात् (२।९। २० ख०)- इति |
‘WM, ननु तेनेवाधिकरणेनैतद्कतं किमथे पुनखिन्तपते'?- Tit! उचते,- यत् तच विचारितं सिद्धमेव तत्। "कथं पुनविचार्यते? भैष साकाङ्खस्य देवता सम्बन्धः- इति'। यैव
` इट देवतासम्बन्धः- दूति पूर्वैः पचः पानमाचसम्बन्धोगच-
द्रति, पानमाच्रसम्बन्धेन यत्र eat पोयते, aka रेवता- सम्बन्धः इत्युत्तरः पचः, तस्मात् न पुनरक्म्- इति ॥ . (३। द्।९८ Bo) it
EER
२.७६ मौमांसा-दशमे गायजच्डन्दसः--इत्यादिमखाबामनेकच्छन्द च्छे विनियो गाधिकार बम् |
ख. छन्द देवतावत् ५४१ ॥ (Te) ।
भा. अशिन् मवे गायचच्छन्दसः--इत्युचयते, तज सन्देहः, किमेकन्छन्दसि सोमे aq, खत नानाच्छन्द्स्यपि {-दइति। उचयते, VEY रेवतावत्, यथा अन्यसद्धितेन्द्रे न मः, एव- AATSTS सोमे नस्यात् मवः-दति। was fx गायचच्छन्दसः-- डति सविशेषणस्य समासो मावकषपते ॥
ख. सर्वषु वाऽभावादे कश्छन्दसः ॥ ४२ ॥ (feo) ॥
भा. सर्वेष वा मदः स्यात्। कुतः?। अभावारेकच्डन्दसः, नेष कञ्ित् एकच्छन्दाः सोमोऽङ्ति, तेन यथाभूतो, तथायूतस्य कन्दो विशेषणं, तस्मात् VINER सोमे मवः स्यात्- इति॥ (३।२।९९ We) ॥
रकाद शाधिक्षरणोक्षस्य उपसश्ारः |
ख. सर्व्वां वैकमन््ामेतिशायनस्य भक्तिपानत्वात् सवनाधिकारो हि ॥ ४२॥
भा. TEN TARTU WHat भक्षणम्- इति, तत् म, ` -सवेर्षां areal भसषणम्-इति, यथासमाम्नातञख मकः स्यात् | न इग्रपीतः- दति सोम ख्यते, किं तहि ! सवनं, भातः. सवनञ्नब्देन सामानाधिकरण्यात् । "ननु Wars wr! सत्यम् रस्ति षष्टी,न तु तेन सामानाधिकरव्यम्। नासा feau सोमः पीतः, नापि care दत्तः, अन्य wa पीतो दसो वा, स गत ण्व; न चातीतः समुडायो श्यपदिश्यते,
₹ अध्याये ₹ wey RES
भा. परत्य सवचनो fe यं weg; सवने तु न दोषः, LRT भवति wad, यच इन्द्रेण पीतम्। त्यात् Wah ah: सवनेऽन्तभ॑वति- दति शक्ते मेण वदितुम्। waa चेत् समान विधाने कथमिव मदो न भविष्यति । भक्तया पीतः पोतः--इत्युचयते। wate Brea wera मन्यते | अ्माकमप्येतदेव मतम्। श्रा चाययदणम्, TH WITT दरति तस्य TET ॥
इति ओशवरख्ामिनः छतौ मोर्मासाभाण्ये ततीयस्याध्या- यस्य feats: षादः ॥
४७८ मीमांसा-द्मे
ख.
ama खध्यामे wate: पादः ॥
हो pide
चसयोचेष्लादौीनां वेदधम्भेताधिकरवम् |
खुतेजोताधिकारः स्यात् ॥ १॥ (Te) ॥
भा. च्योतिष्ठोमे zat, —' Sew क्रियते oe साम्ना उर्पाश्यु
q:- भाः
यजुषाः-दइति। ay सन्देहः,- किम् ऋगादिजातिमधिषटत्य एते अब्दाः Nea, उत Aqafuaea {-इति। fa तावत् भाप्तम् -जाताधिकारः स्यात्। कुतः ?। श्रुतेः, एषां अब्दानां वणादेव जातिं प्रतिषद्यामद्े, तेन उपांशुत्वं जात्याभ्धि- छतया सम्बध्यते, बवेदानामधिकारकः wet नास्ति-इति। aft च ऋग्वेदव्यतिक्रानानारखूचां यजुवदे ot प्रयोगो भविष्यति, इतरथा तस्या एव we उभौ ध्मा वैकरिपिकवौ स्याताम्, AY पक्ष बाधः स्यात्; पकरणश्च एवमनुगद्ीतम् भवति, इतरथा Sedat wafer अपि क्रतौ उर्पासुत्वं स्यात्। तस्मात् जाताधिकाश एते अब्टाः--इति॥
वेदो वा प्रायदशंनात् ॥ २॥ (fee) ॥
वेदं वा श्रधिहत्येदमुषयते। कुतः ?। भायदथ्नात्। किमिदं भआयदर्भनात्- इति !। केदपाये वाक्ये वेदोपकमे निगम्यमाना CR अब्दाः अयन्ते, मजापतिवा इदमेक श्रासोत् स तपो म्तप्यत, ASA तपस्ते पानात् चयो रेवा अन्यम अग्निवायु- रादित्यः, ते तपोग्तम्यन्त तेभ्यस्ते WAT: चयो वेदा Ween गरे ग्वेदो वायोयैजुवदः श्रादित्यात् Wate: इत्येबमुष- wre निगमने इदं भूयते, "उच्चा क्रियते उचैः साम्ना
श Gus 8 पादः । Roe
भा. दर्पा यजुषा दति ; एतस्मात् कारणाभिः महतैदरपाश्वादि क्त्यम्, न जात्या गादिभिः-दृत्युचयते। कुतः एतदव- गम्यते ?। बाक्योपसंद्ारे श्रुतत्वात्, यद्ममादति रते Vet जाताः, तस्मात् एतैरपांश्वादि करण्म्- इति, ऋगादिभिरपि बेद्- वचनेरवोपसं दारेण भवितव्यम् ; इतरया वाक्यमेव नावरूपेतः तश्रानयका एव भवेयुः, aL बेहापिकाराः- इति ॥
ख. ˆ लिङ्गाच्च ns a (यु १)
भा. लिङ्गमप्यद्धिन् शथे भवति, यथा गादयः अब्दाः अहुवन्त वेरमभिवरितुम्- इति, “ऋग्भिः मातरिवि देव tea TAIT तिष्ठति मपे we) सामवेदेनास्तमये wera , बरेररन्यैिभिरेति, खर्यः,- दति, दौ बेडौ ae, WH. we च चिपु पादेषु, चुं पादे उपसंहरति, बङवचनेन, वेरेरन्येकिभिरेति खथैः- इति ऋक्अण्द वेदवचनं द्यति | तस्मात् aie पश्यामः; वेदाधिकारा एते शष्टाः- इति I
ख. धर्म्मो पदेशाच्च न fe द्रव्येण सम्बन्धः ny | (य० २)॥ भा. धमापदे्ञ्च भवति साम्नः, we: साम्ना-इति, स षेदा- भिकारपश्षे युज्यते । जातोधिकारे सु we sleds साम्न
weet सिद्धम्, नास्य सामद्र्येण ay सम्बन्धो बेदितथ्यः, तस्यात् श्रपि वेदाधिकाः- xfer |
ख. चयीविद्याख्या च afefe ay a (Jo ३) ॥ भा. श्रयो यस्य विद्यास ज्रयीविद्यः, यः चन् वेदानधीते, स॒ एवं erat! अयीति चैव wee कक्सामयवुःषु परसिद्ध, यदि
अ Shes : a ee * ary डति का० Go yo |
— मौमांसा-दध्ने
भा. ऋक्सामयजंषि-इति चयो वेदा Sa, एवं तरिदि अयी- fraren युज्यते, भवति च । तस्मात् वेदाधिकारा एते ॥
ख. व्यतिकमे यथाखतीति चेत् ॥ Eu (आ०)॥
भा. अथ यदृक्तम्,-मग्वेदमतिक्राम्तानाग्वां यजुवदेगप्यु्चेरत्वं भविष्यति- इति, तच acres यथाश्वः पयोगो भविष्यतीति यदुक्ष, तत्परि्त्षव्यमिति। (खभावान्तं खम्) ॥
खः न सव्वेसिन्निवेशात् ॥ ७} (are नि०)॥
भा. नेष दोषः, wife ऋग्वेदे उन्ैर्त्वं weg यञ्जवदे उपांखुत्वं, ay यरि ऋग्वेद््यतिक्रान्ताया ऋचो युवे
उरपांगुत्वं भवति--इति नेतहष्यति ; Aue सन् ऋक्धमं - इति, वेदस्य च न धमेदयेन सम्बन्धः |
ख. वेदसयोगान्न प्रकरणेन बाध्येत।॥८॥ (Bre faze; y
भा. यदुक्त प्रकरणमेवमनुगृद्धोतं भवति--इति, वेदसंयोगात् बाक्येन प्रकरणे बाधमाने न दोषो भविष्यति॥ (३।३। ९. Fe) ॥
धामे गानस्योपांशताधिकरम् ॥ स. गुणमुश्यव्यतिकमे तद थत्वाश्ुख्येन वेदसंयोगः ॥ € ।
भा. ङित श्राधान॑,-'य ud विदानभ्रिमाधत्ते-इति। तत याजुबदि्क, तत्र सामगानमामनन्ति,- “य णवं विदान् वार ama गायति, य एवं विदान् यश्चायश्नीयं गायति, य एवं विदान् वामदेव्यम् गायति-दरति। तजर सन्देहःः-किमाधाने सामगा AAG, उत उपांशु {इति |
१ अध्याये हे पादः | REL
भा. उवैः- दति पराप्तम्। कुंतः!। सामवेैनेतत् क्रियते यत् वारवन्तीयादिमिः, wart sata सामानि गेयानि- afer | एवं प्राति ब्रूमः,- गुणानुरोधेन वा yar च्यतिक्रमेत्, मुख्धानु- रोधेन वा गुणम्- इति गुणो अतिक्रमितच्यो न्याय्यः मुष्यञ्या- नुगरहोतव्यः-दइति। कुतः !1 मु्ायेत्वात् गुणस्य, गुणस्या- नुष्ठानेन Fe सगुणः कथं स्यात् {- इति गुणे wana, Tener चेत् मुखस्य गुण इानिभवति, wordy फलमेव arard भवति। wa प्रधानं सगुणं करिष्यामि-डइति गुणे परहत्तमानो गुणस्य गुणं विनिपातयति,* नास्य खाया दीयते, नासौ गुणं सगुणं कुम् प्रवते, TY सामगान, प्रधान- माधानं, श्राधानस्य याजुवदिकत्वात्, उर्पांसुता गुणः, स गुण- winded सामवैदिकं बाधते। तस्मात् पांसु सामानि गेयानि-डनि॥ (३।२३।२अ०)॥
ष्योतिषो मस्य याजवदिकताधिकरयम् | खः भूयस्बन उभयश्ुति ५ १०॥ भा. यजुवंदे ज्योतिष्टोमं समामनन्ति,-“ज्योति्टोमेन खर्गकामो यञओतः- इति, तथा सामवेटेप्प्यस्य एवमेव समाम्नानं; WAY छतायां वुद्धौ दियीयं गुणाथं wad भवति। aw सन्देहः, विं याजुेदिकमाम्नानं क्रियां ; सामवैदिकं गुणाथे खत विपरो- तम् !--दति। arcana क्रियार्थं agar भविष्यन्ति। किं
तावत् प्राप्तम्! सामवेदिकं क्रियां याजुैदिकं बेत्यनिञ्चयो विङ्जेषानवगमात्-डइति।
= विनियोजयति स्ति क्षार Alo Wo | 2K
२८९ ,. मीमांसा-दण्रने
भा.
भा
॥नव
एवं प्रापे ब्रमःः- भूयस्त्वेन गुणानां परिच्छिित, यषभूर्यांसो गुणाः समाम्नाताः, ay क्रियाथा चोदना- डति गम्यते, यच fe कन्तेद्यतया चोदना, ay एतिकत्त्यता sega, य चाकाङ्िता इतिकनेच्यता, तत्र careers न्याय्यम् | ये च भूयांसो गुणाः, सा इतिकन्द्यता, तदितिकन्नव्यतालिङ्गेन कन्षयताचोद्नामनुमिमीमदे, यथा AST राजप्रतिमेष॒ उप- विष्टेषु यस्य शवेतं wt बालव्यजनं च, स॒ राञेत्यवगम्यते, श्रनाख्यातोग्पि राजलिङ्गेन। wt कलव्धतालिङ्गेन गुणानां भूयस्त्वेन ज्योतिष्टोमस्य याजुवेदिकस्य चोदना श्रनुमीयते | तस्मात् ज्योतिष्टोमस्योपां सुपरयोगः, यजुंवदेन fe व्धोतिषटोमः क्रियते, यत्तेन चोद्यते। अचोदितं न शक्यते क्तम्-इति॥ (RIRIR We) I
प्रकरणस्य विनियोलकताधिकस्णम् | असंयुक्तं प्रकरणादितिकर्तव्यतार्थिंत्वात्॥ ११॥
उक्तानि विनियोगकारणाणि अतिलिङ्ग वाक्यम्-इति। तिः wea गादपल्यम्- दूति दितीया विभक्तेः, fox मेष वचनसामध्यै वद्धिद्वसद्नं दामि-डइति, वाक्यम अषश्णया क्रीणाति-दइति। wa faaaraara विनियोगकारणानि १। न- इत्यु चयते, किम पर कारणम् ?- इ तिमशेमैवोपक्रमः, भवति च प्रच्रेनेवोपक्रमो, यथा का नामेयं नदौ? को नामायं पवतः? किमिदं फलम् ?— इति।
तदुचपते, श्रसंयुक्षं॑प्रकरणात्, इतिकर्न्यतार्धित्वात्, यत् wage अत्या लिङ्गेन वाक्येन वा, तत् प्रकरणात्, इतिकर्नष्य- तायित्वात्; यदितिकत्तच्यताकाङ्किणः सन्निधौ पुरण्समधेमुप- निपतति यत् वचनं, तत् तेन प्रटतेन सरेकवाक्यतां याति।
हे MYT ३ Us | ष्टे
भा. तस्यात् प्रहृते विनियुज्यते, किमिद्ोदारणं ? किं च प्रयोज नम् !-इति। दभेपुणमासौ प्रत्य श्रूयते,“ समिधो यजति, तनूनपातं यजति, इढो यजति, वद्दियेजति, खाहाकारः यजति इति, तानि ava प्रकरणसाम््यात्* विनियुज्यन्ते, न अरभ्रिष्ोजे ज्योतिष्टोमे वा॥ (81818 We) I
maw विमियोजकताधिकरणम् | ख. क्रमख देशसामान्यात् ॥ १२॥
भा. श्रथ किमेतावन्तयव विनियोगकारणानि !। न,-इत्युचयते | fe च?। way देशसामान्यात् क्रमवतामानुपूर्वेणोष- fesaararat यस्य पयाये यं धमममामनन्ति, तस्य तं भति RATT अनुमोयते, सत्यामाकाद्भुगयामेकवा क्वभावः, THT ततो विनियोगः-डति। किमिष्दोदाषरण्म्? किंच म्यो अजनम् ?। Wy यागानामनुमवणेष्वाम्नातेषु उर्पांसु- याजस्य क्रमे दग्धिनेामासोतिं समाम्नातः, तस्य GATT मुत्पाद्य तेन एकवाक्यता यात्वा ay एव विनियोगमदति- दति, तथा च tard कमं वियातसजालस्य चरसि भ्नातु वतः, तस्य याज्धानुवाक्यायुगलमष्याम्नायते OATH, CTA रोच- नारिवः प्रवषणिभ्यःः-डत्येकम्, परं “TRI नवतिं पुरः
7 2)
* दिं प्रयाजादेः फलं किं वा दश्रणुगमासयोरप्करशमित्याकाख् कायां weary वाक्वेकवाकतारूपं प्रकरमिति माधव, ॥
+ समानदेशवं क्रम इति क्रमस्य खरूपं । तच्च दिविधं पाठषटत- मचलतषु, तज पराटल्लतमपि fefad awiayy सच्चिधिखतीति माधबः। QT उदाहर तत रखवावगन्तय्यम् ॥
‡ दबिघातकमायुधमिति माघव, ॥
२८७ मो मांसा-द शने
भा. श्लथदत्तम्ः- इति त्र लिङ्गाटिनियोगे सिद्व विेषविनि- योगे भवति, पूं युगलं पूवस्य tara, उत्तरमुत्तरस्य- दति, एतत् उदाहरणम् परयोजनश्च- इति ॥ (३।६३।५अ०)॥
समाश्याया, विजियोजकताधिकरशम् ॥ ख. आख्या चेवं तद थेत्वात् ॥ १३॥
भा. श्रथ किमेतावन्तेयव विनियोगकारणानि? इति।न इत्यु चयते। किं च !। समास्या चेवं स्यात्। कथं विनियोगकारणम् ! -इति। waren सति सम्बन्धे भवति, यथा पाचकः लावकः -- इति, तच पाचकञन्द्मुपलभग्य पचतिना अस्य सम्बन्धः- इति गम्यते, एवं बेदेग्पीति। अशटतकाथंसम्बन्धं TTT अब्दम् उपलभ्य भवति सम्बन्धे afar सस्मत्ययः। किमिद्ोदाइरणम् ware?) शाधर्यवम्- इतिसमाश्ातानि कनाणि अधव- युणा कत्तद्यानि, शौजम्-इति च होत्रा; एतत् उदाइरणम् प्रयोजनश्चेति॥ (३।२। ९१ Bo) i |
marcia पुय पव्येबली य्लाधिकर णम् |
स. शुति-लिङ्ग-वाक्य-प्रकरण-स्यान-समास्यानां समवाये पारदौबेल्यमथविप्रकषात् ॥ १४ ॥
भा. उक्ञानि विनियोगकारणानि, अतिलिङ्ग वाक्यं प्रकरणं wrt समास्ानम्- शति, aut समवाये कि बलीयः ?-इति ` चिग्ताते,-रकार्थ्तित्वादाचो युगपत् असम्बन्धात् दयोदेयोः सस्मधारणा। तच श्ुतिशिङ्गयोः किं श्तिबेशीयसी श्रादो- खिशिङ्गम् --इति। fa? पुनः अरचोदादरणम्। ‘tar
Q ध्याये ३ पाद, । RT
भा. गाद्धपत्यमुषतिष्ठते- इति, wy चिग्तयते,- किम्! carer TETAS वा उपस्थानं कर्सव्यम्--इत्यनियमः, उत ATE wera {-इति। यदि तुरख्यबले एते कारणे ततो विकर्षः, थ ग॒तिबेलीयसी, AUT एवोपश्येयः। का पुनः अचर शतिः! किं लिङ्गम् ?। श्ुतिगाहेपत्यज्नष्द- अवण, fag पुनः, "कदा च नस्तरीरसि नेखसञ्चसि दा सुषे"* —tfa came विञ्जिष्टदेवतामिधानसामथ्यैम्। श्रथ किं वाक्छं नाम! संत्य ्धंमभिदधति पदानि aren! " यदयेवमिदमपि वाक्वम्,-रेन्रया गादेषत्यमुपतिष्ठते- इति, इदमपि,- कदा च नस्तरीरयीति, उभयश्रापि संत्य श्र्थ- मभिदधति पदानि, तेन वाक्यस्य वाक्यस्य यैषा संप्रधारणा, न खुतिखिङ्गयोः, यदि वा श्युतिलिङ्गवाक्धानि frawenta, इद् श्ुतिवाक्छयोः श्रकरम्, इदं लिङ्गवाक्ययोः-दति। तदभिधीयते,--यत् तावच्छब्दस्याथमभिधातुम् सामर्थ्यम्, तरङ्ग, यदधस्याभिधानं अब्दस्य खवणमाश्रादे वावगम्यते, स शुत्याग्बगम्यते, wed fe) एका्थेम् अनेकं पटं वाक्यम् -इत्युक्षमेव । तदेतत् सवेष्वव वाक्येषु समवेतं वि विक्तश्च कृश्यते, TH तावत् कदाच नस्तरीरसि- इत्यनेन HAT TX उपस्थातव्य - डति, नेतत् कस्यचित् अब्दस्य अवणाटे वाव- गम्यते, नापि wera समीपे wafer सामथ्यम् अरित, येनैतत् अवगम्येत । एतस्यां we ऋचि इग्दअग्दो विद्यते, यो fafxet ेवतामवगमयितुम् अक्रोति, तया च शरवगमितया प्रयोजनमस्ति- इति, तेन इनद्योपस्थाने TH अब्दः प्रयुज्यते, तदे कवाक्वत्वाञ्चावञ्जिष्टानि पदानि, नतु
*an डगर कदाचिदपि घातको मन भवसि, किन्वाङतिं cua अजमानाय प्रीयसे इत्ययं इति माधवः ॥
Vcd मोमांसा-दश्रमे
भा. एवमस्याग्डचि कस्यचिच्छब्दस्य सामथ्यात् WIA उष- स्थानं भवति; अवणादेव तु ANIA, वयमभि भतीमो न fay! यदितु लिङ्गम् बलीयः, इर ठपस्थातव्यः, यदि ATCT TA, ततो ATLA: | एवं तद्दि लिङ्गवाक्ये विरभ्यमाने cx wera न शति- लिङ्गे, came वि्जिषटरेवताभिधानसामथ्यात् इ्रोष- स्थानं, यदि लिङ्गम् बलीयः; थ नु ara, गादेपत्य उपस्थेयः ; वाक्ये Baa रेया गादपत्यमुपतिष्ठते- दति नैतदेवं, यद्यप्येतत् वाक्व खतिरप्यजास्ति, या rat अतिः, सा लिङ्गेन विध्यते, न यत् वाक्यम् । कथं !। बलोयसि fe fe सिङ्ग, रेन्त्योपतिष्ठते- दत्येतत् ANTM a सद्धेकवाक्यता- मुपैत्यैव, यदि fe नोपेयात्, ततो लिङ्गेन विष्ये, यस्तु गाडेपत्यशरवणारे वाधः प्रतीयते, स लिङ्गे बलीयसि परित्यक्नो भवति, नासावुपस्थानेन सम्बध्यते, तदा fe इं गादेपत्य- अब्टोमिवरेत् श्रग्रिसमोपंवा। श्रथ नु Bla: ware भवति, ततो लिङ्गेन wanna valved बाध्येत । aware शुति- लिङ्गयोरेवेष विरोधो a लिङ्गवाक्ययोः-ड्ति। wa वा नाचेकवाक्यत्वात् CATT गादेषत्यमाधान्यं वा उष- WTAE । TMA?) WMATA मदस्य, इग्दमा- धान्यं, दितीयाविभङ्किश्वणात् गांपत्यमाधान्यं, तस्मात् तिशिङ्गयोविरोधः। fa तावत्प्राप्तम् ?- तुर्यबरे एते कारणे- दति कथं ?। इदमपि कारणम्, इदमपि, शतिरपि शिङ्गमपि)। न fe विश्नानस्य विकश्ानस्य च afafetta उपलभ्यते <td प्रति, अरस्य AFCA इव QA, रस्य दृढस्य इव- इति) “ननु शिङ्गस्य gee इव रपं, स विचिकित्सो द भवति लिङ्गात् मत्ययः, निर्विचिकित्सः अतेः'। नैतत् युक्तं, यतो लिङ्गात्
8 अधाये ह Uz: | ९८७
भा. सविचिकित्सः प्रत्ययः, तस्य च BRA नेव सम्मरधारणास्ति। यतस्तु खलु लिङ्गात् निरविचिकित्सः प्रत्ययः स त्या विकरष- तुमद्ेति। ननु नेव कद्ाचिध्िङ्गात् नि विचिकित्सः प्रत्ययो- ofr नेतदेवम्,--एषं हि सति नेव लिङ्गम् नाम किञ्चित् भम।णम् अभ विष्यत्। कामं माभूत् परमाणं, भवति तु संञ्रयो रिङ्गपरिन्नातेषु way! यदि वा विस्पष्टमेवाप्रामाण्यं न संशयः। ae?) समथेमेतत् इममथेमभिनिवत्तयितुम्-इति लिङ्गादेतावत् श्रवगम्यते। न ख, यत् यस्य निबेत्तनायालं, तद सत्येव वचने तन्निवेत्तयितुमहति, तस्मात् न लिङ्गम् विनि- योजकम्--इूतिः।
अषामिधीयते,-प्रकरणवतोग्धस्य सन्निधाने यमथमामनन्ति, ख तस्य साधनभूतः- इत्येव गम्यते, कथं wy उपकरिष्यति ? —tfa सन्दिद्यमाने भवति सामथ्यात् परिनिश्चयः,-यच्रायं समथः, त्र शक्यो विनियोक्षुम्- दति, तस्मात् भवति लिङ्गम् ममाणम् -इति। न च, लिङ्गप्रामण्ये* विनिगमनायां eq: Witt) ASIA तुष्यबले एते कारणे, कदा च नस्तरीरसि- इतिलिङ्गात् इन्दर उपस्थातच्यः, अते गा ेपत्यः--इति। अवि- रोधात् खरुवपीमभे वाथ प्रतिषद्यामदे। बलोयानपि हेतु विरुष्य- मानम् अवलोयांसम्बाधितुमद्धति नाविष्द्म्, न च कखन विरोधो, यत् श्रम् उपतिष्ठेतानेन मखेण, गापत्यमपि ।
° नन्बयमेव विरोधः, सरत् उपस्थानं चोदितं, wana शमिनिवस्येते--दइति। उपस्थे यभेदात् प्रतिमधानमावत्तनते गुणाः-दतिन्याय एवैष न विरोधः। “अयं तदि विरोधः,- गाद पत्ये उपस्थीयमाने श्रग्रिवचन camel गुणं क्रियायोगं वाग्पेश्यमाणो भवितुमद्ति, इन्द्रे तूपरुथातय्ये निर्पे् wx
[र
ap ए त 2 |
* worm ciara इति कचित् पाटः |
शख मो्मांसा-दशने
भा. वचन एव, गौणमुखखयो ख Fe सस्मत्ययः--डति'। न-- दति ब्रूमः,--विरोधे मुखेन गौणः बाथेत, नच कथित् विरोधः, युगपदभिधाने fe विदध्येयाताम्, इद च waar प्रयोगे अ्रग्निषचनोणग्न्यसिन् CITT | श्रत: Gere एते कारणे-दइति।
एवं प्रे ब्रूमः, श्रुतिलिङ्गयोः श्तिबेलीयसी । gat ‹ अथेविपरकषात्। किमिद मथेविप्रकषात्- इति !। wie विमकचोम्धेविप्रकषेः। कः gree: अुत्यथेः !। गाईेपत्यमुष- तिषठते- डति सतिः ray, we खपस्थेयः- इति fan. छष्टः। कथं? कटा ख नस्तरीरसि- इत्यनेन मेष इन्र उपर्थातथ्यः- इति न yaa) सत्यपि इदग्हाभिधानसामथ्ये वचनाभावात् श्रनुपस्थानीय इग्दः- इत्येव Tas |
"ननु इदम् खक्ं,-प्रकरणाम्नानादङ्गम- इत्यवगम्यते साम्यात् विनियोगःः-डइति। नैतदस्ति, खक्कमेव एतत, (KIRIN Ge) धममस्य अब्द्मुखत्वात् Wate स्यात् —uf, यदेतत्मकरणं faya च उभयमप्येतदश्ब्दम। न चातिक्रान्तप्रत्यश्विषये एव॑ लस्षणके रथ अब्द्मम्भरे परि- चेदोःवकरपते। लो TNA, — fara waar लिङ्गम् —tfa ‘aad श्रुतियच विरोधिनी a बिद्यते, तचापि न लिङ्गादथेपरिच्छेदः, asada नारित faye प्रमाणम aft! कुतः णेतेन श्युतिर्विरोत्स्यते- दति, तश्र aft खिङ्गयोबलोयस्त्वं प्रति सम्मधारणेव नोपषद्यत- इति qa
अचर उचयते,- दइतिकनब्यताथिनः मकरणवतोग्धैस्य सन्निधा- बुपनिपतितो we श्राम्नानसामथ्यात् इतिकर्तव्यताकाङ्खस्य वाक्छशेषतामभ्युपेत्य एतेन मदेण यजेत-डइति। faa भवति ?। यागेन withad साध्यमानेमनेन मवेशोषकुयात्- दति, न चामरेण इनहाभिधानम् चयं मच उपकत्तम् अक्रोति,
BIBLIOTHECA INDICA;
A COLLECTION OF ORIENTAL 'WORKS
PUBLISHED UNDER THE SUPERINTENDENCE OF THE
ASIATIC SOCIETY OF BENGAL
SANSKRIT WORKS PUBLISHED
IN THE OLD SERIES
The first two Lectures of the Sanhit& of the Rig Véda, with the Commentary of Madhava Ach4rya, and an English translation of the text. Edited by Dr. ए. Roer, Nos. 1 to 4, ies Mele
106 Bribad Aranyaka Upanishad, with the Commentary of Sankara Acharya, and the Gloss of Ananda Giri Edited by Dr. ए. Réer, Nos. 6 to 13, 16 and 18, =. ...
An English translation of the above Upanishad and Com. mentary. Nos. 27 33 and 135
The Chh4ndogya Upanishad, with the Commentary of |
Sankara Ach4rya, and the Gloss of Ananda Giri. Edi- ted by Dr. E. Roer, Nos. 14, 15, 17, 20, 23 and 25, The Taittiriya Aitaréya and Swéthéwatara Upanishads,
with Commentary, &c. Nos. 22, 33 and 34 The {6a, Kéna Katha, Prasna, Mundaka and MA&ndukya Upanishada, with Commentary, &c. Edited by Dr .E Réer, Nos. 24, 26, 23, 29, 30 and 31, | । Division of the Categories of the Ny&ya Philosophy, with
=:
a Commentary, and an English ‘Translation, by Dr .E. `
Réer, Nos. 32 and 35 > . Gah. oe The Séhitya-Darpana, or Mirror of Composition, by Vié- wanétha Kavirfja, edited, by Dr. Roer, Nos. 36, 37 53, 54, and 55 The Taittiriya, Aitaréya, Swét&Swatara, Kéna, [éa, Katha, Praéna, Mundaka, and Mandukya Upanishads slated from the Original Sanskrit, by Dr. E. Roer,
e ९ 9
Nos. 41 and 50, .
bo
Tran-:
00312 0
Out of print.
Reduced . ` १ `` - ` (१80९. ”
fe , 39, ' 4; ` 42, 44, 46, 52, 67, 72, 87, 90, 120, and 124,
ee ५ ee a ae | Former Reduced
४ Leta ge a Ge price. price. The Chaitanya ‘Chandrodaya Né&taka of Kavikarnapura
Edited by: Babu R&jendralél Mitra, Nos. 47,38 and 80. 3 0 0 1 14 0 Uttara Naishada Charita, by Sri Harsa, with the Com. mentary of N&érfyana. Edited by Dr. E. Réer. Nos
Ss © © भ्न 08 <
क The Sdrya-siddh4nta, with its Commentary the Gddhér- -
tha-prik@saka, Edited by Fitz-Edward Hall, A. M. Nos. 79, 105, 115 and 146,° .. .. $ fet ah 2 8 -90
The Tale of Vésavadatté, by Subandhu, with its Com-
mentary, entitled Darpana. . Edited by Fits-Edward
Hall, A. M. Nos. 116 130, and 148 Bs, “ee ० o 1124 0 Sarvadaréana ; Sangraha ;’ or an Epitome of the different
systems .0 Indian Philosophy. By Madhav&ch4rya.
Edited by Pandita Iéwarachandra Vidyfsfgara. Nos. ,
63.and 142; . 933° .. ders ee eae: “wee 1 Mt ve'The: Snkhya-Pravachana Bh­a.. Edited. by Fits- | Edward Hall A. M., and translated by J. R. Ballantyne, woe TL. 1.7 Nos, 94, 97, and 141 „ ,. . Ont of print. The ;Elemects. of Polity, by Kémandaki. Edited by : a
Babu Rhjendralél Mitra. Nos. 19,and179,.. ..- .. te ० 1 44,0 An; English translation: of the ChLAndogya Upanishad |
of. the ‘Shma Véda. By ` Bébu. Rajendralal Mitra
Nos. 78. 8710 187, ,, 6. wee ee See aa 4 40
7 ध ,The-Vepanta Sutras. Edited by Dr. Réer, and Pandita Rama Nars- ` . S ¥ANA*VIDYARATNA, Nos, 64, 89, 172, 174, 178, 184, 186, 194, 198, 198
. 199, 290, and 201. `
_ SANSKRIT WORKS IN PROGRESS.
- ‘The Laurra-Vistara, or Memoirs of the Life and Doctrines of Sa’xyva Sinwa.- Edited by Baébu. Ra’senprava’s Mitra. Already published ` Pascicdii I. If. III. IV. V. Nos. 51 73, 143, 144, 145 7
The Tarrriniya Sanuira of the Black Yajur Veda. Edited by Dr. E. Rogr, and E. B. Cowell, M. A. Published, Fasciculi I.—XIX. Nos. 99 117, 119, 122, 131, 133, 134, 137, 149, 157, 160, 161, 166, 171. 180, 188, 193; 902 and 203. | | The Tarrtingiya Braumana of the Black Yajur Veda. Edited by B&bu
: . Rasenpracac Mrrra, Published, Fasciculi I~XIX. Nos 126, 126, 147,
180, 161, 169, 158, 164, 155, 175, 176, 188, 189, 190, 191, 192, 196, 197 and ee) „; ' ` ~. ~ | |
1882, August 8, .. ~ > ऋ Gift of the Society. | : 4 2" :
PB PLL Le
BIBLIOTHECA INDICA
COLLECTION OF ORIENTAL WORKS
PUBLISHED UNDER THE SUPERINTENDENCE OF THE
| ASIATIC SOCIETY OF BENGAL haa hae | ‘ New Series, No. 101.. _ | 1 ट |
Ye ms । ~ tak म्म gtk Ty = त $~
चटकः a
~~
= ~ ~=
INA | || 4 { 1 4 -
|
|
|
|
|
|
मीमांसादशंनम् ॥ al ,. श्रीशवरखामिङतभाप्यसद्धितम्।
THE MIMAMSA: DARSANA
WITH THE COMMENTARY OF SAVARA SWAMIN
EDITED BY
PANDITA MAHESACHANDRA NYAYARATNA
# | ‘ f |
066 LV
5 al * OO I POLLO EN ge EL La es > >-« क ५ । । च
CALCUTT aCe ' PRINTED AT BISHOP'S COLLEGE PRESS. Wve °य । क"). ^, 1866. “ 184 aXe i ae LOO न ष ४५. धिः
SANSKRIT WORKS PUBLISHED,
ee
IN THE NEW SERIES
The Vaiseshika Siitras, with Commentaries, by Pandita Jayanfrfyana
-.Tarkapanchfinana. Complete in five Fasc. Nos. 4, 5, 6, 8 and 10
The Safidilya Satras with Swapneéwara’s Commentary. Edited by Dr. J i R Ballantyne, L L, D complete in one Fasciculus, No. 11 The Kaushitaki-Brdhmana Upanishad with SapkarAnanda’s commentary, । edited with a translation by E. B. Cowell, M. A complete in two Fasciculi, Nos. 19 90.20 , The Kfvyfdaréa of Sri Dandin, Edited with a commentary by Pandita Prema chandra Tarkabfgisa. Nos. 80, 33, 38, 39, and 41 A translation of the Sdrya Siddhanta and Siddhanta Siromani, by Pandita Bipu Deva Sastri, under the superintendence of Archdeacon Pratt. Nos. 1, ` 13, 80 28 _ ~The Brihat Sanhité of Varéha-Mibira. Edited by Dr. H. Kern. Nos. 51, “64, 59, 63; 68, 72 and 73 | The Ny4ya Daréana of Gotama with the commentary of V&tsyfyana. Edited — | । by Pandita Jayanféréyana Tarkapanch&nana. Nos. 66, 67 and 70 The Narada Pancharatra. Edited by Rev. K. M. Banerjea. Complete in four Fasc, Nos, 17, 25, 34 and 75 ©The 0968 Répa with the exposition of Dhanika. Edited by ए. E. Hel!, D.C, Li; Fase. I; IT, '111.; Nos. 12, 24 and 89 -
च हन
SANSKRIT WORKS IN PROGRESS
The Maitri Upanishad with Rémat{frtha’s commentary, edited by E. B ‘Cowell, M, A. Fase. I. II. Nos. 35, and 40 + The Sankara Vijaya of Ananténanda Giri. Edited by Pandita Navadwipa ` Chandra Goswami... Fasc. I., No. 46 , ‘A'translation of the Sénkhya Aphoriems of Kapila by Dr. Ballantyne. Fasc L, No. 32
The Mim4ms4 DarSana with the Commentary of Savara Swdmin. Edited _ by. Pandita Maheéa Chandra Nydyaratna. Faec. I. II. III and 1V, Nos 44, -/85, 96 and 101 The Srauta Sutra of Aswaldyana-with the comm. of G&rgya Néréyana. Edited by Pandita R4ma Nérfyana Vidyératna. Fasc. I, 1), III, IV, V, VI, ^! VIL, Nos, 55, 61, 66, €9, 71, 80 and 84
ze
१ ध्याये ३ पादः RTE
भा. Rage भवति, अनेन इ ोमिधातव्यः- इति । wa: aft. मूख एवायमथः। यदि अुतिमूलो, न शुत्यन्तरेण बाधितुम् wae! तदेतत् fey यदिवा नेव परमाणं, यदि षा शत्या विकरिपतुमदतिः-इति। नाप्यप्रमाणं भविष्यति, नापि विक- शिपिष्यते-डति ब्रूमः। कथं ?। श्ुतिखलश्चणोग्यमथे इत्युपपादितं, तसात् न अप्रमाणम्। यतस्तु खर्वानुमानिकीमेकवाक्छतां लिङ्गसामथ्यं च wie ओओतोगम्यम्थः, यत्,-इन्रस्य उप- स्थानमनेन WII Lean, प्रत्यत्ता तु अुतिगादपत्यम् उप तेष्ठते-दति, स एषो्थविप्रकषः। प्रथमं तावत् fey- Wa, ततः सामथ्यात् अब्देन श्रयमथाम्मिद्धितो भवति, तरेतत् श्रुतिविरोधे न श्रवकरपते, विस्पष्टं fe श्ववगतमेतत्,--अनेन qaqa गाद्पत्य उपस्थेयः - इति, aw विन्।तमेतरेवमयम- करोति मब्ः-दत्येतस्िःख निभाते छतसामथध्ये योवा क्वमक- दरणयोनतदे वं कतपयितुम् शक्यम्, इग्रोपर्थानं शब्डेनाभि- दितम्-दति। wer चरथ विप्रकवात् year fax बाध्यते -इति। विकरपस्य चान्याय्यत्वात्, न्याय्यस्य विकर्षः, तच fe अभावः we नित्यवच्च, Deen areas उपतिष्ठते- इति श्रूयमाणे यद्भावः we परिकरुप्यते, aggd भवति, युतं च हायते, यावां स अतस्याथेस्योत्सग दोषः, तावान खत. परिकरपनायाम्, उभयत्र fe प्रसिद्धिबाथते। तस्मात् waren विकरुपस्य खतिलिङ्गयोः warden इूत्यव- गच्छामः। श्रथ यदुक्रं-सति fey न्याय्यो बाधः, न च श्रज्ारसिति विरोधः- दति, श्रयमस्ति विरोधः, यदषछतसामथ्ययोवाक्य- प्रकरणयोः इन्रोपस्थानवाचिनी शुतिभवति, छतसामथ्य॑योस्त
नावकषपते, न च वाक्यप्रकर णाभ्यां युगपत् ह. तसामथ्याभ्याम् 2. |
२९० मीमांसा-दश्नने
भा. श्रहृतसामणष्याभ्यां ख way भवितुम्. तस्मात् विरोधः, विरोधे च श्चतिलिङ्गाद्रलीयसो-इति। लिङ्गवाक्ययोविरोधे किमुदादइरणम् ?। “स्योनन्ते सदनं छणोमि धृतस्य धारया wad करूपयामि। तस्धिन् सीदते प्रतितिष्ठ frat मेध सुमनस्यमानःः-डइति। ब सन्देहः, -किं छतो मव उपस्तरणे GUNMAN च प्रयोक्यः, उत करुपयाम्यन्त उपस्तरणे, तसन् सीदेत्येवमादिः yWear- सादने ?-शति। यदि वाक्यं asia, ततः mie उभयब। कथं ?। wad करपयामि-इत्येतदपेच्य, तस्मिन् सीदेत्येव- मादिः पूवण एकवाक्यतामुपेति,--यत् wert, afar ae—ufa अथ लिङ्ग बलीयः, ततः करपयाम्यन्तः सदन करणे। कथं ?। स्योनन्ते सदनं छशणोमि-डइ ति, सदनकरण- मभिवरितुमयमलम्--इति। afar सीदेत्ययमपि पुरोडाशं arefaqa—cfa, सादने विनियुज्यते । fa तावत्माप्तम् ?-तुखयबले एते कारणे- इति, यथा fay प्रति अुतेनेलीयस्त्वमुक्घ, न तथा वाक्यं प्रति faye उच्वयते। अथ वा वाक्यमेव लिङ्गाद्भलीयः। कुतः?। तद्वि शुत्यापि wea, न च बलीयः कारणं शक्यते बाधितुम् । तेन अस्य भङ्गुरतामभ्यवस्यामः, यस्त्वेकेन saa, अव्योग्सावन्येनापि नाधितुम्-दडति। एवं पराप्ते बूमः, लिङ्गवाकययोलिद्गं बलीयः-इति। कुतः१। “अध विप्रकषात्'। कोमचाथंविप्रकषेः १। मकरणवतः सन्निधा- वाम्नानात् दशेपृमासाङ्गमयं मवः- दस्य वगम्यते, ata सदेति पुरोधाशासादनाभिधानसामथ्यात् सादने विनियुज्ध- माने Maa ae मवाम्नानम् - इति, नास्ति परमाणं येनोष- स्तरणेध्पि विनियुज्येत । तथा स्योनन्ते सदनं छणोमि- इत्येषोऽपि प्रकरणाम्नानसामथ्यादेव दथपूणमासाङ्गतामापन्नः
2 व्यध्याये eye REV
भा. सामध्यादे वोपस्तरणे विनियोगात् हतम्रयोजनो न पुरोडाशा- wea विनियोगमदति, न fe sla वियुज्धमानस्य किञ्चित् श्रपि भ्रयोजनमस्ति। एवमुपस्तरणे तसन् सीदे- त्यस्य नारिति सामध्येम्। Wenner war इत्यस्य । पूवण एकवा क्यतामुपेत्योपस्तरणे सामथ्ये, पूवस्य परेण एकवा क्यत्वात् खदने, न तु CHIT उभयोः, तदे घोम्ध- विप्रकषेः। यत्त॒ स्योने इत्यसय Weare सदनकमणोग्मिधानसामथ्ये, तत् मुख्म्। af सीदेल्यस्य पुनः Yau TE एकवाक्यता- मुपगतस्य भवति जघन्यं । तदच पूवस्य मस्य अरभिधान- सामध्यात् उपस्तरणे विनियोग om भवति--इति, सन्निकृष्टो लिङ्गस्य त्यथः, उत्तरस्य तु उपजनितेगमिधानसामण्ये ततः शुत्यथेः- दरति लिङ्गाखरितो विम्रकृषटो भवति। एवम् उत्तरस्य सादने सन्निष्ठष्टः पवस्य च लिङ्गान्तरितः। तस्मात् ्रथ- विग्रकघात् लिङ्गवाक्ययो लिङ्गं बलवत्तरम्, ततः स्योनम्- इत्येष शब्दो यद्यपि उत्तरेण श्राकाङ्धितः-इति agate प्रयोग- मदति, तथापि भित्वा वाक्यम् उपस्तरणे एव विनियोक्व्ः, तस्िन् सोरेत्येष च साद्ने। | ननु स्योनन्ते इत्यस्य wg यथैव उपस्तरणाभिधान- सामथ्येम्, एवम् उत्तरेण एकवाक्वतामुषगमतुम् सामर्थ्यम्, सामथ्यं च लिङ्गम्-दइत्युचपते। तस्मात् भिद्यमाने वाक्ये लिङ्गमेव बाधितं भवति-दरति*। सत्यमे वम्, एतदपि fag, लिङ्गमपि खस्वेतदे वंलच्तणकं farsa भवति, लिङ्गात् एकवाक्छता, Aa अभिधानसामथ्यं, ततः अुत्यधेः- दति विप्रृष्टाथेता, विप्रृष्टाथेता च बाधने हेतुभूता । TaN न
ee ES Se Ss gee? * ears
* बाधितं भवतीति vaya’) रुतदपौति urs: ale To qo |
२९२९ मौमांसा-दशरने
भा. उश्रेणकवाक्यतां यास्यति-इति। wd afaa सीदेस्युत्तरं न पूवणापि।
श्वपि च उत्तरेणेकवाक्धतामुपगतस्य न किञ्चित् रपि दृष्टः मस्ति का, SHALOM FET! कुतः ?। Waar उषस्सरशस्य सादनस्य Yl एवम् Gut सादनप्रल्यायनं, न तु पूवशेकवाक्यतायां, न च, एतौ पूवात्तराभ्याम् एक- वाक्यतामन्तरेण पथक् यथायथं काये न कुरुतः। तस्मात् पूवः पूवर विनियोजनीयः, swe: SACI इति ।
"श्रथ यदुक्त श्रत्यापि तद्भाधितम्- दति वाक्येन safe तद्धाधिवव्यम्--दरतिः। नेतरेवं, न fe बाधितस्यान्येन श्रपि बाधनमेव न्याय्यं, बाधितं fe श्रनुगद्धीतव्यमथवक्वाय, तिं प्रति विप्रलछाथम, वाक्यं प्रति सत्रिणाम्, तस्मात् fag बलीयः--डति |
अथ वाक्छप्रकरणयोविंरोधे कथम् १- इति। किं पनः प्रक रुणं नाम ?। कर्तश्धस्य इतिकत्त्यताकाङ्कःस्य वचनं प्रकरणम् | प्रारम्भो fe स तस्या वचनक्रियायाः, सख एष विभ्यादि- freee: | areata) MATA किमुद्ा इरणम्?। सूक्तवाकनिगदः। ay fe पौणमासीरेवता श्रमावास्या- देवताखाम्नाताः, ताः परस्परेण एकवाक्यतां नाभ्युपयन्ति, ay लिक्गसामध्यात् पौणंमासीप्रयोगात् इ ्ाश्नि्रग्द een. ्थोम्मावास्यायां प्रयीक्व्धः। थ इदानीं awe, ara शेषः “शवीदधेतां मद्ोज्यायो क्राताम्- इति, स fa यावत्- NAT सक्वाके समाम्नातः, तावत्छत्वः भयोः पौणेमास्य- मावास्ययोः WAM, प्रकरणं बल वन्नरम्- इति, उत यज
इन्राभि्ष्द seer नीतः, AW एव प्रयोक्तव्यः, वाकं बल- वत्तरम्-इति। एवं सवषु संशयः
fa तावत्माप्तम् !- तुल्यबले एते कारणे- -टति। कुतः !।
१ अध्याये ३ पादः॥ RER
भा. इतरत्रापि श्राकाङ्का, Lacie, तुखष्यायाम् श्राकाञ्खायां
नार्ति विनिगमनायां हेतुः, तमात् तुख्यबले-हति। अथ बा वाक्यं ae, ब।(धितं fe तशि्गेन ।
इत्येवं WT ब्रमः,- प्रकरणात् वाकं बलोयः। कथं ?। श्र्ध- विप्रकर्षात्। कोम्बाथ वि्रकषैः !। वादये एकैकं पद् विभज्यमानं साकाङ्क भवति, छत्स्नं परिपुणं भवति, तज प्रत्य एकवाक्य - भावः, प्रकरणे ramen | कथम् ?। इतिकनंच्यताकाङ्खस्य समीपे उपनिपतितं पूणेमिति* तस्य प्र्टतस्य साकाङ्ुत्वमव- गम्यते, नेकवाक्छभूतम् इत्यनुमोयते । एकवाक्यतया चाभि- धानसामध्यमवकरुप्य श्रभिद्धितोम्यमेवं भवति--इति परि- करपना। एषोग्बाथ विभरकषैः,--यत् वाकस्य समासन्ना यतिः, प्रकरणस्य विप्रा । तस्मात् ‹ खक्ृवाकेन प्रस्तरं प्रहरति इति पौणेमासीदेवतावाचिनाममावास्यारेवतावाचिनां च fray प्रयोगे तच्छेषाणामपि निष्छष्य प्रयोगः, तेन यद्यपि प्रकरणसामण्यान् पौणमासीदेवतापदशेषाणां श्रमावास्या- शेवतावाचिभिः we एकवाक्यता अनुमोयते, wera तु अ्रमावास्याटेवतापदेः UE, न श्च परल्य्षविरोधे अनुमानं सम्भवति । श्रथंवति च प्रकरणे wend न frog STAT AT अक्योपपादयितुम्।
अथ यदुक्-लिङ्धेनापि fe qqnaa, अतः प्रकरणेनापि बाधितव्यम्- इति, न, यदन्येनापि बाध्यते, तत् भङ्गुरमन्य- wife इत्यवगन्तव्यम् । शवथ भङ्गुर, प्रमाणमेव नाभविष्यत्; किञ्चित् तु प्रति कस्यचित् प्रभावः, वाकस्य प्रकरणं भ्रति जाधकञक्तिन तु लिङ्गं प्रति, fag भरति विपररृष्टाथमेतत् मकरं प्रति सन्निज्लष्टाथं, तेन वाक्येन प्रकरणं बाधते- हति |
* परिपृकमधीतिखखा० सोर yo UF Ho We Tel
२९8 मोमांसा-दणश्रने
भा. अथ प्रकरशस्य क्रमस्य च विरोधे किमुदाइरणम् !। राज- सयप्रकरणेऽमिषे वनीयक्रमे ओौनःरेफास्यानादि areata, यदि प्रकरणं बलवत्, सर्वषां तदङ्गम्, यदि क्रमः, अभिषेचनीयस्यैव । fa तावत्माप्तम् ?-तुर्यबले एते कारणे-इति। कुतः १। न तावत् विशेषमुपलभामद्े, ये नावगच्छाम इटं बलीयः-इति। तस्मात् eras एते कारणे- ति श्रपि च प्रकरणं वाक्येन बाधितं, तस्मात् बाध्येत क्रमेणापि-दति। एवं प्राते ब्मः,- प्रकरणं क्रमात् बलीयः। कुतः !। अर्थ- विप्रकषात्। कोम्बाथेविभ्रकषेः १। भकरणवतः साकाङ्जुत्वात् तत्सन्निधानाम्नातेन परिपूणेनाप्यवकरूपेत एकवाक्यत्वम्, न तु कमवतः क्रमे श्राम्नातेन, अनेकस्याम्नायमानस्य सन्निधि- विद्ेषाम्नानमाजरं fe क्रमः, ay सन्निधिविशैषाम्नानसाम- श्यात् कमवतः सन्निधावाम्नातस्यानु पलभ्यमानमेव श्राकाङ्खन- area ALAM | भरकरणे तु प्रकरणवतः WTA, न च प्रकरणवता क्रमवता TATA रकवाक्यता सम्भव- व्याम्नातस्य--दनि विरोधः। तर प्रकरणे प्रत्यस्तं ANT ATTA, क्रमः श्रानुमानिकं बाधितुमइति, Mayra एकवाक्यत्वम्, एकवाक्वत्वाद मिधानसामथ्य, सामथ्यात् अ्त्यथः- डति सन्नि Me: प्रकरणस्य Weyl, fare क्रमस्य । तस्मात क्रम- प्रकरणयोः प्रकरणं बलवक्रम्- इति | थ यदु वाक्धेनापि fe तत् बाधितम्, अतोग्न्येनापि . तत् बाधितच्यम्- इति, aaa, बाधितस्यानुपद्दो न्याय्यो, न बाधितं बाभितद्धम्- इति। अथ ATTA ATT किमुदा हरणं ! विं बलवत्तरम् !- इति। पौरो्ाभिकम-इतिसमास््ाते काण्डे सान्नाय्यक्रमे any SHS कमेणे- इति मुन्धनार्था Aa: समाम्नातः | तज सन्दिद्यते,- किं समाख्धानस्य बलीयस्त्वात् पुरोदान्-
१ व्यध्याये ६ पादः। २९५ .
भा.षाजाणां गन्धने विनियोक्ृ्यः, उत क्रमस्य बलोयस्त्वात् सान्नारयपाज्राणाम्?-डइति। किं तावत्पराप्रम्?-तुख्यबले एते करणे स्याताम्। कुतः ?। अविशेषात्, यदि वा समाखेपव बलीयसी, बाधितो हि क्रमः भरकरणेनापि ofA |
एवं मापते ब्रमः, क्रमो बलोयान्। कुतः १। अथेविभकषोत् | कः पुनरजाधैविप्रकषः!। faye भरकरणेन केनापि सरैक- वाक्यत्वे यत् सन्निधावाम्नायते, तच wag wines, नैकवा क्यतेत्यवगम्यते, लौकिकश्च अब्दः समास्या, न च, लोक एवं विधेषु WUT प्रमाणम्। तस्मात् क्रौमो बलीयान्-इति ।
° यद्येवं भवत्ये वल चणकेषु क्रमेण विनियोगः, न तु अध- विप्रकषीत् क्रमो बलीयान्। कथं !। दयो भरमाणयाबलीयस्त्वं प्रति warned, aed सति समास्या wav, लौकिकत्वात् अब्दस्य, पुरुषस्य प्रमाणता भवति-इति'। नैष रोषः, न WATKAT: परुषम्रामाण्यात् गम्यते, WITH: एतस्य काण्डस्य,- दूत्येतद् च पुरुषभ्रमाणकं, भवति च wis [र्थे पुरुषः प्रमाणं, यथा साज्नाय्यक्रमे श्राम्नानं पुरुषभरमाणकम्, यथाप्रकरणमेकवा क्यत्वं, वेद शब्दखायम्-इति। नहि wa- प्निद्धियविषया अधा उपपद्यन्ते, णष्वभियुक्घानां भामाण्यं, ये त्वनिद्धियविषयास्तेष्वभियुक्ता न प्रमाणशम्। तस्मात् समाख्या कारणं, कारणत्वे च सति बलीयस्त्वं परोदयम्-डति |
"उचयते श्र्थविप्रकषः तद्धि awe समास्ायाः। अयमध- विप्रकषंः। उपदिश्यते डि क्रमे समाम्नानात् सान्नाय्यसम्बन्धो, नोपदिश्यते समास्याय, शब्द्मुचायमाणम् उपलभ्य चधापत्या नूनमरस्ति- दति करुप्यते। तस्मात् पूवे बार्थविभकषात् क्रमेण सामाख्या बाध्यते-दति।
^ अथ यत्तत्र तच्रोचपते,- इदमनेन बाध्यते, इदमनेन- इति तन्न यत् बाध्यते, तत् किं बाधकविषयं ara उत चरमाप्तम् -
२९६ मीमांसा-द््रने
भा.ड्ति। fa erat) यद्यपराप्तम्, किं बाध्यते? अथ प्राप्त, कथं wart बाधितुम् ?। पराप्तं बाधकविषयं पूर्ेविश्चानम्- इति qa) कथं {। सामान्यस्य कारणस्य विद्यमानत्वात्। श्रथ कथं fara?) मिष्याश्नानम्+*-- इति प्रत्ययान्तरं भवति। किन्तु खरुवमिश्याक्नानस्य WEN?) यस्य॒ बाधकः प्रत्ययो freee अपि नोपपद्यते, न तत् faa तदेतेषां शरुति-लिङ्ग-वाक्व-पकरण-स्था न-समास्रानां पू Ye यत्कारणं तत्परं परः भ्रति बलीयो भवति, न एतस्य उत्पन्नस्य विग्धष्य- माणस्य बाधकं विश्वानामरमस्ति। त्यात् तेषां समवाये (विरोधे) परदौबर्यमथेविप्रकषात्- इति ॥ (२।३। ७ अर) ॥
WAM TAMA Betapace ।
खः अषोनोवाप्रकरणाङ्गोणः॥ १५४ (पू०)॥
भा. ज्योतिष्टोमं प्रषटल्य समामनन्ति,-“ fre एव साक स्योपसदो हाद्श्राश्चोनस्य†-इति। तच सन्देदः,-किं Newer ज्योतिष्टोमे ठत अष्ोने?-इति। विं तावत्माप्तम् !-- ज्योति- छोमे-इति। कुतः ?। भकरणात्, एवं मरक रणमनुगृ ete भवति। “ननु वाक्छेन बाध्यते'। न बाध्यते, श्रद्ीनञ्रब्टेन ज्योतिष्टोमं वच्यामः। Gat) न raat इत्यद्धानः, efeuar करतु- करणेवा फलेन वा न Waa, तेन ज्योतिष्टोमोम्दीनः। ay. अष्टन संयो fara ॥
# नेव निवत्तैते मिथ्याविक्लानमिति प्रत्ययान्तरं भवति। किन्त wefa मिष्याच्चानस्य खरूपमिति पाठः का० yo To |
† रकेन खडा निष्याद्यत्वात् ast व्योतिष्ोमः, दीक्ादिवसाद$ सोमाभिषवदिवसात् yet wien Wh उपसद इति माधवः |
ख.
भा.
भाः
९ अध्याये ३ पादः। REO
असंयोगात्त् मुख्यस्य तस्मादपकृष्येत ॥ १६ ॥ (सि)
TAT दादओोपसत्ता। कुतः ?। अ्रसंयोगात् ज्योतिष्टो मेन । कथम् श्रसंयोगः १। aa एकवाक्वत्वस्य प्रत्य कत्वात् | "ननु ज्योतिष्टोमः एव Mayet) न,-दइल्युचयते, न fe मुस्सम्भषे गौण्रहणमद्ेति। ° ननु नजूसमासो भविष्यति| न-डति ब्रुमः तथा सति श्रादुमदात्तोमदहौनशब्टोम्भविष्यत्, मध्योदात्तरत्वयम्। तस्मात् प्रकरणं बाधित्वा TTT धमः ।
aft ख व्यपदेशो भवति,-तिख wa साकस्योषसद हादशाश्ोनस्य-इति, यद्यन्यः सादरोग्न्यञ्ाशौनः, तत wl व्धपटे शोगवकरपते, विद्यते च यपदे श्वचनं, तस्मात Weta -इति॥ (३।२।८८अ०)॥ `
कुल {यादौ प्रतिपदोरत्कषेधिकरयम् |
` दित्वबह्ुत्वयुक्तं वा चो दनात्तस्य ॥ १७ ॥ (fae) ॥
ज्य।तिष्टोमे श्रूयते,“ युवं fe स्थः खःपतो-दइति इयो- यञमानयोः प्रतिषद्* कुयात। र्ते रश्यमिन्दवः- दति बङ्भ्यो यजमनेभ्यःः-इति। तज सन्देदः,-- ज्योतिष्टोमे एव निविद्धेते प्रतिपदौ, उत feat कञ्चित्कुखायारिं बङयश्चख्च दिराजादिमुत्क्रष्टष्े ?-इति। किं प्राप्तम् !--दित्वबह्कत्वयुक्ते
(ज्योतिष्टोमेन श्रस॑योगात) उन्हष्येयातां प्रतिपदौ, न हि
+ स्मोजस्य उपक्रमे पठनीयाचं प्रतिपच्छब्दोऽभिषघन्ते इति माधवः। † अशग्बमिन्दर' इति पाठः to ate Gol AUT Alo Mite To |
र्वं उत्तरकापि।
2N
२९८ मीमांस।-दणने
भा. ज्योतिष्टोमस्य दौ यजमानौ शूयेते, यथा कलायस्य, "एतेन राजप्रोहितौ सायुज्यकामौ यजेयाताम् ति ॥
ख. पक्षेणाधकृतस्येति चेत् ॥ १८ ॥ (पु०)।
भा. इति चेत् पश्यसि, मरतिषपदावुत्क्रटदये- दति, नैतदेवं, पक- रणे fe area) (बाध्यताम् असंयोगात् दाभ्यं यजमानाभ्वां बहमिद्च यजमानैः ज्योतिषटोमस्यः- दति चेत्। सत्यपि वचनेम्धात् दौ यजमानौ भविष्यतः, य एको न wef, ससद्धायः स उप्रस्यते, अवश्ययष्ट्ये सति यथा wea, तथा यषटव्यम्- इति बाधित्वापि काञ्चित् प्रापि यजमानः सदाय मुपादास्यते, एवं प्रकरणे प्रतिपदौ भविष्यतः, wane नोत्- त्रषटष्ये-दति ॥ `
ख. न प्रकतेरेकसंयोगात् ॥ १९ ॥ (पृ नि).
भा. प्रतिर ज्योतिष्टोमः, wera तच धमा श्ाम्नाताः, न कुतश्चिश्वोदकेन प्राप्यन्ते। किमतः ?। यद्येवं, पत्य्षश्रुता न अक्या बाधितुम्। frat तु चोदकमाप्ताः सन्न भानुमानिका बाध्रन्- डति, विवक्षितं fe ज्योतिष्टोमे ककतृरेकत्वं प्रत्य ्- शतं न सामण्यन बधेत । यत्रापि डि अवश्यकत्तथयता शूयते, तच्राप्येक एव॒ यजमानः भूयते," वसन्ते वसने ज्योतिषा यजेत-इति। तस्यात् ज्योतिष्टोमात् खत्क्रषट्े एते प्रतिपदौ —tfa | |
' अथ RET पन्पमिप्रायमेतत् न भवति? एकस्यां wart यजमाने च, युवं fe स्थः- दरति, दयोबछ्षु वा पलीषु एते श्र्यमिन्दवः--इति, यथा ‘wie वसानावग्रिमादधीयाताम् -इति ्तौमवसानपरं वचनम्, एवमिद्ापि प्रतिषदिधान- परम्" उचते, - च्रसम्भवात् तच FAW, लच्चणाअष्दः पुसो
Q अध्याये इ Oe: | REE
भा. वाचकः लियाम्, cu तु दियद्धे wway च सम्भवति न ewer भवित्मदति, wat यजमानेभ्यः- इति | यद्येतत् दवचनं इयोयेजमानयोः- इति, warts यः, एक- शेषः पुमान् लियेति श्रसावपि aqui एव । चपि च, उषासम गायता नर इति प्रतिपदोनि रवकाञत्वभेव स्यात्, तस्मात् smey एते प्रतिपदौ-इति सिद्धम् ॥ (२।३। € Fe) It
जाघन्या अनत्कषोधिकरम् ॥ ष. जाघनी चेकटेशत्वात् ॥ २०५ (पू०)॥
भा. दशेपूणेमासयोः शूयते,“ जाघन्या पनीः संयाजयन्ति द्ति। aw संशयः+ किमेतद्िधानं दशपुणंमासयोः, उत wat {-डइति। कथं दशपुणमासयोः? कथं च पशौ {-डइति। यदि जाघन्यां पलीसंयाजा विधीयन्ते ततः उत्कषः, अथ पन्लोसंयाजेषु जाघनी विधीयते ततो दशेपुणमासयोरेव । किं भराप्तम् !--उत्कषेः। कुतः एतत् उत्छष्यते १। जाघन्यां पनी- संयाजा विधोयन्ते-इति। कर्थं? शब्दात् पीम॑याजानां विधानम्, वाक्येन जाघन्याः, WY बलवान् न वाक्यम् |
‘aq पनीसंयाजा विदिता ua) aed विहिताः, are-
न्याम् Karat पुनविधोयन्ते, सा तत्सम्बद्वा ANNE | एवं सति दपुणमासयोः पलीसंयाजा विनापि जाघन्या न विगुणाः, जाघनी तु तच प्रतिपाद्यते तस्मात् यत्र जाघनी प्रयोखनवती तच तस्याः प्रतिपत्तिः, wl WT AW, न THU: * meat पशोः gs) watwetss asfaquaaang
अमलो मामधेयेकदेश्र इति माधवः।
Boo मोमांसा-दश्ने
भा. मासयोः। WHS जाघनी प्रतिपाद्यमाना न पर्यु प्रयोश्यते, तस्मात् अरस्य विधानस्य उत्कषः-ूति ॥
ख. चोदना वाऽपवेत्वात् ॥ २१॥ (fae) ॥
भा. जाघनी बा पबीसंयाजार्नां गृणत्वेन विधोयते। कतः ?। श्रपूवत्वात्, श्रपाप्ना जाघनी पद्रीसंयाजानां गुणत्वेन । ay खग्देन पबोसंयाजा विदिता जाघनोसम्बन्धः तेषाम् wfa- हितः, way सम्बन्धो विधोयते, at अन्यतरस्य श्न्यच्र विधानं, सम्बन्धो नान्तरीयकः। यदा सम्बन्धस्य विधानं नान्तरोयकौ सम्बन्धिनौ, wit लक्षणत्वेन, ay aed सम्बन्धो विधौयते, wt त्वन्यतरो लच्चणत्वेन, त्र एव ल्त वित्वा ्रन्यतरो विधोयते, queda च अच Waitara: | कथम् अवगम्यते 7) पबीसम्बन्धात् न सवा यागः, किदेव तु ख्यते यस्य पन्य: साधनत्तेन। अथ कस्मात् न जाघनीं लस्षयित्वा witdarer विधी- यन्ते । न शरस्य श्वपूवस्य यागस्य wer wart विधातुम्, जाघन्यां तु लच्यमालायां यागे quate विधीयमाने वाक्य म्मिद्येत। wafer त्वक्च विदितः सपतीको यागो यः पबीभि- लेच्यते। TET यागं ल शयित्वा जाघनी विधीयते । यत्त, वाक्येन जाघनीविधानं wat यागस्य- दरति, तदिह याग- विधानं न सम्भवति- त्युक्तम्, वाक्वभेदप्रसङ्गात्, TTT जाघनीविधानम्। wad दशपूणंमासयोविना जाघन्या विगुणः पनोसंयाजयागः स्यात्, ETA अननुत्कषेः- दूति ॥
ख. एकदेश इति चेत् 0 ₹२॥ (्राभा०)॥
भा.. चरथ TW —UAea जाघनो न wf प्रयोच्यते, तसात उत्कषः- इति, तत् परि शक्तग्यम्॥
३ खध्याये ६ पादः। QR
ख. न प्रतर शास्ननिष्यत्तः ॥ २३ ॥ (आ० fae) ॥
भा. न प्रणतौ दशेषूणएमासयोजाघनी wee उचयते। णवं पशोर्निष्पन्नया जाघन्या पनीसंयाजा यषटव्याः-इति। श्रवि- अष्टा जाघनो विधोयते, सा सम्भवति दशपुणमासयोः ब्रीत्या- प्यानीयमाना, तस्मात् अनुत्कषः- डति ॥ (RII He) |
€ e ~ सम्तद नस्य संस्थानिवश्नाधिकर्गम् |
ख. सन्तदनं प्रकृतो कथणवदनधलोपात् स्यात् | २४ ॥ (Yo uo)
भा. ज्योतिष्टोमे अरभिषवणफलके प्रलत्य शयते,-' aaa सन्नद्यात् धत्या'*- हति । तच सन्देदः,- किं सम्तद्नं ज्योति-
ष्टोम एव, श्राष्ोखिहोघकालेष सोमेष् ?†--इति। उचयते,- नैतत् सुप्तां Waal, तस्मात् नोत्छष्येत-इति। “are नग्वसन्तद नमपि शूयते,-अरसन्तणे भवत- इति'। उचयते, क्रयणशवत् विकर्पिष्यते, यथा “हिरण्येन क्रोणाति गवा क्रीणातिः- इत्येवमादीनां विकरपः, carats विकरुपो भवि- ष्यति,--सन्तद नम् waned वा भविष्यति-इति॥
ख. उत्कर्षो वा, ग्रडणाद्धिशषस्य ॥ २५॥ (पण सि) भा. sera वा सन्तदनं, गद्यते fe बिओेषो-.दौघसोमे
oe ree ==
* से मयामविश्षो दीषसोमः। खन्योन्यवियोगन शथिल्यं मा भूदिति दृएसंखेषः सन्तद नमिति माघवः ।
+ शते चात्र प्ताः सम्भवन्ति, किं ag खव ज्योतिष्टोमे निवेशः दौघयजमानक्ष वा, खथ वा उक्छादिसस्थाखेव, अथवा सज्राहीमयोरेव, उत ज्योतिष्टोमान्यमाभ? इति वात्तिकम् ॥
QoR मोरमांसा-दण्ने
भा. सन्तद्यात्- दति ; ज्योतिष्टोममपेश्य wife कालतो sare भवन्ति ॥
ख. कटठेतो वा विशेषस्य तन्निमित्तत्वात् ॥ २६५ (श्ा०)।
भा. नोत्कष्येत वा सन्नं ज्योतिष्टोमात्। एवं प्रकरणम् श्ननुगद्दोतं भवति, eae श्च AAA भविष्यति,-दीघंस्य यजमानस्य सोमो दीधंसोमः- इति ॥
स. क्रतुतो वाथंवादानुपपन्तेः स्यात्॥ २७॥ (आ०नि०)॥
भा. नैतदस्ति, ज्योतिष्टोमे सन्निवे्ः- इति, दीधकाले सोभ fata, करतत एव दोषत्वं न कतुंतः। कुतः १। अथेवादानुष- wR, धुत्या-दइत्यथवादो भवति, धारणायेव्यथः, Meare सोमे पुनःपुनयावभिरभिन्यमाने सोमाभिषवणंफलकयोदा- रणञद्धायाम् धृत्या-दृत्यथैवाद उपपद्यते, तस्मात् उत्कषः- afer it
ख. GUTS’ कठेवद्धारणाथाविशेषात्॥ र ॥ (To) #
भा. इदं पदोत्तरं ayy! कानि पटानि!। “श्रथ किमयम् संस्थासु न निवेशः ? तथा सति प्रकरणम् श्रनुगद्धोतम् भवि- ष्यति, दीधसोमश्रब्दख ; दौधेकालो fe अभ्रिष्टोममपेच्योक्- ण्यादिषु dare सोमः-दति। उचयतेः-न deere दीषे- कालत्वेऽपि सोमेत्यथवाद उपपद्यते, तावानेव हि ay सोमो ° दशमुष्टीमिमोते- इति वचनात्। तज धारणे न fate: कित्, तस्मात् उत्कष एव ॥
[गि ce OO म OE
* cena इति ars: केवलं कां Go To ॥
३ WUT 8 पाद्ः॥ २०२
ख. उक्यादिप् वाथस्य विद्यमानत्वात् ॥ २९ ॥ (सि०)।
भा. नचैतद सिति,--उत्कर्षः-टति, अकर णानुयद्ाद नुत्कषः, दी्धं- drug दोधेकालत्वात् उपपद्यते, तभाप्यधिकोभ्भ्रिटोमान् ` सोमः, प्रदानानि fe विवदन्ते, तान्यविदद्धे nea न waarfa विषड यितुम्, पुण च at awe भवति, तेन न अक्यानि न्यूनानि पाणि यद़्ीतुम्। तस्मात् ATCO ETAT धारणः भाशंसितद्धं भवति, ay धुत्या--दत्युपपद्यते -ष्ति॥
ख. अविशेषात् स्तृतिव्येथेति चेत् ॥ ३० ॥ (आ०) ॥
भा. इति चेत् पश्यसि,--संस्थाखपि श्थेवादोम्बकरूपते प्ररेय- विदृद्या- दति, नेतदेवं, waa fe स्तुतिभदेत्। gat सोमाविदेषात्, यावानेव aera सोभः, तावानेवोक्थ्यादिष रपि संस्थाच्च, उक्थादिष्वपि दशमुटिरेव सोमो were: | नग्बथात् प्रदेयं विवत्स्यति- इति दशमुष्टिः स कथं अवेत विवद्यितुम् चिपवेति च पवैखङ्खगानियमात् न wall बड- पवा TWA, AMI धारणाविशेषादथेवादानुपप्तिः संस्था स्यात्, तस्मात् उत्कषः॥
ष. स्यादनित्यत्वात् ॥ २१ ॥ (ate fate) ॥
भा. नैतद स्ति,--उत्कषेः- दति, संस्थान स्यात्, करणानु TE! Ware प्ररेयविटद्या दारणशङ्ायाम् Ware: उपपद्यते, केन प्रकारेण yee विवद्धिष्यते- इति, fangewan सोमो ्द्ोष्यते। रपि च तृतीये सवनेमसुरेकोमभिषुयते, तस्य प्रमाणं च नाम्नातं, तमनेकपवाणं स्थूखपवाणं च ग्रोष्यति,
१०४ मोमांसा-दशेन
भा.तेन प्ररेयविषटद्भिभ विष्यति, अतोम्ध॑वादोग्बकर्पष्यते, TEA संस्थ।सु* निवेशः- इति सिद्गम ॥ (र।द।९९ अ) ॥
प्रवग्णनिषेधस्य एयमप्रयो गविषयताधिकरणम् | स. सहूग्रायुक्तं क्रतोः प्रकरणात् स्यात् ॥ ३२॥ (पू०)॥
भा. ज्योतिष्टोमे wast war समाम्नायते,-'न waaay Wega दितीये ata वा प्रटन्नयातः-इति। तज सन्दे, -- किं ज्योतिष्टोमे सवष्वेव प्रयोगेषु न प्रवजितव्धम, उत waa प्रयोगे प्रतिषेधः ?-इति। fa तावत प्राप्तम? ज्योतिष्टोमे भतिषेधः। कुतः १। यज्जसंयोगात्, मथमञ्जम्देन apna ज्योतिष्टोमः, तस्य हि प्रथमसंयोगः, एवं समाम्नायते,- एष ara प्रथमो यज्ञानां यत् ज्योतिष्टोमो य रतेनानिद्धा अथान्येन यजेतः-इति। यच्नानां प्रथमः- इति छत्वा पभरथमञ्जब्देन ज्यो तिष्टोमोम्मिधीयते, णवं च प्रकरणमनुग्धते, यदि क्रतोरेष ae | तस्मात् संस्यमायुक्तः प्रतिषेधो ज्योतिष्टोमस्य भवग्धे प्रतिषेधेत्-दइति॥
ख. नेमित्तिकं वा कठृसंयो गा्लिङ्गस्य तन्निमित्तत्वात् ॥ २६ ॥ (सि०)॥
भा. न चेतदस्ति,-यन्नस्य एष वादः- दति, चतुष्वैपि वेदेषु न, प्रथमयच्च दत्येवंसंश्नकः कित् यज्ञोःसित, भवति तु परधमो
* स्मतः ्विश्रेषात् dure दिराजादिष च sam) न च संस्थाखेवति व्नमितव्यम् खविशषादेव इति श्स््रदीपिका। नत्वज , संस्थाखवेत्यवधारयि तव्यमित्यादि तच्च दीघसोमल्वाविशेषात् सजा ङहीने- व्वपि तुल्यमिति सव्वधम्मतेत्यनतं akira यम् |
दे अध्याये ३ Te: | Roy
MT. यज्ञस्य wa, कतुसंयोगात्, पूवस्य दितोयादरीनपेच्य प्रथम-
भा.
अ
ष्टो भवति, स॒ भयोगस्य उपपद्यते, न mat! | Wala: खवणात् गम्यते, क्रतुः प्रयोगसम्बद्धत्वात्, खतिख बलीयसी न खच्षणा। AMA प्रथमे प्रयोगे न मवजितव्यम्-डइति।
अथ यदुष्ः-ज्योतिष्टोमेन सामानाधिकरण्यात् तदषनः- इति, सत्षणया सामानाधिकरेण्यम्-बशूति तत् परिद्तम। यत्तु प्रथमयन्नः-डइति wae सामानाधिकरण्यम्, तदपि AMET यागवचनत्वात् TST TT TATA (द । इ। ९२ We) ॥
पौष्यपेषखस्य frat विनियोगाधिकर्णम् |
. पोष्णम्येषणं विकृतौ प्रतयेताचोदनात्मरुतौ ॥ ३४।
दशपुणमासयोः समामनन्ति,“ waa पूषा प्रपिष्टभागोः- दन्तको fe सःः-इति। तच सन्देः,- किं फौष्णम्पेषणं प्रतौ उत विरतौ ?-इति। fa मरापतम ?{- प्रहतौ-इूति। कतः ?। WACO! “ननु भरतौ पूषणं न कस्यचित् हविषो टै वतां समामनन्ति-इतिः। उचयते, merit काञ्चित् Fact पुष-
weet aura |
wd मि ब्रूमः,ः- यत्र पौष्णं इविरस्ति, at तस्य पेषणं विधातुम् अकयं नच प्रतौ yori, तस्मात् उत्क्रष्टं पेषणम्-दति। यदुक्तम्. काञ्चित् टे वतां पूषञजब्दो व्यति -इति, ब्रूयात्, यद्यन्यत्रापि मुख्यः पूषा न स्यात् । " नन्वन्यज क्रियमाणे मकरणम् उपसथ्येत'। उपरुध्यतां, वाक्यं fe wet परोधकम्। श्रथ वा नेव अर सन्देद्ः, एवमेव NAH उचते - पौष्णं teed feet न प्र्टताविति, नास्ति ae: म्तौ
Rog मोमांसा-द्॑ने
भा.खचोदना-इति। “किमथं प्राप्तम् sera?) उत्तरच कथा वस्निष्यते ॥ (३।३।९२ श) ॥
पौव्णपषयस्य चरावेव निवे ग्राधिकरणम् | ® © तत्सवाथमविशेषात् । ख. तत्सवाथमविशेषात् ॥ २५ ॥ (To) ॥
भा. पौष्णं पेषणं प्रतौ eae विशतीं इत्युक्तं। तज सन्दे डः,-
किं चरौ welt पुरोडाशे ख, खत चरावेव?-हइति। वितावत् भाप्तम् {-तत् सव स्याचरौ TAT पुरोखाञे च। कुतः?। अवि्ेषात्, न कशिदिभेष ्राश्रीयते, तस्मात् सवच- इति |
ख. चरौ वा, wate पुरोड़ाशेऽथविप्रतिषेधात्पशौ न स्यात् ॥ २६ ५ (fae) a
भा. चरौ पौष्णं पेषणं विनियुज्येत, We तावत् पेषणम्
अर्थादेव Waifs, नैवान्यथा पुरोदाओो भवति, तदथं तावत्
न वचनं । WHT A स्यात्, इदयादिषु पिष्यमाशेषु तेषाम्
STRUTS: स्यात्। तत्र को दोषः ?। “इदयस्याेम्वद्यति
- दति न दयादवदायिष्यते, तथान्यदण्यवदानं न यथा-
श्तादवदास्यते |
‘aq waa पिष्ेभ्योग्पि इदयादिभ्योम्बदातुम्। न-इति
ब्रमः, WATT इदयादयो, न मांसानि, खक्कमेतत् * ara:
अब्दाः" (९।३२। इद ख०)- इति यद्यपि पुनः were:
क्रियते, तथाभ्यस्योत्सादनपररेथं प्रति Fey, wen चरौ पौष्णं ted भविष्यति Cae वचनम् ॥
खः चरावपीति चेत् ॥ २७ ॥ (आ ०) ॥ भा. इतिचेत् पश्यति भवान्,-अथविप्रतिषेधात् न Te
ह ध्याये ३ पादः॥ Roo
ar. aft; ननु चरावमभ्यथ विप्रतिषेधो, faagiag श्रोदने wey sweatin, पिष्यमाणो fe fred यवागूवा स्यात् खलिवा ॥
ख. न पक्तिनामत्वात् ॥ 8c ॥ (ato नि०)॥
भा. श्र्ोचयते,- सत्यं विशदसिद्ध श्रोदने चर्जग्दः पयुञ्यते, विशदसिद्धः+ चरर्दीयते- इति, न त्वस्य वि्रदसिद्धिनिमित्तम्। यदि विदसिद्धि्निमित्तं स्यात्, न पिद्टसिद्धे प्रयुज्येत । तत्रापि fe प्रयुज्यते,--पिषटकचरः साध्यते- इति, अतोगन्यदेतयोः सा- मान्यं, तन्निमित्तम्, तदेतत् उचःते,- न पक्किनामत्वात्-दइति, न चरौ विप्रतिषेधः। कथम् ?। पक्तिनामत्वात्, पक्षिनामैतत्,- चरः-इति। श्नवखावितान्तरष्मपाकेन श्रभिनिवरयेस्य भवति WWM) वाचकः, तेन पिष्टे Aiea fancies च प्रयोक्ारो भवन्ति,--चङः-दति। पश्तोक्तमेव प्रयोजनम्, पूवपन्ने पञ्चा- वपि पेषणं, सिद्धान्ते Waa (३।२।९४ We) ॥
पीषापेषडसयेकरे वत्ये मिवेग्राधिकरडम् ॥
ख. रकस्मिन्नेक संयोगात् ॥ ३८ ॥ (fae) ॥
भा. पौष्णं पेषणं वतौ भवति चरावेव- दत्युक्षम्। रध इदानीं सन्दिद्यते,-किमेकदे वत्ये पौष्णे waa भवति, उत दिदे बत्ये- म्पि ?-डूति। किं द्िदेवत्य उदाहरणम् !। cay उत्तर जिसंयक्ते सोमापौण्णे एकादश्रकपाले रेद्धापौष्णस्सः श्यावो दक्िणा- इति, तत्र रेन्दापौण्ण उदाहरणम । fa way? -एकटे वत्यस्य wa पेषणम-इति। कतः ?। केवलसंयोगात, यथा चतुद्धाकरणे ॥
# ua: fag:, चर्यते इति पाठ. अ" alot
०८ | मीमांसा-दश्ेने
स.
धम्मविप्रतिषेधाच्च ॥ ४० ॥ (Se) ॥
भा. दिदेवत्ये विप्रतिषिथेत धमेः, पर्णः पेषणं, न इतरस्य, त्र
gq.
aT.
a.
भा.
यरि पूष्णो भागः पिष्येत, अपिष्ट इतरस्य स्यात्, त्र विषमः पाको भवेत्, पाकनिमित्त ञ्च चशब्दः स विप्रतिषिभेत । “श्रथ अविरोधं मन्यमाना अपरस्यापि भागं पिंष्यु?। भागसंमोडः स्यात्। त्र को दोषः ?। eT where] WAT! तथाम्यथारुतं क्रियेत, तद्मात् श्रप्येकटे वत्थे पेषणम्- इति ॥
अपि वा सदितीये स्याद वतानिमिन्तत्वात् a ४१॥ (qo) ॥
दे वतानिमित्तमेतत् पेषणं श्रयते, पूषा प्रपिष्टभागः eT: —tfa, सच fears भागे पिष्यमाणे प्रपिष्टभागः छतो भवति, न यथा चतुद्धाकरणे, aw fe तद्धितो निषप्पेचस्य भवति, न सदितीयस्य, णुद्रपीतः- इति समासोभ्पि fac tye, न सदितोयस्य, इद तु प्रपिष्टश्नन्दस्य aes सद्ान्यषदा्था बछब्रीद्िः समासः, एषोम्पि समर्थयोरेव, न ल्व दिदे वत्ये किदे वज्ञातीयको दोषः। तस्मात् एकर त्ये दिदे वत्येम्पि वा चरावस्य भागः पेष्टव्य एव ॥
ल्लिङ्कद् शेनाश्च ॥ ४२ ॥ (Se) ।
लिङ्गमप्येवं भवति,“ तस्मात् पूषा प्रषिष्टभागोग्दन्तको fe’ - डति, देवतानिमित्तं पेषणम्- इति स्तुति्दश्रेयति। तथा 'सौमापौष्णं चरम् निवपेन्नेमपिष्टं पसुकामः- दति नेमपिष्टतां दशेयति। तथा ag पिषटमद्मपिष्टं भवति दिरेवत्यत्वाय- tfa रेवतानिमित्तमेव पेषणं द्यति ॥
२ अध्याये ३ पादः। Roe.
ख. वचनात्सवेपेषणं तं प्रति शखवक््वादर्थाभावात् दिचरावपेषणं भवति ॥ ४३॥ (पूर्ञ्चानि०)॥
भा. इदं पदोत्तरं aw, नेमपिष्टं मवति- दति कश्रात् एतत न वचनम् ?- डति, उचयते, यदि वचनमेतत् भवेत् सौमा- Tuareg सवत्र पेषणं विदभ्या्चरौ पशौ पुरो्ाथे च, तत्र सोमा पौष्णस्य wea नेमपिष्टसम्बन्धे च खभयस्िन् विधौोयमाने वाक्छम्मिद्येत ! तस्मात् यो यः सौमापौष्णः तत्र तत्र नेमपिष्टता, ‘a प्रति (सौमाप्तौष्णमात्रं प्रति) शाख वत्वं श्द्धंभेषणस्य, पुरोडाेग्धात् स्वेपेषणे प्रापे श्थाभावाच Tal चरो वा ्रपेषणे WIN वचनम् इदं WAT! AT चर्जब्दो न विवक्ितखा्थंः स्यात्, म्रदशंना्थंः कुप्येत, पेषणानुवादपक्त yaaa विरोधो भवति, तस्मात् भवत्येव लिङ्गम्। (ननु अङ्ग ना्रभयात् TCU | न- इति ETAT न WHAT: श्रपिष्टादवदास्यते, पेषणं च श्चद्ृटाथेम् ॥
ख. Varad वाथधमत्वादैन्द्राखवदुभयोन स्यादचोदि- तत्वात् ॥ ४४ ॥ (To नि०)॥
भा. waged वा पौष्णं पेषणं भवितुमद्ति, न रेद्धापौष्णे | कुतः ?। aq देवताधमा विध्यते, पूष्णो भागः fre उप- योक्बधः- डति । कर्य तद्धि !। अथस्य धर्मः। कः पनर्थः ?। यागः। कथमवगम्यते न देवताधमः-डइूति। उचयते, न fe तस्य भागोम्सिति। ननु यत् देवतायै दीयते, तत् तस्या भागो भवति'। उचयते, एतत् fe टे वताम् उरिश्य त्यज्यते, न च त्यागमाश्रेण टे बता- खत्वं भवति, परिग्रहणेन fe खखामिसम्बन्ध Wig, न च परिगृहीतं दे बतयेति किञ्चन भ्रमाणमस्ति। TY यं भजते, स॒
ate | मीर्मांसा-दशने
भा. तस्य भागः, न च हविदेवता भजते, तस्मात् नारित पूष्णो भागः।
अथापि कथञ्चित् भवेत् भागः, तथापि न देवताया wa: पेषणं भवितुमदति, निःप्रयोजनो fe तथा स्यात् अरयागधमे- त्वात्। (कथं तद्धि प्रकरणान्तरे समाम्नातो यागधमा भवि ष्यति ?-इति'। उचयते, वाक्यसंयोगात्। ‘aq च देवतया एष संयोगः श्रूयते न यागेन दति । उचयतेः-भागाभावात् शननथेकत्वाश्च न दे वतासंयोगः-इत्युक्घम्।
"तथापि तु यथा यागसम्बन्धो भवति, तथा awe | agua, WaT Feel भागः यः पूषशमुहिश्य त्यज्यते, यस्य KU त्यागे पूषा देवता, नचैग्रा पौष्ये भवति पुषा रेवता, न स चरः Fou: खत्येन सम्बध्यते, तस्मात् Tard न afer पूष्णञखरणा सम्बन्धः, केवले तु पूषणि दे वताभूते तस्मे सद्करिपतो भागो भवति । कथं !। यमुरिष्य स्ख्पो भवति स॒ तस्व भागः- इति भसिद्धिरेषा, तेन यद्यपि पूषा स्वेनो्चारणेन CRIT: उपकारकमुश्चारणं कुवन् उपकारको भवेत्, तथापि न तस्य दिदेवत्यो भागः-ृत्यु्यते, सङ्क- रपनात्। केवले पूणि देवतायां चरोः पेषणं कियते, न रेन्दापौष्येष् दिदे वत्येषु- डति i
ख. हेतुमाचमटन्तत्वम् ॥ ४५ ॥ (sale fae) ॥
भा. यदुक्तम्,--शदन्तको हि- दति Seared दञअ्यति-दति; शरथवाद एष इतरस्मिन् श्वपि प्ते उपपद्यते ॥
ख. वचनं परम् ॥ BS ॥ (aire नि०)॥
भा. रथ श्रपर यत्कारणम् उक्त,-नेमपिष्टम्-इति दिदेवत्ये पेषणं दशयति, चद्व पिष्टं waagafad दिदे बत्यत्वायेति
३ ध्याये इ We a RU
भा. देवताधभ दशेयति- डतिः wha, wt सति वचनमिद्म- ara भवतीति। 'नन्धनेकाथेविधानभेकं वाक्यं प्राभोतिः। उचयते, सति Tart श्रनेकाथेविधिः पल्लाम्राश्यणेन परिष्ियते, weft पुनः पक्षान्तरे उच्ारणानयेक्यमसङ्ग- परिजिद्धोषेयाग्नेकाथं वाक्यमभ्युपगम्तद्यं भवति। तस्मात् न दिदे वत्ये पेषणम्- इति faqa (२।२।९५ Fe) ॥
tfa ओशवरखामिनः wal मोर्मांसाभाष्ये तृतीयस्याध्या- यस्य तृतीव्रञ्चरणः समाप्तः ॥
QR | मौमांसा-दशने
दख.
भा
तीये क e@ कतय खथ्याये चतुथः पादः ॥
qu निवीतस्याथेवादताधिकरयम् |
भन्न
निवीतमिति मनुष्यधर्मः शब्दस्य तत्प्रधानत्वात् ॥ १॥ (पर) ॥
दशषूणेमाषयोराम्नातं,-' निवीतं मनुष्यां प्राचीनावीतं पितृणामुपवीतं दे वनामुपद्ययते दे वलध्ममेव तत् कुरते इति। निवीतं मनुष्याणाम् इत्यच सन्दे दः, किमयं विधिरुतार्धवादः? --इति। यदा विधिः, तदा किमयं पुरुषधमः उत क्मधमेः ?। Ty यत्प्रकरणे मनुष्याणां, Ty विधिः, उत मनुष्यप्रधाने कर्मणि निविशते -डइति।.
fa urea ?--विधिमेनुष्यधमंञ्च- दति, यदि विधिरेवम- yaaa विदधदथेषान् भवति, इतरथा श्रथवादमाचम् अन- wan विधिशचित् पुरुषधमा “निवीतं मनुष्याणाम् शति पुरषप्रधानो fam) कथमवगम्यते ?। न अश्र मनुष्या विधीयन्ते, मनुष्याणाम् निवीतं विधोयते, न चावि्ितम्
` रङ्गम् भवति, यदि मनुष्या रपि विधीयेरन् वाक्यम्मिद्येत ।
तस्मात् निवीतं मनुष्याणाम् उपकारकम् |
“ननु प्रकरणात् दअ्पणमासयोः उपकारकम्'। प्रकरणात् fe वाक्यं बलवक्तरम्। श्वपि च गुणभूतेषु मनुष्येषु कारक- सम्बन्धस्य विवश्ितत्वात् तृतीया भवेत्, षष्टी त्वेषा सम्बन्ध- ला, तच गुणभूतेषु मनुष्येषु मनुष्ययद्णं नेव क्त्यम् स्यात्, मनुष्येरेव तत् क्रियमाणं क्रियेत, मनुष्यप्रधानपक्चे तु कन्तश्यम् ॥
2 अध्याये 8 पादः | ३९द्
ख. अपदे श्ये वा, अथस्य विद्यमानत्वात् ॥ २॥ (आ०)॥
भा. श्रपरेअ्ः- डति क्रायमानस्य वचनम्। स ua न विधिः श्रनुवाद् णएषः। कुतः ?। श्रथेस्य विद्यमानत्वात् । ww Tare, —aq निवीतं मनुष्याणाम्, निवीतं Fe मनुष्याः Aram: खार कुवन्ति, तद्त् अनुवादः ॥ |
खः विधिसवपृव्वत्वात् स्यात्*॥ २ ॥ (ate fate) ॥
भा. विधिरेव भवेत्. तथा प्रयोजनवान्, इतरथा वाद्माम् शरनथेकम्, TAT अनुवादो भवति, श्रयं त्वपूवा,--यत् निय- मेन निद्ातच्धम्-इति॥
ख. स प्रायात्कम्मेधम्मेः स्यात् ॥ ४॥ (रय पूर) ॥
भा. यदुक्ग--विधिः दूति, waa गद्यते, यत्त॒ मनुष्यधमः- दूति, तत् नानुमतम् ; कतु धमाग्यं प्रकरणात्, प्रहत्य णव हि कमेप्रायेषु धमषु उचयमानेष्बेतद मिधोयते, तस्मात् कर्मधर्मः ॥
ख. वाक्यशेषत्वात् ॥ ५॥ (रय प° ye) ॥
© भा. निवीतं मनुष्याणाम् इत्यस्य वाक्यशेषः समास्या,-राध्वय- ` e € < ४५ वम्--इूति, यदि दशपुणेमासयोः शेषः, ततोभ्ध्वयुणा Hwa, तत्र CATA TT होष्यते ॥
ख. तत्प्रकरणे, यत्तत्संयुक्तमविप्रतिपेधात् ॥ € ॥ (रेय पू)॥ भा. “उचपते,-मकरणात् समास्यानातचच कर्मधमा विन्नायते,
* fafuw पूवेवष्वात् स्यादिति पाठ, ato ae पु०। । 20
३९.४ मोमांसा-दभैन
भा. वाक्यात् मनुष्यधमः, तस्मात् त्कषेमद्ति'। न- इति ब्रूमः, प्रकरणे एवाजिनिविश्मानस्य मनुष्यप्रधानताग्बकर्पिष्यते। > © पूणमासयोमेनुष्यप्रधानं Ly निषेच्यतेः HG?) यत् द्ञ्पुणमासयोमनुष्यप्रधानं, तच न्वा- ायेकमेणि, मकरणं च एवमनुयोप्यते, TATE ॥
ख. तत्मरधाने वा तुल्यवत्मसद्ुयानादितरस्य तद्थत्वात् | ७ ॥ (४य पृ) ॥
भा. न एतदस्ति, प्रकरणे निवेञजः- डति, मनुष्यरधाने Safe निवोतं स्यात् च्रातिथ्ये। कुतः !। तुखवत्मसद्कुयानात्, qeatfa च एतानि प्रसङ्कुपायन्ते । THA, उपवीतं टे वतानामुपष्यते —tfa, तत्पटतयोद शपुणेमासयोः उपवीतं विदधाति। यत् भाचीनावीतं पितृ्ाम्- दति, तत् पितुमधाने कमणि प्राची- नावीतं विदधाति। यद्प्येतत्, निवोतं मनुष्याणाम्-इूति, तदप्यातिध्ये निरपेच्लं विदधाति । (कथं गम्यते !-मनुष्य- प्रधाने विदधाति-दतिः। मनुष्याणाम्-ड्ति षष्ठयनेन सम्बन्धात् । “मनुष्याणामेव प्राप्रोति, न मनुष्यप्रधाने। उचयते, मनुष्याणाम् करुप्यमाने फलं RETA, मनुष्यप्रधाने पनः ष्टी भविष्यति, सम्बन्धसखच एवमवकर्पिष्यते, फलं च एवं न करुपनीयम्, TEM, (२। ९। ४२ ख०)- समेषु वाक्यभेदः स्यात्- दति | “ननु मनुष्यप्रधानेन सद्ेकवाक्यतां भाक्तम्, पुनः Wet दशषूणमासाभ्यामेकवाक्यतां यास्यतिः। न fe टौ सम्बन्धौ एकस्िन् वाक्ये विधीयेते, भिद्येत fe तथा बाक्यम्। इतरस्य मनुष्यग्रहणस्य निवीतसम्बन्धा्थेत्वात्, तेनैव सदैकवाक्छता भविष्यति प्रत्यक्षेण अब्देन, तदेकवाक्छतया ख अथेवतत्वे सति न प्रकतेन एकवाक्यता श्रवकरुप्यते | तश्मात् प्रकरणं बाधित्वा आतिथ्ये निवेचयते- इति ॥
ख. ना.
भा.
—
३ HITT 8 UIT ॥ १९.४.
WITS वा प्रकरणात् wou (सिर)॥
नेतदस्ति,-पिधिः स च मनुष्यभ्रधाने कर्मणि-डूति। मनुष्याणाम्-दइति मनुष्यसम्बन्धोम्च गूयते, न मनुष्यप्रधानेन कमणा सम्बन्धः, मनुष्यप्राधान्ये च सति फलं Beaty; श्रातिश्यकर्मणा त्वनिरिष्टेन श्रप्रतेन श्नुमेयेन सम्बध्येत | तत्र-को टोषः!। भरकरणात् उत्छष्येत सम्भवन् तत्र । “कथं सम्भवः ?- दूति चेत्ः। श्रथेवाद एषः स प्रकृतं स्तुवन् प्रकरणे सम्भविष्यति, विधिः सन् उल्छष्येत। awa न विधिमनुष्व- प्रधाने कमणि-डइति॥
विधिना चेकवाक्यत्वात् eu (यु०)॥
इतश्च a fafa: amt) विधिना एकवाक्यत्वात्,- "उपव्ययते टे वलचममेव तत्कुरुते-दत्येष विधिः, अनेनास्य सद्ेकवाक्यता भवति, यदि इतरो विधिः स्यात्, बाक्- feada, न हि विधेश्च विधेश्चकवाक्यता भवति, वचनयङ्ञि- भेदात्। तत्र एकवाक्यतार्ूपं बाध्येत । किमेकवाक्छतारूपम् ?। निवीतं मनुष्याणाम्- दति भाप्तानुवादः। प्राप्तस्य किमर्थेन पुनवचनम् !। उपवोतस्तुत्यथन। कथमुपवीतस्तुतिः ?। निबी- लम् श्रयोग्यं देवकमेणि दशपूणेमाससंश्के, मनुष्याणां हि तत ; तथा प्राचीनावीतं पितृणाम्, न देवकमणि ; उपवीतं तु ay योग्यं, तस्मात् उपव्यात्यम्- इति । यथा, यादरथोम्स्य वेः, तादशो नरानां, यादृशो देवदत्तस्य argal ब्राद्यणानाम्- इति, देबदत्तवे्प्सा्थम् इतरवे्सद्धोत्त नम् एवम्, इ हा- स्युपच्धा नस्तुत्ययन निवोतसद्धोर्तनम् ; नास्त्यत्र. विधायकः अब्डो,- निवीतं मनुष्याणां कत्त्यम्- डति, *श्रातिध्य- पयोगबचनं, तस्य कर्ेव्यताविधायकम्- इति चेत्'। नेतदेषं,
ard मौमांसा-दभमे
भा. स्तुत्यथनाधे वश्वे सति न शक्यं करपयितुम, wre fe तत् शानथेकयपरिजिद्टीषेया करप्येत, परिद्ते त्वानथेदये इ पुनन किञ्चित् करुपनोयम्, aaa अथेवादः; णवं च वाक्येन afaeg प्रकरणम् श्रथेवत् भवति ॥* (३।४।९ श्र) ॥
eee
feferirearaareafancaa ॥
ख. दिग्विभागश्च तद्वत्म्बन्धस्याथंहेतुत्वात् ॥ १० ॥
भा. ज्योतिष्टोमं प्रहत्य ुयते,- भा्चों देवा अभवन दस्षिर्णा पितरः caret मनुष्या उदोचोमश्राः†- ड ति। (अपरेषाम्, 'उटोचीं शदाः-टति।) तजर सन्देषःः- किं विधिकताधेवादः?
AE A ane = ee अ 9
Cowen me mms | ee ee
* ^श्चतः परः घट् सुजाजि भाव्यकारेब न लिखितानि। तज व्याख्यातार विवदन्ते, केचिदाङः विसक्षितानीति। लिखितो oxy: प्रलोन इत्यपरे, पलात्वादुपेक्ितानीत्यन्ये । खनाषत्वादित्यपर", तथा च दिग्विभागख तददिति निवीताधिकरलातिदेश्रस्तदानन्तग्धादु पपकछयते डति। डण्यन्तर कारेरत सर्ववैश्ाख्यावानि । सन्ति च जओमिनेरेवं प्रकाराण्यप्यनत्यन्तसारभूतान्यपि सुभाखि ; व्थवदितातिरेणाख wre. पश्च तददिव्यादिष ाथिताः। तसात सजायमानं व्याख्येयम् । ay कचित् जौखधिकरयानि कल्पितानि, चपर खतवारि'” इत्यादि वात्तिक- मजानुसन्धेयम् | वानि सूजाखि म सन्ति, तानि रताजि--^उपवीतं लिष्द््रनात PITH स्यात् ।९। न वा प्रकरान्तस्य दशनम् | २। विधिवा स्यादपव्वत्वात् | al उदक्कघ्चापरव्वत्वात् । 9 | सतों वां शिद्कु- zuma ।५। विधित धारगेऽपव्वत्वात् | ¶। इति। र्तेषां सनानां व्याख्या वात्तिकादवधाय्या ॥
† उदीचों war’ इति। खपरेषामुदीचौम् मनुष्या डति--ढति पाठः काण lo Yo jf
१ खध्याये 8 Ue: | ३९७
भा. विधिः सन् किं मनुष्यधमेः, उत कमेधमेः? अथ वा प्रकरणे `
मनुष्यप्रधाने कमणि fram: ? किं वा शच्रातिथ्ये - इति | fa तावत् area? feng तदत्सम्बन्धस्य अथदेतु-
त्वात, य we दिग्विभागः, स निवीतवत् विचास्यः, यो निबोते FETT, CCE ATH, यो मध्यमः, स मध्यमः, यः सिद्धान्त, स सिद्धाकः। श्रथवत्वात् विधिमनुष्यसम्बन्धात् मन्ष्यधमः इति Yara! wae उद्स्मुखा वा पृष्ठत श्रादित्यं aby पदाथान् अनुतिष्ठन्ति मनुष्याः-दत्यनुवाद्ः। विधिरेव प्रकरणानयद्ाच ज्धोतिष्टोमधमः, वाक्छप्रकरणानु्रहाय ज्योति Bat मनुष्यप्रधाने दक्तिणाद्यापारे निवेभ्ः- दति wee: we भिन्नत्वात् वाक्यानाम् ्रातिथ्ये निषेज्ञः- डति aad मतम्। श्रथवादोभ्यं प्रकरणानुयद्दाय, “Arad करोतिः -- इत्यनेन विधिना रकवाक्यत्वस्य प्रत्यच्चसिद्वत्वात्-इति सिद्धान्तः ॥ (81812 च) ॥
पर्षि दिता दौमामन्वाद्ताधिकस्णम् | ख पर्पि दित-पृणे-षु त-विदग्धब् तदत् ॥ ११॥
भा. दशपूमासयोराम्नातं,--' यत् wale दितं* तत् रेवानाम्; यदन्तरा, तत् मनुष्याणां ; यत् समूलं, तत् पितृणाम्--दति | तथा, यो विदग्धः, स नेच्छतः; योग्श्टतः, स रौद्रः; यः wa, स॒ सटेवत्यः; aaa श्रविद्दइता अषयितश्यं सदटेवत्वाय'- cfr ज्योतिष्टोमे waa‘ aq gt, aq मनष्याणाम् safe, sul देवानामधः पितिणाम्ः-डइति। ae,— ua
ee ee eee es > + भ wee क ~ ee
* प्रधि पन्ये दितं ufeafafa arya: |
RYT मोमांसा-दश्ेने
भा. देवानां मस्तु* पितुणां निःपकषं मनुष्याशाम्-दइति। ay मनुष्यसम्बहेषु, Us च सन्दे दः, किं मनुष्याणां धमा विधयः, उत कमधमा अनुवादाः ?। श्रथ यत् प्रकरणं मनुष्यषधानं, Uy च तच निविेरन्, उत arf, उत अर्धेवादः?- दूति | किं तावत् भाक्षम् {--रुतान्यपि तदत्, यो निवीते पूवः पच्च स एतेषां पूवः पचः, यो मध्यमः स मध्यमः, यः सिद्राग्तः स॒ एव सिद्भान्तः। श्रथवर्वात् मनुष्यसम्नन्धाच्च विधयो मनुष्यधमाञख इति पूवः पत्तः, उपरि मूले च नियमात् लाघवम्, wed ` रोगदत्वात् Us, पूणग्पि wena लाघवम्, एवं, चरतं facfa निदितं मनुष्याणां सुकरमेव, अथप्राप्तत्वात् अनुबाद इत्युत्तरः पश्चः। विधिः, कमधमप्रायात् समास्भानाच्च कम धमेः- इति पश्चः। अन्वाहाय efeurs च-इति वाक्यमक- रणानुयदात्पक्तः। श्रातिथ्ये- दति वाक्यभेदप्रसङ्गात्। शर्थ- बादः- दति, भकरणात् विधिना एकवाक्यत्वात्- इति, “परव तिलृनाति उपरि विलात् गृद्धाति नवनोते नाभ्यङ्क़े अविद इता अपयितय्यम्- इत्येभिः सद्धेषामेकवाक्यभावः। ATL एते न विधयोग्थवादाः-इति।॥ (81818 We) ॥
अद्धतवदननिषेधस्य क्रतुधर्म ताधिकरगम् |
ख. कम्म क्रतुसंयुक्त संयोगान्नित्यान्वाद्ः BIT १२॥ (प०)॥
भा. दभेपुणमखयोराम्नायते,--“ नानृतं वरेत्-इति। तज सन्देद्ः,- किमयं प्रतिषेधो दा्पौएमासिकस्य wera
LS a
* ag दधिभवं मण्डम् । निःपङक शिरसि प्र्क्षमीषदिलोनं गवनीतं wa at इति aya |
2 खथध्याये 8 पादः। BLE
भा.प्रकरणे एष निवेशः, wa प्रायेण प्राप्तस्य कमणः पुरषं
भा
(नं |
मरति पभरतिषेधः पुरषधमाम्यम् {- दति। किं माप्तं {-पुशषधरमेः स्यात्, पुरुषस्यायम् उपदिश्यते न दश्पूणेमासयोः। कुतः १। पुरुषप्रयनस्य वणात्, वदेत्- इति वद्नमनुतिष्ठेत्- इति ल्या गम्यते, तस्य पुरुषधसम्बन्धः अुल्येव, कर्मसम्बन्धः पभ्रक- रणात्; श्रुतिश्च प्रकरणात् बलीयसो, इतरथा वद्नं मवति- इत्येतावत्यर्थे वदनम् श्रनुतिष्ठेत्-डत्यविवच्वितखाेः परार्था fray भवेत्, पुरुषस्योपदेे पुनविवधशितखाथे एव शब्दः, तस्मात् पुरुषस्य उपदे रः, यस्य च उपदे शः, तस्यायं प्रतिषेधः | स चायमथं उपनयनकाल एव पुरुषस्य प्रतिषिद्धः, तेन संयोगेन श्रयं नित्यानुबादः।
“नन्वेषा अतिः तस्या Wawa | नेषा तस्या मुखं भवितु महति, यदि इयं तत्मूलिका भवेत्, दशपुणमासयोः- इति WIA, उपनयनकाले एव च अरस्य उपदेष्टारो भवम्ि। शपि च पुरषधमः इत्युपदिशन्ति, तस्मात् नंषा दयृतिरतः श्ुतेरिति॥
विधवा संयोगान्तरात् ॥ १३ ॥ (सि०)॥
विधिवायं दपुणमासयोनानुतं वरेत्- दति, न अनुवादः । कुतः १। संयोगान्तरात्, नियमानुष्टानेन पुरुषस्य सम्बन्धः स्मयते, पदाथेमरतिषेधेन इह संयोगः पुरुषस्य, कथम् अन्यत् शयमाणम् अन्यस्यानवादो भविष्यति, awra विधिः प्रति षेधस्य WA! “श्राह Tea एतत्,- विधिः- डति ; परुष- धमेः-इति तु VET Fans श्रुतत्वात्" । रच ब्रमः, -सवघु arenas क्रियानुखानं शरूयते न कारकं किश्चत् | कथमेतत् गम्यते ?। प्रत्ययात्, यतः क्रियामनुष्ेर्या प्रतीमः
“ननु कत्नारमपि प्रतियन्तिः। wet प्रतियन्ति, न त अब्दात्। कुतः तदि? wera, यदा क्रिया श्रनुष्ठातच्चा विधौयते
BRO मोमांसा-दश्ने
भा. तदा WAT कारकव्यापारो गम्यते, यखाथात् गम्यते, न स खौतः, Tey aT खौतोन स वाक्यात् गम्यते, कथमसौ प्रकरणं बाधिष्यते |
TE — प्रकतिपरत्ययौ प्रत्यया सड ब्रूतः इत्या चाया- UTA WUT MITE: कम चेत्यवगम्यते, “कर्तरि अप्, कर्मणि यक्- इति wearers ait कम च समामनन्ति चाचायः, तस्मात् WATE: कल्ला कमं VTL |
SHA —A श्राचायंवचनात् GARCIA वा अब्दाथा भवति, प्रत्ययादसौ गम्यते। श्वनुषेया च क्रिया प्रतीता सती कारकाणि अ्रत्याययति-इत्यवगतमेतत्। शपि च, मैव कन्न भरत्ययाथः कमे वेति श्राचाया ATE! “ननु aft कर्मणि च लकारः शूयते'। नासौ क्तरि कमणि वा शूयते किंतु एकस्मिन्, एकवचनं, दयोदिषचनं बडु बङूवचनम्- इति aa अपरः वचनं, ay एवमभिसम्बन्धः कियते, एकख्िन् wet दयोः कन्नाबङषु कर्ुषु- दरति । एवं करमण्येकत्वादि- सम्बन्धः। तच नैवं भवति, कर्तरि भवति एकञ्िंख- दति, कथं afei—anft wate एकवचनं, कुः एकत्वे- इत्यथः। शवं दित्वे awe, कमणि च) णवं wena लौकिकन्यायानुगतः Tart वर्णितो भवति, wwe च न्यायानुगतानि भवन्ति, श्रागमोम्पि चायमेव । यदा एकत्वा- दयो विभक्यथाः, वदा कमादयो विशेषणत्वेन- इति |
‘aq एतदप्यस्ति यदा कमादयो विभक्यथाः, तदा एकत्वा- दयो विशेषणत्वे न- दतिः उचयते,-चधग्ाप्ता fe कमीा- दयस्ते न भवन्ति अब्दस्य ्रमिधेयभूताः, न तु एकत्वादयोम्धात् परञ्जुवन्ति, तेन ते अन्दाथभूताः, तस्मात् यद्यपि विद्ेषणम् एकत्वादटयः, तथापि विङ्धेषणमेव अभिधोयते, यथा ‘fecue- माणिन ऋत्विजः प्रचरन्ति इति fecernfaed विञेषख-
२ अध्याये 8 पादः| RAV
भा. त्वेन, तथापि तरेव विधीयते, wey we: एकत्वं अन्दाधा
q.
aT e
न कत्ता |
ननु KY एकत्वात् एकवचनं, कत्ुदित्वात् दिषचनं, ay अङत्वात् weary. तेन नूनं कत्ता अब्दाथेः- इति गम्यते | छ चपते,-नेतदनुमानात् WH, कत्ता श्रनुरेयक्रियावगमादेव अवगम्यते- दूति wad; any केनचित् न area एकवचननिदओे atard गम्यते, दिवचननिदञे कनुदित्वं अङवचननिदडे ayased, तद्पि werd, कतरद््रान्मानं माधितुमईति-इति, यथा श्राकृतिवचने अब्दे हिवचने ट्य भेदोवगम्यते, एकवचने Fear, एवम् इहापि दट्म्। AOA न ओ्रौतः, न चेत् ओरौतः, न प्रकरणं बाधिष्यते |
यत्तु “पुरुषप्रयलोगनथको भवति anes मयोगवचनेन कत्त्तावचनात्-- दति | AAA, — AY सत् प्रकरणेन ABA, न wifafeay sy भवति, तस्मात् श्रङ्गत्वाय विधातव्यम्, safe safe पके; Wal मन्यामद्े,- प्राकरणिकस्य श्रयं निषेधः-इति। तस्मात् तत् अङ्गः, यदनृतं तत् न बाचपम्- इति, तेन यत् weferd, तदङ्ग, तरेव aie, Alea सद्ुरुप्य न यवमयः HVT:
श्राह यदा उभयोः रपि पक्योनानतं sens, तदा को विचारेणायेः ?-इति। उचपते,-पूवेश्िन्पक्ते पुरुषधर्मः, तच भ्नषे समानं प्रायश्चित्तम्, सिद्धाके दशपूणमासधरमः, तच we याजवदिकं मायखित्तम्॥ (३।४।8 Te) ॥
ED SN at
जन्नभ्यमामधम्मानां प्रकरे निवेश्राधिकषरगम् | अष्ोनवत्पुरुषस्तदयत्वात् ॥ १४॥ (प°) ।
ज्योतिष्टोमे श्रूयते,--"श्रङ्गिरसो षा इत swat सुव 29
8३२२ मोमांसा-दणने
भा. लोकमायन्तेःप्ल॒ saa made खाति तीर्थमेव fe सजातानां भवति"* -दति। दशपुणमासयोराम्नायते,- ‘Ta जज्गभ्यमानोग्नुब्रयात्। मयि eanq—efa, प्राणा- पानावेवात्मन्धक्ने-इति। तच सन्देहः, किमयं धमः WHT fafana, उत पुरुषस्य उपदिश्यते ?- इनि। किं तावत्माप्तम् ? — wwe wen, तदथेत्वात्, एष विधिः भरकरणात् SHAT! कुतः १। पुरषश्रतेः,- ज्रुयात्- दति पुश्षमरयब्नस्य विवच्तितत्वात् | ‘aq प्रकरणं बाध्यते'। उचयते, बाध्यतां प्रकरणं, बाय स्वस्य बाधकं, जज्ञभ्यमानसंयोगात्, प्रकरणात् दअपूणमासयोः उपदिश्यते- इति गम्यते, वाक्यात् जज्ञभ्यमानस्य, वाकश्च प्रकरणात् बलोयः। तस्मात् उनत्छृष्येत--इति। फलमप्या- मनन्ति,-भ्राणापानावेवात्मन्धत्ते- इति, स च संयोगो बाध्यते। तमात् पुरुषधमः, मकरणात् उत्छष्येत GATTI, यथा ही. नसंयोगात् दादजोपसत्ता प्रकरणात् उत्हष्यते, एवं जन्ञभ्य- मानसंयोगात् मयि द् चक्रतु-इतिवचनम्॥
ख. प्रकरणविशषाद्वा तदुक्तस्य संस्कारो द्रव्यवत् ॥ १५ ॥ (feo) 1
भा. नवा उत्क्रष्ट्यम्। कुतः !। प्रकरण विशेषात्, मकरणयुक्घः एव ज्नभ्यमानो वचनेन संस्क्रियते, यथा wzarfegey प्रोच्चणा-
* (सवग लोकमायन्ते' इत्यतः Say eat wal प्रावंशयन् YY खाति सात्तादव दौच्तातपसौ waaay ate खाति तीथं fe a at प्रावेशयन् तीथ दाति तोथमेव सजातानां भवति" इति पाठः का Tito wo ।
† गाजविनामेन विदारितमखः vor sepa इति माधवः ॥
RMIT 8 Ue ३२२
भा.दिना। ‘aaa क्रोति प्रकरणं जज्नभ्यमानश्ब्दम् एकदेथे-
ग्वस्थापयितुम्, वाक्यं डि प्रकरणात् बलवत्तरमिति उचयते, न ब्रुमः जज्ञभ्यमानशब्दः प्रकरणेन श्रमराकरणिकात् पुरुषात् निवस्यते- इनिः; किं तु फलं ay कष्पनोयम् | “नन् Weare श्रयते फलं,-- प्राणापान वेवात्मन्धत्ते-डइति'। A—¢fa TH, —a श्र विधायकं शब्दम् उपलभामद्े, य एषः,- प्राणापा- नावेवात्मन्धत्ते- इति, वत्तमानापदेश एष, न विधायकः; स्तावकस्तु भवति मववचनस्य, तसमात् द शपुणमासाग्याम् अन्यत्र एतत् न फलवत्। श्रतः पुरुषस्य दअपूभासौ कुवेतः संसकारकम- दूति गम्यते |
ATE पुरुषसंस्कारकम- इति awa, द्पूणेमासायेव कुवैतः- इत्येतत् न । कथं?। apie fe wert दपण मासाभ्यां, जञ्मभ्यते, सोम्पि जम्नभ्यमानशब्दे न उचयते एव । न च, प्रकरणेन व्थावच्यते,--इल्येतत् उक्तम्, AGT TATA श्वर उचयते, नेव Brava, संस्छतेन तु तेन नास्ति भ्रयोजनम्। ननु प्रकरणे पुरुषसंसकारेणापि नास्ति प्रयोजनम्'। उचयते, संस्छतपुरुषो द शपूणमासावनुषटास्यति। “श्रा set सति संस्लतोमन्यत् श्रनुष्टास्यति'। उचपते,- नान्यस्य संस्कारो गुणो भवति, श्रप्रछतत्वात्। “श्रा WATT न गुणः, वाक्येन पुरुषधमेः इूत्यवगमात्'। उचपते, STATA न ॒पुरुष- धमोम्बगम्यते। तस्मात् WA KAVA दरथेपूणमासाभ्याम् एकवाक्यता, न श्रन्येन फलवतापि कर्मणा, प्रकरणाभावान्, तस्मात् नोत्कषेः !
यत्तु, प्रकरणे निषेज्रः-एतद्खिन्पश्चे ब्रुयात्-दइृत्यनुष्ान- वचनम् श्रविवक्ितखाधम्--दति, एवं सति च्रत्यनुवादो भवि- ष्यति, न पुरूषसम्बन्धविधानस्य प्रयोजनम् अस्ति-इति ॥
१२४ मौमांसा-दशने
ख.
भाः
व्यपदे शादपरुष्येत ॥ १६ ॥ (आ० नि ०) ॥
थ यदुपवर्णितं,-दाद जो पसत्ता यथा खल्हष्यते, तथेदमपि उत्क्रषटद्यम- डति उचयते, तद्वि area अङीनारनां यषः दिश्यते, Weary अदहोनाः, न ख, तच ज्योतिष्टोमेगडोनञअब्द्ः, गौणत्वात्, वपदेशः" fre wa साङस्योपसदो दाद अद्ीनस्यः-डइति। ततो AM, दादशोपसत्ना यत्, प्रकरणात् saa, न तु इ पुरुषसम्बन्धो निःप्रयोजत्वात्, अन्यस्य
च प्रयोजनवतः मकरणेमभावात्॥ (९।४।५ अ) ॥
खु.
aT.
oo ae
eaitcardtat पुमचैताधिकरयम् ॥ शंयो * च सव्वपरिदानात् ॥ १७॥
देपुणंमासयोः शूयते, रेवा वे भंयुम् वा ेस्पत्यमन्रुवन् वधं नो वद्ध इति प्रत्य, वचनमिदं भववति,- "किं भे प्रजायाः !- इति wee यो ब्राऋ्षशायावगुरेत् तं waa यातयात् यो fread तं सखे यातयात् यो लोदितं करवत् यावतः प्रस्कन्द्य TPL CTY तावतः सम्बत्सरान् पितृलोकं न भ्रजानीयात्-इति। तच्छात् न ब्राद्मशायाव- गुरेत् न इन्यात् न लोद्ितं कुयात्- इति ।
तच खन्देदःः किं दर्थपुशेमासयोरवगोरणमतिषेधः, उत पशषस्य उपदिश्यते ?- दति। किं म्ाप्तम् !-पकरणात् दर्ज पूण॑मासयोरवगोरणादिभरतिषेधः,- न दपूणेमा खयोज्ना द्यस्य अवगोरितव्म् बधो वा काया लोद्धितं वा प्रख्डन्नीयम्। अन्य SUT श्रास्यातच्य Waa, तेनान्वाहायलानमन्ति-
oe om ~ ~ mm ~ = ~~ Se 2 १ प मा
9 ® संयाविति ब्राक्मलावमोरवादिप्रतिषे धवाग्धापलद्तवमिति वात्तिकम्।
ह अध्याये 9 पादः। ९६२५
भा. इति प्रकरणात् AT fe) रवं प्रापि ब्रूमः अयौ च प्रकरणात्
भा
~
उत्कषेः। RAM?! सर्वपरिदानात्, सवावस्थस्य ATM प्रतिषेध खकः, न दञपूणेमासगते नेव नावगोरणादि कर्तव्यम् Ufa "ननु प्रकरणात् दंपुणेमासधमाम्यम्'। सत्यं WH. रणात्, एवं वाक्येन अवगुरमाणस्य धमः, वाकं च प्रकरणात् wera: |
‘aq जज्ञभ्यमानस्य इव प्रकरणे fata भवेत्। न- इत्युच्यते, तत्र फलं करपनीयं, इइ शप्तम्, रस्ति हि शत विधायकविभकङ्धिःः-अतेन यातयात्, संहखेण यातयात्, खर लोकं प्रजानोयात्-डति, ASIA उत्कषेः एवभ्नातीयकस्य-- इति॥ (BIBI We) I
. Nn ४ मणलवदासःसवादनिषधस्य पुरषधम्नताधिकरयम् ॥
प्रागपरोधात्* मलवद्याससः ॥ ८ ॥ (fae) ॥
दञ्जपुशेमासयोः शरूयते," मणवदाससा न Cady, नास्या अन्रमद्यात्- इति। तत्र सन्दे किं मणवहाससा wy द्थपूणमासाङ्गस्य संवादस्य प्रतिषेधः, छत पुरुषस्य सवे प्रतिषेधः! इति। किं प्राप्तम् !-प्रकरथात् दथेपू्मासयोः प्रतिषेधविधिः।
Ud प्रापे ब्रूमः,-मखवदाससा TE संवाद ठत्छष्येत मरक- रणात् । कमात् ?। प्रागपरोधात्, एवं खूयते,-' यस्य ब्रत्ये- म्नि पनी अनालम्भुका स्यात् ATTEN यजेतः- इति । पत्न्या च सड संवादोग्भयादंपुमासयोः असिति," whey पनि ua ते लोकः'-- इति, प्रसज्यमानः प्रतिषितः, स चाप्राप्ठ
a ~~ ~ ~ यययो या-क + = [यकशर
* वरोधादिति कचित् पाठः रवं भाष्येऽपि |
१२६ मौमांसा-दश्ने
भा. एव प्रागपरोधात् अपनोयतां यागमन तिष्ठताम्, कथं संवाद प्रसज्येत ? यतः प्रतिषेधमद्त। तस्मात उन्छष्येत मलवदाससा ae dare: ॥
x. अन्नप्रतिषधाच्च ॥ १८ ॥ (Se) ॥
भा. शत्रप्रतिषेधञ्च भवति,- “नास्या चन्नमद्यादभ्यन्ननं वे शिया न्नम् - इत्युपगमनप्रतिषेधः एष विधोयते, ख च प्रकरणे न भसक्कः- दूति, प्रकरणान् Vee: पुरुषधम एष farsa ॥
(रे । ४। 3) ॥
सुवदेधारडादीगां परवधम्मेताधिकरलम् |
ख. प्रकरण तु तड़मस्ततो विश्राषात् ॥ २० ॥ (fae) ॥
भा. WATOA ूयते,--' wag सवषं हिरण्यं भावस्य दुवेणागस्य भ्नातव्यो भवति--इति। सुवाससा भवितव्यं quae निभत्ति' -इति। ay किं प्रकरणधमः उत परुषधमः {- इति संशयः श्वर Sad, — AAC तु Aga, ततो विषात्” eras: एवज्ञातीयकः स्यात् । कुतः १। “ततः' (भ्रकरणाधीतात्) विरेषोम्स्य, नायं प्रकरणाधीतः, यदि रप्रकरणे समाम्नातः, सवप्रकरणधमः स्यात्, अप्रकरणे समाम्नानं न कञ्चित् fara कुयात्। तस्मात् एवज्ञातीयकः पुरुषधमः- दति ॥
ख. अद्रव्यत्वात् शेषः स्यात् ॥ २९ ॥ (पु०)।
भा. तुशब्दः Teed! न पुरुषधमा भवेत्, ्रप्रि्ोषादीनां शेषः स्यात्। कख्यात् ?। ACUI, नात्र इव्यदे बतं शरूयते, THAT भाय यट्म्-इति परिकरुप्येत। श्रसति तु दूग्यदेवतासम्बन्धे विभक्निरयं धारथावचनः संच्कारवाची,
8 अध्याये 9 पादः। १२७
भा. संस्कार ञ्च ओषभूतस्य अवकरुपते नान्यथा, तस्मात् कमेणाम् ्रभ्निद्दोज्रादीनाम् ओेषः। एवं, सुवाससा भवितच्यम्- इति ॥
ख. ACHAT ॥ २२ ॥ (Go यु° १)॥
भा. श्राध्वयवम्--दूति वेदसंयोगः ओषभूतस्य युज्यते, Taya fe श्रध्वयुणा क्रियते, न पुरूषधमः,* दशपूणमासारीनां हि कर्मणां साङ्गानामङ्गानामध्वय्युः HAT) TOT श्रपि कमेधमा एवञ्नातीयकाः -दति॥ |
ख. द्रव्यसयोगाच्च WRI (Ye Jo X) I
ba € © 1
भा. ZT ay भवति निद्ञ्जः,ः- सुवणम् भायम्-इति
दितीया्थंसंयोगात्। इव्यसंसकारश्यु कमेेषपश्चे प्रयोजनवान्, अनथकः पुरुषधमे ॥
ख. स्यादास्य संयोगदत् फलेन सम्बन्धस्तस्मात् wala Wray: ॥ २४॥ (पुर नि०॥
भा. स्यात् वा फलेन एवज्ञातीयकानाम् सम्बन्धः पुरुषधमेः- इत्यथः, सुवणस्य वाससो वा धमा भवन् नि;ःप्रयोजनः स्यात् । नन् संस्छतेन CIA वाससा च कमे सेत्स्यति'। नेतरे वं, TAU GE न कमण उपकुयात् ; अत्यादीनामभावात् न कमो ङ्गम्। तस्मात्, TTA शात्यो भवति--शूत्येवमाद्ना एवज्ञातीयकानाम् फलेन सम्बन्धः | ‘aq वत्तमानापदे थोभ्यम्'। सत्यमे वमेतत्, श्रानथक्यपरि- हाराय फलचोदनया सम्बन्ध एषितव्यो भवति । WATT एषितच्यादे कवाक्यगतस्य विपरिणामो water = ya?!
—— => -~ ~~ - ~ ~ -~---- क es ee
* युरषप्रधान इति Alo Go ge 4
९२८ , मगैमांसा-दश्रने
भा. were तेनेकवाक्ता, परोक्ता wala, विपरिणाम बर्न. मानकालस्य विवशा, सम्बन्धस्य च तात्पस्याध्यवसानम्। तस्मात् रवक्नातीयकः प्रधानकमापदे बः स्यात्, यथा प्रजापति- बरतानां फलेन सम्बन्धः,--“ एतावता Kaan fagwt भवति-- इति। रवम् अचापि दृषटव्यम्। तस्मात् एवज्ञातीयकः पुरुष- धमेः-इति॥ (३।४।८)॥
जयादीनां बेदिककम्भाङुताधिकरयम् | ष श्राघो प्रकरणऽविशषात् सव्वैकम्पणाम् ॥ २५॥ (प) ॥
भा. इड BARAT होमा जयादय उटाइरणम्। "येन कर्मणा ईत्सत् त्र जयान् जुडयात्,* cmt जुहोति- दति, “श्भ्यातानान् Fea Cla तेते किं सवेकमेणाम् शष्या- नाम् अषभूताः, उत वेदिकानाम् श्रव्रिोषादीनाम् — Cf. teed तु निश्ातकमेसम्बन्धात्, फलाखवणाश्च। किं तावत् प्राप्तम् {-सवेकमणाम् ओेषाः, विद्धेषानमिधानात्- दति॥
ष. होमास्त् व्यवतिष्ठेरन्नावनौयसंयो गात् ॥ २९६ ॥ (सि) भा. न चेतदस्ति,- खवेकमेणाम् कषंणादीनामप्यङ्गभूताः- दति, Wat र्ते, चरतो ्वतिषटेरन्, श्रादवनीयसंयोगो भवति
होमेषु,-* यदादवनीये जुद्ोति तेम सोग्स्याभीष्टः प्रीतो भवति- डति, तेन Tenney, तस्य रते Wea! न
——
== ee ee
ee = ee eee पः २ म
* taq fafefawa, चित्तञ्च खाहा इत्येवमादयो war | ऋताषादि्यादबो ewe! खम्मिण्डितामामित्यादबोऽभ्वाताना डति माधवः ॥
३ व्यध्यामे 8 yey BRE
भा. च, छष्यादीनि ATW THM, न च, एषां गाहपत्योःस्ति, यतः प्रणीते अराहवनीयः स्यात्। तस्मात् न कषणादोनाम् HATTA: I
। 8 WIA समाख्यानात् ॥ २७ ॥ (Fo) ॥
भा. इतश्च पश्यामो बेदिकानाम् षभूताः-डइति। कुतः १। समास्ानात्, श्रावये वम्- इति fe समास्थाति षेदे जयादयः समाम्नाताः सन्तोम्भ्वयुणा करिष्यन्ते। कषेणादिषु अध्वयाः अभावात् श्रनध्वयणापि क्रियमाणाः समासं बाधेरन्, THT बेदिकानाम् ओेषभूताः- इति ॥ (६।४। ९ अर) ॥
वैदिकाशप्रतियरहे शखिकतेष्यताधिकरयम् |
ख. दोषाम्विष्टिलाकिके स्याच्छास्त्राहि वैदिक न दोषः स्यात् ॥ र८ ॥ (पू०)\
भा. शअस्त्यश्वप्रतिपरेदिःः-'वश्णो वा एतं गद्खाति, ured 3 ufargria®, यावतोगशान् प्रतिगङ्खीयात्, तावतो वारुणान् . अतुष्कपालान् नि्वेपेत्-इति। we खन्देचः,- किं लौकिके मवति इष्टिः, अथ वेदिके?-शइति। कः पनलीकिको saan तिरः? कोषायेदिकः!-डइति। AR भिश्लमाणो वा मि्षमाणो वा यादवं खमते, ay शलौकिकाश्वप्रति्द्दः। वदिकोमपि, पौष्डरीकेग्वघदखं टशिणा ज्योतिष्टोमे गौखा- इवश्य-इति। |
तत्र खचपते,--बेदिकत्वसामान्यात् वैदिके- हति प्रापि,
* व्च ofatwuet दानपर इति माघबः| 2 ९
९० भोमांसा-दश्रने
भा. Sera, — दोधास्विष्टिला कके स्यात्, दोषो fe शूयति,- वरणो वा एतं गाति योम्श्वं प्रतिगह्णाति- इति, ख चायम् अनुवादो यच दोधः, तज्र- इति, ख च लौकिकेमड्वप्रतिथर्े ARTA TST वा पापकमणः छतो भवति- इत्युपपद्यते, होषसंयोगात् लौकिके हति गम्यते। श्राह न दोष- anid भायञ्चित्तविषयविेषणं, fay प्रायिनषस्तुत्य्येनः । sua, selene सत्येवं स्यात्, TMT इदं कर्म, तत् लौकिके भवितुमहति, लोके वरुणयदणस्य विद्यमान- त्वात्, वैदिके स्वश्वपरतियदे तत् न स्यात्, आखाद्धि (वचनेन) तस्य aA श्रवगम्यते। यदि च ततः पापं स्यात्, न तस्य UIA अवगम्येत, श्रकत्त्म् हि पापफलम्।
‘aq वेदिकेम्पि प्रतियद्े रप्रतियाश्चात् प्रतिगतः पाष afer) उचयते, भवेदेवं, यदि प्रतियद्स्य कतरि ्टिभवेत्, सा लु खलु यथा हेतुकतुः, तथोत्तराधिकरणे वश्यामः। TATA
न वेद्चोदितेगडवमतिगहे इष्टिः, इत्येतावत् cw अधिकरणे सिद्धम् ॥
ख. अ्थेवादो वा अनुपपातात्+* तस्मा्यन्ने प्रतीयेत॥ २९ ॥ “सि०,)॥
भा. न च एतदस्ति, AEWA "यः ARTETA वा पाप- छतो stew प्रतिगृद्धोयात् स एतामिष्टिं निवपेत्; सि बरशणगृ इोतः इत्युच्ते, जलोद्रेण यो AIA, यस्य उद्र जलदा wats; जलोदरम् इत्येव लोके तत् प्रसिद्धम्, न च, तस्य श्श्वप्रति्द्धो लौकिको निदानम्-हति प्रति.
RS ate ae ee
* waaratfefa पाठः We Go To] खं भाष्येऽपि acm |
३ अध्याये 8 Uz: | Rar
भा. waa, न च, Waa विधीयते; vara न अश्वप्रतियद्ात् जलोद् रोपपातः।
‘ay पापं वरुणश्चब्दे न उचयते, ठणोते- हेत्येषोग्भिप्रायः- दति तदा प्रसिद्धौ व्यङ्ञायां केशमां, ठणए्वत वशणञ्जन्देन उचयते, तच aw ware aquaria: स्यात, रच्तण- पोषणविचिकित्सादिना aia नेष wat च्थवतिरेत,- लौकिके म््वप्रतिग्रहे- डति, प्रसिद्भिख्च बाथेत। तस्मात् अथवार् एषः --यावत वक्णगृद्टोतस्य वरणोन्मोचने Bs, तावत् एतेन —afa उपमानेन एषा स्तुतिः, योम्स्य प्रतिग्रहः, तत् वश्ण- यष्टणमिव, या इष्टिः, सा तदुन्मोचनीव, यथा वरुण्गदहोतेन उन्मोचनम् श्रवश्यकननेव्यम्, तादृगेवेतत्-इति, तस्मात् TR प्रतीयेत । खौकिके fe फलं करुपनीयम्, वैदिके afert अञवप्रतियद्ः, तस्याङ्गभूता भविष्यति, तज प्रयोगवचनेन TE एकवाक्यता सम्बन्धात् श्रवकरुप्यमाना, परोक्ञायाः फलवचनेन सड एकवाक्यताया लघीयसी - डति aw इष्टिः वैदिके दाने —tfa i (द३।४।९० We) ॥
दातुवारुडोरपधिकरबम् । ख. अचोदितं च कमभेदात् ॥ ३० ॥ (प०,॥
भा. “यावतोग्डवान् प्रतिगृद्णीयात्, तावतो बारूणान् चतुष्कपा- लान् निवपेत् इति। तत्र एतत् समधिगतं,- वैदके श्रश्व- प्रतिषे इषटिः-डइ्ति। wa इदानों सम्डदिहते,-किं भरति- TERA क्ता, WH दीयते ; उत eae, यो ददाति?- इति। किं पाप्तम् ?- “अचोदितं च कमभेदात, न डानस्य कलः इटि सयोद्यते, waren: तमवगच्छामः,-यावतोःडवान
RRR मोमांसा-दशने
ष.
भा.
भा. प्रतिगद्खीयात् तावतञ्चतुम्कपालान् वारणान् निवेपेत्- इति,
तस्मात् Rie ऋत्विजा ककद्या- दूति ॥ सा लिङ्गाटातिविजे स्यात् ॥ ३९१ ॥ (fae, 1
नेषा प्रतियदकततेः, किं तदि Raye स्यात्। कुतः १। लिङ्गात् । किं लिङ्गम् १। पुवैषदडानाम् owt wag अभिसम्बन्धः, इदं श्रयते,“ मजापतिवेणायाश्वमनयत्- दूति, भजापतिः श्रश्वस्य दाता कीत्तितः, वरुणः प्रतियदीता, “स खां देवतामाच्छत्- इति, "सः दति सापे yore बाकाडेषमपे ते, सः- दति प्रजापतिं प्रतिनिरिंअति- डति
तेन सद एकवाक्छतां याति। सामानासिकरण्याख प्रजापते.
रेव पभरतिनिरं डोःवकर्पते, न तु वशस्य, तरैयधिकरण्यात् । “स
पयदीयेतः- दत्येोमपि प्रजापतिमेव भ्रतिनिदिं अति yard,
तेन च ay एकवाक्यता याति। स एवैतं बारणं चतुव्कपा-
लमपश्यत्- इति प्रजापतिरेव--डइ ति, निश्वपत् प्रजापतिरेव. इति, ततो वे स वरणवाश्रात् अमुखयत भञापतिः। wee
एतं गद्वाति-- दति हेत्वषदे जोग्यम्,-यद्ात् एव प्रजापति
aera अश्वं दस्वा परिदीशेः, तस्मात् aed परतिगङ्खाति
(अयच्छति) तं वरूथो ग्काति, ख परिदीयते- इति । यतस्तु
वारणेन परतिमुक्कः, तस्मात् अन्येनापि sat यच्छता बाणो
निवप्त्यः,-- इत्यश्वस्य दातुवारुणी इष्टिः nwa, कंथा
अनेनाख्धातेन । wey aed इत्वा eet इ ष्टं निवेपेम् -इति।
"आड, ननु यः अश्वं पतिगृद्धाति स निवपेत्-त्युचपते ।
एवं सत्यन्यथोपक्रान्ते वाक्ये अन्यथोषसं चते खपक्रमोगप्य नथेकः स्यात्, उपसं हारोभ्पि। AGT STMT वा अब्दा चपः
संदारवशेन करपनोयः, छषसंहारे बा wa) त
8 ध्याये 8 पादः॥ हेश
भा. ° प्रजापति्वश्णायाश्वमनयतः- इति, वर्णात् अश्वम् प्रत्य-
q.
aT.
Tem — ca उपसंारान रोधेन HAA, यदा SIHAATA खपसं इर, ' योग्यं प्रतिगङह्धाति-इ ति, योः्डवं प्रति्याहयति -इति?। am ‘wel वा ye चोदनात् लोकवत्--दति manager निरोधाभावात्; पञ्चात्षनं तु विरोधात SQUAT करपनोयम् |
aft च,-“प्रजापतिवेरुणाय श्रश्वमनयतः- इति वरुणात् अश्वं प्रत्यगद्खात्-दति ब समन्नसं करुपयितश्यम्। ‹ भतिग- छाति--दइत्येष अब्दः, प्रतिग्याहयति- इत्येतम् अथम् अक्रोति यया-कयाचित् अत्या बक्घम्, यो fe तत् wrath, येन च क्रिया प्रणाद्यापि सिति, ष तस्याः क्रियायाः कत्ता- दूति waa वदितुम्, यथा षडमिदेलैः कषतीति संविधानं कुवैन् विलेखनमकुवेन्न्यु चयते, तत्समथम् श्राचरति- इति । रवम् curfew प्रतिय्रहसम्थेम् areca (यो ददाति); तस्मात् ददत् प्रतिगृद्धाति- दति अक्धते वदितुम्! mea चध्यवधाय्य इदमवक्षक्तम्, ददत् प्रतिगृह्णाति-इत्युचयते, तस्य च are इष्िः-इति॥ (३२।४।९९ श्र) ॥
वेदिकपानय्यापदि सौैमेन्रचरविघानाधिकरबम | ` पान-व्यापञ तदत् ॥ ३२॥ (पूर, ॥
CY समामनन्ति,--' Tae aw fasta श्यामाकं सोम- वा्मिनःः--इति। तच सन्देहः, लौकिकस्य सोमपानस्य वमने सौमेन्रश्चदः, wa वदिकस्य?- इति fe fas सोमपानम्! fa च Sige?) उचयते, तैदिकं सोमपानं ग्थोतिषटोमे तञ्छितिषु च, लौकिकं सोमपानं यत् सप्तराचेष
६९४ मौमांसा-दश्रने
भा. दअरात्रेषु धातुखाम्बाथमासेष्यमाने सोमे। किं तावत् प्रानम् ? TTS TE तदत्, लौकिके वमने इहिमवितुमरेति, न fee, तदत्- इति पूवैः पठः प्रतिनिर्ि्टःः-यथा त्र दोषसंयोगेन अवात्, लौकिकेःवमतियद्धे- इत्युक्तम्, एवम् Curls दोषसंयोगेन wad wala,— chau वा एष Hue erat यः सोमं पिवति- इति NS धातुसाम्याथेमासेविते वमनेन विनष्टे धातुसाम्यश्यापदा ctu दयद्विशुपपद्यते, wrerfy वैदिके न दोषः स्यात्, तच, Re पातव्यः- दति अग्दाशोदिते निहते नास्ति दोषः। यद्यपि वम्यते, तथापि पानक्रिया we feat, हतो वचनार्धः- इति न दोषः स्यात्। aT लौकिकस्य सोमपानस्य aus Pitz: स्यात् ॥
ख. दोषात् वेदिके areas लोकिके न दोषः स्यात् ॥ ३३ ॥ (fae, ॥
भा. वैदिकस्य पानस्य श्चापदि भवितुमर्ति, न लौकिकस्य । wen !। ‹ दोषात्, दोषसम्बन्धोमच शरूयते,-इद्धियेण वा एष वीयण टप्यतेः-इति। लौकिके पुनर्धातुसाम्यादयभ क्रियमाणे न किञ्चित् दुष्यति, वमनाय एव fe तं पिवन्ति सोके। श्रथापि श्रयमधेवादः, तथापि फलकरपनापरीहाराय
` वैदिके एव-इति कल्पना न्याय्या ॥ (३।४।९२ अ०) ॥
सोमेन्रचरोयेजमानपानय्यापदिषयताधिकषर यम् | ख. तत्सव्वेचाविशषात् ॥ ३४ ॥ (प०, ।
भा. तदेतत् सोमपान्यापदि सौमं कम, TIT वमने स्यात्, श्राल्विजओे याजमाने च। कुतः ?। श्विभेषात्, न fate:
भा
ख.
भा.
द्र.
भा.
किरि ~ =
2 अध्याये ४ पादः ॥ RAL
कित् श्राश्रीयते,-- अस्य वमने स्यात्, न रस्यति, तस्मात aay भवेत ॥
सखामिनो वा तदथेत्वात् ॥ ३५ ॥ (fee) a
स्वामिनो वा वमने स्यात्। कुतः ?। तदर्थत्वात्, तद्ध कर्म (यजमाना), TAT सौमो वम्यते, यत् cay Phase कर्म; तदपि तदथमेव; इटि सोमवामिन उपकाराय शरूयते, तत् सोमवामिनः, यत् यजमानस्य sana अक्रोति नात्विजः, न डि तत् ऋत्विगथं कम, यत्र सोमो seat) श्रथ sara,
ˆ सोमवामिनोम्भ्वयाद्वातुवा weiter त्विजः, तदीयेषु wiry निवत्षयिष्यन्ि-डति।. तथा सति यदिवा ह्यद सोमस्य कमणो न शङ्गः न सोमवामिनोग्भया दतु, तच अत्यन्तगुणभूता अध्वय्यादयः स्वेकत्विम्मिः कारयकतो न we प्राञ्जुवन्ति, तदथं च क्रियमाणं न यजमानस्य उपकारे वर्तते - इति न ऋत्विजौ वमने क्रियेत ॥
लिङ्गद शनाच्च ॥ ३६ । (So) ॥
fay च भवति, यजमानस्य सोमवामिनः-इति। कथं १। सोमपीथेन वा एष ea यः सोमं वमतिः- डति, यजमानः, सोमसंररारे विनष्टे विगुणमस्य कम- दूति eva, न कथञ्चित् ऋत्विजो द्विः । त्विजो यस्य सोमं वमन्ति इति वमनेन सम्बन्धः स्यात्, न यः सोमं वमति-इति। तस्मात् श्रपि पश्यामो यजमानस्य वमने सौमेग्धम्- डति ॥ (R181 XR We) I
* पौरम इति ate xo To ॥
Rae मीमांसा-दभ्रने MAIS NATTA SE पवदागमाभस्य दोतव्यताधिकरयम् ॥ ख. सव्वप्रदानं इविषस्तदथेत्वात् ॥ ३२७ ॥ (Te) ॥
भा. स्तो दश्पुणमासौ, तच समाम्नायते,- "यत् RAPT. कपालोम्माबास्यायां पौणमास्यां चाचुतो भवति'- इ ति। ae सन्देहः, किं wet हविः, qua wera, उत शेषयितर्ं किचित्, किञ्चित् दातम् {-दइति। fe पराप्तम्?- त्स्नं विः wea कुतः !?। तदधत्वात्, ‘Thera wee: कलतश्यःः- दूति वचनम्। तस्मात् सवै प्रदातव्यम्-इति॥
ख. निरवदानान्त् शेषः स्यात् ॥ ३८ ॥ (fae) a
भा. निष्लष्यावदानं निरवदानं। तद्धि श्रयते," freien. म्वद्यतिः-इति। श्रषरमपि वचनं,-' दयवदानं जुद्ोति- दति, तेम इयवदानमाभरं* Wire, श्रन्यत्परिशेषणोयम् ॥
ख. उपायो वा तदथत्वात् ॥ ३९ ॥. (भा०)।
भा. न चेतदस्ति,--दशवडानमाभं होतव्यम् षति, यत् जुद्ोति, तत् दिरबखण्डनेन संख्छशग्यम्- इति, Wine दिरवखल्डन- माषं विधोयते, न अदिरवखण्डितस्य wre: प्रतिषिष्यते, छशत्सनं व होतव्यमिति तदे बं न्याय्यं, नान्यथा ॥
ब. RAAT कममणः VHA द्रव्यस्य गुणभूत- त्वात् ॥ ४० ॥ (आआ० नि०)॥
भा. खचयते,-यद्ा हिरवखष्डनवि्जिष्टं चोभे अतं, तदा खद.
[मर
* ° खवदेयच GESTS, तथा च कस्पसू जकारः श्यामेयस्य पुरोडाशस्य मध्याददुटपम्बंमाजमवदानं तिरञीनमब्तीति' इति माधवः ॥
aT.
१ Gyre 8 Ue ॥ BRE
वदाननं (बावत् ya) तत्सवं शतं, तदा न Wt द्रद्यमस्ति शति पुनयागो न श्रावक्नितद्यः। कथं १। तद्धि xe याग निहेत्यथ, न gat यागेन सम्बन्धयितच्यम्- इति, यदि fe यागेन इविः सम्बन्धयित्धं स्यात्, तती यागेन इयवदाने सम्बन्धिते श्रपरमपि सम्बन्धनीयमस्ति- इति, तत्सम्बन्धा्थं Waar: wana! न तु यागो gear, किं तद्धि,
` दृश्यं यागे गुणभूतं, यागः कथं निटेत्निमुपेयात् १{- दति द्य
ख.
भा
मुपादीयते। तेन faen यागे सिद्धे च were न नियोगेन गुणानुरोधेन प्रधानादत्तियृक्ा-दति |
कथं न दचध प्रधानं, येन श्राक्निन भवेत् ?। यतो यागात् फलम्, “भूतभद्यसमु्ारणे भूतं नव्यायोपदिश्यते-दति। न च, यागेन Fae उपकारो निवत्ते पत्यः कञ्चित्, तश््रात् waged इत्वा ओषयितद्यम्-इति। यत्तु उक्कः-्राग्नेयं चविः-दतिवचनात्, सवै होतद्यम्+--दति गम्यते-इति, त्र श्रानुमानिको होमसम्बन्धः, इह तु weal दिरवद्ाने। अपि च श्रछलत्क्सम्बन्धेभपि तद्धितस्य उपपत्तिः,ः- ततो गद्दी तच्धम्-दूति। सामान्यं खल् च्राग्नेयः- दति, दयवदानं Tala —tfa fate) wera शषयितच्यं किञ्चित्--दति॥
ओेषद शनाच्चु ॥ ४९ ॥ (se) ॥
‘aur इढामवद्यति au खितं यजति दत्यनु- वादात् रस्ति शेषः- दति पञ्यामः॥ (द।४।९४ अर) ॥
> = 0
* सखन्वप्रदानसिति पाठः atte eo पु ।
९८ मोमांसा-दशंने enA& wane: facanrrerifuacaa |
ख. अप्रयोजकत्वादे कस्मात् क्रियेरन् शेषस्य qara- त्वात् ॥ ४२॥ (Te) ॥
भा. स्तो दशपूणेमासौ, ay अषकायाणि रेडप्राभ्रिचसौविष्ट- छदादीनि। at सन्देहः, किं हविषो विषः कत्तथानि, sawed हविषः इति । किं भरापतम् ?--श्रपरयोजकत्वात् एकस्मात् क्रियेरन्, यप्रयोजकानि शेषकायाणि छविषाम्, यदि twat: sparta, भवेयुः सवाणि युक्षानि- इति सवभ्यः क्रियेरन् श्रन्याथानि त्वेतानि, न अवश्यं शेषकायष विनियोक्तद्ानि, सन्नधानान्नु यतः-कुतशिदनु्टातश्यानि, ओेषो fe साधनममीषाम्--इति॥
ख. संस्छतत्वाच्च ॥ ४३ ॥ (Se) ॥ भा. WEE णवज्ञातीयकेन भेषकायेण dent प्रधानम्-इति- छत्वा न अपरस्माद पि कत्तयम्- इति it च. सर्व्वेभ्यो वा कारणाविशेषात्, संस्कारस्य तदथ॑- त्वात् 1 ४४ ॥ (सिग) ॥
भा. सवभ्यो वा विभ्यः ेषकायाणि कर्तव्यानि कृतः१। कारणाविशेषात्, यत् एकस्य हविषः ओषका्येक्रियायां कारणं, तत् सवर्षा, स fe शेषः प्रतिप।दयतब्धः, यस्य एव न भ्रतिषाद्यते, तस्य तेन संसारेण वजन स्यात्, TST सवभ्यः कन्तेव्यानि- डति ॥
x. लिङ्गन्द श्नाच्च ॥ ४५ ॥ (Se) ॥
भा. fag च दृश्यते,-'देवा बे खिष्टकतमन्रुवन् we नो वद्ध
श श्वध्याये 8 पादः॥ Ree
भा.- इति, सोम््रषीत् वरं इणे भागो Rial, दणोष्वेति yaa, सोगब्रवोत् CHURN AY सरत् सङदवद्यात्-- इति वोप्सादञ्जनम्। तस्मात् सवभ्यः ओषकायाणि--दति॥ (३।४।९५ He) ॥
प्राथमिकशेषात् खिखृकछदाद्यनष्टानाधिकरलम् ॥ ख. Wawra यथाकाम्यविशेषात् ॥ ४६ ॥ (पू०)॥
भा. श्रथ छत्वाचिन्ता। यदा Hed भवेयुः, किं तदा यतः- कुतञित्, उत प्रथमात् i—cfa fa भाप्तम्{-यतःकुतश्ित् -दरति। ant) न afafete श्राओ्रयते-दति, तस्मात् अनियमः- इति ॥
ख मुख्या प॑वकालत्वात् ॥ ४७॥ (सि°)।
भा. मुख्खादा HUT कुतः १। पूर्वकालत्वात्, ततः Bway नास्ति निमित्तविघातः, श्रसति निमित्तविधाते नेमित्तिकम् कत्तच्यम्-दूति, ततः शतेषु दितीयारीनां निमिन्विघातः- इत्यक्रिया। तस्मात् मुखादेव क्रियेरन्-इति॥ (३।४। ९६ अ) ॥
परोड़ाश्रविभागस्य भक्ाथताधिकरगम् ॥ षू. भक्षाख्वणाह्ानश्ब्ट्ः परिक्रये ॥ 8८ ॥ (पृ०)॥
भा. दभपूणेमासयोः अूयते,-दृदं ब्रह्मणः, इदं होतुः, इद- मभ्वयाः, इदम् श्रग्रीधः+ दति) तक्र सन्देष्टः,--किमयम्
#* ‘adhe’ इति ura: Ble ate wo ॥
४० मीमांसा-दशने ॥
भा. ऋत्विजां विभागः परिक्रयाय, उत भस्षणाय?-इति। fa प्राप्तम् !--परिक्रयाथा विभागः। कृतः १। weer, न खूयते,-भश्तयितद्यम्- इति, य एव Areca दोषः, स एव श्रश्रुतपरिकरपणायाम्। कमेकरेभ्यञ्च दीयते, तात् परिक्रये एषः ॥
ख. तत्संस्तवाच्च ॥ ४८ ॥ (So) y
भा. “रुषा वै द्पुेमासयोरंश्िणाः- इति दक्षिणासंस्तवाश परिक्रयार्थे मन्याम ॥
ख भक्षार्थो वा द्रव्ये समत्वात्॥ yon (सि०)॥
भा. were एष विभागः। कुतः १। दानस्य श्रभावात्। कथम् श्रभावः!। प्रभवता हदि शक्यं दातुम्, न WaT! कथं न प्रभूत्वम् ?। सद्भर्पितं fe यजमानेन, “देवतायै waa’— इति, न च, देवताये सङ्र्पितेन शिष्टाः स्वेन एव waa | Tad अिष्टाचारम् अ्रनुवत्तमानेन IM प्रभवितुम्, तस्मात् न परिक्रयः "शध यत् उक्त - “न श्यते, भच्चयितच्यम्ः- इति, यावास शतस्य SIT दोषः, तावान् अरश्रतपरिकष्पनायाम्ः-इति। उचयते, “इद ब्रह्मणः इत्येवमादिभित्रेद्ादौनां, भागेरभि- सम्बन्धः, तच भागा ब्रह्मादीनाम् SURAT ETAT वा भा- ` गानां; ब्रद्यादिगिभागानाम् उपक्वद्धिन किञ्चित् दृष्टमस्ति, भागेस्तु ब्रह्मादीनाम् उपकारैः WA केनचित् wate दृष्ट उपकारः कन्नम्, भच्यमाणः। तस्यात् भच्तणाय विभागः- aft “कः पुनः उपकारः! इतिचेत्" तुप्रानां कमञेष- परिसमापने area भवति--इति ॥
३ आध्याय ९ ie: | २४९. ख व्याद् शाहानसंस्ततिः ॥ ५१ ॥
ला. श्रथ यत् दश्िणासंस्तवः--इति, व्यादेशसामान्यात् तत्, परिक्रयाथण्पि afacafa—efa (३।४।९७ FF) ॥
दति ओशवरखामिनः छतौ मीमांसाभाष्ये तृतीयस्याभ्या- यस्य चतुथः पादः ॥
BBR मीमांसा-दशने
तीये अध्याये wea: पादः।
ऋ ॥ 0 / । ^ खथ ध्रवाज्यादिभि' खिृछदादिष्ेषाननष्टानाधिकरगम् ॥
ख WINNT सव्वसंयोगात् ॥ १॥ (qe) ॥
भा स्तो wayward, aw श्यते,--"उक्तराद्वात् खिष्टते समवद्यतिः- इति, तथा “ इडामुषयति- इति, तथा अन्यानि ओषकयेाणि। तच सन्देष्ः,- किं राज्यात् उर्पासुयाजद्र्यात् खिष्टलदिड्मवदातब्धम्, उत न? दूति। किं भातम् {श्रव दात्यम्-इति। कुतः ?। सवसंयोगात्, साधारणप्रकरण- समाम्नानात् सवषां ेषकायोाणि। रपि च सवंसंयोगो भवति ° तद्यत् सवभ्यो विभ्यः समवद्यति- ड ति। wana श्राज्या दपि ओेषकायाणि fara i
ख. कारणाच्च ॥२॥ (ह° १)॥
भा. कारणं अयते,- “देवा वे खिटरतमब्रबन wal नो ae दति, सोम्बरवीदरः et भागो मेःरित्विति, दणोष्वेत्यन्ुवन् Gwe SACHA एव AY aad सछदवद्यात्- इति qed कारणम् शरन्येषाम् श्राज्यस्य चाथेवादे THT | तस्मा दभ्याज्धात् अवदातच्म्--दति॥
ख. रकस्मित्समवत्तशब्द्ात् ॥ ३ ॥ (Seo २) ॥
भा. श्रादित्ये चरौ प्रायणीये यते, ्रग्रये खिष्टरते सम- वद्यति- ईति, थाज्याटे कस्या ख विषोम्बद्यति- डति, मिस्य अन्येन इविषा समवद्यति-इति, यदि च राज्यादपि fee- छतेमवदौीयेत, ततसखोदकेन प्रापणीये श्राज्धावदटाने farms
१ ध्याये ५ पादः॥ २४३
भा. समवद्यति-इत्युपपद्यते ; इतरथा चरोरेक्ात् चरबद्यति-
- द
भा.
ख.
भा.
qd.
भा.
इत्यभ विष्यत् ॥
अज्य च दशनाल्छिष्टकृदथेवादस्य ॥ ४ ॥ (ह° २)॥
Wie च राज्ये खिषटलद्थवादो भवति,-“श्ववद्ाय वदाय wat प्रत्यभिघारयति, खिटछतेम्बदाय न yat प्रत्यभिघारयति, न डि ततः verre fa यच्यन् भवति--इति, प्रत्यभिघारणस्य एतत् प्रयोजनं TUAfa,— ततः परामाङतिं रोष्यतिः- इति। faa wt ततः पराङति्नास्ति- दरति न अत्यभिघायत। खिष्टकदथ धुवायां भवति प्रत्यभिघारणम्-दति द्यति ॥
~ DR 9 © at ~ अग्षत्वात्त नव स्यात्सव्वादानात् ALTA ॥ ४ ॥ (fae) ॥
नेव, -धौवाज्यात् «= feeafeeq अवदात्म्-दूति । RAT ?। GRIT | कुतो न रस्य शेषः !। सवादानात्॥
साधारण्यान्न ध्रुवायां स्यात् ॥ € ॥ (्रा० नि° १) ॥
ननु उपांसुयाजाथं WHA यत् भरुवायां अष्ट, तत् ओेष- Yat | नेतत्, साधारणं हि तत्, उपांखुयाजाय, Way प्रयोजनेभ्यः; यावत् च्राज्येन यष्ट, तत् तत् श्राज्यं भयो- जयति ; यस्य यस्याज्यं, तस्य तस्येवं Tray deg इति, तस्मात् साधारणं Wiest श्राज्यम्। दशेयति च,- “सवेस्म बा एतत् THT TTA यत् ध्रुवायाम् श्राज्धम्"- दति । “किमतो यद्येवम्? इति। यत् साधारणम् उपांसुयाजाय wan भुवायामाज्धं, तेन श्रन्यानि प्रयोजनानि कायाणि, "न
* सव्बेदानादिति पाठः ato tte Wo | णवं Ae Ho Yo |
३७४ मीमांसा-दशने
भा-तु तत् परतिषाद्यं, यद्धि छतपरयोजनम् ाकोणेकरम् अवतिष्ठते, तत् प्रतिपादयितब्यम्-इति। कचि, यत्पतिषादयितय्धम्, तत्, एवं-प्रतिपादयितच्यम्- दति, यत्तु प्रयोजनवत् उपात्तं तत् न भ्रतिषाद्यितद्यम्। तस्मात् न भुवायां उषांसुयाजस्य Wifrenry कित् षः प्रतिपादनोयः, यथा यत्र एकस्या- मुखायां बड नामोदनः wat भवति, aw एकस्मिन् weafe, न, तस्य fad wena प्रतिपाद्नीयमुखायामरिति--दूति गम्यते, प्रयोजनवद्वि तत्। एवम् उपांसुयाजाच्छेम्पि दृष्यम् --डूति॥ “श्राह Fai तद्दि थाज्यस्य ओेषो भविष्यति, चमसवत्, यथा चमसेषु यद्धेषु च सोमस्य चोद्नया-इतिः। तष मत्याङ््,-
ख. श्रवन्तत्वा् जु द्धा, तस्य च होमसंयोगात् ॥ ७ ॥ (aire नि २) tt
भा. warat तावत् नास्ति Se: उपांसुयाजस्य साधारणत्वात् TQM! “अथ कस्मात् न, जुष्टां यच्छिष्टं, तेन ओेषकाय्ये ! यथा होमाथ चमसे ओषः"-ति। उचयते, यत् जु्टामवत्त, तत् सवं होमेन सम्बद्ध, तस्मात् न FHT ओेषः॥
ख. चमसवदिति चेत् ॥ ८॥ (आभा) a
भा. डति garage, तत्परिश्त्त्यम् ॥
ख. न चोदनाविरोधाड्विःप्रकल्यनत्वाच्च॥ € ॥
(ate fate ३) ॥ भां. नेतदेवम्। कुतः १। चोदनाविरोधात्, “ सोमस्य waa
व्यनुवषर्करोति- दति त्र चोदना। रपि च, तच रेद् वायवं गक्ञाति-इत्येवमादौनि genta न सोमसंयुक्तानि,
र MNF ५ पादः | १४५
भा. इविःप्रकरुपनान्येव, CE पुनदहामसंयोगः,--चतुगीतं PWIA
ad.
भा.
ना
--इति॥
उत्यन्नाधिकारात्सति सव्वेवचनम् ॥ १०॥ (अआ० नि०,॥
अथ यदुक्तम्.“ तत् यत्सवभ्यो wing: समवद्यति- इति | उचपते,-- उत्पन्नं डेषमधिक्ृत्य एतत् उचयते, न शरविशेषणं, तस्मात् ये CE RITA: सवभ्यः- इति, यथा सवः श्रोदनो भुक्तः, सवं ब्राह्मणा भुक्तवन्तः-इति MATA: सवेदः, एवम् अतापि-दति॥
जातिविश्षात् परम ॥ १९१॥ आा० नि ४) ॥
अथ यदुक्तम्,--' प्रापणीये केवले चरौ समवत्तश्ब्दो न शअव- करुपते, यदि न तश्र चोदकेन श्राज्धादपि खिषटछटदवदानम्' --द्रति। उच्चयते,-श्रसत्यपि श्राज्धात् Rana समवत्तश्नब्दो जातिविशेषापेश्च उपपद्यते, श्रोद नजातिमाचज्धजातिं च अपचय; अनुवादो हि सः, यथासम्भवं च अनुवादः करुप्येत ॥
अन्त्यमरे काय ॥ १२॥ (Te नि० ५,॥
थ यदुक्तम्--* खिष्टकदथं धरुवायामभिघारणं दशेयति-- दति, न aq खिषटलदथं, ओषाभावात्-- इत्युक्तम् । तस्मात् अयं तस्याथेः, न fe तक्र श्राहतिं यद्यन् भवति-ड़ति न रे ख्यते, भ्रुवातो यदि श्राहतिः परा होतव्या भवेत्, न च प्रत्यभिघायत। ware: किल रिचेधत, न रच्यते, अषरस्या श्रतेः श्रभावात्, किं भत्यभिधारणेन-इति॥ (३।५। ९ We) ॥
Rod मीमांसा-दणशने साकप्रसधाय्ये रेषकम्माननष्ानाधिकरमम् | स सार्कप्रस्थाय्थे स्ि्टकृदिडशच्ड तदत् ॥ १३॥
भा. दशपूणमाखयोः अयते,“ साक॑पस्थायीयेन यजेत इति, त्र सन्देहः, किं feeafeeq स्ति, नास्ति?-डइति। श्रस्ति-दतिब्रूमः। कुतः?। दङ्पुणमाखविकारो fe साक॑- ` भरस्थायीयम्- इति। एवं प्रापे ब्रमःः-नास्ति- इति । कतः ?। WRIA, सवादानाच रडेषता। कथम्?। एवं तच aA, "आज्यभागाभ्यां प्रचय्य श्चाभ्रेयेन परोदधाओेन wy eet रदाय WE कुम्भोभिरगिक्रामन् ww—cfa wana न ततः ओेषकायम्-इति॥ (३।५।२अ०)॥
सौज्ामण्यां ओेषकम्माननङानाधिकरनम् | ख. सौषामण्याख्च ग्रहेषु ॥ १४ 1
भा. aftr सौत्रामणी, तक्र याः शयन्ते, श्राग्विनसारखतैग्राः, तत्र चोदकेन feeafed प्राप्तम् श्रय ददानो सन्देदः, किं निबत्तते, उत न {-इति। किं ane !{-चोदकानुशाय कत्त्यम्- इति । णवं माते ब्रूमः,-सौजामण्यां च ay न करद्यम्- इति wea शरतिदिड्यते। कुतः ?। श्देषत्वात्. सवादानात् अरद्ेवता। aft fe Teed शोतम् afro यत् पयोदा सुराया गृद्यन्े- इति, qeet खष्वपि तत् दग्धम् अभिगृद्ोतमग्यनक्रमम् श्रभ्याख्ावितम् देवतां aft! यथा,-.गृद्धोतान् यष्ानल्विज areca’, शाग्विन- मध्यः, सारखतं Te, tes प्रतिपरस्थाता- इति, शहोमार्धम
भक ० जि eee कक = ee वहि + 9 ` -~-- ~~~ ~ -- ~~ SS श ना = म Oto oe oe we oe (ग le, य
* उपाददते इति पाठः ato mito Te 4
१ अध्याये ५ पादः। ९8७
मा. श्रेषादानं भवति, होमसंयोग द्चैषां yaa, — caved) पयो- veld जुति दचिणेम्प्रौ wore जुति दति ॥
ख. तदच्च शेषवचनम् ॥ १४५॥ (यु०) ॥
भा. एतमेव न्यायं, ॐषवचनम्पोद्धलयति। “उच्छिनिषि, न सवे Gulla —afa, area प्रा, प्रतिषेधोःवकर्पते । बाच्- निकत्वाश्च खिष्टक्लदिडं न भवति, तस्य ्रन्योपयोगवचनात्, --' ब्राह्मणं परिक्रोणोयादुच्छेषणस्य पातारम्- इति, पर स्यापि षस्य वाचनिको विनियोगः,--“शतातुणायां faar- रयम्ति*इति॥ (३।५।२शअ०)॥
सव्बेएरेदौ खिदिलदिडादोनां सदन दागाधिकरबम् |
ख. game कम्मंमदात्प्रतिकमो क्रियेरन् ॥ १६॥
| (पू०) ॥
भा. श्रस्ति wagefe:,—‘ इग्दाय राथग्तराय, TRIS THATS, CRT FEW, इन्द्राय वैराजाय, cA wes इति। तच TOS ब्कनां कमणां साधारणः। aT TV, —fa पभरति-कमं, fevafed ane, waea वा? इति | fa प्राप्नम् {-चोदनानुयद्धात् भरति-कम, ave, wafer रपि xa बङत्वात् कमणांम्॥
ख. अविभागाच्च शेषस्य, स्वान् प्रति अविशिष्ट त्वात्॥ १७ ॥ (सि०)॥ |
भा. Wee कव्यम् शति ब्रूमः, ्रविभागात् ओषस्य,- न
3. ee ee
* समवनयेदिति पाठः areata |
Vatzar wafexr कम्भौति माघवः ।
३९८ मोमांसा-दश्नने
भा, अभ्र विभागः सवषां कमर्णां where, उशराद्धात् खिष्ट- छदवदातब्यम्, CHAT खत्तराद्धः, ततोप्बदोयमाने न गम्यते विषः, कस्य wan, कस्य न--दति, एवम् इदायामपि। AST सत् अवदातव्यम्- इ ति॥ (३।५।४ ye) ॥
रेग्वायवयरहे दिण्ेवमच्याधिकरबम् ॥ खः रेन्द्रवायवे तु वचनात्मतिकममे मक्षः स्यात् ॥ १८ ॥ भा. अस्ति ज्योतिष्टोमः ज्योतिष्टोमेन खर्गकामो यजेत" इति। तच रेन्दवायये यद्धे सन्देदः,- किं waa मच्चणम, उत दिः! इति। सोमसं्काराथत्वात् सहत्- इति भाते ब्रमः, रे्धवायवे दिभश्यितव्यम्- इति कतः ?। वचनात, वचन-
मिदं wafa,— दिरद्वायवस्य भक्षयति, freac वषरक- रोति- दति, नास्ति वचनस्यातिभारः ॥ (३।५।५ श्र») ॥
सोमे ेषभक्याधिकरम् § ख. सोमेऽवचनाद्खश्षो न विद्यते ॥ १९ ॥ (4°) ॥
भा. ज्योतिष्टोमे, समामनन्ति सीमान्। तेषु सन्देः,- किं Fat शेषो wafers, उत न?-दति। किं wre सोमे aah न विद्यते। wera?! अवचनात्, न अक्यम् रसति वचने WAIT AIT! तस्यात् Tara न भशयितय्धः- afar
चख. याद्वा अन्याथदशंनात् ॥ २०॥ (faery
भा. भवेत् वा we, Gare fe वचनं we टभयति ‘aaa: परिशारमाञ्विनं भक्षयति भस्िताभ्यायितांमसान
8 खध्याये ५ पादः॥ ३९९.
मा. दखिणस्यानसोम्बलम्बे सादयन्षि-इति। न श्रसति wat
q.
भा,
ना.
एवन्ञातीयका भष विशेषा सम्भवन्ति ॥
वचनानि तु अपृवत्वात्तस्मात् यथोपदेशं खः ॥ २१ ॥ (आ नि ०, ॥
"ननु दश्नमिदं, मािवेक््याः। उवचयते,--वचनानि ale भविष्यन्ति,“ सवेतः परिष्ारमाभ्िनं भशयति। aware - an दिः शटणोति- दति विर्जिष्टं were विधोयते। श्वपूरव- त्वात् भक्षानुवादो न श्रवकरुपते | श्रपि च, एवम् WITH aa विदधतः warn भविष्यति । तस्यात् ay एव विष्टं wey yaa, त्र एव भवति, न श्रतिप्रसन्धते ॥ (२।५। ६ We) ॥
चमसिमाम् रेषभक्ताधिकरशम् ॥
- चमसेषु समाख्यानात्संयो गस्य तन्निमित्तत्वात् ॥ २२ ॥
ज्योतिष्टोमे एव सूयते,“ Re WATS प्र ब्रह्मणः WET: तृणा मर यजमानस्य प्रयन्तु सदस्यानाम्- इति । तच सन्देः, --किं चमसिनाम् afer wer, न {-इति। किं माप्तम्?- a—tfa ब्रुमः, नातिपसज्यते--द्रति उक्तम् |
एवं we ब्रूमःः- चमसेषु wer मक्षः-दइति। कुतः ?। VATA, होतु खमसो ब्रह्मणञ्चमसः उद्रातुञ्चमसः- डति समास्या fafesaa, Stat यर चमति चमिष्यति ्रचमीदा स होतुञ्चमसः। यद्यत्र WAT न चमेत् न WT AAA भवेत्, तस्यात् चमति-डति।
"श्राह, का अरस्य लिङ्गस्य प्रातिः ?-इति'। सामथ्यम्-- दति ब्रूमः, ोतुः चमसेन Here, यदि च श्रोता न
gue मोर्मांसा-दभने
भा.
भा.
चमेत्, न wal भवेत् दोतु खमसेन मेतुम्। न च, श्रषान्यत् खाता श्रोदनादि षमिष्यति, सोमचमसः- इति fe तं समा- wed! पिच, न rea यजमानस्य तत् द्रम्, होतु तब चमनं क्त्यम् । सोमे च भच्यमाणे तेन शोमोग्वकरपते पवित्रं fe सोमो, न तस्मिन् afea पाशं व्यापद्यते, त मसेन शक्ते WIA! “वचनप्रामा्यात् उच्छिष्टेन wheats इतिचेत्" नेतदेवम्. असति seats wea बाधकं भवति अस्ति च वकाः सोमभच्चणं, तस्मात् चममिमिभेशयितव्यः सोमः-इति।
श्रथ तश्षशादोनि we) तथा सम्बन्धापकवात् अतच्मसतव स्यात्, दब्यान्तरं स्यात् | AGIA च श्यब्राह्मशस्य सोमं प्रतिषेधति,-“स यदि राजन्यं वैश्यं वा याजयेत, यदि सोमं बिभश्यिषेत म्यय्योधर्तिभीराइत्य ताः संपिष्य दधनि उन, ana we प्रयच्छेत्, न सोममः- इति wer fret दभ्यति। सा एषा नक्षाञ्रह्धा एवं सत्युपपद्यते, यदि चमसिनोएस्ति भः, war अरस्ति-इति मन्यामहे ॥ (३। yt) tt
waigat सह MEU भक्ताधिकरबम् |
` उद्गाठ चमसमेकः खरुतिसंयोगात् ॥२३॥ (१म To) A
रस्ति ज्योतिष्टोमः,“ ज्योतिष्टोमेन खगेकामो यजेतः-- दरति। त्र अस्ति,-भेतु दतु ञख्चमसः म ब्रह्मणः पोद्रातृणाम्' -डइति। अस्ति समास््ानात् भक्षः-दृत्युक्घम्। तच सन्दे इः, -किमेकः एव ut चमसम् उद्राता भशषयेत्, उत सव
[म eee ee ees
* TYR डति काण क्री qo `
९ अध्याये ४ UT RAL
भा. भश्थेयुः ? अथ शुब्रह्मष्यवजिताः ECT भशयेयुः, अथ वा ay सुब्रहाण्येन?-डति। किं तावत् प्राप्तम्{-रको भ्येत् उद्वातैव । कुतः ?। ‹ अुतिसंयोगात्, exe: अत्या संयुज्यते, -* चमसेन मरो ्रातुणाम्-इति।
‘aq नवचनं गयते,- तेन away भक्षयेयुः" उचयते, श्यते बहवचनं, तत् उद्रातुभ्रातिपदिकगतं, तत् frafad सत् उद्गात् बङत्वं ब्रूयात्, एकञ्योङ्गाता, AT बङत्वं अूयमाणम् शपि न शक्रुयात् SHAN कननुम्। तस्मात् Whale नञङव चनम्, अनुमानं डि एतत्, sat चमसः-इति। कथं !। यत् aey प्रातिपदिकं ata, ततो बहवचनं भवति, बड वचनं तु ततो grad, भोद्गातृणाम्- इति । wee Fa, बङ्नां चमसः- इति श्रनुमानं, Wea | एक उद्गाता, न हितीयः, न तुतीयः। श्रनुमाना्च प्रत्यक्षं कारणं बलवत् भवेत्) ABTA एकस्य चमसः, सचोद्गातुः- इति ॥
ख. सव्व वा सव्व॑संयोगात् ॥ २४ ॥ (रय पूर) ॥
भा. सवे वा wees, एकस्मिन् उद्गातरि wats बङवचनं प्मादाधीतम्- दूति गम्यते, न fe तत् Waa, न विधोयते -इति। ‘aq सवष्वपि wearg चद्रातु्रन्दः भमादो गम्यते'। उ वगते, -ल छषाथाःपि तावत् सम्भविष्यति, उद्गातु- प्रग्डतयः-इति॥
स. स्तोचकारिणां वा तत्संयोगाद्वष्ुशुतः ॥ २५ ॥ (देय To) i भा. (डउचाते,--नेतदस्ति,- बना चमसः-ड्त। कुतः!?।
_— ^
~~ ~ य-द [+ यि
# सोजकारिखोवा इति पाठः ate सं Toy
६४२ मोमांसा-दश्रने
भा.
भा.
SHAM चमसेन सम्बन्धः WAVY वाक्येन, बहुवचनस्य पुनः SHIM a Wray सम्बन्धः, अन्येन ऋत्विजा तु बज वचनस्य नेव कञ्चित् स्ति सम्बन्धः। तस्मात् Swat चमसः इत्यनुपपन्नम् इति। श्च Sea, aaa RTT AST नत्वं वदितुम्, क्रियायोगेन, syrafe इत्युद्भातारः। के ते १ प्रस्तोता उद्गाता प्रतिहना- डति, तदेतेन बहवचन- निहेशेन श्रानुमानिकक्रियायोगनिमित्त उद्भातृम्दो विवश्षित इूल्यवगमिष्यामः। बडङूवचनं fe एवमवक्प्तं भविष्यति, उद्वात्- Wey! तस्मात् स्तोचकारिणां चमसः- दति ॥
सवं तु वेदसंयो गात् कारणादेकदे शे स्यात् ॥ २६ ॥ (fae JN
सवं GRIT स्शब्रह्मण्या भक्तयेयुः। किमिति १। गान- संयोगत्- इति नायं we saved कथं ?। एकरतच्र SHAT सम्बन्धः, इतरो गानेन, Weare गानम्, Weaggre, मोतिमाचं गानं लौकिकं बेदिकश्च ; feted साम्नः wa, उत्- पूवेस्य गायतेः अभिधेयं पसिद्धम् ; तत्र एक एवोद्गोधं करोति -इति एक एवोद्गाता, न awa) तस्मात् उद्रानस॑योगात् wea} भविष्यन्ति- इत्येतदपि नोपपद्यते, कथं १- तद्धि, --* बेदसंयोगात्” श्रौ द्वारं नाम प्रवचनं, तथा, श्रौद्राष्राणि कमाणि, MRT कला वा SAAT वा SETA TTA | कथं ?। SRT: कम, श्रौ ङ्गाचम्-इति प्रसिद्धम्, CTE यक्षम् शरौद्राचस्य कला, उद्वातेति गम्यते। यस्य sera प्रसिद्ध, तदिष्टं कमे अनास्थातमपि श्ौद्राचम्- इति वदति। शब्दस, यस्य Wet Way, स तस्य कलारमुद्राता- डति वदति, TATA AA, यथा यस्योद्मेघः Klay, स तस्य श्रन।स्ात- मप्यपत्यमौदमेचिः- दति ब्रूते, यस्य श्रौदमेषिः, स॒ तस्य
३ wg च पादः। Th)
पितरमनासखयातमण्युदमेधं मतिषद्यते | एवम् श्रौ प्राजसम्बन्धात् उपपद्यते उद्गातुअ्दः, परस्तोतापि शखद्गातापि मतिदत्तापि, सुब्रह्मण्योम्पि । एवं नहवचनम् SHAY उभयम् चप्युष- we भविष्यति, न च Wea: कचित् STs: |
TMH ARI सम्बद्धा त्वार उद्भातु चमसं भक्षयेयुः- fa) aa कारणमस्ति, तच्रापस्ब्रह्मण्या SHAT, यथा, | उद्र(तृ ब्दः, ˆ fafrrea_rare: साम्ना स्तुवते-डइति स्तो कारिषु, तथा इदमपि वसनम्, “उद्गातारो नापद्याङरे- युश्त्तमायामेषोत्षमा'-- इति श्रपदचब्रह्मण्यानामेव ॥ (द।५। G Yo) il
ग्रावस्ततोऽपि सोमभस्लाधिकरबम् ॥
ख. ग्रावस्तुतो भक्तो न विद्यतेऽनास्नानात् ॥ २७ ॥ (qo) ॥
भा. ज्योतिष्टोमे प्रावस्तुन्नामडोतुपुरुषः* । तच सन्देहः, किस सोमं भ शयेत्, न ?-टति। उचयते, यावस्तुत् न भच्चयेत्। कुतः !। apa we नामनन्ति। (हारियोजने चमसि- नामधिकारः-इति मन्यमान रवं इ दाङ, नास्याम्नायत wey:)— fa i
ख. हारियोजने वा सव्वेसंयोगात् ॥ ecu (सि०,॥
भा. हारियोजनस्य वा यावस्तुतं भक्षयितारं मन्यामहे, एवं fe श्रामनन्ति,-' यथा चमसमन्यांखमसांखमसिनो wean |
"णी मि = Se
* चतुरं Wieat मध्ये चतुर्थँ मावण्त् ॥ 27T
Rue मौमांसा-दण्मे
भा. warner हारियोजनस्य सव॒ एव feet —rfai यदा
दू.
भाः
भा.
इारियोजनस्य सव लिप्सन्ते, तदा धावस्तुदपि- इति ॥
चमसिनां वा सन्निधानात् ॥ २८ ॥ (आ०)॥
वा्रब्दः we व्यावत्तयति। नेतदस्ति वस्तुतो इारियोजने भक्लः- दति, चमसिनां तच अधिकारो न सवेषाम्। कथम् १। चमसिनाम् एष विभागः, चमसिनः अन्यां खमसान्, यथा, चमसं भक्तयन्ति- इत्यनूद्य, चमसिन एव बदति, “शरधैतस्य इरियोजनस्य सवं एव लिप्सन्ते--दूति। एवं Vie वाक्यम्, ‘VHA इ त्यथञजब्द मयो गात्, श्रनन्तरहत्तमपे छते, ` थय “सवे UT इत्ये वअन्दः, सामथ्यात् सवान् पुवेप्रहता नपे ते, Wal मन्यामदे,- "यथा चमसमन्यां ञ्चमसां खमसिनो wa- यन्ति दरत्यनेन पूवण, “qa हारियोजनस्य" इत्येतस्य एकवाक्यता भवति- ति । तेन चमसिनां सर्न्राहतानाम् एष विभागो, यथा चमसमन्यच, हारियोजने तु सव wa lau
सर्वषां तु विधित्वा तदथा चमसिश्चुतिः ॥ ३०॥ (ate नि०)॥
तुन्दः Te ्ावत्तयति। नेतदस्ति,- चमसिन एव हारि. योजने लिप्सन्ते डति, सव तु विधोयन्ते हारियोजने, सं भक्यन्ि- दरति, न पनः, चमसिनः-- इति सम्बन्धः शक्तं विधातुम्, दौ fe सम्बन्धौ एषिन् वाक्ये श्रपुवौ न शक्ये विधातुम् । त्यात् wear वचनव्यङ्गिः।
~~ -> ~ ~ ~ ` ~ ~ ^ साः ज OO RS ण" क ज क ew ee ee ०० ५ ee
# हरिरसि शारियोजन इत्यनेन मदेम aware रहः हारिमोजन
xfa माघवः |
8 अध्याये ५ Ue १५५
भा. क( पुनरसौ १?। ` यथा चमसमर्न्यांश्मसां ख्चमसिनो we- यन्तिः--दूत्यनुवादः, चमसिनखमसान् AQAA, ते भक्षयन्तो यथा चमसमेव, श्रथेतस्य हारियोजनस्य न केवलं चमसिनः, सव एव- दूति । किमेवं भविष्यति ?। wary सवान् वदन् न एकदे करिपतो भविष्यति। न च, हौ सम्बन्धौ qyaT एकस्मिन् वाक्ये भविष्यतः । तस्मात् एष पर्चो ज्यायान्-डइति ‘agar fe एषा “चमसिश्तिः', (हरियोजनस्य प्रशंसाथा)" चमसिनः कीत्येन्ते दारियोजनम् प्रशंसितुम्। कथम् ?। मह्ा- भागो डि हारियोजनः, यस्मात् तत्र सवे लिण्के, अन्यान् चमसान् एकेकः, न ते AWAIT, न्यूना इहारियोजनात्- af (३।५।८ We) ॥
वषट्कग्यम्य भच्तमिमित्तताधिकरणम् ॥ ख. वषटकाराच्च भक्षयेत् ॥ ३१ ॥ भा. श्रथ किं समास्मवेका भक्तकारणम्!?। न- इति ब्रमः, "वषरकाराञ्च भ क्षयेत्, वषर्कार श wae नि्मित्तम्। कथम् ?। बचनात्, एवं fx शूयते,--वषर्कन्तः* प्रथमभक्तः- डति, भक्षणस्य श्रप्राप्तत्वात्, न प्राथम्यविधानाथे एष शब्दः, प्राथम्य - विशिष्टं भक्षणमेव विद्धाति- दति ॥ (द।५।९० अर) I
होमाभिषवयोरपि भक्छनिमिन्तताधिकरणम् |
ख. होमाभिषवाभ्याख्च ॥ ६२॥
भा. श्रपरमपि कारणं होमाभिषवौ । कथम् १। इविधाने-
[मी ee ° = ~ --- ~ ~~ ~या यायय IE I EET OD PEE EEEID = = SCP es त
* वषटकन्ता हेता इति माधवः ।
| Rud मोमांसा-दश्ने
भा. ‹यावभिरभिषुव्याहइवनीये त्वा प्रत्यञ्चः परेत्य सदसि भान भस्यन्ति- दति, न तावत्, एष क्रमो विधीयते, Wa नित्त ततो भक्षणस्य ्प्राप्तत्वात्। Tare क्रमयोव्धिानात्, खमि yea त्वेति वाक्यम्मि्ेत। रथन च प्राप्तत्वात् शरस्य क्रमस्य न Waa प्रयोजने कथित् प्रतिषादनमङति। न ष, भक्त शाङ्गभाषेन होमाभिषवौ चोद्येते! अरभिषवस्य हदोमाथेत्वात्, डोमस्य च फलाथत्वात्। aang डहोमाभिषवयोः कर्तां भक्षणं विधोयते, येएमिषुष्वन्ि बुकति च, ते woafm— इति॥ (३।५।९२९ र) ॥
वषट्कच्नादीगां चमसे सोमभच्चाधि करबम् |
छ. प्रत्यघ्तोपदे शणशम सानामव्यक्रः TA ३३॥ (Te) ॥
भा. डं शरूयते,-भेतु Wyre म ब्रह्मणः पोद्रातृणाम्-- द्ति। तजर सन्दे इः, चमसेषु दोमाभिषवयो wwe बषट्- ककार fe weag:, उत न {-इति। किं waa? न wea, परत्य ्लोपदे्ञा्मसानां चमसिनः प्रति; “गतु डोत् मसः इत्येवमादिभिर्विेषवचनेः, दोमाभिषवकारिणौ सामान्यवाक्येन, यः सोमो भक्षणेन dere, स चमसेषु खमसिभिः-- इति, अथ इटानीमन्यत् निमित्तं क भविष्यति?। ‘sam: सामन्यनिमित्तः a?) Rt भविष्यति,-यच न वमसिनः॥
ख. स्यात् वा कारणभावात् अनिद शखमसानाम कन्त स्तदचनत्वात् ॥ ३४ ॥ (fae) ॥
भा. स्यात् वा चमसेष॒ वषट्कच्नादोनां भक्तः, प्राप्यते fe तेषां तत्र कारणम्, न च मतिषिष्यते। `ननु चमसिनाम् प्रत्यन्तो
हे च्यध्याये ५. पादः ॥ RLS
भा. पदेान्निवर्तेरन्'। उचयते, --“ निदं ्चमसानाम् कनतुस्तद- चनत्वात्, | भरतु होतु ्मसः'-इत्येवमादय ¦ अब्दाः न agate qazaarery way, उपदेष्टारो दिते, न परतिषेद्गारः, तस्मात् बषट्कच्चादथोःपि चमसेषु भषयेयुः॥
स. चमसे घान्यदशनात्* ॥ ३५ ॥ (यु)
भा. चमसे चान्यांञ्चमसिनो दशयति, चमसांखमसाशभ्व्यवे प्रयच्छति। तान् ख seamen इरतिः-इति। णको डि WAR TaN हियते, तेन बङइरणदनं न yaw, यदि वषट्कच्नादयो न चमसेषु भखयेयुः। तस्मात् भक्षयन्ति -इति॥ (३।५।९२ We) tl coy wintery पा Tea भक्षयन्ति, कः तच क्रमः !- fai wera,
Wig: प्रथमभक्चाधिकरबम् । ख. रकपाचे कमादध्वयुः Gat भक्षयेत् ॥ ३६ ॥ (Te) ॥ भा. तस्य हि क्रमो भच्चयितुम्, यस्य Wet सोमः ॥
ख. हेता वा मन्त्रवणात् ॥ ३७ ॥ (fae) ॥
भा. दोता वा पबा भक्तयेत्, ` मववणात्, मवव्णा हि तथा, Dafa पुरै इविरद्य मातः इति, तथा ‹डोतिव नः प्रथमः पाडि-डति॥
ख. वचनाच्च ॥ ३८ ॥ (० १)॥
भा. वचनमिदं भवति," वषर्कत्तः wee इति । वचन-
-_ ee ~न = = -~ ¢ ~~ = ~ - ~ ~न wee ज न ~ = = ~ क
* - A र सदम् AWA FIAT नाघारि।
३६५८ मौमांसा-दण्मे
भा. मेव इदम्, न मन्त्यम्,-चनेकगुणविधानात् अविबस्ितं प्राथ- म्यम्--डइति ; प्राप्तत्वात् प्राथम्यस्य, नायम् अनुवादः, विधि- रेव; समासेन च विदधतो नानेकगुणविधानं दुष्करम् ॥
खः कारणान्पृव्यौ च्च ॥ ३९ ॥ (दे २) ॥
भा. परथमं fe gazed निमित्तं डोतुः, ततो होमः अध्यय्या- निमित्तं, निमित्तानुपृष्याषच नेमत्तिकानुपूद्य क्रमानुरोधः॥ (RI WI XR We) I
भकच्स्यानु्नापुव्वंकत्वाधिकरम् ॥ ख वचनादनुन्नातमक्षणम् ॥ ४० ॥
भा. अथ य एकपाजे खोमोग्नेकेन भच्यते, किं तच, अनुक्नाप्य qaqa वा भक्षयितच्धम्, उत श्नुक्षाप्य एव !- इति | लाघवादनियमे we उचाते,- अनुज्ञाप्य भस्षयितच्धम्- fal war?! “वचनात्, इदं वचनं भवति,- "तद्यत् सोमो नानुपष्कतेन पेयः- दति, उपङानं च शरनुच्चापनम्। (भात्िखषमेतत्) ॥ (३।५।९४ We) ॥
वैदिकवचनेनामन्नापनाधिकरबम् |
अथानुच्चातेन भशयितच्धम्- इति स्थिते, किं लौकिकेन
वचनेन अनुश्चापयित्यम्, उत वैदिकेन !-इति। अनियमात् लोकिकेन- दति परापे उचते,
ख. तदु पद्कत उपड यखेत्यनेन अनन्नापयेक्ञिङ्गात्॥ ४१५
भा. अनुक्जापनलिङ्गोम्यम् मदः, लिङ्गात् WATT समाम्नातः,
३ Sus ५ पाट'॥ Rue
भा. सामथ्यात् विनियुज्यते, तज तभयं लौकिको निवर्तते (et ५।९५ We) It
AN वेदिकवाच्छेन प्रतिवचनाधिकर्णम्॥
ख. तचाथौत्मतिवचनम् ॥ ४२ ॥
भा. रएतद्वगतम्,-' AIHA उप ङ्यस्वेत्यनेन शअनुक्नापयेत्- ti श्रथ भरतिषचने सन्देहः, किं लौकिकं प्रतिवचनम् उत, एतरेव !-इति। किं प्राप्तम्, एतत् वेदिकं, मचे विनियुक्षम् ; लौ किकम् श्रन्यत् प्रतिवचनं भवितुमदईति। णवं प्राते ब्रूमः,-- ‘aw एतदेव परतिवचनम्--डति।
‘aq प्र्लिङ्गमेतत् उपडयखः-ट्ति। उचयते, यदस्य पूवेम्,--डपड्भतः- इति प्रतिवचनस्य समथम्, तत् भरतिवचन- काय भविष्यति। “wre विपरीतमेतत् समाम्नानं, पतै ड waa भवितव्यम्, ततः प्रतिवचनेन" उचते,--*अथंत्” पुरै, मतिवचनकायं भविष्यति, wat fe क्रमाद्भलोयान्- इति ॥ (REY! XE We) ॥
गणि
रुकपाजालामनु च्चापनाधिकरगम् |
ख. तद्कपाचाणां समवायात् ॥ ४३ ॥
भा. इदं सन्दिद्यते,- किं यः--कञित् अनुन्नापयितच्यः, उत समानपात्रः-दति। अविशेषाभिधानात् यः-कञित्,-- इति प्राप्ति उचयते, तत् खरवनुक्नापनमेकपान्राणां स्यात्। कुतः? । श्रनुज्ञापनम् इडागम, अनुन्ञापनस्य च एतद्रूपम्, यत्र अन्येन ate श्रन्यञ्चिकोषेत्, सोग्नुमन्यख- इति ब्रूते, स्दभोज-
९६० मौमांसा-दश्रैने
भा
भा.
"षी mee es 2 क ०
नादि* वा ्राचरितुकामित्तम् श्रन्यस्यानुकूलयति। तदेतत् नानापात्रेषु नेव सम्भवति, न ड तच अन्येन ATE, न्यो वा चिकोषति-इति, सदभोजनादो avery सम्मानयति। एकपात्रे तु सोमे साधारणे dang न्यायेन समो विभागो प्राभोति, तच अविभज्य पीयमाने कदाचित् अन्येन पातव्यम् श्नन्यः पिवेत्, तच अनुज्नापनं सम्भवति,- त्वया WE पातर, मया ae; कदाचित् अहमभ्यधिकं न्यूनं बा पिबेयं, तदनु- ज्लातुमद्सि- इति, wears वा पानं त्वया सहाचरन् डं तव चिन्प्रसादनं द्ाहन्याम्--दति सम्भवत्यनुक्ञापना। AMT एकपाचेष्वेव एतत् स्यात्-बति॥ (३।५।९ॐ Wo) It
खयंय ुभकत्तास्तिताधिकरकम्।
` याज्यापनयेनापनीतो भक्षः प्रवरवत् ॥ ४९ ॥ Yo) ॥
अस्ति ज्योतिष्टोमः, AY ऋतुयागेषु श्रयते,--' यजमानस्य याज्धा सोऽभिप्रेष्यति wratag यजेति खयं वा निषद्य यजतिः —tfai यदा खयं यति, तदा सन्देषः,-- किमस्य wopfe, नास्ति इति. तदुचपते,-याज्धायाम् शपनीयमानायां नापनीयेत मच्वशम्, HALA तु भक्षणं स्यात्, न यजमानस्व -इति। कुतः ?। अन्या fe area अन्यत् भणं, न च, अन्यस्मिन् अपनीयमानेगन्यत् श्रपनीयते। यथा तस्यामेव याज्धायाम् अपनोयमानायां प्रवरो नापनीयते, तददेतदपि -इति।
‘aq “याज्याया safe वषट्करोति इति, यच याज्या, तजर वषट्कारः, AY दषर्कारः, तजर मभक्तशमपि-हति। न
— = = .- ~ [मो मो ee ee eee 1 पं
* सम्भोजनादि इति पाठ, का संर Fo खं परज।
ह प्यध्याये ५ पाद।। Tay
भा. इत्युचयते,--न तावत् याज्धायाम् श्रवयवभूतो वषर्कारः, येन
दू.
भा.
सू.
भा.
याज्याम्प्रदणेनासौ न गद्यत । यत्तु, तस्या why वषट्करोति दति, चन्येनापि प्रयुज्यमानाया उपरि what वषट्करि- ष्यति, याज्धापनयो डि वचनात्, न वषर्कारापनयः, यावद- चनम्, वाचनिकं भवत्येव, वचनं हि तददिषयमेव ॥
Teal कारणागमात् ॥ By ॥ (fae) ।
USAT भक्तः स्यात्। कुतः १1 कारणागमात्, Weer कारणं वषट्कारः, स च याज्धायाम् श्रागच्छन्तपाम् श्रागच्छति, एवं fe श्रूयते,--"याज्धाया श्रधि वषर्कारोतिः-डइति।
" नन्वेतदुक्क,--यजमानेनापि प्रयुज्धमानायां छता why वषट्करोति" दरति। नेष समाधिः, अ्रनवानता यष्ट्य्, वषट्कारेण यागः क्रियते, न ATSATATAT | तस्मात् AT वषर्- कारात् न चअरवानितच्यं यजमानेन, श्रन्यश्चेत् वषर् कुयात्, WTA याजमानः! न च यजेत Fey चासौ चोद्यते, न याज्धामा्रवचने, “खयं निषद्य यजति-डूति साङ्गस्य निषद्ययामे विधानात्* ॥
प्ररत्तत्वात् प्रवरस्यानपायः॥ ४६ ॥ (आ० नि०)॥
अथ यदुङ्ग,--यथा प्रवरो नापनोयते, णवं war fa—ca | उ चपते,-श्रशक्यत्वात् प्रवरो न श्रपनोयते, ्रतिक्राम्नो दिस कथम् WAIT होतुः? Ae चावसरे. अ्रनुष्टीयमानो यज- मानस्य विगुणः स्यात्। न च, विगुणः कथञ्चित् we साधयेत्! न च्रत्र चोदकेन Haifa “्रथोचेयत,- यत् अकयं AAT प्रापितं, यत् न शक्यं, न तत् प्रापितम्-इति। प्रछतिरिवम्,
a een त ee 1
ee ee re ee ee oe
* avg यागे विधानात् इति पाठः ate tte wo ॥ 2 ष
AER मीमांसा-दशने
भा. श्रपूवस्य wa विधानं, याढृश्म् om, तादृशं यदि शक्यते Huq, यदि न wad, UY एव Waa, तच एव कायम न ay विगुणम्-इति। तमात् भवरस्यानपायो gat न भस्स्य--दइति॥ (RLY ILE Bo) I
पलचमसस्य इव्याविकारताधिकरयम् ॥
स फलचमसो नेमित्तिको भक्षविकारः श्रतिसंयोगात् | 83 ॥ (Ge) tl
भा. ज्योतिष्टोमे श्रूयते,-*स यदि राजन्यं वा वैश्यं वा याजयेत, स यदि सोमं बिभश्लयिषेत् न्ययोधस्तिभीः* sree ताः सम्पिष्य दधनि उज्ज्य तमसे भक्तं TASH सोममः- दूति, तच सन्दे ःः- किं फलचमसो भक्षविकारः, उत इज्याविकार: ! शति, (किं फलचमसं भत्तयेत्- इत्यथः, उत फलचमसेन यजेत !-दति)। किं प्राप्तम् - "फलचमसो. नैमित्तिको भ्ल विकारः भच्वणेन fe Waa एकवाक्यता भवति--इति, ‘Ae We भयच्छत्-- इति, न, “तेन यजेतः-दतिभ्दो- ढस्ति, तस्मात् भक्षविकारः ॥
सः इज्याविकारो वा संस्कारस्य तदथंत्वात् ॥ ४८ ॥ (fae) ॥
भा. इज्याविकारो वा फलचमसः (फलचमसेन यजेतेव्यथेः) । कथम् {। यदेतत् भक्तणं, एतत सोमसंसखका रार्थे, फलचमस्यापि यदि भक्षणं फलचमससंस्ारा्थं, फलचमसस्यान्यष अनप- योगादनथकम्। “शरध भक्षणं mart?) तथा "न सोमम'-
[रिषो ४ क — oe oa Oe Rw ee ee क ew अ
* ‘fafa’ इति माधवोये पाठः| feet मकलमिति तज्रायः॥
श अध्याये ५ OTe REB
भा. इत्यनुवादो नावकरपते। यदि त्विज्याविकारो भवेत्, ततः
ष.
भा.
WHATS THETA | तस्पात् इज्याविकारः।
“श्राइ,- कथं यजिसम्बन्धेमसति इज्याविकारो भविष्यति? —tfai sard,—afia यजिसम्बन्धः। कथम् ?{-दइति। "यदि राजन्यं वा वेश्यं वा याजयेत् न्य्योधस्तिभीः... सम्पिष्य Te भकं यच्छेत्, याजयितुम-डूति गम्यते । भस्च- सम्बन्धे fe न पूवम् sate सम्बध्यते, यदि सोमं भक्षणेन संर पमिच्छेत् न्ययोधस्तिभोः संसकयात्- इति तस्मात् न भच्चणसम्बन्धः, यागो हि प्रकतोम्सित, तेन TE संभ॑त्स्यते, न
दोषो भविष्यति।
"ननु तमसे we प्रयच्छेत्" इतिवचनात् भकस्षसाधनम्- दति गम्यते, न, यागसाधनम्- इति, भ्लश्ब्दानकयाम्" | उचःते,--श्रूयमाणे सम्बन्धे रनथकम्-- दूति छत्वा प्रकतसम्बन्धः इत्युच्यते; कथं तु भक्षसम्बन्धः !- इति। यद्वि wag waaay, तत् चोदकेन भवति, TET भच्तसम्बन्धं लभते, भच्सम्बन्धेन च यागसम्बन्ध एव स्यते, यदि तेनेज्यते, ततः ख भक्षो भवति, तस्मात् wee सुतरां तेन इज्धते-- दूति गम्यते, Gar व्वधारणकरुपना, " तमस्मै भसं प्रयच्छेत्, तमस्मै भक्षं कुयात्-ृूत्यथंः, यथा स wet भवति, तथा कुयात्- इति, यदि च तेन इज्यते, ततोम्यं wet भवति। तस्मात् तेन यष्टद्यम्- दूति ॥
डोमात् ॥ ४ ॥ (ह° १) ॥
Watters wafa,— यदान्यांञ्चमसान् बुति श्रथे- तस्य दभतश्णकेनोपहत्य जुद्दोति- इ ति। इज्याविकारे सति द्मतशुणकेन--इूति FWA गुणएवचनम् अवकरुपते। ABTA इज्याविकारः॥
ads मौमांसा-दश्चने
ख.
भा.
ख.
भा.
भा.
चमसेश्च तुल्यकालत्वात् ॥ You (ह° २)॥
“यदान्या श्चमसान् उन्नयन्ति, wit चमसं उन्नयन्ति- दति। इज्याविकारे सति उन्नयनदभेनं युज्धते, न we- विकारे। तस्मात् श्रपि इज्धाविकारः॥
लिङ्गदटशनाच्च ॥ ५१॥ (So इ) ॥ `
इतश पश्यामःः-इज्धाविकारः-दति। कतः?। लिङ्ग दशनात्। किं fay भवति?। सोमपरतिषेधानुवाद्ः,+- तमद we प्रयच्छेत्, न सोमम्-टति, इज्याविकारे सति Mal a Wed | तस्मात् पश्यामः,- इ ज्धाविकारः- इति ॥ (३।५। ९€< Bo) ॥
em = ee क
WMATA राजन्यचमसाम्प्रसरपंयाधिकरशम् ॥
अनुप्रसपिषु सामान्यात् ॥ ५२॥ (Fe) k
अस्ति राज्ये दशपेयः, ay अयते,- "जतं ayer सोमान् भच्वयन्ति, दञअदेकेकचमसमनपरसर्पन्ति- शूति। अष राजन्य चमसे सन्देहः, कि, तं राअन्या अन्प्रसपयः, उत ब्राह्मणाः {-डइति। किं माप्तम?-राजन्याः-दइति। कथम् !। TARA चमसम् अनुमसपेयुः- दति शनुपरसपतां सङ्खया विधीयते। एकस्यां राजन्यजातौ graga विधीयते, राजन्य- जातिः सेव, तेन तं द्र राजन्या अनुमरसपयुः एवं अतं ब्राह्या राजन्या, तेषु अतञ्गब्टोग्नुवादः | अनुवादसर्ूपयख, अतं भक्षयन्ति-दइति। तथत् राजन्या राजन्यचमसम् नुप्रसपयुः -डति। केचिदाडङः,+-.ब्राहणराजन्यानाभेकद्धिं चमसे wat
8 अध्याये ५ पादः ॥ २९५
भा. विरुष्यते- इति। aaa, a fe aaa उच्छिष्टा भवनि —tfa श्यते ॥
ख. त्राह्याणा वा तुल्यश्ब्दत्वात् ॥ ५३ ॥ (सि०)॥
भा. ब्राह्मणा वा राजन्यचमसम् श्रनपरसपयुः। कथम् १। “शतं ब्रह्मणाः सोमं भक्तयन्ति--दूतिविधिः year ब्राद्यणगतामेव सह्ुधामाद्। तस्मात् शतं ब्राह्मणाः, तेषां waaay श्नु- ५ laa 9 प्रषपत सं मसे दशदशोपदिश्यन्ते। तसमात् ब्राद्यण- ~¢ शतस्य दश ब्राह्षणा राजन्यचमसम् अनुप्रसपयुः--दूति॥
द्रति शवरखामिकतौ मोमा साभाष्ये तुतीयस्याध्यायस्य पश्चमः पादः समाप्तः ॥
१९६६ मोमांसा-दभ्र॑ने
ष.
भा.
ख.
भा
च्छ.
भा.
तीये ध्याये षषः पादः | न्न Oe
अथ खवादिषु खादिरतादिविधे, प्रहतिगामिताधिकरगम् |
सव्वाथमप्रकरणात् ॥ १॥ (प्) ॥
नारभ्य किञ्चित् उचपते,--“ यस्य खादिरः wa भवति स छन्दसामेव रसेनावद्यति सरसा रस्य श्राङतयो भवन्ति “यस्य पणेमयी ya न स पापं लोक इणोति- इत्ये वमादि। त्र सन्देहः किं, खादिरता खवे, पालाअ्ता get, want निविशते, उत प्रतौ विहितौ च?- इति। fe भाप्तम् (— सवाथम् अप्रकरणात्" प्ररतिविष्टत्यथम् एवभ्नाती- यकम्। कुतः {1 श्रप्रकरणात्, न कस्यचित् WHC शूयन्ते, तानि वाक्येन सवच भवेयुः- इति ॥
WHA वाऽदिरक्रत्वात् ॥ २॥ (सि०)॥
प्रतौ बा निविशेरन् च्रनारभ्याधीतानि पा्ाणि। aa? | अदिशक्तत्वात्,--एवम् श्रदिशक्तं भविष्यति- इति । feewarat को दोषः?। श्रसम्भवः- दूति ब्रूमःः- यदि प्रतौ feat च भवति, रस्ति तत् प्रतौ, प्रतौ चेद सित, चोदकेन एव बिशशतिं भरा्रोति, ततो न ्रनारभ्य--विधिमाकङ्खुति। तस्मात् अना- काङ्धितत्वात् श्रनारभ्य-- विधिनं aw विदधाति, तेन ब्रूमः, --प्रटत्यथं एव-दति ॥
तद्जन्तु वचनप्रापते ॥ २ ॥ (पनः पू०) ॥ प्रकरणात् प्रकतिविक्लत्यथम् एव-ृत्युचयते। यन्तु, चोद-
३ Bora ¢ पादः। ade
भा.केन प्राप्रोति- इति श्रनारभ्य--विधिना art न चोदकम् श्राकाङ्खति। तस्यात् श्रनारभ्य--विधिवजं चोदकः प्रापयि- ष्यति, श्रनारभ्य--विधिवाक्येन uerau खुवे खादिरता, चोदकवक्येन श्रानुमानिकेन fran, श्रनमानिकाञ्च प्रत्यक्षं बलवत् । तस्मात् प्रछतिविछत्यथाग्नारभ्य--विधिः॥
ख. दशनादिति चेत ॥ 8 ॥ (So) a
भा. यदि श्रनारभ्य--विधिञ्योदकात् बलीयान्, श्रनारभ्य-- विधिना भाते न चोदकम् च्राकाङ्कुति, farcry saa कर्मणि चोदको न एव माप्नोति, TI प्रयाजादीनां ext नैवोपपद्येत, दृश्यन्ते च प्रयाजादयः कचित्, “AAS प्रयाजे छष्णलं जुति -इति। we deal बलीयान् ततः एतह्शंनम् उपपद्यते | तस्मात् प्रशत्यथाम्नारग्यविधिः ॥
ख. न चोदनेकार्थ्यात्॥५॥ (आ०नि०)॥
भा. न प्रक्त्यथेः, सवाधः- दूति ब्रूमः, WALD समाम्नानात् | यदुक्घम्, च्रनारभ्य- विधिना निराकाङ्कस्य न चोदकः- डति, तत् नोपपद्यते, न हि अ्रनारम्य-विधिख्ोदनां निराकाङ्ख- करोति, मापे fe चोदके न Yt खादिरता श्रनारभ्य-- विधिना wart विधातुम्। श्रसति चोदकेन्नारभ्य-- विधिरपि नास्ति, न च श्रनारभ्य-विधिः खुवं मापयति, तस्य च खादिरताम्। कुतः १। “चोदनेकाथ्यात्, णकाथा दि चोद्ना,- “यस्य खादिरः सुवो भवति-इति। न च, चरचर खुवः खारद्रिता चोभयं विधीयते, खुषस्य सतः खादिरताम् एष अब्द श्राद्ध, सच चोद्केन प्राप्तः, तस्मात् wheat चोदकः, स fe श्रनारभ्य विधिवाक्यस्य रत्यश्षत्वात् तं वजयत्वा aed भरापयति। तस्यात् Walaa: चनारग्य--विधिः॥ .
acs मीमांसा-दश्ने
ZZ.
भा.
च.
भा.
ख.
aT.
उत्पत्तिरिति चेत् ॥ ६ ॥ (पनः भ्रा) ॥
इति चेत् पश्यसि,--उत्पत्तिरेषां प्रतिविधिभिस्तुषया, प्रशतावङ्गानि स॒द्बुःपेण विस्तारेण चोचयन्ते,- "पञ्च RASTA यजति- इति agiu; “समिधो यजतिः- इत्येवमादिना विस्तरेण । इ दापि "यस्य खादिरः खृवो भवति'- इत्येवमादि विस्तारः $ * यस्येव्॑पः चलृवः- इति TET: | एवंरूपः प्रतौ विधिदृष्टः, अयमप्येवंखूपः, wera माछतः- इति सामान्यतो -टृष्टानुमानम्। तस्मात् प्रहत्यथाग्नारभ्यविधिः- इति ॥
न, तुल्यत्वात् ॥ ७ ॥ (Ate fae) ॥
नेतदेवं, न fe, णवज्ञातीयकं सामान्यतो- ठटं साधकं भवति, केवलम् व प्रा्टतविधिसाश्ष्यं, न तु प्रहतावेतत् wafa—afa भ्रमाणमस्ति। ale च विहतावपि सङ्कैपवर्ता- राभ्याम् श्रङ्गानि विधीयन्ते, तिल श्रातीजँद्ोति- दति GRU, “श्चामनमस्यामनस्य टेवाः- इति विस्तारः रतो वे्रप्यनारभ्य--विधयस्तुस्याः, TET TARY: महति. निवे शस्य ॥
चोदनाथेकराद्छपात्तु मुखविप्रतिपेधात् ware: | ८॥ (Ge नि)॥
तुशब्दः Te ावर्तयति। न सवायाम्नारभ्यविधिः, we त्यथेः सः- दरति ब्रूमः। कुतः ?। चोद ना्थकात्स्यात्, Beet चोदकः मापयति, न च्रनारभ्य--विधिना वेहतम् श्रपुभरै निरा- arg, पात्राणां fe तत् वाक्येन, न यागानां; यागाश्चोदना- कि ङ्गसंयोगात् प्रशतमपे न्ते, तया सद्ेकवाक्यतां aria प्राछताञ्च तान् शक्रवन्ति निराकाङ्कीकनतम्, न अनारभ्य
३ अध्याये ९ पादेः। २६८
भा. विधयः। तस्मात् was चोदक उत्पादयितव्यः, स चेत् खषा
भा.
[मि 2 व र र त 2 2; ~ ~ => ~ ~ ~ च+ ~ न=
द्यते, नाथाम्नारभ्य--विधिना। न चासौ प्रकरणादीनाम- भावात् प्रवन्तंम।नोम्पि ASAT यागेन सम्बध्येत, तस्मात् वैकतेन कमणा न श्रनारभ्यविधिः सम्बध्यते, तस्य Fea Tey, श्रनारभ्यपिधिवाक्यशेषः, महतौ w—cawaad चोदक- Uae. भरते वाक्यशेषे aA श्रनारभ्य- विधिनं भवि- ष्यति। तस्मात् नारभ्य विधिः प्रत्यथेः-इति॥ (३। € 1X Wo yu
सामिधेनीनां सप्तदश्मद्गाया विक्रतिगाभितवाधिकरकम् |
प्रकरणविशेषात्त विरतौ विगोधि स्यात् ॥ € a
श्रनारभ्य, किंचित् सामिधेनीनां परिमाणमाम्नातं,-- सप्तदश सामिधेनीरनुब्रुयात्"*- Tia | तजर WE, किमे तत् प्रतौ, उत विदछतौ ?-इति। किं प्राप्तम् १- पुवेण न्यायेन प्कतौ- डति प्राप्तम्, प्रतौ च पाश्चद्श्यमाम्नातं, तेन विकरूपः-- ट ति।
एवं प्रापने ब्रुमःः--विकूतौ रवज्ञातीयको विधिः स्यात्।। कस्मात् ?। Waa: पाश्चद्श्येन निराकाङ्कुत्वात्। ^ ननु विकर्षो भविष्यति-दत्युक्तः। प्रकरणविर्चैष।त् wesw न fan, विषमश्चासनात्, विकछतौ तु श्रानुमानिकं पाञ्चदश्यं बाधित्वा, अनारभ्य विधिवाक्येन प्रत्यच्वेण साप्तदश्यं नवेच्यते। wfz-
कः ~ = ~ -_~ +~ so ~ ~ ~~ ~> te eee = = eee - [कित । ¬= ~~
भष वे वाजा अभि यवं इत्याद्या अभिसमिन्धना्चीा we सामिषेन्यः
ति arya: |
{ ण्वन्नातीयकं विरोधि स्टादिति uta: ate सं° go | 22%
390 मोमांसा-दश्नने
भा. शुक्तं च एतत् प्रयोगवचन उपसंहरिष्यति तस्यात एवक्ञाती
षू.
aT.
चू.
भा.
यकं विल्लल्यथम् ॥ (३।९।२ Wo) ॥
गो दोहनादौनां प्रकषतिगामिताधिकरखम ॥
नेमित्तिकं तु प्रस्तो, तदिकारः संयोग- विशषात् ॥ १०
दअपुणमासयोराम्नातं,- “गोदोहनेन पसुकामस्य प्रणयेत् - इति, तथा, श्रग्रीषोमीये पशौ श्रयते यूपं प्रलत्य,-- seat ब्रह्मवचसकामेन कत्तख्यः-इति। एवक्नातीयकेषु सन्दे, -किं प्रहतौ fate, विहतौ १ दति। किं भराप्तम्?- व्हितौ- द्रति, wafacta ww यूपेन च निराकाङ्का। एवं प्रापि ब्रुमः, प्रतौ नैमित्तिकं निविशते, निमित्तसंयोगेन विधानात्, खादिरपालाश्रौहितका च्रविशेषेण उक्ताः चमसख, गोदोहनं awaq farufared, विशेषविधिना च श्रविशेष- विधिबाध्यते। प्रकरणं सामान्यं, निभित्तसंयोगो विशेषः, सामान्येन यत् प्राभरोति, तत् परोक्षं लश्षणया ; zy fare, तत् way श्त्या, slay लच्तणाया बलीयसो, wary च WU | तस्मात् प्रकृतौ एव स्यात् ॥ (३।९। ३ He) HI
खाधानम्य पवमानेध्यनङ्कताधिकरशम् | SEAHAM SS प्रकरणात् ॥ ११॥ (Ue) ॥
सन्ति पवमानेषटयः,-- अभ्रये पवमानायाष्टाकपालं निवपेत् श्रप्रये पावकायाग्नये सुखये-दति। तासां प्रकरणे, समाम्नातं, ` — gram बसन्ते श्रत्निमादधोतः-दडति। तष सन्देहः,- किम् श्द्मपाधेयं पवमानेष्थम्, उत न?-इति। किंप्राप्तम्!?
३ ध्याये ¢ We: | ROL
भा. -.इष्टथम्-दति। कुतः?। प्रकरणात्, तासां भकरणे श्रूयते, अतः ATTA |
ख. नवा alat तदथत्वात्॥ १२॥ (fae) a
भा. पवमानेष्टय fe waren: यदि wf: इष्यः स्यात्, ततः तदथम् MTNA इ ष्टानाम् उपकुयात्। निष्फलास्तु इष्टयः, तदथेम् श्रश्मयाधेयमपि निष्फलं स्यात्) कथं पुनः श्र्मथेता पवमानेषोनाम्?। निष्मयोजनत्वादव, भरयोजनवर्वात् च श्रग्नोनाम्। भावयिता अपि cea भूतानाम् श्वग्रोनाम् श्रथन कत्रियेरन्। तस्मात् WANA न VARTA TET ॥
ख. लिङ्ग्दश्नाच्च ॥ १३॥ (य॒०)॥
भा. fag दशयति, यथा श्रम्रयथा पवमानेष्टयः-इति। किं लिङ्गम् ?। “जयेति वा एष श्राहितः पशुयेद्भ्निः तदे तान्येव श््रपाधेयस्य wate संवत्सरे fata, तेन वा एष न जयेति, तेनैनं पुननेवं करोति तन्न खच्मम्'--इति (RIE Be) ।
धानस्य सव्वायताधिकरणम् | ख. तत्मरृत्यथं यथान्येऽनारभ्य- वादाः ॥ १४ ॥ (पूर) ।
भा. तदेतत् श्राधानं किं प्रछत्यथैम्, उत सवेकमाथेम्१- इति ate! fa माप्तम् !{- उचयते, तत् weer) कथम् १। यथा अन्ये श्रनारभ्य- वादाः ्रहत्यथेः, तेनेव हेतुना ॥
ख. सवगैथं वा आधानस्य स्वकालत्वात् ॥ १५॥ (सि) ॥
€ € 6 ४ अ अ भा. सवेकमाधं वा श्राधानम्। कोम्थेः!?। सवकमाथं यत् श्रभ्नि- द्यं, तदथेमाधानं न प्रह्ये । न प्रतः भक्त्य भूयते ; न
BOR मोमांसा-दश्ने
भा. च, श्रुत्याद्योःस्य सन्ति, ये ्ङ्गभावम् डपपाद्यन्ति। श्रन्येष
भाः
च्च.
भा.
अननारभ्य-- वादेषु ्रन्यतो निन्नातेगङ्गभावे ततो विचारः,- fa wad: ्रङ्गभूतानि वतेः {- इति, awrg तेष युक्तम । बहतु ङ्गभावे न कारणमस्ति, Teng अग्मिप्रय॒क्तमाधानं, न कमप्रयुक्, सवकमाथा; श्रप्रयः- इति “ सवाधम्- इत्यु चयते |
अपिच रस्य खतः-कालो विधीयते, स न विधातच्यः, यदा ज्धोतिष्टोमस्य प्रयोगः, तदा इदं ANT; तदा च वसन्तः। रण्वं यदा दशपुणमासयोः प्रयोगः, तदा BWA तदा TWAT अमावास्या वा। Wee न प्र्टतिभयोगे क्रियेत, तच कालवचनं GH तस्मात् न प्रत्यर्थम् (RI €1y We)
VaAMS AAT Saswt ककव्यताधिकरगम ॥
तासामसिः प्रकृतितः प्रयाजवत् स्यात्+ nee ॥ (qo)
सन्ति पवमानेष्टयः,“ yaa पवमानाय- इत्येवमाद्याः | तजर सन्देःः- किं पवमानेष्टिसंस्छतेभ्म्रौ पवमानेष्टयः कनैष्ाः, उत न{-डति। fa भराप्तम्?-" are? खल पवमानेषटोनां पवमानेष्टिसंस्छतोम्म्नि wefan: स्यात्। कतः?। चोदकसाम- ष्यात्, भयाजबत्, यथा ATT प्रयाजा भव्ति चोदकेन, एवं पवमानेष्टिसंस्छता WALT भवेयुः ॥
न वा तासां तदथत्वात् ॥ १७॥ (fae) ॥ नवा दृष्टिसंस्कारः, ्रग्नोनां पवमानेषु स्यात्। wang?
[निषि कक ees a EE ० nee ee oe =» ५
* चित् स्यादिति artery
३ अध्याये ट पादः। ३७३
भा. तासां तदधेत्वात्, ताः पवमानेष्टयोभ्रिसंसका राथाः,--इत्युक्घम्, यच्च नाम श्वङ्गभूतं तच्चोदकेन गद्यते ; श्रत्रिप्रयुक्ृश्च पवमाने संस्कारो न दशेपूणमासप्युक्तः, तेन न चोदकेन श्राङृष्यते | aft च पवमानेष्टयः इष्टिसंसकतारवजितां प्र्टतिमपे न्ते, ्रवि- हितत्वात् तस्यामवस्थायां पवमानेष्टोनाम्॥ (२।९१।६शअग)॥
णिग
उपाकरणादी माममप्रीसोमीयघमेताधिकरणम् ॥
ख. तुल्यः ast पशुविधिः प्रकरणाविशेात् ॥ १८ ॥ (2A Go) I
भा. ज्योतिष्टोमे, पशुः श्रग्रिषीमीयो-'यो दीक्षितो यद्ग्रीषो- मोयं पमुमालभते'--डति, तथा सवनोयोग्नुबन्धस्य । सन्ति च पुधमेाः,-उपाकरणम् उपानयनम् शरच्या बन्धो युपे नियोजनं tare विशसनम्- इत्ये वमादयः, ते, किं सवषाम् श्प्रोषोमोयसवनोयानुबन्धयानाम्, उत श्रग्रोषोमोयस्य सवनी- यस्य वा, उत श्र्रीषोमीयस्यैव?-डति। किं प्राप्तम्! श्चविदेषात्, wer) कथम् श्रविशेषः ?। ज्योतिष्टोम- प्रकरणे सवं पञ्चवः समाम्नाताः, तत्प्रकरणापन्नत्वात् स्वे पु- धर्माः सम्बद्धान्ते, न चेषां तत्र कथिदिशेषः। णवं प्रा ब्रुमः,-- सवनीयस्य एते धमाः भवेयुः, तुर्यः सर्वषां पमुविधिः स्यात्, यदि प्रकरणे fatal न भवेत्; भवति तु प्रकरणे विशेषः, सवनीयानां प्रकरणे पमुधमाः समाम्नाताः, — aan wre sewn, आग्नेयो fe wast: tare: पयुरुक्ण्ये लभ्यः, रेद्धाप्नानि fe उक्श्यानि। tz ef: षादडुशिनि wae, tal वै हष्णिः Dx: MEM! Vcadt AN gaat श्रालभ्या, वाग्बे सरखतीः
R98 मोमांसा-द शने
भा. - डति प्रहृत्य पसुधमा श्राम्नाताः, तस्मात् सवनीयस्य, प्रक- रणात् भवितुमद्ति ॥
स. स्थानाच्च पृव्वस्य ॥ १९ ॥ (रय We) |
भा. यदुक्तम्, प्रकरणात् सवनोयाथाः- डति, एतत् ग्खीमः, क्रमाच्च श्रग्रीषोमौोयस्य, तस्य fe क्रमे अ्रौपवसथ्ये qefs समाम्नातम्, तमात् दयोरपि- इति ॥
ख. श्वस्वे केषां तच प्राक्खुतिगंणार्थ¶ ॥ २०॥ (fae) ॥
भा. एकेषां आखिनां वः सवनोयानामाम्नानम तदपेच्य इयमषा गुणाथा Taya: | (कः पनगणः? यद्येषा खतिः'। उचपते,- पश्चन् CHI, “यथा व Heep fated जनमवधनति, णवं वा एते श्रप्रन्नायमाना जनमवधुन्वते'- इति एषामविक्ाने दोषमभिधाय, “एभिः, कथं सवनानि wale - chars रूपकेण वपाम्रचारो गुणो विधीयते, तदर्येषा युतिः, वषा- प्रचारेण एकवाक्यत्वात्। किमतः १। यद्येवम्, न, सवनीयानां प्रकरणंन पमुधमाः, क्रमात् श्रग्रीषोमोयाथाः एव-इति। किं पनः तत् शव श्राम्नानम् !। “अश्विनं यद्धं awiear हता यूपं परिवीयाग्नेयं सवनोयपसुमुपाकरोतिः- इति ॥
ख. amare कालविधिरिति चेत् ॥ २१॥ (आ०,॥
भा. नेतदस्ति,--क्रमादश्नोषोमोयाथा एव- दूति, मकरणात् सव- नोयाथाः, पूवद्युरेवाम्नानं विधानाथेम्, श्रारविनवाक्छं काल- गृणविधानाथम्। कथम् ?। तेन वपाप्रचारेण उत्छष्टस्य काल एष विधौयते, प्रातःसवने वपाम्रचारे चोदिते सति पञ्वा- लम्भोम्पि तत्र णव भ्राभ्रोति, aa कालानियमे प्राप्ते “श्राभ्िनं Te गृद्धीत्वा-डइति कालमाकं विधोयते। ` चिता युं
द अध्यायं € पादः॥ ३७१५
भा. परिवीयोपाकरोति- इत्यनुवादः इतरथा fe परिव्याणस्य कालो विधीयेत, उपाकरणस्य च; तत्र अ्रनेकगुणविधानात् वाक्यभ्भिद्येत ! तस्मात् सवनोयाथाः पशुधर्माः शति ॥
ख. नेकदे शत्वात् ॥ २२ ॥ (Be fate) ॥
भा. नेतदेवम्. श्रग्रोषोमीयाथा waa क्रमात्; श्राश्िनकालं दि आम्नानं विधानाथेम्। गणाय एतस्मिन् वाक्यम्मिदेत, न विधानाय, न fe, वपाप्रचारेणोत्छष्टस्य कालविधिः सम्भवति | एकदेशो fe aig तेन सन्निपातिनो वपासंस्कारात्, उत्- कषन्नो पाकरणम्॥
ख. अथनेति चत् ॥ २३ \ (sre) |
भा. श्राद.--श्रर्थन तदं उत्छष्टस्य कालो विधोयते । “मुष्टिना पिधाय वपोद्धरणमासीत श्रा-वपाद्धोमात्- दति श्यते, पूव- द्युवेषोद्धरणं मुष्टिना पिधाय न अक्तुयात् एतावन्तं कालमासीनेन अवस्यातुम्, अरवश्यमादारविद्धारादयस्तेन कन्तेदयाः- इति ॥
ख. न श्रुतिविप्रतिषेधात्॥ २९॥ (ate fae) i
भा. नेतदेवं, ्ूतिविग्रतिषेधो भवेदेवम्, न च, इुतिविप्रतिरेधः, तृणमुष्टिना पणेमुष्टिना वा पिधायिष्यते। ‘aq श्रासते- इत्युपवेशने भवतिः। न श्रवश्यम् उपवेशने एव, श्रौदासीन्ये- म्पि दृश्यते, तत् यथा, गृद्याणि wie आस्ते, Waly परिगृ् त्रास्ते- दति च्रनुपवेशनेग्पि भवति, यापारनिहत्तौ | दापि तृणमुष्टिना पणेमुष्टिना वा पिधाय श्रा-वपाद्ोमात् उदा सिष्यते। तस्मात् श्रार्िनकालमाम्नानं विधानार्थे, न सृवनोयानां प्रकरणे पसुधमाः, AT न सवनीयाथाः ॥
Rod मोमांसा-दश्रने
खः ATA WAS संस्कारस्य तदर्थत्वात् RY | (उप०,) ॥
भा. नास्ति सवनीयानां प्रकरणम्. इत्येवं सति Yaa Vaart स्थानेन पूवस्य wept भवितुमदति। संस्कारोग्यं पमुयागप्रयुक्तः, न ज्योतिष्टोमम्रयुक्तः, ज्योतिष्टोमपयक्तत्वे न fate: पशूनां स्यात्, पसुयागा श्रपि fe धमान प्रयोक्तम WUT समथा, प्रकरणवन्तञ्च । AGIA क्रमात् अग्रीषो मीयधमाः- दरति ॥
ख. लि ङ्गद शन। च ॥ २६ ॥ (So) ॥
भा. इतश्च पश्यामोग्म्रीषोमोयाथोाः पयुधमाः- इूति। कतः ?। “ लिङ्गदशनात्'। लिङ्गम afer अथ भवति," वपया प्रातः सवने चरन्ति, Weta माध्यन्दिनि सवने- डति पशु- पुरोडाशं दशयति। इतरथा समानविधानेष सवषु पशुष ्ग्नोषोमयोद वतयोः संसछाराथः सन् पुरोडाः सामथ्वात् श्ररीषोमोयस्य भवेत् न सवनीयस्य, तयोद वतयोरभावात्, दशयति च। तस्मात् श्रम्रीषोमीयाथाः- इति ॥
सः अचोदना गुणाथन ॥ Vo |
भा. इदं पदोत्तरं aaa!) श्राह, नन दट्रापिधानार्थं Tea | न- इति ब्रूमः, “श्रचोदना गुणाथन, तस्य दिद्धापिधानाथनन चोदना, WAITS: सः-दरत्युक्तम्। TSN देवतासंस्वाराथः, तस्मात् श्रभ्रोषोमीयाधेत्वे, सवनोये परो डाशस्य दशनम् उपपद्यते, न साधारण्ये तस्मात् WATT मीयाथाः पययुधमाः-इति॥ (र२।६। ७ Bo)
नी TO
ख.
भा
भा.
नी
a.
aT.
२ ग्रधाये fey २७७ शाखाहरणादी नामभयदोदधम्मताधिकरयम् |
दोहयोः कालभेदाद संयुक्तं तं स्यात्॥ २८॥ (Te) i
aha सायंदोहः, तथा wha wae सन्ति त SPOUT: शाखा द्रं, गवां भरस्थापनं, भरस्तावनं, गोदो दनम् --इत्येवमादयः, ते किं सायंदोद्ाथाः, उत उभयाधोाः?- afar किं तावत् भ्राप्रम्?-दोद्योः तयोरसंयुक्तं ued: ved भवत्। KAT?! सायंदोद्स्य fe क्रमे अौपवसथश्येग्डनि जाखाहरणादीन् समामनन्ति, तसन् एवाद्नि सायंदोदः। तस्मात्, क्रमात् WATT दोदधमाः-- दति ॥
प्रकरणाविभागादा AHIR कालशास्त्रम् tt २८ ॥ (fae) ॥
प्रकरणं fe साधारणम्, यथेव दभः एवं पयसः, WATS करणं नलवत्तरम्, तस्मात् उभयाथे दोदधमोः। श्रपि च, न सायंदोष्स्य पुवद्युराग्नानं। क तद्धि !। उत्तरेद्युः कथम् १। एवमामनन्ति- णेदं दध्यमावास्यायाम्, रेदं पयोग्मावास्या- याम्- दति, श्रमावास्यायां fe उभयं साङ्गं चोद्यते, स एष सायंरोष्दोग्धात् पूवद्युरनुष्टीयते, खभाव एष दभ्नो-यत् quar अपरे दुरभिनिवे्तते। तस्मात् सायंदोडस्य क्रमे श्ाम्नाताः-डृत्येतदेव तावत् ara! श्रत उभयाधोा दोदधमाः-- इति ॥ (३।६। ८ Bo)
सादनाद्ौैनां सवनच्रयघम्नताधिकरणम् ॥
तदत्सवनान्तरे ग्रहास्नानम् ॥ ३० ॥ ररित ज्योतिष्टोमः,--“ज्योतिष्टोमेन खगकामो यजेत-
2w
३७८ मीमांसा-दणने
भा.बूति। ततवणेद्धवायवाद्या GET: प्रातःसवने | खाम्नाताः,
ष.
भा.
तत्र धमाः शूयन्ते," SUR TET: साद्यन्ते, चन् पोते WaT! | द्भापविक्रेण ग्रं समा्ट-दति। सन्ति श्रपरे माध्यन्दिने सवने, परे ततोयसवने यद्वा, तेषु माध्यन्दिनीयेषु antag च सवनेष सन्दे दः, किं Tay यहधमेः कर्तव्याः, उत प्रातः. सवने ये हास्त !- दति। fa प्राप्तम् ?-प्रातःसवनयद्ेषु भवेयुः, तेषां क्रमे समाम्नानात् नेतरेषाम्।
एवं प्राप्ते ब्रूमः,-सवनान्तरे' प्रातःसवनात्, माध्यन्दिनि तृतीयसवने च ब्रद्दाम्नानं तददेव भवितुमदति। सवषां द्ध aed प्रकरणं, Waa धमाः समाम्नाताः, वाक्येन द्धमाच्रस्य विधोयन्ते, WATT वाक्यभरकरणे बलीयसी। wend सवाथा यष्धमाः-इति। (दे । ई ।€ Ao) il
> --> => —
र्रानाश्रिटक्वादीनां सर्व्वपस्पुधम्मताधिकरणम् | THAT च लिङ्दशनात्॥ ३१ ॥
अस्ति ज्योतिष्टेमे wy: शअग्रीषोमीवःः-- “यो दोल्तितो यद् ग्रोषोमीयं पशुमालभते डति। तत्र र्ना शयते, रअ्ना- धमा, चित् भवति, दभमयीो भवति, भरपिष्टानां कर्त्या च-दति। तच सन्देद्ः,- किमेते धम श्रग्रीषोमीयरञ्ननायाः सवनोयरशनायाथु साधारणाः, उतश्रन्रीषोमीयरशनाया Wa ? -दति। किं प्राप्तम् ?--प्रकरणात् शग्रोषोमोयरभजनायाः-- ofa |
एवं WH ब्रमः,ः--उभयोः साधारणाः-दति। Aa ?। ' लिङ्गद शनात्, fag भवति,-- एवमाह, -" अश्विनं यन्तं गृक्रोत्वा च्हता यूपं परिवीयाग्नेयं पसुमुषाकगोति-- डति
3 अध्यायं ट पादः | Boe
भा. वसनोयपरिव्याणे रशनां दशयति, सा यदि साधारणो, तत
एतदशनमवकर्पते। यदि श्ग्रोषोमोयाथाः, ततो प्राकृतात् सवनोयपरिव्याणान् निवत्तत! सवनोये च परिव्याणान्तर- प्रातं, यत्र चित्त्वं दृश्यते । कथम् ?। “स वै श्राश्चिनं Te गहोत्वोपनिक्रम्य Tt परिद्ययतिः- दति; त यदि न साधारणो रशना, वाससा परिव्याणं प्राभ्रोति, रशनां तु दशयति तस्मात् साधारणी र्ना, तत्साधारण्याञ्च तद्धमा अपि साधारणाः। तदेतल्षिङ्गात् रशनासाधारण्यम्। aha ay न्यायः १-डति। उचपते,--प्रकरणात् श्रग्मीषोमोयस्य, वाक्यात् युपमात्रस्य-इति॥ (३।६।९० He) ॥
भमन Se, cart
अं्दाभ्ययोरपि सादनादिधम्भवत्वा{धिकरणम् ॥
ख. आराच्छिष्टमसंयुक्तमितरेः सन्निधानात् ॥ ३२॥
aT.
खु.
भा.
(प° )॥
दूरात् यत् शिष्यते ज्योतिष्टोमस्य, यथा, श्रौषसदानुवाक्या- काण्डे Brazel | ततर सन्देहः,- किं ज्योतिष्टोमसमाम्नाता ग्रहधमाः BAT, उत न १-इति। किं प्राप्तम्?-न कन्त्याः, सन्निधानात्, यथा, (पयसा मेतरावरुणं शओ्ओरीणाति'-डति- वचनात्, मेत्रावरुणस्थैव श्रपणं, न सवषाम्, एवम् इदमपि UAT प्रकरणएस्थानामेव, न सवषाम्- इति It
संयुक्तं वा तदयत्वाच्छेषस्य तन्निमित्तात्वात् ॥ २३२॥ (सि ०) ॥
संयुक्तं वा धर्मैः, एवञ्मातीयकं स्यात्, श्रप्रकरणस्थमपि । कुतः १। यतः प्रकरणात् वाक्यं बलीयः। "ननु अन्यत्र क्रिय
Bo मोमांसा-दशने
भा-माणा ज्धोतिष्टोमस्य नोपकुयुः'। उचयते,-उपकरिष्यन्ति,
qd.
भा.
भा.
शंश्वदाभ्ययोः “ˆ तदथेत्वात्, (ज्योतिष्टोमार्थत्वात्) Wipe यद्धधमेः, यष्टनिमित्तो ज्योतिष्टोमस्योपकारकः, यावान् शद्धो ज्योतिष्टोमस्य उपकरोति, तस्य सवस्य भवितुमदति। AEA शंञ्वद्ाभ्ययेारपि WHAT! क्ेयाः- दूति ॥
निदशाद्मवतिषेत ॥ ३४॥ (are निर) ॥
यदुक्तम्,--यथा मेत्रावशणं पयसा ओरीणाति- दूति, तत् युकं श्रयणे वचनात्, प्रकरणं बाधित्वा खवस्थानम, इह त् विपरीतं तत्र सवष यद्धेषु प्रकरणं, fame वाक्यम्; cea सवष यदेष are, विशिष्टेषु प्रकरणम् । तस्मात् शरप्रकरणस्थस्यापि धना -इति॥ (RIERA Be) IH
fafaunrdteararaaygafancad | अग्पङ्गमप्रकरगा AST ॥ ३५ ॥
अनारग्याच्रिमु चयते," चिजिणीरुपदधाति, विणीश्प दधाति, भूतेष्टका उपदधाति इति। सन्ति तु प्रकरणे इषटकाधमाः,--*श्रखण्डामरष्णलाम् इष्टकां कयात्- इति, तथा “भद्मना इष्टकाः संयुज्यात् दति तच सन्देहः, किम् ACE समाम्नातानाम् इमे धमाः कन्याः, उत न! -दति। किंप्राप्तम् ?-न कत्त्याः। कुतः ?। श्रसन्निधानात्। इति प्राति, Tad, yaaa Aa स्यात्, यत् ष्टाः, प्रकरणाद्धि वाक्यं बलवत्। WAST चेषटकानामग्रप्ै- त्वात् ॥ (३।६।९२ Wo) ii
eee >
र अध्याय € UIE | ३८९ मानोपावहरणादीनां सोममात्रधम्मताधिकरगम् |
ख. नेमित्तिकमतुल्यत्वादसमानविधानं स्यात् ॥ ३६ ॥
भा. ज्योतिष्टोने waa,— स यदि राजन्यं वा वेश्यं वा याजयेत्, सयदि सोमं बिभक्तयिषेत्, न्यग्रोधर्तिभीराइत्य ताः सम्पिष्य दधनि उन्दज्ध तमस्मे भक्तं परयच्छेन्न सोमम्ः-इति। ज्योति- Ble सन्ति सोमधमा,-मानमुषावदरणं क्रयोग्मिषवः- इत्येव Alea | तत्र सन्देहः, किं समानविधाना इमे धमाः सोमस्य फलचमसस्य च, उत सोमधमोाः, फलचमसस्य तु तद्विकारत्वात् दति, (गुणकामानां प्रत्तिरग्रष्टत्तिवा प्रयोजनमधिकरण- Farrar) | fa प्राप्तम् ?{-समानविधानाः भकरणाविभागात्-डति We, उचयते,- नेमित्तिकम् एवन्नातीयकम श्रसमानविधानं स्यात् । कृतः ?। अरतुखयत्वात्, WAS: सोमेन फलचमसः,-- सोमो नित्यवदाम्नातः, फलचमसो नेमित्तिकः। किम् श्रतः२। यद्येवं, wat श्रपि नित्यवदाम्नाताः न wat अ्रनित्यवत् कन्तुम् | यदि साधारणः, तत्र चरनारभ्योम्था विधीयेत । aft च नेमित्तिकः फलचमसः स सोमधमन् गृह्णाति, तच धमाः साधारणाः सन्तः दिरक्ताः- इत्युचेपरन्!। तस्मात् शअसमानविधानाः॥ (२।६।९२शअ०)॥
प्रतिनिधिष्पि मल्यधम्मानानाधिकरगम् | खः प्रतिनिधिश्च तद्त् ॥ ३७ ५ (qo) ॥
भा. रस्ति प्रतिनिधिः, अते द्येम्पवरति, यथा बोद्धिष्वपचरत्तु नीवाराः। तत्र सन्दे्टः,--किं नोवाराः समानविधानाः, उत न? डइति। किंमराप्तम् "प्रतिनिधि तदत्,--यथा नैमि-
३९८२ मीमांसा-दग्रनें
भा. faa नित्येन श्रसमानविधानं, एवं प्रतिनिधिः श्रतुरुयत्वात् | का श्रतुख्यता १। ब्रोहिणां विदिताः, न नोवाराणाम्,- दयम् अतुल्यता, Meat विहिताः, नोवराणाम् अरथापत््या भवन्ति ॥
खः तदत्मयोजनेकत्वात् ॥ ३८ ॥ (सि०) ॥
भा. नेतदस्ति,-्रसमानविधानः प्रतिनिधिः- इति, तदत् स्यात्, यदत् शतः, न प्रृतिविकारमावः। कुतः१। atfucd fe बरीहिधमाणां बोहिद्यक्षौ निमित्तं, नच, Araceae स्थाने नीवारत्वं wafa—azfa श्रयते, तसमात् न प्रछतिविकारभावः। कथम् afe नोवारेषु धमा भवन्ति - इतिः। उचयते, या afecaa परिद्धिन्ना बीदिव्यक्तयः, नीवारेषु ताः सन्ति, तासामर्थन ते धमः क्रियन्ते, तासां च च्यक्गीनामन्यासां च व्रोह्िगतानां तुखय wa विधिः। का तुख्यता?। उभयेभ्पि ब्रीहित्वलक्िताः-इति। तस्मात् समानविधानाः--दति॥
ख. अशास््रलक्षणत्वाच्च ॥ ३९ ॥ (यु०)॥
भा. इतश्च न प्रतिनिधेः yaa ay प्रृतिविकारभावः। कुंतः?। श्रथेल्षणत्वात्, चथाद्धि प्रतिनिधिः क्रियते, न च, शर्थनैतद्व- गन्तुम् शक्यते, बो हित्वस्य स्थाने नीवारत्वं भवति--इति । ward न प्रतिनिधेः शतेन wey प्रठतिविकारभावो भवति-- ofan (३।६।९४ Wo) il
तेष्वपि प्रतिनिधिष मुख्यधम्मागणानाधिकरमम् ॥
ख. नियमाथां गृणश्रतिः ॥ ge ॥
भा. रथ यः यतः प्रतिनिधिः, as fa सामानविभ्यिम् उतन
B अध्याये श् पादः॥ ३८२
भा.इति। यथा, “यदि सोमं न विन्देत पूतीकानभिषुणयात्-
भा.
ad.
ay.
tia) असामानविध्यम्--दति qa, Wear द्येतदिपरोतम्। एवं wie, उचते,“ नियमाथा aaa’, श्रवाभ्यथेलत्तण एव प्रतिनिधिः, सोमे श्रविद्यमाने सोमसटृशं दर्यं प्राप्तम्, तच सुसपरओे दर्ये प्रापे Tae नियम्यते। अन्यस्मिन् भ्रतिनिधातय्ये अ्रन्यत् प्रतिनिधीयते, श्रतस्य स्थाने; न यागः द्रव्यत्वेन i (३।६।९५ We) ॥
दीच्तगोयादिधम्मागामम्रिरोमाङ्ताधिकरगम् |
Gara समानविधानाः प्रकरणाविशेषात् ॥ Be ॥ ( ae ) ॥
अर्ति ज्योतिष्टोमः, तत्र dear: समाम्नाताः अग्रिमः, उक्थ्यः, षोडशी, अतिराच्रः-डइति। aa दीक्तणोयादयो wan! तेषु सन्देहः, किं सवेसंस्थं ज्योतिष्टोमं प्रकुत्य दौ त्षणोयादयो धमा उक्ताः, उत श्रग्रिष्टोमसंस्थ्यम[भगरेत्य ?-- इति। किंप्रासम् !-सवसंस्थासु समानं विधानम्। कुतः?। " प्रकरणाविशेषात्, नास्ति प्रकरणे विशेषः, येन waa afz- ोमसंस्थं प्रछ्त्य--इति। तस्मात् समानविधानाः संस्थाः- afa i
व्यपद् शश्च तुल्छवत्॥ ४२ ॥ (यु, ॥
तुख्य इव प्रकरणे व्यपरेशो भवति, "यदि श्रग्रिष्टोमो जदहोति, यदि उक्थ्यः परिधिमनक्ति, यदि अतिरात्रः एतदेव यजुजपन् ह विधानं प्रतिपद्येत इति सवा वस्थस्य विशषवच- नात् अवगम्यते। यदपि सामान्यं, तदपि सवावस्थस्येव- द्रति. यदि fe न समानं विधानम्, अशरिष्टोमसंस्थस्य एव
३८४ मीमांसा-दग्रने
भा
भा.
स्यात्! न इद afer aera अ्रसङ्ोत्यमानेभ्पि धर्मसम्बन्धो भवति- डति, सवावस्थस्य कीत्तनात् सवावम्ध- प्रकरणम्- इत्यवगच्छामः |
रपि च, अरूयते,-“्राग्नेयमजमभ्रिष्टोमे areata, tat दितीयम् seed, णेन्द्र ष्णि ततीयं षोडशिनि दति दिती- यस्य ततोयस्य च देनं समानविष्ये चरते । vat fe? निमित्ते स्तः, where उक्ष्यस्तोचश्च-इति, तच रौ नेमित्तिकौ waa: पसु, रेन्राग्रञ्चेति तेन दितोयदशनं तच युज्यते | एवं षोडशिनि अतिराक्रे च। wafafearcara तु मत्यत्ष्रतेः रेन्द्राभ्ादिभिरतिदेशेन प्राप्त TRA Tea! aa दितोयादिदशेनं नोपपद्येत! भवति च। तसमात् सवा- वस्थस्य ज्योतिष्टोमस्य दीक्षणीयादयो धमाः- दूति i
विकारास्त कामसंयोग नित्यस्य समत्वात् ॥ ४३ ॥ (fae) नैतद स्ति,-समानविधानाः-इति। fa afe उक्थ्यादवः संस्थाविकारमूताः स्युः, श्रभ्िष्टोमरसंस्ट्यमुरोछछत्य दोत्तणया- दयो धमाः समाम्नाताः। कृतः १। उक्ष्यादीनां कामसंयोगेन खवणात्,-“पमुकाम उक्ष्यं गृद्णोयात्, षोडशिना वीयेकामः स्तुवीत, श्रतिरात्रेण प्रजाकामं याजयेत् दूति । काम्यो गुणः श्रूयमाणो नित्यमर्थं faaea निविश्रते। कथं १। गुणात् wa- ज्नातीयके काम्ये फलनि त्तिः, wa wat TENG, न ज्योतिष्टोमकाम उकथय्द्णकामो वा, यथा THAT भवन्ति, तथा गृद्धोयात्-इत्यथः। कथम् !- इति। तत्र श्रव्यम् इति- ana Safar, सन्निधानात् नित्यस्य इूतिकन्त्तयेति गम्यते । “कथम् पुनययम् इ तिकत्त्ता, सा नित्यस्य इत्यवधायेते,
BIBLIOTHECA INDICA;
A COLLECTION OF ORIENTAL WORKS,
PUBLISHED UNDER THE SUPERINTENDENCE OF THE
ASIATIC SOCIETY OF BENGAL,
at
SANSKRIT WORKS PUBLISHED,
IN THE OLD SERIES.
The first two Lectures of the Sanhité of the Rig Véda, with the Commentary of Madhava Achfrya, and an English translation of the text. Edited by Dr. E. Roer, Nos. | to 4, a
The Brihad Aranyaka Upanishad, with the Commentary of Sankara Acharya, and the Gloss of Ananda Giri Edited by Dr. E. Roer, Nos. 6 to 13, 16 and 18, ४६
An English translation of the above Upanishad and Com- mentary. Nos. 27 3S and 135 ०००
The Chh&ndogya Upanishad, with the Commentary of Sankara Ach4rya, and the Gloss of Ananda Giri. Edi- ted by Dr. E. एठा, Nos. 14, 15, 17, 20, 23 and 26,..
Tho Taittiriya Aitaréya and Swéthéwatara Upanishads, with Commentary, &c. Nos. 22, 33 and 34 ध
The [4a, Kéna Katha, 07978, Mundaka and M&ndukya
Upanishada, with Commentary, &c. Edited by Dr.E.- `
Roer, Nos. 24, 26, 28, 29, 30 and 31,
Division of the Categories of the Ny&ya Philosophy, with — a Commentary, and an English Translation, by Dr .E.
Roer, Nos. 32 and 35 ay ४ The Séhitya-Darpana, or Mirror of Composition, by Vié-
wanftha Kavirdja, edited, by Dr. Roer, Nos. 36, 37 53, 54, and 55
The Taittiriya, Aitaréya, Swéthéwatara, Kéna, [éa, Katha,
Praéna, Mundaka, and Mandukya Upanishads. Tran- slated from the Original Sanskrit, by Dr. ए. Roer, Nos. 41 and 50, . ५ 3
4002 8 0 11 0 0 614 ©
300114 0
6 0 9 313 0
Out of print. 6.0 9 312 0.
‘yt । ~ल 200140
Former Reduced ° ` + * price. price.
The Chaitanya. Chandrodaya Nétaka of Kavikarnapura.
Edited by Babu HAjendraléla Mitra, Nos. 47, 38 andSO. 3 0 0 1 14 ५ “Uttara Naishada Charita, by Sri Harsa, with the Com- ह
mentary of Narfyana. Edited by Dr. E. Roer.” Nos. |,
39, 4(, 42, 45, 46, 52, 67, 72, 87,90, 120, and 124, 12 0 0 7 8 9 ` The Sdrya-siddbAnta, with its Commentary the Gddhér-
tha-praékAfaka.- Edited by Fits-Edward Hall, A. M. :
Nos. 79, 105, 115 and 146 व ee ae 62° 8-0 The Tale of VAsavadatté, by Subandhbu, with its Com-
mentary, entitled Darpana. Edited by Fits-Edward
Hall, A. M. Nos. 116 130, and 143 Oe ०५ . ॥ 14 0 897*2० 91840888 79}08 ; or an Epitome of the different
systems of Indian Philosophy. By Madhavachfrya
Kdited by Pandita ISwarachandra VidyAsdgars. Nos. .
63. and 142 bac dak ea cy - Se ee. BE Re. =` EO The Sénkhya-Pravachana - Bhéshya. Edited by Fits-
Edward Hall.A. M., and translated by J. R. Ballantyne, |
L. L: D. Nos, 94, 97, and 141... ,, .. oso» Out Of print. The Elemects.of Polity, by' Kémandaki. Edited by =
Babu Rajendralila Mitra. Nos. 19. 200 179, ..’ .. .. .. 1 4 0
“An English translation ‘of the ChLandogya Upanishad
of the: S4ma Véda. ‘By - Baba Réjendraléla Mitra
Nos. 78. and'187, =". -^न ० oe, 7 "= « 1 4 0 ‘The: Vananta Sutras, ` 1६6 by Dr. Réer, and Pandita Rama Nara- ~vana VIDYARATNA. Nos. 64,'89, 179, 174, 1738, 184, 186, 194, 195, 198 199, 200, and 201.
. SANSKRIT WORKS IN PROGRESS
The Lauita-Vistara, or Memoirs of the Life and Doctrines of Sa‘xya Sina. Edited by B&éba Ra’ssnpmata’ta Mitra. — Already Hublished Fasciculi I. II. III. IV. र. Nos. 51 73, 143, 144, 145
The Tairrimiya Sanuita of the Black Yajur Veda. Edited by Dt. E Roger, and E. B. Cowell, M. A. Published, Fasciculi I.—XIX. Nos. 92,
117, 1 19, 122, 131, 133, 134, 137, 149, 157, 160, 16), 166, 171. 180, 156, 193, 202 and 203 | |
The Tairrintya BrauMana of the Black Yajur Veda. Edited by Bébu Ra/JENDRALA’LA Mitra, Published, Fasciculi I—XIX. Nos. 125, 126, 147, 160, 161, 162, 153, 164, 165, 175, 176, 188, 189, 190, 191, 192, 196, 197 and 204
कि कौ *
। |
4 1882, August 3
sh १५१२१ (+ ति ॥; ज...
oe = > ९ | नै कै १.१ { A क. सीय . Sere 11 Tt ofthe.§ 917 1.9 ANS 1, (९ ४८५५-4 ¢ 6 +>0616 Y ५५ HERS IA eh REA ee Ses
\ | +
पः a, Wie ee कक भौ eres [नी न् + व्क Par ५ कि ¢ ८ ** । च है | | | ॥ - Sen, oA -4 कर ४ क्न mr १ २4५ ora" षि = Phy पि र
च 6 rs a at + 5
rpc
_ BIBLIOTHECA ,INDICA; |
a
‘ f = „^ ras
क्न ~ >=.
SS ine
Si
+ ११५. : , #॥ 2. + ~ sa ae 2 द ~^
कि. ^ 1, |
his
+ = + | ५ COLLECTION OF ORIENTAL W on 9 ne . “3 sh re Waser wee aX "~ १३ i (: त re "PUBLISHED UNDER THE SUPERINTENDENOE OF THE es | ¢ "1111. “| ^ 48147080 गण OF BENGAL 414) | ed xtra GP (4 i 4 3 | jaz ately पष No. 11 + a 1% 4 (9 ^ „4 (4 + „3 | a aa 7 4
MU UM ASTATI« ry CIETY CAL . ay > ८ ॥# hast . क is ॐ । La ate te ey”. pe wk £ 4.2 ८ मीमांसादशनम्॥ oe a. voy x ee pies ६ Fane 11 Ry न) A si ५" > + क + (2१ : + ua | ज J "
- Ay ‘a ryt 7 < न श्रीशवरखामिहातभाष्य सद्धितम् य सह्ितम्॥ `` ॐ च seein १.9 ; ५५; (31 Be
: 14
~
a
ty 14 पित न ३ =, ? 4 sn 44२३ i od नि 4
RSAN ॐ
s ॥ $ द Avena, 3
६ KA ५.१ ? A MAMSA> DA Gua TARY. 0
ण 9 कृ -+
PEE:
च 4
व >. & + + + ` ~
MAHESA $i 1 2 ८ i
aia
a
ee = 19
-
{ ay ॥ । pes ट १ &. ^+ चै ह "न्निः ९4; 1 >~ ea, * J me SF 2 ee + ४, 4194 व 1 ae ee oe
| ha Om int frttre = Pn “न न = "+ One
eee PSF
+ नकि >
+ 1 । [Pees ४१ wey Pree SEP MY ८ ; अय ६. ais >;
Sy Sears ee re ऋ च fof ++ FSET ram प दुद) भ कम” ee तयान कह काका ee ~ = क ऋ. q ty दू" | ae ६ त 7 त ४११ +^
irs" १ ५११२५.
त . ? चि +न षु > 7 ज 4 yee A,
- ¢ er 5 oP?
= .
Digitized by Google
क +
Tr?
1. of ¢ # IN THE NEW SERIES. ht i. i 1 < १८.
क; & a
(4.16 Vaigeshika Tarkapanchénana. Complete in five Fasc. Nos. 4, 5, 6, 8and 10. 0: * ’'The Safidilya Sdtras with SwapneSwara’s Commentary. Edited by Dr J
# : 1. Ballantyne, L L: 0. complete in one Fasciculus, No. 11
६ । ; ( कृषृ€ ` Kaush{taki-Brdhmana Upanishad with Saykardnanda’s commentary, | (3. र edited ध a translation by E. B. Cowell, M. A., complete in two Fasciculi,
0०1०4०40. aR pot
hes, yea The KévyAdaréa of 51 ` Dandin, Edited with a commentary by Pandita’ {
॥
aie ^ एल chandra Tarkabfgisa. Nos, 30, 33, 38, 39, 800 41. ` 6 41 ४;
++ ^ 4 translation of the Sdrya Siddhanta and’ Siddhanta Siromani, by एष्. ` `
aie (४4.441 ८ 11019
१ (+. अ) ५ + ry - ह im ` ry ° छ ,
td 4 1 3 ५. „4 । , : १4 ~ bi shy at ५ commentary of VAtsy4yana, E dited १२. । > ~ १.५५
क tue 7 : +~ F
५ 56, 67 and 79, , ys = 4" * । Acs `
+ Banerjea. ‘Complete in four = »
we hae te
Ay 4 58.17, 2 an न i | reek 268 R pa’ with 2 ion of hanike. Edited by 7, E. प्रभ, `. ` x D. ©, Li, Fase; I, 1, IL, Nos. 12, 24 and 82. = 1 44
Ke श a 9) ध r ey
*
च AS
Ne neti. # 111 ae
Mek oe 095 ॥ "
sd
| = = SANSKRIT WORKS IN PROGRESS.
> iA ह: द
॥
ष
“©The Maitri Upanishad with R4matirtha’s commentary, edited by E. B. $ Vijaya of Ananténanda Giri. Edited by Pandita Navadwi * Chandra G क. 46 MG JES eas erates 9 translation of the Sankhya Aphorisms of Kapila by Dr. Ballantyne, „+ No. 32 ४. oR अ ene el 1. The 80 109६208 v n. Edited by Pandita Maheéa Chandra Nydyaratna.; Fasc: I, II, III. 1V and V, Nos, 44, -
85, 95, 101 and 115, © ear 104 4 ॥ 9 शः iy ¢ io ६4 yt eer ie ee ५.1 its च. “
Ane
- 2 nn
ट २
7 7. +5, 25 c ३१ .
Kn + ५ . = eed iF ४ Sse rats + yu iP Peete og" t १ + 28 x4 bd) ४६ ४ ९ P peat. : . : : 1 ty wt ae र i ~! > > +
३ अध्याये द UTE! I ३८५.
भा.न पुनरस्य एव काम्यस्य, साधारणी वा-दइति। उचते,
a.
aT.
—aa aa A कामो मवति, तत्र तत्र क्रियायां साभ्यमानायां, नान्यथा। सा aa clan, या अन्तिकम् उपनिपतति, सा साधनस्य वा साध्यस्य वा?-डूति सन्दिद्यमाना साध्यस्य भवितुमद्ेति, नासौ साथस्याभवन्ती साधनेन सम्बध्यते, एवं fe स इतिकत्त्ताविेषञ्चोदयते, च्रनेन साधने साधकमुष- कुयात्-इति, न च afta स भकारः, येन श्रसाध्यमानायां क्रियायां तेन साधकः छतो भवेत्। तस्मात् साधकस्यापि इतिकत्तव्यता विश्ेषमभ्युपगच्छता, साध्यस्यापि-इत्येतद्भ्युष- गमनीयम्, aay ज्योतिष्टोमः, साधिकाः संस्थाः, तस्मात् ज्योतिष्टोमस्य तावत् सा इतिकन्तेव्यता--दति सिद्धम् |
“अथ कस्मात् न साधारणो १। नित्यवदाम्नानात्, यदैव ज्योतिष्टोमः, तदेव Star; यदातु ज्योतिष्टोमे पसुकामः, तदा उक्थ्यसंस्थाः, सवदा ज्योतिष्टोमे धमाः कर्ताः, एकदा उक्ष्यसंस्थाः, AT सवेदा ज्योतिष्टोमस्य war: कन्याः, ति च उक्ध्यादि संस्थस्य श्रथन--इति पूर्वमुत्तरेण fang, यदि सवदा न उक्ध्यादीनामथनः; WA उक्थ्यादीनामथन न सवदा, उभयं विप्रतिधिद्धम्। तस्मात् न साधारणी । नित्य- वद्ाम्नानं च यदि अनित्यस्य स्यात्, नित्यवदाम्नानं तत् अनित्यं क्रियेत, aa नित्यवदाम्नानं ara! तस्मात् नित्य- संस्वस्य ज्योतिष्टोमस्य, न काम्यस्य उक््यादिसंस्थस्य--इूति ॥.
अपिवा framed प्रकृतेभंविष्यन्तीति ॥ ४४ ॥ (यु०)॥
“नन् श्रग्रिषटोमसंस्थापि काम्या श्रूयते'। दे fe तच आम्नाते, एकं नित्यवत्, एकं काम्यम्, तत्र दयोवाक्ययोः
सामथ्यात् नित्य एव सकामो भविष्यति, नित्यताविघातो 2 >
acd मीमांसा-दशाने
भा. नास्ति-दति श्रव्रिष्टोमसंसथस्य ज्योतिष्टोमस्य दोक्षणोयाद्यो धमाः भ विष्यम्ति-डइति॥
ख वचनात्तु समुच्चयः ॥ ४५॥ (Ste नि०)॥
भा. श्रथ यदुक्तम्,--दितीयतुतीयदअनं समानविधित्वेःवकरूपति, नान्यथा- इति, वचनं तत् भविष्यति, न दन, रेद्राग्रः उक्थ्ये दितीयो विधीयते, weds: षोडशिनि qatar:
खः प्रतिषेधाच्च पूवलिङ्गानाम् ॥४६॥ (यु०)॥
भा. इतश्च पश्यामः प्ररतिविकारभावः-इति। कुतः १। प्रति- षेधात् पूवलिङ्गानाम्,- ate weer Fula, यदि उकृष्यः परिधिमनक्ति न जुद्धोतिः- दति Marae न स्यात् | ae निमित्ते वचनप्रामाण्यात् साभानविे॥
ख. गुणशविशेषादेकस्य व्यपदे शः ॥ ४७ ॥ (ste नि०)॥
भा. WAH — ae — ela! एकस्येवाधिङछतस्य aha न्यायेन श्रयमनधिङतेन गुणेन BIST, अ्रिषटोमद्रणश्चानु- वादः-डति॥ (B11 UE Be) It
aft ओोशवरखामिलतौ मीमांसाभाष्ये तृतीयस्याध्यायस्य षष्ठः We I
LL SS EY es =
2 अध्याये © पादः। ave
तीये अध्याये सप्तमः पादः | a बर्दिरादीनां दर््रपौणंमासतदङ्गोभयाकुताधिकरशम् t ख प्रकरणविशेषादसंय्तं प्रधानस्य ॥१॥ (Te) i
। e न= भा. स्तो दशेपुणमासौ, ay बद्दिबेद्दिधमाञ्च, तथा वेदिवदि- (+ कि ९ रादि ४५ Wary! तत्र सन्देहः किं बदिरादयो afeufeuara प्रधानस्य उत श्वङ्गप्रधानानाम्?-इति। किं तावत् प्राप्तम्? --“प्रकरणविशेषात् असंयुक्तं प्रधानस्य प्रधानस्य एवज्ञातीयका धमाः। RMI?) प्रकरणविशेषात्, प्रधानानां fe प्रकरणं नाङ्गानाम्, प्रकरणेन च एषां सम्बन्धः, तस्मात् प्रधानस्य ॥
og. सवेपां वा शंपत्वस्यातत्मयुक्तत्वात् ॥ २ ॥ (fee) ॥
भा. सवेषां वा श्रङ्गप्रधानानाम् इमे धर्माः, न अत्र ओषत्वं
प्रकरणात् भवति, उपकारलच्षणं fe तत्, यत् यस्य उपकरोति,
. तत्तस्य षभूतं, सवां च श्रङ्गप्रधानानाम् TA धमा उप
कुवन्ति। कथम् अवगम्यते १। वाक्यात्, "वेद्यां watla चासा-
द्यति- डति विमात्रं वाक्यात् गम्यते, प्रधानदरववीं(ष प्रक
रणात्, वाक्ये च प्रकरणात् नलोयः, तश््मात् बददिषि दवींषि असादट्यति-ड़ति।
“are यदि प्रकरणं वाक्येन बाध्यते, Marts बद्धिषाम् इमे धमा उक्ता भवन्ति। तत्र को दोषः £। सवे धमाः RAM: माभ्ुवन्ति"। उचयते, प्रकरणात् दशपुणमासयोः उपकारका एव-इू(ति गम्यते । aa लौकिकेषु न कत्ता
"एवं चेत्, ऋङ्गान्य[प न द्शेपृणमासशब्द्कानि, AW तेष्वपि न प्राक्रुवन्ति'। उचातेऽ-यद्यप्यङ्ग)ोनि न द्श्पुणम।स
यट मोमांसा-रण्रा ने
भा. अब्दकानि, दशपूणमासयोः उपकारकाणि, wa क्रियमाणा धमाः TAIT: उपकरिष्यन्ति। तस्मात् अङ्गप्रधानेषु कन्ेव्याः- दूति ॥
ख. आरादपीति चेत्॥३॥ (आ०,॥
भा. पिष्डपितयक्नेम्पि afe: धर्मैयुज्येत, सोप्पि दाति बद्दिषि aaa, तस्य चापि बर्दिषासिति प्रयोजनं, तदप्या राच्छष्टधरमवत् स्यात् ॥
ख. न तत् वाक्यं fe तदथेत्वात् ॥ ४॥ (ste नि०)॥
भा. न तस्य बदिरेतेधर्मैधमवत्, वाक्य fe wa द्र्थपुणमासाभ्यां सद धमाणां, तेन दशपुणटमासयोः उपकारका धमाः यत् द्भ पुणेमासा्े, तत्र भाञ्जवन्ति, ATT! तस्मात् पिण्डपितृयन्न- बद्दिषो न भविष्यन्ति ॥
घ. लिङ्गद शनाच्च ॥ ५ ॥ (Se) ॥
भा. लिङ्गं भवति,-एवमाद्,- “स वे भरुवामेवायेग्मिभधारयति, ततो हि प्रथमावाज्यभागौ यच्यन् भवति--इति ्रमिधारणस्य ाज्यभागा्ंतां दशयति ॥ (३।७।९ Bo) ॥
| é @ खामिसस्कारायां प्रधानायताधिकरणम् |
ख. पफलसंयोगात्तु स्वामियुक्तं प्रधानस्य ॥ ६ ॥
भा. ज्योतिष्टोमे केशश्मश्रुणोवषनं पयोवतानि तपञाम्नातानि, ay सन्दे्ःः-- किम् श्ङ्गपधानाथानि उत भधानाथेोनि?९। fa तावत् area !-शङ्गप्रधानाधोनि- दरति Yau न्यायेन परा्षम् |
भा.
भा.
३ अध्याये ७ पादः। ace
wd प्रापे ब्रूमः, -खामियुक्षमेतत्, तस्मात् WTA! HAT?) फलसंयोगात्, पुरुषस्य यागेन अयं सम्बन्धः, AAT दाता, पूरुषः प्रतिथ्रद्धोता। “ननु च्रपरोग्प्यस्ति सम्बन्धः,-- यागो fran, प्रुषोग्मिनिवत्तकः- इ ति। फलेन तु सम्बन्धो भविष्यति--इत्येवमथः परुषः wad, न हि यागं स॒ साधयति, यागः सत्तया संभ॑त्स्यते -दडति। किमिति तद्धि निवत्तयतः फलं भवति ?-इति। FAIA स्वेन्ति-- इत्युचन्ते, यत् तस्य संसकत्त्यस्य प्रयोजनं, तत्र॒ सामथ्यं जनयन्ति- डति, फलं च ्रहीतुम् पुरुषस्य प्रयोजनं, न याग मभिनिर्वैत्तंयितुम्। तस्प्रात् ये पुरुषसंस्कारास्ते पुरुषं we. प्रतिग्रहणसमथं कुवन्ति, न यागनिरेत्िसमथेम्। ‘ae, यदि यागनिर्हत्तौ न सामथ्यं जनयन्ति, कथं तद्धि यागधमास्ते wafer |) | Saad, ATT ST साधयतः सा दास्ये TAA | कश्च तस्य खाधंः?। AT कत्ता फलेन सम्बध्यते । तस्मात् खामिसंसकाराः प्रधानाथाः-दति॥ (द।७।२ चर) ॥
सौमिकवेद्यादीनामङकप्रधानोभयाङ्गताधिकरणम् | चिकौषया च संयोगात् ॥ ७ ॥ (प्०)।॥
ज्योतिष्टोमे yaa, —‘ षट् तरिं्त्मक्रमा प्राची चतुविंशतिरथेण चिंशत् जघनेन दूयति शच्यामद्दे-दति। तच wey, किमेषा वेदिरङ्प्रधानाथा उत प्रधानाधा१- इति किं तावत् भातम् {--चिकीषेया च संयोगात् प्रधानाथा-इूति। का चिकीर्षा१। इयति शच्यामद्े-इति। यत् चिकीर्षितं, तस्य॒ श्रथनैषा शयते,“ शच्यामद्े Beat कत्तम्- इति
प्रधानं च तस्य चिकीषितं न ङ्गानि, प्रधानं fe फलवत् न agit |
३९० मीमांसा-दशने
भा. ‘Marea agifa a चिकोषितानि, किमर्थं करियन्ते - aft! उचयते.-श्रचिकोधितान्यष्यङ्गानि क्रियन्ते, यद्यपि तानि a चिकीष्यैन्ते, तथापि तैरचिकीपितैरन्यशिकी््यते। aa तानि क्रियन्ते-डइति, यत् वचिकोर्षिंतं, तस्य वेदिः। तस्मात् प्रधानाथति (स्थितं तावद् प्यवसितम्+) ॥ (३। ७। र Wo) ॥
मिमण्नस्याङ्कप्रधानोभयाङ्ताधिकरणम् ॥
खः तथाभिधानेन ॥ ८ ॥ (पू०)॥ भा. स्तो देपूणेमासौ, तच yaa, — चत्वा पौमासीमभि-
ग्टओेत्, पश्च दशा श्रमावास्याम्1- इति। तत्र सन्देदःः- किम् श्ङ्गप्रधानाथेम् अभिमर्थनम्, उत प्रधानाम् -डति। किं तावत् Wray ?--प्रधानाथेम्- डति, प्रधाननामधेवश्च एतत्, --पौणेमासो अरमावास्या-इति च। तस्मात् प्रधानस्यानि- मशंनम्-दइति॥
ख. awa तु फलश्ुतिस्तस्मात्व्यचिकोषो स्यात् ॥ ९ ॥ (प्रव्वाधिकर णस्य fae) ॥
भा. (स्थितादुत्तरम्)। यदुक्घ-मधानं चिकीषितं न अङ्गानि, तस्मात् प्रधानस्य वेदिः--डइति, तन्न, ˆ तद्युक्ते फलश्रुतिः” साङ्गात् फलं श्रुयते, तस्मात् साङ्गं चिकोषितं । यद्यप्यङ्गानि न चिकी- * श्यस्य सिद्धान्तः पराधिकरगपव्येपक्तप्दशरनान्तरं ea aie दभितः॥ + एयिवी होतेत्यादिक। मनः चतुर्दोता | afadfianfeat wes Wael इति माघवः।
Q अध्याये ऽ पादः ॥ REV
भा. faarfa, तथापि वेद्यां कत्तव्यानि; न्यथा न साङ्ग वेद्यां aa भवति ॥
ख. गुणाभिघानात्सव्वाथेममिधानम् ॥ १०॥ (fae) 1
भा. यदुक्तः प्रधाननामत्वात् पौणमासीशब्दस्य श्रमावास्या- शब्दस्य च, प्रधानदविषाम् च्भिमशंनम्-दति। नेतरेवम्, चङ्ग विषामण्यभिमथनं स्यात्। कुतः १। गुणाभिधानात्, गृणणे- ममिमर्चनम- इत्यभिधानं भवति । कतमत् तदभिधानम् ?। यत् गुणोमभिमेनम्-द fa qa पौणेमासोममावास्याम्-- इति च दितोयान्तम् पौणमास्यथेम् श्रभिमशनं कन्तच्म्, चमा- वास्याथमभिमञनं कत्त्यम्--इति, WAY यत्र ae क्रियमाणं पौणेमास्याममावास्यायां वोपकरोति, ततर AT AAW; यत् यत् पौणमास्याममावारयायां वाभिसम्बध्यते, साच्तात्, प्रणाद्या वा, तत्र त्र क्रियम।णं तयोः उपकरोति तस्मात् प्रधान- - विषाम् श्रङ्गदविषां च कत्तेयम्- दति ॥ (र।.७।४ Bo) ॥
कक ण EE
दीच्तादच्िणयो' पधानायेताधिकरणम् ।
ड दौक्षादधिणन्तु वचनात् प्रधानस्य ॥ ११॥
भा. ज्योतिष्टोमे दीत्ताः श्रयन्ते“ तिखो दील्ञाः- इति, तथा दच्िणाः शरूयन्ते,“ तस्य हादशशतं दक्तिणाःः-इति। तच सन्दे दः, किं दौच्तादश्चिणम् श्रङ्गपरधानाथेम्, उत प्रधाना ama ela कं प्राप्तम् ?- पुरुषाणाम् श्रङ्गप्रधाना्थत्वात् दीच्षादक्तिणस्य अङ्गप्रधानाथता- दति। णवं प्रसि ब्रूमः, दीत्तादच्तिणं प्रधानस्य । कृतः ?। वचनात्, वचनं fe भवति, — rar सोमस्य, eau: सोमस्य'-इति, न fe वचनस्य
३९ २ मौमांसा-दणभ्ने
भा.श्रतिभारो नाम कचित्। तस्मात् erated वचनात्
a.
ay.
भा.
सोमस्य-डइति॥
निद तिद शनाञ्च ॥ १२ ॥ (य्०)॥
निटत्तिं दीन्ताणां दअयति। कथम् १ ‘aaa यत् पमुना ्रयात्तोरथ कास्य दौीक्ा?-द्रति यत् षर्ढोतारं जुद्धोति सास्य टोत्ता-- डति श्रसत्यामपि दीध्वार्यां वचनं भवति। त्नात् अङ्गानां दोच्वाद् ्तिणम्--इति॥ (R11 ५ Fo) ॥
Nao अन्तव्वेदयुपानङ्कताधिकरगम् | तथा युपस्य वेदिः ॥ १३॥ (go)
aft ज्योतिष्टोमे परशुः श्र्रीषोमोवः,- ay Aaa ahead पुमालमते'--इति। aa यूपं vara श्रूयते
वच्चो वे यूपो यदन्तवदि मिनुयात्तन्निद देत्, यत् बर्धिेद्य wag: स्यात् अह्वमन्तवदि मिनोति अद्धं वद्धिवदि waeE} भवति, न facufa—efa |
aa सन्देहः; किम् अन्तवद्ि-इति यूपाङ्गभावन वेदि उपद्श्यते, उत श्रद्वमन्तवदि we बद्धिवदि- दति टे लच्तणाथम् उचते ?-दूति। कथम् यूपाङ्गभावेन कथं वा देशलत्तषणा १ दति यदि यूपाद्खस्य वेद्यन्तरस्य च सम्बन्धो विवक्ितः, एवं वेदि सम्बद्धो यूपः कत्तव्य, ततो युपाङ्गभावेन; श्रथ यस्मिन् Sa मीयमानस्य Vg वेद्यभ्यन्तरेण्दवं च न्धिः, स देश उपदिश्यते, ततो STAT |
किं भराप्तम् १-- (तथा यूपस्य वेदिः, यथा Sratefaw प्रधा. नस्य, तथा यूपस्य वेदिः, तथा यूपो मातव्यः, तथा मीयमानस्य
भा.
ख.
भा.
a.
भा.
१ BPI © पादः॥ REZ
WE वेद्यभ्यन्तरे भवति । एवं वेदिखरतिरप्यनुग्रद्धीष्यते, इतरथा बेदिशब्टो लच्वयेत् देशं, अतिलच्षणाविश्ये अतिन्याय्या न SGU | AMI युपाङ्गभावेन वेदि निरिश्यते ॥
दे शमा चं वाऽशिष्येशेकवाक्यत्वात् ॥ १४ ॥ (fae) ॥
देशमात्रं वा वेदि्ब्देन लच्यतेन वेदियूपाङ्गम्। कुतः ?। “श्रञिष्येण एकवाक्यत्वात्, “श्रद्ध मन्तवदि मिनोत्यङ्क बहिर्वेदि --दत्येतेनेकवाक्यता या, सा शासितव्येन, यदि Saray, श्रथ यूपाङ्गभावेन वेद्या निद अः, ततो न ware बद्धिविदिनिदभो भवति; वेद्यां यूपस्य श्रङ्गभावेन उपदिश्यमानायाम्, WE नदिवदि- इत्ये तदुश्वा्यमाणं न afeifaq उपकारे वर्तते |
‘aq बद्िवदिदे मपि यूपाङ्गभावेन उपदिशेत् वाक्य म्मियेत। तस्मात् युपाङ्गभावेन वेद्या निदंशे बदिददिशब्दः सवेधा न ्रासितव्यः। यदि तु रै्लक्षणा, ततो विशिष्ट देशे Twas ब वदि शब्दो भवति, अनुचपमाने बेद्यभ्यन्तरे यख्िन् afeig प्रदेशे यूपः- दति गम्यते। श्रथ पुनबेदिवदिशब्दे Wat, यतरख्िन्दे थे मीयमानस्य aya श्रन्तवदि we बद्धिवदि, wea लच्तयितुमिष्टो भवति, स च afeafemen विना न शक्यते लच्षयितुम्- दरति, श्रवश्यं शासितव्यो भवति। तस्मात् देशलत्तषणा- दति (Ris € Wo) ॥
हविद्धानग्य सामिधेन्यनङ्ताधिकस्यम् |
स्वामिधेनीस्तदन्वाहुरिति हविदईानयोर्वचनात् सामिधेनीनाम् ॥ १५॥ (प॒०)॥
ज्योतिष्टोमे श्रूयते,“ उत aegis सामिधेनीस्तदन्वाङ्गः 2 द
ace मौमांसा-द भरने
भा.-दति, इविद्वानयोयस्मिन् शविद्धाने wets, तत् सामि- धेनीभिः सम्बन्धयेत्*- इत्यथंः। तत्र सन्देचः,- किं साभि घेनीनाम् श्वद्गभावेन इविद्धानं चोद्यते, ्विद्धानविशिष्टाः सामिधेन्योग्नुवक्ष्याः, उत विद्धानेन श्वमूषामनूचमानानां देशो wead !- ति fa तावत् प्राप्तम् {सामिधेनीनाम् शङ्गत्वेन चविद्धानं चोद्यते,- यस्मिन् इ विद्धाने wale, तत् सामिधेनीभिः सम्बन्धयेत्--दति, तेन द विद्धा नसम्बद्भाः सामि- धेन्योग्नुबक्ृ्याः - इति वचनात् सामिभेन्यङ्गभावे सति इवि द्वानश्च॒तिः अनयदीष्यते, इतरथा देशं लश्षथेत्- डति । तस्मात् सामिधेन्य ङ्गं द विद्धानम् ॥
ख. दे शमां वा Ware दयथेकम्पर सोमस्य ॥१६॥ (Fae)
भा. THQ वा एतत् उचयते, यस्मिन् wala, afer देशे सामिधेन्योगनुवक्तव्याः- इति, ware हि श्र्थकम सोमस्य ¦ तेन क्ियते,-दक्िणे श्विद्धाने सोममासादयति- डति, सोमासादना्थं तावदेतत् उपादेयम्, सामिधेन्योप्पि श्रभ्नि- समिन्धनाथेम् उपादेयाः- डति; इः त्वेतावत् गूयते,--यस्य ख विद्खानस्य समोपे सुन्वन्ति तत्सम्बद्धाः सामिधेन्योःपि श्वभ्रि- समिन्धनाथम् उपादेयाः- इति, त्र न aaa, किम् सामि- घेन्यः सम्बद्धाः इ विधानस्य उपकुर्वन्ति ? किम् इविधानं सामि- धेनोनाम्?-- इति ; तदुचयते,- सामिधेन्यस्ताबद्विद्धानस्य न उपकूवन्ति, न हि तावत् विधीयन्ते,- सामिधेन्योग्नुवकव्याः-- दूति। किम् तदि {- विधान विशेष सम्बन्धः तासां विधीयते,
oe क 1 eee
* हवि ्ानमण्पगतयोर्दनिखो त्र भागे. रवस्थितयोर्दविदधामनाम- कयः wana efor vaca यस्तच्छब्दाभ्यामभिधीयते। तम्य समीपे ~ ‘ ~ “eg ~ समीपे सोमस्याभिषषः। उतेत्ययं शब्दोऽयण्रब्याथ वत्तते इति area |
9 अध्याये © qe | ३६५
भा.न च श्रविद्दितम् ax भवति, नाप्येवं विधीयते, इविधानमा- सामनुचपमानानां उपादातव्धं सम्बन्धयितुम्-इति। कथम् तदि {--ह विधान विशेषसम्बन्धौ सामिधेनीनां गूयते, इवि- धानसम्बन्धो विधीयते, न च सामिधेनोसम्बन्धो विधानस्य प्राप्तः, यो विङेषाथेमनूदयेत । केन तदि इ विधानस्य सम्बन्ध; १। रत्यक्तं fe श्रथेकम सोमस्य, न तु सामिधेनीकमे werd विधानस्य) भवति तु देशस्य साभिधेनीसम्बन्धः, “quit वेदिम् दनि Wazw sham, स उत्तरस्य दश्िणस्य वा विधानस्य समासक्नः, ततर यत् सुन्वन्ति, तदग्वाङः- इति उपपद्यते वचनम्। ABTA दशल च्षणाथें द विधानग्रहणएम् | ^ अथैवमभिसम्बन्धः कस्मात् न भवति यस्मिन् दविधाने सुन्वन्ति, तस्य ह विधानस्य सामिधेनीसम्बन्धः-इतिः। नेवं अव्यम्, wd द्वावर्थौ विधातव्यौ भवतः, हविधानसम्बन्धो द विधान विरेषसम्बन्धञ्च, तत्र वाक्यम्मिद्येत। तस्मात् नेवम् अभिसम्बन्धः-दूति॥
ख. समाख्यानं च तदत् ॥ १७ ॥ (Be) ॥
भा.
=
Waal च तददेव भवति, यथा श्र््मामिन्याय उपदिष्टः, -सोमाथेम् इविधानम्- इति ॥ (BIOL Fo) Il
अङ्गानामन्यदारानदानाधिकरम् |
खः wand प्रयोक्तरि तल्लक्षणत्वात् तस्मात्छयं प्रयोगे स्यात्॥ १८॥ (Te) ॥ भा. ड कमाणि उदाहरणम्,-“ Weed जुडयात् Gare’,
“दअ पूणमा साभ्यां खगकामो यजेत, * ज्योतिष्टोमेन खगेकामो यजेतः-इूति। तच सन्देहःःकिम् एतानि कमाणि खयम्
६९९ | मोमांसा-दणने
भा. चनुष्टातश्थानि, उत ्चोत्सगेमा चरं खयं कुयान्, ओेषमन्यः ख्यं वा, उत Nears: एव ?-इूति। कि प्राप्तम् खयं प्रयोगे स्यात् । Bat) यतः खयं-प्रयुञ्ञानस्य फलं भवति । कथम् श्रवगम्यते ?। "तल्लक्षणत्वात्, शब्दोग्स्यार्थस्य लस, खयं-- ayaa फलं भवति- इति । कतमः स श्द्ः?। खरगकामो यजेत- इति, यः खगं कामयते, स एवोचपते,- याभे कत्ता भवन् फलं साधयेत्- इति, साङ्गे च कन्त भवन् फलं प्राभरोति, तस्मात् SIA स्यात् ॥
ख. उत्सग तु प्रधानत्वात् WRT प्रधानस्य, awa अन्यः स्वयं वा स्यात्॥ १९ ॥ (प०)॥
भा. उत्खग प्राधान्यमस्ति। कथम्?। य उत्सं करोति तेन सवं छतं भवति । कथम् ?। परिक्रय खत्सगः, तेन saat: सश्च qe) ward यः परिक्रय करोति तेन खयमेव सै ad भवति। तस्मात् उत्सगमा चं खयं कुयात्, ओषमन्यः खयं वा ॥
ख. अन्यो वा स्यात् परिक्रयास्रानादिप्रतिषेधात्प्रत्यगा- त्मनि ॥ २०॥ (सि०)॥
भा. शओेषस्यान्य एव स्यात् कला । कुतः ?। परिक्रयस्याम्नान- त्वात्,-पुरुषानतिप्रकारेषु asa प्राभैष परिक्रयो नियतः। तस्मात् परिक्रयेणानतेः सव पदाथाः कन्तव्याः- इति, विपरति- fagarea(a परिक्रयः। यदि खयं कयात्, अपरिक्रीतेन ad स्यात्, तत्र परिक्रयाम्नानानथक्यम्, श्रटृष्टाथा वा प्रतिश्चायेत ! तस्मात् Wee परिक्रीतः शेषाः पदाथाः कत्तवयाः- डति। उत्से तु खयं कुता सवै खयं छतं भवति ॥ (३।७।८ Be) |
omens ae = =>» ~ o
R ध्याये ७ पादः। aco
परिक्रीतानाखतिजां सच्ुयाविश्षनियमाधिकर्णम् |
ख. ताथात्कदैपरिमाणं स्यादनियमोऽविशेषात्॥ २१॥ (पू०)॥
भा. त्र तैः परिक्रीतः कत्तश्येषु अनियमेन कतृ परिमाणं स्यात् । कुतः १। अविशेषात्, न कतुं परिमाणे विशेषः कञ्चिदाम्नायते; aaa तत्परिमाणं, यावद्धिरसौ इतिकन्तव्यता निवेत्तते, तावतो eae ॥ |
ख. अपिवा अुतिभेद्ात् प्रतिनामधेयं स्युः ॥ २२॥ (fae) ॥
भा. यावन्ति कलूनामधेयानि कमणि शूयन्ते, तावन्तो वरीत्ाः भिद्यन्ते, तानि च नामपेयश्रवणानि,--“तान् पुरोम्भ्वयँविभजति, प्रतिप्रस्थाता मन्थिनं जुष्ोति, नेष्टा पोमभ्युदायति, उन्नेता चमसान् उन्नयतिः- डति, तथा, “प्रस्तोता भस्तौति, उद्गाता उद्गायति, प्रतिष्त्ता प्रतिहरति, सुब्रह्मण्यः सुब्रह्मण्यामाद, द्योता भातरणुवाकमनुद्रते, मेत्रावरुणः Foals, wary, श्रच्छावाको यजति, ग्रावस्तुत् अ्ावस्तो्रीयामन्वाह- एतावद्भिः कर्मणि प्रयोजनं, तेन तेभ्बश्यमेतानि यथाञ्रुतानि कतुम् वरी.- aa, एतदयतिरिक्तोग्न्यः पदाथा न विद्यते, योग्पि वाद्येन नोपदिष्टः, स समाख्या गम्यते। ABTA एतावतो हणीत- ofa
ख. रकस्य RBPRSSla चेत् ॥ २३॥ (Bre) j
भा. श्वं चेत् प्रतिन्नायते,-एतावतो दणीतेति, तन्न, यो यः तत्कमे करिष्यति--दूति सष्करुपते, स स तस्तच्छब्दाभिधेयो
३९ ८ मो मांसा-द शने
भा.
द.
भवति, varie बहन् पदाथान् कर्तुम् बह्धमिनामधेयैः उदयत, तस्यात् अनियमः ॥
नोत्यत्तो हि ॥ २४ 0 (ate fate) 4
A ~ भा. AACA, उत्पत्तौ पुरुषाणाम्, उत्पाद्यमानेषु पुरुषेषु नाम-
भा.
धेयानि मिद्यन्ते,-- "ब्राह्मणं णीते, where sala, उन्रा- तारम् णीते, ay टणीते-दत्येवमादि ; तमात् कर्मणि तैरेवंनामकैः मयोजनम्, च्रवश्यन्ते वरोतश्याः। WENT एषां वरणे सद्धोत्तनं न विधिः। प्रयोजनस्य अभावात् न श्नुवादः। न वेदे तावन्तो वरोतश्याः- दति ब्रुयात्. अनधेकमेव रयात्, अक्रोति चेदं मत्याययतुम् Agila ; तस्मात् यः स्का विशेषो एषां मरतीयते तदथेमे तदचनम्। तस्मात् षोडश कारो चरीतबाः, सोमः MATH स्यात्, एवं दशेपूणमासयोरयि॥ (३। ७ । < Fe) il
चमसाध्वयुयां एयक्राधिकरणम् |
चमसाध्वयवश् AMIS ॥ २५ ॥
सन्ति ज्योतिष्टोमे चमसाध्वयेवः,--' चमसाध्वयैन् टणोतः- बरति। तेषु सन्देहः, किम् एषामन्यतमाः, उतेतेभ्योग्न्ये !- इति। किं तावत् प्राप्तम् {--एतावतां सद्धीत्तनात् एषाभेवान्य- तमाः ;- ति प्राप्ति ब्रुमः, चमसाध्वयेव चापरे भवेयुः Rapes -डति। कुतः १। ° तेब्धेषदे आत्", तैः परिगणितैरेषां ्परेभो wafa,— मध्यतःकारिणां चमसाध्वयंवो, शोषकाणं चमसा- ध्व्यवः"- दूति |
‘aq ये एव wea चमसाध्वर्यवो भवेयुः" नइति ब्रुमः । कुतः ?। Aas, “मध्यतःकारिणां चमसाध्वयेषो
३ ध्याये ७ पादः ॥ BEE
भा. शो्रकाणां चमसाध्वयवः'- दूति, TH सम्बन्धे सति भवति;
भा
भा.
त्वि गभस्ते वप दि श्यन्ते, ऋत्विजः तेषां खामिनो न यज- मानः, यजमानपुरुषेभ्यश्च एतेग्न्ये-इति नः प्रतिन्नातम्, न यजमानेन ward कन्तुम् TA, ऋत्विग्भिस्ते वरी- तव्याः-इति। श्रपि च, एषाम् उत्पत्तिवाक्ये एव भेदः । चमसाधयृन्टणोतः-इूति ॥ (३।७।९० We) tt
चमसाध्वयगां नङ्धत्वमियमाधिकरलम् ॥ उत्पत्तौ तु बहुश्रुतेः ॥ २६॥
तेष्वेव सन्दे ः,--किम् श्रनियमः,-एको दौ बहवो वा, उत बद्व एव {-बति। श्रनियमः-टति प्रापे उचयते, बदवः- afar कुतः१। उत्पत्तौ asa, चमसाध्वयवः- इत्येषाम् उत्पत्तौ बड्खतिभवति, wa ब्वः- इति ॥ (Rie ९९. We) ॥
चमसाध्वयमां दश्रसद्ु1नियमाधिकरम् i दशत्वं लिङ्गदशनात्॥ २७ ॥
ज्योतिष्टोमे चमसाध्वयेवः, ते च बद्वः-दत्युक्घम्। कियमो बष्वः- दति सन्दे चयः, नहवचनसामथ्यात्-इ्ति wR ब्रमः,--* cued लिङ्गढशनात्", ते दश भवेयुः, तथा हि लिङग ज्योतिष्टोम विकारे दशपेये श्रयते,“ दश चमसाध्वय॑वो दशदश एकेकं चमसमन्सपन्ति- दूति, एतस्मात कारणात् दशपेयो भवतिः- इति नवन् दश चमसाध्वयन् दशयति, यदि षयो भवेयुः, एतहशेनं नोपपद्येत । तस्मात ओन् अतीत्य एषा agi, यदि च दश न भवेयुनापपद्येत एतहशनं। तरात्
goo मोमांसा-दश्रमं
भा. भवन्ति ea, दश चेषां खामिनः। तस्मात् प्रयोजनभाषात् दशसह्भुयोपादोयते,* तस्यां च उपादीयमानायां श्रपरापि aR श्रनुगृद्ते, तेनापि दश भवेयुः ॥ (र।७।९२ Fe) ॥
श्रमितुरुटण्काधिकरयम्। ख. शमिता च शब्दभेदात् ॥ २८ ॥ (Ge) I
भा. “fear शमिताः-"अमितारं उपनयोत-इति। स किं सष्ोत्ितानामन्यतमः, उत अन्वस्तेभ्यः १- इति। fe ATTA? -तेषां बरणे सहीभनात्, तेषाम् अन्यतमः,- दति परापे उचयते, “शमिता च अनब्दभेदात्- अब्दो भिद्यते,- एवंसं ज्ञकेन इदं कमे कन्तव्यम्- इति, तस्त्रात् wee उत्पाद यितव्यः। श्वस्य सष्ोत्तनात् सद्या विष्ट द्भिगेम्यते, तस्मात् Tea: शमिता स्यात्। aft च, ‘ala चोद्धै sand च शमितुः तत् arene दद्यात् वद्यब्राद्यणः स्यात्-डति शब्राह्मणाशदूा भवति, सा ऋत्विजि नोपपद्यते ॥
ख. प्रकरणादोषपन्छयसंयो गात् ॥ २८ ॥ (सि०)॥
भा. सत्यं सङ्खया विष ब्खिगम्यते, न तु उत्पद्यमानेषु, या त्वनुत्पत्नि- स्तेषु गम्यते, TT एकस्य कमभेदात्-दृत्येवमप्यवकर्पते। AY उक्तम्,--श्रब्राद्यणाज्रङका भवति--इति, यजमानाभिप्राया सा, —afe श्रव्रा्षणो यजमानः स्यात्-बूति। ‘aa, यदि अब्राह्मणः स्यात्-दति wera: अमिता Tega’! उचयते,-- ` अमयति- डति अमिता, यौगिक एष अब्दः प्रटतेष्वप्यवक- रपते । शमि चरमप्याध्वयवे समाम्नानात् ध्वय्यणा ATT |
न~~ - ~~ ~~ ~~~ ~ ~ ~~~ ~~ ~~~ ~ ~ न
# प्रयोजनाभावात् न दशम्या उपत्चोयते xfa ate to We Us: |
2 अध्यायं © पादः | ४०९.
भा. तस्मात् मनात् अध्वयुः शमिता, णवं सति श्रप्रखतो यजमानः
भा.
भा.
सम्बध्यते ॥ (२। ७ । ९२ We) ॥
उपगस्याएयक्काधिकरणम् | उपगाश्च लिङ्गदशनात् ॥ ३०॥
ज्योतिष्टोमे सन्तुयपगा नाम, ते शब्दभेदात् सह्वुयाविदद्धिं प्रत्याययन्ति-इत्यध्वयवादिभ्योग्न्ये- दूति ATA बरूमः,-तेषा- मेव केचित्स्युः- इति । aera?) उत्पत्तौ परिगणनात्, यौगि- कत्वा्च wegen । लिङ्गमिदं भवति,--“ न अध्वयरुपगायेत्-- दरति, यच्येभ्योग्न्ये भवेयुनाध्ययुम् अरतिषेधेत्! श्रप्ाप्तत्वात् । यतस्तु प्रतिषेधति,--अतोम्बगच्छामः,-- उत्पत्तौ सद्धोत्तिताना- मेवान्यतमः-इति॥ (8191 UB Be) I
सोमविक्रेतः एथक्त्वाधिकरशम् |
विक्रयो त्वन्यः कर्भणोऽचोदितत्वात् ॥ ३१ ॥
अस्ति सोमविक्रयो तत्र सन्देहः, स किम् अध्वरवादीनाम् अन्यतमः, उतेभ्योग्न्यः१-डति। किं प्राप्तम् १- तेषां सष़्ोर्त- नात्, तेषाम् अन्यतमः-डइूति पराप्ते ब्रूमः,“ विक्रयो त्वन्यः स्यात्-दूति, विक्रयो न चोद्यते Waa, तच अरथादिक्रयः, ज्योतिष्टोमस्य च पदाथान् क्तम् अध्वद्वादय उत्पाद्यन्ते, न तु विक्रयो ज्योतिष्टोमस्य श्रूयते । तस्मात् न श्र्वय्वादोनामन्य- तमः-इति॥ (8191 U4 We) tl
४०२ मोमांसा-द्ने
ख.
भा,
aT.
ऋत्विगिति मारो ऽसव्वेगामिताधिकरणम् |
RRA सव्व॑षां छ त्विक्कमविशेषात् ॥ ३२॥ (mo) ॥
ये एते पुरुषा ज्योतिष्टोमस्य शरयन्ते, ते विं स्वं एते ऋत्विजः, उत केचित् रषाम्?-इति। fa प्राप्तम,-सवं। कतः ?। ‘HARTA, सव यागस्य साधनं ala, तस्मात् सवं तौ यजन्ति, ये च ऋतौ यजन्ति ते ऋत्विजः, न afafere श्राओ्रोयते,- इमे एव ऋतौ यजन्ति- डति त्विजः, इमे न -इति। तस्मात् सवषाम् ऋत्विक्षम्।
‘aq परिसद्कुपा yaa,—‘ सौम्यस्य श्ध्वरस्य agai: सप्तद त्विजः इति। उचपते,-परिसङ्खुपायां बहवो दोषाः सन्तीति, अ्रवयुत्यवादोम्यं भविष्यति ॥
न वा oftagarata ॥ ३३ ॥ (fae) a
नवा सव। कमात् ?। परिसद्ुधानात्,--णएवं fe शूयते, ˆ सौम्यस्य Tay यज्ञक्रतोः सप्तदञ्र उत्विजः'- इति, स
एष न विधिः, teat प्राप्तत्वात्, न श्रनुवादः, प्रयोजना- भावात्, न चेत् परिसा पि, ्रानर्थक्छमेव स्वात् ।
° ननु परिसद्वुयायां खाथंदानं पराधेकरुपना प्राप्तनाधञ्चः। उचयते,-खाथंद्ानम् अदोषः पराप्तत्वात्। परार्थकल्पना च प्रत्ययात्। कथं?। बदनाम wag स्नाते पनः सप्तद त्विजः- इत्यु चयते, सप्तदशमि चछत्विक्ञ्ब्द्स्य सम्बन्धः पनः प्रकाश्यते, अधिकेञ्च न `प्रकाञ्यते। तत्र feared एतत्, ऋ त्विक्शब्द्स्य पुरुषैः सम्बन्धे पुनः प्रकाश्यमाने सप्तद अभयो. प्भ्यधिक। asa: - इति गम्यते; तत्र किं सप्तदभमिः सम्बन्धो
३ WAY 9 पादः॥ ४०३
भा. विवच्ितः, किम् वा श्रधिकानाम् वजेनम् ?- इति, सप्तद
सम्बन्धस्य श्रम्रयोजकत्वात् Buy वजनम् विवन्तितम्- इति गम्यते।
श्राह, ननु प्रतिषिष्यमानेष्वम्यधिकेषु प्रतिषेधो न प्रा- भोति, a fe, ते इतौ न यजन्ति, न वा ऋतौ यजन्तो न ऋत्विजः स्युः!" । उ चपते,- सत्यं, न, प्रतिषेधात् त्विक् शम्दे न न wena, किन्तु प्रतिधेधसा मध्यात् दि त्विक्षाये न भवन्ति। fa पुनः ऋत्विक्कायेम् ?। ऋत्विज उपवसन्ति- इति, ऋत्विजो ह णोते, ऋत्विग्भ्यो दस्िणां zerfa—afa |
“आद, यत् wheat कार्थ, कथं तत् केषाञ्चित् `ऋत्विक्- अम्दकानां न स्यात्?" उचते,-एवं तदि दिविधोम्यं ऋत्विक्- अब्दः, चटतुयज न निमित्तः, वरणमरणनिमित्तश्च, तत्र याग- निमित्तस्य यणम् अनथकम्, तस्मात् वरणएभरणनिमिन्तो गृद्धते डति, ।
ओद, नन्वितरोतराश्रयमेवं भवति,- ये ऋत्विजस्ते वरी- तव्याः, ये fare ते ऋत्विजः-- दरति तदि तरेतराश्रयम्'। उचयते, --न fe ऋत्विजो ठणीते--इत्ययमथंः,- ऋ त्वजः सन्तो वरी- तव्याः- इति, कथं तदि !--वरणेन चटत्विजः क्रियन्ते- इति, ud दितोयानिह भो युक्तो भविष्यति,--अध्नयुः ठणीते- इत्येवं. TAU: | दृष्टाथेता च वरणस्य भविष्यति)
कथम् श्रात्मेच्छया अ्रध्वयभवति'- इति चेत् कित gata wafa—afa gary) कथम् ?। एवंशब्द्केनायं पदाः away: - इति, नास्त्येवंशग्दकः, wy नास्ति, स यदि शक्यति ava कत्तव्या भवति ; यथा,- जुका जुद्धोति'-- डति श्रविद्यमाना ye: क्रियते, एवमेतदपि दटखम्। aa अधाद्नियमेन ऋ त्विज्शब्द सम्बन्धे ana, वरण्वि्धेषेण कर्तव्यः- इति निय- म्यते। ABTA न इतरेतराश्रयम् । तस्मात् Waa ऋत्विजः
पि € अ, Gog मौमासा-दण़नं
भा. कत्तवयाः- डति परिसह्कुया,- सप्तदश ऋत्विजः संस्कारे: कत्त. व्धाः-इति॥
ख. पष्टणति चत् ॥ ३४ ॥ (आ०)॥
भा. एवं चेत् मन्यसे,- यथोक्षपल्ेणेतदे वम उचेगत, अ वय॒त्यवाद्. © € १७, iS Tew सप्तद शत्विजः- इति, तत्परि इत्तव्यम्॥
ख. न सवषामनधिकारः॥ ३५ ॥ (se fare) 1
भा. नेतदेवं, न श्रश्र सवेषां पुरुषाणां वचनं, यान् शरधिह्लत्य श्रवयुत्यवादौो भविष्यति; यत्र परा wg कीत्येते, ay शवयुत्यवादो भवति, यथा, ACARI यदष्टाकपालो भवति —tfa, न च, इद परा Ug कोत्येते। तस्मात् न अव. युत्यवादः-इति॥ (द३।-७।९६ Bo) il
दीक्तादच्तिणावाक्योक्तानामेव ब्रह्मादीनां सप्तदशस्तविकाधिकरणम् § ख. नियमस्तु दक्षिणाभिः खुतिसंयोगात् ॥ ३६॥
भा. सप्तदश ऋत्विजः-डूति समधिगतम्। कतमे ते सप्तद !- इति इदं fara) किं भाप्तम्?-श्रन्नानम्। एवं प्रापे ब्रूमः, --' नियमस्तु दख्िणाभिः श्रतिसंयोगात्, दच्िणासम्बन्धेन नियम्येरन्, एवं दाम्नायते,--“ ऋत्विग्भ्यो दच्िणां ददाति - इति, एवम् अभिधाय दत्तिणादानक्रमपरे वाक्ये ब्रह्मादयः aA, — AHI ददातिः- इति, ततो TAR, ततोम्मुत्मे च श्रमुष्मे च-इति केचिदेव वि्जिष्टाः शरयन्ते,--णवं ये शूयन्ते, ते तावत् त्विजः, ततोम्भ्यभिका नान्ये भवितुमदन्ति, दशि णामिनियमः--डति ॥
q.
3 अध्याये 9 पादः॥ ४०४.
उक्ता च यजमानत्वं तेषां दौक्चाविधानात् ॥ ३७ ॥ (qo) t
भा. ये ऋत्विजः ते यजमानाः--दृत्येवम् श्रभिधाय ब्रह्मादीनां
दीत्ताक्रमपरे च वाक्ये eat दशेयति। कथम्? ‘were गृदधपतिं दीक्षयित्वा ब्रह्माणं दीच्यति, तत उद्गातारः ततो Waray) ततः; तं प्रतिप्रस्थाता दीक्षयित्वा च्रद्धंनो Saale, ब्राह्मणाच्छंसिन ब्रह्षणः, भस्तोतारम् उद्रातुः, मे्रावसणं दोतुः। ततस्तं नेष्टा दोत्तयित्वा त॒तीयिनो aaa, whi ब्रह्मणः, प्रतिदत्तारम उद्गातुः, अच्छावाकं दोतुः। ततस्तमुन्नेता दीक्त- यित्वा पादिनो दीक्षयति, पोतारं ब्रह्मणः, सुब्रह्मण्यम् उद्रातुः, ग्रावस्तुतं दातुः । ततस्तमन्यो ब्राह्मणो Staats, ब्रह्मचारी वाचाय्येप्रेषितःः- दति। era च यजमानसंस्कारः। तसमात्
ब्रह्मादय ऋत्विजः सप्तद्श- cla (र।७।९७ श्र) ॥
भा.
एशि 0 a
ऋत्विजां खामिसप्तदण्रत्वाधिकरणम् ।
स्वामिसप्तदशः कमसामान्यात् ॥ ३८ ॥
एतदुक्त, सप्तदश कऋत्विजः- दरति, ते च ब्रह्मादयः तत्र सन्देदः,- किम् एषां सदस्यः TATU, उत गृ्पतिः १ किं तावत् प्राप्तम् {-सदस्यः- षति स हि कमेकरः, इतरः खामी; यश्च॒ कमेकरः, स परिक्रेतव्यः, wary परिक्रीयन्ते, तस्मात् सदस्यः सप्तदश ऋत्विक्-इ ति श्रपि च, तस्य चमसमामनन्ति वरणं च ; ऋत्विक् TCA न खामी, तस्मात् सदस्यः TATA |
दरति प्राप्ते उचपते,-- खामिसप्तदश्ाः कमसामान्यात्, खामो एषां सप्तद स्यात्। कृतः? कर्मसामान्यात्, TH कन्नार ऋत्विजो भवन्ति, यज्ञे च कत्ता गृद्धपतिः, तस्प्रात् त्विक्.
४०६ मीमांसा-दशने
भा. यच्चकमसामान्यात्। यदुक्त, तं समामनन्ति तस्य चमसमा- मनन्ति वरणं च, तस्मात् सदस्यः सप्तदशः- दूति। उच्वयते,- ब्रह्माणमेव ते समामनन्ति, वरणम् श्रपि चमसश्च ब्र्ण एव, स fe सदसिभवः, तस्मात् खामिसप्तदशाः ॥ (३।-७। ९८ a) ॥
च्ाध्वग्यवादिषु खध्वरवादीनां कटठेतानियमाधिकरगम् | au: प्रछतिविकछतिसव्यायताधिकरणच् | ख. ते सर्व्वाः प्रय॒क्तत्वाद मयश्च सखकालत्वात् ॥ ३९ ॥ We ) ॥
भा. खामिसप्तदश्राः ज्योतिष्टोमस्य ऋत्विजः wafunat: |) aa इटानीमयं UE: — fH सवं प्रुषकाय तेः कायम, wafirg गाद्धपत्यादिभिः चरभ्चिकायम्, उत काचिदयवस्था -इति। किं तावत् WAP A सवाथोाः, प्रयुक्तत्वात् WT खकाल- त्वात्, ते इताः सवद पुरषकायाय स्युः, श्रग्रय श्चाभ्रिकायाय । कुतः १। तेः कार्यैः श्राकाक्चितित्वात्, मति- स्वं यद्णमेषाम् अनुवादः, खकालत्वात् Way सवाधाः- दति, समधिगत- मेतत्+ ॥ (३ ।७।९९ Be) ॥
= ee न अ
* “a पुनराहवनौयादयः, तेषां सव्वायेमप्रस्ततमेव न च प्रसङ्काद्- च्यते, खकालत्वस्य हेतोर्प्यसमथयत्वात । नच तस्य sucra कञ्चित प्तस्य kata परामर्ण्ऽस्ति'", सत्यारभ्य “ सिडधान्तव चनमेतरैतत, fac MCAT | तस्मादेवं व्यते, नेतदेवाप्रोनां सव्वाधत्वं पर्मपर्षी- छतं, fa afe खधिकर्णान्तरसनोक्तन्धाये नाधानवदेव पर्व्वौत्तरपतसतौ रचयितव्यौ,--किमाद्वनीयाश्यः प्ररत्यथाः श्चाहोखित प्छ तिविक्लत्य- TIA? | AAAI यथान्येऽनारभ्यवादा' | saat वा दिरक्तत्ादि्येवं परा्तेऽभिधीयते,--अ्रयः wary, भवेयुः । कुतः? खकालत्वात् खतब्ोत्पस्तिकत्वादिव्यर्चः ¦ तदेतत् वितं ware वाधानस्य खकःल- त्वादित्यज', इत्येवं वा्तिकमजत्रानु सन्तम् |
३ अध्याये ७ UTE | 8 ०७
[९ | ५ 9 [न fi आध्वथवादिखेवाच्वस्वादीनां कटतानियमाधिकरगस्य सिडान्तः ॥
ख. तत्संयोगात्क्मणो व्यवस्था स्यात्, संयोगस्याथेव- न्वात्* ॥ 8० ॥ (सि०)॥
भा. ‘andar विशिष्टपुरूषसंयोगात्, वतिष्टल, ये येन पुरुषेण TATA, ते तेन RAAT, एवं तेषां पुरुषसंयोगो- म्थेवान् भ विष्यति, श्राध्वयैवमध्वयेणा, ET दोषा, RTA उद्भातरा--दइति॥ (₹२।.७।२० Bo) ॥
AD,
समाख्यायातकटत्वस्यापि कंचित् नाधाधिकरणम् ॥ ० ~ कि पे ख. AMIN शसमास्यानन निद शः ॥ ४१ ॥
भा. किम् एष एवोत्सगेः ?-- सतै समा स्थातं समास्थातपुरुषेः कर्त- च्यम्-दूति। न- दूति ब्रूमः तस्य उपदे भादिश्ेषसमास्या- ava निदशः। यथोपदे अः,-- तस्मात् मेचावरूणः प्रेष्यति चान्- चाद-इ्ति। समास्य्या,--' waa नेष्रीया-डइति। wa समाख्यायाख अपवाद्ः-ड़ूति॥ ।
ख. तदश्च लिङ्गदशनम् ॥ ४२ ॥
भा. FTW प्रातरनवाकमनुत्रुवत उपश्टणयात्-डइति शोत प्रातरनुवाके समास्यया प्राप्तं तारं दशयति, तथा इदमपरं लिङ्गं भवति, “उद्गीथ उद्भातृणा्छचः प्रणवः उक्थं सां
~ ~~~ ~~ -~-- ee = = ~ -------- ~~
~= कि 0 ए भ ae
* तदिद समाख्याविनियोगम्येवातिप्रसङकुमिवारणेन शेषी भूत भृच \ % माधिकम्गान्तम.मिति शास्त्रदी पिक। ॥
‘ ५ ५ ४०८ | मीमांसा-रण्रने
भा. प्रतिद्ारो श्रष्वयूणाम्- इति, समाधातं भेदं euafa तथा इदमपि fag भवति,- "यो वाध्वयाः स्वं वेद् खवानेव भवति, एतत् वाध्वयाः स्वं यदाओ्रावयति- इति qarenaia नियमं दशयति ॥ (३। ७ ।२९ श्र) ॥
षि
समुचितधोरनवचनपेवयो गजावरगकटेकत्वाधिकरबम् A [> = A ~ च. प्रघानुवचनं मचावरुणस्योपदे शात् ॥ ४२ ॥ (yo) i
भा. aka ज्योतिष्टोमे wr श्रग्रोषोमोयःः--'यो Afar यदग्रोषोमोयं पथुमालभते-दति। ated समामनन्ति,- “तस्मात् मेचावणः प्रेष्यति चान् चाह - इति । तच सञ्जयः, —fa सवेानवचनेषु सवेपरेषेषु च AWA: स्यात्, उत यच अनु वचने मेषः !-इति। किं तावत् प्राप्तम् ?-सवानुवचनेषु, श्रविशेषात्, न fe afafeae च्ाश्रोयतेः-अ्रस्मिन् अनुवचने मे्रावरुणोग्खिन् न- दइति। तसात् सवानुवचनेषु Taney च AMAT: स्यात् ॥
ख. पर)ऽनवाक्याधिकाग वा प्र॑षसन्िधानात् ॥ ४४ ॥ ( fae ) ॥
भा. पुरोग्नुवाक्यां वा मेत्रावरुणोग्नुब्रूयात् । कुतः १। aa Ray
ATTA च सद्टोचेयते,- तच मेचावसणः, यच केवलालुवाक्या
न तश मेचावकणः, यच वा केवलः मेषः, तचापि न; awa
समञ्चीयेते, at स waa, तथा fe, समितयः तं समामनन्ति
° तस्यात् मेचावरुणः प्रेष्यति च अन् चाद्- इति, चशब्टात समचितयोः- इति गम्यते ॥
१ खध्याय 3 Wie | ४०९
ख. प्रातरनवाके च होठ्दशेनात् ॥ ४५. ॥ (यु०)॥
भा. इतश्च पश्यामो न सवानुवचनेषु मेावर्णः- इति । कुतः !। यतः प्रातरनुवाके Wart दश्चयति। कथम् । यत्र We: प्रातरनृवाकम् TATA उपश्टणयात्, AMAT Sa afi तस्मात् न सवानुवचनेषु मेचावसणः- दरति ॥ (९।. © । २२ Wo) I
चमस) मेऽष्वरर्दोः कट्ताधिकरणम । ~~
ख. चमसांश्चमसाध्वयवः समाख्यानात् ॥ ४६ ॥ (Jo) ॥
भा. समि चमसाभ्वयेवस्तेषु सन्दे हः, -विं चमसाध्ययेवः चमसान् sq: उत श्रध्वयः१-दूति। चमसाध्वयेवः- दूति ga saat! चमसेषु Mad ते कुवेन्ति-इति चमसाश्वयेवः, तस्मात् ते जुङ्वुः--डति॥
ख. अरध्वयंर्वा तन्यायत्वात् ॥ ४७॥ (fae) ॥
भा. अधयुवा जुह्यात्, एष हि न्यायः यद्ाध्वयवपदाथम् Way: कुयात्, शअ्राध्वयवश्य होमः, तस्मात् श्रध्वयुजुंङयात् | ‘aq चमसाध्व्यवः- इति विशेषसमास्यमानामसाध्वयवो डो -ध्यन्तिः--डूति। न -दत्युचयते,-- चमसेष्वेतेभ्ध्वयुवत् भवन्ति-- दति चमसाध्वयवः, यदि dose, ततस्तै ञ्चमसाध्वयुभि- रपि ema यदि चमसाध्ययवो जुति, न Wy; तदा ते न तदत् स्यु श्चमसाध्वयैवः। तस्मात् न जुञयुः- इति ॥
ख. चमम चान्यद््शनात् ॥ ४८ ॥ (यु०)॥
भा. चमसे च अरन्यं चमसाभ्वयाद्भेयति। कथम् ?। “arate: ॐ ^
९९० द मौमांसा-दशेने
भा. मसाध्वयव परयच्छति, तान् स वषटरकच्र इरति", न्यो त्वा चमसाध्व्वे प्रयच्छति डति गम्यते। कथम् !। स॒ aaa इरति, भक्षयितुम्-इति गम्यते। तस्मात् तस्य चमसा- wid प्रदानं, यो जुद्धोति, स प्रयच्छति। तस्मात् अन्यो जुदोति-डइति। अपिच, "यौ वाध्वयाः स्वं वेद खवानेव भवति, खुग्वा श्रध्वयाः स्वं वायव्यमस्य स्वं चमसोगस्य खम्-- Cla, न तावदस्य चमसः स्वं, यजमानस्य (ET! ‘Waa खम्" - इ ति ब्रुवन्, श्रध्वयाञ्चमसेन होमं दथेयति ॥
ख. अशक्तो ते प्रतोयेरन॥ ve ॥ (आ नि०)॥
भा. अथ कथम्, चमसाध्वयेवः- दति समा्यानम्?। उचपते,- (अशक्तो ते AAA, यदा व्यापतत्वात्, न शक्रोति ्ध्वयु- दातुम्, तदा समास्यासामथ्यात्ते दोष्यन्ति॥ (६।७।२९ अ) ॥
प्रयेनवाजपेययोरनेककतरकताधिकरगाम् |
ख. वेदापदे शात्परववदेदान्यत्व यथोपद शं स्यः ॥ ५० ॥ (Te 5 ॥
भा. श्रसिति श्रौद्राचे समास्यातः श्येनः, WAT वाजपेयः। तच सब्देदः,-किं WA उद्नातुभिरेव पदाथाः कनब्याः, वाजपेये swat, उत उभयत्र नान त्विग्भिः १-इति। किं urea? Feta’ (समाख्ानात्- इत्यथः), ` पुववत् यथा, ्राध्वयेवम्-टूतिसमास्मानात् पदाथान् WAT: करोति, एव- मेव वेद।(न्यत्वे यथोपदेशं स्युः", यो येन Tavera वेदे उप दिष्टः, तस्य पदाथाः तेनेव कत्तव्याः; साङ्गः स त्र उपदिश्यते | तस्मात्, Wa उद्गातभिवाजपेये च VAT पदाथाः कतया ---इति॥
१ अध्यायं © Ge: | ४९९.
ख. तदूहणादा BUA: स्यादधिकारसामर््यात् सहाङ्ख- THUR: शष ॥ ५१ ॥ (सिर, ॥
भा. (तद्दणात्' (प्रा्लतधमय्रद्णात्) वा Mua (चोदक-
प्रतेः संयुक्तः) स्यात्, चोदकसामथ्यात् साङ्गः FaTq—afa शयते, तानि च श्ङ्गानि ज्योतिष्टोमे सन्ति श्रपेश्यन्ते, तज ज्योतिष्टोमे नानत्विजस्तैरस्य सद्ेकव। क्यता |
"ननु परत्यच्ता समास्या, चोदक श्रानुमानिकः'। उचयते, - सत्यं, WITT समास्या, saat तु सा, aI श्रनुमाय वेदिकं wag तेन एकवाक्यता स्यात्, चोदकेन पुनविप्रछृ्टाधी- तया प्रत्यक्तया LAHAT सदहेकवाक्यता । तस्मात् चोदको बलवत्तरः |
यत्तूक्तं, -समास््ानात्- दति | तत्र उचयते,“ Bae: VA’ समाख्यातो भविष्यति,- यः पदाथा न चोदकेन पराप्नोति, तच समास्या नियमो भविष्यति । यथा, श्येने ˆकण्टकर्वितुद्न्ति —tfa द्भातारो वितोत्स्यन्ति, वाजपेये चोषपुरेरपंयन्ति-- tf अध्वयेवोप्पयिष्यन्ति॥ (३) ७।२४ Be) ॥
दनि ्रोशवरखा(मिनः कनो मोमांसाभाष्ये तृतीयस्याध्यायस्य सप्तमः पादः समाप्तः ॥
9९९ मौमांखा-दश्रने
क ~ aaa Quayle GEA le |
->—ide—
aU क्रथस्य खामिकम्मताधिकरथम् |
ख. स्वामिकम परिक्रयः कमणस्तदथेत्वात् ॥ १॥
भा. अस्ति परिक्रयः, ज्योतिष्टोमे crewed, दञ्जपुणमासयोः अन्वाहायेम्। तथच सन्दे्ः,-- किम् अध्वयुणा परिक्रेतव्था ऋत्विजः, उत खामिना !-दति। fa area 7 समास्ानात् अध्ययुणा,- दति प्रात ब्रूमः,--'खामिकमं परिक्रयः। कस्मात् !। ' कर्मणः AUT, फलकामो fe यजमानः, यख फलकामः, तेन खयं away, स यदि परिक्रीणीते, ततः ख्यं सवै करोति दति गम्यते; श्रथ न परिक्रीणीते, न सवे कुयात् । तस्मात् खामी परिक्रीणीतेति ॥
ख. वचनादितरेषां स्यात् ॥* २॥
भा. किम् एष एवोत्सगः!। न-इत्युचपते,-' वचनात् इ तरेर्षा स्यात्'। यच वचनं भवति, तच वचनप्रामाण्यात् भवति परि क्रयः,-- “य रतामिष्टकाम् उषद्ध्यात् स चन् वरान् दद्यात् बरति॥ (३।८।९ Wot
ees क ठ a we त । प Ss „ ~ sew ee . ~ wee ए eek oe es,
* उदमधिकरयान्तरमिति माधवौयन्यायमालासम्नतम्। न खतवा- धिकरगमिति णाख्जदौपिकासम्मतम् ।
@.
aT.
aT.
भा.
~
qd.
भा.
8 ध्याये < पाद, । BR वपनादिसंखकाराणां याजमानतार्धिकरणम् |
VAI पुरुषसामथ्यं यथावेदं कमंवद्यवतिष्ठ- रन् ॥२॥ (TD)
ज्योतिष्टोमे शरूयते,“ Hay वपते, दतो धावते, नखानि निज्ञनते, खछाति-दइति। तत्र सन्देहः, किम् एवक्नातीयका अध्वयुणा केश्याः, उत यजमानेन lela! किं मापनम् ?-- TAIT RUT, संस्कारा यथवेदं वतिष्ठेरन् समास्धानात् पुरुषेण कमेवत्,- यथा, अन्ये पदाथाः यस्मिन् वेदे श्राम्नाताः, तत्समास्यातेन पुरुषेण क्रियन्ते, एवम् एतेव्पि- इति ॥
याजमानास्तु तत्प्रधानत्वात्रमवत्॥ ४॥ (सि०)॥
यजमानेन वा HAA | कतः १। परुषप्रधानत्वात। कर्थं पुरुषमप्राधान्यम् !। कन्चभिप्रायं क्रियाफलं गम्यते, तस्मात् पर- षस्य कमकरणसामश्यम् उपजनयन्ति। न च, कित्, (येन कमकरणेन सामथ्यम् उपजन्यते) तदथं परुषान् क्रोणाति- tfa, ईप्सितेभ्यः wera: क्रीणाति, येन यस्य सामर््यम भवति, तत् तेनेव VATA, कमवत्, यथा, प्रधानकमाणि पश्षा- धानि यजमानस्य भवन्ति, एवमेतदपि- दति॥
व्यपटेशच्च ॥ ५॥ (Sy 0
परसमेपदव्पदेशञ्च भवति,- " तमभ्यनक्गि, शरेवीकयानक्ि दति च। श्रन्यो यजमानस्य श्रज्ननमग्यज्ननं करोति- डति गम्यते ॥
गुणत्वं तस्य निशः ॥ € ॥ (ate fae)
यदुक्त सम। सानात् ययाचेदम्-- दति, नेतरे षम्, " गुणत्व
४९४ मौ मांसा-दणशने
भा. तस्य निदः, तच वय॑ समास्या नियामिकामिष्छामो,- यज
ख.
भा.
< :
भा.
कमणः प्राधान्यम्, AY RAM: परुषाः माप्ताः तच समास्या नियमः, कष्प्यो fe सम्बन्धो वपनादिभिः, प्रुषाणाम्, wy टायत्वात्, छप श्रारादुपकारकेः, न च, छपे उपपद्यमान Here; अक्यः करपयितुम्। तस्मात् न परुषप्राधान्ये waver निया मिका स्यात् ॥
चोटनां प्रति भावाच्च ॥ On (ह०)।॥
चोदना- दरत्यपूवे ब्रूमः,ः-श्वपुै प्रति संस्कारा विधीयन्त ते सम्भवात् Fay करुप्यन्ते, सन्निष्टष्टदष्याभावे च fare भवेयुः, यदातु सन्निषटष्टे दर्ये सम्भवन्ति, तदा न विप्रह्णशेष प्रयोक्तद्ाः, छताथत्वात्। तस्मात् याजमानाः- इति ॥
अतुल्यत्वाट्समानविधानाः G ॥ ८ ॥ (Are नि०, ॥
(ददं पदोत्तरं BIA!) “थ कस्मात् न समानविधाना भवन्ति? श्रविशेषविधानाङ्ि पुरुषमाचस्य प्राञ्ुवन्ति'। तदु चयते --नतत्समानं सवपुर्षाणां विधानम्। कुतः १। (च्रतुर्यत्वात् अतुल्या एते एतदिधानं प्रति। का AqeaaT?! यत्, यज मानस्य विद्धिता न ऋत्विजाम् । ` कथम् यजमानस्य विदिताः - इत्यवगम्यते ?। श्रथा खयं प्रयोगे स्यात्- इति |
‘aq श्रविशेषात् इऋत्विजामपि विद्धिताः'। प्रयोजना- भावात् अविद्धिताः- दूति पश्यामः। कथम् प्रयोजना मावः?। चरत्विग्मिः क्रियमाणा न यजमानेन छता न कारिताः, अत- दथेत्वात् परिक्रयस्य ; खयंहताञ्च नाथन उपकुर्वन्ति तस्मात् श्रप्रयोजनाः, श्रत ऋत्विजाम् श्रविद्धिताःः--एतत् श्रतुश्यत्वम्। Ta न समानविधानाः- इति ॥ (३।८।२शअ०)॥
च्छ.
ना
भा.
a.
भा.
2 अध्याये ट Ue: | ४९५.
तपसो याजम!नताधिकरयम् b
तपश्च फलसिडित्वाल्लोकवत् ॥ < ॥
तपः अयते," ary, नाति, we नाज्ाति-डति। तच सन्देहः, किम् श्रात्विजं तपः, याजमानम् ?-इति। किं way !{-समास्य्ानात् श्रात्विजम् तपः- इति way णवं Wie ब्रूमः,--याजमानं तपः-दइति। Fat) फलसिद्धित्वात्, फलसिद्धाथ तपः, तपःसिद्घस्य यागफलं सिभ्यति। कथमेतद्व- गम्यते !। दुःखे हि तपः, दुःखं च अधमेफलम्, Taal याग फलस्य प्रतिबन्धको भवति, श्रेयस्करो हदि सः, तस्मिन् सतिन यो भवितुमदेति, तस्मात् awa, फलभोगेन च विरुध्येते धमाधम । तस्मात् दुःखफलभोगाय धमेः शरूयते । यत्तेन दुःखम् उत्पादयितव्यम्, इदं तत्-इति। णवं दृष्टां भवति, नश्दृष्टं करपयितब्यम्, तेन फलोपभोगेन चीणेमधरमग्प्रतिबद्भो यागः फलं दास्यति- दूति, फलसिद्धि ख यजमानस्य कत्तवया न चटत्विजाम्। तस्मात् याजमानं तषः-इूति॥
वाक्यशेषश्च तदत् ॥ १० ॥ (qo) I
एतमेवाथं बाक्यशोषो्पि द्योतयति,-- "यदा षै we न किञ्चनान्तभवति, यदास्य atu चच्तषो नश्यति, wa मध्यतमः — fa, यदा अनशनं, तदा मेधादः- शति, Ary यन्नो,
ॐ € @ ति TAY त्यागः, त्यागं कतुमदः तपसा क्रियते- इति वाक्यशेषो भवति, त्यागो च यजमानः। तस्मात् याजमानं तपः-इूति॥
वचनादितरेषां स्यात् ॥११॥ “विशषः)॥
किमेष एवोत्सगः ?- सै तपो याजमानम्-श्ति। न.
४९९ मौमांसा-दश्रने
भा. ' वचनात् इतरेषाम्", aw वचनं, तजर त्विजाम्, यथा,-- ' संव way उपवसम्मि- इति । (३।८।२शअ०)॥
खाकाङ्गानिरासः, लोदितोष्यीषतादी नां सर्वत्व ग्धम्भताधिक. wy | ख. गृणत्वाच्चवेदेन न व्यवस्था स्यात् ॥ १२॥
भा. श्रथ यदुक्ग,- समास्मानात् च्रात्विजं तपः- दति, गुणत्वात्
न समास्या TUR, यच पुरुषस्य गुणभावः, तच समासा नियामिका |
णवं वा, श्येने श्रूयते," लोहितोष्णोषा लोद्धितवसना त्विजः प्रचरन्ति - इति, तथा वाजपेये अृयते,- "शरण्य. मालशिन ऋत्विजः प्रचरन्ति-इति। तत्र सन्देः,- किं श्येनं उद्गातुभिलाद्दितोष्णोषता AIT, वाजपेये च yee (wie. रण्यमालित्वम् ; उत उभयमपि सवेत्विजाम्?-इति। क्षिं तावत् प्राप्तम् !-- समाख्यानात् श्येने उद्भात॒भिवाजपेये श्रध्वयुभिः --इति। एवं प्राप्ते ब्रुमःः-* गृणत्वाञ्च वेदेन न ag श्यात्, —quy लोहितोष्णीषता हिरण्यमालित्वं च, पुरषः प्रधानं, रतो लोद्धितमुष्णोषं हिरण्यमाला च पुरुषविशेषणत्वेन यते, न कत्तद्तया, तस्यात् परुषप्राधान्यम्'। किमतः १। यद्येवं, पुरुषाणं प्रधानभावे समास्या न नियामिका-इत्येतद्क्घम् |
aft च, गृणत्वश्वणात् खवपुरुषाणामेतद्िधानम्- इति गम्यते, प्रधानसन्निधौ fe गणः शिष्यमाणः प्रति- प्रधानम् उपदिष्टो भवति, aa वचनेन प्राप्तम् कथम् समाख्या fae- मानयापि नियन्तम् wat? तस्मात् उभयत्र सर्व्त््विग्भिः एवभ्नातीयको धमः क्रियेतेति-इति॥ (81 G1 y Bo) I
ome eee oo
q.
भा.
भा.
३ Bway & UTE: |! BL
एटिकामनायाः याजमानताधिकरणम् I!
तथा कामोऽथसंयोगात् ॥ १३॥
ज्योतिष्टोमे समामनन्ति,--* यदि कामयेत वत्पजन्यः- दति नीतेः सदो मिनुयात्-हइति। तवर सन्देचः- किम् श्रात्विजः कामः, श्रथ याजमानः ?-इति। किमेवं !। यदि कामयेत Tee — ela, उत यजमानः !-दति,--णवं संयः, fa प्राप्तम् ?--श्रात्विजः कामः, समास्य्मानात्, wat werat- wae, स वाद्येन सम्बधते,-मिनुयात्-डूति, तस्मात् चा- त्विजः कामः-दूति। एवं प्रापे ब्रुमः,“ तथा कामः स्यात्, यथा तपः, (याजमानः कामः-द्त्यर्थः)। कुतः?। “अर्थ संयोगात्, TAA यागस्य साङ्गस्य, यजमानः फलेन सम्बध्यते —tf गम्यति। उपय्रदविद्चेषात् “ज्योतिष्टोमेन खगेकामो यजेत-दत्युपग्रहविरेषाशच मिनुयात्-दत्य्वयः wore दति गम्यते। श्रय यदुकघ-प्रतेनाथिना सदहेकवाक्छत्वात्- दति, उचयते, एवमपि भरतेन वाक्तेन CERT, यजमाने कामयमाने मिनुयात्-इति॥
व्यपद् शादितरषां स्यात ॥ १४ ॥ (विशेषः) ॥
aa भवति चधपदे्ः, तत्र श्रात्विजः कामो भवति, यथा, "उद्गाता श्रात्मने वा यजमानायवा यं कामं कामयते, तमा गायति- इति, यद्यात्मने-इति यजमानायेति परिकरुप्येत, यजमानयषणं वाशब्दश्च a समर्थितौ स्याताम्। तस्मात् यजमानद्पे्राटात्मानमेव उद्भाता प्रतिनिदिश्ति- इति गम्यते ॥ (ह।८।५अ०)॥
४९८ मोर्मासा-द्ने
डू.
भा.
भा.
ए
भ्ायुरादिमवाणां याजमानताधिकरणम्॥ मन्ाश्चाकमकरणास्तदत् ॥ १५ ॥
दृ एवज्ञातोयका मया उदाहरणम्, “युद श्रध aaa देद्धि- इति, (वचादा wa चरसि वचा मे Be tf wy सन्देहः, किम् श्रात्विजा उत याजमानाः !- Cf) समास््यानात् श्रात्विजाः-दूति प्राप्तम् ।
णवं भ्रात ब्रूमः, मवाख एते तदत् भवेयुः, यथा कामः, एवमात्माभिधायिपद्ं aw भवति। श्रायुमं वचा मे-डइति, श्रायुवचः- इत्येवमादिभिः कमेफलमभिधीयते, घ्ने त्वं कम- फलं मे साधयेति, afew कमफलम् उत्सा दारै THT, यजमान तेन उत्सद्ते, नान्यः, यत् ऋत्विजः कमे फालं, न azar(a:, fag fe तत्; यत् यजमानस्य तदथाम्ध्चिः, तच्चासिद्धं सत् शराभरासितच्ध, यत् उत्सादं जनयति अवेगृण्याय | त्वगपि सिद्धे यत् उत्सश्ते, तत् यजमानस्य एव HAW उत्सद्ते, ay श्रात्मामिधायिपदं न waned, यजमाने च श्रात्माभिधायिषदं कर्प्यमानम् walt भवति, तच्यात् याजमानाः॥
विप्रयोगे च दशनात् ॥ १६ ॥ (ae) a
विप्रयोगे च श्रग्रीनां प्रवासे उपर्थानमर्ति,-- "इड एव सन् तजर सन्तं त्वाग्न-दूति। न च, प्रोषितोग्निभ्य त्विव भवति, कमं RTA एष वाचकः wee! भवति तु यजजमानोमश्निभ्यः Maar यजमानः, संविधाय स afar प्रवसति, शक्यते च विदेभ्रस्थेनापि त्यागः कतुम्, स एव प्रोषितस्य
परथान विशेषं e sd
च ब्रुवन् यजमानस्य उपस्थानं द्यति, तेनेव एवन्नातीयका यजमानस्य भवेयुः- दति ॥ (द।८।६अर)॥
ष.
भा
भ
re
कनक ¬>
र अध्याये ठ पादः॥ BLE दयाम्नातस्योभयमप्रयोज्धता धिकरणम् ॥ SANT TAT दयास्नानस्याथेवत्त्वात् ॥ १७ ॥
स्तो दशपूणमासौ, तच इयाम्नाता मवा श्राधयेवे काण्डे याजमाने च, ATs येगृद्यते पञ्चानां त्वा वातानां ware Ware ग्खामिः-द्रत्येवमादयः, तथा खग्नमवाः, Ot ष्यति वाजस्य मा मरसवेनः- इति aT सन्देहः, किं ते उभाभ्याम् Aft कत्ता उत श्रध्व्यरीव 7- इति। Karger? -समास्मानात् शच्राध्वयवाः--इति। दति ara उचते,- उभावपि तान् प्रयुज्जीयाताम्-इति। कुतः?। द्याम्नानस्य अथवत्वात्, दमाभ्यां समाख्यानात् दावपि कत्तारौ गम्येते Tere दौ ब्रूयाताम्। अधयुः एतेन पकाथितमनुषटास्यामि- इति, यजमानो न प्रमदिष्यामि-दडति॥ (३।८।ॐ Ho) ॥
अरभिन्नस्येव वाचयितब्यताधिकरणम् it
We च वाचनं न द्यविद्ाजिहितोऽस्ति ॥ १८ ॥
वाजपेये श्रूयते,--कञप्तीयजमानं वाचयति उज्जिसतीर्यज- मानं वाचयति“ दति । श्र सन्देष्ःः किं Wy न्नश सता walang sa न्न एव{?-इति। किं भाप्तम्{- विशेषात् Wy श्रन्नञ्च-इति।
इति प्रि ब्रूमः,- ज्ञ एव-द्ति। कुतः? नदि ्रविदान् विद्धितोम्सित, यो fe विदान् न श्रासावधिकछतः साभथ्या- भावात्। “ननु प्रयोगकाले अशित्वा प्रयोचयते, सामथ्यात्
8
च्रायुयश्चेन करपतामिव्यादयो मबा GUA’ इति माधषः
अजयन्ोयजमानं वाचयतीति का० Wo Yo UTZ! II
४२० मौनांसा-दशने
अधिक्रियेत-इतिः न-इति ब्रमःः- वेदाध्ययनात् sae काले प्रयोगः गूयते, न प्रयोगश्चुतिग द्योतं वेदाध्ययनम्। क्तः?। अनारभ्य-कमणि वेदे श्रूयते, तस्मात् ‘angry yay: — इति, waaay वचने, “afer जुहयात्- इत्ये वमादिभि “ बेटोऽधतद्यः- दत्येतदुक्षं भवति--इति न शक्छते कषपयितुम्। ay होममचरे चोदिते वेदाध्यायी शक्ः- इत्यधिक्रियते, न faery ‘ कियता पुनविदितेन विदान् अधिक्रियते ८-दूति। यावता विदितेन अक्तो भवति, यथोक्तं क्रतुमभि नि्बन्नं यतुम् । तस्मात् तावत् योवेद सतेन क्रतुना अधिक्रियते
ननु “बेदमधीयीत- दति वचनात् छत्स्नो वेदोग्थेत्यः- हति मवति, न वेदावयवेनाधिक्रियते-डति। उच्यते, ऋतुनां Wave वेदाध्ययनं काये, तच अन्यस्मिन क्रतौ Breads न ere मवति, Aang क्रत्वम्तरन्ञानम अधिकारोनादत्तव्म्, क्रत्वन्तरक्षानाय क्रत्वम्तर ग्रन्थः, सुव क्रतव कथं Naty ?- पथक् पथगिति ara वेदस्याध्ययनं श्रयते तमात् खपदा्थन्नोम्धिक्रियेत- इति। तेनाखपदाथेन्नस्य कमेव नास्ति, कथम् श्रसौ WAI! तस्मात् साध्वभिधोयते, --क्न एव वाचयितब्धः -इति॥ (३।८।८अ०)॥
णिग «
हादअ्दन्दानामाध्वययेवत्वाधिकरणम् ॥
ष. याजमाने समास्यानात्क्माणि याजमानं स्यः ५ १९ ॥ (पू०)॥ भा. स्तो देपुणमासौ, तच क्माष्याम्नातानि हादज,- “वत्वं
चोपावद्जति । उद्धाश्चाधिश्रयति। अरव च eter! दृषदुपले ख समाहन्ति, श्रधि च वपते। कपालानि चोपद्धाति।
g अध्याये ट पाडः Il ४२९
भा. पुरोडाशं च श्रधिश्रयति, श्राज्यं च। स्तम्बयजुश्च इरति । श्रनि च गृह्णाति। वेदिं परिगृह्काति। vat च सन्नमति प्रोच्ण्णेश्यासादयति, श्राज्धं wi तानि दादश cars दथेपूणएमासयोः+-इति। श्र सन्देहः, किमेतान्यध्वयीः कमाि, उत यजमानस्य ?-इति। किं प्राप्तम् !-- “याजमाने समाख्यानात् कमाणि याजमानं स्युः विद्येषसमास्ानात् याजमानानि-ति गम्यते, यथा ware नेष्रीयम्-डूति॥
ख. gama तदर्थो हि न्यायपव्वे समाख्यानम् ॥ २० ॥ (fae )॥ भा. Wye कुवात् एतानि, तदथा दि wee: परिक्रीतः- दूति समाख्यानात् श्रवगम्यते,-्राध्वयैवे एव सव इमे पदाथाः समाम्नाताः, याजमाने एषां इन्दतोचपते, waar च सम- म्याशक्रिया। तत्र श्रष्वयुः पदाथोान् करिष्यति, यजमानेनापि समभ्याज्ञोकरणम्- इत्येतद् शक्यम् । तजर AAA च, तादथ्यात्- इति इन्तागुणो बाधितव्यः। तस्मात् भ्राध्वयवा एते पटाथाः- डति) यदुक्त, समास्थानात्-इति, तत् परिदत्तेचयम्, उचपते,-- ‘AAT WATTS’, समाख्यानात् यजमानेन इन्दता सम्पा- दयिता, इदं चेदं च सम्पाद्य-इति यजमानो ब्रूयात् | केषुचिच्च श्र पदाथ यजमानस्यानमदणं, तन्निमित्ता समास्था भविष्यति, aye त्वपलष्येत। यदुक्त--यथा पोत्रीयम् Ava —tfa, एवम् warta—afa; तदुचपतेः- युक्त तत्र विश्रेष-
५ = ~~ oe ~ ~ ~ <-> 9 . = ~+ ~ ~ [र 3 क = न= । ङ न व ‘aha ap epaamias Set See ee
* पलाञ्शाखया वत्सापाकरणभेकं कमे, टोष्टनेन सम्पादितं Wet धारयितुम् पिठरस्थापनमपरंः कम, AVATARS दन्दम् इति मचिषः Il
BRR मौमासा-दजने
भा.
ना.
समाख्यानात्, ड तु दन्दता याजमानीया, पदाधास्तु चा. ध्वयेवा एव । ASIA AAT (३।८। € Bo) ॥
दोतुराभ्वयवकरणानुष्टातुत्वाधिकरणम् ॥
विप्रतिषेधे करणः, समवायविश्रेषादितरमन्यस्तषां यतो विशेषः स्यात् ॥ २१ ॥
श्वसिति ज्योतिष्टोमे पसु; श्रग्रिषोमोयः, तस्य यूपस्य परिब्याणे मवौ,--एकः, -- श्रध्वयाः परिवोरसिः- इति करणः, श्रपरो, --* छोतुयेवा सवासाः- इति क्रियमाणानुवादी तयोञ्यो- द्कपरम्परया कुष्डपायिनामयनम् प्राप्तयोभवति सन्देशः, कः प॒नरसौ {तत्र त्विक्समास श्ाम्नातः,- यो wat बो- मध्वयुः- डति, किं करणम् श्राध्वयेवं होता कुयात् ? किं Wee क्रियमाणानुवादिनम् {-दूति। किं माप्तम्?-चनियमः- afa |
डति are sara,—fanfrad acu: स्यात्,-श्राध्व्यैवः परिवीरसि- दरति, न क्रियमाणानुवादी Wieser सवासाः -इति। कतः १। समवायविशेषात्,- दौ aa समवायौ, शोतुञ्योदकेन WAY, प्रत्य ्षश्चवणेन श्राध्वयवेषु,-*यो War सोःध्वयुः-दति। णवं प्रत्यक्तम् aT काय चोदयते, प्रत्यकं चानुमानादसीयः। तस्मात् श्राध्वयवं करणं परिदीरसि-इूति Wat कुयात्। Ta शौकरं विषदं कः कुयात् । “इतरम् अन्यः, तेषां यतो fata: स्यात्, अन्यो होतु पुरुष wa स्यात्, यस्या्ापुतता प्राधान्यविदेषोवा॥ (द।८।९० we) It
ष्ठ.
a.
३ अध्याये रू पादः॥ Bs NA ४ ४ भेषभ्रषाथयोः पथक्षत्तताधिकणएम् ॥ Tey च पराधिकारात् WR? I
स्तो दशपुणेमासौ, AT प्रेषः समाम्नातः, भोक्षणीरासादय ce नद्िरुपसादय qu सम्खड्ढि val सन्नद्य श्राज्येनो- देष्धि-ड्ति। ay सन्देद्टःः- किय णव प्रेषे, सणव प्रेषा, उत न्यञ्च प्रेषे, way मेषाय !- दति fa माप्तम्?--एक एव म्रषपरेषाथेयोः-दति। कुतः १। समाख्यानात्, चरन्यः- द्रति चाश्रुतत्वात्।
“ननु श्रात्मनः Way विप्र तिषिभ्यते'। उचयते, न मेषो भवि- ष्यति, WITHA MNS TIT | ATE, पराप्चकालेम्पि सति युष्मदादिष्वेवोपपदेष् मभ्यमादयो यवर्थिताः, A WAN" मवति'। उचते,-- सत्यां विवन्षायां युष्मदादिषु मध्यमाद्यः, यदा तव प्राप्तः कालः- इति विवच्यते, तदा युष्मद्येव मध्यमो न श्रस्मदि शेषे वा। यदा खलु क्रियायाः पराप्तः कालः- इत्येतावत् विवच्यते, न तव, मम वेति, न तदा युष्मदादो- नामनुरोधेन मध्यमादयो भवितुमद्ेन्ि। न च, इदं युगपत् विवक्तुम् शक्यति, पदाथेस्य प्राप्तः कांलः, तव च-इति, भिद्येत दि तथा वाक्यम्! तेन, यदिवा fag पदा्थकाले तव कालः- इति शक्यते वटितुम्. यदि वा तवेति fama पदार्थस्य क.लः-डति। तच पदार्थस्य कालो वदतो, न तु युष्मद्पेस्य, तेन fe स्तेन प्रयोजनम्, स fe aT दूति अवगतः, न तु GAG: तथा, तद्त् समास्धानात् श्रष्वयारेव प्रेषपरेषार्यै--इति।
दूति प्राति बूमः, प्ररेष्वन्योरन्यः तदथेषु-डूति। कुतः !। "पराधिकारात् wha हि प्रेषे उपपद्यते, न श्रात्मनि-- Cla) “Ure, ननु उक्तं प्राप्तकाले भविष्यति- शति उच्यते,
४२४ मीमांसा-द्थेने
भा. -न, सम्भवति रषे, माप्तकालता न्याग्या, तस्या हि युष्मदर्यी गम्यमानो न विवक्षितः -- दृत्युचपते, सम्भवति च शच प्रषार्धः। TEA प्रषः, MAE, अन्यः प्ेषाधः- इति सिद्धम् ॥ (३। ८।९९ Wo) il
wee eee 2 ।
a ॐ, c € प्रषप्रषार्थयोः यथाक्रममाध्वयेवाद्नोधताधिकरणएम् ॥ खः WAI दशनात्॥ २२॥ (Te) a
भा. owed गते, इति सन्दिद्यते,- किम ea: ht प्रेष्येत्, उताग्रीदध्वर्युम् ?-दति। अनियमोग्विशेषात्-डति प्रापे बुमः,--श्रष्वटः उक्तमेषाथकारी स्यात्। कतः? ‘erg, दशनं wafa,— fray स्फन्धारयेत् यद्न्वश्चन्धारयेत् वो त स्फो वं ण श्रध्वयम् शिण्वीत- इति, यः मेष्यति तस्य wat स्प्यः, स्फन शर्वम् छ्िण्वोतेति अन्यम् श्रध्वयुम्, प्रेषकात् दशयति, तस्मात् श्रप्नोदप्वयुम् प्रेष्येत् - CfA
ख. गणो वा कमसामान्यात्॥ २४॥ (fae) ।
भा. नतदस्ति,-श्ग्रोधः प्रषोम््वयाः प्रषाथः-दूति, कि खल श्रध्वयरे वाश्नोधं प्रेष्येत्, एवम् MITT We: भरषाथञ्चोभावपि छयतौ भविष्यतः, त्र श्राध्वयवम्- इति समास्या अनगद्ोष्यते। qa Way: एव ad स्यात्। किम् स्य म्स्य्मत्वम ?। यदनेन सवं कत्तं समास्थानात्-इति। अथ यदक्म्,- sa: प्रचरिता ृश्यते-डति। तदुचयते,-- सत्यं दृ श्यते, न त्वस्य प्रेषाथकरणे रमाणमस्ति चिन्पमानम्। तस्यात् एत- न्मिश्यादशनम्, यस्य fe quae प्रमाणं नास्ति, arate: सः; यथा मुक्किकायां रजतविच्ञानम्। sf तु ware पषाथेकरणे प्रमाणम। तस्यात् अ्रच्रोधः प्रचरिता भवरितरि
दे WNT & UTS! I ४२५
भा. चाधयुंब्दो दश्यते । TAG गौणः, Wass +e समा- म्नातान् पाथान् करोति- डति कत्वा अ्रध्वयुरित्युचपते, ्द्रीघधः-श्ति। तस्मात् श्राध्वयवः मेषः, श्राग्रोघधः म्रेषाधेः- इति॥ (BIBI Wo) ॥
करणमवेषु खामिफलस्या शासितच्यताधिकरणम्॥ (वचान्यायः॥)} ख. ऋत्विक फलं कार शेष्वथवक्त्वात् ॥ २५॥ (प) ॥
भा. दथेपुणेमासयोरामनन्ति,- "ममाग्ने वचा विद्धेष्वस्तु*-
दूति aah aera — cfr तच्र सन्देहः, किम् ऋत्विक्- : ne फलमाशासित्यम्ः--श्रग्ने वचा वि्वेष्वस्तु-इति, wa यज- मानस्य १-इूति। किम् मापनम् !-श्रष्यारेव- दति कुतः ?। एवं Sfatrgat भविष्यति, इतरथा लच्तणा स्यात्, श्रात्मना यजमानं लच्तयेत्। तस्मात् ऋत्विक्फलमाश्चा सितष्यम्- इति | कोग्थेः!। Waar समिधा धायैमाण्म्प्रौ यागः सम्भविष्यति, तच विद्धवेषु wearers we weet भविष्यामि- डति = ©
अध्वयावचनम्, एवमुत्सद्धु भविष्यति-दति॥
ख. स्वामिनो वा तदथंत्वात्॥ २६॥ (सि०)।
भा. यजमानस्य वा वचनं तद्थंत्वात् कमणः,- यजमाना {इ इदं कमं साङ्गम्, उपग्रहविशेषात्, साङ्गस्यास्य wis यजमानस्य फलनिष्पत्तिनाध्वयाः सुम्रवरितुरपि aw! किम् शतः !। यद्येवम्, फलसष्धोत्त नात् WENN गम्यते, तदेतत्
न~ ~ न [क क ` श १ 7 म ee. ee | ` eee Lee ।
* विशिष्टं हवनं येषां warat ते विद्धवासतेषु वचैरतेजसो पल- Fad यत् फलं तत् ममा रित्वत्यथः इति माधवः ॥
( A
Cw (करी हि
४२६ मोमांसा-द् भने
भा.
भा
भा.
TAT यजमानस्य फलसष्ोत्तने* क्रियमाणे अनेन मवेण फल सम्बन्धात् प्रकाशितं छतं भवति, न शअध्वयुयशःकोत्तनेन । aed यजमानफलमाश्रासितव्यम्-दइति। “श्रथ कस्मात् न याजमान एष म्नो भवति {- इति । उचते,-्ग्रयन्वाधानं समास्ब्मया wed, तचेवं गृणो मदो करोत्याध्वयवः, स उचयतेम्नेन मब्रेण- इति, तस्मात् waaay aay! मम वचाएरित्वत्यपि यजमानस्य वचा ममेति Bema लदछणया, यथा, राजनि जयं वत्तमानं सेनिका श्स्याकम्- दति qule- fat, एवम् ॥
लिङ्गगद शना ॥ २७ ॥ (Se) ।
लिङ्गमम्यमुमधं द्या, वं fe शराद्,-“यां.वे काञ्चन चहलत्विज शराशषमाभ्रासते, यजमानस्य एव सा-इत्याञ्जिषो यजमानार्धकतां द्शयति। तस्मात् श्रि ब्रूमः,--यजमान- फलमाशासितच्यम्-इति। पत्तोक्गमेव प्रयोजनम्- इति ॥ (३। ८। ९३ We) ॥
© £ € करणमच्रेषु कमाधफलस्य ऋरत्विग्धमताधिकरणम् ॥
` कमाथन्तु फलन्ते षां स्वामिनं प्रत्यथेवन्त्वात् ॥ २८ ॥
इदं समधिगत॑,-करणेषु मवेषु खामिनः फलमाञ्चासितव्धम् —tfa किमेष एवोत्सगेः ?। न,- इत्या ङ, कचित् चटल्वि- जामपि फलमाशासितव्धम्- इति, oe कमाधं we, यथा,-
* फालं, aera इति का० de पु०॥ † तच्च एष गृणो मवः करोतीत्याध्वयैवः, स उचपतेभ्नेन AEC la | Fo to u © ।|
द ध्याये UTS YR
ar. saifae मावक्र्मिषं विजिद्ाथां मा मा सन्ताप्तम्*--
च्च.
( ¢ © € £ ^~ £ इति, FUT: कमे शक्रोति कन्तुम्, कम सिद्धयजमानस्य उथकारिका--दू।त ऋ त्वि क्फलमा 11 सतव्यम् श्च दूति ॥
व्यपद् शाञ्च ॥ २९ ॥
भा. यत्र व INT भवत, ततरात्विजम्,- द्षणस्य इ विद्धान-
स्याधस्ताच्वत्वार उपरवाः प्रावेशमुखाः प्रादे शान्तरालाः, तच हस्तो प्रवे्याध्वयेयं जमानमाद््, किम् च्च? दूति, स्माह, -भद्रम्- डति, "तन्नौ errata: मत्याहेति अपदेशो भवति, अध्वयायेजमानस्य च। AMY सद्ेत्युभयोवेचनम् अध्वयुयजमानयोः। तस्मात् चअध्वयृफलमाशासितश्चमच- द ति॥ (२।८। ९४ Be) il
दव्संस्क्रारस्याङ्गप्रधानाथताधिकरणम्॥
ख. द्रव्यसंस्कारः प्रकरणाविशेषात् सवंकमणाम् ॥ Bo ॥
aT.
न
दशु १मासयोबद्िधमा वेदिधमाञ्च, तेषु सन्दे्ः,--किम् ङ्गप्रधानाथाः, उत प्रधानाथाः१- डति प्रकरणात् प्रधा- नाधाः-दति। दूति प्राप्ते उचते, नेवं, द्यसंस्कारोग्ङ्- भरधानाथा, वथा व्ाखयातमेवोत्तर[वव्षया प्रा्भिरेषा क्रियते --दति॥ (द2।८।९५ Be) ॥
~ न म ~~ ~= = ee ~ = न + = oe
खक्सुवर्ूपौ अध्राविष्णु युवां aga धारयन् TE Way:
मावक्रमिषं युवयोरतिक्रमं न छतवान् युवाञ्च मत्तो वियुतौ भवतम् | ततो मां देदधारिणं मा सन्ताप्तम् मम Swany उवदादिरूपं मा कुतमिति area: i
४२८ ` मीमांसा-दञ्नने
दख.
aT.
अपूप्रारतधमाणां विष्ता वसम्बन्धाधिकरणम् ॥ निह श त्त विक तावपव्वैस्या नधिकारः ॥ ३१ ॥ ह् 8] 7 EN ~“ र a
ज्योतिष्टोमे पसुरग्रीषोमीोयो,- at दीितो यदग्रोषोमीयं पसुमालभते'-- इति। तत्र शरूयते," afer युपावरमवस्त्- णाति राज्येन युपमनक्ि-डूति। ay संञ्जयः, किं तयो- राज्यबददिषोराज्यब) धमाः MAT AMM, उत न ?- दति। किम् प्राप्तम् ?--कत्त्याः-डति। कुतः!। aval fe बद्दिमेाषस्याज्धमाचस्य च धमाणां विधायकम्, तत् इदापि वाकं चोदकेन प्राप्तम्, न चेतत् बद्धिंराज्धं निष्प्रयोजनम् | तस्मात् अज्र धमाः क्ियेरन-दति।
एवं प्राप्ति ब्रुमः,“ निरेजात् विहृता वपूर्वैस्य श्रनधिकारः, —fafeer एते धमाः प्रतौ, यच्च प्रधानस्य उपकुर्वन्ति प्राक्छतकाययोराज्यबद्धिषोः; ये च प्रधानस्य उपकारिणी धमाः, ते इहातिरिश्यन्ते, wart fe deahiwa, न धमान्, प्रधानस्य डि चोदकेन सामान्यं न धमाणाम्,
अपि च, न, श्रन्याथेः- दूति waa सन्निहितेनाष्येकवा- क्यता भवति अ्नन्यसम्बन्धोपपत्तौ सत्याम्, यथा भाया रान्न, red} देवदत्तस्य- दति, किमङ्ग yafanaea, fad खल्व- Fea प्रधानापेत्तायां भवति, केवलमिश्ातिरे शः क्रियते, षदा- थापे्तायाम् AAT साधयितय्यं स्यात्। धमाञ्यापेच्य- माणाः साधारणा भवेयुः, तथा अशो नावकरूपेत। लिङ्गविओष- THATS वतिष्ठेरन् धमाः, तच दशनं नोपपद्येत, “वपया प्रातःसवने चरन्ति, पुरोडाओेन माध्यन्दिनि सवने इति, तथा ‘a पिता बधते, न माता, न नाभिः, भाणो fe सः- Cf तसात् ARTIC प्रतौ छताः, तद्वारा wa fae, नान्यदाराः। न च, यूपावटस्तरणं प्रलतावर्ति TTA
BWANA GWT Il ४२९
भा.वा। तस्मात् न ततर प्राता धमा भवेयुरपुवत्वात् ॥ (३,
ख.
८।९६श्० ) ||
विधतिपविश्रयोः परिभोजनीयबद्िषा RATA URC ॥
विरोधं च अुतिविश्रघादव्यक्तः शेषे ॥ ३२॥
भा. दशपुणमासयोरामनन्ति,--' समावमच्छिन्नायौ दभ प्रादेश
भ
+
मातरौ fast करोतिः, तथा “श्रनिमातरे विधृती करोति- दति। तत्र संशयः, किं वेदिर्तरणाथात् बद्िषो विधृती पविते, उत wera: sia! किंतावत् भराप्तम् ?{-वेदिस्तरणाथान् बर्दिषः कायं। किंकारणम्?। तद्धि wad, चमाख्ाविशेषात् सवेबददिषामथंन, Ta ततः। इति ATA ब्रुमः,--श्रन्यतः क्रियेत। कुतः?। विरोधात्। कथं विरोधः १। गूयते डि,- “धातु पञ्चधातु वा वेदीस्तृणातिः- दति, तत् थेनास्तीयते, कथं तत् विधृतिपवित्रं क्रियेत, न fe, सम्भवति- र्कं स्तरणाय विधृतिपविच्राय च। तदेतत् उपदिष्टवचनमनेकगृणत्वं चोभे श्रप्यसम्भवनो प्रतिज्ञाते स्याताम्। तस्मात् न ततः क्रियेत- tft "यदिन ततः, कुतः, afer) wer एवञ्ञातोयकः दषे, afer तत्र परिभोजनी्यं नाम ate, ततः कत्तद्यम् ॥ (२। ८ । ९० Ye) i
प्रा्ृतपुरोडाश्चादौीनां निधानाधिकरणम ॥ अपनयस्वेकद्े शस्य विद्यमानसंयोगात् tt ३३ ॥
ज्योतिष्टोमे शरूयते, पुरोडाशञ्जकलमेनरवायवस्य पाते निदधाति, धाना आश्खिनपात्रे, पयस्यां मत्रावर्णपाबे- tfa aa संशयः, किमन्यत रवं क्रियेत, उत wae: ?-
४३० मीमांसा-दञ्ने
भा. दूति। किं प्राप्तम् १--पूवण न्यायेनान्यतः-- दति । तजर उचयते, --तत एकदे ञ्जस्यापनयः। कुतः ?। विद्यमानसंयोगात्, विद्यते fe तच पुरोदाशो धानाः पयस्या च, तत्संयोग एव न्याय्यो नान्यसंयोगः- दति, पुरोाशादीनाम् एव Went a इन्र वायवादौीनाम्। कुतः१। पुरोडाादिषु दितीयादशेनात्। प्रत्यत्षश्येकदेज्ञापनयेन उपकारो, न इन्रवायवादिसम्बन्येन, एवं प्रलतानुयद्धो भविष्यत, तद्मात् Wea उपदेशेन तत् क्रियेत, न च, चरचर उपदिष्टो श्राशद्भयोम्नेकगुणभावखान्येन कलेन होमोग्न्यख प्रतिषाद्यते- इति ॥ (द३।८।२८ Bo) ॥
काम्येद्िषु खपांसुल्वधमस्य प्रधानाथेताधिकरणम् ॥ स. विक्रतौ vate: शेयः प्रकृतिवत् ॥ ३४ ॥ (पूर) a
भा. इदमामनन्ति,--' यच्ञाथवेणं वे काम्या इष्टयः, ता उपांयु ave — ofa! we संशयः,-- किम् अङ्गपमधानार्थम् उपांसु- त्वम्, उत प्रधानाथेम् — इति । किं प्राप्तम् — विकृतौ ware: Re?’ स्यात्, अविङेषात् अङ्गानाम् प्रधानानां च प्ररछछतिवत्, यथा wat वेदिधमा श्ाज्यधमाञ् श्रङ्गप्रधानाथाः, एवम् wart ॥
ख. मुख्यार्थो वा अङ्गस्याचोदि तत्वात् ॥ ३५ ॥ Fae) ॥
भा. प्रधानाथा वा एष विृतिषु स्यात्। wafae सदर्थम् उचेयत, प्रकरणं नाधित्वा वाक्येन श्रङ्गपभधानाधम्- दूति, तदेव इदानीं are विशेषितं,- काम्या इषटयः- दति, काम्या प्रधानयागाः, AFATAT: WATATAT:, TNT अङ्गमचोदितम् | यत् कामेन फलवच्ोद्यते, तत् एवानया उपांसुत्वेतिकर्नदतया
दे अध्याये ८ पादः Il Bsr
४५ [| ग्युत्वम भा. भ्रनुबध्यते। तस्मात् प्रधानाथम् उ्पासुत्वम्॥ (र।८।
PG.
भा.
ad.
aT.
ad.
aT.
९८ We) Il
श्येनाङ्गानां नवनोताज्धताधिकरणटम् ॥ सन्निधानविशेषादस्मवे तदङ्गानाम् ॥ ३६ ॥
श्येने श्रूयते, हृतनवनीतम। say इति । तच सन्दे डः, -- किम् नवनीतं प्रधानस्य, उताङ्गानाम्?-टति। किं प्राप्तम्? प्रधानस्य, तस्य fe प्रकरणम्- इति वचनप्रामाण्यान्नव- नतेन भधानं निवतेयितद्म्-इति। णवं मे ब्रुमः,- 'असम्भवे' Ufa (तद् ङ्गानां' (श्येनाङ्गानां) स्यात्। कथम् असम्भवः १। सोमद्रव्यकत्वात् प्रधानस्य । “ ननु वचनान्नवनीतं भविष्यतिः। न येने नवनीतं भवति- द्रत्येष वाक्याथः। कः तद्धि ?। waa नवनीतमाज्ं भवति- इति नवनीताज्धसम्बन्धो विधोयते, श्ये नाज्धसम्बन्धोमग्नूद्यते। न च, सात्तात् श्येनस्य अआज्धसम्बन्धोगसिति, श्ये नाङ्खानां तु विद्यते । यस्यास्ति, तस्या- qa नवनीतं विधीयते, “सन्निधानविशेषात्' ॥
आधानेऽपि तथेति चत् ॥ ३७ ॥ (आ०) tt
एवं चेत् Fwd, — श्ये नाङ्गानाम् नवनीतम्- इति, श्राधा- नेम्पि पवमनेष्टिषु स्यात् । ता श्रपि fe श्येनस्य उपकुवन्ति, तत्संस्कतिभ्ग्रौ श्येनो निवेत्तते- इति ॥
नाप्रकरणत्वादद्भर्य तन्निमित्तत्वात् ॥ ३८ ॥ (To नि०)॥
न, श्येनस्य प्रकरणे पवमानेष्टयोम््रवाधानं वा श्रूयते) किमतः ?। यद्येवम्, ्राधानस्य च श्येनस्य च न कखिद्स्ति
BRR मोमांसा-दश्ने
भा. सम्बन्धः, शद्नीनामाधानम्. श्रग्रयश्च श्येनस्य, तस्मात् न
भा.
ए
खड.
भा
. &
भा.
पवमानद्विःष नवनीतम् । नेतत्, श्येना ङ्गत्वे निमित्त, यत् राधानम् श्वग्रीनाम् उपकरोति, यदि प्रकरणादौीनामन्य- तमदस्ति, तत् निमिन्नं भवेत्। नशात् न श्येनाग्मपाधानयोः सम्बन्धोम्स्ति-इति॥ (२।८।२० Wo) I
सवषामेव श्येनाङ्गानां नवनीताज्यताधिकरणम् ॥ तत्काले वा लिङ्कदशनात् ॥ ३< ॥ (To) ।
इ्दमिदानों सन्दिदते,- किं स॒त्याकालानाम् श्रङ्गानाम् नवनोतम् उत सवषाम् !- इति । सत्याकालानाम् स्यात्, “लिङ्गदथनात्", इदं Waa, — सड पञ्रूनालभते-इति। तच पनवेचनम्,-“शद्रोषोमोयस्य स्थानेभ्प्रौषोमीयः प्रोडाः, अनुबन्धायाः स्थाने मेावरुणणेयस्य- इति, दे स्थाने Wa दयति, तेन श्रवगम्यते श्येनस्य वचनं सुत्याकालानाम् अङ्गा- नाम् विशेषं विद्धाति-डति॥
सव्वपां वा अविशेषात् ॥ ४० ॥ (सि, ॥
सवषामेव च श्रङ्गानाम् नवनीतं स्यात्। बुतः?। whaw- षात्, असति विशेषे सवषाम् अपि ङ्गानाम्-डइति॥
न्यायोक्त लिङ्गदशनम् ॥ ४१ ॥ (Bre निर) ।॥
यदुक्तं लिङ्ग,- तत्परिहरणीयम् नास्ति तावत् ward, यत् श्येनस्य वचनं स॒ल्याकालानामङ्गानाम्-इति। fare दभन, तदप्रमाणमूलत्वात् मिध्यादशेनं सगतुण्छावत् । कथं त् मध्ये पञशरूनामालम्भः?-इति। न्यायात्। को न्यायः?। क्रमानुयद्धः। एवं वचनवजितः क्रमोगनुगद्धीतो भवति--इति ।
द WTS & UTP: Il BRR
भा. तस्मात् सवषाम् शङ्गानाम् नवनोतम्-दति॥ (३।८। २९. Ae) It
सवनोयानां मांसमयताधिकरणम् il छ. मांसन्त् सवनोयानाम् चोद्नाविशेषात् ॥ ge |
भा. शाक्यानामयनम् षर्जिंशत्सम्बत्सरम्। तजर डू दं समामनन्ति, ^ संस्थिते संस्थितेमहनि गृ्पतिग्डगर्यां याति, स तत्र यान्ष्गान् हन्ति, तेषान्तरसाः पुरोडाशाः सवनीया भवन्ति-इति । ततर सन्देहः, किं सवनोयानाम् अन्येषाञ्च सम्भवतां पुरोडाशानां स्थाने तरसा उत सवनोयानामेव !-दइति। fa भराप्तम्?- सवेपुरोडाशानां मांसमयता स्यात्, न शक्यते पुरोडाशानां च मांसमयता विधातुम्, सवनीयशब्देन च पुरोडाशान् विशे षयितुम्, भिद्येत fe तथा वाक्यम्। तस्मात् सवंपृरोडाभानां सांसमयता-दूति॥ दूति प्राप्ते उचयते,-- "मांसं तु सवनोयानां' रयात्, तरसाः सवनीया भवम्ति- दूति तरससवनोयसम्बन्धो विधीयते, तरसाः पुरोड्। भा भवन्ति-इत्ययं त्वनूद्यते । Aa एतत् १। सवेपुरो- SAT सवनीयशब्दोग्नुगादो न ALA, पुरोडाश्शब्दस्तु सवनी- येऽववकरपते | तसमात् परोडाशशब्दोग्नुवादः-- दनि । तसमात् सवनोयानाम् धानादीनाम् स्थाने मांसं ^चोदनाविशेषात्-- इति॥
a. भक्तिरसंनिधावन्याययेति चेत् ॥ ४२३॥ (आ०)॥
भा. इति चेत् पश्यसि, सवनीयेषु पुरोडाशशब्दोम्नुवादो भविष्यति- दति, धानादिषु FOS) न वत्तते, why
शरन्याय्या मुखप सम्भवति॥ 3D
४२४
मोमांसा-दर्चने
ख. स्यात् प्रकृतिलिङ्त्वात् वेराजवत्॥ ४४ ॥ (आ०नि०)
भा.
प्रतौ ज्योतिष्टोमे धानादिषु श्रयं परोडाश्ब्टो भाक्तः, सन्निङ्गिते प्रयुक्तः, इद्धापि भाक्त एव प्रयोख्यते, waft हि waned ते सन्निद्धिताः। प्रतौ लिङ्गसमवायाच्छ्द्- प्रहत्तिविंछृतावपि तथेव, यथा, कविणो गच्छन्ति, ध्वजिनो गच्छन्ति - दति यथा “उक्थ्यो वेशूपसामा एकविं अः षोडभो वेराजसामा"-द्रतिप्रजतिलिङ्गेन सामशब्देन FETT. वेरा- जपष्ठः- दूति गम्यते, एवम् इहापि सवनीयानाम् मांसमयता --डति।॥ (B11 २२ We)
इति ओ्री्नरखाभिविरचिते मोमांसाभाष्ये तुतीयस्याध्यायः स्याष्टमञ्चरणः॥ समाप्तश्च तृ तोयोग्धायः॥
४ अथ्याये २ UT I Bey
चतुयं TATA प्रथमः VT! ॥ greene अथ प्रतिज्ञाधिकरणम्॥ ख. अथातः क्रत्वथेपस्षाथेयोजिन्नासा ॥ १ ॥
भा. त्तोयेग््याये ञ्रतिलिङ्गवाक्यप्रकरणस्था नसम। wera: डेषविनि- योगलच्षणमुक्घम्*। इह इदानों क्रत्वथेपुरुषार्थै जिन्नाष्येते, --कः क्वथः? कः पुरुषाथः- दति, यापि प्रयोजकाप्रयोजक- फल विष्यथेवाद्ाङ्गपमधानचिन्ता, सापि क्रत्वथेपुरुषाथं जिज्ञासेव | कथम् ?। शङ्खं क्रत्वथः, प्रधानं eae; फलविधिः पुरुषां; श्रथेवादः क्रत्वथः; प्रयोजकः कथित् पुरुषाथाग्प्रयोजकः RAY | TAT ' ्रत्वथपुरषाथयोजिन्ञासा- इति सितम् । तत्र अथातः शब्दौ प्रथमे एवाध्याये waa वणितौ । श्रयेति प्रकतं षविनियोगलच्षणमपेक्तते। शतः डति क्रत्वथे पर- षाथेजिक्लासा विशेषं प्रकुरुते | क्रतवे यः स क्रत्वथेः, WATT यः स परूषाधः। जिक्ञासाश््दोग्यि तत्र wa समधिगतः,-- ज्ञातुमिच्छा जिक्चासा-इूति। तरेत् मतिन्ञाखबम्,- करत्वथं- परुषाथयोजिन्नासा-इति॥ (४।९।९अ०)॥
श्रय क्रत्वथेपुरषाथंलच्चणाधिकरणम् वणकाम्तरदयसद्धितम् ॥
ख. यस्मिन् प्रीतिः vera तस्य लिष्ठाऽथलच्णा- ऽविभक्तत्वात् ॥ २॥
भा. श्रध fae: क्रत्वथेः, किल्शः पुरुषा ¦ ?- दूति aay
` 8 ष ग) oe ~~ [र र न्न ee ~ ~~~ ~~ ~~~ [व ब ee
^ तन्न Wee दूत्य धिकः पाठः ae सं° go II
BRE
aT
मीर्मासा-दर्जने
ardz, तथा fe लधोयसो प्रतिपत्तिः, पष्टाकोरोन^ उपदे गरोयसो ; तदुचयते,--“ यस्मिन् भीतिः परुषस्य, (यस्मिन छते पदाथ परुषस्य प्रतिभवति) स परुषाथः पटाथः। aa?! तस्य लिप्सा" अधन च भवति, न शाखेण, क्रत्वथा fe शाखात् अवगम्यते, न अन्यथा; अविभक्रो fe weary: प्रीत्या, यो यः प्रोतिसाधनः स पुरुषाथेः। प्रुषायं afaa तदिपरीतः क्रत्वथेः- इति क्रत्वधस्य लक्षणं fagat: (९ म वणकम) ॥ Usa QT वण्यते,--दशपणमासयोराम्नायते,-‹ खनति- दृश्यं स्तणाति नति दृ श्यभेवेनं भजया पमुभिः करोति- दति, तथा, ्राद्ायपरोषां wyarae वेदि कयात्, वत्सजानम पणुकामस्य वेदं कयात्, गोदोद्नेन पणुकामस्य WaT त्येवमादौनि। तच सं्यः,- किम् एवज्ञातोयकाः करत्वधाः उत पुरुषाथाः-दरति। किं माप्षम् !- क्रत्व्थाः-इति। कुतः १। Weary उपकारस्तेभ्यो दृश्यते क्रतोः, ewe
वेदिस्तरणं च, तदुक्तं, (R118 Me )-"द्रगृणसंखारेषु
वादरिः-इति। तस्यात् क्रत्वधाः- इत्येवं भराप्तम्।
एवं प्रा ब्रुमः,“ यख्िन् परोतिः पुरुषस्य' स पुरुषाय एव- af, प्रोतिस्तेभ्यो निवेतते, तस्मात् एते पुरुषाथाः- इति। “ननु WIG उपकारः WAAC | Twa, सत्यं कृश्यते, न तु क्रतोरुपकाराय एभ्यः सङ्ीत्ितेभ्यः, फलेभ्य एते aA, न च, य उपकरोति स शेषः; यस्तु यदथेः शूयते, स॒ तस्य ओेषः-इत्यक्तं (३।९।२ खू०),--* शेषः पराथत्वात् -इति। (रय वणकम्)॥
एवं वा, दराजेनम् उदाद्रणम्, TH द्रयाजनं तेस्तेनिंयमे
eet ss ee oe me ee re ee ne = ee
* प॒ष्याकोटेन इति पाठः क° सं° पु०॥ † ‘Tage भवति, खयंप्राथितसाध्याधोनानुष्टानः पद्षाथस्तदृष काराथः Wray? इति तवरब्रमवानुस्मत्त्धम् ॥
४ ध्याये ९ पादः॥ ४३२.
भा. ख्यते, ब्राह्मणस्य प्रतिग्रहादिना, राजन्यस्य जयाद्ना, व्यस्य छष्यादिना। AT सन्देदःः-किंक्रत्वथा दूदखयपरिग्रद् उत पुरुषाथः?-इति। किं प्राप्तम्?-क्रत्वथ[ नियमात यद्येष पुरुषाथः स्यात्, नियमोग्नधेको भवेत्, मरत्यद्छेण एतत् अवगम्यते,--नियमाद्नियमाचाजितं दवं परुषं प्रीणएयति-- दति, तद्यत् क्रत्वः, ATA AAA सदेकवाक्यता दृष्टा, CATA, अनुमेयेन फलवाक्येन सद्धकवाक्यतां यायात्। लिङ्ग चापि भवति,--श्रग्रये चामवते पुरोडाश्रमष्टाकपालं निवपेत् यस्या्िताश्नेः सतोभ्त्रिगदधान् ददेत्, यस्य हिरण्यं नश्येदाद्च aia निवपेत्-इत्येवमारि, alg दद्योपघाते चोद्यते यदि दवयपरिग्रहः कमाधः, तत एतदपि ala wag कमार्धम --इत्युचमते, इतरथा Bala सम्बन्धे कमा्थम्- इूत्यन्मोयते, फाटं च रस्य ada! तस्मात् यजतिश्चतिगदीतं ease येन विना यागा न निवत्तते, स यागस्य रत्या परिगद्ोतः- ति गम्यते। तस्मात् करत्वथः- डति । एव We ब्रूमः पुरुषाथः-डति। एतस्मिन् हते पदार्थे प्रीतिः पुरुषस्य भवनि, तस्मात् श्रस्य fever अरधनलच्तणा शरीर. धारणाथा, यस्य शरोर नियते, व्यक्तं तस्यासत Za, शरीरिण यागः ग्यते, तस्मात् विद्यमानदरव्यस्य विनियोग saa न द्रद्याजनं Bare, विनापि fe दद्याजनवचनत्वेन शब्दस्य यागो निवत्तत एव, तस्मात् परुषाया दरयपरियद्दः। अपिच, यदि शाखात् कमाथं दूव्याजनं, तन्नान्यज् विनि. युज्यत तथाजितम्. तत्र सर्वेतद्चपरिलोषः स्यात्। श्रपि च उपक्रान्तानि सवेकमाणि दयाजेनेन भवेयुः, तत्र एतन्नो पपद्यते, पि वा एष +स॒वगेाक्ोका च्छिद्यते, यो दशपूणमासयाजी
* खगादिति ate क्रो yo पाठः॥
ger मोर्मासा-द्मे
भा. सन्नमावास्यां वा पौणमासीं वा तिपातयत्ः- इति; एवश्च सति, प्रयोगकालादद्िरेतदङ्गं सदनुपकारकं स्यात्। नच, श्राधानवत् भवितुमदति, त्र डि व्नं,-' tam fear - इति, न चेतत् WHA! रथ यदुक्ग,-नियमवचनम् अनधेवं, पुरुषां दरव्यपरियद्द सति-दति। उचते, नैतावता पुरुषाथ॑ता यावत्ते, त्यक्ता fe सा, त्वया च परोक्षं युक्तिबुद्या चषदिश्यते, न च, परोक्षं wage बाधकं भवति, तस्मात् नियमवचनात् काममपरम- दृष्टं करप्येत, न तु FETA! तस्मात् यत् परुषस्य पयोजनं Wht, तदथं धनस्य श्रजनम्,- इत्येवं च सति, Mh यागः aaa, प्रोत्यथेमजितिन वा क्रत्वथेमजितेन वा, न अ कञ्चित् fate: ; प्रोत्यथेम् उपाजितोम्पि Ah, Afere, कमाथेम् उपाजितोम्पि ब्रीहिः, Aleta) तस्मात् न प्रयोग- चोदनागद्ोतं TAHT | अथ यदुक्रम्-शनुमेयेनाप्रहतेन वा शब्देन युष्मत्पन्ते निय- मस्य एकवाक्यता, श्रद्त्पत्ते तु दृष्टेन प्रयोगवचनेन-दूति। नेष दोषः, श्रह्मत्पन्तेभ्पि दृष्टेन भजिना, न फलवचनेन । कथं तद्धि {नियमाददृष्टं भवति--इति गम्यते'। यथैव भवदीये TY! ‘AE AHI फलवत एकवाक्यभावात् फलवत उपकरोति- इति wad’! उचयते, श्रख्मत्पक्त््प फलवत एवेकवाक्यभावः, शतार्वास्तु विशेषः,--तव तं फलं, मम तु दरष्टम्-इति। श्रथ यत् लिङ्गम् उक्त-गृदादहादिषु कमं ्रूयते- दति! तश्र उचयते, यद्यपि न करत्वं gna, तथापि दारे निमित्ते फलाय वा कमाङ्गभावाय वा जामवत्यादोनां विधानम् उप- पद्यत एव । तस्यात् पुरुषां Fea, प्रीत्या fe aglaw -डति॥ (Qa वणेकम्)॥ (४।९.।२अअ०)॥
a.
भा.
४ अध्याये ९ ATS I ४३९ ° ¢ प्रजापतिव्रतानां पुरुषाथताधिकरणम् ॥
तदुछ कमणि पुरुषाथाय, शस्तरस्यानतिशङ्य- aay द्रव्यं fated तनाथनाभिसम्बन्धात् क्रियायां पर्ष्चुतिः ॥ ३॥
ce प्रजापतिव्रतानि उदारणम्,--“ नोद्यन्तमादित्यमीष्धेत नास्तंयन्तम्'- इ त्यादोनि। तच सन्देष्ः,- किं क्रत्वथानि प्रजापतिव्रतानि उत पुरुषाथानि?दइति। किं प्राप्तम् - क्रत्वथोानि-दति। कंतः१। णवं fe, फलं न करुपयितय्ं भविष्यति-दति। ननु Wad एवेतेषां फलम्,- “एतावता देनसाग्युक्तो भवति--इति । उचपरते,->ेतत् wart वचनं, व्षमानापरेश waa शब्द्ः- इति, तेन यचादित्य ईचल्ितख्ः प्राप्तः, तत्रायं प्रतिषेधः उद्यतोग्स्तंयतख नियमो वा स्यात् कथित् ATH: |
एवं पराप ब्रुमः, तदुत्सगे (मोत्युल्खगमपि) कमाणि पुरुषाथाय भवेयुः, णवज्ञातीयकानि ; कत्तरेतानि उपदिश्यन्ते, न कमणः | अथेभापेन WHT सम्बन्धो यः, स विधित्सितः, न कमंसम्बन्धो- ग्विद्यमान एव । शाखं च श्रनतिश्ं पितृमातुवचनाद्पि ्रमाणतरं, खयं fe तेन प्रत्येति, इद्धियस्थानोयं छि तत्, न चेवमादिभिद्रयस्य कथित् दृष्ट उपकारः साभ्यते। तस्मात् तेन पुरुषाधन wiring क्रियायाम् एवञ्ञातीयकायां पुरुषः यते |
aft च, पुरुषप्रयज्नः पदाथेविधिमात्रं लक्षयतुम् saad. खयम् अविर्वात्तितः स्यात् |
अथ यदुक्तं,--यजारित्यस्येच्यणं प्राप्तं, NAM aay पभरति- षेधः-- डति, सत्यं प्रतिषेधो न्याप्यः, तथा शतिः अनुग्धेत,
४४०
मीमांसा-दशने
भा. इतरथा नियमो लश्येत-डइति, fan ce नियमः अब्देन
भा.
भा.
ख.
भा.
श्रूयते,- तस्य बतम्- दूति, तेन नियम एष,- नोद्यन् रादित्य
ईस्ितखयः-दूति। अपि च, “एतावता हदेनसा अयुक्तो भवतिः
दति qeraragl दोषः कोत्यते, न कमसम्बद्धः। TET
परुषाथानि प्रजापतिव्रतानि-डइति। गोलच्तणान्यप्ये वमेव RACH ९ © ’ =
: कत्तवयाः-इृत्ये वमादीनि ॥
` अविशेषान्तु शस्त्रस्य यथाश्चुतिफलानि स्युः ॥ ४ ॥
(आ) I
उचयते,--यदेवम्.- इमान्यपि पुरषाथानि स्युः,-' समिधो यजति, तनूनपातं यजति, नानृतं वदेत् इत्येवमादीनि | श्चापि पुरुधप्रयतसद्त्ते नम्, wuts न द्रव्यं चिकीष्येते- ula i
अपिवा कारणाग्रहयो तदथंमथस्यानभि- सम्बन्धात् ॥ ५॥ fete) tt
aft at नेतदस्ति,--"समिदादीन्यपि पुरषाथानि प्रावन्त इति, कारणायदणे परुषाथानि प्रजापतित्रतानि भवेयुः, न तत्र गयुत्यादिकं किञ्चित् कारणं गृद्धते, येन कमणाम् Ty भूतानि-- इति गम्यते, तस्मात् तानि पुरुषाथानि । भर्थस्य (कर्मणः) न अरभिसम्बन्धः प्रजापतिव्रतेः, इहतु समिदादीनां करणं नाम कारणं गद्यते, येन कमाथानि- इति विन्नायन्ते। तस्मात् विषम उपन्यासः, पुरुषपरयन चैवं सति अनुवादः ॥
तथा च लोकभूतेपु ॥ € ॥ (यु°)॥
लोकेऽपि, निष्पन्नकाया दिषु प्रयोजनवत्सु यत् असंयुक्तं फलेन शरूयते, तत् तदङ्गं विक्नायते- दति मन्यमाना उपवासं जपं वा
भा.
भा.
a.
aT.
४ अध्याये र Ue I ४४१.
उपदिश्य एव छतिनो मन्यन्ते, न ब्रवते,-इद्मस्य प्रयोजन वतोष्ड्कम्- दति, तथा च श्रपरेप्पि मन्यमानां न दृर्त्त मन्यन्ते । तस्मात् समिदादोनि कमाङ्गानि, न प्रजापतिव्रतानि —tfa सिद्धम्॥ (४।९।२शअ०)॥
यच्ञायुधानामनुवादताधिकरणम् ॥
nn © ~ द्रव्याणि त्वविभरेषणानथक्ात् प्रदीयेरन॥ ७ ॥ (qe) ५
स्तो TAWA, न्राम्नायते,--*प्यञ्च कपालानि च
afd च श्रूं च छष्णाजिनं च शम्या चोलूखलं च + ॐ ॐ. mee
मुसलं च दृषच्चोपला चेतानि वे ea यन्नायुधानि'-डइति। तत्र संशयः,- किम् एतानि दरव्यानि प्रदातव्ानि उत स्वेन ~ ० स्वेनाथन सम्बन्धनोयानि?। तदेतत् सिद्यथम् इटं चिन्त नोयम्,-- किम् एष विधिः उत श्रनुवादः !-इति। विधौ सति प्रदानमनुवादे सति यथाथसम्बन्धः। किं प्राप्तम् १- विधिः- डति, तथा fe newt विशेषः, इतरथा areata श्रनथयकम्। म्रदाने च एषां यक्नायुधशब्दोग्नुगद्धोतः,-- यज्ञस्य श्रायुधानि,-यन्नस्य साधनानि-दति, इतरथा उद्भननादी नामायुधानि भवेयुः रवणेन, लक्षणया यज्ञस्य, TUT च एवम् अवकरपते,--यागेनेकेन सम्बन्धात्, इतरथा ATATE- सम्बन्धात् Safdar न अवकरुपते। तस्मात् म्दौयेरन्, अविञ्जेषेण विदितं प्रकरणेन प्रधानस्य भवितुमद्धति॥
स्वेन त्वयन AAA द्रव्याणां CATIA, तस्मात् यथासति खुः ॥ ८ ॥ (सिर) ॥
न चैतदस्ति विधिः,-प्रेयानि--दति, श्रनुवाद्ः, भाष
» x
BBR मीमांसा-दज्ने
भा
ख.
dT.
ख.
त्वात्, -स्पयेनोद्धन्ति कपालेषु यपयत्यग्निद्धोषडवम्यां निवेषति श्रपण विविनक्ति, छष्णाजिनमुलूखलस्य चधस्ताद्वस्तुणाति, अगम्यायां दृषदमुपदधाति, प्रोश्िताभ्यामुष्ुखलमुसलाग्याम- वदन्ति, प्रोक्तिताभ्यां दृषदुपलाभ्यां पिनष्टि- इत्येवं स्वेन स्वेन वाक्येनोद्धननादिष प्राभ्रुवन्ति, प्राप्तानां वचनम् श्नु वादः। प्रकरणमपि वाक्येन बाध्यते, यन्नायुधशब्द् ख शनुवाद- पत्ते न्याय्यः, न विधिपक्ते, गौणो fe स argue: स्प्यादिषु, संख्यापि पाटठाभिप्राया भविष्यति, विरपष्टं च एतत् उद्ना- दिभिः स्प्यादीनि प्रयुक्कानि--दूति, भवति fe तत्र विधिः- 'स्प्रेनोद्धन्ति--दत्येवमादिः, न तु यज्ञायुधानि aerate | तद्यत् उद्धननादिषु वाक्येन प्राप्तानामनुवादः- इति॥
चोखन्ते चाथंकमसु ॥ < ॥ (यु° १)॥
रधकमेसु चोद्यने पुरोडा्ादोनि, तान्यपि विकल्पेरन्. तजर पक्षे बाधो न Tees) पुरोडाज्रादौनां निरपेश्लाणां यजिसम्बन्धात्, स्पयादोनां च। एवं वा, चोद्यने चाधकमसुः चोद्यन्ते, परिधानोये कर्मणि, श्राहिताग्रिमग्रिभिरंरन्ति यश्चपातरेश्चः- शति, यदि wae, त्र न भवेयुः, तस्मात् शपि न प्रदातव्यानि-इति।
लिङ्गदशनाच्च ॥ १० ॥ (qe २)॥
भा. लिङ्गदश्नेन च,-'चत्दंश् पौणेमास्यामाञ्तयो इयन्त,
जयोदज्जामावास्यायाम्-इति। तस्मादम्यनुवादः-इति॥ (४।९।४ He) il
ख.
भा.
ख.
भा.
४ अध्याय ९ VT I ४४२ पश्वेकत्वादे विवच्ताधिकरणम् ॥ (पञ्वेकत्वन्यायः) ॥ तचेकत्वमयन्नाङ्गम थस्य गुणभूतत्वात् ॥ ११॥ (पु०)॥
अस्ति ज्योतिष्टोमे wy: च्रग्रीषोमीयो,- "यो दील्ितो, यत् श्रप्नोषोमोयं पञुमालभते-डूति, तथा, “श्रनषाद्ौ युनक्ति -- दरति, तथा, अश्वमेधे, “ वसन्ताय कपिज्ञलानालमते-इति। तत्र सन्दे्ः,--किं विवच्ितम्, एकत्वं feed weed च, उत अविवच्ितम् ?--इति। तत्र रकत्वमयजच्चाङ्खभूतं न विवच्ितम्, -दत्यथेः, *श्रथेस्य गुणभूतत्वात्, न श्रालम्भस्य गुणभूता der नियोजनस्य वा। कस्य तद्दि !। पथोः wee: कपिञ्जलानां च, विभक्तेदि अत्या प्रातिषदिकाथेगतं dere बूते, वाक्येन सा यज्चाङ्गं ब्रूयात्, Tare Barada) तस्मात् न यज्ञाङ्गं विवल्ितिम्-इति।
‘ATE, मा भूत् यन्नाङ्गम्, पञ्वादीनामङ्गम् विवशितं तथा Wht! उचयते, न, पञ्वादीनामङ्गेन TAT श्वनुक्तेन वा किञ्चित् प्रयोजनमस्ति, carga fe ्रविपन्नेन प्रयोजनम्, विपन्नेष्पि fe पश्वादयङ्खेग्विगुण एव क्रतुभवति, THe फलं न पश्वादेः। तस्मात् पश्वादरेगणेन श्रन्नातेन Aaa a न कि{श्चत् प्रयोजनमस्ति- डति, न तत् faafaaa, यत् fe प्रयोजनवत् तत् विवच्ितम्- इत्यु चयते ॥
रकशर तत्वाच्च ॥ १२॥ (qe) u
भवति च किञ्चित् वचनं, येन fayrad.—a तत् विवल्तितम् इति, “यदि सोममपष्टरेय॒रेकां गां टच्िणां दद्यात्- इति, यदि fe विवश्ितं भवेत्, न रकामिति ब्रुयात्, गामित्येक- वचनस्य विवच्ितत्वात्, तथा, “अवी दे धेनू हे-डृत्यत्रापि
ohh वचनं ज्ञापकम्, श्रविवस्ितम् अवो-- डति दित्वम्-
४४४ मोमांसा-दभ्चने
भा. डइति। Ae ललामान्-द्त्यत्रापि बोनितिवचनं लिङ्गम्, ललामानितिबहवचनम् श्रविवच्चितम्- दति ॥
ख. प्रतोयत इति चेत् ॥ १३॥ (आ) ॥
भा. णवं चेत् पश्यसि,-अविवल्तिता den—zfa, तत् न, प्रतीयते fe संख्या श्राख्यातव्नस्य शरङ्गभूता, यथा “पु मानय इत्युक्ते, एक एवानीयते, पश्च- इति, द; पश्रून् डति बद्व ्रानोयन्ते, यञ्च मतोयते स शब्दार्थः, wera यज्नस्याङ्गभूता CATT अन्दात् गम्यते, न च अब्दात् गम्यमानम् ऋते कारणात्, विवलितं भवति i
बः नाशब्दं तत्ममाणत्वात् THAW १४॥ (आ० नि०)॥
भा. नैतदेवं, सत्यं भतीयते, न तु श्रयं weer: SANT aT भतीतिः। कुतः एतत् !। wente यज्नाङ्गम्- इत्यवगम्यते, aad च श्रुत्या बाध्यते; तस्मात् श्रश्ग्दा्थाग्यं यज्ञे एकल्वा- दोति। श्रश्ब्दाधाण्पि fe प्रतीयते, यथा पूवा धावति-- दति, स पूव इत्युच्ते, यस्य अरपरोएस्ति, तेन ‹ पूवः" Tega, अपरो गम्यते, नतु, अपरो, .धावति- इति श्रवात् भरती. यते, एवम् CUT पसुम्- इत्येकत्वं गम्यते, न तु ay, यथैव दि पुवम्---त्यक्गेःपरो गम्यते एव केवलं, न तु स विधोयते किंखिदथ ; एवम् इहापि der wit एव केवलं, न तु कन्तद्यतया ag विधोयते न पौ । कथं न पद्मौ विधीयते १ दरति Qa विधायकस्याभावात्। “ऋअआस्बातञन्टो विधायको भविष्यति'- इत्येतदपि नोपपद्यते, -द्र्यदेवतासम्बन्धस्य स विधायकः सन् श्रालभते- इति न संस्मासंखेपयसम्बन्धं विधातुमदति--दति, faa दि तथा वाक्यम्) तस्मात् अविवल्िता संस्था-शङूति॥
a
भा.
स.
भा.
BATS ९ WT! I ४४१५
प्राब्दवन्तपतभ्यतं तदागम हि तत् Zwa aw BA यथान्येपाम् ॥ १५॥ (fae) ॥
तुशब्दः we व्यावत्तयतिः, नतत् अस्तिः-न यन्न संसा शब्देन शूयते- इति, wera fe अथे उपलभ्यते, लोके पयुमानय-इत्येकवचने सति एकत्वपय्यु विञ्जिष्टमानयनं प्रतोयते, पश्च श्रानयेति दित्वविर्िष्टं गम्यते, aa fe एकत्व- मेति, दित्वमुपञजायते ; यस्य चागमे यत् उपजायते, स तस्य श्रथः-दूति गम्यते, “तस्य ज्ञानं, यथान्येषां' अब्दानाम्, - अड्वमा नयेति SR शरश्वानयनं प्रतीयते, गामानय-डति गवानयनं, तच श्वोगपेति गौखोपजायते, तेन श्रायते, NIMC BALA NAT गौः-दति।
“ यदङ्ग सत्या वाक्याथा नाध्यते"--इति, उचयते, न शति ब्रेते,-वाक्याया नास्ति- इति, केवलं तु प्रातिपदिका्थैगतां संस्मामाद, AEM Cer वाक्येन ay विधोयते, प्रातिषदि- काथा fe आरस्यातवाचेयन सम्बध्यते, विभक्तय्थम्पि, तथाहि तददिशओेषण विशिष्ट श्रालम्भो गम्यते, तच णकाथत्वात एकवाक्यम श्रवकर्पते। पशौ fe संख्याय विधीयमानायामेक श्राख्यात- शब्दो न शक्तुयात्,- श्राख्याता्थं विधातुम्, संख्या संखेययसम्बन्धं च। तस्मात् यन्ने विवच्िता संस्या-इति॥
तद्वच्च लिङ्गग्द शनम् ॥ १६ ॥ (aoe)
किम्? दति। “कणा याम्या श्रवलिप्ता रौद्रा, नभोरूपाः पाजन्याः, तेषाम् Vera दशमः - इति, यदि त्रित्वं विवलितं तदा Gal दशमो भवति। तथा ` छष्णा भौमाः, धूल श्रानरि त्ताः, ठ न्तो दिव्याः, शवला tear, सिद्धास्तारकाः' इति प्रहत्य श्राह, “शह्मासानां वा एतत् रूपं यत् पञ्च-
४४६ मौमांसा-दथने
भा. दश्िनःः-ङति। aera अपि पश्यामो, विवस्िता संखा --इति। यत्तु उक्घम्- “रकां गाम्- दृत्यविवक्तां दशयति --दइति। wa उचयते, गोसंस्मासम्बन्धं विधातुम्, एतत् उचयते, इतरथा fe, गोदल्तिणासम्बन्धो falwat गम्येत । wena विव्छितेएपि वाचपमेतत्। wa? धेनू दे भीन्लला- मान्--इति च श्रनुवादाः॥ (४।१५।५अ०)॥
पूवाधिकरणांअः लिङ्गस्य विवशितत्वाधिकर णश्च ॥ ख. तथा च लिङ्गम् ॥ १७ ॥ (Ae २) ॥
भा. णवं चत्वा समानश्तिकं लिङ्गमपि faafad भविष्यति, तच US दञ्जनम् उपपद्यते, “ वसन्ते HAT छष्णयोवामा- लभते, fra माध्यन्दिनि सिंदोमेन्दरीं अरदि qos Wat बा्स्पत्याम्-इति। तक्र शूयते,“ गर्भिणयो भवन्ति- fa, गभ॑ः Wot गुणः, तेन सियो दञयति- दरति भविष्यति। तथा “डव ऋषभो ठष्णिवेस्तः परुषः- इति ते प्राजापत्याः -डति। तच ्रूयते,-- “मुष्करा भवन्ति सेद्धियत्वाय- डति, मुष्करत्वं vat गुणः, तेन पंपां दजेयति- इति | , धिकरणान्तरं वा,- तथा च लिङ्गम्- इति, संस्य्माधिकरणं लिङ्गाधिकरणेःतिदृ्यते। लिङ्गम् श्रविवच्ितं, शत्या वाक्यस्य बाधितत्वात्, न च, विवक्षितमिव अूयते- डति, भवति fay, “सी गोः सोमक्रयणी इति, खीवचनात् सोमक्रयणीो- इत्य- विवच्तितमेव fag प्रतीयते। “ननु कथं षगीमानय-डइति न टगः श्रानीयते १ । नेवम्, अशम्दगनु तत्, पूवा धावति-- इति यथा। लिङ्गं fraferdt वा वाक्यायस्य श्यागप्रतिसिद्खत्वात्, ˆ तथा च fay ' गभिणयो भवन्ति इति, तथा च “मुष्करा भवन्ति"
४ ध्याये ९ we I ४४७
भा. इति। यदुक्त खौ गौः सोमक्रयणी डूति, तत्र सीत्य faafad, तथा ' प्रजापतये पुरुषान् हस्तिन श्रालमते-- इति ` पुरुषय हणम् अ विवच्ितं, विस्पष्टो fe न्याय उक्तो लिङ्गविव- wat) तस्मात् faafad लिङ्कम्-डति॥ (४।९।६शअ०)॥
© ्आश्रयिणामट्ृ्टाथताधिकरणम् ॥
क. अश्रयिष्वविशेपेण भावोऽथः प्रतीयेत ॥ १८ ॥ ( fate) ॥
भा. अ्राश्रयिणः* पदार्था उदाहरणम् (उत्तमः प्रयाजः पसु- पुरोडाशः खिष्टलत्-दृत्येते यागा उदाष््रणम्)। एषु सन्देहः, किं यजिमाचं संस्कारो देवतायाः, उत यजिना age देवतायां क्रियते?-इति। किं प्राप्तम्? “श्राश्रयिषु श्रविशेवेण abe: प्रतीयते- इत्याशयिषु रवञ्नातीयकेषु पुश्य भावोम्धेः मरत्येतद्योगविशेषात् अन्धेराख्यातब्रग्दैः,-- यजति ददाति ङहोति- इति, उक्तमेतत् "भूतं भव्यायोपदि- waa’ (21013 Seo भा०)- ef
ख. चोद्नायान्त्वनारम्मो विभक्तत्वान्नद्यन्येन विधी. यते ॥ १९ ॥ (Bre) t
भा. अस्यान्तु चोद नायाम् श्ननारम्भोएपुवस्य, विभक्तोग्यमाखात- शब्टो,-यो दृष्टार्थः, ततो A ATS, यः GAZE, APTA - दति, दृषटाथेख्चायम्, श्रद्खिन् fe यागे क्रियमाणे देवता
* एकदेओेन Wad द्धं दे वतामुभयं वा श्राशरयन्ति संस्क्वम्ति ये पाथोास्ते श्राश्रयिण बति तवरब्रम्॥
छट मोमांला-दशने
भा. ख्यते, खिषटललत्यपि दर्यं प्रतिपाद्यते, न च श्रन्येन अब्देन अच aya विधीयते। werd य जिमाषं संख्कारः- गूति ॥
% स्यादा द्रव्यचिकीर्षायां भावों च गणभूतताऽश्रयाद्धि गुणोभावः ॥ २० ॥ (सि०)॥
भा. स्यात् वा ्रपूवमतः, सत्यामपि देवताचिकीषार्या, ate VATS गुणभूतता यागस्य, इष्यप्रतिपादेन च, मेण त्र देवता स्मयते, तस्िन् मवेण gq क्रियमाणे त्यागो- म्परोम्टृ्टाथः सूयते, तस्य न किञ्चित् ृष्टमस्ति, दे वताअयात्तु दे बतागतं तत् श्रपूवेम्- इति गम्यते ॥ (४।९१। ७ RW) ॥
प्रतिन्ञाधिकरणम् ॥ ~f वषम्यतो ¢ ख. अथ सम द्रव्यकम्मणाम्।॥ २१॥
भा. श्रतिक्रान्तः तुतीयविषयः, रतः प्ष्डति द्राणां कमणां च cay (्रयोजने) समवैषम्यं वच्यते, कचित् साम्यं, कचित् वै waa, श्रामिशावाजिनयोर्वेषम्यं, क्रयषांङ्नां वैषम्यं, दण्डस्य भेच्रावक्णधारणे यजमानधारणे च साम्यम्, एवं तश्च Ay gee, साम्यं वेषम्यं च-इति॥ (४।९।८शअ०)॥
* ‘feenefa इति oqo gous, ‘fauna इति
Mo Mle Fo WTS: I
† दद्यकमणां दण्डदध्यानयनादोनामथं भरयोजने साम्यम् उभय- wafe:, वेषम्यमेकेन प्रयुङ्किरितरेण नेति wa परं बद्यते इत्यर्थः दूति तख्रन्रम् ॥
४ अध्याये २ WT: Il ४४९
तपे पयसि दध्यानयनस्यामिन्ताप्रयुक्कताधिकरणम् ॥ (वाजिनन्यायः) ॥
ख. रुकनिष्यत्तेः सवं समं स्यात् ॥ २२॥ (Te) A
भा. चातुमास्येषु वेश्वदेवे Yaa,‘ तप्ते पयसि दध्यानयति, सा awe arte वाचिभ्यो वाजिनम दरति। तत्र सन्दे चः,-- fa at पयसि दधानयनम् श्रामिल्ा प्रयोजयति, न वाजिनम्, उत उभयम् ?-इ्ति। fa maa {-उभयम-इति। कुतः?। यद्खिन् छते, यत् निष्पद्यते प्रयोजनवत्, तत् तस्य भरयोजकम् —tfa गम्यते, द्ष्यानयने च छते उभयं निष्पद्यते; श्रामि- च्तापि, तत एव वाजिनम् रपि, तत्र ्रन्यतराथं क्रियेत, यदि विनिगमनायां Fata, श्रगम्यमाने विशेषे उभयाथंमानयनम् --इति गम्यते। तस्मात् एका ae उभाभ्यामपि प्रयोजिता निष्पत्तिः- डति ॥ |
ख. संसगरसनिष्यत्तेरामिन्ञा वा प्रधानं स्यात् ॥ 23 I (fae ) i
भा. नेतदस्ति,-उभयं प्रयोजकम्- इति, श्रामिच्ला प्रयोक्नी | कुतः !। aaa यहृधिपयोभ्यां निवत्यते, तद्विः, यदि तद्धविः स्यात्, उभयं ताभ्यामेव निष्पद्यते- इति गम्येत विशेषः किं तद्धि विः ?-इति। पयो दधिसंङष्टं। कुतः एतत् १। सा वेऽवदे वी --इत्यु चते, न ततो यत् निष्पद्यते -डूति। ` "ननु खीलिङ्गनिदंशात्, wafer विः, सा च ततो निष्पद्यते, वाजिनश्च छविः, तदपि निष्पद्यते- इति। न,- » इत्युचयते,- तदेव fe पयः तप्र॑ दधिसंवुक्तम्, श्रामित्ता भवति। तसात् Naya wee! “श्रा, -यदि पयो दधिसंखष्टं इविः, किं afe उचयते, मित्ता प्रयोजिका ?—afa! उचते,
मि
3
४५२ मोमांसा-दभने
भा. सम्भ॑त्स्यते'। न- दूति ब्रूमः,-'णकच्ायन्या क्रीणाति-- दति विञ्जिष्टेन वाक्येन कये उपदिष्टा एकायनी प्रश्णतत्वात् पदपांस॒वाद्येन सम्बध्यते, प्रकरणाच्च वाक्यं बलीयः। अथ इदानीम, एकद्धायनो Haare सङहीत्तिता सती wlatea- त्वात् भरसङ्गम् उपजोवता पद पांसुवाक्येन सम्बध्येत,-याग्सौ पराथा, णतस्याः पदं य्ाद्चम्-दइति। we कयपयुक्घं नयनम्, अप्रयोजकं TeA— Tar | fa पुनः, चिन्तायाः प्रयोजनं १। यदि उभयम् एकद्टायनी- नयनस्य प्रयोजकं, यदा एकद्धायन्याः सप्तमं we Malu निधीयते, तदा पुनः एकद्धायनो नीयेत सप्तमाय पदाय, यदा पदं न प्रयोजकं, तदा न एकायनी पुनः षरपदान्यन्- निक्रामयितव्या-इति॥ (४।९।९ me) I
कपालानां FATA AT HS MAT ACT ॥
ख. अर्थामिधानकमम च भविष्यता संयोगस्य तन्निमित्त. त्वात्तदथा fe विधीयते ॥ २६ ॥
भा. दश्गपुणमासयोः शूयते," कपालेषु wert sala इति, तथा, “पुरोडाशकपालेन तुषानुषवपतिः-डइति। त्र सन्देहः, किम् उभयं कपालानि प्रयोजयति, प्रोडाभश्रपणं तुषोपवापश्, उत woe प्रयोजकं, न तुषोपवापः१--इति। fa भाप्तम् ?-- विनिगमनायां हेतोः अभावात् उभयम्। इति भाते उचयते,-अथाभिधानं प्रयोजनसम्बद्वमभिधानं यस्य, यथा पुरोडाश्रकपालम्-इति, Wea कपालं पुरोडाशकपालम् कथम् एतद् वगम्यते ?। WS: तावत् तस्िन् काले नास्ति, येन वत्तमानः सम्बन्धः कपालेन स्यात्, तेनेव हेतुना न भूतः, स एष कपालस्य परोडाओेन भविष्यता
४ TINA ९ UTE I BYR
भा. सम्बन्धः, भविष्यता waay तन्निमित्तस्य भवति । तस्मात्
भा.
पुरोडाशेन प्रयुक्तं यत् कपालं, तेन तुषा उपवक्तयाः- दति, एवं च सति चरौ पुरोडाशाभावे यदा तुषानुपवपुम् कपालम् उपादीयते, न तत् पुरोडा्कप्रालं स्यात्, न चेत्, न तेन तुषा उपवप्त्था भवन्ति। तस्मात् न तुषोपवापः कषालानाम् प्रयोजकः, प्रयोजकं तु खपणम्--इति ॥ (४।९।९० We) ॥
WARN Pera: पञ्चावप्रयोक्तुत्वायिकरणम्॥ UNAM AAG ALAA TABAA | २७ ॥
रस्ति ज्योतिष्टोमे पसुः श्रग्नीषोमोयः, त्र aa, -“ दद- यस्य श्रग्नेग्वद्यत्यथ जिङ्ायाः-इत्येवमादि, तथा, लोहितं निरस्यति, शलत्संप्रविष्यति, स्थविमतो वर्दिररक्तापास्यति- इति। awa सन्देहः, किं इदयादिभिरवदानेः इज्धा पशोः प्रयोक्त, उत अछत्संप्रधाधो लोहितनिरसनं च तदपि प्रयो- जकम् !--इति। fa area {- एकनिष्पत्तेः सवं समं स्यात्, (४ ।९। २२ Qe) उभयं भरयोजकम्--डति ।
एवं प्राप्ते ब्रूमः, पशौ शङछछ्ोद्धितयोः श्रप्रयोजकत्वं, न fe, तदथः पशोरालम्भः, शसत्संप्र विध्यति लोहितमपास्यति- इति उचयते, न पशोः sea वा-इति, पयुरभ्रोषोमोयो बक्येन,- ay fant यदश्रोषोमोयं पशुमालभते इति, भशल्ल्लोहिते पशोः प्रकरणेन भवेतां, प्रकरणं च वाक्येन बाध्ते। ननु रुते शछलललोदिते प्रतिपाद्येते, तेन यागाथस्य पशोः न अन्यस्य- इति faye’) रवं चेत्, श्रप्रयोखके शकछ्लघ्ोहिते --इति। fa भवति प्रयोजनं? साम्ये सति aeetfear- भावेभ्न्यः पणुरालम्भनोयः, WAN CAAT CHART लोपः ॥ (४।९.। ९.१. अ) ॥
४५४ मीमांसा-द्श्ने पुरोडाअस्य सिवद पयुक्घताधिकरषम्॥
SZ शकद् शद्रव्यञ्चोत्पत्तो विद्यमानसंयोगात् ॥ २८ ॥ (सि०)।॥
भा. दथपूणमा सयोः श्रूयते," उन्तराद्ा त् खिषटटते समवद्यति afi तत्र सन्देः,--रकिं पुरोडाशस्य श्राप्रेययागः मयोजकः, खिष्टश्नत् श्रप्रयीजकः* उत उभयम् ?-दूति। किं पराप्त म् ?- “ एकनिष्पतनेः सवं समं स्यात्"-दति। एवं प्राप्ते ब्रमः,-एक- CMV एवञ्ातीयकोःप्रयोजको भवेत्। कुतः ?। ‹ विद्य- मानसंयोगात्, न, एकदे शकम श्रवय वनं WER, विद्यमानस्य अवयविनः एकदे उपाट्ातच्यः- इति, तच श्रा भवति, श्रवयविनम् उपाददीत-इति, यथेच्ुखण्डम् we प्रयच्छ, मोदकशकलम् TH प्रयष्छेति, न CIT उपाददीत- शति गम्यते, सत LAT खण्डम् उपाददीत, सतो मोदकाब्छकलम् उपाददोत-इति। त्यात् श्रन्याध दर्थं तस्य उत्तराद्ात् वदेयम्, रस्ति MWA FIL! तसात् खिषटत् अभ- योजकः- इति ॥
ख. निह शात्तस्यान्यदथगैदिति चेत् ॥ २९ 0 (आ०) ॥
भा. इति चेत् पश्यसि,--श्रभयोजकः Thee खिषटलत्- दति, “aden, sft प्रति fagarq ‘ver (पुरोडाञ्रस्य) खिषटलदथम् Wea: पुरोडाश उत्पाद यितव्यः, यस्य THU ETA खष्टलदिज्धते, तस्य Qua सङ्क रिपतस्य नेष्टे यजमानः, कथम असौ तदन्यस्य देवतायै दद्यात्। कथम् wie मतिनिरंशः? —tfal इर ूयते,-श्रङ्गिरसो वा इत उत्तमाः सुवगे लोक
———e ee ee ree emer = > ee ~ ~~ ~ --*~-- .
* favafeser प्रयोजिका इति कण do प० UTZ: I
भाः
भा.
भा,
BWIA ९ UTS! I ४५५
WA यश्वारत्वभ्यायंस्ते पुरोडाशं कुमे भूत्वा सरपं aaa. स्तमत्रुवन् tare fae ठश्स्पतये भ्ियख श्रादित्याय, fuae स नाभ्रियत तमब्रुवन् sue धियस्वेति सोमभ्रियत यदा- ्रेयोग्ाकपालोग्मावास्यायां पौणमास्यां went भवतिः-- cai aang तेन खिष्टक्तो न सम्बन्धः, एवं चेत् aA न्यत् FUT शच्रधात् उत्पादयितय्धं, न हि अनुत्पन्नस्य दूष्यस्य उत्तराद्धा† भवति-शति॥
न शेषसन्निधानात् ॥ ३० ॥ (ato fae) ॥
नेतदेवं सन्निहितो fe षः, afea श्रनुत्पाद्यमानेभ्या न स्थति, सोभ्थादुल्पाद्यते। afafea च xe सति सिध्यति SHUTS IA TEVA! तस्म्रात् न अथात् द्यम् उल्पादयितच्चं, यदेव अन्याय द्रव्यं Ufafad, तस्य णव उत्तराद्वाद्रित्धम्, उत्तराटमाचरं हि खिष्टश्ते गूयते न श्रमुष्य दर्यस्य- इति, न च एतावता ATRL भवति, सवा fe कस्यचित् उत्तरा, स एष स॒न्निङितमपे चते, सन्निहितं च पराथं। तस्मात् पराधात् इष्यात् खिषटछदिज्या। शअ्रतश्चाप्योजिका-डइति। aga, MTA नेन न अकं दातुम्- डति, तदचते, वाचनिक Ty ेषप्रतिपाद नाथं उत्सगेः, स॒ अकयः कन्तुम्, दानं हि उत्सगे- पवकः परस्य खत्वसम्बन्धः, स न अक्योः नोा WAT ॥
कम्ममकाग्यीत् ॥ २१॥ (Ae १)॥
कमेनिमित्तञ्च खिष्टकतो भागः- इति अयते । कथं ?। “देवा बे खिषट्टतम् ब्रुवन् We नो वदेति सोम्ब्रवीदरः wa
* शञिविभ्यामिति to Wo Yo UTS: Il
t उ्षराद्धमिति We सो° Yo UTZ! I
४५६ मौ्मासा-द्ने
भा. भागोमेएस्त्विति दणोष्व- इति aga सोपब्रषीत् उत्तराद्धारेव ae सललत्सरृदवद्यात्- डति, कम कुवतो भागोम्यम् उत्तरा- ङादिति स्तुतिर्मवति, यद्याग्न यस्योत्तराद्गादिः्युचयते, ततोऽस्ति कमायन भागेन सादृश्यमिदं,- तदाग्नेयं wal यत् किल वद्- सोति, aa सति सादृश्ये स्तुतिरुपपद्यते, भयोखकत्वे चासति साटृश्ये स्तुतिसामज्ञस्यं न स्यात्। तस्मात् श्रप्रयोजकः पुरो- sine खिटलद्यागः- इति ॥
ख. लिङ्कद शना च्च ॥ ३२॥ (य° २) ॥
भा. लिङ्गमपि भवति,--“तत् यत् सवभ्यो दविर्यं समवद्यति, तस्मात् इदमुदरे विश्वस्छपमन्नं समवधोयते- इति, यदि परा- भात् za सन्निद्ितादिज्धते, तदा तत्सन्निधानाविशेषात् सर्वभ्योपवदौयते- डति उपपद्यते, भयोजकत्वे त्वकस्प्मारेवाव- दीयेत | तस्मात् iT श्रप्रयोजकः। तथेदमपरं लिङ्,- ' शेषात् इडामवद्यति, षात् feead aafa—afa ‘aa अयं विधिः स्यात्" न-इूति ब्रूमः, —a 9a विधिविभक्धिवेत्तमानापदेशो fe ्रयम्-इति॥ (४।९.।९.२ Ae) tt
श्रभिघारणे ेषधार एतत्पा्रयोरननुष्टानापधिकरणम् II
ख. अभिघारणे विप्रकर्षाद्नुयाजवत्याचभदः स्यात् | ३२ ५ (प°, I भा. श्रस्ति बाजपेयो,--' वाजपेयेन खाराज्धकामो यजेत- दति, तच ूयते,-- CATH प्राजापत्यान् पशूनालभते, TATA वै भजापतिः प्रजापते CAT इति, भाजापल्यानाम् क्रतुपश्चनां च WHA वच्यते,“ प्राजापत्येषु चाम्नानात्- इति। Alert
४ WITS ९ UT Il ४१५७
भा.तु प्रतौ, ` प्रयाजशेषेण वींष्यभिघारयति'-इति। तच
भा.
सन्रेदःः किं प्राजापल्यानाम् वपा श्रभिधारयितुम् प्रयाज- षस्य धारणां पारम् अपरम् उत्पादयितय्धं, ततः तेन भाजा- पत्यानां वपा श्रमिघारयितब्याः, उत न शेषो धारयितच्यः, नैव ततः प्राजापत्यानां वपा श्रभिधारणीयाः-दूति। किं Aiea? aay प्रयाजञेषधारणाधं पात्रम् उत्पादयेत, प्रातःसवने च प्रयाजशेषो विप्रलष्टकाले माध्यन्दिने सवने, ब्रह्म सामकाले प्राजापलत्यानामालम्भः शूयते,“ तान् पयैग्रि्टतान् उल्खजन्ति, ब्रह्मसाम्न्यालभते-- इति, व्यायता च जुष्भवति | तस्मात् WAAC उत्पाद्नीयम्-दति, यथा अनृयाजेषु पृषदाज्यधारणाथं पात्रम् उत्पाद्यते, * पदाञ्धेनानुयाजान् यजति- इति वचनात्, एवमज्ापि-इति॥
न वाऽपाचत्वाद्पा्रत्वन्त्वकद् शत्वात् ॥ २४ ॥ ( सि०)॥
नवा प्राजापत्यानां वपा श्रमिधायाः। कुतः? शेषा- भावात्। (कथं षाभावः ?-दति चेत्'। श्रपाजत्वात् । कथम् पाता !। एके शत्वात्, प्रयाजाथेस्य fe गृष्धीतस्य राज्यस्य स एकदेअः ओेषः। किम् शतः ?। यद्येवं, एकदेश. Qe: अयमाणो नावयविनमुपादेयत्वेन चोदयति।
“श्रा, उत्पत्तिं न चीदयेत्, धारणम् उत्पन्नस्य श्र्धात् भविष्यतिः-इति। उचयते, एकदे शत्वात् श्रभिधारणं दूष्यमेव न प्रयुङ्के दत्युचयते, FA दूष्यस्य अयम् एकदेश प्रतिपाद्यते, न अ्भिघारणं अथकम । “नन् विषां, दितीया- fagarg प्राधान्यं स्यात्'। न-इति उचयते, weet fe हविषाम् उपकारः Aaa, ्राज्यप्राधान्ये प्नजङा रि क्तत्वं
Fe प्रयोजनम्, श्राज्यभागाथन Beta श्रसंसगा, जहा 96
४५८ मोमांसा-दञ्जने
भा. रिक्कया प्रयोजनं, नाभिघुतेन इविषा । तद्यत् म्ाजापत्या- नाम् अभिघारिताभिवपाभिः मयोजनमेव नास्ति, किमथ aay धायेते- डति ॥
ख. ₹रेतुत्वाञ्च सह प्रयोगस्य ॥ ३ ५॥ (So ९) ॥
भा. डतुत्वाच्च श्रभिघारणस्य, सदहालभते- इति स्तुतिर्भवति, ‘Per वै प्रातःसवनं, यत् प्रातःसवने waa श्रालभ्यन्ते, तीर्थे एवेतानालभते, सखयोनित्वाया्ो वपानाम अभिघृतत्वाय' दूति warnte वपाभिघारणम् wate न इहास्ति- cla दशयति ॥
ख. अभावदशेनाच्च ॥ ३६ ॥ (To २; ॥
भा. अभावं खरुवप्यभिघारणस्य दशेयति,- “सव्या at wale वपा यिं TATA, TY वे ब्रह्मसाम, यत् ब्र्मसाम्न्यालमभते तेन wean, तेन अभिधुता-दति, Teal SR भाष्यते, war वपा- इति चनभिधुततां दशयति ॥
ख. सति सव्यवचनम् ॥ ३७ ॥ (पु०)॥
भा. STE नेतहशेनं, सति wa fe श्रभिधारणे भवत्येतत् स्- वचनम्, wha हि वपाया श्रन्यद्भिधारणम्,--“उपस्तृणा- त्याज्धं हदिरण्यज्जकलं, वपा हिरण्यशकलं ततोग्भिघारयतिः- दूति; तस्मिन् सति कथं wer भवेयुः ! ya च, तस्मात् नैतत् अक्वम् अवगन्तुम् Haya वपा दृश्यन्ते- इति, तेन नूनम् अभिघारणं प्रयाजङेषेणास्ति- इति, सत्यस्मिन् च्रभिधारणे प्रत्यक्षे, ख्च्तास्ताः- इति दनं Bae: — ela |
a.
aT.
aT.
४ ध्याये ९ पादः॥ ४५९
न तस्येति चेत् ॥ ३८ ॥ (Se) I
एवं चेत् दृश्यते,-“ सत्यभिधारणे सद्याः- डति वचनम् अरलिङ्गम्-इति, न afey, तस्य एतदचनं, aq wind करोति। कतमत् तत् ?। यत् प्रथमं, प्रथमं fe स्नेष्नं करोति, न fend; खिग्धस्य तत् भवति, न च खिग्धस्य civ क्रियते, यथा भवति लोके वाटो, यत् waft: कान्तारान्नि- गतैदं वदत्तस्य WS fant शुक्तं, तेन वयमरून्ताः छताः- डति, waaay खिग्धेषु एव भोजनेषु, एवं तस्य श्रर्च्षकरणस्य चमिधारणस्य श्रभावात् श्च्ताः--षइति वचनम् उपपद्यते, श्रद्धिंस्तु सति नोपपद्यते | तस्मात् sft प्रयाजशेषेणाभिधारणं प्राजापत्यानां नास्ति-दति॥
स्यात्तख मुख्यत्वात् ॥ ३९ ॥ (आ० नि ०) ॥
(इदं पदोत्तरं BA)! यदि प्रथमस्य रभावात् स्व्याः-डूति वचनं भवत्यनुपपन्नं, तदि न्यस्य प्रथमस्य विद्यमानत्वात् । कतमत् तत् ?। यच्छप्यमाणाया श्रपरमुहासितायाः। अच उचपते,- “स्यात् तस्य मु खत्वात्, यत् प्रयाजषेषेणाभिधारणं, तस्य एव रभावात् एतद् पपद्यते, सत्यपि अप्यमाणाया अभि. धारणे उदासितायाख, यत् तावत् अष्यमाणायाः, तत् wW- रर्योःषि ददन्ति, यत् उदासितायाः, तत् श्र्रयमवयवा उष्मा. वयवाञ्च नाशयन्ति, सा एषा Vas, इदन्तु प्रयाजशेषेण, शोतायाः क्रियते, तत् स्नेहयति, तेन fara: पमरदानकालम- मिघारणं यत्, तत् न स्नेहयति, तत्-ददटं eae अभिघा- रणस्य रभावात् सब्यतावचनम् उपपद्यते-इ ति. sa, तस्मात् A WATARS धायते-इति॥ (BLL) LB We) |
ee ee eee `
* श्रनुमयाजङ्धेषेणेति Ae Wo Yo पाठः॥
ay
४६० मीर्मासा-दजजने समानयनस्याज्यधमप्रयोजकताधिकरणम् ॥ ख समानयनन्त॒ मुख्य स्यात् लिङ्गद् शनात् ॥ ४० ॥
भा. द्शपूणमासयोः ूयत,--* अतिद्धायेडो बद्धः भरति समान. यति“ दूति। तत्र सन्देदः,- किं समानयनमाज्यस्य धमाणां च मयोजकम्, उत श्रमयोजकम् १- इति। किं प्राप्तम्! अभयोजकम्-दति। कुतः !। प्रयाजान्याजा्ंस्य श्राज्यस्य चयम् एकदे रः समानोयते- डति, Yaw न्यायेन श्रभयोजकता पराप्ना, तदुचयते,-“मुखंग समानयनं लिङ्गदभेनात्ः। किं लिङ्ग ?। "चतुगृङोतान्याज्यानि भवन्ति, न fe श्रच अनुयाजान् awa भवति--इति श्रातिश्यायां अयते,- यदि wareny समानयनं, ततः ata wad समा नीयते, एकम् qas- याजानां भवति, ary भ्रातिथ्येडां ता सन्तिष्ठते- षति अन- याजाभावे उपद्ति समानयनार्थम् एकं WAN बार, नत श्रनुवाजायम् । तच बकना चतुगहीतानां द्ञ्ननम उपपद्यते, इतरथा fe चनुयाजाभावे न रवोपण्डति चतुगेद्धेत, तच चतुगद्धोतानि- इति बवन नोपपद्यते, awa प्रयोजकं समानयनम्- इति | ननु लिङ्गम् उपदिश्यते, का arf?) उचयते, दृष्टं aw प्रयोजनं भयाजो दौ यषट्यौ, तच Sera wets भयोजनं areata रिङ्गायाम्, उपग्डतो रेचनम् श्रृष्टा, जां निधानं दृष्टार्थमेव, तेन प्रयाजदहोमाथम् थाज्धसमानयनमौपण्धतमाञ्धं
` ` ~ नाना ० — ---~ नन म ~ mc eat gs ste cn het ho8 ~~
^ पञ्चानां प्रयाजानां wy तुतीवः भयाजः इट्अनब्देन ay- वचनान्तेन श्रमिधीयते, तं तृतीयप्रयाजमतिक्रम्य बद्धिनामकं चतु प्रयाज होतुम् उपग्डत्संश्नकायां ofa स्थितं घतं जका मानेतच्यमिति माधवः ॥ |
४ WITT ९ VTS: Il ४९९
भा. प्रयोजयति, तत् पि fe प्रयाजाथेम् श्रनुयाजाथेश्च-- दति
a.
aT.
Pq.
भा.
x
भा,
वच्यते ॥
वचने हि हेत्वसामथ्ये ॥ ४१ ॥ (sre fate) a
श्रथ GN A वचनभेतत्,--"चतुगेद्ोतान्याज्यानि-- thi उच्यते, वचने fe हेतुरसमर्थितः स्यात्, न fe अचरानुयाजान् यश्यन् भवति--इति, यदा समानयनं न प्रया जाथेम्--दति गम्यते, ˆ तदा वचनं, यदा वचनं, तदा न अनु- याजाभावो Bq, wala Yat, न fe wa श्रनुयाजान् यद्यन् भवति--इति इदतुवन्निगदो नोपपद्येत। aeng eo किं WASH समानयनं प्रयोजकम् Tea ea! किं नः Qe भवति प्रयोजनं १। प्रयाजाथ समानयने यावत् warsiry, तावत् सवै समानेयम्, WEA श्रौपग्डतस्य, श्रप्रयोजकत्वे न नियोगतोम्द्वै यावत् तावत् वा॥ (४।९।९४शअ०)॥
श्रौषण्डतजौदवयोः करमेणोभयानुभया्थताधिकर णम् ॥ तचोत्पत्तिर विभक्ता स्यात् ॥ ४२ ॥ (Te, I
दथपुणमासयोः श्यते,“ चतुजैकां गद्कात्यष्टावुपण्डति गृह्णाति-डति। तत्र सन्देहः, किं ahead च उभयमु भयां, ्रयाजेभ्य ्चानुयाजेभ्यश, उत जौ वं प्रयाजेभ्यः, WT ग्टतम् अनुयाजेभ्यः? श्रय वा अरौ पग्छतं प्रयाजेभ्योम्न्याजेभ्यख ? -इति। fa area {-उभयमुभयाथम्। कुतः ?। यदयदा ज्येन क्रियते, तस्मे तस्मे भवितमद्त्यविदेषात् ॥
तच जौ हवमनुयाजप्रतिपेधा्थम् ॥ ४३ ॥ (fee) ॥
नेवम्,--भयमुभयाधेम्- इति, जौ वं मयाजा्थ॑म्, श्रौप-
४६२ मीर्मासा-दज्ने
भा. तम् उभया । कथं १। “यत् जुं Tels, ऋतुभ्यः तत्
दू.
aT.
aT.
Weta, तवो वे प्रयाजाः- इति Serra अनुयाज- प्रतिषेधाथं भरयाजान् सङ्ोत्तयति।
WY, नन् नास्त्य्रानुयाजप्रतिषेधाथं वचनं, यदेतत् “ भ्रया- जेभ्यः तत् गद्णाति--डति, warsty उपदे श्कमेतत्, नास्ति श्रस्य चनुयाजप्रतिषेधे सामश्यम्'- दूति । उचते, न बूमः, ्रतिषेधकमेतत्-टति। किं तु उत्पत्निवाद्ये राज्यानां मैव भयोअ नाभि सम्बन्धः, TT वचनेन प्रयाजप्रयोजनता क्रियते TNA, श्रन् याजग्रयोजनताग्स्य वचनाभावादेव न गम्यते - इति, अनुयाजप्रतिषेधाथं वचनम्- इति उचयते ॥
ओपशतं तथेति चेत् ॥ ४४॥ (अआ०) ॥
दति चेत् टश्यते,-जौदवम् अनुयाजेभ्यः प्रतिषिध्यते, sims उभयाथम्--इति, भवतु जौ वं भयाजाथै, न तु array उभयार्थे, तदपि तथा स्यात्, यथा ated! कथम् !। एतदपि अनुयाजाथमेव शरूयते, "यत् उपग्डति गृद्धाति श्रनुयाजेभ्यः तत् गृद्खाति छन्दांसि fe श्रनुयाजाः-दूति। अन्याजाथताम्स्य- दूति ॥
स्यात् जुद् प्रतिषेधान्नित्यानुवादः ॥ ४५ ॥ (ato fae) ॥
नेतदे वम्, उभया हि श्ौपग्डतम्, एवं fe श्रयते, aq werquafa गृ्खाति मयाजानुयानेभ्यः तत् गृष्काति- इति | ‘Aq SHH, WASH: तत् ग्खाति-इत्यनुयाजार्थतागस्य' —<fai cad, ° जुक्कप्रतिषेधात् facaraare: | sarafera (arnt जौषवे च) उभयाथ ATH जौहवम् शअनृयाजेभ्यः प्रतिषिद्ध, ares, तत् Shera उभयाथतायां सत्यामन्-
४ वाये ९ पादः॥ ४६२
भा. याजा्थैतावचनं नित्यानुवादो भवितुमद्धति, न अक्रोति प्रया- जाथेतां प्रतिषेद्धुम्, warmer fe सा, aaa Sawa SHIT । समानयनं च ततो yet श्रूयते, waa श्रपि भयाजा्थता न शक्या बाधितुम् ॥ (४।९।९५ We) |
swale दिचतुगदीता चरणाधिकरणम्॥ ख. तदष्टसंख्यं खवणात् ॥ ४६ ॥ (पू०)॥
भा. शष्टावुषष्डति गृह्णाति इति at तच सन्दे, किं तत् श्रौपग्डतम् श्राज्यम् श्रष्टसंखेवन ग्रहणेन संस्क्रियते, उत चतुःसंख्या गुणभूता wT Ewa: !- दति । किं तावत् प्रापतं? -श्रष्टसंस्था गुणभूता, न चतुःसंखेय दे-दरति। कुतः ?। अव- णात् श्रटसंस्या शूयते, चतुःसंस्था wedear ल चयते, अति- ल्षणाविश्ये च अतिन्याय्या, तस्मात् edd अहणमेतत् -इति॥
ख. नुग्रहाच्च जोहवस्य ॥ go ॥ (यु° १) ॥
भा.
ame |
श्नु्षवाद च भवति,“ चतुगेद्धोतं वा एतदभूत्तस्य श्रा- चघारमाघाय्ये चिरितः प्राचीनं प्रयाजान् यजति समानयते चतुगद्धोतत्वाय"- इति चलुगोतानु्ः कथं स्यात् ?- दूति । ‘fa चतुग तं भवति समानयनेन?'। न- इति ब्रूमः, चतु- Fwd प्रथममेव तत्, श्राघारेग्प्याघारिते, यत् अवञ्जिष्टं चतुः- संस्धमेव तस्य यद्धणमासीत्। “किं तद्धि चतुगेीतत्वा a? --इति। weirs warena, wed दि चतुग हतं होमायापयापतं, Tears कथं स्यात् १- इति। एवं WATE अब्देन श्ररुपम्-- इति लश्यते, श्ररुपत्वं च aed कस्यचित् aura भवति, यदि fe श्रौ प्तम् श्रष्टसंस्ममेवं चतुग ्ोतम
४६४ मोमांसा-दश्ने
भा. श्रं भवति, तच चतु हीतभण्दे न अर्पता अक्धते लशयितुम् ¦ तस्मात् रपि पश्यामः,--शौपग्डते अष्टसंस्ा गुणभूता- इति ॥
ख. इयोस्तु हेतु सामथ्यं खरवणं च समानयने ॥ 8८ ॥ ( सि०) ।
भा. awe: Te savas, हे एते चतुगोते, एवं हेतुः समर्थितो भवति श्रातिध्याया,--“ चतुगेोतानि श्राज्यानि भवन्ति, न डि रच अनुयाजान् यद्यन् भवति--इति, श्रसत् खप्यनुयाजेषु एतत् श्रष्टगृद्चोतमेव stead भवेत्, यदा WECM गुणभूता, न तदा इयोः Wawra: सतोः चतु- गृदीतान् राज्यानि डति बहुवचनम् Wey उपपद्यते | तस्मात् चतुगरते दे- दति | ‘area, लिङ्गमेतत् प्रा्भिषशुचयताम्- इति । तत् अभिधीयते, अनारभ्य उचते,“ चतुगृदोतं जद्ोतिः- शति सवेद्धोमेष, तेन प्रयाजानुयाजेष्वपि न तदष्टगृद्धीतेन waa बाधितुम्, नानाविषयत्वाल्; wereld fe यणे, चतुगोतं fe होमे, र्ति fe सम्भवो, यत्, TEIN गेत, UWA waa, तदेतत् इद Wert THe भवति, कथं दे PWIA wR सम्पादयेत् १ तस्मात् दे एते चतुगृद्धोते, Tea aw TAA ; चतुगुद्धीते दे न water अटगृद्धोतं कञ्चित् सम्पा- Taal तस्मात् इ VA WPT! इति । श्रथ यदुक्घम्.--अषटगृदीतं Zar, तिख लक्षणाया गदी यसो- दति, उचयते,- उक्तम् अस्माभिः ्र्टसंस्मायाः पयोजनं, कथं दे चतुग ोते स्याताम् !-दइति। अपि च, च्टावुप- षति गृद्धाति- दति svete समानीत दे चलुगे ्ीते कथं स्याताम् ?- इति, LACTATE नानापाचयोगद्येयातां, , THA WOME श्रदोषः, साध्वेतत्.- दे चत॒गद्धीति
४ अधयाये ९ UTP Il ४६५
भा. उपण्डति- दति । प्रयोजनं, दयोः चतुगष्धीतयोः सतोः समा- नयनेमदवं समानेतच्थं भवति, TEAM सति न नियोगतोन्हवं ; तथा, यत्र ्रनुयाजा्थं न Ted, तच्राप्यष्टगृद्दीतं, यथा ze: we; यथा च सिद्वाम्तः, तथा चातुमास्थेष चतुगृदोतम् उपम्डति भवति-डति॥ (४।९।९९ Be)
दति ओओश्रवरखामिनः श्तौ मौोमांसाभाष्ये चतुथस्याध्यायस्य पथमः पादः समाप्तः ॥ प्रयोजकपादोग्यम्॥
BEE
a.
भा.
मोमांसा-दञने
चतुथं are दितीयः पादः ॥ -#न#4
स्वरोग््ेद ना दयप्रयोजकताधिकरणम् ॥
सखर्स्वने कनिष्यत्तिः VHA शब्दत्वात् ॥ १॥ (पुर) ॥
afer ज्योतिष्टोमे Ty: चद्मोषोमोयो--“ यो दीखितो यदभ्री- aad पशुमालभते- डति, ay इदमाम्नातम्,-" खादिरे aurfa, wera बभ्नाति, रोहिते बन्नाति-इति, तत्सन्निधा- विदमपरमाम्नायते,--'खरूणा पसुमनक्गि यूपस्य खरम् करोतिः --इति।
रथ इदानीम् इदं सन्दिद्यते,- किं भेदेन यूपात् खबः उत्पादयितव्यः, उत qt क्रियमाणमनुनिष्पन्नः शकलो गृद्दी- तदः? इति । त्र इदं तावन्नः were, किं दद नादुत्पत्तेः HAAR: खडः, उत प्रयोजकः ?। प्रयोजकः चेत्, भेदेन यूपात् निष्पाद्येत, न चेत् प्रयोजको, at निष्पद्यमानमनुनिष्पन्नः अकलो यद्दीष्यते- इति ‹स कथं प्रयोजकः स्यात्? कथं वा न प्रयोजकः ?-इति। यदि एषा वचनच्धक्तिःः-खरब्टवाचंय area | कथं ?। जोषणादिना इतिकत्त्ताविशेषेण- दूति, ततः, een पमुमनक्कि- दति, स खररित्यवगतो यदो ष्यते, ततः भयोजकः। eed विश्चायते,--* weer पणुमनक्ति -- इति शनवगतः खसः, एतावदस्य विन्नायतेमञ्मनं तेन क्रियते द्रति, इदमपि,-- यपस्य खरम् करोतिः- दति यूयेकदें खरकायःज्ञने विनियुदक्के-डूति ततोम्भयोजकः।
किं तावत् भराप्म् !- खरः त्वनेकनिष्प त्तिः खक अब्दत्वात्, खन युपेनेकनिष्पत्निः स्यात्, यूषम् TAT WATT खरोजा-
४ DIT २ UTS Il ४९०
भा.षणादिना उत्पत्निः। कुतः ?। ‹खकर्मशग्द्त्वात्,- स्वो हि
ख.
a T e
ख.
भा
शरस्य कमशम्दः खरुताया विधायको भवति, "खरम् करोति- दूति, एवं च युपकाष्टावयवस्य werd क्रियते- दूति, “यूपस्य खरम् करोति-इति aqua युपशब्दः, खदिराद्यवयवस्य-- इृत्यथेः। कुतः !। खरत्वभावना हि सुत्या गम्यते," खम् करोतिः-टूति खरम् उत्पादयति-दइति, वुपावयवोपादानं वाक्येन, Tare अ्रतिबलोयसो-इति। तस्मादेवं सति न नियोगतो यूपकाष्टारेव खरः उत्पादयितखः, facia श्रन्यस्यात् च्रपि TI ANA भेदेन-डइति॥
जात्यन्तराच्च शङ्कते ॥ २ ॥ (Zo) ॥
tay निरपेक्षस्य खरोरत्पत्तिः-षति गम्यते। कुतः?। जात्यन्नरात् ate श्राद्धा भवति, (STATA) | Be? न अन्यस्य खरम् कुयात्, यदि Tea THA खरम् कुयात्,
श्रन्येऽस्य लोकमन्वारोदेयुः, यपस्य खरम् करोति- इति । न
fe युपमनुनिष्पश्नस्य यद्रणे जात्यन्तराञ्जङ्धाग्वकरुपते, यूष शकलो fe खसकाय तदानीं विनियुज्येत। तस्यात् aft भेरेन यूषात्, खशः उत्पाद्यितच्यः- दति ॥
तद्कदेशो वा खरत्वस्य तन्निमित्तत्वात्॥ ३॥ (fae)
वाम्दः THY arava | युपेकटेो fe यूषमनुनिष्पन्नः शकलो यदीतव्यः-इति। कस्मात् ?। णएवमाम्नायते,- "यदि श्रन्यस्य CHT खसम् कुयात्, WNW लोकमन्वारो्ेयुः, युषस्य खसम् करोतिः- दति, न च, चच चरयमथा विधोयते,-- खरम् उत्पादयति- दति । किं तद्धि !। खदकाथं कलम् यम् उपादत्ते, तं यूषात्-इति। कुतः !। “ खरुत्वस्य तन्निमित्त
त्वात्, खशत्वम् अज्र श्रूयते खरोः, “युषस्य खरम् करोति-
yea मीमांसा-दशने
भा. इति । कस्य श्ात्मीयं ?--यूपस्य इति, श्रात्मोयञ्च समुदायस्य एकदेशो भवति, AST इदम् उचयते,- प्राणिनः षष्ठी पश्चम्यथं भवति, यथा, शाकस्य दे, आकात् देद्धि- दति तथा कचित् तुतोयाथ, घृतस्य यजति, घृतेन यजति । पश्चम्यथ, तात् यजति, घतस्य यजजति-इति। दितीयाथ वा, सोमस्य पिबति, सोमं पिबति, सोमात् पिबति-डूनि।
“ननु उष, यूपावयवोग वाद्येन विधीयते, अत्या wa: उत्पर्भिः, श्युतिख वाक्धात् बलीयसो- इनि उचयते,- सत्यम्, . wd, “यूपस्य इति तु web feaferarar भवति, तत्र तिः अपि बाध्यते, वाक्यमपि; न त॒ warra किञ्चित् विवि ताथ, "खम् करोतिः- इति ere एवानुवादो भविष्वति- इति, युपञ्जकलो विधायिष्यते, खरभ्म्दस्ा्ननाथंन अकले उपचरितः- इति गम्यते, चवयवभसिद्धिद्ैतमथं गमयिष्यति, भवति fe बराथ कखात् Beata? UAE वेषो म्वच्छिद्यते, तद्स्येतत् खमिवासमवति, तस्मात् खश्नमाम'- afar ti
ख. शकलुतेश्च ॥ ४॥ (यु° १) ॥
भा. Cay यूपमनुनिष्पन्नस्य यषहणएम्। कतः ?। ‘Hert अकलश्तिभवति खरोः,-“ यः प्रथमः शकलः परापतेत्, स खख कायःः- डति, WHT एकदेशः, एकटेज्ख अप्रयोजकः, सम्ब न्धिशब्दत्वात्, तावता च चवद्ारात् समुदायापे शिः, तज प्रकरणात् श्रन्याथन खदिरादिना जोषशादिकमेबिञ्धिटेन यागायन भरतेन HET एकवाक्यता, “युपाय खदिरादि ओष यते, छिनत्ति, तक्षति च, तच यः कखः प्रथमः परापतितस्तं च खशमञ्ननाधं करोति- इति, weg च तच अनुवदन्निव उपचरति। तचत् नेतदरिति,--पथक््निष्पत्तिः खशः-दइति
४ ध्याये र पाद्ः॥ ४६९
भा. येन अन्यस्मात् पि दश्तात्-डइति WE | तस्मात् जात्यः
च्च.
भा
भा
9 © न्तराञ्जद्कावचनं नित्यान॒बादो युपञ्चकलस्तुत्यथः ॥
प्रति-युपं च दशनात् ॥ ५॥ (यु° R) ।
cag न पृथङ्निष्पत्निः we) कुतः ?। एकाद्शिन्यां, “ति-यूपं च दशनात्, यथा, “WATT Gale: पशून् समज्य मध्यमे रशनागुणे स्वे स्वे स्वं स्वं युपञ्जकलम् उपगूहति दति aus दशयति, यदि च खरः पथङ्निष्पत्निः स्थात्, एक एवेकाद्भरिन्यां त्रेण काये साधयेत्। युपमनुनिष्पन्नस्य तु ग्रहणे प्रतौ खयुपशकलेन THA छतम्- इति एकादशिन्या- मपि चोदकः खयुपञ्चकलमेव प्रापयति- डति बत्वम् उपपन्न भवति, खयूपञ्कलय्दहणं च MTA THT श्भ्यवसीयते, याटशोग्सौ Waa, तादशोग्सौ अदीतश्यो न विञ्जिटः-दूति। तस्मात् BCAA प्रयोजकः- रू ति ॥
आदाने करोतिशब्दः ॥ & ॥ (Ble fate) ॥
श्रथ यदुक्गम्,--उल्पत्निरस्य शब्द न उचपते,--* खरम् करोतिः —tfa, एवं च करोतिश्चब्टोग्बकरिपिष्यते- इति, उचयते,- Rela करोतिशब्दो भविष्यति, ‘way करोति,-खरुमादत्ते --इति, यथा काष्टानि करोति, गोमयानि करोति- दति siete करो तिञ्जन्टो भवति, एवमिद्धापि Fea ॥
४७० मीमांसा-दजेने पूवाधिकरणस्य TR ITT: I
ख. सखरख्वनेकनिष्यत्तिः स्वकम्पमशब्दत्वा त्+ ॥ १ t ( पु०,)॥
भा. श्वस्ति ज्योतिष्टोमे पुः अश्रीषोमोयः, तज शूयते,“ खरणा पसुमनक्कि-इति। श्रथ एष सन्देहः, किं खरुः उत्पत्तिं प्रयोजयति, उत यृूपमनुनिष्पन्नस्य गहणम् १- इति। किं प्राप्तम् 2 — खरुर्त्वनेकनिष्पक्निः' स्यात्, प्रयोजयत्युत्पत्निम्- Citi कुतः? Cher wwe भवति, खरम् करोति- दूति खरमुत्पादयतीत्यथंः। णवं चेत्, उत्पत्निरस्य अ्द्वती | तस्मात् न एकया निष्पत््या gry wey निष्पाद्यते- दूति ॥
ख. जात्यन्तराच्च शङ्कते ॥ RW (यु०) ॥
भा. यदि यूपमनुनिष्पन्नस्य ced भवेत्, युपकाष्टस्य एव खशः स्यात्, अन्यद साहा MIVA, भवति च, "यदि अन्यस्य ट षस्य MU कुयात्, अन्येऽस्य लोकमन्वारोद्ेयुयेपस्य TT करोति-इति, तद््ादपि पश्यामः,-प्रयोजकः स्वशः- इति ॥
ख- तदेकदेशो वा aqua तन्निमित्तत्वात् ॥ ३ ॥ (सि०)॥ |
भा. युपमनुनिष्पन्नो वा Twa स्वसः, तदेकदेशो fe एवः, षष्ठौ नि्देात्,-- यूपस्य स्वरम् करोति- इति, यदि fe Bear उभवारथं स्यात्, न स्वश्युषयोः कथित् सम्बन्धो भवेत्, तत्र षष्ठो नोपपद्येत, afer तु षष्ठो तस्मात् Wage स्वरः,
० =
ome ee
* “व्याख्यानान्तरं तु विस्तरोक्घस्य सङ्खेपमाच्राध्यं छतं भाष्यः कारेणेति न व्याख्यायते" इति तदरलमत्रानुसन्धेयम् ॥
४ अध्याये २ पादः॥ Bor
भा. अवयवो यूपस्य, स्वरनामेकदे ः HY’, यथा पुरोडा्श्रकलम् -इूति॥
स. शकलश्रुतेश्च ॥ £ ॥ (यु° १) ॥
भा. अकलब्युतिञ्च भवति, "यः परथमः अकल परापतेत्, स॒ स्वरः कार्यः इति, एकदे शाञ्च श्रमयोजका भवन्ति, न एकदेओे अूय- ` माणे अवयवी कत्तेधः- इति अब्दो भवति, विद्यमानस्य व- यविन एकदेशो गृ ते, तस्मात् श्रषि अप्रयोजकः ॥
ख. प्रतियूपं च दशनात् ॥ ५॥ (Zo २)॥
भा. प्रति-यूपं च खलु श्रपि स्वरवो दृश्यन्ते, णकादशिन्यां, यथा, Says स्वरुभिः पश्चन् समज्य मध्यमे रनागुणे स्वे स्वे स्वं स्वं युपशकलम् उपगूति- इति, स यदि, स्वर्मान् युषः कायः- इत्यथः स्वसम् करोति- डति, ततो बहूनां स्वद्हणां द््नम् उपपद्यते । प्रयोजकत्वे स्वरोः,--एक एव TAA स्वरः उत्पाद्यते । तस्मात् ्रप्रयोजकः-- डति ॥
ख आदाने करोतिशब्दः ॥ € ॥ (आ° far) ॥
भा. श्रथ यदुक्तम्, उत्पत्तिः अस्य अन्दे नाभिधीयते - ‘wad करोति'-इति, करोतिशब्द खावकरिपष्यते--इति। उचयते, — area करोतिशब्दः भविष्यति,--' ae करोति- ति स्वसमादत्ते- इति, यथा काष्टानि करोति, गोमयानि करोति दरति श्रादाने करोतिञ्गब्दः भवत्, एवम् इहापि FEU ॥ (४।२।९ We) ॥
४७२ मौमांसा-टअ्ने
आखाया च्राहायताधिकरणम्॥ ख शाखायां तत्प्रधानत्वात् ॥ ७ ॥
भा. द्ेषूणमासयोः WAR, शाखामयित्य,--' प्राचीमाइरत्थु- दीचोमा्रति प्रागुदीचोमादरतिः-इति। तन्न सन्देष्ः,- किमयं दिग्वादः, उत भाखावादः?-इति। रिग्वादः-दूति Waa, तथा अतिशब्दः, शाखावादे waur—cf wena दिग्वादः-दति। एवं प्राभि ब्रूमः, भाखावादः- इति कुतः? यदि तावत् अयमथः, प्राची feareten—efa, ततः, WARE, अथ प्राचीन्दिभं प्रत्याहरणीयेति, ततः का चाड- त्या !- द्रति, वाद्ये जाखाअब्दस्य रभावात् अनुपप्नोम्यं सम्नन्धः। श्रथ प्रलता शाखा-दति, ततः प्राचीञ्रब्टेन तस्या एवाभिसम्बन्धो न्यारयः। कुतः !। प्रत्या fe writes रतेः एकवाक्यता, प्रकरणात् WISTS A भवेत्, उभयथा WT ANU लचणया मरतां वा शाखां awa, दिशो वा च्रनीण्सितत्वात्, विद्धारदेअमोप्सितितमयुक्घम्* । पिच, भाची-एति सम्बन्धिभब्दोग्यं, सम्बन्धिश््दाख सवं ater, विना पदान्तरेण, न परिपूर्णम् श्रधमभिवदन्ति, सा- मान्यपदाथे सम्बन्धे च CTT ATV: Teese एव देशस्य कुतश्चित् प्राम्भावात्। तथा भाखाञब्दोःपि सम्बन्धि्ण्दः ‘CGY — CAA शपे चते, यदा ठ शस्य-- इ ल्येतत् शपे चते, तदा SIT AST प्राचो उदीचो मागृदीची वा-डूति भवति सम्बन्धः, तथा च सं्वद्धारोग्वबकषुपते। यत्तु शाखावादे * “दिशो बाग्नोप्ितत्वादित्ययं wa, यद्मारिगनोष्षिता तस्मात् eres st वा लच्तयेत् आसां वा" दूति वा्निकम्॥
४ अध्याये २ We I Bos
भा. लक्षणा दति, sara, — भवति ल ्षणयापि शब्दाथेः। तस्मात् आखावाद्ः--इति॥ (४।२।२अ०)॥
शिदनस्य शाखाप्रयुक्कतापिकरणम्॥
शाखायां तत्प्रधानत्वादुपवेषेण विभागः स्याद षम्यं तत्#*॥ ८ ॥ (fae) ॥
भा. दशेपणमासयोः समाम्नायते,“ मलतः शाखां परिवास्योप- वेषं करोति-इति। as अयमथः सांशयिकः, fa भाखा- Vera उभयं प्रयोजकं, AST उपवेषश्च उत शाखा प्रयो जिका उपवेषोग्नुनिष्पादौी १? दरति। किं area {उभयं शेदनात् निष्पद्यते, Arar Araya च, उभयं च पभरयोजनवत्, MAW वत्सापाकरणादि करिष्यते, मुलत उपवेषः, तेन विशेषा- भावात् उभयं प्रयोजकम् | इति प्रापे उचतेः-"आखायांः ब्रूमः, “तत्मधानत्वात्' (शआखाप्रधानत्वात्) *डपवेषेण विभागो भवेत्, शाखामनु- निष्पन्नः Wal कथं तत्माधान्यं ?। ‘“arat परिवास्य- इति दितीयानिदशात्। ‘aq “उपवेषं करोति-डृत्यपि दितीया'। उचयते,-न wet परिवासयतः कम । कस्य तदि ?। करोतेः | ‘STE, कस्मात् एवम श्रभिसम्बन्धो न भवति,-शाखां परि- वास्य मूलत खपवेषं करोति- इति, Wray यथेव श्वय तथा मुलेमपि, तत्र॒ ्यमथः,--ष्टेदनेन श्रग्रमूले विभजेत् |
न वीमि गी णि णी
* ‘aust तत् इति ate de yo नास्ति। “ येयं waraurat हित्वा warereat, at पनःहित्वा मूल-
भागः प्रादे्परिमितः उपषेषः Hee” इति ATTA: I 1
४७४ मोमांसा-दञेने भा. fa प्रयोजनं १। विभज्य मुलम, उपवेषं करिष्याभमिः-इति।
ख.
भा.
a.
भा.
उ चयते,- नेवं, ्यवद्धितकरुपना fe एवं भवेत्, न्यवधानेन आखा परिवासनं, eA तस्मिन् उपवेषकरणम्।
ननु NAAT मूलम् उपवेषञ्जब्देन Wg’ | उचयते, उभयसम्बन्धे विरोधः, विरोधे च प्रकरणात् वाक्यै बलीयः। अथ afafeda सम्बध्यते, तथापि आखाप्रयुक्तेन-इत्यापतति, सिद्धमेव, उववेषो न प्रयोजयति ेदनम्- इति, एतत् अच वैषम्यम् ॥
खत्यपायाच्च ॥ ९ ॥ (चु०,)॥
' शाखया वल्सानपाकरोति, आखया गाः भराप्यति, शाखया टोहयतिः- इत्येवमादिषु भाखाय्रषणेषु न STITT थापारः ततः शाखाभब्दोम्पेति, न fe तत्मूखं चा खेत्याचश्तने | किमतः ?। aad यच शाखाञब्दः, तदथं छेदनं, टितीयानिद भात् अथापि मूले आखाशग्दो भवेत्, एवमपि भाखाञ्नब्ोपदिष्टेषु न मूलम्, अमुलपरिवासितत्वात्, wed संस्कतया शाखया क्रियते, तदधं eed, न च उपधानं मुखलपरिवासितया क्रियते। तस्मात् न तदथं eed fa wafa प्रयोजनं १ पौणेमास्यामपिशाखा उत्पाद्या, यथा पूवः पश्चः; यथा सिद्धान्तः, तथा न खत्पादयि- तव्या--इति॥ (४।२।दशअ०)॥
शाखाप्रहरणस्य प्रतिपज्निकर्मताधिकरणम्॥
हरणे तु ज॒होतिर्योँगसामान्यात् द्रव्याणां चाथेशेष- त्वात् ॥ १०॥ (पूर) ॥
दशेषूणंमासयोः ्रामनन्ति,-' TH शाखया प्रस्तरं प्रहरति -इति। तच सन्देः,- किं शाखाप्रहरणं प्रतिपत्तिकम, उत
४ MITA २ पाद्ः॥ ४७१५
भा. श्र्थकम !-इति। किं माप्तं {--ˆइरणे तु जुद्ोतिः स्यात्, श्रधेकम- दूत्यर्धः। कुतः १। “योगसामान्यात्, योगोम्स्याः समानः प्रस्तरेण, “सद्र आखया Newt प्ररति- डति, weal यत्र तृतीया, तस्य गुणभावो, यच दितीया तस्य प्राधान्यं । प्रस्तरे च विरपष्टो यजिः, अखापि afer wa यजौ प्रस्तरस्य fata, समानयोगित्वात् | श्राह, (ननु तत्र तच गुणभूता आखा, तस्याः प्रतिपत्ति न्याय्याः, इतरथाग्नेकगुणभावः प्रसज्येत-इति। उचयते,-- "द्राणां च श्रथेशेषत्वात्' serra Renee ओषभूतान्येव द्र्ानि उपदिश्यन्ते, ‘yd भयायोपदिश्यते' (२।९।४ ख भा०)--दूति | तस्मात् च्रनेकगुणतेव Feat न्याय्या-शूति ॥
ख. प्र तिपत्तिव्वां शब्दस्य तत्प्रधानत्वात् ॥ ११॥ (सि०)॥
मा. “प्रतिपत्तिवा' शाखाप्रहरणं, ˆ शब्दस्य तत्मधानत्वात्, अब्द श्र आखाप्रधानः। कथं १। दितोयाश्रवणात्। “ननु न्यत्र wa सा दितीया,ः- स्तरे, न ाखायाम्। उचयते, भरस्तरे दितीयाथः शाखायामपि । कथं १। तुख्ययोगात् सड area, एवं प्रस्तरः weal भवति, यदि शाखापि ब्रहधियते; तेन तु्ययोगे सद्शब्दोग्यं, यदि प्रस्तरः प्रहरणे प्रधानं, शाखापि भस्तरविङ्गेषणं, तदि तुखययोगः, तस्मात् यः प्रस्तरे दितीयाधेः, स आखायाम् रपि, रतः शाखा मधानम्। शपि च, तत्र तत्र आखा गुणभूता, तस्यामन्यत्र डपदिञ्यमानायाम् श्रनेक- गृणभावः। ‘aa को दोषः? ge कायै हित्वा age ALIA | कंतप्रयोजनायाः शाखाया अपनयनेन वेदि विदेष्व- नात्+ Taree दृष्टं कार्थ, नतु प्रहरणे किञ्चित् खदममपि दृष्टमस्ति, तस्मात् प्रतिपक्तिन्यायया | * विरेचनादिति क do Ro WTS: I
ee ae
४०६ मोमांसा-दश्चने
भा. WIN ag तृतीयाश्रवशात् परायन शाखोशारणशेन भवितुं
ख.
भा
न्याय्यम्" | चयते, भवेत् एतत् न्याय्यं, यदि निश्चातकाखा शाखा स्यात्, ततः प्रस्तरस्य काणपरिष्छेदाय कोश्यमाना पराथा Saad, इद पनः एतदिपरोतम,-निक्नातकाल भस्तरोग्नि्चातकाला AST! we सत्यपि qatar प्रस्तर एव wera: कालं परिष्डेत्स्यति, यथा दितीया- fafee:, तथा आखा FEET, यथा तृतोयानिरदिष्टा, तथा प्रस्तरः; सामथ्य fe बलवन्षरम्- इति।
अ्थऽपोति VW १२॥ (आ०)।
हः ननु yearns दितीया भवति, यथा aa माश तेककपासेषु ॥
ख. न, तस्यानधिकारादथस्य च कृतत्वात् ५ १३ ॥
aT.
(ate fate) ॥
नेतत् सक्षादिभिः Tel, EY VTS! अन्यच “अनधि- कारात्, इह च आखया अन्यस्य “ अथस्य छतत्वात्' वत्सापा- करणादेः श्राह, ननु Wena सक्षादीनां मदनं समापिखः-- इति उच्वयते,-न पुनरङ्ता मदान् दोषः, बङ्त्वोमपि प्यं वेदितं भवति, पन्धभयेन Ta नेच्छन्ति, अथा्रहणानु fea: पुनःपुनः अमिधोवमानं wy मन्यन्त एव । किं चिन्तायाः भरयोजनं 21 यदि weed, पौर्णमास्यामपि आखोत्पाद्या, अथ प्रतिपस्मिनात्पादयितव्ा-इति॥ (४।२।
9 ०) It
४ QUT र WWE: tl Boo
निनयनस्य प्रतिपत्तिकमेताधिकरुणम् ॥
ख. उत्यच्यसंयोगात्मणीतानामाज्यवदिभागः श्यात् ॥ १४ ॥ (qo) ॥
भा. द्थेषूणेमासयोराम्नायतेः-“श्वपः प्रशयल्यापो वे अद्धा अद्वा- मेवालभ्य यजते--इति, उभयचर च प्रणीतानां ware:,— "प्रणोताभिद्ेवींषि संयौतिः- दति, तथा, ˆ चन्तवदि प्रणीताः निनयतिः- इति । अचर सन्दे हः,- किम् उभयम् श्राखां भरयो- ज्वं ward निनयनं च, उत संयवनाथानां निनयनं भरति पत्तिः?-दति। किं प्रापम् {--उत्प्निसंयोगो नासां केनचित् प्रयोजनेन, उभाग्याम् उत्पन्नानां संयोगः, तस्मात् न गम्यते विशेषः, अगम्यमाने विशे उभयाधैनां विभागो्यं, कश्चित् यागः संयवने afaq निनयने- इति, ‘areqaq, यथा “ सवैस्मे वा एतत् AW Twa यत् भ्रवायाम् च्राज्यम्- डति॥
ख. संयवनाथीनां वा प्रतिपत्तिरितरासां तत्मधान- त्वात् ॥ १५ ॥ (fee) ॥
भा. संयवनाथोाः WHAT: | कुतः २। तुतीयानिदआत्, संयवनेण्पां गुणभावो, दितीयानिदेजा्च निनयने भाधान्यं । चिन्तायाः भयोजनं,--पुरोदाशाभावे प्रणोतानामभावो यथा पयस्या- याम्॥ (BIR IY We) U
you मीर्मासा-दजने
ख.
भाः
ख.
भाः
दण्डदानस्याथंकमेताधिकरणम् ॥
प्रासनवन्परैवावङ्णाय दण्डप्रदानं कृतार्थं त्वात् ॥ १६ (To) tt
ज्योतिष्टोमे श्रयते,“ बाग्वे देवेभ्योगपाक्रामत् यज्ञायातिष्ठ- माना सा वनस्पतीन् पावि्जत्सेषा वाक् वनरुपतिष वदति, या दुन्दुभौ या च que याच वीणायां, यत् दीक्षिताय दण्डं प्रयच्छति वाचमेवावन्धे, क्रीते सोमे मेच्रावरुणाय ew यच्छति" 'मेजावरुणाय दण्डं प्रयच्छति इत्येतत् उदा इरणं। तच संश्रयः, किं Ahead ओषभूतस्य दण्डस्य मेषा वकण. धारणं प्रतिपत्तिः, अथवा अथकमं ?-दूति। किं भराप्तम्?- “ मैच्रावङ्णाय दण्डदानं' प्रतिपत्निः। कुतः?। दीश्ितधारणे ‘gare, “दण्डेन टौक्यन्ति- इति Rayer अन्य यापारः प्रतिपत्तिन्याय्या, यथा, “ चात्वाले छष्णविघाणां भ्रा- स्यति- इति कण्डूयने ओषभूतायाः पासनं भरतिपत्तिः, एवम् अवापि geez) दितीया च दण्डे विभक्तिः । तस्मात् भाधान्यम् -डति॥
MAR वा कठ संयोगात् razz ॥ ९७ ॥ (fae) Coreen वाः स्यात् । कुतः 2। ‹ कतसंयोगात्, कतैसंयोगो भवति, “मेजावशणाय दण्डम्-दति कतदण्डसंयोगो भवति, तद्धिंख दण्डो गुणभूतः, पुरुषः पधानभूतः, पुरुषं दि स प्रचरित समथ करोति। कथं !। यथा पू तमोम्बगातेःपः* सपति गां च सपे च वारयति अवलम्बनं च भवति, अतः पुरूषमराधान्यात् न प्रतिपत्तिः; ` खग्व्' gee, यथा ` खजमुद्धाचे ददाति-
नन न
* तमो विगाडतेःपः क° सं° Yo UTS I
४ अध्याये २ पादः॥ Boe
भा. दति श्रसत्यप्युपकारे पुरुषस्य प्रयोजनवत्वात्, निष्प्रयोजन- त्वाञ्च खजः, भवति पुरुषप्राधान्यम्, एवम् इहापि Fey तस्मात् न प्रतिपर्निः-ब्ति। श्रथ यदुक्घ,-दितीयाश्रवणात् दण्डमप्राधान्यम्-दइति। उचयते,“ तथा AR चानीप्सितम्" (९।४।५ We Te) दरति दितोया द्रष्टा । कुतः ?। मैचावरुणे चतुर्थी निदे शात्, सम्प्रदाने fe चतुर्थो भवति, सम््रदानं च कमेणा श्रभिभ्रेयते, aa दण्डाद्भिमेततरो मेचावरणः--दूति गम्यते ॥
खः RATA च द् शेनात् ॥ १८ ॥ (qo) ॥
भा. "दण्डी परेषानन्वाद्ध इत्यनूद्यते, तेन मरचरतो दण्डं मदर् यति। तत् ्रथेकमणि सति उपपद्यते, प्रतिपत्तौ तु दण्डो मेत्रावरुणाय दत्तरततोग्पद्टज्येत, छतं च RNA इति न तेन प्रयोजनम्--इति न धायंत, तच Uae नोपपद्यते, तथा “अद्िस्त्वां दअति- इति tarred बरयात् चरह्िरिव चेषः- इति, तथा, “मु्रयन्वाष्- इति, मुश्चलथ्ब्दख्य दण्डे भसिद्धः, यथा, छ नु we मुश्लिनो माणवका गङ्गामवतरेयुः- इति, aT रपि श्रथकमं ॥ (४।२।६ BW) ॥
पूवाधिकरणे श्राश्द्धानिरासः॥ तथा प्रासनस्य प्रतिपत्तिकमेताधिकर णम् ॥ शष. Val येन daa aes तत्. अ्रुतिहेतुत्वात्तस्या- थौन्तरगमन शेषत्वात् प्रतिपत्तिः स्यात् ॥ १९ ॥
भा. यदुक्घ-यथा शष्णविषाणाप्रासनम्-इति। तच उच्यत, --युक्तं तत्र उत्पद्यमानं यत्, येन प्रयोजनेन Taga उत्पद्यते,
छिटः० मीर्मासा-दशथेने
भा. तत्, तदथमेव न्याय्यं, तस्य अन्यच गमने भरतिषत्तिः- इत्येतत् उपपद्यते, यदि न ge पयोजनं भवति; meq ge पयोजनं मंच्रावरुणस्य धारणे, तच्यात् विषममेतत् | श्रय वा श्रधिकरणाग्तर, विषाणया; award भासनं च उभयमपि प्रयोजकम्- इति पूवः पञ्चः, "एकनिष्पत्तेः सवै समं स्यात् (४।९। २२ ख०)-इति। sa पशत "कण्डूयने ततीयानिदशात् विषाणाया wena, भासने च हितीया- निद जात्, अन्य च हताथत्वात् प्रधान्यम्-इति॥ (४।२। ॐ Wo) ॥
अवग्टथगमनस्य परतिपत्तिकमेताधिकरणम्॥ चख. सौमिके च छतार्धत्वात् ॥ २०॥ (fare) ॥
रिति ज्योतिष्टोभेगबग्डथो,- “ वारणेनैककपालेन अवग्धय- मभ्यवपन्ति--दइति । तच श्रम्नायते, “ Tee वा एतत् amen यटृजीषं* यदयावाणः यदौन्दुवरी यद्मिषवणफलके, wary यतकिञ्चित् daft दं तेन wae यन्ति- इति। aa सं्रयःः--किंसोमलिप्तानां दष्याणाम् अवश्डथगमनं मरतिपत्तिः, श्रध वा श्रथेकमं ?-इति। किं तावत् प्राप्तम्! प्रतिपत्तिः--दरति । कुतः १। ‹ शता्त्वात्, शताधान्येतानि दाणि ay तत्र, तेषाम् GRA भतिपक्निन्वास्या॥
ना.
मी
षः अथैकम वाभिधानसंयोगात् ॥ २१ ॥ (ए०)॥
भा. अर्कम वा, अभिधानेन संयोगात्, "तेन ens यनि" दति, तेन अवग्डथसंन्नकं निष्पादयन्ति- इति, ततया तेन-
eee ee = ¬ = क
* निष्पोडितस्य सोमस्य नीरसो भाग ऋजीषम् इति माधवः ॥
BIBLIOTHECA INDICA; A COLLECTION OF ORIENTAL WORKS, - PUBLISHED UNDER THE SUPERINTENDENCE OF THE
ASIATIC SOCIETY OF BENGAL. |
SANSKRIT WORKS PUBLISHED, IN THE OLD SERIES.
Former Reduced . | price. price. The first two Lectures of the Sanhité of the Rig Véda, | ag ` ~ with the Commentary of Madhava Achérya, and an English translation of the text. Edited by Dr. E. Roer, | (२ Nos. 1 to 4, ds ,„ ee £002 80° The Brihad Aranyaka Upanishad, with the Commentary =, of Sankara Acharya, and the Gloss of Ananda Giri. - `. Edited by Dr. E. Roer, Nos. 6 to 13, 16 and 18, ०» 11 0 0 614 0 An English translation of the above Upanishad and Com- - - - mentary. Nos. 27 3S and 135 Si. weet. Webs 800114 0 Division of the Categories of the Nyfya Philosophy, with’ = = | a Commentary, and an English Translation; by Dr .E. °° Roer, Nos. 32 and 35, .. .. 2 | The Taittiriya, Aitaréya, Swéthswatara, Kéna, {éa, Katha, ˆ ` " : Praéna, Mundake, and Maéndukya Upanishads. Tran--: - slated from the Original Sanskrit, by Dr. E. Réoer, | Nos. 41 and 50, . ०० ` * oe oe 2 01140 The Srauta Sutra of Aswaldyana with thecomm. of Gérgya_ , | Néréyana. Edited by Pandita Rama Nérfyana Vidy&- 18008. At 10 97788 a Fas., ia cao - ~ “OO <0 The Chaitanya Chandrodaya Naétaka of Kavikarnapura Edited by B&bu Réjendraléla Mitra, Nos. 47,38 and 80. $ 0 0 1 14 Uttara Naishada Charita, by Sri Harsa, with the Com- ` mentary of N&érfyana. Edited by Dr. E. Roer. Nos. | 39, 46, 42, 46, 46, 52, 67, 72, 87, 90, 120, and 124, 123 0 0 7 8 0
भ त price price The Sdrya-siddh&nta, with its Commentary the Gédhér-
tha-prékééaka,. Edited by Fits-Edward Hall, A. M.
Nos. 79, 105, 115 and 146 2 8 0
The Tale of VAsavadatté, by Subandhu, with ite Com- mentary, entitled Darpana. Edited by Fits-Edward Hall, A. M. Nos. 116 130, and 148 las oo. .. ॥ 14 9
Sarvadarsana 8807978 ; or an Epitome of the different systems of Indian Philosophy. By MA&dhav&chdrya.
Edited by Pandita Iéwarachandra Vidyfsfgara. Nos. 63,and 142, =... «ee. i a See. oe oe 2 99 ‘The Elemects of Polity, by K&mandaki. Edited by
` , Bébu R&jendraléla Mitra. Nos.19.and179, .. .. ... .. 1 4 ०. An. English translation of the Chhandogya Upanishad
. cof the 868 Véda. By Bébu Réjendral4la Mitra.
— Nos. 78, and 187, =... we wee oes oe « 1 + 0
‘The Vepanta Sutras, Edited by Dr. Roer, and Pandita |
+ Rawa-Naravana Vipyaratna. Nos. 64, 89, 172, |
174, 178, 184, 186, 194, 195, 198, 199, 200, and 20)
Gribya Sutras. Fas. I,,. «0 ०१.. 6 च (oe 6 oe oe „~ 910 0
- SANSKRIT WORKS IN PROGRESS
The LAuLITa-VisTARA, or Memoirs of the Life and Doetrines of Sa’kya Ginga. Edited by Bébu Ra’senpraLa’La Mirra. Already published, Fasciculi I. 11. III. IV. V. Nos. 51 73, 143, 144, 145.
‘The TarrririyA Sanuita of the Black Yajur Veda. Edited by Dr. E. ‘Rober, and E. ए. Cowell, M. A. Published, Fasciculi 1—XIX. Nos. 92, 117, 119, 122, 131, 133, 134, 137, 149, 157, 160, 161, 166, 171. 180, 183, 193, 202 and 203
The TaittirntyA Branmana of the Black Yajur Veda. Edited by Babu Ra’senpraua’LA Mirra, Published, Fasciculi I—XIX. Nos. 125, 126, 147, 160, 151, 152, 153, 154, 165, 175, 176, 188, 189, 190, 191, 192, 196, 197 and 204 5 ©
~ .
क अ क ee ete ee om Se = क तिनके - P< a यः
;
baie wield 2a काक 0 1, क, OO Oe mene ete
समः;
कि 7 11,
7 १ 2 q = > , । ; | ; | | j
of
h oe ey r
a + # nt eA
r ae
~ = a म —
- स नाया त नया याति काणा जि हु क
क
+ 114 Var ९811 abu i 198; to eo | bet nt ries; ध , Parkapanchanana a 1 €{६ 1 F OY ts Nos 1. 1 SA ts LY bata oN 19)
Ba 111171९8, ; 1). com) 1614 none 14 gughitakir 791 na» Upanishad.
1६1 ant transl tion D' Ti. Db, i
3.1१, १,। »
re. a
SANSKRIT. WORKS IN| PROGRE १, Had wi a imatirtha’s comm )\8 # "
} 4; $ © 3 (८ ॥ + न Nt } {+ 2 Z 81111 40. nant 09 + {४ at thy 0; ।
Digitized by G O OS le
४ अध्याये र पादः ॥ ४८९
भा. इति, दितीया 'श्रव्टथम्-दइति। तस्मात् सोमलिप्तं गुण-
ख.
भा
aT.
भूतम्, WHITE प्रधानभूतः-- इति ॥
प्रतिपत्ति तन्रयायत्वादेशर्थावग्धथश्रुतिः ॥ २२। (०) ॥
^ मतिपत्तिवा'। कुतः ?। ' तन्नपायत्वात्' एव, एष हि न्यायः, यत् WAT HATHA प्रतिपाद्यते, तत् इद यदि सोमलिप्तं द्रव्यम् श्रवग्डथे करणं विधोयते, ततोग्थेकर्म, श्रय सोमलिभेन यानं विधोयते, ततः प्रतिपत्तिः, न fe रत्र सोमलिप्तं विधीयते ang, तथा सति अवग्डथसोमलिप्तसम्बन्धः ‹ शच्रभ्यवयन्ति- इत्यनेन श्रास्यमतिन विधीयेत, तत्र वाद्येन विधानं स्यात्, नतु शत्या, यानेम्मुना विधीयमाने wear विधानं, तत्परिगद्धीतं भवति, अतिख वाक्याद्भलोयसी, तस्मात् प्रतिपत्तिः। अध यत उक्रम्.--च्रथकमे अभिधानेन संयोगात्ः- डति। तच ब्रमः, -एवं सति देशाधा अवग्टथश्तिः,--श्रवग्डथं यनिः- डति ara देशं लक्षयति, afar Zien, तं देशं यन्ति- ्ति। तस्मात् प्रतिपत्तिः-डइति॥ (४।२।र८अ०)॥
कतरेश्कालविधीनां नियमार्थताधिकरणम् ॥
कटठेदेशकालानामचोदनं प्रयोगे नित्यसमवायात् ॥ २३॥ (ge) ॥
दरदं श्रूयते," पसुबन्धस्य यन्नक्रतोः षडत्विजः, दर्थपूणे- मासयोयन्नक्रतो GNC ऋत्विजः, चातुमास्यानां क्रतूनां पञ्च ऋत्विजः, ्रत्रि हो ्रस्य यन्नुक्रतोः एक ऋत्विक्, सौम्यस्याध्वरस्य THAN सप्तदश ऋत्विजः, तथा, “समे दशपूणेमासाभ्यां
यजेत, ATT AWAIT वैश्वदेवेन यजेत ; पौणमास्यां पौणेमास्या 9 |, J 2
BER मीमांसा-दभने
भा. यजेत, चमावास्यायाममावास्ययाः-इति। AY सन्दे्ः,- fa करदे शकाला विधीयन्ते, उत अनूदयन्ते ?- दति। किं तावत् प्राप्तम् ?-"कत्दे MATT ATH TIAL (अनुवादः) । कुतः ?। "प्रयोगे नित्यसमवायात्” प्रयोगे नित्यसमवेता एते- इति, न, चते करतदे अकालेभ्यः, प्रयोगः सिध्यति, तेन भ्रयोगचोद्नायेव आप्नानामनुवादः। “ननु विषमादिप्रतिषेधाथमेतदचनं भवि- ष्यति'। नेति बूमः, उपदे अकमेवज्ञातीयकं बचनम्, न प्रति waa, तस्मात् अनुवादः- इति ॥
ख नियमार्था वा श्रुतिः ॥ ₹४ ॥ (सि०)॥
भा. उचपते,-न चेतदस्त्यनुबादः- इति, अनुवादमाचम् अन- ua, यदि विधिः, एवम् श्रपूवम् श्रथ प्रकरिष्यति, तस्मात् विधिः --इति। “ननु भ्रयोगाङ्गत्वात् प्राप्त wa —af | उच्यते, ‹नियमाथा' ‘afar भविष्यति । ape नियमः ?। ्रनियतस्य नियतता, भयो गाङ्गतया सवं Var: प्राभ्ुवन्ति, न तु समु्चयेन, यदा समः, न तदा विषमः, यदा विषमः, न तदा समः, FT UT समः प्राप्तश्च WATT, यदा न भाक्तः, स पत्तो विधिं प्रयो- जयति, रतो विषमचिकोषायाम् अपि समो विधीयते । तख्ात् विषमस्य sofa: विधौ सति भवति--इति समो fara! एवम् इतरेष्वपि, तस्मात् विधिः- इति ॥ (४।२।९ च>) ॥
दरशगुणविधानस्य नियमार्थताधिकरणम् ॥ खः तथा द्रव्येषु गुणश्रुतिरुत्यत्तिसं योगात् ॥ २५ ॥
भा. (शधिकरणप्रदे थोग्यम्+)। इदमामनन्ति," वायश्ं श्वेत-
Eo न - = Sees. we: न
भ का ee
* ‹पूवाधिकरणोक्षयुक्येवास्य सिद्वैस्तस्येवांअसटपः' इति टीका ॥
४ ध्याये २ UT I yas
भा. मालभेत भूतिकामः, तथा, “सोमारौद्रं घुते चलं निर्वपेत् सुकानां eat बरह्मवचचसकामः, तथा Awa चसम् निर्वपेत् छष्णानां ब्रोदोणाम्-इ्ति। तच सन्देष्ः,- किं Varian विधीयते, उत श्रनुद्यते ?-इति। किं प्राप्तम् 7-- अनुद्यत, इव शचुतिगृ होतत्वात् । विधिवा,-- पश्वे प्राप्तस्य नियमाधेः- दति। wale प्रयोजनम् उभयोरप्यधिकरणयोः ॥ (४।२। ९० We) ॥
अरवघातादिसंस्छारविधानस्य नियमाथताधिकरणम्॥
ख . संस्कारे च तत्प्रधानत्वात् ॥ २६॥
भा. (ज्यमप्यधिकरणम्ररेअः)। दशपुणेमासयोः FAA,— ATTA अवहन्ति, तण्डुलान् पिनरि- दरति, तत् faa, इमौ विधी, उत WATT संशयेग्थेप्राप्तत्वात्, चनुवादौ-इति We नियमाथेत्वात् विधी {दति ॥ (४।२।९९ We) ॥
यागखङ्टपनिदूपणाधिकरणम् ॥
ख. यजतिचोदना द्रव्यदेवताक्रियं समदाये HATH त्वात् ॥ VO ॥
भा. भषविनियोगः उक्तः, fa तत् प्रधानं? यस्य एते रेषाः- sf उचते, यजति ददाति जुद्ोति- इत्येवंलक्षणम् । श्रथ किंलक्षणको यजतिजुद्दोतिदे दाति ?-इति। “यजति- चोदना, तावत् ‘FAS वताक्रियं,- दरव्थं देवता च, तस्य द्रस्य क्रिया, (यया तयोः सम्बन्धो भवति) ; ` समुदाये' (समुदितेष्ेष) wife भवति, लोके इ्टोम्नेन पश्ुपतिः-इति, तेन मन्यामहे, द य-टे वता-क्रियस्यार्थस्य यजतिशब्देन प्रत्यायनं
Bay मीर्मासा-दञने
भा. क्रियते-दति। णश्चणकमेणि प्रयोजनं न ane, ज्ञानमेव we प्रयोजनम्+- इति ॥ (४।२।९२ We) i
दोमखख्ूप निरूपणा धिकरणम् ॥ ख तदुक्ते श्रवणाज्जुहोतिरासचनाधिकः स्यात् ॥ २८॥
भा. श्रध किंलक्षणको elie: ?- ति ‘age (यजत्वुक्ञेम्े) जुहोति; श्रूयते, श्वासे चनाधिके, तस्मात् यजतिरेव श्रसेचना- धिको quite, छतमनेन-इति एवञ्ञातीयके वक्रो भवन्ति लोके; वेदेपि यजतिचोदितं जुद्ोतिना श्रनुवदति,- wear- fir SUT याजयेत्, चतुग ीतमाज्धं रत्वा! चतुद्धातारं ATTA, पूवण यद्धेणाद्वै जुङयादुक्तरे णाद्धंम्,- इति ॥ अथ ददातिः fare: ?-इति। श्रात्मनः स्वत्वव्याष्टत्तिः' परस्य स्वत्वेन सम्बन्धः। यजति-ददाति-जुद्धोतिषु सवेषु उत्- सगः समानः, तच यजतिदवताम् उदिश्योत्सगेमाकं, Perla: श्रासेचनाधिकः, ददाति उत्सगपूवकः परस्वत्वेन सम्बन्धः,-- इत्येष एषां विेषः- दति ॥ (२।४।९द We) ॥
~ ~~~ NS TN A NS I ण ~ कान मक
* “ समुदाये छताथत्वादित्ययुक्घोग्यं बन्धः, न fe यागञ्जब्दो दरव्धदे वताक्रियं चितयमपि ब्रवीति, fa तदि यजिधातुवाचगम्....” ` इत्यादि “ उचपते,- न पदाथलश्षणमिदं, किं तचिं यजेत खगेकाम इति साधनत्वेन यागस्य चोद्यमानस्य प्रयोगः कथ्यते, यत् दे बतो- हेथेन दरव्यं त्यजति तेन यागोग्नुठितो भवति, न त्याममाज्रे यागः छतो भवतीति, तसमात् प्रयोगकथनभेवेतत् खकारस्य यजतिचोद- Fare, चोदनेति fe वाक्वमु चयते” इत्यन्तम् वा्तिकमनुसन्धेयम्॥ † सथायित्वा इति to ite Yo ATS: Il
४ अध्यायेरे पादः Bay वद्दिषः श्रातिथ्यादिसाधारण्याधिकरणम् i
ख. विधेः कम्मापवगित्वादथगैन्तरे विधिप्ररे शः स्यात् ॥ २९ ॥ (पू०)॥
भा. ज्योतिष्टोमे श्रूयते,“ यत् श्रातिष्यायां वद्धिः, तत् उपसद्, तत् श्रग्रोषोमीयस्य'^- इति । तच सन्देहः, किं wea उपे शः (९), उत निरिटिकस्य (२), श्रथ वा धमविधिप्रदेश्ः (द), श्रथ वा दद्यसाधारण्यम् ?--इति। किं प्राप्तम् ?- (र) ' परद्र स्य उपदेशः | कुतः?! ULTRA उपदेशसदढ् शः अब्दः, —‘ यत् afaearat, तत् उपसद्ाम्- दति, यथा, योदटेव- दत्तस्य गौः, स विष्णमि र्य कत्त्यः- इति देवदत्तात् ्राच्छिद्य विष्एमित्राय दौोयते- डति, श्रतः परद्रष्यस्य उपदे शः-इति । न च एतदस्ति, तथा सति श्रातिथ्यायां तस्य विधानं यत् पूर्व, तत् अनथकं स्यात् | (२) ‘ud तद्धि निरिष्टिकस्य उपदे शः, तेन श्रातिथ्याययां यत् | विदितम्, श्रातिध्यायां यत् उपात्तम'-- इति, तथा सत्यधेवत् श्रातिथ्यायां तत् rae, निरिष्टिकेन तु उपसदः कर्तव्या भवन्ति, न च, एष अिष्टानामाचारः, न च, सवे चोदकप्राप्ता धर्मा भवेयुः, WAY ब्ूमः,- (द्) "विधेः कमेापवर्ित्वात् TAT विधिप्रेः स्यात्, तत् वहिः परिसमाक्षायाम् श्रातिथ्यायाम् श्रपटङग, पुवं तत् श्रातिष्यायाः, उपसत्काले श्रातिथ्यासम्बन्धः तस्य नास्ति, भूतपूवण श्रातिष्यया कर्मणा लद्येत, लच्णा-
(मी
पी भि त ४४ ममम
* क्रीतं सोमं शकटेगवस्थाप्य प्राचीनवव॑श्परत्यानयनेमभिमुखो यामिष्टिं निवपति, सेयम् श्रातिथ्या, तत wy fry दिनेषु अनुर्- यमाना उपसदः, श्रौपवसथ्ये दिनेग्नुष्टोयमानोम्द्रोषोमीय इति माधवः॥
४८६ मीर्मासा-दजेने
WTA न न्याययः। तस्मात् श्रातिध्यावदिष श्राक्नस्याभावात् यद्वमकमातिश्यावदिः, AKAN उपसदाम् द्मीषोमीयस्य च -इति न्यारयम् ॥
ख. अपि वोत्यत्तिसंयो गादथसम्बन्धोऽविशिष्टानां प्रयो- गेकत्वहेतुः स्यात् ॥ ३० ॥ (fee) ॥
भा. रपि वा-दति wet arena) उत्पत्तिसंयोग एव एष श्वस्य वर्धिषः, यदि fe उत्पन्नम् श्रातिथ्यायां वहिः fafae स्यात्, तस्य धमे श्रौपसदे वद्िषि अतिदिश्येरन्, न तु तदस्त केनचित् वाक्येन । णवं भरत्य, वद्धिषो विशेषो वच्यते,- aaa: मस्तरः, विधती चेकछव्यौ"- डति, तेन, न पर- विदितं afe उचयते, न निरिष्टिकं, न कुतिडमाः भरति- दिश्यन्ते, किं तद्दि ?-साधारणममीषां वद्धिः उचपते,- यत् श्रातिथ्यायां विधोयते, तत् रवोपसदाम्, श्रग्रीषोमीयस्य च विधोयते- इति अविजजिष्टानां afeat संयोग एकेन सवर्षा, यत् Wel METAR, तत् लवनं सवषाम् GAA, साधारलो वद्धिषः wart | wd शरुतिः अब्दस्य, परिगृद्दीता भविष्यति, इतरथा धमेलश्चणा भवेत्, अतिलणाविश्जये च गतिन्याय्या न लक्षणा । तस्मात् षयाणां साधारणं वद्दिः- इति, पल्लो भयोजनम्॥ (४।२।९४ We) ॥
बूति ओरीञ्रवरखामिनः कतौ मीमां खाभाष्ये चतुथेस्याध्यायस्व हितीयः पादः ॥
भा.
oe eee
yas
न (4 चतुथं MITA तुतोयः पाद्ः॥ रौ 1 +
दरव्यसंसछारकमेणां क्रत्वथेताधिकरणम् ॥
दरव्यसंस्कारकम्पसु पराथत्वात्फलखतिरथवादः स्यात् ॥ १॥ (सि०)।
"यस्य खादिरः खुवो भवति, स च्छन्दसामेव रसेनावद्यति, सरसा अस्य Beant भवन्ति। यस्य पणमयी जुद्कभवति, नस पापं wa श्टणोति--डति ; यस्याश्वत्थो उपग्डत् भवति, ब्रह्मणेवास्यान्नमवसन्धे*, यस्य sagt भ्रुवा भवति, प्रत्येवास्य श्रातयस्ति्टन्ति, चरथो भ्व जायते, यस्य WRIT खुवा भवन्ति, सवेाण्येवेनं रूपाणि weary उपतिष्ठन्ते, नास्य चरप- ष्पम् श्रात्मन् जायते-इूति। तथा ज्योतिष्टोमसंस्करारे फल- सुतिः, “यदाङ्क्गे WELT ATAU CER, तथा, ^केष्मश्ू वपते, दतो धावते, नखानि निकरन्तति खाति, wat ar wat त्वगमेध्यं वास्येतदात्मनि शमलं तदे बोपद्ते Ay एव मेधम्" एवमुपेति। कमणि फलं शरूयते,“ site वा एतौ यन्नस्य यदाधारौ, WMT वा रतौ यन्नस्य यदान्धभागौ, यत् प्रयाजानुयाजा ईज्यन्ते, TH वा एतत् awe क्रियते, वमे यजमानस्य चातुच्यस्य श्रभिभूत्ये-इति।
रत्र सन्देदः किम् दूमे फलविधयः, उत श्रधवादाः}- aft fa प्राप्तम् 7-फलविधयः, प्रहत्निविश्चेषकरत्वात् फल-
णी कि क शाः ~ ~~~ ~~ ~~~ ~~~ --
(वा गी ee = 1 ee
EN (व् * स॒ ब्रद्मणेवान्नमवरुन्धे इति Ale ite Yo ATS! I † मेध एव इति We Ao Yo पाठः॥
ध्र मोमासा-षअने
भा. विधेः, यथा, खादिरं वीयंकामस्य qd कुयात्, पालाशं ब्रह वर्चसकामस्य, वैरमन्नाद्यकामस्यः- इति, यथते फलविधयः, एवम् इद्धापि gee! णवं मासे बरूमः,--फला्थेवादाः- इति। कुतः?। पराथत्वात्,--क्रत्वथान्येतानि, जुष्टः पाने गुणभूता, उपभृदुपधारणे, FAT शाज्धधारणे, अञ्मनवपनादि च यजमाने, श्राघारावाज्यभागौ मयाजानुयाजाञ्च चाग्रेयादिष्। यदि फलेएपि गुणभावः स्यात्, अन्यच्रोपदिष्टानाम् WAT पुन- dears उपदिष्टः डति परतिज्चायेत, न चेतत् न्याय्यं, पराथेता fe गुणभावः, क्त्वथता चेषां शब्दे न," HET जुहोति" (जु दोममभिनिवेत्तयति)- इति, एवं Way) तस्मात् न एते पुरुषाथोाः ॥
ख. उत्पत्तश्चातत्मधानलत्वात्॥ २॥ (Te) a
भा. ` खथ उचेपत,- पुरुषमपि प्रति गुणभाव उपदिष्टः,- “यस्य want yeaa न स पापं we श्टणोति'-इत्येवमा- दिभिवाक्येः-डति। तश्च न। कस्मात् }। “उत्पत्तेरतत्परधान- त्वात्, त्र, “पालाश्या Fat Wavelet क्रियते-- दरति न कित् अर्दः श्रा, एतावत् Waa‘ यस्य रसौ मवति, नस पापं aia श्णोति- इति, एतावत् Ws अब्देन Wad, — यस्य एव॑ंलच्षणा FR, तस्य श्-पापञ्लोकश्चवणम्' —cfai तष, Fat तत् क्रियते, Gear तदथा ?-इति, नेतत् अन्दः चाड | "ननु श्वनुमानादेतत् गम्यतेः--घरुवं पालाश्या जका तत् क्रियते, यतस्तस्यां सत्यां तत् भवतिः-डइति। wa उचयते, -न, ए्वभ्नातीयकं कायकारणत्वेग्नु मानं भवति, कायकारण- सम्बन्धो नाम a भवति, afaa सति यत् भवति, यख्िंख शसति यन्न भवति, तत्र एव कायकारणसम्बन्धः, इह तु तद्नावे
४ अध्याये रे UTS I ४९९.
नेमित्तिकानां वारंद्गिरादीनामनित्या्थेत्वा पिकरणम् ॥
A ~ ख. नमित्तिकं विकारत्वात् कतुप्रधानमन्यत् स्यात् ॥ 8॥
भा.
~~ ~
afta ज्योतिष्टोमे नेमित्तिकं-“वाद्द्भिरं ब्राह्मणस्य ब्रदा- साम RIT, पाथुरश्मा* राजन्यस्य, रायोवाजीयं वेश्यस्य" —cfa, तथा watt नैमित्तिकं,“ साहखं प्रथमं चिन्वानः चिन्वीत, feared दितीयं, चिसाषखं तुतोयम्- डति, तथा TAIWAN: अूयते,-' गोदोहनेन WAT प्रणयेत्" कांस्येन ब्रह्मव्चसकामस्य, मात्तिकेन प्रतिष्टाकामस्य-इत्ये- तानि नेमित्तिकानि। तेषु सन्देहः,--किम् एतान्येव नेमि्ति- कानि नित्यां, उत अन्यत् त्र ay नित्याय ?- इति ।
fa भ्राप्नमेतान्येव?-दति। कुतः?। श्रत्रब्रह्मसामादिमिर- वश्यं भवितव्य, चोदितानि fe तानि, सन्निदधितानि साधनानि ्राकाङ्खन्ति, नच, एषां सन्ति विदितानि साधनानि, समोप- तश्च नैमित्तिकानि उपनिपतन्ति, तैः भक्तेः सन्निद्ितैरेतानि निराकाङ्खोक्रियन्ते-दत्थेतत् न्याय्यम्। कथम् ?। नैमित्तिकं fe सन्निहितं, वाक्यात् श्रवगम्यते, नान्यत् अरूयते,-यावांख शरुतस्य SUT दोषः, तावानेव श्रश्रृतकरूपनायाम्।
Care, ननु निमित्ताधानि तानि भकृतानिः। उचते, नेष दोषः, अन्याथमपि म्रहतम् Wet सम्बध्यते, यथा, रयं कुर्याः प्रणीयन्ते, ताभ्य ञ्च पानीयं पोयते, उपस्प॒ञ्यते च, एवम् इहापि ZENA! श्रथ वा, श्रस्त्येवात्र ्रवाम्तर वाक, यथा, (गोदोहनेन प्रणयेत्-- दति, तत् ्रकामसम्बद्धं गोदो. नेन प्रणयनं प्रापयति । न च, शक्यं खतमुत्खष्टुम् । apr,
* पाथुरस्यमिति Ate क्रो Yo पाठः॥
BER मीर्मासा-द्शने
भा. ˆपञुकामस्य'- दूति ्रब्दः, स पमुकामसम्बन्धं WHAT कलम्, न श्रवाखरवाक्वस्य we निवारयितुम्, न च, गम्यमानं, विना कारणेन, श्वविवक्ितम्-डति wag वदितुम्। भवन्ति च द्ि्ठानि* वाक्यानि, यथा खेतो धावति श्रलम्बुखानां याता -इति। wang नेमित्निकान्येव नित्यार्थे भवितुमदन्ति- afer | एवं प्रकते ब्रुमः,“ नेमित्तिके' wee aT “अन्यत् स्यात्-डइति। कुतः ?। “विकारत्वात् (विशेषे अतत्वात्- इत्यथः). fae हि तज नेमित्तिकं श्रूयते, तत्, रसति afar विदेषे न भवितुमदेति । यदुक्षम्, अवश्यकत्त्यानि- इति, नेष दोषः,-श्वश्यदत्तव्यत्वात् करिष्यन्ते । यसु, नान्येषां विदितं साधनम्-दूति, सामान्यविद्धितं भविष्यति-इतिन दोषः। किन्त॒ तत् ?। अभीवत्ता ब्रह्मसाम, च्रष्टाद्मवगतोग्धिः, बारणं TUTTI! श्रथ यदुक्तं, Valea: परलैर्नेमित्तिकै- ब्रदासामादीनि सम्भ॑त्स्यके-डूति। aA—cfa ब्रमः नहि वाद्द्भिरादीनां प्रकरणम्। श्रथोचेपत,- प्रटतैः स्तोचादिभिः सम्बध्यनम्ते-इूति, एतदपि नोपपद्यते,- यद्यपि waarfa fa- त्यानि स्तो्रादोनि, तथापि वाक्येन निमित्तसंयोगे शरूयन्ते वाहङ्गिरादीनि, वाक्यं च प्रकरणाद्भलीयः। यदुक्त सन्नि- धानादाक्यादवगतोम्यमथेः- इति, न, णवक्नातीयको वाक्याधः सामान्यं werd बाधितुमद्ति ; निमित्तसंयोगे fe वारद्गिरा- दीनामथेवत्ता। तस्मात् तज तज्रान्यत् नेमित्तिकात्- इति | अथ यदृक्कम्ः-श्रवान्तरवाक्येन गोदोनमपि प्रापितं न अक्यम् उल्ल घुम्, ऋते कारणात्, (श्रविवचितं करुपयितुम्।),
पो ee ee — ee
* दिविधानि इति ate Ste yo पाठः॥ t इदञ्च sree इत्यस्य विवरम् ॥
४ अध्याये रे UTS Il gad
मा. भावो ज्ञातः, न च्रभावेम्भावः,-- “यस्य पालाशी न भवति तस्य
श-पापञ्चोकश्चवणं नारितिः- दति, न, एवञ्ञातीयकः weer fea, तेन न, नियोगतोम्बगम्यते,- तेन इदं क्रियते- इति, लल्तण- मेतत् परुषस्य गम्यते, TAT न श्नुमानम् |
अपि च, यस्यापि oe: arent मवति, तस्यापि पाष- खोकश्रवणं भवति । कथम् च्रवगम्यते ?। मरत्यच्ततः। “ननु एवं सति श्रत्रिष्धोतेणापि फलं न साधयेत । न इतमातरेण फलं gua —xfa नेष दोषः, न fe तच उचपते,- तावतिव फलं भवति- इति, इ तु वत्तमानायां जुष्सन्तायां वत्तेमानस्य पापस्ोकश्रवणस्य प्रतिषेधः, तस्मात् न तच श्रनुमानम्,- इद् काये, इद् कारणम्-इति। अर्िषोत्रादिषु तु श्देनेव कायै- कारणसम्बन्ध उचयते,- तस्मात् तजर तत्कालेग्ुश्यमानेः्पि फले, कालान्तरे फलं भविष्यति--इति गम्यते, न तु रवज्ञातीयकेषु, तस्मात् न रवञ्ञातीयकेभ्यः फलम स्ति-इूति।
ननु “यस्य पालाशो जुष्कभवति, न स पापं चोकं श्टणोति' इत्येवम् उक्ते तत एव तत्छलं भवति--इति गम्यते, तस्मात् इद रपि कालान्तरे फलं भविष्यतिः-इति। उचपते,- सत्यं गम्यते, ward aa किम् ?-इति विचारयामः, न तावत् nag, न श्रनुमानं, न इतरत् ढृषटविषयम् उपमानादि, नो खर्वपि शग्द्ः- इत्येतत् उक्तम्, वाक्याथाग्पि पदा्थापजनितो भवति, न अन्यथा, तदुक्त (९। ९। २५ ख०)--' तद्ूतानां क्रिया्थन समाम्नायः इति। तस्मात् श्र-पमाणमुलत्वात् भिथ्याविन्ञानमेतत्। लौकिकेषु वाययेषु अथेवं गम्यते, तानि डि विज्ञातेम्यं प्रयुज्धमानानि श्रथाद्दायेषदानि गौणानि विपरिणत--व्यवदिताथानि च मयुज्यन्ते, तस्मात् तत्सादृश्यात् वचनागम्येषु श्रपि way भवति तर्वरूपो मि्यामत्ययः, यथा ` wag CUTIE |
uv K
४९० मर्मासा-दशने
भा.
aT.
पि च, वत्तमानापदेभो्यं, नच, अयमा वतमानः, TATA न, खादिरखुवादिसद्भावे तत् फलं भवेत्, तदे वमापतति, -खादिरादौ सति भवति तत् फलं नापि भवति, श्रसत्यपि भवति वान वा-इति, ad विक्ञायत,- कुतः तत् फलम-- इति। werd णवक्नातीयकेषु उ्चरितेषु न कचित् भरटत्ति्न
८ अ © क्यमक्रियाथत्वात © कुतञित् fart: -इृत्यानथक्यमक्रियाथत्वात्। श्रथवादे तु
सति भवति प्रयोजनं खरिरादेः, ख्वादिषु कमाथंषु प्रयो- जनवत्तु। यदि एषां क्रतुम् प्रति भ्रयोजनवत्ता न स्यात्, तत एतद व फलं कयाचिच्छब्दटत्या, भवेत् वा न वा?-इति "ॐ we A
विचायत, सति तु पाराश्य aa काविच्छब्दप्रहत्तिराश्रयितुम् शक्यते, ane fe सा करप्येत। तस्यात् एवञ्नातीयका SUA, अर्थवादत्वे च अवत्तमाने वत्तमानश्रब्दः WATE उपपत्स्यते II
WAT तत्मधानायाम् ॥ ३ ॥ (आ० नि०)॥
` श्रथ यदुक्तं-यथा, खादिरं fanaa यूपं कुयात्,
वेरवमन्नाद्यकामस्य पालाशं ब्रह्मवशेसकामस्यः- दूति, युक्तं तेषु, विधिविभक्गिः and—afa वोयखादिरसम्बन्धस्य विधाची, न च वत्तमानापदेशिनी। तस्मात् त अविरोधः- इति, णवं fe पदवाक्याथेन्यायविदः श्लोकमामनन्ि,-
कुयात्, क्रियेत, कत्तव्य, भवेत्, स्यात्- दति पञ्चमम् |
एतत् स्यात् सवेदेषु नियतं विधिलच्षणम् ॥ --इति। विधिविभक्घं te विधायिकां लिङ्गम् मन्यमानाः शोकमिमं समामनन्ति। अस्ति ary विधिविभक्किः। तस्मात् ्ननुपवणेनमेतत्- इति ॥ (४।३।९ He) ॥
mee oe 1 oe
४ MITA BUTS! I ४९३
भा. fee fe तत् भवति--इति । उचते, कारणात् च्रविवस्तितम्। किं कारणं?। न fe, इदं युगपत् भवति,-परिष्णन च श्रथाभिधानम् श्ववान्तरवाद्येन च-इति। कथम् ?। परणयति- दूति भरपूव नयतौ विधिविभक्तिः खपदगतम्थं अत्या विदधाति, प्रणयनादिसम्बद्मपि MCAS Beat, वाक्येन च। यस्त फलस्य गोदो नादे श्च सम्बन्धः, स॒ हित्वा way, awa वाक्येन । “अथ, प्रणयनस्य गोदोनादिसम्बन्धं, गोदोहना- देख फलेन सम्बन्धं वद्ति- डति saa | न, दयधामिधानात् भिद्येत नितरां वाक्यं, न च एतन्नयाय्यम्। यत्तु.-्वेतो धावति-द्रत्येवमादि, भवेत् त्र विशेषानव- गमात् उभयाधावगतिः। इह तु गम्यते विशेषः कमिपदो- चारणं, I Kw Mave! मन्येत; यदि गोदोदहनारेः क्रिया- सम्बन्धो विवच्यते, कमिपदं प्रमादो भवेत्, न च अयं प्रमादः, नेवावान्तरवाक्याथं fafa कमिपद् सम्बन्धोगवकरपते। तस्मात् न fae वाक्य, गोदोषहनादि-कमिसम्बन्धः wa अकष अभिधोयते, न नित्यकाय भवितुमदेति- दति, र्वं Wea (४।३। २ Fo) Il
दध्यादे नित्यनेमित्तिकोभयाथेताधिकरणम्॥ (संयोग-पथक्खन्यायः) ॥ ख. Waa तूभयत्वे संयोगष्यक्तम् ॥ ५॥ (fae) a भा. श्रर्रिद्ोजरे yad,— ew जुहोति- इति, gry‘ दननेद्िय- कामस्य जुङयात्-इति, तथा श्रत्रीषोमोये पञ्चावाम्नायते,
"खादिरे बन्नाति- डति, vray खादिरं वोयेकामस्य यपं कुयात्--डति। तत्र सन्दे हः, किम् श्रत्राप्यन्यत् नित्याधेम्
४९४ मीर्मासा-टभने
भा. उत नैमित्तिकमेव ?-इति। किं भाप्तम् ?-पूवेण न्यायेनान्यत् -इति। णवं प्रापे ब्रूमः,- “एकस्य उभयत्वे-- (नित्यत्वे नेमित्तिकत्वे च) ‹संयोगपथक्कम् कारणं, तत् इह संयोग- waa श्रस्ति,- णकः संयोगः-“ gut जुद्ोति- डति, एकः, — दज्नैद्धियकाभस्य- डति, तथा रकः,-“खादिरे aurfa’ —tfa, श्रपरः,+*खादिरं वोयेकामस्य-दरति। तस्मात् नित्याय कामाय च दधि-खादिरादि-डति।
ख. भाषः ofa चेत् ॥ & ॥ (आ०)॥
भा. इतिचेत् पश्यसि,- कस्मात् न पूवस्य श्रयमपि ओघो भवति? यदे तदुक्ं,- "दभ्रा जुद्ोति', "खादिरे बभ्राति-दति, तस्य एव तु eu फलम् इद्धियं, तथा खादिरस्य वीर्ये, तच्च इदं च एकं वाक्यम्- इति ॥
ख. नाथं एथक्तात्+ ॥ ७ ॥ (sre fate) a
भा. नैतदेवं पथगेतावर्थैौ यञ्च दधिद्धोमसंयोगः, यञ्च दधी- दियसंयोगः, तथा खादिरस्य बक्नातिना संयोगः Faw च, दावेतावथो, दावपि च विधित्सितौ च्र्येकत्वाशेकं वाक्यै समधि- गतम्, इहाथदयेन भिद्येत वाक्यम्। कथं ?। जुद्ोतिसमभि- * “प्रणयनं fe विधीयमानं पााकाङ्कमेव विधीयते, तच्र यत् प्रणयति, केनापि पारेण, तश्चमसेनेति तस्याकाङ्खन निवन्यति । श्रत; प्रणयनस्य युक्तेकवाक्यता परयोजनेकत्वात्, इड तु दभ्रा TET तीति शोमप्रयोजनेनेव निराकाङ्कत्वात् नान्यत् प्रयोजनमपे चते, इतरदपि इद्धियेण साध्येन निराकाङ्कीरुतम्, तस्मात् इयोरपि साभ्ययोः परस्परसम्बन्धो नास्त्यथेभेदात” इति वात्तिकमवानु- न्पेयम ॥ |
४ ध्याये र पादः॥ ४९५
भा. याता विधिविभक्तिः, असम्भवे ओ्रौतस्य दोमविधानस्य, गुं समभिव्याहृतं बिधातुमदेति, तदसम्भवे गुणफल सम्बन्धम् । तक fe wana शतिः seer बाक्यानुरोपेन स्यात्, न च, युगपत् सम्भवासम्भवौ सम्भवतः। तस्मात् यदेव नैमित्तिकं तदेव नित्याथेम्- इति ॥ (४।द२।२ We) ॥
[णि
पयोत्रतादीनां करतुधमेताभिकरणम्॥
स द्रव्याणान्तु क्रियार्थानां संस्कारः mara: स्यात् ॥ ८.॥ (Fae) ॥
भा. ज्योतिष्टोमे समामनन्ति,“ waited ब्राह्यणस्य, यवागू राजन्यस्य, Wha वेभ्रयस्य-इूति। तत्र सन्देः,- किम् श्रयं पुरषधमः, उत कतोः ?-इति । Wace बाधित्वा वाक्येन विनियुक्घः पुरुषस्य-शति। एवं पराप्ते ब्रूमः,- पुरुषाणां क्रिया- धानां शरोरधारणाथा बलकरणायेश्चायं संखारो बतं नाम, स व्रतुधमा भवितुमदति, प्रकरणानु्रद्दाय। ननु वाक्यात पुरुषधमः-इति। न- डति ब्रूमः, तथा सति फलं करुप्य, लुप्तम् इतरत्र, प्रयोगवचनेनोपसंद्तं fe तत् प्रधानस्य । तस्मात् HATA: ॥
ख ए्रथक्ताद्ययवतिष्टेत ॥ € ॥ (यु०) ॥
भा. “श्रथ पुरुषसंयोगः fare?) व्यवस्थापनाथेः- दति ब्रुमः --पयोवतं ज्योतिष्टोमस्य भवति, तत्तु ब्राद्यएकतकस्य एव, न अन्यकतंकस्य-डूति। Vs Wasi (४।३।४अ०)॥
शद, Gee axel
४९६ मोमांसा-द्र्थने
-विश्वजिदादोनां सफलत्वाधिकरणम् ॥
(इतः पर्ति श्रधिकरणश्रयम् विश्वजिन्न्यायः)॥
ख. चोदनायां nara: कममाचं विधीयेत नद्य शब्दं प्रतीयते ॥ १० ॥
भा. इदमामनन्ति, “तच्यात् पितुभ्यः yar करोतिः- इति, तथा, सवभ्यो वा एष देवेभ्यः सवभ्यः छन्दोभ्यः सर्वेभ्यः परेभ्यः QATAR, यः सत्रायागुरते, स विश्वजिता श्रतिराेण सवपष्ठेन सवस्तोमेन सववेद सद श्षिणेन aia — इत्ये वंल णके शते, भवति सन्देः,- किं निष्फलभेतत् कमेमाषम्, उत स- पलम् ?-दइति। कि प्राप्चं?-निष्फलम्--इति। कुतः?। ' फलाखतेः", अन्द् प्रमाणके कमणि एवज्नातीयके, a दि अशब्दं प्रतीयते | Cad वेदिकानि कमणि फलवन्ति भवन्ति- इत्येवम् उक्तम्'। उचयते,- फलद शनाक्ानि फलवन्ति- दति उक्तं, न वैदिक- त्वात्। “णवं तद्धि कत्तेव्यतावगमात् फलवन्ति- इति च्रध्य- वस्यामः, सुखफलं fe ane भवति- दूति | उचयते,-पत्यत्त- विषद्धम् एवज्ञातीयकस्य कत्तव्यत्वं, सान्ताद्धि तत् दुःखफलमव- गच्छामः, न च एवज्ञातोयकं waaay वचनं प्रमाणं भवति, यथा अम्बुनि मञ्जन्तयलानूनि, fret: अवन्ते, पावकः ओतः-- इति। रपि च श्रनुमानात् श्र सुखफलता,-- यस्मात् HAA श्रत: सुखफलम्-इति, परत्य च्चं च श्रनुमानाद्भलीयः। तसमात् निःफलम् णवज्ञातीयकम्- इति | ‘wd FE TT फलं HAA, यद्येतत् फलवत्, एवम् उपदे ओो- wad भवतिः-डति। उचयते,-कामं वाक्यम् WIA दति न्याय्यं aaa भवेत्, भवन्ति fe च्रनथेकान्यपि वचनानि,
४ ध्याये रे IT Il BO
भा.-दश दाडिमानि, षडपुयाः-इत्येवज्नातीयकानि। ‘aq विश्वजिदयापारः wane —azfa! उशर,- सुखफलं fe भवति WUE, नश्थापारः, न च, अयम् TAT HATA श्राह, फलकत्तव्यतायां fe सत्यां तत् श्रवगम्यते, वाक्याथ फलस्य कत्तदयताम् श्राद न पदाथः, न च, रच wages चाक्यमसिति। तसमात् न, श्रयम् WER विधायकः शब्द्, व्यापारमाचरमेव* fazutfa, स च QIU न तदात्वे सुख- फलः, न पि areal, भङ्कित्वात्, तत्र UT कपयित्वा फलमवगम्येत, फलं च करुपयित्वा WH, एवम् इतरेतरा्रयं भवति, इतरेतराश्रयाणि च न WRT) तस्मात् निष्फलम् एवञ्ञातीयकम्--दरति।
" श्रा अध्याहरिष्यामद्धे फलवचनम् । उयते,- न शक्ये परिपृणं wal च्रथादर्तुम्, परिपणे We बाद विश्वजित् यागः कत्तः- दति, न, किञ्चित् पदमस्ति साकाङ्खः येन are फलं सम्बध्येत, wart wats पथि, भवति विप्रलम्भकं उपरे भरः,--्तेमोभ्यं, यथा गच्छतु भवाम् चनेन- इति, परिपणेभेव इदं वाक्यं, न यध्याहारमदेति वि्रलम्भक- कर्तकं, एवम् इटमपि परिपणे wat न श्रष्याष्धारमर्धेति, अपि च, waifgaama एव शूट वाक्यं सम्बध्येत, विश्वजित् यागः क्तव्यः, इदं च फलं भवति--इति, दाथिमौ चया, एकाथ च वाक्य समधिगतम्। तस्यात् खनथेकम् णवज्ञातोयकं कम-इईति॥
~ --*~ -=-- ~~~ ~ ~ ~= > ~~ ~ › ~
* यागमाज्मेष इति काण Bite Yo UTS: | † फलमिति Ato Ue Yo पाटः } Wars पन्था डति कार Hite Yo UTS: |
Ree WATAT- TAA
ख. अपि वाऽम्नानसामर्य्याच्ोदनाऽयन गम्येता्थीनां ह्यथवश्वन वचनानि प्रतीयन्तेऽथेतो waaal- AAMAS AA: तस्माच्छत्यकदे शः सः ११॥ (सि०)॥
भा. “शपि वा-इति पक्षथ्याटत्तिः। न चैतदरित,- अफलम्
—cf, we‘ deat श्रथन waa! कतमेन र्थन ?। RATATAT | UAT द्यापारस्य प्रत्यत्षविशब्वा HUTA | AMI चयते । कस्य तद्धि?। व्यापारेण अन्यस्य कस्यचित्- इति, भवति तेन इदानों वाक्यं ary, TT MITA IRI, भवति च रध्यादहारेण पि करूपना, यथा, “दारं दारम्- डति उक्ते, संत्रियताम् पात्रियताम्- इति। ' कथं पुनः अवगम्यते, इद ्भ्याद्ारेण कर्पयितव्यम् ? -इति। *श्राम्नानसामध्यात्, एवम् इदम् श्राम्नानम् अथ बत् भविष्यति, शक्रोति च श्रथेमवगमयितुम्। aa न TATRA |
"ननु यत् पदम् ध्यायते, तत् पौरुषेयं, तेन श्रवगतं च WATT | उचयते, न Wea अध्यादरिष्यामः, वैदिकेन एव स्य, TE अन्यच समाम्नातेन, एकवाक्यताम् श्रध्यव- सामः। श्राद,--न णवं अक्यम्, अन्तिकादुपनिपतितं हि पट्, वाक्यार्थम् उपजनयितुमलं भवति, न दरूरादवतिष्टमानम्'। च उचयते,--शथवश्ितमपि fe, पराणद्य यवधायकम्, शानम्यण मनसि विपरिवत्तमानम् अलमेव भवति विशेषम् उपजनयितुम्; यथा,
‘ca पश्यसि धावन्तं दूरे जातं वनस्पतिम्।
त्वां ब्रवीमि विश्ालाच्वि! या पिनक्षि जरद्गवम् ॥
४ अध्याये र UTZ: Il Be
भा.-डइति ‘xm weft - शब्दो बुद्धौ भवति, सः, "दूरे जातं वनस्पतिम्, - Ua: परैव्यैवद्धितेन “जरद्गवम् इत्यनेन शब्देन ववधायकानि Wily सम्बध्यमानः सम्बध्यते, “शयानां fe श्रथवत्वेन' हेतुना यव ह्दितान्यपि "वचनानि" सम्बभ्यन्ते, यानि पनर् “थतो fe santa, तानि “च्रानन्त्येभ्पिः सतिन परस्परेण सम्बन्धमहन्ति, यथा, “या पन्ति जरद्गवम् इत्ये वमादोनि। तस्मात् न पौरुषेयता भविष्यति। “चाह, -ननु was wear पौरुषेयी'। उचयते-न Are वेदे, वेदाथ प्रतिपत्तावभ्युपाय एष भवति, चनन्तरापेन्षायाम् असम्भन्त्याम् “च्ाम्नानसामथ्यात्' इतरापेत्ता त्तराश्रो- यते। “तस्मात् श्रुत्येकदे अः सः, (फलकामपदं FUT सत् तस्य वाक्यस्य एकदे अभूतम् इत्यथः) ॥
¢ € ख. वाक्याथश्च गुणा्थवत् ॥ १२॥ (यु०)॥
मा. ‘CRIT UR शरकरः इति यथा वाक्यान्तरस्थेन विधि- अब्देन गुणविधानं भवति, एवं फलविधानमपि भवितुमद्ति- इति, यधा, * वरुणो वा एतमभर मरत्यगद्खात्- द्रति खवधारण- करुपना | Wa इदमपि FETA (४।३२।५ We) il
विश्वजिदादीनामेकफलताधिकरणम् |i ख. AA AAA SAT ॥ १३॥ (Te) |
भा. "तस्मात् पितृभ्यः पुवदुः करोतिः डति, “ विश्वजिता asia’ —tfa फलवत् एवं विधं aga समधिगतम्। इदं तु सन्दिदयते,- किं खवेफलमेतत् कमे, उत एकफलम् 7- डति | किं arte‘ aa ware इूति। कुतः ?। TTS भात्,
५०० मोमासा-दने भा. न किञ्चित् इ श्रतिदिष्यते,-बृदं नाम फलम्-इति। रस्ति चेत्, .विच्नायेत। men wares शरविशेषात्॥
ख. रकं वा चोदनेकत्वात् ॥ १४ ॥ (fae)
भा. (एकं फलं स्यात्, न ˆ वा' Maya कतः ?। “ चोद् नकत्वात साका्जुत्वात् एतत् श्व्थिंपदेन सम्बध्यते- इत्यक्त, यश्चानेके- नापि Gaga धक्रोति, तत् एकेन सम्बध्यते, एकेन Tea सत् निराकाद्खुः भवति, न तत् श्रपरेणापि सम्बन्धमद्धति। Tea एकव कन्तदयता-- चोदना न्याय्या, तस्पात् रकफलता- इति ॥ (४।३।९अ०)॥
[० ए. १.
विश्वजिद्ादीनां खगेफलताधिकरणम्॥
ख. स am: स्यात्, सर्व्वान् प्रत्यविश्टत्वात् ॥ १५॥ (fae) ॥
भा. रवञ्नातीयकेष्वेवोदाहारणेष्वेतत् बमधिगतम्,- एकं फलम् —tfa इदम् इटार्नों सन्दिश्यते--किं यत्किञ्चित्, उत खगेः?-इति। यत्किञ्ित्-द्रति area, विेषानभिधा- नात्, तत उचयते, “स खगेः स्यात् सवान् प्रत्यविश्निष्टत्वात्" --सव हि year: खगेकामाः। कतः wag?! मरीतिद्धिं सगः, सवख भतिं भांयते । “किम् श्रतः'। यद्धेषम्, ्चविगरेषवचनः अब्टो न fade धवस्थापितो भविष्यति, ‘ada’ ˆकुयात्-- Cia तस्मात् खगेफलम् एवज्नातीयकम्- डति ॥
खः प्रत्ययाच्च ॥ १६ ॥ (Ae) \
भा. भवति च,--श्रनादिषटफले कर्मणि खगः फलम् -तिम्रत्ययो लोके, एवम् उचतेः--श्रारामहत् दे वद त्तः, नियतोःस्य खगे: ;
8 MIATA रे UTS: | ५०९
भा. तङागरत् देवदत्तः, नियतोम्स्य खगः- इति। किम् श्रतो यद्येवम् }। इत्थमनेन न्यायेन खग सस्मरत्ययो भवति, यस्मात् सखगेफलेषु कमस AAI फलवचनं नैव उच्चारयन्ति, गम्यते एव --दूति। तस्मादपि चवगच्छामः, एवक्ञातीयकेषु खगैः फलम्--इति ॥ (४।२। ७ Ho)
४७ रात्रिसचस्याथवादिकफलकत्वाधिकरणम् ॥
(रा्िसऋन्यायः)॥ = 9 € ( ख. करत। फलाथवाद्म ङ्ग वत्काप्णाजिनिः॥ १७॥ (Te) I
भा. रात्रोः प्रत्य श्यते,--"प्रतितिषटन्तिदवारते,य एता उपयन्ति; ब्रह्मवबेखनोप्न्नादा भवन्ति, य एता उपयन्ति — Cia! तत्र सन्देद्ः,- किं ते फलाथेवादाः, उत फलविधयः? -इति। किम् प्राप्रं?-फलाथवादाः- इति ˆकाष्णाजिनिः' मेने । कुतः? फलाथेवाद सरूपा एते श्ब्दाः- इ ति। किं सा- aaa?) विधिविभक्रैरभावः, “श्रङ्गवत्, यथा, "यस्य खादिरः सुवो भवति, स च्छन्दसमेव रसेनावद्यति दत्येवमादिषु ॥
खः GAIA निद्शणदश्रतौ AAA स्यात् ॥ १८ I (fae) ॥
भा. “चात्रेयः पुनराचायेः एवज्ञातीयकेभ्यः, ˆ फलम्' wher दूति मेने, न, फलाथवाद्ः-इति। कुतः ?। अ्रश्चतफलत्वेभप्य- मोषा, फल चोद् नया वाक्यशेषभूतया भवितच्यं। तस्यात् Wat व्यवद्धिता सती श्र्यवद्धिता करपनीया, इयं त्वच्यवद्धिता शतैव, प्रतिष्ठया ब्रह्मवश्चससत्तया च समभिव्याद्ार श्रासां प्रत्यत्तः, विधिविभक्तिमा्मन्यतोग्पे च्यम् |
yor मौोमांसा-दशेने
भा.
ख.
भा.
भा.
“श्राह कथं केवलं विधिविभक्तिमाभम् न्यतो भविष्यति ? यत्, saa प्रतिष्टादिना धात्वथन सम्भ॑त्स्यते"- fal उचयते, —ay धात्व्थन, भविष्यति, न केवलं ; तस्मात् श्रदोषः। रथ वा राश्ीणां या विधायिका विभरङ्किः, सा इममपि प्रतिष्ठादि विशेषं विधास्यति प्रयोगवचनेन, स्ततिवा we प्रतिष्टादिभि- विधाची भविष्यति-इति॥
अङ्गेषु स्तुतिः पराथत्वात् ॥ १९ ॥ (are नि०)।
श्रथ यदुक्त, यथा “यस्य खादिरः wal भवतिः-दृत्येव- मादिषु फलश्चतिः श्रथेवादो भवति, ण्वम् दापि स्यात्- दति, ga तत्र फलाथेवादः, फलविध्यसम्भवात्, फलार्थवाद्- सम्भवाञ्च। तदुक्त, द्रधसंस्कारकमंस्च पराधंत्वात् फलग्युतिः श्रथेवादः स्यात् (४।द।९ ख०)-दूति॥ (WIRE Fe)
काम्यानां यथोक्त- काम्यफलकंत्वाधिकरणम्॥
काम्ये natu नित्यः Gat यथा AAS कत्वर्थः ॥ २०॥ (प्०)॥
काम्यानि कमाणि उदाद्रणम्,- सौयं we निवपेत् ry ` वचंसकामः- इत्येवमादोनि-इति। तच्र सन्देहः, किम् एषां खगे: फलं कामस, उत काम णव ?-इति। किं पराप्तं? “काम्ये कमणि नित्यः खगेः स्यात्। कथं ?। सवेपुरुषाथाभि- धायी सामान्यवचनः wee: न fare अवस्थापितो भवति, शक्यते fe श्स्य दूरस्थेनापि GAHAN a सम्बन्धः। "श्राद्ध, — ननु विञ्चेषकः अम्दः Fad, त्रहषव्चसकामः-इूति। नेष विशेषकः, उपाधिकर एषः, यथा काष्ठान्यातम् पभरस्थित
उचपते,-भवता आकम् अपि ्रादत्तम्- दति, काष्टाद्रणे
४ TTA BUTT Il you
भा.आकाडरणम् उपाधिः क्रियते-इति। किम् इदम् उपाधिः क्रियते ?-डति। काछादरणाधिकारसमोपे टितीयं कमाप- Waa, सति काष्ठाहरणे, इद्म् अपरं GUNMA दूति । एवम्. Cus Wat फलमपरम् उपधोमते,--ब्रह्चवशचसकामो यागेन खभेमभिनिवत्तयेत्-इति। न fe, तत्र ब्र्ठावच्चं सफल- वचनं warmer प्रतिषेधकं, ` यथा, यज्ञाङ्गे क्रत्वः गोदो- इनेन पशुकामस्य प्रणयेत्- इति, यः पुकामः स गोटोष्नेन प्रणयनम् अभिनिवत्तयेत्-डइति॥
a वीते च कारणे नियमात् ॥ २१॥ (यु) ॥
भा. “वीते च कारणे, वीतायां Waser Wars वा फले समास्िनियमो दृश्यते, ठ िकाभेश्यां,-“ यदि वधत् तावत्येव जुह्यात्, यदि न वषत् श्वोभूते जुह्यात् दति, यदि न खगः, किमर्थः समाभ्िनियमो भवेत्। तस्मात् नित्यः खगेः- fa i
ख. कामो aT तत्संयोगेन चोद्यते ॥ २२॥ (fae) ।
भा. "कामो वाः फलं भवेत्, न खगः, ‹ तत्संयोगेन' रस्य चोदना भवति, न खगेकामसंयोगेन, श्रानुमानिकोम्स्य खगेकामेन एक- वाक्यभावः, HET AME कामवचनेन, WAG च च्रनुमानाद्भलीयः। aad काम एव फलम्--डइ ति ॥
ख. AH गुणत्वात् ॥ २२ ॥ (sto fae Q)1
भा. श्रथ यदुक्रं यथा यज्नाङ्गे-दूति, FH, “TF, गुणत्वात् | . भ्रत्य च्चः तत्र क्रतुना संयोगः, कामेन च,-- “यः पसुकामः स्यात्, स गोदोदनेन प्रणयनम् अभिनिवेत्तयेत्-द्ति; न तु अत्र Rae: अब्दोमस्ति,-यो ब्रह्मवच्चसकामः स्यात्, स यागेन
५०४ मीर्मासा-दशने
भा. खगमभिनिर्व्तयेत्- इति। कथं तद्धि? यो ब्रह्ाव्ैसकामः स्यत्, स तत् यागेन निवेत्तयेत्-डइति। तस्मात् न अङ्गवत् भ वितुमद्ति- दति ॥
ख. वीते च नियमस्तदथम् ॥ २४॥ (ate नि०र)॥
भा. अथ यदुक्तः वीत्यां फलेच्छायाम्, WaT बा फले warly- नियमो दरश्यते--डूति | तच a, — NA नियमः तदर्धे, बीते नियमो भवति, तदे प्रयोजनाय । wel?! अिष्टाविगदणाय,-- उपक्रम्य श्चपरिसमापयतः,- तदनन्तरमेवेनं शिष्टा विगद्धयेयुः, -प्राक्तमिकोग्यं कापुरुषः- इति वदन्तः; ये fe देवेभ्यः aay ड वः, न यागमभिनिवन्तं यन्ति, तान् शिष्टा विग्न्त, तस्मान् Waa समापयितव्यं, तत्र Cag युक्तं भविष्यति,-- यदि वषत् तावत्येव जुह्यात् डूति। तस्मात् काम्यानां काम एव फलम्- इलि (BIR Ie We) I
दथेपूणमासादौनाम् सर्वकामार्थताधिकरणम्॥
(इतः mafa अधिकरणदर्य दभपूणमासन्यायः) ॥ घ. साव्वकाम्यमङ्गकामेः प्रकरणात् ॥ २५॥ (पु०)॥
भा. इदमाम्नायते, “णके वा श्रन्या इष्टयः कामाय चादि- यन्ते, सवभ्यो दशपूणणमासौ, “एकस्मै वान्ये क्रतवः कामाय wipers, सवभ्यो ज्योतिष्टोमः- डति, तश्र सन्देहः, किम् अङ्गकामेः चङ्गाङ्गकामेख Ce, अस्य अनुवादः, अथवा विधिः? --इति। किं मा्तम् ?--श्रनुवादः-डति, यदेतत् ‘ सावकाम्प्र, ACTA, शङ्गकामे्च शङ्गाङ्गकामेख सद्द, सन्ति fe श्रङ्ग- कामाख्च अङ्गाङ्गकामाख, यथा 'श्राद्ारयेपरोषां पगुकामस्य
४ अध्याये २ पादः॥ ५०५ भा. वेदिं कुयात्, खननपुरीषां प्रतिष्टाकामस्यः- इत्येवमादयः, तथा, - ale कामयेत, वषत् पञन्यः- इति Ay सदो
मिनुयात्--डूति, तत् विदितमेव इदमभिधीयते,-इत्यनुवादं न्याय्यम् मन्यामष्े ॥
ख. फलोपदेशो वा प्रधानशब्दसं प्रयोगात् ॥ २६ ॥ (fae) ॥
भा. wefan! कूतः?। प्रधानश्ब्देन फलसंयोगो भवति, -* सवभ्यो दशेपूणमासौ, “सदभ्यो ज्योतिष्टोमः- दूति च, प्रधानाभिधानेन च प्रधानस्य सवफलवत्ता विद्धिता। तस्मात् न अ्रनुवादः। श्रथ श्वङ्गकामान् श्र्गाङ्गकामांश्वापेच्षते, तया लक्षणाशब्दः स्यात्, श्रुतिश्च squat गरीयसी। तद्यत् प्रयोगवचनेन विधिः-दति॥ (४।२।९० अर) ॥
दभेपूणमासादीनां प्रति-फलं पथगनृष्टानाधिकरणम् ॥ (योगसिङधिन्यायः) ॥ oe ~ ( ख. तच सव्वेऽविशेषात् ॥ VOW (Go) t
भा
ध
एवञ्ञातीयकेषु एव उदाद्रणेषु एतत् उक्ष प्रधाने सवे- कामानां विधिः-डइति इदम् इदानीं सन्दिद्यते,- किं सत्. प्रयोगे सव कामाः, उत पयायेण ?-इति। fa प्राप्तम्?- सष्टत्मरयोगे ‘aa काभाः-डइति। कथं ?। सवां कामानां दशपूणमासौ निमित्त, ज्योतिष्टोमञ्च- दति, निभित्तं चेत् सवषां कामानां, APT खलु कामो न भविष्यति? इति। तस्मात् यौगपद्येन सव कामाः-डूति॥
yor मोमांसा-द्ेने
ख. योगसिदहिव्वाथस्योत्पचयसंयो गित्वात्॥ २८ ॥ (fae)
भा. न चेतदस्ति, सव युगपत् कामाः- दति, पयायो ‘ay. सिद्धिः” पयायेण भवेयुः कामाः-इति। कुतः?। “शर्ध॑स्य उत्पत्यसंयो गित्वात्' AUT LA कामा नाम, न सव णव युगपत् उत्पद्यन्ते, असम्भवो युगपदृत्पत्तेः सवषां, विरोधात्। श्रथ वा, 'उत्पस्यसंयो गित्वात्*-- दरति न, कामानामेतत् उत्पत्तिवचनम्, उत्पन्नानां लक्षणत्वेन वचनं, ये सवं कामास्तेभ्यो TATUATA ज्योतिष्टोमञ्च- इति, न सवे काभाः कमणः अयन्ते, ये सव कामास्तेभ्यो fe कमं विधीयते तस्मात् न कामानां सादित्वं गम्यते-डइति॥ (४।३२।९९ We) i एवं वा,
काम्यानामैदधिकामुष्मिकफलवत्वायिकरणम्॥ (वणेकान्तरम्) ॥ ख. तच सव्वेऽविशेषात् ॥ २७ ॥ (To) ॥
भा. काम्यानि कमाणि उदाहरणम्,--“ सौय we निवपेत् ब्रद्य-
व्च॑सकामः, रेन्राग्रमेकादशकपालं निवपेत् प्रजाकामः, चिचया
यजेत TRA, वेऽ्वदे वों साङग्रहायणएीं* निवपेत् nana’
- इति, तेषु सन्देहः, किम् इह लोके कामाः, उत अमुष्मिन् लोके ?- दइति। किं प्राप्तम् ?--" तत्र" (अमुष्मिन् लोके) कामाः,
‹ अ विशेषात्", यथा खगः, एवम् इमेःपि, न fe, अनन्तरानहेतते कमणि फलम उपलभ्यते ware, यच्च नन्तरम् उपलभ्यते तत् ततः- इति fared, यथा यत्कालं age, तत्कालं मह् न-
© साग्रहम् इति To Ae पर WS! |
४ WATS रे VTS I ५०७
भा. सुखं ; यच्च कालाग्तरे उपलभ्यते, तस्याप्यन्यदेव कारणं भ्रत्य,
भा.
qd.
aT.
अरोरग्रहणस्य तु a श्वदृष्टाृते किञ्चित् कारणमस्ति। तस्मात् विशिषटेद्धियशरीरादि फलं पयु सम्बन्धसमथं पशुफलात् कमणो भवति-दृत्येवं Wigan तद्धि दथेयति,- केकयो यष विवित्सन् दारुभ्यम् उवाच चनया मा राष्रप्रतिपाद्नोयया cer याजयेति, dana न वे सौम्य राद्रप्रतिपादनीरयां वेत्य, Wasa कामाय यन्ना श्राष्ियन्ते--इति जन्मान्तरफलतां दशयति। तस्मात् जन्मान्तरफलानि काम्यानि- इति ॥
योगसिडिर्व्वाथेस्योत्प च्यसंयोगित्वात् ॥ २८ ॥ (सि०)॥
cE एवेषां सिद्धिः योगस्य, sere योगो न सम्भवति, यः पशुभ्यः कामयते, स एतेन यागेन कुधात्-द्रति,.न श्रत्रेतत् गम्यते, इद जन्मनि न सम्भवति-द्रति। ay, -श्रनन्तरं नोपलभ्यते- डति, तन्न, प्रत्यत्तानुमानाभ्यां न गम्यते, Wea त्वस्ति गतिः। यत्त्--कालान्तरेन्यत् कारणम् —tfa, न एष दोषः, अन्यदपि भविष्यति एतदपि। यच, --श्मुष्मे कामाय यक्ता श्राद्धियन्ते इति, wT उचयते, एवम् स्य ऋषेमतम्,- दूह यस्य फलं तेन त्वां न याजयामि, यस्य श्रमु्र फलं तेन च याजयिष्यामि- डति । तस्मात् एतत् परिद््तम्- दति ॥ (४।२।९२ Wo) i
सौत्रामण्यादौनां चयनादयङ्गताधिकरणम् ॥ समवाये चोदनासंयोगस्या थवत्वात् ॥ २९ ॥ (Fao)
“श्ुत्रिं चित्वा सौजामण्या यजेत, वाजपेयेन Cer टडरपति-
५०८ मीर्मासा-दजने
भा. सवेन यजेत दति | त्र सन्देहः, किम् अङ्गप्रयोजनसम्बन्धः एषः, उत कालाथः संयोगः ?- डति । श्वङ्गपरयोयनसम्बन्धः- इति ब्रूमःःणवं fe युतिविनियुक्ोम्येः, इतरथा कालो लच्येत, खतिल षणा विशये च य्॒तिन्यायया न CTU! ABT श्ग्राङ्गं सौक्रामणो, वाजपेयाङ् ठदस्पतिसवः- इति॥
ख कालश्रुतो काल इति चेत् ॥ ३०॥ (ae)
भा. णवं चेत् पश्यसि, श्रङ्गप्रयोजनसम्बन्धः- इति, Wa काल- विधानं aad न भवति ? काल विधिश्ूपो fe शब्दः ‘fara’ (चयनेगभिनिदेत्ते)- इति ॥
ख. नासमवायात्मयोजनेन स्यात् ॥ ३१॥ (Blo fate) ॥
भा. “नः एतदे वम्, शसमवायात्' अब्द-“प्रयोजनेन' (अब्दायथन -इत्यथः),- शब्दार्थ yaa, तेन श्रसमवायः स्यात् सौचामण्या, वाजपेयेन च हस्पतिसवस्य ; प्रकरणं च बाध्येत, अभ्िप्रकरणे श्रूयमाणः शगरेधेमा गम्यते यागः, वाजपेयप्ररकणे च वाजपेयस्य, इतरथा, तयोः प्रकरणेगन्यस्य धमः कालो गम्येत । तस्मात् श ङ्गपरयोजनसम्नन्धः- डति ॥ (४।३।२३ Wo) ॥
वैग्टधादेः पौणंमास्याद्यङ्गताधिकरणम् ॥ ष उभयाथेमिति चेत् ॥ २२ ॥ (qe) ॥
भा. दर्थपूणंमाखयोरामनति,-- संस्थाप्य पौणेमासीं वेष्टधमनु- निवेषतिः-दति। तज सन्दे हः, किम् wary वेधः, का- e waraydaya खाथेः पौणमासोसंयोगः ; उत श्वङ्गमयोजनसम्बन्धः ?-टति। किं भक्तम् 7--णवं चेत् भया Faw कुतः ?। मकरे
४ अध्याये इ Ws ५०९ भा. उभयोः श्राम्नानसामथ्यात्, कालविधिसार्प्या्च ` संस्थाप्यः -दइति॥ ख. न शब्द् कत्वात् ॥ ३२ ॥ (सि) ॥
भा. एकः शब्दः, *अनुनिवेपतिः- इति, waft एव वाक्ये न दौ सम्बन्धौ शक्रोति विधातुम्, वेटधस्य दशपणेमासार्भ्या, पूटमासीकालेन च । एकाथेत्वात् fe एकं वाक्यं समधिगतम् ॥
ख. प्रकरणादिति चेत् ॥ ३२४ ॥ (आ०)॥
भा. प्रकरणात् - इति यदुक्तः तत्परिदत्तम् ॥
ख. नोत्पत्तिसंयो गात् ॥ syn (fae) a
भा. नेतदेवम्.-एतदेव वेग्टधस्य उत्पत्तिवाक्छ, तत् दशंपूण- मासग्यां वा प्रकरणात् एकवाक्यभावमियात्, मत्यं वा पौणेमास्या, TI अत्यन्तसंयोगः परकरणात् नलवान्, मत्यच्चश्च पौणेमास्या संयोगः, परो च्चः कालेन, तस्मात् पौणंमास्वा we वेग्टधः- दति ॥ (४।३।९४ Fe) ॥
श्रनुयाजादौनामाश्रिमारुतोद्धंकालताधिकर णम् ॥
खः अनुत्पत्तौ तु कालः स्यातप्रयोजनेन सम्बन्धात् ॥ RE ॥ भा. ज्योतिष्टोमे yeaa, — रा प्रिमारुतात् ऊम् ATTACH, “भ्रत्य परिधीन् जुद्ाति इारियोजनम्- डइति। तत्र सन्देहः, --किम् श्वङ्गम् विधोयते, उत कालः?-दति। wefan श्रतिः, कालविधाने eau, aware श्रङ्गविधानम्-दूति प्रः:
५९० मीमांसा-दञ्जने
भा. ब्रूमः,--अनुत्पत्तिवाक्ये “कालः स्यात्, hired सोमाङ्गम्, अनुयाजाः WAH, तच न तयोः पररपरेण सम्बन्धः। तथा, परिधयः way, इारियोजनम् ass प्रधानम्। अनुयाजः श्राभ्रिमारतं च प्राप्तम्, श्रानकयेमेव तयोन HTH, तत् विधीयते ; तथा, हारियोजनस्य परिधिप्रहरणस्य च। णवं च सति, न हारियोजनस्य परिधिप्रइरणेन कित् उपकारः क्रियते, दारिणोजनेन वा परिधिप्रइरणस्य । “ननु परिधिप्रहरणस्य suftergra तस्य उपक्रियेत-इति। उचयते, a fe उपरिभाव परिधिप्रदरणम् श्नुषेयम्, विद्यते एव रतत् wed, तसिं सति तस्य उपरिभावो विद्यते एव-इति। तस्मात् कालाथः सम्बन्धः- इति ॥ (४।२।९५ Te) ॥
सोमादीनां दथेपुणेमासोत्तरकालता द्यधिकर म् |
ख. उत्पत्तिकालविशये कालः areas तत्मधान- त्वात् ॥ ३७ ॥
भा. इदम् श्राग्नायते,"दञपूणमासौ cer सोमेन यजेत- इति। तत्र सन्देहः, किम् एतत् ayer विधानम्, खत कालस्य ?- इति किं भाप्तम् ?- श्रतेः ayer इति प्रापे उचते, afar कालाङ्गविधानसंञ्ये "कालः स्यात्, वाक्यस्य तत्मधानत्वात्, कालप्रधानं हि एतत् aval, न यागविधान- परम्, अतत्परताए्स्य, रूपावचनात्। कथं ङूपावचनम् ?। दे वताभावात्। कथम् श्रभावः?। अ्रश्रतत्वात्, या डि यस्य श्रयते, सा तस्य देवता भवति, wert fe Saat गम्यते, न अत्यक्तादिभिः। तस्मात् न waar यागस्य विधानं, कारं अनुवादे न श्रयं दोषः, विद्धितरेवताको fe अनूद्यते । त्यात्
४ अध्याये २ पादः॥ ५९९.
भा. चर कालाथः सम्बन्धः- टूति। तश्च दशयति- एष वे देवरथो यत् दशपुणमासौ, यहृशपूणेमासा विद्धा सोमेन यजते, रथस्पष्ट एव वसाने वरे देवानामवस्यति“- डति, प्रदशिते मागं रथेन यातुम् सुखं भवति, एवं दशपूणमासाविद्ा सोमेन यष्टुम् सुखं भवति, दशपुणमासमप्र्टतीनि तस्व दीक्षणीयादीनि खभ्यस्तानि भवन्ति, एवम् श्रथेवादोग्यवान् भवति ॥ (४।६। ९६ We) ॥
भ
बेऽवानरेषटेः पुवगतफलकत्वाधिकरणम् ॥ (इतः wafa अधिकरणदयं जातेटिन्यायः)॥ ख. फलसंयोगस्वचोदिते न स्यादशेषभू तत्वात् ॥ ३८ ॥
भा. "वैश्वानरं दादश्रकपां निवपेत् पचे जाते डूति। तष सन्दे हः,--किम् श्रात्मनिःञेयसाय, उत पृच्निःओेयसाय ?-- दति। श्रात्मनिःग्रेयसाय-डतिन्रूमःः-न इमानि फलदानि परस्य भवन्ति कमाणि। कुतः?। श्राधाने श्रात्मनेषदनिद्- शात्, यथा, “यदि एकं कपालं नश्येटेको मासः संवत्सरस्य पेतः स्यात्, WA यजमानः प्रमीयेत द्यावापृथिवीयम् एक- कपालं निवपेत्। यदि दे नश्येयातां, दौ मासौ संवत्सरस्य शपेतौ स्यातां, श्रथ यजमानः प्रमीयेत श्राडििनं दिकपालं निवपेत्, सद्भुयायोदासयति यजमानस्य गोपोधाय- इति, कपालनाओे निमित्ते श्रात्मनिःओेयसफलं कम दशयति; एवम् इहापि Zeya, तस्मात् च्रात्मनिःश्रेयसम्-डइति।
[ति त्
* यो दशपणमासाविति माधवीयन्यायमालायां पाठः! अवसाने fafad, वरे मागे इति माधवः |
YR मोमांसा-दशने
aT ®
od
भा.
- णवं प्रापे ब्रूमः,-^फलमंयोगो' न स्यात् पितुः, फलवचनं शेषभूतं पुत्रस्य, न पितुः। कथम् ?। एवं शरूयते,-वेश्वा नर दादशकपालं निवपेत् Fe जाते, यत् श्रष्टाकपालो भवति,
` गायतयवेनं TETAS पुनाति, यत् नवकपालो भवति, चितै.
वाद्खिंस्तेजो दधाति, यत् दभकपालो विराजेवाख्िन् ward दधाति, यत् एकाद्शकालः चिष्टुभेवाञ्िन् इद्धियं दधाति, यत् दादश्कषालो जगत्येवास्मिन् wea दधाति। waa जाते एताम् इष्टिं निवपति, पूत wa स तेजसी श्रन्नाद इद्धियावी पुमान् भवति--इति, यो जातः, तत्र फलं ख्यते, नास्ति वचनस्य अ्रतिभारः। eT, YR फलम्- afer |
यदुक्तः न परस्य फलदान्येतानि कमाणि- इति, तद्चयते, यत् Tay फलम्, च्रात्मनः सा भीतिः, तस्मात् श्रात्मनेषदं न विरुध्यते, एतामेव श्रात्मनः भरीतिमभिमेत्य भवति वचनम्, --“श्रात्मा वै पुच्चः"- इति,
"चङ्गादङ्गात् सम्भवसि इदयादभिजायसे।
श्रात्मा वे पुच्नामासि स जीव शरदः शतम्-- afer i
अङ्गानान्तूपघातसंयोगो निमित्ताथः ॥ ३९ ॥ (आ नि०)॥
अथ यदुक्त "यदि एकं कपालं नश्येत् इत्येवमादि। तक उचयते,--"शङ्गानाम् उपघातमंयोगो निमित्ताथेः उपपद्यते, नान्यथा, न ददि, कपाले नष्टे तदन्वेषणाथो cfeam, नदि, काकिन्यां नष्टायां तदन्वेषणं काषापणेन क्रियते ॥ (४।३। ९.७ Fo) ॥
४ अध्याये ३ Ure! I ५९९ एवं वा,-
वैश्वानरेेजातकमात्तरकालताधिकर एम् ॥
ख अङ्गानान्तूपधातसंयोगो निमित्ताथः ॥ ३९ ॥
भा. 'वेश्वानरं हादशकपालं निर्वपेत् पुत्रे जाते-दरति। ततर सन्दे हः, किं जातमाते, उत छते जातकमेणि ?-इति। जातः मात्रे इति ब्रमः, सम्प्रा दि निमित्ते नैमित्तिकेन भवितच्धम्। एवं प्राच ब्रूमः,--ते जातकमंणि- इति। कुतः ?। सामथ्यात्, छते दि जातकमंणि प्राशनं तस्य विधोयते, यदि प्राक् जात- कमणः, tf: क्रियते, भरा्नकालो विप्रष्येत, aa रस्य शरीरधारणं न स्यात्! श्रथ यदुक्तम्. सम्प्राप्ते निमित्ते हि नेमित्तिकेन भवितव्यमिति। उचयते,-चङ्गानामुषघातसंयोगो निमित्ताय,“ उपघातः पुत्रजन्म, तत् भूतं निमित्तम्, न तत्कालोग्ङ्गम्, तश्च निमित्तम्, arf जातकमणि नापैति) इतरस्मिन् प्ते कालोम्पेयात्, लश्षणा चास्मिन् Ta स्यात् | तस्मात् छते जातकमणि- डति | ‘aq किमन्तह्शादे यस्िन्-कस्िन् बा अनि, उत ख- काले?-डइति। किम् प्राप्तम् ?-यस्िन्-कस्मिन् वा ्रहनोति, --एवम् अनियमः प्राप्तः अक्रोचते,--पौणंमास्याममावा- स्यायांवा। वकुतः?। अतेः, एवं डि शूयते, “य इद्धा पशुना सोमेन वा यजेत, स पौणंमास्याम् श्रमावास्यायां वा यजेत --दूति। नातिभारो वनस्य, इतरस्मिन् प्ते कालोग्पयात् ! लच्तणाप्यस्िन् पत्ते स्यात् ! अन्यस्यां तिथावन्तद् शादे वा कुवैन् सवानि रङ्गानि उपसंहतेम् न ager! कालं शौच
eee ee eed
* way अधिकरणान्तरमिति माधवाभिप्रायः॥
i N
?
५९४ मोमांसा-दश्ने
भा. नोपसङ्गक्षोयात् ! तस्मात् Wilt दादे पौणमास्याममा- वास्यायां वा कुयात्--दइति॥ (४।द।९८ Be) ।
सौजामण्याद्यङ्गानां खकालकन्त ता धिकर णम् ॥
ख प्रधानेनाभिसंयोगादङ्गानां मुख्यकालत्वम्+ ॥ Boll (Te) I
भा. “अभ्रिं चित्वा सौष्रामण्या यजेत, ‘asta cer ठस्पतिसवेन यजेतः-- दूति, अङ्गप्रयोजनसम्बन्धः- इत्युक्तम्, एतत् Karat सन्द दते, किं चितमारे, तवमध्ये एव कल्यम्, उत खकाले कल्यम् ?- दति, तथा वाजपेये किं र स्पतिसवे, उत खकाले ?- द ति। “ मुस्यकालत्वम्' अनयोः स्यात्। कुतः ?। भधानकालत्वात् “अङ्गानाम्, एको fe कालः प्रधानानाम् श्रङ्गानां च-इति वच्यते,--श्वङ्गानि तु विधानत्वात् प्रधानेन उपदिश्येरन्-इति, श्र्रिचयनं ara न तावति एव स्थातव्य, ` सौच्रामणोसंक्नकोःपरो यागः कत्तेयः- इति तथा, वाजपेयम् अभिनिवत्य न एतावता कृती स्यात्, ठ इस्पतिसवसंन्नकं यागम् अभिनिवत्तयेत्- दति ॥
ख. BUCA तु चोदना तत्सामान्यात् सकाले स्थात् tt ४१ ॥ (सि०)॥
भा. USD यागे चोद्यते यागाकरम् इदम्, ्प्टत्तिञच सवषु ANF, WAIT न भवति, न, यथा भवान् मन्यते,-
* इदश्च श्रधिकरणम् वात्तिक-तवरब-अाखदोपिकाषु च नोचि- fara t ata भवति इति Ato क्रीर To UTS! I
४ अध्याये र पादः॥ ५९५
भा. यागमात्रे निहेते-दति। कुतः ?। करणविभक्त्या संयोगात्,- ° वाजपेयेन Ley? (वाजपेयेन फलस्य व्यापार कत्वा), Wea च व्यापारो गम्यते न farsa, भवेत् तब्रमध्ये प्रयोगः, यदि वाजपेयम् अभिनिवेत्य--इतोष्सितभावो वाजपेयस्य स्यात्, ततः waa बाजपेयसंज्ञकम् श्रमिनिवत्य- इति waa, नतु एवमरिति। तस्मात् यथोक्तानि सवेाण्यङ्गानि छत्वेत्यथः। एवं चेत्, fea प्रयोगे, श्रतिक्रान्ते वाजपेयकाले यागः प्रयुज्यते, तस्य चोद्नासामान्यात्, ज्योतिष्टौमिके विध्यन्ते प्रापने स्वेन चोदकप्रापेन Baa भवितद्म्, सौत्रामण्या: चोदनासामा- न्यात्, दशपुणेमासकालेन- द्रति ।
‘ATE वाजपेये तावत् ‹इद्धा- इतिवचनात् यागम् श्रभिनिवेत्य-डूति गम्यते, श्रग्रौ तु नोपपद्यते, त्र ' चित्वा-- इतिवचनात् चयनम् श्रमिनिवत्य--इत्यथेः स्यात्'। उचयते, -नेतदे वम्,--* afi चित्वा--दरति द शरूयते, (afd चयनेन संस्छत्य- द त्यथः), “श्रश्निःः- डति उवलनोग्मिधीयते, न तस्य स्थलस्थापनमात्रम् उपकारः, यदि स्थसलस्थिते यागो भवति, ततञ्चयनेन AQ: उपकारोएस्ति, ˆ तमभिनिवेत्यः- इति स्थल- fated) यागमभिनिर्वत्यति गम्यते, यावत् स्थलस्थितेन्म्रौ यागो न भवति, न तावद्भ्रिः चयनेनोपक्रियते। येन afz- यजमानस्य उपकरोति, WAIH न स्थलस्थापनमाचम्। तस्मात् तत्रापि यागम् श्रभिनिवत्य-इति गम्यते ॥ (४।९। ९९ Ao) ॥ |
दूति ओ्रोश्वरखामिनः छतौ मीमांसाभाष्ये चतुथस्याध्यायस्य AAA पादः समाप्तः ॥
meme we ee a ee | ee ee
५१६
ban ९ चतुथ MITA चतुथः पादः ॥ री | / ^
गाजद्टयेज्यानां पिदेवनाष्यङ्गकत्वाधिकरणम् ॥
च. प्रकरणशब्दसामान्याञ्चोदनानामनङ्गत्वम् ॥ १ (qe)
भा. समि श्रनुनत्यादोनि रेद्टिकामि कमाशि,-मल्द्ाटयः wae, where सोमाः, वार्मीकवपायां शोमः-- ड्त्येव- मादोनि दार्विद्ोनिकानि; तधा,“ weet दीष्यति, राजन्यं जिनाति, शोमःङेफमास्थापयति भिषिचयते*-इति, एतेषां सज्निधौ शूयते,-' शाजष्चयेन खाराज्धकामो यजेत इति, स एष रूपवतां यागानां aft ष्पः भब्द; श्रूयमाणः समु- दायवाचकः समयधिगतः। तज सन्दे हः, किं सवषाम् अनुमत्या- Stat समुदावश्य शणजश्यशण्टो वाचकाः, त केषाश्िदाचकः कफेषाश्वित् ग ?-द्रति। किं भराप्नम् ?-- सवषां वाचकः-दइति। . कुतः ?। “प्रकरणश्दस्तामान्यात्,--प्रकरणकरब्दः सवषां समानो राजद्येन- इति, राजना तच द्यते, तस्मात् राजषयः, रान्न वा यश्चो Ure, तत् प्रकेरुणमन्निधामे सति, farang च want वाचको भव्रितुनर्ति, यञ्च लष्वश्नन्दितिः ततः पालं भवति। mera सवामि प्रधानानि-डति॥
* wear मणिगिस्तव्तनयुक्रा। याकता वयसा पृष्ठे भारः AE अक्तिरभवति तावदयक््ा GEN दरति माधवः। ‘ata दत्य ‘HEN? इतिश्रान्सोग् Yo BTS! | एवं TTT
४ TITS ४ पादः ॥ YS
ख. wit वाङ्गमनिज्याः स्यस्ततो विशिष्टत्वात् ॥ २॥ (fa jn
भा. ‘afi वा-इति प्तव्याष्टत्तिः। या ‘afarsar’ ता ‘ary’, यथा विदे वनाद्यः, “राजद्धयसंन्ञकेन यागेन ETS कुयात् -दत्युचपमाने यागेनेव BUS साध्यते, न अयागेन, श्रया- गाञ्च विदेवनादयः तस्मात् अङ्गं भवेयुः, इज्धानां फलवतोनां ूयमाणाः-इति॥ (BIBI Be) I
विद् वनस्य छत्स्रराजद्याङ्गताधिकरणम्॥ x मध्यस्थे यश्य तन्मध्ये ॥ ३॥ (पू) ॥
भा. राजद्धयेम्भिषेचनोयमप्ये "यष्टी दोच्ति- डति विदेव- नादयः समाम्नाताः, ते किम् श्रभिषेचनीयस्य श्रङ्गम्, उत RAY राजयसय ?- इति संअयः। उचते,-मध्याम्नानात् ्रभिषेचनीयस्य-दूति, तथा आनन्तयेम् शनु्द्रीष्यते- इति॥
स्न. agai वा समत्वाञ्चोदनातः श्यानद्ि तस्य प्रकरणं द् शाथमुच्यते मध्य ॥ 8 ॥ (सिर) ॥
भा. “सवासां चानुमत्यादीनां चोद् नानामङ्ग विदे वनादि स्यात्। कुतः?। “चोद् नातः' ‹ समत्वात्, समाना एता श्रनुमत्याद्या- BAT, ताः सवाः फलवत्य ञ्च भधानभूताः ; सवासाम् Wet “प्रकरणं, ‘a fe अभिषेचनीयस्य केवलस्य । व्रामात् अमिषेच- नोयस्य ATTA, प्रकरणात् सवासां, प्रकरणं च क्रमाद्भलीयः। तस्यात् न frit केवलस्य- दति, च्रभिषेचनोयस्य तु मध्ये स्थानं विदेवनादीनां, तत्र क्रियमाणाः सवासाम् उप कुवन्ति-दूति॥ (४।४।२अ०)॥
—
Ya मोर्मासा-दभने सौम्यादीनामु पसत्कालकत्वाधिकरणम् ॥
ख. प्रकरणाविभागे च विप्रतिषिद्धं quar y ५॥ ( पु०,)॥
भा. राजख्ये उपसदः प्रत्य श्ूयते,-- "पुरस्तात् उपसद सौम्येन प्रचरन्ति, WHC त्वाष्रेण, उपरिष्टात् वेष्णवेन-इति। त्र सन्देहः, - किम् उपसद ङ्गं सौम्यादयः, उत उपसत्कालाः ?- इतिं। उपसदङ्गम्-इति ब्रूमः। कुतः?। उपसत्संयोगस्य गतत्वात्, काल विधौ सति CIV स्यात्, तस्मात् उपसदङ्गम् —tfa |
‘aq कालवत् अङ्गम् भविप्यति, तथा सति उभयम् श्रनु-
WA, उपसल्संयोगञ्च, “पुरस्तात् इति च कालाभिधानम्, उपसच्छब्द् संयोगात् उपसद ङ्गता भविष्यति, पुरस्ताच्छब्द्साम- ध्या पूवादिषु भयोगः-दति। उचयते, विप्रतिषिद्धं fe उभयं,- न शक्रोति "उपसदाम्- इत्येष अन्दः, सौम्यादींख विशेष्टुम्, एकस्मिन् वाक्ये, पुवादीं ञ्च, भिद्येत ड तथा वाक्यम् । तस्मात् न कालवत् अङ्गम् ॥
ख अपिवा कालमाचं स्याददशनादिशेषस्य ॥ ६ ॥ ( सि०) ॥
भा. ‘aft वा-इति पक्तब्यात्तिः। 'कालमाकरं स्यात्, न शरङ्गभयोजनसम्बन्धः। कतः ?। “अद ेनादिशेषस्य,- न अन्यैः कालाभगिधानेः शरस्य कचित् विषो लच्यते, ‹ श्ाभ्रिमारुतात् Set चनुयाजेखरन्ति- इत्येवमादिभिः, अवापि fe सौम्या- दयो विदिता उपसदोम्पि, इदम् श्रानुपूवेम् श्रविद्धितम्. तत् fared) तस्मात् कालमाज्रम्-दति॥ (४।४। 8 अ) ॥
8 PINTS ४ IS I ५९९
च्रामनच्चोमानां साङ्गद्ायण्यङ्गताधिकरणम् ॥
a फलवद)क्रहेतुत्वादितरस्य प्रधानं स्यात् i ७ ॥
भा. “बेश्वदेवों साङ्ग दायणों निवपेत् थामकामः- दूति। तच WTR: अयन्ते, श्रामनस्य'*--इति fre श्राङ्ती- जुददोति- दरति । wa सन्देष्टः,- किम् सममधानभूता श्रामन- होमाः साङ्दहायणच्चा, उत शङ्गम् तस्याः?-इति। किं भक्तम् ?-समप्रधानभूताः-इति। कुंतः?। तुख्यद्ेतुत्वात् इतरस्य, qed हि यजिमत््वं। ‘aa अफला होमाः । उचयते, --“मामकामः- दति अतर अनुषज्यते। तस्मात् समप्रधान- भूताः-डइति। एवं प्राते ब्रूमः,--* फलवत् वा उक्नद्देतुत्वात् इतरस्य प्रधानं स्यात्,--न चेतदस्ति,- समप्रधानभूता Wha: इष्ा- इति, पलवत् हि अफलस्य प्रधानम्, फलवती चेष्टिः, अफला what: | ‘aq उक्तम्- अनुषङ्गो भविष्यति-डइति। उचयते,- न ्रनुषङ्गः ATA | कुतः ?। यवायात्, ATH, (२।९। ve. Wo) --*अवायात् न अनुषज्येत-डइति। केन अवायः }। परि. पिमकैः,-" उयोमस्युयस््वं देवेष्वध्वयोः हं सजातेषु भूयासं भियः सजातानाम् उग्रश्चेत्ता वद्वित्-द्रत्येवमादिभिः, एतान् श्रनु- aa, “श्रामनस्य- दूति तिख ॒श्राङतीजुद्ोतिः- इत्याम- नन्ति। तस्मात् साङ्दद्ायण्या च्ङ्गम् श्रामनद्धामाः-डइति॥ (81818 Ho) ॥ * श्चामनस्यामनस्य Za Cla क° Wo Yo पाठः। श्रामनमग्या- HAA SAT इति काण Bite Yo UTS Il
५२० मोमांसा-दथने
दधिद्यद्दस्य नित्यताधिकरणम्॥ ख. दधिग्रहो नेमित्तिकः श्ुतिसंयोगात्॥८॥ (१म पृ०)।
भा. ज्योतिष्टोमे अयते, at वे काञ्चित् wary यजमानश्च दे वतामन्तरितः, तस्या श्राटसेत, यत weaved द्धियद्दं गद्धाति, शमयत्येवेनाम्-इति। ay सन्टेषःः- किं नित्यो दथियदः, उत नमित्तिकः?इति। किंप्राप्नम्?-' दधिदयद्दो नेमित्निकः" स्यात् “श्रुतिसंयोगात्”, दे वतान्तराये निमित्ते शूयते न च नित्यः श्रन्तरायः। तद्भयात् नेमित्तिकः-इति॥
ख. नित्यश्च च्येष्ठ शब्दात् ॥ €. ॥ (RaW) It
भा. यदुक्तम्. नेमित्तिकः- इति, तत् गदते, किन्तु नित्यः । कतः ?। “ज्येखशब्दात्", ज्ये्ठशब्दो wafs,— ज्येष्ठो वा एष परहाणां यस्य एष गद्यते, च्धेव्यमेव गच्छति इति, we अब्द्ख प्राधान्ये प्राथम्ये वा स्यात्, एष प्रथमः, न प्रधानम् यदि नित्यः, एवं प्रस्यत्वात् उपपद्यते, न जातु चलाचलं हि भशंसन्ति। तस्मात् नित्यञ्च नेमित्तिकञ्च- दूति, विनापि निमित्तेन cate, निमित्तेनापि पुनर्- इति॥
घल. साव्वरूप्याच्च ॥ १०॥ (Ae) ॥
भा. सवष््पता च गूयते, “सवषां वा एतहेवानां श्ूपं यदेष यदो यस्य एष wea सवाण्येवेनं शटपाणि पश्चनाम उपतिष्ठन्ते-- इति, न fe टेवताश्हपम् were किश्चिदन्यत् प्रत्यश्तम्, अन्यत अतो नित्यत्वात्। तस्मात् रपि नित्यश्च नेमित्तिकखु-इति॥
४ अध्याये ४ WT Il ५२९
ख. नित्यो वा स्यादथवादस्तयोः कमारयसन्बन्धाङ्ङ्धि- त्वाच्चान्तरायस्य ॥ ११॥ (fae) ॥
भा. यदुक्घम्.- नित्यो नेमित्तिकश्च- इति, as, “नित्यः wa
“स्यात्, ज्येष्ठशब्दात् WISI! यदुक्ग,--देवतान्तराये निमित्ते श्रूयते- दूति, न दे वतान्तरायो निमित्तत्वेन गम्यते | aay (अध्वयुयजमानयोः) "कमणि" श्रन्तरायेण “श्रसम्बन्धात्" —a fe एतत् Waa, --श्रध्वयणा देवता afore यज- मानेन वा--दूति, श्रनित्यो fe चन्तरायः। न च, एवं- शब्दोःरस्ति,--अन्तराये सति eure! यरहहीतखः- इति, विनैव संयोगेन, दधिद्यद्धस्य ग्रहणम्, चन्तरायसमाधानं त्वस्य प्र योजनम्--इ ति, तदेतत् नित्यवत् ग्रद्रणम्, अनित्यं प्रयोजनम्)
नित्यं गृह्णीयात्, अनित्यम् अन्तरायं समाधातुम्- इति न अवकर्पते, तच्र प्रयोजने श्रनित्यत्वात् Tee नित्यवत्श्रति- ` बाध्येत, अथवादलत्वे A न नाध्यते, न हि aq Aas समा- धातम् गद्यते, अन्यदेव प्रयोजनम् अस्यास्ति- इति प्रशंसितम् श्रभिधोयते। दधिग्रहस्य तु सोमाङ्गतंव प्रयोजनम्-डति।
भद्धित्वाच्च श्रन्तरायस्य',- भङ्गो च श्रलरायोग्नित्यो नित्य प्रशंसां सद्धोस्यते। तस्मात् न एष दोषः, नित्य एव द्धिः --इति॥ (81814 Be) ll
बेश्वानरस्य नेमित्तिकत्वाधिकरणम्॥ > A ख. वेश्वानरश्च नित्यः स्याननित्यः समानसहूयत्वात् ॥ १२ ॥ (पु०)॥
भा. स्ति रग्निः "य एवं विदानभ्रिश्चिनते-इति। ay yaa, — यो वै संवत्सरमुस्छमग्डत्वाप्रिचिनुते, यथा सामिगमा 3 0
५२२ मीमांसा-दथने
भा. विपद्यते, तादृगेव तदात्तिमाच्छत्, वेश्वानरः दाद अ्कपालं पुर- स्तात् निवपेत्, संवत्सरो बाधरिर्वैश्वानरो, यथा संवत्सरमाप्त्वा काले श्रागते विजायते, एवमेव संवत्सरमाप्त्वा काले श्रागते- म्भचि्धिनुते नात्तिखटव्छेत्- इति, एषा at: प्रिया तनूर्य्यत् वेवानरः, भरियामेवास्य तनुमवरन्पे--दूति। तत्र सन्देहः, किं नित्यो बेश्वानरः, अथ नेमित्निकः?-इति। किं ATA? --श्रत्रापि ‘faa’ एव । शधेवादः,- उद्यस्य संवत्सराभरणेन छतो दोषः, वेश्वानरेण विद्न्यते- इति, ‘fac’ चास्य समानसङ्भुयत्वं भवति,--^्ीष्येतानि इवींषि भवन्ति, चय इमे लोका एषां लोकानामारोष्ाय- दति, लोकानां विषां सामाम्यं नास्ति; यदि यथा लोका नित्याः रयः, एवम् इमानि wate नित्यानि बीणि,- एवं लोके संस्तवो घटते । तख्यात् नित्यो वेश्वानरः- इति ॥
ख. पचते वोत्यन्नसंयो गात् ॥ १३॥ (fae) ॥
भा. उत्पन्नस्य निमित्ते vere fanaa संयोगः, न 4- संयुक्घस्य उत्पन्नस्य दोषनिधातप्रयोजनता, तस्मात् इद्ध न दधियशवत् विरोधोःस्ति, तेन न श्रथवादः, नेमित्तिकः- डति।
अथ यदुक्घ,--लोकेः समानसङ्घुयत्वं नित्यत्वात् उपपद्यते, न अन्यथा-दति। तच ब्रुमः,--चित्वा्ठोकानां हविषां च सामा- न्यात् चरथवादो भविष्यति-डइति॥ (४।४। ई अचर) ॥
wer haa: नेमित्िकत्वाधिकरणम् ॥ ख. षट्चितिः पुव्वेव््नात् ॥ १४ ५ (Te) ॥
भा. afer aft,‘ a ud विदान् श्रभ्निश्िनुते-डति। तक
भा.
भाः
४ अध्याये ४ पाद्ः॥ ५२२
शयते,“ संवत्सरो वा ut प्रतिष्ठाय नुदति योम्त्रिञ्चित्वा न प्रतितिष्ठति पञ्च पूवा्चितयो भवन्ति, रथ षष्ठोखितिं चिनुते -इति। तत्र सन्देहः, किं योग्यं नित्य एवाग्निः स एवायं षर्चितिकः उचते, उत एकचितिको नैमित्तिकः ?-इति। किं ard ?--तस्िन् wa नित्ये अग्नौ षष्टी चितिरेषा विधोयते, नित्यायामेव षष्यामेषोग्धेवादः,- योम्पि न प्रतिष्ठाः, सो- ग्प्यनया wat चित्या प्रतिष्टातुमद्धति- इति चितिभरशंसा। किमथेमेवं वण्यते ?। ` षष्टोशब्द वणात्, षण्णां fe पूरणी षष्ठी, एकस्यां fe चितौ aie: न TARA स्यात् तस्मात्, षर्चितिकः अभ्रिनित्यः-द्रति॥
ताभिश्च तुल्यसहूुत्रानात् ॥ १५॥ (यु° Vu
° ताभिश्च" पुवाभिरस्याः तुखयवत् ‹ भसङ्खुयानं' भवति । कथम्?। "द्यं वाव प्रथमा चितिः, stews: पुरीषम्; sacred वाव दितीया चितिः, वयांसि पुरीषम्; रसौ वाव तृतीया चितिः, नच्ष्ाणि पुरीषम् ; awl वाव चतुथा चितिः, द्क्िणा पुरीषं ; यजमानो वाव पञ्चमो चितिः, प्रजाः पुरीषं; संवत्सरो वाव षष्ठौ चितिः, ऋतवः पुरोषम्"1- शति, qearat च तस्यवत् श्रनुक्रमणं भवति, यथा,- देवा षयो गन्धवाः तेम्न्यत श्रासन्। AIT रक्षांसि पिशाचाः तेग्न्यत श्रासन् -- इति, तुखयवश्च अमूषां चितोनाम् अ्रनुक्रमणम् AAT षष्या | तस्मात् एतया, ayer भवत्य, यदि च aie एव क्रतौ
------ --------~- - ~~ - - mee een ee त ee क त ए ` 1
* लाङ्गलेन छष्णे BHATT भूप्रदेशे नानाविधाभिरिषटकाभिः
पच्याकारेण wr निष्पाद्यते, सेयं चितिरिति माधवः।
† चच, सवत्र ara’ स्थले ‘are’ इति पाठः Wo To yo! णवं
काण Yo To |
५२४ ` मोमांसा-द्थेने
भा. ताः, afer wear, ततः णताभिः तुख्या। तस्मात् अपि ख एव नित्योभ्श्चिः षट्चितिकः- दूति ॥
खः अथवादोपपन्तेश्च ॥ १६ ॥ (य° २) ॥
भा. च्रथवादञ्च भवति, षर्चितयो भवन्ति, षर् पुरोषाणि, तानि दाद् सम्पद्यन्ते, दादश मासाः संवत्सरः, संवत्सर एव प्रतितिष्ठति इति, तत्, एकचितिके wat न सामञ्जस्येन वचनं भवति । तद्यत् नित्य एव षट्चितिकः॥
ख wafafaat स्यादपदटक्त हि रोद्यते निमित्तेन ॥ १७ ॥ (सि०)॥
भा. “ एकचितिवोा' (नैमित्तिकः) ‹स्यात्। कुतः ?। “पटक ` fe यागे "चोद्यते, श्रप्रतिछया ˆ निभित्तेनः,-यो न प्रति- तिष्ठति, तस्य एषा fafa: उचयते नैमित्तिकी, सा न नित्या भवितमदति। अपि च श्रपटक्तेः यागे ' चोद्यते सा, न anata भवित्- मद््ति। “74, ‘farat—afa चयने निदत्त, न यागे'। उचयते -नेतत् पदाथ fred “ चित्वा'- दति, किं तद्दि ?- वाकाय, ‘afd चित्वा इति sa: चयनेनाधम् अभिनिवत्त्य-इति, छते च यागे चयनेन wa: श्रथा निवत्तितो भवति, न न्यथा | WY, पञ्च पूवाश्ितय उक्ताः, ता श्रपेश्यावकर्पष्यति तस्मात् few यागे-इत्युचयते। तस्मात् वचनात् एकचिति अरतिः ॥
ख. विप्रतिषेधात्ताभिः समानसदहूुयत्वम् ॥ १८ + (T° नि०)॥
भा. दयोः QI: इदम् उत्तरम्,“ ताभिख तुर्यसद्ुयानात्"
भा.
४ अध्याये ४ UT: I ५२५
'“अधेवादोपपत्ते खु" दूति) । "ताभिः (नित्याभिः) ' समान- सह्ुयत्वं' भविष्यति, श्रथवाद ख उपपत्स्यते,- पञ्च पुवाशितयो भवन्ति, याभिरसौ चितिभिः न प्रतितिष्ठते, wid षष्टो मरति. छायेम्-इति; ताश सपुरोषा Hiway दाद्श्त्वेन संस्तवो भविष्यति; “विप्रतिषेधात्" एकस्य, षर्सहुयाया दादश- सद्कुपयायाखच--इति। अतुलयानामपि तुखयवत् Rama भवति, यथा,- “देवा मनुष्याः पितरः Vega श्रासन्-इति॥ (४। ४। 3 Wo) ॥
पिष्डपित् यज्ञस्यानङ्गताधिकरणम् ॥
` पित्रयन्नः सख्कालत्वादनङ्कं स्यात् ॥ १८ ॥ (सि०)॥
भा.
afr श्रामावास्थे कमणि पितुयज्षः,--*चमावास्यायाम wig पिण्डपितृयन्नेन चरन्ति-इति, तत्र संश्रयः, किम् श्रामावास्यस्य कमणः पिण्डपित॒यन्नोग्ङ्गम्, उत श्रनङ्गम् ?- sft किम् प्राप्तम् ?-श्ङ्ग, ` फलवत्सन्निधानात् fas: वचनाञ्च।
‘ATE, ननु फलवत्सन्निधावफलं तद्ध भवति, फलवच्च इदं RCIA खगणः- दति | उचयते,-- सत्यम्, श्रमावास्ययैकवा- क्यत्वात् न शक्यः खगे: कल्पयितुम-इति। “श्राह, काल- वचनत्वात् न कमणा एकवाक्यत्वं सम्भवति इति। उचते, --लच्षणयापि तावत् कमेकवाक्यता सम्भवति खगं Hes न लक्षणा, न श्ुतिः। वं च श्रामनन्ति,--* यत् पितृभ्यः yay: करोति, पितुभ्य एतत् ast निक्रीय यजमानो रे वेभ्यः प्रतनुते" डति, श्रमावास्यां प्रति fray च श्रूयते, तचरात् तदङ्ग भुतम्- इति ।
एवं मापते ब्रूमः,“ पितुयन्नः खकालत्वात् श्रनङ्गं स्यात्
५२६ मोमांसा-द्ञेन
asaya पिष्डपितुयन्नः। HET?! ˆखकालत्वात्+- ख-
ख.
भा.
a.
भा.
शब्दा मिदहितेन कालेन Wee सम्बन्धः, न कमणा लशितेन- डति, यथा, 'दशप्णमासाभ्याम् इद्धा सोमेन यजेतः- दति, यथा, ˆ तदेतत् पुरस्तात् उपसदां सौम्येन चरन्ति- इति च, काले एवायं He: weg] न कमणि, कमणि लक्षणा, wey लच्तणाया AAA | AY उक्ष लश्षणया कर्मकवाक्यता भविष्यति- बति, तश्चन। कस्मात् ?। अनवाद इड लक्षणा न्याय्या, न विधौ, विधिश्यायं, awrq न श्रमावास्याकमेणा सम्बन्धः, एकस्मिन् काले दे कमंणी पर रपरे णा सम्बद्धे- इति ॥
तुल्यवच् प्रसहू्रानात् ॥ २० ॥ (qo १)॥
तुर्यवशान्वैः प्रधाने परसह्कयायते,--“ चत्वारो वै TATA: त्रिदोष, दणेपुणमासौ, ज्योतिष्टोमः, पिण्डपित् यन्नः-- दति मद्ायक्लुः तुरुयवत् wagnad, काम्स्य मद्ायन्नता स्यात्, ATA: फएलवत्तायाः ? तद्मादनङ्गम् ॥
प्रतिषि च दशनात् ॥ २१॥ (Ae ₹)॥
rag अनङ्गम्,--' प्रतिषिद्धे अमावास्ये पिण्डपितयश्नं exafa,— पौणमासीमेव यजेत चातब्यवान्, न अमावास्यां, इत्वा ATAU श्रमावास्यया यजेत, पिष्डपितयश्चेनेव अमा वास्यायां प्रोणाति- दति, श्रसत्याममावास्यायां पिष्डपित्- wd दशयति, तदनञ्जत्वे उपपद्यते, तस्मात् अपि न ae पिष्डपितृयश्चः-इ्ति।
fa योजनं चिन्तायाः?। यदि पौणमास्यामाधानं, तत अनन्तरायाममावास्यायां न क्रियते, यथा Yara; TT तद्धि सिद्धाग्तः, तथा कत्तव्यः। इदम् श्रपरः भरयोजनं,- कृण्ड- | पायिनामयने ˆ मासमश्रिद्धोकं seta, मासं दशपूणमासाभ्यां
४ अध्याये ४ ITT Il ५२.७
भा. यजेतः- इति, यथा पुवः पत्तः, तथा कन्तः पिण्डपित्यन्नः;
भा,
भा.
=
यथा सिद्धान्तः, तथा न कत्तेद्यः-दइति। Waals उदा- रन्ति,
“श्राधानं पौणमास्यां चेत्ते दथ करिष्यते ।
aay पितुयन्न्चेत् तत्रैव न करिष्यते इूति॥ (BI Bla अग) ॥
ae
रशनायाः FAT HAT ACTA I!
US रशना स्यात्तदागमे विधानात्॥ २२॥ (To)
ज्योतिष्टोमे श्रूयते, *श्राश्विनं we गृत्वा चिता यूपं परिवीय aad सवनीयं पुम् उपाकरोति- दति। aa संशयः,-- किं way रशना, उत यूपाङ्गम् 7-इति। किं प्राप्तम् I— पश्वङ्गम्" । कुतः ?। ˆ तदागमे विधानात्", पश्वागमे fe विधीयते, पशुना रस्याः सम्बन्धः उत्पत्तिवाक्ये ूयते,- "परिव्याणं छत्वा उप्राकरोति wy नान्यथाः- दूति ; एवं Ufa “€ ४ ~ भवति, कालवचने लक्षणा स्यात्,- परिव्याणेन कालो wa -डति॥
युपाङ्ग वा AMSAT ॥ २३॥ (सि०)॥
ज्योतिष्टोमे wernt fe यूपस्य संस्कारः, crn fe at च यावतो च द्रढिम्नो मात्रां यूपस्य सञ्ञनयति, दरदिम्ना च भरयोजनं यूपस्य । तस्मात् यूपस्य एव Fiera रशना स्यात्। fecttar च विभक्तिः तत्म्राधान्ये एव भवति, रशनायां च तृतीया, तृतोया च गुणत्वे तस्याः, तस्मात् TFL! यन्तुः- तदागमे विधानात् इत्युक्त, तत्परि दत्त यम्, उ चपते,- तदागमे विधानं
५२८ मोमांसा-दशने
भा. वाक्यम्, दितीया च विभक्तिः fe: were च, वाक्छं बाधेयाताम् ofa यत्तु लच्षणा- इति, अत्य सम्भवे लक्षणापि न्यास्यैव ॥
ख. HAUSA तदथंवत् ॥ २४॥ (Ae) |
भा. णवं च मदाथेवादोग्थेवान् भविष्यति, युवा चवासाः परि.
वोत रागात् स उ श्रेयान् भवति जायमानः, त॑ धीरासः कवय उन्नयन्ति खाध्यो मनसा देवयन्त दूति। तस्मात् युपाङ्गम रशना-इति।
किं watered चिन्तायाः ?। श्रौ मूयते,“ wage water waa} नियोज्याः दूति, ्रति-पखु र्ना काय्य, यदि पूवः पत्तः; सिद्धान्ते दैरशन्यमेव। स्लोकमपि उदाहरन्ति,
ˆ पश्वङ्गं रशना चेत्, यद्येकस्िन् बहन् नियुक्नोत ।
प्रति-पसु रशना काया ; यूपे चेत्, दै रशन्यं स्यात्" . दति॥ (४।४।९€ qo) ॥
खरोः पड्वङ्गताधिकरणम् ॥ ख. WEARS शत्वात् ॥ २५ ॥ (पु०)॥
रस्ति ज्योतिष्टोमे wy: अग्रीषोमोयः सोमाङ्गभूतः,--"यो दील्ितो यत् ware पमुमालभते'- इति। तच गूयते, --"खक्णा खधितिना च पयुमनक्ति-इति। aa सन्देदः, कि यूपाङ्गं खकः, उत पश्वङ्गम् ?-दूति। किं भाम् ?- यूपाङ्गम्-इति ब्रुमः कुतः?। ' एकदेशत्वात्, एकदे अः खसः यूपस्य- दरति yad,—‘ यूपस्य खरं करोतिः- इति (quart यूपं कुयात्-इत्यथः) ; एवं स यूपो भवति--इति, यथा च वालम् ॥
भा
=
४ अध्याये ४ पादः ॥ ५२९
ख. निष्क्रयश्च तदृङ्गवत् ॥ २६ ॥ (Ae) ॥
भा. युपाङ्गमिव खरम् निक्रयवादो दशयति, श्रपश्यन् इद वै पुरा षयो ये यपं प्रापयन्ति, सम्भज्ध GaN मन्यन्ते, TT- वेशसाय वा LS SATA ते प्रस्तरं खुवनिक्रयम् अपश्यन्, यूपस्य Vay श्रयज्ञवेशसाय'-- दूति निश्रयश्रवणात् तदङ्गता विज्नायते, तस्मात् युपाङ्गम्-डति॥
$ ॥ © a. Way वाथकममत्वात् ॥ RO ॥ (fae) ॥
भा. “पण्वङ्गं वाः, तस्य fe श्रन्ननाथंन We प्रयोजनं, तथा fe अूयते-“खरुणा पमुमनक्ति- दूति, तत् wea पोः, woud प्रयोजयति, यदि तदथः एषः खकः, ततो दृष्टं प्रयोजनम्, श्रथ यूपाथः, AEE मयोजनं ततः करुष्यम्। तस्मात् प्वङ्गम्-इति॥
ख. भक्तया निःष्क्रववादः स्यात् ॥ २८ ॥ (आ० fae)
भा. कया भक्तया ?। एवमाद्,--“ यूषः feel wea, यत्
खरः प्रक्िष्यते, तेन यूपः प्रक्छिप्यते- इति स॒ एष निष्कय xa भवति"--श्रनया भ्या स्तुतिः-दइति।
fa भवति प्रयोजनम् ?। Tag? एकादश पशवो यदा नियुज्यन्ते, तदा एकस्येव पशोः समञ्जनं, Wala TA; सवषा, (agra! खोक मवति,-
खरयपाङ्गमिति चेत् एकस्येव समञ्जनम् |
बद्ध नामेकयूपत्वे, सवषां तु समन्ननम्*- fa (४।४।९० Be) ॥
+ स्व॑षाम faa cfr wt: Ae पुर aT I 3
५९०
खु.
भा,
a
भा.
मीमांसा-दज्ने
चआाघारादोनामङ्ताधिकरश्म्।
दश्पृणेमासयोरिज्याः प्रधानान्यविशेषात् । २८ ॥ (Te) I
स्तो दशपुणमासौ, तत्र श्रूयन्े,-अप्नेयाग्रीषोमीयोर्षासु याजेन्दाग्रसान्याय्ययागाः, तथा श्राघारावाज्यमागौ, प्रयाजा- नुयाजाः पनीसंयाजाः, समिष्टयजुः fesaq—tfai तत्र सन्दे चः, किं सवं यागाः प्रधानभूता उत केचित् गुणभूताः ?- दति। किंप्राक्षम् ?--दशपुणमासयोयावत्य इज्याः ताः स्वाः मधानमूताः- इति, ˆ यजेत खगकामःः- इत्यविशेषेण याभेभ्य फलं शूयते, फलवश्च परधानं, सवे चामी यागाः। तसात् सं प्रधानभूताः- डति ॥
अपि वाङ्गानि कानिचित् येष्वङ्त्वेन संस्तति सामान्योद्यभिसंस्तवः* ॥ २० ॥ (fae) ॥
चपि ar "कानिचित् “अङ्गानि भवेयुः। कानि पनः तानि?। येषु शङ्गत्वेन संस्तुतिः, यथा ‘anita वा णतौ THA यत् ्राघारौ, WHAT वा एतौ AWA यत् श्राज्य- भागो, यत् भयाजानुयाजा ख इज्यन्ते वम्मे वा एतत् THT क्रियते, wer वा यजमानस्य ्ातृद्धस्याभिभूत्येः- दूति । TANT रथस्याङ्ग, च चुधो चशुष्मतः, म्मे वम्मेवतः, ˆ सामान्ये fe श्रभिसंस्तवोः युक्तः, यदि च ङ्गानि तानि संस्ततानि, ततः संस्तवोग्धवान् भवति। तसमात् श्रङ्गसंस्तुतान्यङ्गानि- ड्ति॥
* सामःन्येष्वभिमंस्तवः इति ate ate qe पाठः॥
४ च्रध्याये ४ पादः ॥ ४२९
LS € ख. तया चान्यायद्शनम् ॥ २१ ॥ (यु०) ॥
भा. णवं च रत्वा श्रन्याथेद् शनम् उपपन्नं भवति,-'मजाजे म्याजे छष्णलं जुद्ोतिः-इति। न च, मयाजान् यजति, न च चअनुयाजान् यजति- इति च॥
च अविश्षटिन्तु कारणं प्रधानेषु गुणस्य विद्यमानत्वात् ॥ 32 (आआ०)॥
भा. श्रविर्चिष्टमेतत् कारणं संस्तवो नाम, श्राग्नेयादीनामप्यङ्गत्वेन संस्तुतिरस्ति,-“भिरो वा एतत् यन्नस्य यदाग्रेयः, दयम् उपांसुयागः, पादावद्नोषोमीयःः-दति, fac: शिरखतोम्डध, इदयं WTI, पादौ पाद्वतः-दति wea श्रङ्गत्वेन संस्तुतिः -इति सवमेव ay प्राभ्नोति, तत्, प्रधानं न स्यात्, रसति पधाने कस्याङ्गम् ? तस्मात् न एतदङ्गम्- दति ॥
च. ATT AS MAGIA पराथत्वात् ॥ ३२ ॥ (य्०)।
भा. श्रथ यदुक्तम्-*अन्याथेदशनं पराधेत्वात्, न तत्साधकं भवति, परार्थं fe तत् वाक्यं, न दृश्यमानस्य ware: प्रापणाथम्, तस्मात् WATT प्रमाणमन्वेटशयं eT न्यायो वा, तद्धिन् रसति, छगतुष्णादशेनमिव तत् भवति, संस्तुति- रप्यसति न्याये, रसा धिकेव ॥
* तच दूति काण mile पु* Wert
५६२ मोमांसा-दश्ने
“vag त्वमिधानयोनिवेशः, afar व्यपदेशाच्च, तत्पनमूुख्यल क्षणं यत्फलवक्वं, तत्सन्निधावसं यु तदङ्क स्यात्, भागित्वात् कारणस्याश्तश्चान्य- सम्बन्धः ॥ 38 ॥ (Ale नि०)॥
भा. तुशब्दः पन्तं ्ावत्तयति। यदुक्तं--सवेाणि समप्रधानानि- दरति, नैतरेवं, दशंपूणेमासशब्दवाचपानि प्रधानानि कर्माणि। कुतः ?। फलसंयोगात्,-दशपुणेमासश्दकेभ्यः फलं शरूयते,- ° दशेपृणमासार्भ्यां खगकामो यजेतः-दति। कानि Tae. पुणमासशब्दकानि ?। येषां वचने पौणमासीशग्टोप्मावास्या- शब्दो वा, श्राप्रेयादीनि तानि। "ननु ्रमावास्याशब्दकानां नेव फलं श्रयते", उचते,“ पथक्ने' समुदाययोः ‘fala’ एतयोः “अभिधानयोः-“ पौणेमासीः- दूति च “श्रमावास्याः दति च, जिष्वा्ेयादिषु यः समुदायः, तच पौणमासीशब्द्ः, LACT अमावास्याशब्द्ः | "कथं UATE “श्रमावास्या'- इति च feweg: शूयते ?\ दयथेवत् ‹ पटे शा्च'। ° कथं तदयपदे शः ?'। दिवचननि्दआत्, -'दथपृणेमासाभ्याम्'- इति, एकार्थो च दशामावास्या- Wet) कथं ?। (दशा वा एतयोः पूवैः, TATE उन्नरस्तयोरथ यत् पणेमासं पूवेमारभते तत् श्रयथापूरै प्रक्रियते, दपणः मासमारभमाणः सर सत्ये चरं निवेपेत्, सरखते दाद्अकपालम WATT वै सरखतो, पूणंमासः सरखान्, उभावेतौ यथापूव करपयित्वारभते wy छप्रोत्येवाथो भिथुनत्वायः-डूति। तष TAMA प्रत्या अमावास्याशग्देन ब्ुवन्नेकाथेतां दशयति, अक्यते च चघनद्रस्यादश्नेन च्रमावास्या दभः-इति लच्तयितुम्, यथा चक्षषोरभावे सति “ चचुष्मान्--दरति चशुभ्यां लच्यते।
४ अध्याये ४ We! Il YRR
भा. एतस््रात् wears wary (लोके अवणात्) ` एकाथताम्
ख.
एवाभ्यवस्यामः। तत् पुनमुस््मल क्षणं, यत् फलवत्वं, यदन्यत् तत्सन्निधौ यूयते, तत् तदङ्गम्। कथम् ?। Kraay TE सन्निधौ श्रूयमाणम्, इ तिकन्तद्यताविशेषणत्वेन परिपूरणसमर्थं तदङ्गम् भवितमदति ; श्रकरुप्यमाने वाक्यदेखे we करुपयि- तव्यम् स्यात्-इति
"श्रा, ननु दशपूणमासफलमेवाचानुषज्यते'। उचयते,- शक्यमनुषक्षुम्, किन्तु दश्पुणमासवाक्यै साकाड्कुमेव स्यात्! श्रन्या श्रस्य इदतिकत्तव्यता WAT Heda! एषामपि z- याजादौनामन्या ! करप्येत५ ! एतदि तिकत्ते व्यता श्रवगम्यमाना SISA, तेन WATE, कारणं भागोति, WTA अनन्येन फलेन सम्बन्धोग्खुतः। तस्मात् न सवाणि समप्रधानानि, च्राघारा- दीनि गुणकमाणि- दरति ॥
गुणाश्च नामसंयुक्ता विधीयन्ते नाङ्गेषु पपद्यन्ते ॥ २५ ॥ (Fo) ॥
भा. नामविशेषसंगुक्ताञ्च गुणएविशेषा विधीयन्ते, यथा,--" चतुद्धाश्रा
पूणमासोमनिगष्षेत् पञ्च दोरा श्रमावास्याम्ः- इति, सवष
प्रधानेष्, अखन समुदाये wus, afea पञ्चद्ोजा- दतिविभागाविन्नानचेद्ं नोपपद्येत । भवति चेवंलश्चणकं गुण- विधानम्, तस्मात् श्रस्मत्पत्त एव-इति। श्रपि च श्वङ्कत्वेन ्राघारादीनां संस्तुतिरुपपन्ना भविष्यति॥
* auartala फा क्री पु* पाठः|
५२४ मोमांसा-द्ने
ख. तुर्या च कारणखुतिरन्येरङ्गाङ्गिसम्बन्धः* ॥ ३६ ॥ (आ०)॥
भा. अथ यदुक्घ्.-्राप्रेयादीनामप्यङ्गत्वेन संस्तुतिरङ्गत्वम् स्मापयेत्- इति, तत्परि्त्तद्यम् |
ख उत्पत्तावभिसम्बन्यस्तस्याद् ज्गोपद शः स्यात् ॥ ३७ ॥ (ae fae) ॥
भा. नेष दोषः, प्रधानानामण्येषां सतामुत्पर्यपेश्चा शिरश्रादि- स्तुतिभविष्यति--इ ति, जायमानस्य fe परुषस्य श्रये रो जायते, WY AY, TIS, एवमाग्रेयोम्यतः, उपांखुयाजो मध्य, च्रग्रोषोमीयः पञ्चादिति,-णुतस््मात् सामान्यादेषा स्तुतिः —<fa i
ख. तथा चान्याथेदशनम् ॥ ३८ ॥ (qo)
भा. MATH पूणमास्यामाङ्तयो यन्ते, योदश अमावास्या aia इति, इतरथा न चतुद पौणेमास्यामाह्तयो भवेयुः, न वा चमावास्यायां चयोदश-इति। aang श्राग्नेयादीनि प्रधानानि, श्राघारादौन्यङ्गानि-दति सिद्धम् i (४।४। ९९. We) ॥
qifaea दौोचरणदोनामङ्तापिकरश्म्॥ ख. अ्योतिष्टोमे तुल्यान्यविशिष्टं fe कारणम् । २९ ॥ (Tou भा. अस्ति ज्योतिष्टोमो,- ज्योतिष्टोमेन खगेकामो यजेत- इति,
ee 19 8 श
2 रद्गाभिसम्बभ्पैः दति खा, Fre ge पाठः॥
४ WTF छ UZ I ५२५
भा. तच दौक्षणोयादयसख यागा विद्यन्ते, सौत्ये चाहनि सोमयागः। तच सन्दे ः,- किम् रच यागमाकं प्रधानम्, उत सोमयागः? -डइति। किं ्राप्तम्?--ज्योतिष्टोमे तुख्यानि सवाणि भवेयुः | कुतः ?। विशिष्टं fe कारणं, यागात् फलं शूयते, सवे चामी यागाः, फलवच्च प्रधानम्। तस्मात् ज्योतिष्टोमे सवं यागाः परधानम्-दरति॥
खः गणानान्तृत्पत्तिवाक्यन सम्बन्धात्कारणथ्ुतिस्तस्या- त्सोमः प्रधानं स्यात् ॥ 8० ॥ (fae) a
भा. गुणानां तु उत्पत्निवाक्येनः सम्बन्धो भवति। केषां गृणानाम्?। ज्योतिषां स्तोमानाम्। कतमेन उत्पत्तिवाक्येन सम्बन्धो भवति?। “ज्योतिष्टोमेन खगेकामो यजेतः- इति, ज्धोतिष्टोमात् यागात् खगः श्रूयते, न यागमाात् ; यत्र च ज्योतींषि स्तोमाः, स ज्योतिष्टोमः। कस्य ज्योतींषि स्तोमाः ?। सोमयागस्य- दति ब्रूमः, एवं fe श्ाम्नायते.-' कतमानि वा रतानि ज्योतींषि, ये एते तस्य स्तोमाः,- बिटत्पश्चद श- सप्तद्शेकविंशाः एतानि वा ज्योतींषि, तान्येतस्य स्तोमाः- दति, सोमयागस्य स्तोमा अङ्गं, समभिव्याद्ारात्,- "यं वा गृद्धोत्वा चमसं वा उन्नीय way उपाकरोति-टति, ते च स्तोमाकिषटदादयः। कथम् ?। “चित् वद्िःपवमानं, पञ्चदशान्याज्यानि- इत्येवमादिभिः Waa: | तस्मात् चिहदादिस्तोमकः सोमयागः, स ज्योतिष्टोमः- इति। यश ज्योतिष्टोमः ततः फलं, यतश्च फलं तदेव प्रधानम् - इति। "कथं पुनलिटदादयो ज्योतींषि+ ?। उच्रते,- भवन्त् वा ज्योतींषि, मा वा भुवन्, ज्योतिःशब्देन तावत् उक्तानि।
* arate veal: दति पाठः ate me geil
५३९ मोमांसा-दभने |
भा. वचनमाचेणापि शब्दो भवति, विशेषतो aqui श्रपिच द्योतनिवे दौभ्िक्मणो ज्योततेवा ज्योतिःशब्दं लभन्ते, द्योत्यते fe a: शब्दः, द्योतयन्ति दति वा स्तुत्याम्। तस्मात् सोम यागो ज्योतिष्टोमः, स च प्रधानं, गुणभूता दीत्षणीयादयः- दति॥
ख. तथा चान्याथद शनम् ॥ ४१ ॥
भा. “अ्अिरोवा एतत् यन्नस्य यत् टोत्षणोया- इत्येवमादि च fay दृश्यते, तथा Tory ज्योतिष्टोमविकारे दौ च्षणोयादयो कृश्यन्ते,--“ चतुविं्तिमानं fecet दीक्षणीयायां दद्यात्, प्रापणीयायां इ चतुविं्तिमाने- इति, cet न भरवत्तयि- wae दीत्षणीयादयः। तस्मात् श्रपि सोमयागः मधानम्- fa th (४।४।९२ Wo) ti
दति ओ्रीशवरखामिनः रतौ मीमांसाभाष्ये चतुथस्याध्यायस्य चतुथः पादः ॥ समाप्तञ्चायमध्यायः॥
पञ्चमे अध्याये प्रथमः WT Il वी क्व ay क्रमनियमाधिकरकम् ॥ (वश क यसरङितम्) ॥
(श्रुतिबली यस्तवन्यायः) ॥ ख्. श्तिलक्णमानपव्थं तत्ममाशत्वात् ॥ १॥
भा. UMMA प्रयोजकाप्रयोजकल णं TH, तन्न प्रमत्तम्, CE इदानीं क्रमनियमलच्षणम् उचयते, तत् अत्यथपाटप्रटत्ति- काण्डमुखेयवच्यते, Batata च बलाबलम्। श्रादितस्तु शरुतिक्रमशिन्यते, - किं यथाश्रुति पदाथानाम् क्रम ्रास्धेयः, उत अनियमेन? डति fa प्राप्तम् ?-एकत्वात् कन्तः, TARAS पदाथानाम्. ्रवश्यम्भाविनि क्रमे लाघवात् प्रयोग- प्रासुभावाच श्रनियमः- इत्येवं प्राप्ते FH! | “तिल चणम् WTS तत्ममाणत्वात्-- इति, जुति णम् अक्षराणां, तन्निमित्तं यस्य क्रमस्य, स॒ साधुः क्रमः, अति भरमाणका fe वेदिका श्रथाः, नैषामन्यत् प्रमाणमस्ति (९।९। २ ख०)-दृत्युक्गम्। “किम् इद उदाद्रणम्?'। सरे दीत्ता- क्रमः, "ये ऋत्विजस्ते यजमानाः दतिः om, तेषां दीचा- क्रमं विधत्ते, अरध्व्यगृ पतिं दी श्चयित्वा ब्रह्माणं दोच्चयति, तत उन्नातारंः, ततो होतारं, ततस्तं प्रतिप्रस्थाता दीश्षयित्वा afeal दीक्षयति, ब्राह्मणाच्छंसिन ब्रह्मणः, प्रस्तोतारम् उद्गतः, मेवावरुणे होतुः, ततस्तं नेष्टा दीच्चयित्वा तुतीयिनो दोत्तयति, Wa ब्रह्मणः, प्रतिद््तारम् उ्ातुः, श्रच्छा वाकं होतुः; ततस्तमुन्नेता दौीच्चयित्वा पदिनो दीक्षयति, पोतारं
* दन्येषम् दति पाठः खा? सान्पु०॥ ५
५२८ मो्मामा-टद्रंनं
भा. ब्रह्मणः, सुब्रह्मण्यम् FHT, चावस्तुतं चोतुः; ततस्तमन्यो ब्राह्मणो दीच्वयति, ब्रह्मचारी वा श्राचायभेषितः-इति। श्रनियमेन क्रमः कत्तद्यो, यथा ya: प्तः; यथा तद्दि सिद्धान्तः, एष एव क्रमः कत्तयः- इति ।
तत्र श्राह, ‘ward सुतिवचनम्-इति। उचयते, -
कमयं न साधुः? न, (न साधु--इति Ga न्याय्यं तद्धि। "नबरूमः,-न साधुः करमः- इति, किं तद्धि ?--उक्तस्य पुनवेचनमन्याय्यम्- इति। उचयते, साधोवचनं बङशो- मप्यु चपमानं न्याय्यमेव, श्रसाधोस्तु सकछदप्यन्याय्यम्। ‘ATE, सछदचनेन ज्ञातस्य पुनवेचने न प्रयोजनमस्ति डति । उचयते,-भवति श्रप्रक्रणम् wie प्रयोजनम्- इत्युक्तम् । 'छत्निकारेण तत् कायेम्-- इति चेत्। चकारस्याप्यविशेषो एन्निकारेण। ९म वणेकम्॥
थ वा श्रधान्तरमेव Cea. तत्र हि Wa एव संश्रयो ` विचारो निणेयख,-श्ू(तप्रमाए्को धमः, अन्यप्रमाणकः ?-- ` इति daa प्रत्यत्तादौनाम् श्रधिगम्य- निमित्तत्वात् न
तत्पम्रमाणकः, तीद्धियत्वाश्चोदनालन्तणः- इति विचारः। चोदनालत्तषणः एव- दूति निणेयः। इह तु सिद्धे तत्प्रामाण्ये व्यवद्धारक्रमस्य साधुत्वावधारणम्। रय वणेकम् ॥
श्रथ वा अ॒तिविचारोग्यं- किं पदाथाः कत्तवयाः?-ड्ति
विधानम्. किं वा क्रमो विधोयते ?- रूति। चनेकाथं वधाना- नुपपत्तेः क्रमे* अनुवादः पदाथानां विधिः; अवदानवाक्येष्विव, पदा्थविधानं श्त्या, कमविधानं वाद्येन, तात् न क्रमो विधोयते- इति ya: we) “ननु श्रवदानवाक्येषु क्रमो विधीयते'। सत्यं विधीयते, पाटेन, न श्त्या, “ये ऋत्विजस्ते
Ee Ee ee Cm
cr ce ce ee + oe ee a ee one ।
* क्रमः Tf Glo Ge To पाठः॥
५ ध्याये ९ पादः॥ Use
भा. यजमानाः- दति तु, दीश्लायाः प्राप्तत्वात्, कमविधानाथा
खतिः- दति सिद्धाकः। तस्यात् श्वपुनरक्तम्-इति॥ देय वणंकम्। (५।९।९ Fe) ॥
कमस्य कविदाथिकत्याधिकरकम् ॥ ख. HAA WI
भा. किम् एष एव Sram ?। wea श्तिवशेनेव भवितुमदेति- इति, wa द्ि,-"चोदनालच्तणोग्था धमः (९।९।२द०)-- इति।
एवं भ्रात aH. sare’ (सामथ्याञ्च) क्रमो विधीयते-- इति, गुणभूतो fe पदाथानां क्रमो भवति, यञ्च यस्य निवेत्ये- मानस्य उपकरोति. स तस्य गुणभूतः, यस्सिश्चाग्रीयमाणे Tere: एव न सम्पद्यते, न स गुणभूतः, विनापि तेन, न वेगुण्यम्। एवं WAT क्रमस्य गुणभावो यत, तत्र रथन स एवाख्यितव्यः, यथा “जाते at ददाति, जातमञ्जलिना गृह्काति, जातमभि- प्राणिति दूति, अथात् पृवमभिप्राणितच्म्, ततः अज्ञलिना THAT, ततो वरो देयः- इति, तथा विमोकः पृवेमाम्नातः, ayn, wag विपरीतः कायः। याज्यानुवाक्ये तु विषयेयेण श्राम्नाते, विषययेण कन्तथे; न 9a पाठक्रमो Had,” यतो देवतोपलक्षणाथाग्नुवाक्या, प्रदानाधा याज्या | ‘Saws जुहोति दरति पूवमाम्नातम्, ‘ed पचतिः- दरति पश्चात्; ्रसम्भवात् पूवेमोदनः WaT) RAHAT तु विपययेण arma, तौ च बिषययेण क्तौ ॥ (५।९। ` 2 Wo) Il
es ee ee re eee क +o oe eee |
° अनुमोयमे इति पाठः wre क्रीर पु०॥
५४० मीर्मासा-दभंने
मस्य कचिदनियमाधिकररम् ॥
ख. अनियमोऽन्यतव ॥ ३ ॥
भा. अन्यद्खिन् विषये क्रमस्य नियमो नारित, यथा दशपूणे- मासयोयाजमानानां पभयाजानुमब्रणादीनाम् नानाओआखान्तर- समाम्नातानां “वसन्तब्डतूनाम् प्रीणामिः-इत्येवमादीनाम्, एको ममः-इत्येवमादोनाश्च ॥ (५।९।२शअ्ग०)॥
क्रमस्य कचित् पाठटानुसारिताधिकरलम् ॥ !पाठकऋमन्यायः) ॥
ख. क्रमेण वा नियम्येत कत्वे कत्वे ATTA ॥ ४ ॥ (fa) un
भा. दचपुणमासयोराम्नातं,-* समिधो यजति तनूनपातं यजति wel यजति बद्ियजति erent यजति-इति। as संश्रयः, -किम् अनियतेनेव क्रमेण एषाम् अनुष्ठानम्, उत, यः पाठक्रमः स एव नियम्येत ?-इति। fa प्राक्म्?-नियम- कारिणः ्ञाखस्याभावात् नियमः-डति। एवं प्रापे ज्रमः,--' Haw एव ˆ नियम्येत wafya कतौ- दति । कुतः ?। “ तङ्गुणत्वात्, तद्रुणत्वं fe गम्यते पदा्धानाम्. यथा, Bald, अनुलिम्पेत्, yea - इति च क्रमेण चनुष्टानम् अवगम्यते, वाक्यात् पदाधानाम्; यथा चादृष्टाथषु उपदिश्य- मानेषु, कित् ब्रुयात्, “देवाय धूपो टेयः, पुष्पाण्यवकरि- तद्यानि चन्दनेनानुलेप्त्थः उपद्धा रोगौ उपदशः, एवं छते देवस्तष्यतिः- इति; तमन्यः भ्रतिब्रूते, नैतदेवं, न प्रथमं धूपो दातव्यः.प्रथमं पृष्पानि चवकरितब्यानि- इति; एवं मन्यते, --धुषदानस्य प्राथम्यम् watt उक्तम्-इति। = ATA वाचनिकं एषाम् एष क्रमः- इति ॥
ख.
भा.
५ Wyre ९ पादः॥ ४४९.
अशाब्द् इति चेत्, स्याद्राक्यशब्दत्वात्॥ ५॥ (अआ०)॥
‘tfa चेत् पश्यसि, aad गम्यमाने ` शाब्दः एव क्रमः | कथं ?। पदाथेपवेको वाक्याथेः, पदेभ्यञ्च पदाथा एव Wasa न क्रमः। स्यात् एतदेवं, यदि पदाथानाम* समृद्धस्य शरवणं प्रल्यायकम् अथस्य स्यात्, न त समदायः प्रत्यायकः, इत्यन्नं ' तङ्धतानां क्रियाथन ममाम्नायः' (९।९।२५ अ०)- इत्यत्र | तस्मात् क्रमस्य वाचकशब्दाभावात् MATE एष क्रमो्बगम्यते। एवं चापूवासत्निरनुयरहीष्यते, इतरथा सापि fanaa! aq cai दश{यपष्यति च,- इद यस्यागरम्वद्यति, श्रथ जिद्ायाः, श्रध aaa: —cfa, यद् नियामकः पाठक्रमः, ततो a विधातव्धमेतत्, नियामके fe पाठक्रमे पाठक्रमात् एव प्रायात् ॥
ख. WAH वानमानं स्यात्, क्रत्वेकत्वे परायत्वात्
भाः
स्वन त्वथ्यन सम्बन्धः, तस्मदछछश्चन्द्मच्यत ॥ € ॥
(are नि०,॥
एकस्िन् क्रतावेकत्वात् कतुः, ्रनेकसिन् पदायग्थेशटतत्वात् क्रमस्य, TI एष एव क्रमो नियम्येतानुमानेन । कुतः ?। ‘coma वेदस्य,-पराथा fe वेदो यद-यत् waa शक्यते कत्तम्, THAW प्रयोजनाय एष समाम्नायते, शक्यते च Saat Teta विधातम्, शक्यते च क्रियाकाले प्रतिपकल्षम | तस्मात् वेदः Wty विधातुम् उपादेयः, क्रियाकाले च प्रतिपत्तुम्, न शक्यते विशेषः,--विधातुमयं समाम्नायते, न प्रतिपत्तम्- दति, गम्यमाने विशेषे उभयाथेम् उपादीयते-
ne a क eine seme , eee त oe ee
+ पद्नाभिति We Ute Fo Wis II
YY र arater Ha
भा. इति गम्यते। मतिपन्तुम् च श्रनेन क्रमेण शक्यते, नान्येन,
q.
aT.
qd.
भा.
शरत एव च छंत्वा पाठक्रमापचारे, विनष्टः- इत्युचपते, इतरथा fe, यत् यस्य प्रयोजनं, afar निवनमाने एव fa नष्टं स्यात्? दृष्टं Hla, तच्च Ase दृष्टे सति तस्मात् खन्द क्रमः,-य एव पदाथानां वाचकः Wess, स एव क्रमरयापि॥
तथा चान्याघद्शेनम ॥ ७ ॥ (Ae) A
एवं च न्यायं दशयति," खत्यस्तग्टतव्या उपदधाति | व्यत्यस्तं षोडशिनं असति । श्राञिनो दशमो गद्यते, तं तु तीयं जुहोति दति, यदि नियमेन उपधानं शं सनं षव, व्यत्यस्त वचनम् Was स्यात् ! न हि, कथञ्चित् श्र्यत्यासः- डति, तथा श्राश्िनस्य त् तीयस्य होमान्वादो न श्ववकरुप्येत, यद पाठक्रमेण नियमः-डलति। तथा,--"शरभिचरता प्रतिलोमं Way, प्राणानेव awa प्रतोचः प्रतियौति दति कचित् प्रतिलोमं विदधदनुलोमं दभेयति, तदुपपद्यते, यदि पाठक्रमेण प्रयोगः, इतरथा, सवमनखोमं स्यात्, प्रतिलोमदशेनं नोप पद्येत ! तथा ` चतुधात्तमयोः प्रतिसमानयति'- इति उक्ते सति, “श्रतिद्धायेडो ata: प्रतिसमानयति'- इति उचयते, तेन बद्दिषः चतुथतां दयति, सा पाटक्रमे नियामकेग्वकरूपते ॥ (५।९।४अ०)॥
wee कचित् प्रथमप्रवुश्मु सारिताधिकर खम् ।॥ (प्रावर्भिंकक्रमन्धायः) ॥
TEM तुल्यकालानां गुणानां तदु पक्रमात् ॥ ८ ॥ (fae) ॥
वाजपेये GAT प्राजापत्यान् पश्चन् श्रालभते- इति,
yaad तेषु wee चोदकप्राप्ताः प्रो्चणादयो धमाः, तष
भा.
भा.
a.
भा.
wee
५ ध्याये ९ पादः ॥ ५४३
प्रथमः पदाथा यतः-कुतञिदा रब्धच्यः, दितीयादिषु भवति संशयः,- किं तत wa दितोयोम्पि were ध्रारन्धच्धः, उत दितोयादिपु अनियमः? ट्ति। fa तावत् प्राप्तम् ?--नियम- करिणः शाखस्याभावात् अनियमः-दति।
एवं प्रापि, FH, — यतः पूव ्रारन्धः, तत एव हितोयादयोग्पि पदाथा श्ारम्धद्याः*-डति। Ra एतत् ?। ˆ तदुपक्रमात्", सव fe पदाथाः प्रधानकालात् न विप्रक्रषट्याः, प्रधानं हि. चिकीषितं, ad वा तेषां निमित्तं, सहवचनं fe भवति,-- ^ पदार्थः सदह प्रधानं कत्त्यम्-- इति, बङ़पद्ाथसमाम्नानात्त अवश्यम्भावो fara, तथापि तु यावद्भिनाच्व्ितः शक्यः पदाथः कतुम्, तावज्ञि्येवधानम् WAR कर्तम्, ततो- ग्भ्यधिकेन न अधवधातश्चम्- इति, यदि दितोयं पदार्थमम्यत Aa, ततोम्धिवैरपि व्यवदध्टात्, तया भयो गवचनं TIA! “नन् तथा सति कय्िदल्पेब्धव(तो भविष्य[त'। waa.— श्रनुमतानां यवधायकानां त्यागेन कथित् ऋभ्यधिको गुणो भवति--इति तस्मात् यतः पूवपद WV: तत ण्व उत्तर ्रारम्भणोयः-इति॥
सव्यसिति चेत्॥ < ॥ (आ०)।
दति चेत् पश्यसि, प्रधानाविप्रकषण प्रयोगवचनानुपद्दः-- दरति, (ae are गुणकाण्डम् wala श्रपवजेयितच्यं, यथा सौयादिष॥
नाकू तत्वात् ॥ १०॥ -आ० नि०)॥
नेतदेवं, Tama एव हि न श्रनुषितः स्यात् ॥
Stes ree ene ee -- ~ ~~ —
* femaista पदाथः Urcore: दति काण Hite To Ula: II ध + आभ्यधिकेः दति पाटः Ble Rilo To WIS: II
५४४ मोमांसा-दमंनं
ख. क्रत्वन्तरवदिति चेत् ॥ ११॥ (आआ०)॥
भा. श्रथ यदुक्यथा करत्वन्रेष सौयादिष्-इति, तत् परि CaAqsA Il
ख. नासमवायात् ॥ १२॥ (Bre नि०)॥
भा. नतेषामथोात् क्रमः प्राभोति, यो नियम्येत, wert fe नियमो भवितुमद्टति, अरनङ्गसमाश्यस्य खयमङ्गता HAA |
(५।९।५ We) ॥
wre कचित् स््ानानुखारिताधिकरकम् ॥ ख. स्थानाच्चोत्पत्तिसंयोगात् ॥ १३ ॥
भा. (रकविंशेन श्रतिरातरेण प्रजाकामं याजयेत्, चिनवेनौजसकामं, चयलखिंओेन प्रतिष्टाकामम'-इत्येवमादि श्यते । त रागमेन सद्कुपापूरणम्- इति वच्यते । तच waa क्रियमाणे, किम् नियरजक्रमाः* सवा we श्रागमयितद्याः, उत काण्ड- क्रमेभ्यः?- इति fa प्राप्तम्?-अनियमेन-इति। wa? अतिरात्रे चिनवादिश्न्दाथनताः प्राभ्रुवन्ति, तत्र एतासां प्राभ- वतोनाम् पाठक्रमो नास्ति-दरति। एवं MT उचयते,- यदासां समाम्नाये स्थानं, तेनेता Aa नियम्यन्ते, या पूवं समाम्नाताः, ताः पूवमेव . WAM, श्रानुपूवस्य fe दृ मेतत् प्रयोजनं, यदुत्तरस्फ्रणं! तदपि बिकीषितमेव-इति। चिनवादिशष्टेः अतिरात्रे यौगपद्येन चासां ma: पाठक्रमस्य अविषयः-
See ewe = क ~ — -teewe-e > ~ - "~` - - ~-- ~ ~-~--~------------ ------ ee oe ee
। * अनियतक्रमाः दति काण wre qo gia: 1 † Fence सरम इति ate कोण qe Wis: II
५ खध्याये ९ ore I ५४१५
मा. इति श्रधिकरणान्सरम्- डति भवति मतिः। समाम्नायपाढ. क्रमादेव Wa नियमः-दइति पनरश्क्ता गम्यते- दति खन्यथा CN वयत, wad
घ. स्थानांच्चोत्पचिसंयो गात् ॥ १३ 0
भा. साद्यस्के* गूयते," सह पशरूनालभतेः-दति। तत्र एषो- म्यः समधिगतः,- सवनीयकाले याणाम् श्रालम्भः--दति। ` खथ TI पाठक्रमात्, किम् श्रप्रिषोमोयः पूवम् च्रालम्धब्यः, उत स्थानक्रमात् Ye सवनोयः7-इति। किं प्राप्तम् पूर्वम् ?- अ्रिषोमोयः-दति। yap पाठक्रमात्। रवं भ्रा बमः, -- सवनीयः YS, “स्थानात्” यदि पूवम् श्रश्नोघोमोयः स्यात्, सवनोयस्थानं दयाहन्येत । 'श्राश्विनं ater जिता युपं परिवीयः--इति। ‘aq डराचापि पाठक्रमो बाध्येत बाधर्ता, तस्य fe प्रतिषेधाथेः सशन्दः समाम्नातः, प्रतिषिद्ध च ाश्विनयदहस्थानम्, तन्न बाधितव्यम् ॥ (५।९।६ श्र०)॥
मी at
ड्क्ररस्य मुखयक्रमानुसखारिताधिकर SR | घ. मुख्यक्रमेण वाङ्गानां तदर्थत्वात् ॥ १४॥
भा. "सारखतौ† भवतः, एतत् वे दैव्यं मिथुनम् दति श्रयते । तत्र सन्देदः,-- किं खोदे वत्यस्य प्रथमं धमाः, उत पुरे वत्यस्य ? -इति। नियमकारिणः शाखस्य रभावात् च्रनियमः;-- दति Me ब्रूमः “मुख्धत्रमेण a नियमः व्यात्- दूति खोदे त्यस्य हि पूवं याज्यानुषाक्ययोः समाम्नानं,- “प्राणो देवी सरखती-इति। तख्यात् खोदे वत्यस्य yi प्रदानेन
गिम
* साद्यस्क्रः सामयामविषटेवः | । Ucar? च सरखांख, ते देवते ययेायम्याख सारखते। ।। Se
५४६ मीर्मासा-ट्शने
भा.
भा.
ख.
भा.
भवितव्यम्, तचरात् सीदे वत्यस्य पूवे धमाः कायाः, तथा fe प्रधानकालता भवति WATATH, इतरथा, येः पदार्थेद्यवधानं सामथ्यात् अनुज्ञातं, तेभ्योग्धिकेरपि व्वधानं स्यात् ॥ (५। ९ । ७ Fe) ॥
को क आका ee
ery सुद्छक्रमापेखया पाठस्य बरवच्छाधिकरणम् ॥ प्रकतौ तु खशब्दत्वात् यथाकमं प्रतीयेत ॥ १५ ॥
दशपूणैमासयोः पूवे मौषधधमा; समाम्नाताः, ततः श्राज्धस्य | तत्र सन्देद्दः+ किम् श्रद्रोषोमोयधमेाणाम्, quay पुवम् NIST धमाः. AVA, उत यथापाठम् ?-दति। मुख्घ- क्रमानुयद्धेण WISE पूवेम्;- इति प्रापे ब्रूमः, प्रतौ यथापाठं प्रतीयेत, खशब्दो fe तेषां पाठक्रमः, सः अन्यधा क्रियमाणे बाधितः स्यात्, स्त्वस्य पृनखुपसद््या हकः प्रयोग वचनः, THRU पदां सन्नष्टष्यकाणे न बाधितो भविष्यति | श्रपच पाठक्रमे Ges, — खाध्यायोग्भतद्यः- दति, मुस्ब्- क्रमेण प्रयोगवच्नेकवाक्यता TEAT* ॥ (५।९। ८८ Bo) ॥
—=
ब्राद्यश्पाठात् मन्त्रपाठस्य बलोयस्त्वाधिकररूम् ॥ मन्त्रतस्तु विरोधे स्यात् प्रयोगरूपसामर्थ्यांत् तस्मात् उत्यत्िटेशएः सः ॥ १६ ॥
दशेपुणमासयो € ४ ५ श्राप्रेयस्य पूवं मब्रपाठः, उत्तरो ब्राह्मणस्य । तत्र सन्देहः, कतमः! पाठो बलीयान्-ट्ति। उचयते,-
नियमः, नियमकारिणः शाखस्य चभावात्-डति।
* aaa कमः कल्पा दूत्यथेः इति वाक्गिकम् ॥ † कस्य दूति का" क्रौन्पुर पाठः
भा.
ख.
५ ध्याय १ पाद्ः॥ ५४.७
एवं पराप्त TM, — WAITS] बलोयान्। कुतः ?। “प्रयो गरूष- AAT प्रयोगाय AGW STATA, तदस्य सामथ्यं येन म्रः प्रयुज्यते, तस्य च प्रयुज्यमानस्य क्रमो दृष्टाय भवति | ‘aq च ब्रा्मणपाठस्य चपि तदेव प्रयोजनम्'। उचयते,-- " उल्पत्तिटेशः सः'- अपरमपि तस्य प्रयोजनं कमात्पत्यथं भविष्यति॥ (५।९।८ अ) ॥
~ ~~ +e
प्रयागवचनान् Geng waawifeaceq ii
तद्चनाद्विलत। रथाप्रधानं स्यात् ॥ १७॥ (प्०,॥
भा. afer च्चध्वरकष्पा नामेष्टिः, “च्रा्नाविष्णवम् एकादशकपालं
भा.
निवपेत्, सरखतो Ws स्यात् वाद्ेस्पत्यञ्चसः- ट ति | ततर सन्दे हःः--किम् Wafers areas पूवे धमाः काय्याः, चोदको बलवत्तरः, प्रयोगवचनात्; उत उपांसुयाञ- विकारस्य प्रयोगवचनो बलवत्तरः, चोदकात् ?--इति। किम् प्राप्तम् ?--' faway अस्यां, ' यघाप्रधानं स्यात्, ˆतदचनात्", तेषां सात्तादचनक्रमो विक्त, तेन सन्निदितानाम् उप. संहारकः प्रयोगवचनो दि प्रत्यक्षः, तद्माणणां च श्रामुमानिकः चोदकेन ह स प्राप्तः। तस्मात् Was प्रयोगवचनो बलवत्तरः, तेन चोदक श्रानुमानिको बाध्यते ॥
विप्रतिपत्तौ वा प्रक्ृत्यन्वयाद्यथाप्रकुति ॥ १८ ॥ (सि०, ॥
मुसखाङ्गक्रम--“ विप्र(तपत्तौ वा", यथा प्रकृतौ, तथेव विकतौ भवित॒मडति- इति । कतः ?। ' प्रत्यन्बयात्, यादृशाः प्रतौ ual, तादृश्या एव विषटतौ भवितुमद्ध-न्त- दति, मुख्यक्रमेण क्रियमाणा न प्रज्णतिवत् हताः wy चोदको हि प्रयोग-
५४८ नौमांणा-दषमे
भा. वचनात् बलत्तरः, स fe उल्पाद् यति प्रापयति च। प्रापितान् अभिसमोच्य प्रयोगवचन उपसंहरति, स प्राेषु उत्पन्नः माक्षिनिमित्तक उत्तरकालं yaad न बाधितुमद्ेति चोदकं, प्रत्यश्चोम्पि सन्; बहिरङ्गत्वात्, यथाप्राप्नाने बोपसं{रष्यति। तस्मात् पूत वादस्पत्यस्य धमाः, तत चाज्यस्य-इति॥ (५।
९।९० ०) ॥
बिम कचित् प्रङतिषमनतिरेश्ाधिकरशम् ॥ (खाकमेधोयन्धायः) ॥
ष. विरतिः प्रकृतिधम तात्तत्राला स्या्यथाशिष्टम् ॥ १८ ॥ (पू, ॥
भा. चातुमास्येषु साकमेधः तृतीयं पव, तस्य श्रवयवाः,- अग्रयै- प्नीकवते पभ्रातरष्टाकपालो, AMT सान्तपनेभ्यो मध्यन्दिनि चरः, मर्द्यो गृहमेधिभ्यः सवासां दुग्धे सायमोद नम्- इति | तश्र सन्दे्ः,- किम् एता BTR इष्टयः, उत सद्यखालाः ? —cfa किं प्राप्तम् ?--"विङृतिः' " तत्काला' भवितुमद्ेति इति, “यथाशि्ट,--यथा भरकतिरुक्ता, तथा विकृतिः स्यात् प्रतिधा fe सा, तस्मात् या faafa:, सा दयद्काला भवितुमदति+- इति it
Safa ar क्रमकालसंयक्ता सद्यः क्रियत तच विधेरनु-
मानात्मकतिधममलोपः स्यात् ॥ २० ॥ (Fao
भा. श्रः कालेषु ये पदाथा उच्यन्ते, प्रातमेध्यन्दिनि सायम्- इति, mau a एकस्िन् अष्नि-- डति प्रतीयन्ते, यथा देवदत्तः प्रातः श्रपूपं भ्तयति मध्यन्दिन विविधमन्नमच्राति, पराणे
[क 3 1 7 क 2 1 गा 77) --~~ ~~ = न~ + ~ ~ = <a क wees त me ee
° ao feats: wot gwar «fa qe Ue Yo पाठः॥
५ ध्याये ९ पादः ॥ ५४९
भा. मोदकान् भद्ययति- दरति wafer श्रहनि- इति गम्यते | तस्मात् सद्यस्काला एवञ्ञातीयका विल्लतयः, reared fe चोदट्कप्राप्षम् श्रानुमानिकं, HTT EAT सद्यस्कालतया बाध्येत ॥
ख. RAAT इति चेत् ॥ २१॥ (आ०,॥
भा. “इति चेत्' पश्यसि. प्रातः UY भूयते, तथा wafer सायं च-ट्रति, उत्कषा भविष्यति, यथैतेष कालेष ATs, न ष्व, दरद्चकालताया बाधः, एकस्याः भातर नीकवन्तम् TIAA, दितीयस्य प्रातयेचयते। एवं सान्तपनीया* पुतदुमषयन्दिने उपक्रस्यते, अपरे द्युमध्यन्दिने यच्यते, तथा TAMA सायम् उपक्रमणं FI, सायं यागः श्रपरेद्युः- द्रति। "ननु वाक्यात् एकम हगम्यते'-द्रत्युक्तम्। उचयते, - पदाथसामथ्यजनितो च वाक्याया भवति, न च, WA पदायंसामथ्येम् चरित, येनेकम् TUNA ॥
ख. न तत्सम्बन्धात् ॥ २२॥ (re नि°)।
भा. नैतदेवम्। BATT?! ' तत्सम्बन्धात्,--एककालसम्बह्धानि प्रधानानि अङ्गैः CE BAA! कथम् साङ्ग दि प्रधानं प्रातः- काले शरूयते, तथा मध्यन्दिनि सायं च; न श्रङ्गानि भातः- कालादिषु । AT श्रन्यकालेषु श्रङ्गेष्वन्यकालेषु च प्रधानेषु, न, साङ्गं तेषु कालेषु छतं स्यात्। तस्मात् सद्यस्काला ण्वेता विहतयः-इति। चपि च," are साकमेधः इति gaa, तत् सद्यरकालासु उपपद्यते ॥ (५।९।९९ We) ॥
ee eo = न ~ ज [क ee ee
* खाकापनोयाः इति पाठः wre Ste wel तजश्रियापि vate तदमुगुरा खख्ि॥ + तव्धन्धवमत् इति का, Me पुर पाठः॥
WY © मो्मांखा- दथ मे
अनयाजायत्कषंप्रयाजान्तापकषाधिकररम् ॥ (तदातितदन्न्यायः) ॥
ख. अङ्गानां मुख्यकालत्वा्यथोक्तमत्कषं स्यात् । २३ ॥ (पु०,॥
भा. ज्योतिष्टोमे यते, श्राधिमारुताद्ूध्यम् थनुयाजेशरन्ति --दइति उत्कषः, तथा अग्रोषोमोये पशौ, तिष्ठन्तं पमु प्रयजन्ति शृत्यपकषः। तत सन्दे दः, किम् उत्कष अनुयाजमा म् उत् शध्यते, TIHT च प्रयाजमा चम्, उत उत्कषण्नुयाजादि, ्पकष च प्रयाजान्तम्?-दइति। किं तावत् प्राप्तम् ?--यावदुक्तम्, खत्कषोापकषयोः स्यात्। कतः ?। MATA मुस्धकालत्वात्, --ण्वम् श्चन्येषां प्रधानकालता भविष्यति-डइति। ay ay- त्वस्य प्रापकः प्रयोगवचनः ATW ॥
ख. तदादि वाभिस्तम्बन्धात्तदन्तमपकपं स्यात् ॥ २४ ॥ (fae) i
भा. तदादि उत्कषं, तदन्तम् TT गम्येत । कुतः? । Safa: सम्बन्धात्, यत्* श्रनुयाजानां परस्तात् समाम्नायते, तत् प्रधानाइन्तरं प्रयोगवचनेन प्राप्तं बाधित्वा षाठसामश्यात् श्रनुयाजेभ्यः परस्तात् क्रियते, तथा यस्ततः परः, स ततः परस्तात्। एवमेक उत्छष्यमाणः सवे गुणकाण्डम् उत्कषति, तथाग्पह्ष्यमाणोग्पकघति- इति ॥ (५।९।९२ We)
weer areediat ठेमिकपूरयेभाविताधिङरशम् ॥
ख UST रतकालानाम् ॥ २५ ॥
भा. ज्योतिष्टोमे श्रूयते प्रातरनुवाककाले, ‹ प्रतिप्रस्थातः सबनोयान
* यदि इति कार wile पुर पाठः| रवं पर“ तथा' Tae तद् इत्यपि ॥
५ ध्याये १ पादः ॥ ५५९
भा. निवपरस्वेति परष्यति- इति सवनीयानाम् निवापकालः, afer च वद्धिष्यवमाने स्तुते “श्रद्नोदग्रोन् विष्टर बद्िस्तणोद्ि पुरोडशनलद्ुस'-इति। तत्र सन्दे, किं प्रातरनुवाककाले सवनीयान् निरूप्य प्रचरणीद्धोमादयः सौमिकाः पदाथाः, उत पौरोडाशः प्रागनलङ्करणत्?-दति। fa प्राप्तम् ?- अनियमः, नियमकारिणः शाखस्य श्रमावात्।
-इत्येवं प्रापे ब्रूमः,-'प्रहत्या छतकालानाम्'- न्नात- कालानाम् पदाथानाम् प्र्टस्या नियमः स्यात्, प्रयज्यमानमेव fe पुवेपदा्थेम् च्रभिनियच्छति, स तस्य परस्तात् समाम्नातः, परस्तात् कलयः; सोमिकस्य तु षदा्थेस्य प्रचरणोष्टोमस्य वचनात् क्रमो बाधितः, श्रलद्धरणं च व ह्ष्पवमानस्य परस्तात् समाम्नातं, तस्मात् तस्य पूवैः पदाथा निवैपणादीनामन्त, तत उत्तरे सौमिकाः wea: कत्तखाः- ela ॥
ख. शब्दविप्रतिषे धाच्च ॥ २६॥ (qe) ॥
भा. wey विप्रतिधिध्यते,-श्रलष्कुर- इत्युक्तः मोकणादोन् प्रतिपद्येत, WHTY तु, “अलद्ुस-इत्युक्ते श्रलद्भरणमभेव प्रतिपत्स्यते, AI श्रलद्धरणे प्राप्रकाले प्राप्तकालवचनो लोडनम्तो- ग्नु्दोष्यते। तस्मात् अचर Meta क्रमः--दति॥ (५। ९।९२ Ae) ॥
येकृतयूपकमे माचापकषाधिकरकम् ।॥ (यूपकमन्यायः) ॥ द श्रपंयोगात्त् aad तदेव प्रतिक्ृष्येत ॥ २७ ।
भा. अस्ति दओेपुणेमासप्रकतिके पश्चाषद्नोषोमोये Gad यूपकर्म, तत् प्रतिल्णष्यते,--' rare ad feafa—cfa तत् प्रति- छष्यमाणम् वाच्ोनान्यपि श्रप्नोषोनोय-परणयनादौनि प्रति.
५५२ गी्मांखा-दशम
भा
aT.
कषति, उत न }-दूति dud, प्रतिकषेति, सम्बन्धात्- डति गम्यते |
तथा प्राप्ते ब्रूमः,-विछतावभ्यधिकं यत्, तत् प्रतिषटृष्यमाणं ततोम्वाचीनान्यपि श्रत्रोषोमीयप्रणयनादीनि न प्रतिक्रह्- मदति । कथम् ?। “संयोगात्, WITH यूपकम, ततः भाचोनं सौमिकं, न तयोः परस्परेण सम्बन्धः,- न, सौभिकः पदार्थः, UTR उपकारकः पशोवा, यदि fe तयोः उपकारकः स्यात्, ततस्तस्य उपकुवतः क्रमोम्प्यस्य साद्धाययं कवेन wey: स्यात्, न त्वेतदस्ति, तस्मात् नेषां परस्परेण क्रमे नियमः, अतो युूपमाचं wierd । श्वपि च quart मरतिह्ष्य छतां अब्दे सोमिकानाम् खक्रमबाधो न नविष्यति-इति॥ (५। ९.।९.४ We) ॥
द्विराप्रिकड्ामानपकषाधिकरश्म् ॥ प्रासङ्गिकं च नोत्कषेदसंयो गात् ॥ Ve ॥
ज्योतिष्टोमे अयते,“ श्राग्रिमारूतादूष्यम् अनयाजेश्चरन्ति' इति, श्रनुयाजा उल्छृष्यमाणा दाक्िणाभ्रिकौ Wert उत् कषन्ति, न ?- इति संशयः। सम्बन्धात् उत्कषन्ति |
-इति प्रापे उचते, नेतावत्क्रष्टमदन्ति, ये तयोः स्वे wa. याजाः, सम्बद्भास्ते, न प्रयुक्ताः परकीयः, तेषाम् war निर्वत्तितः --दति। पदाथानाम् च क्रमो भवति, न पदाधंप्रयोजनानाम यौगपद्येन fe पदाथा उपकवेन्ति- दति वच्यामः पदटाधानाम च उत्पत्तिः क्रमवती, पृथक्शब्दत्वात् उत्पत्तेः, न पटार्थ- प्रयोजनस्य, युगपत्प्रयोगवचनेन wafer) wit” याजोत्पत्तेः उत्कषिकाया श्वमावात् दाचिणाथ्रिकौ होमौ न उत्छष्येयाताम्-इति। wh च अनुयाजमाच्म् sate
५ अध्याये १ ae ५५२
भा. कताथ शब्दे दाक्षिणाभ्रिकयोद्धामयोः खक्रमनाधो न भविष्यति --दति॥ (५।९।९५ Wo) Il
पु रोङाश्षाभिवासमाम्तस् TH TTT CTA ॥ ¢ च्छ. तयाऽपूव्वम् ॥ २८ il
भा. द्शपुणमासयोवदिः, हविरभिवासनोत्तरकाले समाम्नाता, सा श्रमावास्यायां प्रतिद्धष्यते,--“पूवेद्युरमावास्यायां वेदिं करोति" ofa, सा त्वपछृष्यमाण ततोम्वाचीनान् पदाथानपकषति, न?- दूति dua | उचयते, सम्बन्धात् प्रतिकषेति। इत्येवं WIN ब्रूमः, तथामपूवम्” श्रपरकतिपूविकायाम् श्रमावास्या्यां वेदिकरणं पृवदयुराम्नातम्, उभयोरपि श्वोभूते विरभिवा सनं, अभिवासनं छत्वा अमावास्यायां वेदिः कत्तंयः- दति न अुल्या- दोनाम् श्रन्यतमत् कारणमस्ति, तस्मात् न श्रभिवासनान्ताः प्रतिक्रषटव्याः-दूति, ्रभिवासने च श्रपल्लष्यमाणे हवींषि HS AIT: ॥ (MEQ EGE Bo) i |
BATAAN UTC जामुत्कषंकतं।धिकरशम् ॥
ष्टाः ° a ड. सान्तपनीया तु त्रषंदखिहोचं सवनवद्वगुगयात् | २० ॥ (पु०,॥ भा. चातुमेस्येषु साकमेधावयवः साम्तपनीया नाम इष्टिः, “मरद्ध: सान्तपनेभ्यो मध्यन्दिने चरं निवेपति- इति, सा Sarat मानुषात् वा प्रतिबन्धात्" उल्छष्यमाणा श्रत्नि दोषम् उत्कषत्, नवा?-इति संशये, उचते," सान्तपनीया तु उत्कषत् AT.
en ~~ - ~ eee ~ = ---* * ~ - ~ re ce ee = - rm a ee ज een
* sfrawifzta we Fite qo पाठः॥
> 8
५५४ मौमांसा-द्मे
भा. दों सवनवत् वेगुण्यात्, यदि न ema, चाधरिष्टोषसवने- fara उद्धते warafrerd विगुणं ॒स्यात्। war उतृक्रषटखयं, सवनवत्,-यथा भातःसवनं देवात् मानुषात् वा प्रतिबन्धात्* उत्क्रष्यमाणं माभ्यन्दिनं सवनम् उत्कषेति- डति, एवम् अचापि दृष्टव्यम् ॥
ख. अव्यवायाच्च ॥ ३१॥ (यु०)।॥
भा. एवं सान्तपनोयम् aire न wafed भविष्यति- दूति, aa mare ; HHS च दोषः शयते,-- “श्र वा एतत् यन्नाच्छिद्यते, यदन्यस्य ay fanaa ag प्रतोयते-इति॥
ख.. असम्बन्धात्त् नोत्कपेत् ॥ ३२॥ (fae) ॥
भा. न श्र्िष्ो्रस्य साम्तपनीया श्रद्ध, न सान्तपनीयाया वा afield, तेन नासावब्रिद्धोचस्य परस्तात् कना, श्चतो न TEA उत्कषटव्यम् ॥
ख. प्रापणाच्च निमित्तस्य i ३२ ॥ (यु०,।॥
भा. urd चश्रग्निद्धोत्रस्य निमित्तं,“ सायं जाति, प्रातजद्ोति, उदिते जुद्दोति, अनुदिते ult, प्रथमास्तमिते जुद्धोति, सन्धौ wala, aware ger जुद्धोति- डति, तत् न अति क्रमितय्धं, तस्मात् Hie न उत्कषः। यदुक्ष,-वेर्यम्- दूति, senate वेगुण्यं कालान्यत्वात्। “NEMA EA: काल- विधिबाध्यताम्- इति चेत्। न, कालस्य निमित्तत्वात्,
ee व + === == - = te ~~ = ~ —— - ~~ — ~ - ~~~ ==
* प्रतिबलाटिति Go से” Yous: tt 1 waa fag <a are करौः Ge पाठः।।
४ खध्याये ९ पदः ॥ ५५५
भा. तदपाये waa wi त्रियेत, निमित्तं च, अ्रनुषादेयत्वेन श्रवणात्, सप्तमो fe श्राधारादिष्वसम्भवात् निमित्तसप्तमी FEY! अथ यदुक्त, स॒वनवत उल्क्रष्टव्यम्--इति, तदुचपते,-
ख. सम्बन्धात् सवनोत्कषः ॥ २४॥ (आ fate, ॥
भा. सम्बद्धं दि सवनं सवनेन, एकक्रतु सम्बन्धात्, तत् उत्छष्यते ॥ (५।९।९.७)॥
खच्यगामरोधेम पे द्ग्युन्कषाधिकरखम् | ख. Wt चोकथ्यसंयोगात् ॥ ३५ ॥
भा. ज्योतिष्टोमे शरूयते, षोड; अनं sera, ^ तं पराश्चमुक्थेभ्यो विगृह्णाति इति, यदा देवान् मानुषात् वा अरतिबन्धात्* उस्थ्यानि उत्छष्यन्ते, किम् तदा षोडशो उत्छष्टद्या, न ?- इति भवति सुशयः। किं प्राप्तम् ?-न Sees |) Ba?! एवं स्तोत्रं खङ्ख्िन् काले षोडशिनः ad भविष्यति--दूनि, समयाध्युषिते य षोड्शिनस्तोम् उपाकरोति- दूति, तस्मात् अनुत्कषः- दूति । एवं प्राप्ने ब्रूमःः- षोडशो च' उत्क्रष्टव्यः। कस्मात् ?। ' उक्रथ्यसंयोगात्, उन्क्ष्यसंयोगो हि षोडशिनो भवति, a पराञ्चम् उक्ण्येभ्यो विगह्णाति-द़ति। तस्मात् उत्कषटब्यः घोडशो। यदुक्ग--बोडशिनस्तोचकालेन wad भविष्यति दूति, उचयते, स्तोत्रक्रममनुरुष्यमानस्य प्रधानक्रमो ATA | तसात् न स्तोचक्रमोप्नुरोदव्यः, उभयं न शक्यम् श्रनुगृ होतुम्, ग्रहं वा गृ्ीत्वा चमसं वोन्नीय स्तोचम् उपाकरोति- इति
+ ofawenfafr ate Ge qo पाठः॥
५५६ मोर्मासा-दनने
भा. खूयते। तस्मात् खत्क्रषटव्यः षोडश्ी--इति॥ (५।९। UG We) ॥
इति ओ्री्वरखामिनः छतौ मीमांसाभाष्ये पश्चमस्याध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
a EE वा
४. angie ® Wz: ॥ ५५.७
पश्चमे TTS दितीयः पादः ॥ SN @ ||
वाजपेयपष्ननां नहि ~ कटापाकरशारि e वाजपंयपश्नां सथ्यषासकद्ापाकरलादि--धमनुष्टानाधिकरकम् ॥ (पदाथोमुखमयन्यायः) ॥
~. A A 9 ४ € ख. सन्निपात प्रधानानामेककस्य गुणानां way
भा.
ना.
न्क
स्यात् ॥ १॥ (qe) ॥
बाजपेये,- सप्तदश प्राजापत्यान् पश्नालभते इति शरूयते, श्र्रोषोमीये च पशौ WEVA: समाम्नाताः चोदकेन पराप्ताः; तेषु संशयः, किम् एकस्य श्रादेरारभ्य धमान् सवान् कत्वा, दितोयस्य पुनरादित उपक्रमितव्याः, श्रथ प्रथमः
on 8 ४५ देतीय e तावत् सवषां are, ततो दितीयः?-इ्ति। किं प्राप्तम्? ॐ एककस्य ~ €
— एकंकस्य' सव पवजयितव्याः- इति | कुतः?। प्रधाना- सत्ते रनुग्रष्टाय, इतरथा प्रधानासत्निविम्रछृष्येत ! यथा awa शरश्वेषु प्रतिगद्धोतेषु ये पुरोडाश्राः, तेषु नेकजातीयानुसमयः, एवम् इदापि-डइति॥
. सव्वषां वेकजातीयं छतानुपृव्वत्वात् ॥ २॥ (fae) ॥
एकजातीयानुसमय HT | किम् एवं भविष्यति ?। सत्वं श्ननुग्रहटोष्यते, तत्सद्त्वम् शूयते, वेश्वदेवीं छत्वा पसु मिञखरन्ति- दति, wafers काले Wat Wark: |
‘aq णवं सति Fae पदाथेस्य उत्तरः पदाथः पश्चशर- व्यापारेण वधीयतेः। नेष दोषः, एवमपि छतमेव ways, -योम्सौ want दापारः स एवासौ, न षदाथोाम्र, पदाथान्तरेण वधानं भवति ॥
४५५८ मोर्मासा-दषने
ख कारणाद्भ्यारत्तिः ॥ ३॥ (आ० नि०)॥
भा. अथ यदुक्तः- TSA पुरोडाओेषु न एकजातीयानुसमयः- इति, तत् परिद्त्त खम्, चच उचयते, -- युक्तं तच, यत् “कारणात् अभ्याहत्तिः,-एकजातीयानुसमये fe वियमाणे सखस्य श्रधिश्रयणे छते प्रथमः SAT, तस्य च प्रथनं न MRA कतम् ॥ (KER TR Me) श्रथ वा अधिकरणान्तरम्,--
सङखाखप्रतिपदशस्य्ले एकेकस्य CHAT सर्गधन्ौनु्टानाधिकरशम् | (काष्डानसमयन्धायः) ॥
ख. कारगणादभ्याटत्तिः॥ ३॥
भा. अनेकसहखाश्वप्रतियद्े तवानुष्टानम्- दूति पूवैः Tar काण्डानुसमयोग्भ्युपेतब्यः*- इति सिद्धान्तः॥ (५।२।२ We) ॥
मृष्टिकपाल्लदीनाम् समदायानुखमयाथिकरकम् ॥
ख. मृष्टिकपालावदानाच्नाभ्यश्जनवपनपावनयु चकन ॥ 2॥ (Tou
भा. मुच्ादिषु संशयः, किं मुष्टिना अनुसमयः, उत चतुभि. मुष्टिभिः? इति। fa प्राकप्षम्?-मुषटिना-डइति। वुतः?। एकमुष्टिनिम्वापो fe रकः पदाथः, न चतुमृष्टिनिवापः, कथम् ?। wate मुष्टौ निरुप्ते यतीभावः पयेवस्यति, न अकं बदितुम्,- न किञ्चित् निरुप्तम्-डति, न च, feat निवापो न छतः स्यात्, न च म॒हिमाचेण निरुप्ेन न प्रयोजनं, न हि
* एकस्िन छक्छ्रधम्म समापमं काण्डानसमयः इति ॥ pa र ९9 t afeara faay <fa कार करो Teo पाठः॥
भा.
भा.
५ अध्याये २ We I ५५९
एकस्िन्, श्रनिरुपे चत्वारः सम्भवन्ति, मुष्टिसमानाधिकरणो fe चतुःशब्दः, तसमात् मुष्टिना अनुसमयः कायः। णएवं,- "कालान् उपद्धाति'- दूति, तथा, 'मध्यादवद्यति पूवा दवद्यति', तथा, “ श्रडुनक्तेगभ्यङक्ते वपति पावयति-डति ॥
सव्वीणि ARRAS ARTA ॥ ५ I (fae) ॥
सवाणि तु समाप्य अ्ननुसमेयात्, नेकमुषटिनिवैापः पदार्थः, चतुःसद्कयत्वात् निवापस्य । कथं चतुःखह्कुता ?। चतुःशम्दस्य निवपतिना सम्बन्धात्. एवं TE कमणा, अनेकगुणविधानं न्याय्यं, इतरथा, मुष्टिसम्बन्धे सति वाक्यभेदः प्रसज्येत | afaararg च स्यात्! तथोपधानादिष्वपि, श्रष्टाकपालम् एकादशकपालं निवपति- इति निहशात्। ‹दिरवद्यति त्रिरभ्यङन्े एकविंशत्या पावयति'-इति सद्भुादीनाम् क्रिया- गणत्वं भवति । wand समुदायेन च्रनुसमयः-इति॥ (५। 212 We) il
WATT प्रदामाभानुखमयाधिकरकशम् ॥
` संयुक्ते तु प्रकमात्तदङ्ग स्यादि तरस्य तदथेत्वात्॥ ६ ॥
दशपूणमासयोः यतेः - दिद विषोग्द्यतिः- इति । तच संशयः, किं अवदानेन अनुसमयः, उतावद््नेन प्रदानान्तेन? -द्ति। किं भराप्तम् ?-श्रवदानेन-दूति a) कुंतः?। पथक्पदाथत्वात्, पृथक् पदाथा fe श्रवदानं, यतीभावस्य पयंवसानात्, श्रवद्यतिवचनात्। णवं भासे ब्रुमः “संयुक्ते तु प्रक्रमात् तदङ्गं स्यात्, इतरस्य तदथत्वात्", न श्रवदानं पृथक् पदाथः, प्रदानस्य स उपक्रमः, इतरथा Waa! अदृटाथता
४५९० मोमांसा-दर्भने
aT.
ख.
भा.
भा.
ae nee tame -* ~= ~ - --~
स्यात् ! सद्धुयाविेषविधानाथंम् च पनवचनम्। weg पदाथावयवो क
वदान, न च ्वयवस्त्वं प्रयोगवचनेन उचयते,
तस्मात् प्रदानान्तेन अनुसमयः-दइति॥ (५।२।४अ०)॥
wane: परियाशामानुखमयाधिकरणम् ॥
वचनान्त परिव्याणान्तमञ्ञनादि स्यात् ॥ ७ ॥ (fae) ui
ज्योतिष्टोमे श्रभ्रोषोमोयपशौ यूपस्य wearer vera: श्यन्ते, तेषु युपेकादभिन्यां प्राप्तेषु संश्यः,- किं THAT एकेकेन अनुसमयः, उत शअरन्ननादिना परिग्धाणान्तेन ?- इति, fa प्राप्तम् ?-परिद्ाणान्तम् agate Tq! कृतः?। वचनात्", वचनमिदं भवति,--'श्रन्ननादि यजमानो यूपं नाव- जेत् रा-परिद्याणात्- डति, न च We, बहष्वञ्ननादना श्रनुसमयः कतम्, न च श्रनवखष्ुम्। तस्यात् परिद्ाणान्तेन अनुसमयः ॥
कारणादानदसगः स्यात् यथा पाचदङ्धिः॥ ८ ॥ (पू०,)॥ |
सद्धत्वस्य प्रापकः प्रयोगवचनोभ्नुयद्ीष्यते- दूति पटदार्थ॑न अनसमयः। “अनवसगेः च प्रकतौ श्रथात् छतः, Bere यजमानेन Waar, एवं Feral श्रनवसगेस्य, इतरथा ्रदृष्टाथेता स्यात्! नच, WI छतं चोदकः प्रापयति! aa यूषान्तरेणोच्छयितव्येन* कारणेन अवखजेत्, यथा “ पषदाज्येन चरनुयाजान् यजति इति श्रथात् तस्य धारणां पाचम्मभिद्यते ॥
oe ee oe
* उच्छ्रितेन इति ate afte पुर We I
द्ध.
भा.
भा.
शू.
५ अध्याये ९ पादः I ५९९
न वा शब्द क़तत्वाच्यायमाचमितरदथात्याच- faci: ॥ € ॥ (qo नि०)॥
न Farag अनु समयः- इति, परिव्याणान्तेन पदाध- काण्डेन श्नुसमयः स्यात्, weed fe प्रतौ अनवसजनं, शक्रोति fe ऋतेपि यजमानात्, we यूपमु्ऋयितुम्। "सौकयम्- इति चेत्। विधिशब्दो बात! दृष्टायेता णवं fe नियम्येत ! भोजने प्राङ्मुखता दव, श्रतोग्सम्भवात्, पदार्थं काण्डेन श्रनुसमयः, प्रयोगवचनस्य च न्यायमात्रत्वं, चोदकः ततो बलोयान्, पाषविदिस्त्वथात् कर्तव्या ॥ (५।२। ५ fo) Il
देवसाद्मवदानेष् पदाथोमुखमयाधिकरकम् ॥
पशुगणे तस्य तस्थापवजयेत्पश्वेकत्वात् ॥ १०॥ (qe) |
वाजपेये प्राजापत्याः पञ्चवः। तेषु wly:,—fay एकैकस्य पशोर्दवतानि वदाय ततः सौविष्टक्लतानि, तत रेदानि; खथ देवतेदवतानामनुसमयः, सौविष्टछृतेः सौविष्टल्लतानाम्, Ty रडानाम्?-इति। किं तावत् प्राप्तम् ?- एककस्य छत्खानि अवदाय ततो Wasi, प्रतौ वचनात्, एतल्छतं प्राजापत्येषवपि चोदकेनेव प्राप्रोति ॥
दैवतिरवेककम्यात् ॥ १ १॥ (fae) a
भा. न एतटे वम्, ‘aa’ देवतानां, सौ विष्टतेः सौविष्टललतानाम
र्रैरोढानाम- इति कस्मात् ?। ‘Vana, एवं era भवति, यञ्च वचनात् प्रतौ छत्ल्ावदानम्- इति, ‹ देवतानि ॐ %
५६२ मोमांसा-द्ने
भा. अवदाय न तावति wa elas, सौविष्टक्लतानि च्रवदेयानि; सौ वष्टछतानि श्रवदाय न तावत्येव होतव्यं, णेडानि ya- देयानि ~ ॐ ॐ, = a—afa watt श्रयते, तत् इह देवतेदंवतानाम् श्रनसमयं erat प्रातं धम बाधेत, दैवतानि ्रवदाय नैव जुद्धोति, सौविष्टलतानि चवद्यति- इतिः wa सौविष्टकतानि श्ववदाय नेव जुद्धोति, रेडानि शरवद्यति-दति। तख्ात् पदाथेमात्रेण श्ननुसमयः- दरति ॥
ख. मन्त्रस्य WAIT ॥ १२ ॥ (Te) kt
भा. एवं मनोतामवस्तवं भविष्यति, इतरथा पययेणेव स्यात्। तस्मात् रैवतैदेवतानां सौविष्टकतैः सौविष्टतानां रेदेरेडानाम् --इति॥ (५।२।६अ०)॥
MAA उलूखलादीनाम् लन््रताधिकर फम् ॥ ख. नानावीजेष्वेकमृलृखलं विभवात् ॥ १३॥ (fae) a
भा. श्रस्ति राजद्धये नानावोजेष्टिः,-“ अशनये गृद्पतये सुती- नामष्टाकपालं निवपेत्, सोमाय वनस्पतये भ्यामाकं waa इूत्येवमादि। अस्ति तु aa प्रारतोग्वदन्तिः। तच सन्देदः,- किं तत्रैकम् उलूखलं पयायेण, उत यौगपद्येन wel ?- इति । कुतः संशयः ?। यदि छष्णाजिनाधस्तरणादटयः पथक् पदाधाः, ततो भेदः; अथ छष्णाजिनास्तरणादिः तण्डुलनिरट त्यन्त एकः पदाथः, ततः तब्रम्- डति । विं तावत् waa ?--णएकम्-- aft कुतः ?। पयायेण ‹ विभवात्+--एकस्य उपादानेन सिद्धेदितीयस्य उपादानम् Baas स्यात्। ABTA तखम्- wir i
५ VT २ पादः ॥ ५९२
खः faafgat नियमान् पूवस्य तदथत्वात्॥ १४॥ (ge)
भा ‘faefa? उलूखलानां स्यात्, नियतं fe arya: पारछलतं सहत्वे सति उपपद्यते, पदाथानां च अनुसमयः, पथक्पदाधाञख अधस्तरणाद्यो यतीभावस्य WIAA, च्रधरतरणादिभिख पदेरमिधानात्। aaa विद्धिः-इति॥
ख. रकं वा तश्डलभावाङन्ते स्तदयेत्वात्॥ १५ ॥ (Ge) ॥
भा. “रकं वा' उलूखलं पयायेण स्यात्, रको हि च्रधस्तरणादिः तण्डुलपयेन्तः पदाथः, स्तरणा दि दन्तेशपक्रमः फलीकरणाम्तस तस्यैव शेषः*, यतो इन्तिस्तण्डुलनिष्पत्यधैः, एवं स्तरणादीनां wag न ageraar भविष्यति। तस्मात् तबम्--इति ॥ (५।२। ७ अर) ॥
SRI प्रयाजानुयाजयोः पाजमेदाधिकरशम् ॥ ख. विकार त्वन॒याजानां पाच्रभेदोऽथभेदात् स्यात्॥ VE I
भा. afta ज्योतिष्टोमे पसुरग्रीषोमीयः, तत्र भूयते," पष-
दाज्येन श्रनुयाजान् यजति-डति। तच सन्देहः, किं
परयाजानुयाजानाम् TH पात्रम् राज्यस्य पृषदाज्यस्य च
धारण्णथम्, उत भिद्यते ?। किं माप्तं ?-एकम्- दूति। ae प्रशतावेकं, प्रछछतिवत् इ हापि एकेन भवितव्यम् |
एवं मरि ब्रूमः," पा भेदः” * स्यात्'। कुतः?। श्रथेभेदात्"
द्धस्य प्रयाजा अथः, पषतोग्प्यनुयाजाः, पृषति गृद्यमाणे
——— ee ee ee =
१ omen ites Ee
+ फलोकरलादयय तसैव faa: दूति ate mile yo पाठः॥ + दधिमिश्रमाग्धम इषद्। ख्यम् ॥
५६४ मोमांणा-दषने
भा. भरयाजानां pet, सुद्धेभ्नुयाजानाम्। न च, watery पा विविक्ं wad कतुम्। मयादायामपि क्रियमाणायां भरदीयमानं संखज्येत ! aft च warren: उपग्डश्वं fea! प्राणिमाचरपुष्करा fe सा, एकपुष्करा च ।
"अथ उचेगत,- पृषदाज्यमप्याज्यमेव- इति न मिश्रत्वं दोषाच-इति'। नैतदेवं, weet उत्पबनावेच्षणयोः भयोः जनमेतत्, यत् चाज्धस्यापरेण इष्येण श्रसंसर्मः। wi चेत् अनुपपन्न, यत् प्रयाजा पृषदाज्येन इज्येरन्-इति। श्वि च, एवं सति ward हविषः काचित् arn wena न च अक, मरयाजकायम्वसितेगनुयाजाथे TTA, Netware TUN, इहापि एककालमेव qe! तच्यात् पाषभेदः- इति॥ (५।२।८शअ०)॥
मारिटहोमस्यापद्ामपूर्येताधिकरशम् ॥
% प्रतेः पूर्व्वोक्त्वादपृव्वमन्ते ura ्यचोदितस्य भोषास्नानम् ॥ १७ ॥ (fae) ॥
भा. श्रौ नकषचेष्यां गूयते,“ saa afta: पुरोढाश्म्टा- कपालं निवपेत्, dhe जुद्धोति, श्रये खाद्धा, छत्तिकाभ्यः खाष्ा-इत्येवमादिशोमाः समाम्नाताः। सन्ति तु भरतौ नारिष्टहोमाः । तच सन्देषः,- किं नारिटष्ोमाः पम्, उत छपद्धोमाः ?- डति UAT उचयते, पातं ZY, वेशतमन्ते स्यात् -इति। कृतः ?। चोदितस्य परिपुणेस्य ओष आम्नायते, यथा जातस्य FH क्रीडनकम् ॥
[रि
* दढ ते तनये यच्चयश्विया इत्यादि भगोराख्धाङलयो भारिषद्धामाः इति भाषवः 11
१ ध्याये २ पादः ॥ yey
ख. मुख्यानंन्तयमाज्रेयस्तेन तुस्यश्रुतित्वादशब्दत्वात् प्राक्र॒तानाम् TATA: स्यात् ॥ १८ ॥ (To) N
भा. ‘NTT मन्यते ख, “मुस्यानन्तथै' बेटतस्य, पञ्चात् तु भारतं भ्रयुज्येत। प्रधानानन्तरं विकृतस्य पाठः प्रत्यक्षः, तस्मात् पूवम् उपद्दोमाः ततो नारिष्टद्धोमाः-श्ति। ‘areas वायः स्यात्” यतः ते न अयन्ते ॥
ख. अन्ते तु वादरायणस्तेषां प्रधानशब्द- त्वात् ॥ १९ ॥ (उ०)॥
भा. "वादरायणस्तु' चाया मन्यते स्य, A’ वेकतानां प्रयोगः Ufa) कुतः ?। परधानञ्जग्दगृद्ोतत्वात्, मारतानामङ्गानाम् प्रधानशब्द्गृ ga, तत्मधानञ्जब्दगृद्धोतानि fe प्रारृतानि अङ्गानि, AMT च प्रधानशब्दात् परमेतत्,-“सोम्ब Tula sua are छत्तिकाभ्यः खाद्ा- इत्येवमादि । तस्मात् WIG SF क्रमान्नारिषटद्ोमेभ्यः Ty उप्ोमाः- इति॥
c © ख. तया चान्यायद्शनम् ॥ २० ॥ (यु०)॥
भा. श्नन्याथाम्पि चैतमथं दशयति," अध्वरस्य पूरवमथागनेरष भरेत्येतत् कर्म, यद्श्रिकर्म'- इति; पञ्चात्समाम्नातस्य पञ्चात् प्रयोगं दशयति ॥ (५।२।< Go) i
विदेवमादौोमामभिषेकपु्येताधिकरकम् ॥
ख. छतदेशात्तु Yas स दे शः स्यात्तेन प्रत्यक्षसंयोगात् न्यायमाचमितरत् ॥ २१॥
भा. राजद्धये Fad, — wate भौ नःजेषमास्मापयति, अभि-
॥ ।
४५९९ मी्मांसा-ददन
भा.
भा.
a.
भा.
पिचपते-इति। तच सन्दे हः,- किम् टे वनादीनामन्ते प्रयोगः, उत श्रभिषेकात् पवेम्?-इति। किम् प्राप्तम् ?-- शन्ते तु वादरायणः- इत्यन्ते प्रयोगः कत्त्यः-दूति। णवं प्रापे बरूमः,-* शतरे शात् ्रभिषेकात् पूवं तु प्रयोगः, aaa fe ्रमिषेकः, are wit प्रत्यभिषिचयते'- इति प्रत्यत्तानु- रहायाभिघेकात् VS प्रयोक्षयम्। ` न्यायमा्रम् इतरत्, "शन्ते तु वाद्रायणः-इति॥ (५।।२।२० अर) ॥
साविबामादोनां दौदकशोयपूवयप्रयोजाधिकरणम् ॥
प्राक्रताञ्च पुरस्ता्त् WR tt
श्वसिति श्वभिः, “य ud विदान्रिच्चिनुते-डति। ay दौक्षणीयायाः पूवं साविचद्धोमाः उखासम्भरणम्, इष्टकाः पसुञ्च-दइत्येतदाम्नातम्। किं तदेव ys aay, उत दोक्षणीया?-दति। किं भाप्तम् ?- वे्लतानामन्ते प्रयोगः, “श्रन्तेतु वादरायणः--दति। णवं प्राप्ते ब्रूमः,- पूवे सावि दामाः, इष्टकाः, पमुरषासम्भरणं च । कतः ?। म्रत्यत्तपाटात्, पनः तत्र Sattar श्राम्नाता, तस्या पुरस्तात् सावि होमा इष्टकाः पमुरुखा सम्भरणं च। तस्मात् तर्षा YS प्रयोगः -डइति॥ (५।२।९९ We) it
[ष 1
याजमामसंस्काराशां क्ाप्रतिमाकात् पूवभाविताधिकरशम् ॥ सन्निपातश्चेत् यथोक्तमन्ते स्यात् ॥ २३॥ sat दीक्षणीयायाः परतो सक्सप्रतिमोचनादि* श्राम्नातं,
[भिण 1 ee ।
‘eq तः सम उरसि wane Fae wacefat vanced इति साधवः ॥
४ Bure ९ WT | ५९६७
भा. तसन् एव क्रमे चोदकेन दीच्ितसंखताराः भ्राप्ताः। तच
सन्देहः, किम् अनियमः, उत पूवं रुक्यप्रतिमोचनादि, उत दीक्ितसंक्काराः?-इति। किं प्राप्नम् ?-श्निंयमः। अध वा, यथा प्रत्यच्तपाटक्रमात् दीक्षणीयायाः पुरत उखासम्भ- रणाद्यः, एवं सक्सप्रतिमोचनादोनि-दूति॥
एवं प्रापने ब्रूमः रौच्ितसंकाराः Ys कत्तव्याः-दूति। क्तः ?। दीच्णोयां प्रति यः पाठक्रमः, यथा च चोदकः, तथो- भये्पि परस्तात् दोच्णोयायाः कायाः। यः तेषां परस्परा- पेत्तः क्रमः, तत्र न कञ्चिद्खासम्भरणस्येव yeaa पाटक्रमः पूवेत्वम् साधयति। श्रस्तितु संख्ताराणां प्रतौ Wa पाटः, विकृतौ सक्लप्रतिमोचनस्य उत्तरः, तेन यथोक्त एव क्रमः स्यात्, शन्ते वेरतम्- दूति । “चरथ किमथ सन्निपात श्राशङ्कयते ?'। ननु अयं सन्निपात एव व्यक्तः। अरसन्दिग्धे सन्द्ग्धिवचनमेतत्, यथा
“ईजाना ae aya वेदपारगाः*।
शाखाणि चेत् प्रमाणं स्युः, प्राप्ताः ते परमां गतिम्-डति। AGA न दोषः-इति॥ (५।२।९२ We) it
दति ओरीशवरखामिनः छतौ मीमांसाभाष्ये पञ्चमस्याध्यायस्य हितीयः are:
* ब्राह्मशाख् TSA दति का क्री पु* पाठः॥
[हि 1 त 8 ए ` ठ ह ee oe
५९८ Wrater-qua
पञ्चमे ware तृतीयः पादः ॥ मी किक प्रयाजादीनाम रकाद ादिसद्घयायाः erences ॥
ख. विद्धिः कममभेदात्एषद्ाज्यवत्तस्य तस्योप- दिश्येत ॥ १ ॥ (qo) 4
भा. शर्रिषोमोये पशो भरुयते,-'एकादश्र प्रयाजान् यजति एका- रथानुयाजान् यजति-दति। चातुमास्येष॒ नव भयाजान् यजति नव अनुयाजान् यजति इति। adh) yaa, " षदुष- सद्ः-इति। at सन्देहः, किं मतिमयाजमेकादशसष्कुपा मत्यनुयाजं च, तथा चातुमास्येवु नवसद्कया, तथा at WIT WAG, उत सवसम्पाद्या स्कुया ?-दति। किं area ?--पतिमप्रधानं aga भिद्यत-इति। कतः ?। भिन्नानि fe तानि कमाणि, तानि च मधानानि प्रति, सह्या शूयते; प्रधानसन्निधौ च गृणः शिष्यमाणः प्रतिप्रधानम्मिद्यते, यथा ‘ पषदाज्येनान्याजान् यजति- डति प्रतल्यनयाजं want गणो भिद्यते, रवम् इदापि-इति॥
ख. अपि वा सव्वसहू्रत्वादिकारः प्रतीयेत ॥ २॥ (fae) a
भा. सवेसम्पाद्या सद्या करप्येत । कुतः ?। पथकूत्वनिवेथिनी हि सह्ुपा श्रसति पृथक्लेमभ्यासेन Hela, यावत्यसम्भवो भेदस्य, तावत्येवाभ्यस्येत, यावति सम्भवति, तावति पथकत्वनिवेन्न एव न्याय्यः, AAT सवसम्पाद्यव VHT! यत्तु,--' पषटदाज्यवत्- इति, न, पषत्ता एकस्य न संभवति, न असौ पथकत्वनिवेजिनी न च, एकस्य क्रियमाणा सवधां aquivacfa—eia |
५ ध्याये ए पादः॥ yee
भा. AGT श्रवश्यं भेत्तव्या, Aq तु उपकरोति WNT, इतरा- tart fe सा भवति। रवं सति सहत्वस्य प्रापकः प्रयोग- वचनोगनुग्रदोष्यते-डति॥ (५।३।९ Be) I
प्रथमादौनां तिषृणमुपसद्ां खस्द्यानात्यधिकर क्म् ॥ च. स्वस्यानात्तु fasta Farr ॥ ३ ॥
भा. उपसत्छ सन्देहः, किम् श्राष्टत्ति्ंण्डकलितवत्, उत ख- स्थानात् विवदन्ते ?-इति। किं तावत् प्राप्तम् ?--चावत्तै- नोयानामथानामेष धमः, यदुत दण्डकलितवत्», यो fe उ चते, चिरनुवाकः पद्यताम् इति, स श्रादित श्रारभ्य परिसमाप्य पुनरादित श्रारग्यते, aera दण्डकलितवदा- ota |
एवं प्रापे ब्रूमः, खर्थानात्' विवद्धितुमदति। कुतः ?।
€ © + ‘HUTT, रतमानुपूव्यम् उपसत्सु, “AAT रत्वा मध्यमा AUB, तत उत्तमाः-इूति। aa यदि दण्डकलि- तवद्ाटत्तिः स्यात्, उत्तमां रत्वा पुनराद्याया ware क्रिय- arma सा विद्धिः छता भवति। खस्थानविदङ्खौ नैष दोषः। तस्मात् खस्थाने विद्द्धिः-दति॥ (५।द९।२अ०)॥
सानिधेमोष श्ागन्तनामने मिवेशाधिकररम ॥
ख- समिध्यमानवतीं afagadt चान्तरेण धायाः स्य द्यवा एधिव्योरन्तराले समहणात् ॥ ४ ॥ (प्०)।
भा. दश्पूणमासयोः सामिधेन्यः “सामिधेनीरन्वाह दूति |
* यथा दूष्छन भप्रद्शं waa: पर्षः Gag we दण्डं पमः पमः पातयति, गतु द्ष्डस्य भ्रत्यवयवम् इथमाष्टतिं करोति डति ara: |) 3 u
५.७० मोर्मामा-दभ॑न
भा.त काम्याः सामिधेनीकरूपाः “ एकविंश्चतिमनुबरूयात् प्रतिष्टा कामस्य — रत्ये वमादयः, तच श्रा गमेन सहा पूरणं वच्यते। तच सन्दे दः,-- किम् श्रागन्तुनामन्ते fete, उत समिध्यमानवतीं सनद्ववतों च अन्तरेण निवेशः ?- इति। किं तावत् प्राप्तम् ?- श्रन्ते निवेशः, “न्त तु वाद् रायणः" (५।२।९९ खू०)- इत्यनेन न्यायेन- दति । एवं RTH ब्रूमःः- समिध्यमानवतीं समिद्ध वतीं च अन्तरेण निवेशः- इति कुतः ?। “द्यावापथिष्योरन्त राले समद्दणात्' (संस्तवादित्य्थः), ‘ce बे समिध्यमानवती रसौ समिद्धवतो, यदन्तरा, AQT इत्यम्तरि्षसंस्तुतेणख्िन् ्रम्तराले विधोयन्ते। तस्मात् न अन्ते स्युः- इति ॥
ख. तच्ब्दो वा॥५॥ (fate) I
भा. धवा या धाय्याशब्दिकाः, ताः तत्र भवितुमद्दन्ति, तेन Gea तच संस्तवः, संस्तवाञ्च विधानं, यथा, | पथुपाजवत्यौ धाय्ये उध्णिक्षकुभौ धाय्ये-दति। “काः पुनरेता धाय्याः- ofa नाम? न श्वस्य शब्दस्य प्रसिद्धिम् उपलभामद्े । उच्चते सामिधेन्यो धाय्याः। कतः ?। एवं fe भगवतः पा णिनेव चनं “ पायय-सान्नास्य-निकायस्य-घाय्या मान-दवि-निवास-सामिधे- AG” (३।९।२९ खू०)- दति, Wa वचनात् ्रतिमनुमिमो we ` कतमास॒ सामिेनोषु ?-दति। उचयते, श्रविभेषात् स्ाखिति गम्यते, इ तु "समिध्यमानवतीं समिद्धवतीं च दन्त- दण धाय्याः स्यः- इति, सवासु सामिधेनीष् सतीषु धाय्याव- चनात् विशिष्टानां सामिधेनीनां धास्याञन्दः- इति गम्यते | "ननु पाणिनिवचनाद विशेषेण सवा धाय्याः'। न- इत्याद्धः fama व्वनम् उपपद्यते एव । ‘ate विबि्टाः ततः
meee eS ee
ह क,
© समिध्यमानेऽध्वरः taal wa समिष्यमानवती। समिद्धा Gy श्य तत्या SF efasan दति साधवः ॥
५ ्यध्याये ए पादः ॥ Yor
मा. काः ?-इति। उचते,--यासु धाय्याशब्दः Waa, ताः तावत् धाय्याः, ATS च धाय्यासु सतोषु वचनम् Aya भवति। अथ- वति च सति वचनेन अन्या धाय्याः, प्रमाणाभावात्-इूति॥
ख उष्िक्तगुभोरन्ते दशनात् ॥ ई ॥ “यु०,॥
भा. “उष्िक्षकुभोः' च *च्रन्ते भरयोगो gsaa,— यञ्जगत्या परिदध्यादन्तं यज्ञं गच्छेत्, श्रथ यचिष्टुभा परिदधाति नान्तं गच्छनि'- दूति | “ननु free Ware द्यते, न उष्णकङरुभौः -दति। उचते, चिष्टुभमेवायम् उधप्णिक्षकुभौ- इति ब्रूते | कथम् ?। “ विष्टुभो वीग्यम्"--दूत्येवमन्ते संस्तुते: ‹चिष्टभो वा एतदीयं यत् उष्णिक्षगुभौ- दति कारणे कायेवत् उपचारः क्तः ॥ (W181 8 Be) il
वहिष्ययमामे ख;गम्ननां पय्यौसाभरकाश्लताधिकरशम ॥
ख. स्तोमदिदद्धौ वद्िप्पवमाने परस्तात्पर्य्यासादागन्तव WIS TC दादशाहे ॥ ७ ॥ (प°) i
भा. सन्ति विददस्तोमकाः क्रतवः,“ wala श्रतिराजेण प्रजा- कामं याजयेयुल्िणएवेन श्ोजसकामं चयद्िंशेन प्रतिष्ठाकामम् —afa, तच्च च्रागमेन रह्कुयापू रणं वच्यते । थ वद्धिष्पवमाने वेतेषु waaay भवति daa किं बहतानामन्ते निवेशः, उत प्राक् पयासात् ?-इति। किं प्राप्तम् ?-"पुर- स्तात्पयासादागन्तवः स्युः, तथा इ दृष्टं दादशाद्दे, “स्तोवि- यानुरूपौ तुचौ भवतः, टषण्वन्तस्तृचा भवन्ति, तुच उत्तम
पयासःःः- दूति इहापि प्राक्पयासाद्ागन्तुभिगवितच्म् ॥
ee eee ee
8 क-म
+ qqau: पातानां वदिष्यवमानगवानां जयाशा Baral स्ताचीयऽमकरूपः पथ्यास अंति Wie नामानि, तच AAA: खमरूपपय्याख्यालषयामष्य TIGR Al सुवा कतया दूति म।धवः॥
५०२ मीमांखा-दशयनें
ख. पर्यास इति चान्ताख्या ॥ ८ ॥ (Zo) ॥
भा. पयोासञ्रब्द्ख न्तवचनो लोके दृश्यते, यथा, च्तेषपयासः, नदोपयासः-इति। णवं पयासोभ्न्ते छतो भविष्यति ॥
ख. अन्तेवा तदुक्तम्॥<॥ (fat)
भा. WHAT खवन्नातीयकं dad स्यात्, SHA— अनो तु वाद- रायणः (५।२।९९ सू०)-दइति॥
खः वचनान् द्वादशाद्े॥ १० ॥ (श्रा नि०)॥
भा. खथ agea,— ate दृष्टं दादञ्रादे- दति, तत्परि MUTA! अचर उचयते, वचनात् दादज्ञा हे भवति, ‹ स्तोजियानु- et तृचौ भवतः दषण्वमतस्तुचा भवन्ति, तृच उत्तमः पयासः' —tfa न fe वच्नस्य अ्रतिभारोम्स्ति॥
ख. अतदिकारश्च॥११॥ (१ यु०)॥ भा. नच, अयं तदिकारः, यत्ततो धमान् गृ्णीयात्- द्रति ॥ ख. तद्धिकारेऽप्यपृव्वत्वात् ॥ १२॥ (र qo) I
भा. योपि तदिकारः, तचाप्यन्ते एव fata) कुतः ?। पुवं- त्वात्, टषण्वतां तु चानाम्, टषण्वन्त एव प्राक्पयासात्, यावत्- वचनं वाचनिकं, न सदृ अम् उपसस्क्रामति॥ (YI RIB Bo) i
Tat erat wa गिवे्ाषिकरशम् ॥ ख. अन्ते तूत्तरयोदृष्यात् ॥ १२॥ (To) | भा. इहापि विदद्भस्तोमकाः क्रतव उदा्रणम्। तच ATA:
५ अध्यायरे TE yoR
भा. पवमानयोः साम्नामागमः--इूति व्यते (yo ge)! तच श्रागम्यमानेषु WAT सन्देहः, किं तेषामन्ते निवेश्यः, उत गायचो-हहत्यनुषुष्ड ?--इति । विं प्राप्तम् !--* न्ते उत्तरयो- CNY! उकः अच न्यायः “शन्ते तु वादरायणः"- ah तद्ययात् अन्ते निवेशः-डइति॥
खः अपिवा गायनच्रो-टदहत्यनष्टष्प् बचनात्॥ १४॥ सि०,॥
भा. "गायक्री-टदत्यनुष्ुष् fate कस्मात् ?। ˆ वचनात्, ‘Te इ वे यन्नस्य उदराणि गायी-ट दत्यनुष्ुनिति। श्च दयेव श्रावपन्ति श्रत एवोदपन्ति*- इति वचनेन afar ठपा- लम्भः। तस्मात् न एषाम् चरन्ते निवेशः-- इति ॥ (Viet ५ Ao) Il
परर टकादीनां क्रलप्रिरेषताधिकरशम्॥।
ख. ग्रदेष्टकमोपानुवाक्यं सवनचितिशेषः स्यात् ॥ १५ ॥ YI
भा. श्रौपानुवाव्ये काण्डे WHT इष्टकाश्च समाम्नाताः, “एष तै विषा इवियजते, यो दाभ्यं गीत्वा सोमाय यजते. दति, तथा, “AUT वा एतस्यायुः प्राण एति apes} गृक्णाति- इति, तथा “इष्टकाखित्रिणीरपदधाति, व्िणीरुपदधाति, भूतेष्टका उपदधाति इति। तत्र सन्दे ः,-- किं ेष्टकमौपानुवाक्यं सवनथेषञ्ितिशेषख, श्रय किं क्रतुओेषोग्भिरेषख्च ?- इति
णि 2 क
* अयमथः, सोमस विशये graeme: क्रियते, हासाय च उद्वापः, तावु ~ ङ्के ~ ~ ~ ~ अवापाद्वापा मायचादिष्वेव नान्यचति। ‘aera जातमन्धसः, इत्यव मान्ददिन- AA € {~ TET TS ~ पवमानस्याश्चणुचः | 7 खभ्वपवमामस्य। तावुभौ 7, वया- cae न त॒ चिष्टपजगतोच्छन्दरूयारन्यास्तृचयोः सासावापमोयम् इति माधवः ॥
५.०४ rater दशमे
भा. किं प्राप्तम् ?-' सवनचितिर्चेषः'। कुतः ?। यैः सवनानि श्रारभ्यन्ते, इष्टकाभिद्धितयः, यञ्च येन श्रारभ्यते AAT FA Il
ख. क्रत्वसिशेषो वा चोदितत्वादचोटनानुपव्वस्य । १६ ॥ (सि०,)॥
भा. 'क्रत्वग्रिञेषः' स्यात्। कुतः ? । ' चोदितत्वात्, श्रग्रि्ेतयः yad,—‘a एवं faerafe चिनुते- इति, न चितिदतच्या, इष्टका चयनेन अ्ग्निशेतब्यः श्रूयते, (शअरग्मिम्- इति दितीया- निरशात्, तथा "यो दाभ्यं awa सोमाय यजते- डति श्रदाग्यस्य यजतिना सम्बन्धः, तथा WI | त्यात् सरत् यागसम्बन्धं OAT BATS: West भवति, अतं सम्बन्धम् अभि- निवेत्ये। तथा सलदप्रिसम्बन्धं ठत्वा छती मन्येत, “चोदनाः चितिसवनयोः, न हि ते कत्तंद्यतया चोदते, परां हि तयोः wad fa प्रयोजनं ?। सवन चितिञेषत्ये, प्रतिसवनं यद्धणं, प्रति-चिति च इ्टकोपधानं। क्रत्वाग्रशेषत्वे सहत् यष्णोपधाने ॥ (५।२। ६ Wo) it
चिजि्छादीनां मध्यमचितावुपधामाधिकरशम् ॥ षः अन्ते स्युरव्यवायात् ॥ १७ ॥ (ge) a
भा. stage श्रूयते,--* चिविणीरूपदधाति, व्धिणीरुप दधातिः-डइति। aa सन्दे दः, किम् एताः पद्म्यां चिता- बुपधेयाः, खत मध्यमायाम् ?-डइति। किंमाप्तम् ?-पश्चम्याम VICAR: छतक्रमाः, Wear नेताभि्धवेष्यन्ते ॥
ख. लिङ्गदशनाच्च ॥ ९८ ॥ (Ao) ॥
भा. wave वा उत्तमा चितिः 'अन्याडषटकाउपदटधाति-इति॥
a.
ay.
aT.
५ अध्याय रे पाद्ः॥ ५.७५
मध्यमायान्त॒ वचनात् ब्राद्यणवत्यः ॥ Ve ॥ ( fae) ui
नेवेता श्रन्तरायां चितौ। "कस्यां तद्धि?। मध्यमायां" । कुतः?। “ब्राह्मणवत्यः' एता Tear, तासां मध्यमा चिति. राम्नायते,- "यां वै काञ्चित् ब्राह्मणवतोम् इष्टकाम् श्रमि- जानीयात्, तां मध्यमायां चितावुपदध्यात्- इति। “ननु सवा Veal ज्राद्यणएवत्यः'। न-त्याष्ट, war fay” समाखानाञ्च। AGT एता नान्ते स्युः-दति॥ (ye ‘9 Wo) ॥
रोकम्पुश।तः पूवं" चिजिष्यस्युपधामाधिकरशम् ॥ पराम्लोकम्युणायास्तस्याः सम्य रणाथत्वात् ॥ २० ॥
श्रोपानुवाक्ये काण्डे इष्टकाः समाम्नाताः,“ वचिणीरुष- दधाति, चिचरिणीरुपद्धाति, भूतेष्टका उपदधातिः-इ्ति। तत्र इदं समधिगतं,- मध्यमायां चितावुषधेयाः-डूति। aa सन्दे हः, किं मराक् लोकम्पृणायाः५, उत पञ्चात् ?-दरति। किं प्राप्तम् ?--“न्तत् वाद्रायणः- दरति। णवं AIA उचमते,- “भाक् लोकम्पृणायाः तस्याः सम्पूरणाथत्वात्", सम्पूरणाथैता तस्याः श्रूयते,--^ यदे वास्योनं, alee, तत् श्रनया पूरयति, लोकं पण च्छिद्रं पण- ela) श्वपूवत्वात् वास्य, विधिरेवायं संस्तवेन - इति गम्यते । AGT प्राक् लोकम्पृणायाः स्यात् ॥ (५।२।८अ०)॥
* स्ताकं एक च्छिद्रं एण इृत्यमेन उपधोयमान। टका खे कम्पा ॥
yo मीमांखा-दष्ने
ख.
भा.
खच.
भा.
ख.
aT.
इटिसंखताग्राबप्रिराजाद्यनुष्ठानाधिकरकम् ॥ संस्छते AA संस्कारा णान्तदथत्वात् ॥ २१॥ (पृ)
श्राधाने सन्ति पवमानेषटयः। समति ष्व नियतानि कर्माणि, अध्रिोजादोनि। अनियतानि च रेद्धाग्मादौनि। तच सन्देहः, —fa पवमनेष्टीः लत्वा कमाणि भरतिपत्तव्यानि, उत arfea- माकेष अथ्िष?- डति किं waa ?-श्राहितमाचेष-इति। कलः ?। श्रादितमात्रेष wal श्चत्रिष कमाणि कतम समथा भवति, यथा, “श्राह्धिताभ्भिनं fad दावा दध्यातः-इति। दशयति च, afd वे wea श्रग्िद्धोवेण अनद्रवन्ति- इति श्रादितमातरेवु अरभ्रिदोतरं दशेयति। तस्मात् न पवमानेष्टयः प्रतील्ितव्याः- इति)
एवं माप ब्रूमः, पवमानेष्ठिभिः संस्टतेष age कमाणि वत्तरन्। RAP! “संककाराणां तदथत्वात्” संखारशब्दा एते अदवनोयादयः, संसारस्य कम्यचित् अभावेन, श्रादवनोया- दिषु प्रतिपत्तिः स्यात्। aaa day अग्निषु कमाणि- इति॥
अनन्तर व्रत तहूतत्वात् ॥ २२॥ (Ate fae)
यत्ते-चादिताभ्रिनं छिन्नं दावा दध्यात् द्रत्येवमादि; युक्त, यत् श्राद्धितमातरेषु क्रियते, area: agar उचयते, सच, श्रादितमाचरेषु श्राङ्िताभ्रिः संटत्तः। तस्मात् ‘Tad रतं" स्यात्, ^ तद्भूतत्वात्' ॥
पव्वं च लिङ्गदर्शनात् ॥ २३॥ (आभा०)॥
प्रथ यदुक्तम्, श्रादधितमातेषु ww दशयति, wa इटटिभ्यः-दति, तस्य कः परद्धारः?- इत्याभाषान्तं aaa |,
क + चन्द ~ 9 ५ =, "Gwe ८१ Mec = ४ >> =
ऋ | * ' y J > ने र - £ Soe = et Poe (~ द्र त > ~. > ५ at “x न ५ [ ज 4 9 7 oe , ^ क ४
|
Rie uke een ha 2 pee 7 PERI क » by ” १ . [ ॥ we ८६ ५
ey er :
| ¢ ५ च (4 ५ «mee G . + + $ त " a ee ss x; $ न ४1 ree: +: ‘ an’ . >. 7 ५१ De ~ , ५ iy “A pis ts ~ १ 4 ‡ + ,. Ber | sf । ; Fa ४२
Hi 9
| tures of th 9 ‘with the Co स cr |. \ ~ 1 English tran mee ; Re ne ४५ Nos. ‘to 4, ५ at) . The Brihad Aranyaka Upanishad,, धः ६३ ` ण Sankara Acharya, a Me ५ © Bdited 0
, ४; ५५ mentary. “ ms orgs ~ Division of the Categories of the Nydya Philosophy, with
५ 3: a र Ry h on. 21 5; ~ >A * TS ५ roan me न य ५ Réer, Nos. 32. and ley ri ३ At) ol Oats Pa
it of
श
oS ie, 1
Digitized by Google
The, Sary (ध shay hy) ५४ 11810 ॥ ak Ka. ,4' be ited ] AN O68. 19. TQ) ri ५
the Tale 00} ment nt ty y €
SAY, ' Ww NOS? Ns 8. 116390
Edited by Pa a , [$ "03.470 1421. oe ena 21. प क प द “3 : 4 “Edited BabusRajendra’ (८ 10४ i 6 ¢ ! 9. | ne | ):
1 i |
an Vi DANT, १४ TRA ’ 1 ed by Dx Rom y n 2००011३ fA 1१44४44 410४1474, E> + 04/04, 59, wa # 195; 198 1 ©, 200, 6 । 01
t
[1 fe ta
त #
SANSKRIT. WORKS IN PROGRESS
The LALITA-VisTa 1 10: 004
he NHA ¦ RA The TAITTY hy (५12 न) of Ne ‘Bl 1.४ jur ९८ १ | li „© 1 by ॥। #11111119,12. भ 1 149, 7; - 60, १ +] 96}; 171..180, ,185,.19; 4.209 8110203.4 >£; ५.2१. १4". (16 Ble jur | by Bal RA TEND RACAL AS MITRAS ne be 3s ८२०११११7 16016115011153. 154158; 14 : ay Rae Ape ait
“^ on
Digitized by (ॐ )4
{११ ।
६.
| >, हट
. 1.4 र
3
5
| 1 sy n
»
OmMmmMment
‘ Pu व त es secret
wher 2 4 » ; t
’ ३.
Gary ? पादः | yoo
ख. अथवादो वा अथस्य विद्यमानत्वात् ॥ २४ ॥ (Se) ॥
भा. *श्रधेवाद्ः' एषः। कुतः ?। “ श्रथस्य विद्यमानत्वात्, विद्य- मानो fe aa wear एव श्रग्निद्ोजद्ोमः। कथं waar ae न ₹द.तच्यम्?- दति मोमांसनो ब्रह्मवादिनः। “यत् यजुषा* YHA श्रयथापुवमाङती Jeary यदि न जुह्यात् अभ्रिः परापतेत् तूष्णीमेव हदोतव्यम्'-- डति, तस्य तुष्णीं होमस्य प्रशंसाथाम्यम्थवादः॥
खः न्यायविप्रतिघधाच्च ॥ २५ ॥ (यु०)॥
भा. न्यायविप्रतिषेधश्च भवेत्, यदि santa श्रद्मि्दोादयः स्युः, UNM न्यायः, स विमप्रतिषि्यत,-"न वा तासां तदथंत्वात्-इति। तस्यात् Cea कमणि भवेयुः- इति ॥ (५।३।९ अ) ॥
खग्रिचिदषेलादिव्रसामां ऋत्वनोऽमुष्टामाधिकररम् 1
ख. ufaa त्वसिचिद्युक्तं प्रापणान्निमित्तस्य ॥ २६ ॥ (qo )
भा. *श्रभ्िचिद्रषेति, न धावेन्न खियमुपेयात्, तस्मात् अभ्रिचिता पक्िणो न च्रिताः इत्येवमादयः पदाथाः अयन्ते । तेषु सन्दे चः,- किं सञ्धितमाते प्रतिपत्तव्याः उत क्रत्वन्ते ?- इति, fa मापतम् ?-सञ्चितमात्रे एव-ड्ति। wat यखितवान् सोमग्रिचित्-डति तस्य श्रुयमाणाितवतोम्नन्तरमेव परापर वन्ति, प्रापे निमित्ते नेमित्तिकं are तस्मात् TATRA ॥
[ण म ee
* यद्यञ्जसा एति ale wits Te पाठः॥ JY
you सीर्मासा-दभंने
ख. क्रत्वन्ते वा प्रयोगवचनाभावात् ॥ २७ ॥ (सि०)॥
भा. प्रयोगवचनो fe च तान् पदाथान् प्रापयति, येषां करत्वर्धत्वं ; न चैषां क्रत्वर्थेत्वमरित, पुरुषाथा हेते । कथं } | प्रतिषेधे पुषः waa,‘ aia न धाविन्न खिवमुपेयात्-- इत्येवमादि, न च क्रत्वधा एते प्रसक्ताः, येन प्रतिषेधः क्रतोरुप- ¢ कुयात् | S b] “ननु पुरुषाथा Vie चितवतः अवणाच्चयनानन्तरं प्रासाः न--इतिब्रूमः,--
ख. अपरैः कमत्वनिह् शात् ॥ र८ः ॥ (यु०) ॥
भा. WHT चयनं तत्, Sed! स्वं काय्यं कुबतः Wes aa, तत् aca! कश्च तस्य ara?! यागसिद्धिः, सिद्धे च यागे चयनेन saad भवति। awa fag यागेगभ्रिचित्, तेन क्रत्वन्ते इति॥ (५।२।९० Be) ॥
दोच्चाया दृष्टिसिद्धताधिकरशम् ॥
ख. परे णावेदनादी शितः श्यात्सनें्दीछाभिसम्बन्धात् । २९ ॥ (पु०,।
भा. ज्योतिष्टोमे श्रूयते, श्राग्मावैष्णवमेकादशकपालं निवपेत् टीच्िष्यमाणः- दति, तथा 'दण्डेन दौीच्तयति, मेखलया Swale, छष्णाजिनेन Saas इत्थेवमादि। तच सन्दे हः, —fa सर्वैर्टौश्वितो भवति, थवा veyed दीद्ितः?- इति, किं तावत् माप्तम्?-स्वैः-दति। कुतः?। "दीक्ाभि- ` सम्बन्धात्, दीच्तासम्बन्धो भवति, “दण्डेन दीयति (दौ च्तामस्य करोति- त्यथः), यदि इष्यन्ते TA स्यात्,
५ ध्याये ए पादः॥ ५.०९
भा. कथम् श्रस्य दण्डेन Sai कुयात्, तेन इच्या न दौल्ितः। न च, श्वस्य इष्यन्ते दोक्तितशब्दं पश्यामः, श्रावेदने त्वस्य दोक्तितशब्दः, vara न तावति दील्ितः स्यात्। न च सम्भवति aqua विकरुपो न्याय्यः, TY बाधः स्यात्, तत्र प्रयोगवचनो area) तस्मात् भिन्नेष्वपि दो चासम्बन्धवाव्येषु प्रयोगवचनेन सदेकवाक्यता- दति श्रावेदनकाखे faa: स्यात् ॥
ख इष्टान्ते वा तदर्था ह्यविश्ेपाथंसम्बन्धात् ॥ ३० ॥ (सि०)॥
भा, “इष्यन्ते वा दोचितः स्यात्, "तदथा Fe’ सा (दोक्षणाथा)। कथं? दीकत्िष्यमानस्य अरदौोल्ितस्य सा भवति, यदि तस्या उत्तरकाले दोलितः, एवं सा दीज्िष्यमाणस्य । तस्मात् वाक्या- दवगम्यते,- भवति तदा दीलितः- दूति, दीश्लाकरणे पदाथ निेत्ते किमिति न दीच्ितः स्यात्? वाक्यं fe faced दौच्ितः-ति भ्रापयति। यत्तु, टोत्ता सम्बन्धो “दण्डेन दीच्चयतिः- दति; कथं स दीश्ितत्वे स्यात् ?- दति दण्डेनेवं सम्पादयति-इत्यव- गच्छामः, यत्तुः-्नन्तरं Maru नास्ति-इति; न WW TAM: HUTT हेतुः; सत्यम्ययं तदवसराभावाच्च प्रयुज्यते Weg! श्रन्येन च दीश्ितः- इत्यवगम्यते वाक्येन, “श्रप्मावेष्णवमेकाद कपालं निवेपेत् दौीकिष्यमाणः- इति, यच्च,- श्रावेदनकाले टोल्तितञ्नब्दः- इति; इण्यन्तेमपि दीखि- तस्य श्रसावविर्द्गः, प्रयोगवचनख्याविर्द्धः, यतः एकं दीच्चा- करणम्, श्न्येदीं खितं सम्पादयति- दति गम्यते ॥
५८० भो्माषा-दन
षू.
भा.
ख.
भा.
द.
भा
समाख्यानं च तद्दत् ॥ ३९१ ॥ (यु०, ॥
इतश्च पश्यामः, cfegfaurn, इच्छन्ते च प्रटन्निः- दति। कस्मात्? समास््मानं च aeq—cfa acura उपदिष्टः कथम्?। दात्तषणीया- दति तादण्यकरी समासा भवति, यथा खानीयम् भोजनोयद्च-इति। awe पश्यामः, इिर्दौच्षणयं इजच्यन्ते च प्रठत्तिः- इति॥ (५।३।९९ ०) ॥
काम्ये ष्टोनाममियमेनानुष्टानाधिकरम् ॥ ¢ अजवत् AT नामानुपूव्यन् ॥ ३२॥ (Jo ) ॥
इड काम्या इष्टय उदाषरणम्,-“रेन्राप्रमेकादश्चकपालं निवेपेत्- इत्येवमादयः, गवादयः सोमाः, सौम्यादयः पञ्जवः। तच सन्दे हःः- किं येन क्रमेण अधोताः, तेनेव क्रमेण प्रयोक्ता, खत श्चनियमः ?- इति । किं तावत् भाप्तम्?- क्रतुनामानु- yay यत् पाटे, तदेव भयोगे भवितुमदति, wd पाटक्रमो. पनुगृोतो भविष्यति, इतरथा पाटक्रमो बाधेत, तन्मा भूत्- दति क्रमेण च्रनु्टातव्यम् ॥ |
न वासम्बन्धात् ॥ ३३ ॥ (fae) ॥
"न वाः, wd क्षमो नियम्येत । कुतः ?। सम्बन्धात्, पथक् पथक् एवां कमणाम् भयोगवचनानि, तानि खपदा्थानाम् उपसं दारकाणि, यो यस्य न उपकारकः, स तस्य न क्रमेण, न उल्कमेण ; यो यस्य उपकरोति कस्यचित्, तस्य उपकुवेतः क्रमः साश्चाय्ये aia! न च, एतानि कमाणि अन्योन्यस्य Sua, तद्यत् न एषां क्रमः साद्ाय्ये वक्ते । तद्त् अखम्बन्धः--्ति॥
५ खष्यायर्पाद्ः।
५८९.
ख. काम्यत्वाच्च ॥ BB -यु०, ॥
भा. काम्यानि च रतानि कमाणि, कामाखु न क्रमेण उत्पद्यन्ते, तेन निमित्तस्य अक्रमत्वान्न क्रमवनम्तः-इति॥
ख. आन्थक्यान्नेति चेत् ॥ २५ ॥ ज्ञा) |
भा. दूति यदुक्तम् Yara, तदेव पुनरुचयते vice, एवं क्रमेण पाटोम्धेवान् भविष्यति-दरति। एतदाभाषान्तं खचम्॥
ख. स्यादिद्यार्थत्वाद्यथा uty सव्वस्वारात् \ ३६ ॥ (आ० नि, ॥
भा. “स्यात्' श्रथेवान् क्रमपाठः, श्रसत्यपि प्रयोगे क्रमे, पिद्या- यदणाधेत्वात्,--कमेावबोधनाथायां विद्यायां क्रमनियमादृष्टं तदाश्रयमेव भविष्यति-डूति, रथा, त्वत्पच्छे “परेषु सव- खारात्", यस्यापि क्रमोःङ्गम्- इति We, तस्यापि सवलारात् परेषां सव॑खारेण यः कमः तस्य अदटृष्टाथेता अवश्यं करप. नीया॥ (५।२।९२ Woe) it
यश्चानामभिामपूष्वेकताधिकरशम् ॥ ख. य रखतनेत्यखिष्टोमः प्रकरणात् ॥ ३७ ॥ (fae) ॥
भा. ज्योतिष्टोमे श्रुयते,“ एष वाव प्रथमो यज्नानां यत् ज्योति- Siti, य एतेनानिद्दा अरथान्येन यजेत गत्तपत्यमेव तञ्जायते प्रवामोयते'*-इति। तत्र सन्देदःः-'यःणतेन- इति कस्य
* “एष वाव प्रथमा यज्ञे यज्ञःमां यत् ब्योतिष्टोमा य एतेमामिटा खथान्येन यजेत् रत पतितमेव डि तत् saa प्रवामोयते'- इति माधवीये पाठः। तजास्याथेऽ्यकारि --““ यथा म्पतितमु श्छ पजावद्यादिकं पुमनं grad, ay slay, तथा, peo ag यज्ञ करं फलाय NIA, यण्मामख तेनापराधेन अपद्छत्युमाम् भवती -
:" इति ॥
४५८२ मोमांषा-द्ने
मा. चयं वादः ?- इति wart एवोपक्रमः। उचयते,-“यः एतन - दति श्रग्रिष्टोमस्य वादः। gap) ' प्रकरणात्", तस्य हि प्रकरणे भवति एतद चनं, प्रशतवाचीनि च सवनामानि भवन्ति ॥
ख. लिङ्गाच्च ॥ इष्ट ॥ (wo) ॥
भा. fagafa भवति,- तत्र श्रयते, ‘wer नवतिञ्चतं स्तोचीयाः' —tfa, श्वग्िष्टोमस्य fe भवन्ति नवतिशतं स्तोषीयाः। कथं?। चित् वद्धिष्पवमानं, पञ्चदशानि च्राज्धानि, तानि त्वार सा एकोनसप्ततिः पच्चदशो माथ्यन्दिनिः पवमानः, तेन चतुरशीतिः सप्तदशानि पृष्टानि, तानि चत्वारि साषटषष्टिः, चतुरश्ीत्या सह fevered । सप्तद श्राभवः पवमानः, तेन weyfua अतं नव च। एकविंशं यन्नायन्नोयम् —tfa तदेतन्नवतिश्रतम् श्रग्रिष्टोमस्य, तद्छादप्य्चिष्टोमः॥
(५।२।९दअ०)॥
च्यातिषामविकारााम् खप्मिटमपुम्वेकताधिकरशम् ॥ ख. अथान्येनेति संस्थानाम् सन्निधानात् ॥ ३९ ॥ (प्०)॥
भा. “श्रध श्चन्येनः- इति किं संस्थानां वादः, चरथ ज्योतिष्टोम- विकाराणाम् एवेकाङ्ादीनाम्?-दति। किं तावत् mT? -.संस्थानाम्'-दइति। कुतः?। “सन्निधानात्, सन्निदधिताः afar प्रकरणे संस्थाः, तासां ATS! WACUTAT ATS ॥
ख. तत्प्रकतेर्वा पत्तिविहारौ हि न तुल्येषृपपदयेते ॥ ४० ॥ (Tao) ॥
भा. “तत्परछतेवीः गवारेवादः स्यात्, “ापक्तिविष्धारौ fe
प्रलतिविकारमाज्रेष “उपपते", न तुर्यज्नब्देषु एव ज्योतिष्टोम-
५ अध्याये ए पादः॥ ५८
भा. अन्द्केषु । नेवम् श्रभिसम्बन्धः क्रियते,--* अ्रथान्येन' ज्योति-
भा.
ond
Bawga—cfa कथं तदि 7-“अन्येन'- दति प्रह्ठतात् इतरत् ब्रवीति, न, स ज्योतिष्टोमेन विशिष्यते, न fe weer QT समोपगतेन छतप्रयोजनेन एकदे शेम्वस्थापयितश्यो भवति, न fe वाक्येन अ्तिबेाध्यते। अथ, ज्योतिष्टोमादन्येन-- दत्यनिसम्बभ्यते, ततो नतरां संस्थावादः। कथं एनरापत्नि- विद्धारौ ?। “अजापतिवा श्र्निष्टोमः, स उत्तरान् एक।द।न् अखटजत ते खषा WIAA, न वे स्वेनात्मना प्रभवामः- रति, तेभ्यः खातक प्रायछ*, तथा च ते प्राभवन् AMI यथा वा 'दूद्मग्नेजातादष्यवरयो वि{हियन्ते'। श्वं वा, ‘uaa aaa यन्नक्रतवो विद्धियन्ते, यो वे चिष्टद्न्यं यन्ञक्र- aga, सतं दीप्यति, यः weed, सतं, यः सप्तदशं, सतं, यः एकविंशं, स तम्-इृत्येवमाड्रेको यन्ञः-दूति। रते वै स्वे ज्योतिष्टोमः भवन्ति-दति। णवं Fearne WHI, तेषामेव वादः- डति गम्यते। कथम् ?। *चअथा- न्येन - दति, योम्सावन्यः, तत्र भराक्ततान् धमेान् विद्तान् दशयति, Wal मन्यामहे, यस्य यतो विद्रतिः, तेन Waa -दति॥
प्रशसा वा विहरणाभावात् ॥ 8१॥ (Bre) ॥
यद्येवं न तद्धि तदिकाराणाम् वादः, तत्र न feared areata: प्रकरणादिभिः, ते धमा ज्योनिष्टोमस्य, यदि {इ गवादयो विद्धियेरन् प्रकरणादोनि बाध्येरन्, तदापत्तिः प्रत्यच्वविर्डधा, "प्रशंसा त्वेषा, श्रापत्ति विद्ाराभावात्॥
* म वयं सेम खाद्मना प्रभवाम इति तेभ्यः खां तनु प्रायब्डदिति साधबोये पाठः ॥
४५८४ arate que
ख. विधिप्रत्ययाद्ा नद्यकस्माव्मशसा Ala ॥ ४२॥ (अआ० नि०)॥
भा. अत्र डचयते,-यद्यप्यापत्तिविद्ारौ न fanaa, ते तथापि च.दकेन विधीयेते, ये प्रतौ awe, ते चोदकवचनात् विह्ृतावपि क्ष्या गम्यन्ते, तदापत्तिविद्ाराविव a4 भवतः, तेन श्रन्येन-इति Teal न _ड कस्मात् प्रशंसा स्यात्, योऽसावन्यः, स कथम् नया प्रशंसया णश्येत ?- इत्येवमथा WHAT (५।३।९४ We) ॥
सर्व्षामेकानेकलेामकानाम् सपिरोमपूडताधिकरकम् ॥ ख रकस्तोमे वा कतुसंयोगान् ॥ ४३ ॥ (Te, ti
भा. "य एतेनानिद्दा, wats यजेत-इति शूयते। ay way: सम्धिगतः,- तदिकाराणाम् वादः-इति। श्रथ Carat सन्दिद्यतेः- किम् एकस्तोमकस्य, थनेकस्तोमकस्य च ? -इति। fa area ?-एकस्तोमकस्य वादः! कृतः ?। ‹ ऋरतु- संयोगात्, एकस्तोमे व्रतुसंयोगो भवति,-- “यो वे freed यज्लक्रतुमापद्यते स तन्दोपयति, यः पञ्चदशं सतं, यः सप्तदशं सतं,यः एकविंशं सत” च्ष्टदटादय एकस्तोमकाः। तस्यात् तेषां वादः-इति॥
ख. सव्वषां वा चोदनाविशेषात प्रशंसा स्तोमा- नाम् ॥ ४8 ॥ (स्ि०)॥ भा. “सवषां च एष वादः, एकस्तोमकानाम् अनकस्तोमकानाम् च। an?! श्रविशेषवचनात् wane) ‘aq एक- CAAT: क्रतवः सद्धर्यन्ते'। सत्यं area, प्रथंसार्थे, 7
५. अध्याये & are: 1) ५८५
भा. विधिषार्थेम् । कः पुमः प्रशंसाथेः?। “यो वै eget awe: मापद्यते स तन्दोपयति, चोदकप्राप्ता धमा Wea: Ret, विकूतौ सुखं प्रतिपद्यन्ते ॥ (५।३।९५ ०) ॥
दति ओशवरखामिनः हतौ मोमांसाभाष्ये पञ्चमस्याध्यायस्य ततोयः पादः ॥
क ।
४८ wWatar- ww म
ख.
पश्चमे अध्याये चतुथः INS: S111 Olin पाटक्रमापेचया Fae खवच्वाधिकरकम् I
क्रमको योऽथ शब्दाभ्यां खुतिविशेषादर्थ- परत्दाच्च ॥ १॥
€ भा. इड पाठक्रमस्य शरुत्यथक्रमार्भ्यां TE नार्धां प्रति विचारणम्,
—fa पाठक्रमः ताभ्यां तुर्यः, उत नाध्यते?-इ्ति। किं प्राप्तम् ?--तुल्यनलावेतौ, पाठोम्पि fe कारणं अत्यथैावपि, न च प्रामाण्ये कञ्चित् fara, तस्मात् श्रनियमः-दडूति। एवं ae ब्रूमः पाठक्रमो fe बाधते अत्या रथन च। कुतः?। “ग्रुतिविद्धेषात्, चथेपरत्वा'। श्ुतिविशेषः कः ?। य शरवणं तत्र WA कारणं, पाठक्रमस्तु शानुमानिकः, पाटक्रमेण स्मरणम्, एवम् श्रभिनिवत्तयितच्यम्- दूत्य वगम्यते ; aa WIAA पपत्त्या तस्य एवानुष्टानं ; BAT पुनः अनुष्टान- मेव, एवं भवति--इति प्रत्यत्तादवगम्यते।
तथा HUT) कुतः?। अधपरत्वात्, अथायं fe wy (प्रधाना), प्रधानम् ्रभिनिवत्तयति- इति सपं क्रियते। तस्यात् पाटः ताभ्यां बाध्यते |
किम् उदाद्रणं प्रयोजनं च ?। eae “अश्विनो eat Tea, तं तृतीयं जुति, श्र पाठक्रमस्य बलीयस्त्वे तृतीयस्य we, सिद्धान्ते तु दशमस्य । श्रये, श्रण्न्टोषद्धोमः पूवे श्राम्नायते, पञ्चाचऋपणर् ; एवं area, यदि पाठो बलवान्; सिद्धान्ते पणं पूव, ततो दोमः॥ (५।४।९अ)॥
a.
भा
५ अध्यय ४ पादः ४५८
मुष्डक्रमेश प्रियस्य पू वे मवद्ामाखनुष्टानाधिकरशम् ॥
्रवदानाभिघारणासादनेष्वानपवथं ATT स्यात् ॥ २॥ (de) |
स्तो दशपुणमासौ, तच पुवं TW WAT: समाम्नाताः, TATA ~ ¢ ~ aaa, प्रदानं च श्राग्नेयस्य पुवम्। तच सन्देहः किं प्राहत्तिकेन क्रमेण पूवं eH अरवदानाभिघारणासादनानि, उत मुख्यक्रमेण पूवम् श्राप्नेयस्य?-इति। किं प्राप्तम्?
्ननियमः-द्रति। एवं प्रापे qa, अ्वदानादिषु प्राहत्ति-
aT.
केन ya दक्रः-ड्ति। कुतः?। Ta PAA व्यव- धायकेभ्यो न अभ्यधिकोम्न्यो वा अयवधायकः करपतो भवि. ष्यति, दशयति च ew Wate रेयम्- इति ॥
यथाप्रदानं वा तदथत्वात् ॥ ३ ॥ (fae) ॥
"यथाप्रदानं वाः कन्ेव्यानि, यस्य प्रदानं पूवम्, तस्य श्वद्ानानि पूवम्, तस्पात् Waa) कुतः?। प्रदान चोदनागद्धोतत्वात् श्रवदानादोनाम्, प्रदानोपक्रमा एते न पथक्पदाथा एते -इत्युक्तम्। अभिघारणम् अवदान च तस्य भ्रदानचिकीषयेव क्तियते। श्रासादनम् श्रपि प्रदानाथेमव (श्रासन्नकरणम्), एवं दृष्टाथेता भवति । तस्मात् FAA अङ्गानाम् प्रयोगः-डति।
यत्तु, द्रः पूवे प्रत्तिः- शति; च्रथात् Ys weft, न पाठात् प्राटत्तिकाञ्च Heal बलीयान्, Tema गद्य माणे प्रथम एकः पाथा विप्रष्टकालः स्यात्, प्राहत्तिक
पुनगृद्यमाणे सवषां विप्रकषः। तस्मात् AMAA बलीयान् -दरति। चथ यषिङ्गम् उक्गम्,--दभ्नः . पूवम् श्रवरेयम्-
yuu rater ett
भा. इति; अष ठचपते,-उटताभिप्रायमेतत् भविष्यति। तस्मात् अदोषः ॥
ख. लिङ्गदशंनाच॥ ४ ॥ (aaa
भा. fay रपि afar we भवति,“ स वै धुबामेव अयेग्भि- धारयति, ततो fe प्रथमावाज्यभागौ were भवतिः- इति तख्ादपि मुख्धक्रमेख नियमः- दति ॥ (५।४।२ चरर) ॥
इष्टिखामयोः पोबपय्यौ नियमाधिकरकम् ॥ ख. वचनादिष्टिपूव्वेत्वम् ॥ ५॥ (प०)॥
भा. xfeqaed समाम्नातं । तच सन्देहः, किम् इ ष्टिपूवत्वं,
सोमपूर्वत्वं वा विकर्षः, अथ वा इष्टिपूवत्वमेव }-इति। किं प्राप्तम् ?-- cepa एव स्यात् । कुतः ?। “ वचनात्, वचनम् इद् भवति,- “एष वै देवरथो यत् दशेपुणमासौ, यो दशेपूणमासौ TT सोमेन यजते, रथस्पष्ट एवावसाने वरे टे वानामवस्यति'- इति, नास्ति wets अतिभारः तस्मात् इ ्िपूवत्वमे व- दति ॥
ख सोमश्चेकेषामस्पाधेयस्यतुनशचातिक्रमवचनात् तदन्तेनानथयकं डि स्यात् ॥ & ॥ (सि०)।
भा. इषटिपूवत्वम्-द्त्येतत् wet, किन्तु ' सोमख एकेषां पुरो दशपूणमासयोः स्यात्। कुतः ?। MUTED WTI AMA क्रमवचनात्,--“ यः सोमेन यश्यमाणोभ््रोनादधीत, नतम् स प्रतीशेत् न नसम् हति, यः सोमयागं करतमादधीत,सन प्रती सेत awe नाप्य॒तुं तावत्येवादधीत--इति श्रानम्तयम् उयते, इतरथा, ऋतुनचजातिक्रमव्नम् ˆ अनथकं स्यात्,
५ अध्याये ४ पाद्: ॥ ५८९
भा. श्रानन्तयम्नपेच्यमाणे यस्यैव ऋतुन क्षत्रे SH तस्यैव तयोरना- द्रः कीत्तितः स्यात्, तख्ादस्ति सोमाधानयोरानम्त्यमिति । अपिच विस्पष्टा च ्रद्यतनी विभक्तिः" daa यच्यमाणः' —tfa, सा च न इष्टिपूवत्वम् श्रनुन्नाय विवश्यते, न तदा अद्यतनकालविवश्षा, at रयं अब्दो विप्रतिषिध्येत awtq श्रानन्तयंविवस्षेत्य वगम्यते ॥
€ ~ € ख. तथव चनाच्च नाविशषात्तदथत्वम् ॥ ७ ॥ (यु° १) ॥
भा. इतञ्च सोमाधानयोः ्रानन्तयम्। कुतः ?। ˆ तद्धंवचनात्" यः सोमेन यजेत स श्रभ्चिमादधोत- दति wi सर्वैरप्यसौ यच्यमाणोग्भ्रिमाधत्ते सोमेन arenes, न रसति सोमस्य विशेषे Tara स्यात्। श्रयम् We fads: स्यात्, यदानन्तये सोमाधानयोः- डति ॥
ख. अयश्यमाणस्य च पवमानहविषां कालनिदेशत् आनन्तय्ाददिशङ्का स्यात् ॥ ८ ॥ (ye R) I
भा. सोमेन “शअ्रयश्यमाणस्य च पवमान विषां" कालो निरिंषयते, a सोमेन ्रयच्यमाणोग्प्रिमादधोत, स परा संवत्सरात् wate निवपेत्- दूति, न खल् कथित् श्रयच्यमाणः, सवस्य विष्ितत्वात्। तस्मात् श्ननन्तरम् श्रयच्यमाणः- इति गम्यते ॥
च. इष्टिरयच्छमाशस्य, तादथ्य सौमपुब्वेत्वम् ॥ < ॥ (He) i
भा. डद प्रयोजनष्त्रम् Twa) शक्लीणमयधिकरणम्, विं प्रयोजनं चिन्तायाः ?। ‘rf: श्रयच्यमाणस्य सोमेन निरमिखन्धिके श्राधाने; तद्थेत्वे तु ‘ayaa’, सोमाथेतायां त्वाभ्रानस्य सोमपुवेस्वं स्यात् ॥ (५।४। र श्र) ॥
५९० मोमांसा-दप्रन
ख.
भा
ख.
भा
तराद्धकस्यापौटिरामयोः पैम्बोपयानियमाधिकरकम् ॥
SHAT ब्राह्मणस्य सोमः स्यात् ॥ १०॥ (प०)।
aftr चाधानं, तच एषोग्धः समधिगतः,- इ ष्टिपूवैत्वं सोम- पवत्वं च-इति इदान सन्देदः,ः- किं चयाणाम बणणनाम vfeyred सोमपूवत्वं वा, उत ब्राह्यणस्य सोमपूवत्वमेव, उत केवला पौणमासो उत्छष्यते, ब्रा्चणस्य उभौ करूपौ ?- इति | थवा कमान्तरम् CS, यत् ऊध्व सोमात्, Wy ar ws हवि उत्छष्यते, ब्राह्मणस्य उभावेव कपौ! इति । fe aga? -च्रयाणाम् वणानाम् इष्टिपूवत्वं सोमपूवत्वं वा। aa? शअविशेषात्,--न कञ्चित् विशेषमवगच्छामः। एवं प्रापे जमः, awe सोमपृवत्वं स्यान्। कस्मात् ?। ‘sata’ उत्कषा fe शरूयते, “areal बे ब्राह्मणो देवतया, स सोमेन द्धा श्रच्ोषोमीयो भवति, यदेवादः पौणेमासं इविः, तच fe श्रननिवेपेत्, तद्धि उभयदेवत्यो भवतिः इति। किमडूवद्ि वचनं न कुयात्। तस्मात् ब्राच्चणस्य सोमपूवत्वमेव- दूति ॥
पोणमासी वा खतिसंयोगात्॥ ११॥ (सिर) 4
यदुक्तं TTT सोमपूवंत्वम् एव- इति, तन्न, तस्य रपि ` उभौ करपौ । कुतः ?। waiter, न हि करुपयोः बरा द्चणस्य कञिद्िशेषः श्राम्नायते। “नन् इदानीमेव उक्ञं- त्राद्यणस्य उत्कषःः-इति। न- दूति ब्रूमः पौणैमासीमाश्ररय तव उत्कषः, Serdar: पौणेमास्या; तत्,--“ यदे वादः पौषमासं
` विः- दति, यावद्रष्वनं वाचनिकं, aa न न्यायः maa |
AMA: एकदेशे SRS PRATT Vasey उत्छष्यते- Ter ॥
a ,
aT.
भा
मा.
५ अध्याय ४ पादः || ५९९
सर्व्वस्य वेक कम्यीत् ॥ १२॥ (आ) |
यद्चयते,- केवला पौणमासी उत्छष्यते-श्ति। तन्न, AU द् शे पुणेमासकमेण SARC, एवं फलेन सम्बन्धः, इतरथा न स्यात् फलम्। एकदे भत्वात् पोणमास्याः, केवलायाम् उत्- छष्यमाणायां चरवशिटस्य पूवच क्रियमाणस्य न फलं स्यात्, एकदे शत्वात्. ्रफलत्वाच्च उक्तम् पि न क्रियेत, समुदाये च उत्छाष्यमाणे भवति फलम्। तस्मात् अथात् समुदायस्य उत्- कषः, एवं छत्खलोषदे शोग्थवान् भविष्यति-दति। तस्मात् सस्य उत्कषः, सोमपूवत्वम् एव ब्राद्मणस्य- इति ॥
स्याद्वा विधिस्तदर्थेन ॥ १३॥ (पू ₹)॥
मेतदस्ति, यदेवं समुदायस्य श्रसति वचने उत्कषः परि- कटप्येत, AH च्रन्यदे वेवंनामकं कम GE सोमात् स्यात् । एवम् एकदेशस्य Ba फलं न करुपयितग्धं भविष्यति, नाम- Wary इयोः BAU}: एकम्, WIT पादाः माषाः- दति यथा ; पौएमासधमेकं वा कमान्तरं चोद्यते- इति कमविधानं, we: एतत् भवति, तन् वाक्यस्य बाधकम्। तस्मात् कमेन्तरम्- afa il
प्रवारणात्त् कालः स्यात् ॥ १४ ॥ (fae २)॥
कमेान्तरस्य एतद्ाचकम् - दूति प्रामाणाभावः। म्रतस्य कमणो वाचकम्- डति WA, यच्च सप्रमाणकं, तत् ATT, अन्याय श्चानेकाथेत्वं। धमग्रहणे लच्तणा शब्दः श्तिसम्भवे करप्यः स्यात् । Aft च श्वस्य रपं न गम्यते, इपावचनात् न कमान्तरः। TAT प्र सिद्धेन नाम्ना MAA HAUT Feu काल विधाना स्यात्, फल वत्वा छत्खस्य उत्कषेः, ब्राह्मणस्य
५९२ भीमांसा-द्न
भा. च तथेव । यत्तु, Barna बलोयदी-दूति, शर उचयते,
ख.
भा
ख.
भा.
--य्र फलं न शूयते, वाक्याथा्पि तावत् तत्र गद्यते; न च, इद फलस्य अवणमस्ति। aed फलम्- इति यदि उचते, न तत्, फलवचनम् अन्तरेण । AT फलवचनः अब्दः करप्येत, तेन च सदेकवाक्यता। कालवचनेन तु सध WIT एकवाक्यता दति। WEA wae । स्थितं तावदपयव- सितम् अधिकरणम् ॥ (५।४।४अ०)॥
“qa प्रतीखेदित्यादिना मामकास्वाधाणिकरणम् ॥ सकाले स्याद विप्रतिषेधात् ॥ १५ ॥ (पु०)॥
“यः सोमेन यश्यमाणोग्भिमादधीत, नतम् स waite न न्त्रम् दरति। अर सन्दे्ः,- किम् श्राधानस्य श्रयं काल- विदेषबाधः, उत सोमस्य ?-इति। किं ATA ?-श्राधानस्य कालबाधः, ' खकाले AT सोमः। कुतः ?। “अ्रविप्रतिषेधात्, श्ङ्गमाधानं, तस्य कालबाधो न्याय्यः, न प्रधानस्य। “अङ्ग गुणविरोधे च तादध्यात्-शूति वच्यते ॥
अपनयो वाधानस्य सव्वेकालत्वात् ॥ १६॥ (Fate १)।
quay वा' श्राधानात् सोमकालस्य स्यात्। कुतः?। ९ + ॐ “ श्राधानस्य सवकालत्वात्, नेवाधाने कञ्चित् कालनियमोगस्ति, —agytad अद्मोपनमेत्। तदषरादधीतः- इति, ्रप्राप्तमेव तत् श्राधानस्य, यत् प्रतिभिष्यते। तस्मात् सोमस्य कालबाधः —<fa i
* aaa इति माधवीये पाठः। खष्यतिषं तुदं षंना्यं ana इति ware: |
† aw खपममेम् इति माधवीये पाडः ॥
q.
भा.
भा.
भ,
४ अध्याये ४ पादः ॥ yds
UATE सोमात् ब्राह्यणस्य वचनात् ॥ १७ ॥ | (fae २,॥
feaargut | न वा एतद स्ति,-छत्खौ दशपुणेमासौ उत्. छष्येते, Rg सोमात्, केवला पौणेमासी उत्छष्यते । कतः ?। वचनात्, वचनमिद्ः- “यदे वादः पौणेमासं दविः तत्तद्नु- निवपेत्- इति, नास्ति वचनस्य च्रतिभारः। तस्मात् पौण- मासोमाचम् उत्छष्येत। यत्तु फलं नास्ति- डति, समुदायादेव फलं भविष्यति-- इति, वचनाद वं विन्नानात्। ATA अटोषः॥
UH शब्दसामर्थ्यात् प्राक्रत्छ विधानात् ॥ १८ ॥ (fae ३) ॥
“एकं वा' विः उत्छष्येत, न छत्का पौणमासी । कुतः ?। “शब्द् सामथ्यात्, एकं हविः उत्क्रष्टुम् शब्दः समथः, “यदे वादः पौणमासं “fe: दति शरूयते, यावदचनं वाचनिकं, तावदचनेन THEA शक्यते, न श्न्यदपि। भाक्सोमात् awa विधीयते, ततो यत् वचनेन उत्कृष्यते, aE सोमात्, यत् न उत्छष्यते, तत् प्राग्भवितुमदति। तस्मात् एकं हविः उत्क्रष्टं, ब्राह्यणस्य Say कर्पौ- इति ॥ (५।४।१५अ०)॥
अव्यय सेमादमुत्कषाधिकरणशम् ॥
पुरोडाशसूवनिद् शे तचयुक्ते देवताभावात् ॥ १९ ॥ (fae) ॥
दरदं Waa, MAA वे ब्राह्मणो टेवतया, स सोमेन cer श्घ्रोषोमोयो भवति, वरे वादः पौणमासं दविः तत्तद्यनुनिवपेत्. तद्भय वत्यो भवति-इति। यस्मात् afea काले स
९ इ
५९४ मोमांसा-दषन
भा. waren भवति, न प्राचीने काले, aaa दो विः श्ननृनिर्वेपेत्- इति, श्रद्रीषोमोयत्वं विधाय दिदेवताकत्वं देत्- त्वेन निदिश्यते, तस्मात् श्रग्रोषोमोयं हविः देतुमत् स्यात्, न अन्यदे वताकं, तदा असौ श्रग्रोषोमौ यष्टुमदति, न प्राक्, सास्य देवता- दति भवति पुरुषस्यापि यष् बताभि सम्बन्धः AEA पुरोदाञः waaay न अन्यद्वविः- दति सिद्धम्॥
ख. आआज्यमपीति चेत् RoW (आ०)॥
भा. इति चेत् पश्यसि श््रोषोमोयत्वात् पुरोडाज्रः- दति, शाज्यमपि fe अद्रोषोमोयं। तस्मात् तदप्युत्कष्येत ॥
ख. न मिश्रदेवतत्वादेन्द्रासवत्॥ २१॥ (are नि) ॥
मा. मिखदेवतं fe चाज्यं--श्रग्रीषोमी्यं, प्राजापत्यं, वेष्णवम्-- इति च, Tere त्वप्रीषोमीयणव। नतु wa मिञरदेवतर्य वादः, मिखदेबतस्य fe प्रागपि भावोग्बकषप्यते। यद्यपि तदानीं यजमानो AMMA: तहे वताद्दः, तथापि Biss विः करिष्यत्येव, प्रजापतिं यच्यति, विष्णुं वा। तस्मात् तस्य Wears न एष हेतुः अग्रीषोमीयत्वं नाम । यथा चतुद्धाकरणं मिश्ररेवतत्वात् रेद्दाग्नेन भवति, तदत्तज्र “चग्रेयः- दति Daal न शक्यते वदितुम् ; तद्धित; wary न उत्पद्यते- Cia) एवम् इइ WaT AMES न अक्यम् श्राज्दं वदितुम् ग्रोषोमीयो दि च्रसौ। UTA Mal AT यजमानेन कतम् —tfal qq न तस्य उत्कषःग्नीषोमोयता यजमानस्य तुः - इति, मिश्रदेवतस्य णसामान्यात् "रेन्दाग्नवत्ः- इत्युक्कम् ॥ (IB le Bo) ti
$ ware ४ पाटः ॥ ५८५
विषटतानाभेनदराग्रादीनां सब्यस्कारुताधिकर शम् ॥
a. विकृतः प्ररुतिकालत्वात्सद्यसकालोत्तया विकतिः तयोः प्रत्यक्षशिष्टत्वात् ॥ २२॥ (fae) i
भा. इद वेढातानि कमाणि उदादइरणम्,--२ेनराग्नम् रकाद अ कपालं निवेपेत्-इत्येवमादीनि। तत्र सन्देहः, किम एता fants: सद्यखालाः, उत दयहकालाः?-इूति। fs args? —faafa: प्राक्लतान धमां खोदकेन werla, चरतः ते धमा ्रानमानिकाः, पौणेमासी चान्यः कालः; स यदि वा प्रत्या गद्यत, यद् वा विज्ञत्या, श्रसम्भवेगन्यतरस्याः कालस्त्यक्तवयः, तत्र श्रानुमानिको व्टतस्य त्यज्यतां, न ATMA: NBA --डइति न्याय्यम्। aa सद्यस्काला र्ता विकृतयो भवेयुः -दति॥
ख. SACHS तु यथान्यायम् ॥ २३॥ (Te) ॥
aT. ^दयश्काखये' क्रियमाणे “यथान्यायं aa भवति, तस्मात देयदहकार्यं स्यात् । चोदकः तथा ्रनृगद्धीतो भवति, प्रकतौ fe qaa,— पुवद्युः रग्नि गृ्खाति, उत्तरमद्द वतां यजेत -इति। तस्मात् away एकमभिनिवत्यं, तदडरेवोप क्रम्यापरेद्युः परिसमापयेत् ॥
ख. वचनाद्वैककाल्यं स्थात् ॥ २४॥ (Se) |
भा. नैतदेवं,--दयष्काला fled भवेयुः- दति, सद्यस्कालाः स्युः। कस्मात् }। बचननिद्ं भवति यःया पथयुना सोमेन श्राप्रयणेन वा यश्यमाणः स पौणेमास्याममावास्यायां वा यजेतः-दति, साङ्गस्य एतद चनम्। तद्त् साङ्गं पौणे-
५८९ मोनांसा-दषन
भा. मास्याममावास्यायां वा कुर्वोत-- दति गम्यते, तेन सद्यस्काला fama: th (५।४। ऽ Be) ॥
सोमात् साच्राय्यविकारादौन।मुत्कषाचिकररम् ॥
ख सान्नाय्यासिषोमीयविकारा ae सोमात् प्ररतिवत् ॥ २५ ॥
भा. इड सान्नाग्यविकाराख अग्नोषोमोयविकाराखु उदार णम्, सान्नारयविकाराः तावत् यथा, श्वामित्ता पशुः डति, “अ्री- षोमोयम् एकादशकपालं निवपेत् भयामाकं, ब्राद्धणो वसन्ते ब्रह्मवशवेसकामः'- ृत्येवमादयः। तत्र सन्देहः किम् एते WAY च सोमात्, उत उद्म्?-दति। किं माम् ?- प्राग च, विश्ेषानवगमात्। णवं प्राते ब्रमः, "उद्भ सोमात् स्युः इति, wafate wary उदु सोमात्, चोदकेन facta ay सोमात् भवितद्यम्। सान्नाय्यस्य द्वं सोमात्, वचनेन, --*असोमयाजो सन्नयेत्-इति। श्रग्नोषोमीयस्यापि,-- ‘HAA ब्राह्मणो देवतया स सोमेन इद्धा भवति, यद् वादः पौणेमासं दविः, तत्त्येनुनिवेपेत्- इति, तद्धि स भयदे वत्यो भवति- दति, तदिकृतिः शपि सोमात् ag भवितुमद्ेति ॥ (YIB IR eo) it
सोमविकारा द्ंपरशंभाखात् ye करं्ताधिकरशम् ॥ ख. तथा सोमविकारा दशपुणमासाभ्धाम् ॥ २६ ॥
भा. सोमविकारा गवादय waren! तेषु सन्देहः, किं दभ. पणंमासात् WAG YT WAT, उत उद्वम् ?-$्ति। किं प्राप्नम् ?-श्नियमः, श्वविङेषात्। णवं भाषे ब्रूमः,ः-“ तथा
५ ध्याय ¥ Tie: 4) ५९.७
भा. सोमविकारा, द्शपूणमासाभ्याम्' जडं स्युः, ज्योतिष्टोमो दशेपूणमासाभ्याम् GS भवति,- दशपृूणैमासाभ्याम् CET सोमेन यजेत- डति चोदकेन रष धमा गवादिष अ्रप्येकादेष प्राभ्रोति। तस्मात् acta दशपूणमासाभ्याम Bg Aaa: cfr (५।४।९€ Be) It
दति stwacarfaadt मोमांसाभाष्य पञ्चमस्याध्यायस्य चतुथः पादः समाप्तः ॥ समाप्त पञ्चमोग्ध्यायः॥
षष्ठे अध्याये प्रथमः Ve Il बस 3) -
aaa खगेदिफलसाधनताधिकरशम् ॥ (खधषिकारन्धायः) ॥
द्रव्याणां कम्पसंयोगे गणत्वे नाभिसम्बन्धः ॥ १ ॥ (qo)
दशषणमासार्भ्यां खगेकामो यजेत", “ज्योतिष्टोमेन खगेकामो यजेत- डतव्येवमादि समाम्नायते। तच सन्दे्ःः- किं खगा गुणतः, HA रधानतः; उत कमे गुणतः, खगेः प्रधानतः ?- fa कुतः संश्रयः ?। इइ ' खगकामो' ऽपि निहिश्यते, “यजेतः -इूत्यपि। Wa खगेकामयागयोः सम्बन्धो गम्यते; afery सम्बन्धे fa यागः साधनत्वेन सम्बध्यते, उत साध्यत्वेन ?-डइति भवति विचारणा | .
ay यदि खगैकामस्य परुषस्य यागः कन्त्यतया चोद्यते ˆ खगकामेन यागः कत्त्यः- इति, खगच्छाविञ्जिष्टस्य स॒ fata दति गम्यते । खगच्छा तच पुरुषस्य यागं प्रत्युपदिश्यते, तेन तस्य स सिध्यति न श्रन्यस्य-दडइूति,* यः खगेकामः, स अक्रोति पुरषो यागं साधयितुम् |
अथ CURA कामः कत्तद्यतया चोद्यते, ततो यागविञ्जिषटा कत्तयता- इति यागः साधकोमभ्युपगम्यते। स चायम् उभयो- रप्यथः एतस्मात् उश्चरितादाक्यात् गम्यते,--यागो वा कनदः कामो बा-इति। न चेतत् यौगपद्येन सम्भवति, यदा कामः, न तदा यागः, यदा यागः, न तदा कामः, बचनच्यक्गिभेदात्ः। उपपन्नः संश्रयः
~~ ~~~ ee = --- ~ re ० = ~ et आमा योद् जाक
* यस्य Ba? कामः, तस्य Vata इत्यधिकः पठः Ge Gro qo} + Werafwiara , Were Che Ys: wTe Wile Te I
९ ध्याय ९ पाटः ॥ ५९९
भा. तथा इदम् श्रपरम् सन्दिग्धं, किं Wht: खगः, उत दव्यम् ?
—tfa, यदि दरदं खगः, ततः प्रधानं कम, दर्यं गुणभूतम् | रथं प्रीतिः खगः, ततो यागो गुणभूतः, खगः प्रधानम् ?- Sf) कतः संजयः? नास्त्यत्र कामस्य गणत्वेन प्राधान्येन वा aft, सम्बन्धमात्रं तु We यागेन गम्यते, द्रव्यस्य तु कमाता खमावतः, पर्षप्रयनयस्य च फलाथधतार
fa तावत् प्राप्तम्?-खगा गृणतः, कम प्रधानतः-दति। तत्र तावदणयन्ति- दूष्यं खगः-दति। कथम् श्रवगम्यते ?। सवषाम् एव शब्दानाम् श्रथन्नाने लौकिकः प्रयोगोग्भ्युपायः, तसि ख॒ लोकिके प्रयोगे दयवचनः खगेशब्दो लच्यते,- "कौ ज्- कानि ूच्माणि वासांसि खगः, चन्दनानि खगः, दय्टवषा लियः खगः- इति, यद्यत् प्रीतिमत् ze, तत्तत् खगेशब्देन Swed! तेन सामानाधिकरण्यात् “प्रीतिमत् द्यं ea’ — दति मन्याम, “उपमानात् शग्दप्रठत्निः-दइ्तिचेत्ः। न हि afeifaq श्रनुपभिते† लोके भसिद्खः, यस्य तदुपमानं स्यात्, तद्भयात् नोपमानम् श्रतो द्रवयं खर्मः- इति।
न-दत्याद, प्रीतिः सगः- शति, न द्रवम्, व्यभिचारात्, -तदेव fe zai कस्याश्चिदवस्थायां न खर्गशब्दो्भिद्धातिः; Wi तु कस्या्िद्वस्यायां न, न श्रभिद्धाति। तस्मात् श्रन्वयद्यतिरेकाभ्याम् एतद वगम्यते,- प्रीतौ Beet वर्ततेः --दति।
नेतदस्ति,- प्रोतेरभिधायकः खगीश्ब्दः- टूति) कतः ?। विज्ञेषणएत्वात्, यत् विशेषणं, न तच्छब्देन उचयते। तत् यथा, (दण्डो-इति दण्डनिमित्तः पुरुषवचनः, दृण्डोग्स्य
* द्रस्य कम्म थेता मम्यते खभावतः, पु रवप्रयलस्य च प्रोत्यथेता इति are क्रो Ne WSs ॥। † मत्या, म डि कर्िखिदनुपमने दलका क्रोनपुन्पःटः॥
च् v0 भा
®
Wrater-caa
निमित्तं, न area: |) एवम् एष न प्रोतिवचनः प्रीतिसाधन- वचनस्तु एष खगे शब्दः इति |
"नन खगेशब्टो लोके प्रसिद्धो विशिष्टे देओे,- “यस्मिन् न su, न Wid, न चत्, न तृष्णा, न श्वरतिः, न ग्लानिः, quad एव प्रेत्य तच गच्छन्ति, नान्ये'। अच उचते, यदि तच फेचित् श्र्टत्वा गच्छन्ति, तत UTTER शरजनित्वा, तहि स प्रत्यक्षो देः एवज्ञातीयकः, न तु खनृमानात् गम्यते* ।
"ननु च अन्ये सिद्धाः केचित् दृष्टवन्तः, ते च श्राख्ातवन्तः —tfa ेत्। न त्र प्रमाणमरिति,- “सिद्धा एवक्नातीयकाः सन्ति, ते च ger श्राचच्ीरन्-दति। aang र्वन्नातीयको देश एव नास्ति |
"ननु च लोकात् Mera वेदाश्च श्रवगम्यते,- देश एवक्नातोयकः खगः'- इ ति। तन्न, पश्षाणाम् एवंविधेन देशेन सम्बन्धात् wad वचः। Aversa चपि पुरूषप्रणीतत्वात् श्रनादरणोयम्। वैदिकम् शपि खगास्य्यानं विधिपरं नास्त्येव, भवति तु विध्यन्तरेण एकवाक्यभूतं . स्तुतिपरः । यद्यपि केवल- सुखश्रवणाधापर्या ATER दे शः स्यात्, तथापि श्रद्त्पच्तस्य विरोधः, प्रोतिसाधने खगअ्रब्दः दति। तेन Sita व्यवद्धारा- भावात्, कुतः तस्य अभिधायकः खगेन्दो भविष्यति ?--डति।
यद् भरोतिमत् द्रं खगेः, तदा ब्रुमः" TMU कमसंयोगे गुणत्वेन श्रभिसम्बन्धःः- दति, यागः श्र कत्त्यः- इति गूयते खगकामस्य, AT TT खगस्य यागस्य च सम्बन्धः, तच भूतं LUA, WAY कमे ; भूतस्य TANGA न्याय्या, ृषटथोत्वात्; न तु मद्यस्य भूताथेता, तच FE उपकारः त्यज्येत |
‘aed पनः अवगम्यते, यागः कन्तेव्यतया चोद्यते- ति,
यदिन तबकंचित् अगतवा गच्छम्ति, म च तत ्वामच्छन्ति जनित्वा, न तङिस
प्रव्यक्ता SW: एवञ्नःनोयकः, म न्नानुमामात Pay दति का क्रो Te Us
९ Wud toe: १०९
भा. यदा कामस्यापि RTA VST वाक्वात् अवगम्यते'।
स.
भा.
उचयते, कामस्य कर्लद्यता वाक्यात्, यज्यथेस्य कत्त्ता अतेः, तिश वाक्यात् बलीयसो। तस्मात् श्रयम् अथः, खगेकामो यागं कयात्-दति खगेकामस्य यागः कन्न्यः- इति ; क्तश्च सुखवान्, WN दुःखवान्; कत्तवयः- इति wt qa; AST सुखफलो यागो भविष्यति, स तु यस्य इच्छा, तस्य सिष्यति न श्रन्यस्य-डूति गम्यते। तेन खगच्छा यागस्य गुणभूता, सवेस्यापि कमणो द्रयेच्छा भवति गुणभूता, तया FUMATA यतते, FEAT दारेण ; THT खगसंश्चकदष्येच्छेव नियम्यते, यथेव सा गुणभूता TAT; तथैव सती नियम्यते, दृष्टेनैव दारेण, न Yea उपकारेण; तेन खगेच्छया गुण- भूतया wage भ्रति यतिष्यते यागं साधयितुम्। अथाप्य- दृष्टेन, तथापि न दोष. ॥
असाधकं तु तादर्थ्यात् ॥ २॥ (fae) a
तुण्डे न पन्नो ावत्येते । तत एतावत् ताबत् बणेयन्ति,- Wha: खगेः-दति। कुतः ?। एवम् उक्तम् भवता,--' ्रीति- fafae इथे खगशब्दो वत्तेते- दति, यद्येवं, Ys तद्धि प्रीतौ धर्तितुमहेति, तां हिस न ्भिचरति, व्यवभिचरति पुनः द्ध, यस्य एव प्रीतिसाधनस्य दूष्यस्य वक्ता खगेशब्द्ः, तदेव यदा न प्रोतिसाधनं भवति, तदा न खगेश्रब्देन श्रमिधोयते। Ta भीतिवचनोम्यम्। यत्त॒ उक्त, दण्डिशब्दवत्- इति, सोपि प्रतीते शब्दात् दण्डे, दण्डिनि प्रत्ययमादधाति, चन्त गतः तत्र दण्डशब्दः, स दण्डस्य वाचकः; CH पनः GUNA: एव प्रीतेः च्रनिधाता।
ओतिवचनसेत्, यागो गुणभूतः प्रीतिः प्रधानम्। कुतः?।
' तादथ्यात्' पुशुषप्रयमस्य, Mere हि पुरषो यतते, तेन न 3 Y
ER
aT.
a.
aT.
मीरमासा-दभंन
प्रीतियागसाधनम्-- इति विक्नायते। gai fe यागसाधनं,न wa दरात् यागो भवति, यमात् द्द वताक्रिये यजतिशब्दो वत्तते। सत्यामपि wieat भवति यागः। यदिच यागो न प्रोत्यथा भवेत्, असाधकं क्म भवेत्, साधयितारं न अधि गच्छेत्, यो डि प्रीत्यथंः, स साध्यते नान्यः।
“ननु HATA यागः FAA | उचयते,-- सत्यं कन्तव्यतया शयते, कामो्पि कत्तव्यतया श्रवगम्यते। “श्रा, त्या यागस्य, वाक्येन MAA | न च, उभयोः, वाक्यभेदः WEFT’ | उचयते, यद्यपि यागः HUT: WIA, तथापि न कत्तव्य, Tag: ave भवति,. दुःखदो यागः, AST WAR Yan, प्रत्यक्षेण च दुःखदः। “कत्तथतावचनात् अनुमानेन Tag] भवति- इति। उचयते, ward च प्रत्यक्षविरोधात् न प्रमाणए्म्। AGIA RHA यागः, यदि न भरीत्यधंः।
“अथ अन्येन फलवचनेन सम्भ॑त्स्यते- इति । उचयते, सम्बध्यमानोप्प्यविधीयमानो न समोपवचनमावेण फलवान् विज्ञायते । तस्मात् श्रनथेको मा भूत्- इति खगेस्य EAT गम्यते, पुरुषप्रयत्रञ्च यागविश्जिष्टः-डति यागः तस्य करणं स्यात् । तस्मात् सुष्टु उक्त--यागो गुणभूतः खगः भधानभूतः -इति॥
Was चाभिसंयोगात् RBA द्यमिसम्बन्धः तस्सात् कम्मोंपदे शः स्यात् ॥ ३॥ (यु०)॥
न केवलम् श्रानघक्यभयात् यागस्य गुणभावं ब्रूमः, कि afe, खगैरन्ञकमध प्रति करणत्वेन यागो विधोयते । (नन् यागः कलद्यतया year विधीयते'। सत्यमेवम्, waaay q तथा भवति, wi प्रत्यविद्धिते यागे, खगेकामः, afar निष्फले विधौयमानोग्पि निष्प्रयोजनः स्यात, तत्र aa
९ Gary ९ पाद्ः॥ ६०३
भा. उपदे श्वेयथ्यंम्, दयो ख विधीयमानयोः परस्परेण श्रसम्बद्धयोः वाक्यभेदः मरसङ्कः। श्रतो न खगकाभपदरेन खाथा विधीयते, किंत दि, उ दिश्यते। तत्र वाक्यात् अवगतस्य कामस्य TAT अवगम्यते, यागस्य च करणएता। एवं च यागकत्ततायां न भ्रत्य च्चविरोधो भविष्यति। तस्मात् ˆकमापरेशः स्यात्, — कम खग प्रति उपदिश्यते, न खगः कर्म प्रति।
‘fan चरतः यदि खगा न उपदिश्यते ?। णुतदतो भवति,
न fe, च्रननपदिष्टोम्नधेप्राप्तश्च गृणो भवति। तस्मात् खमः प्रधानतः, कम गृणतः--दति।
अपिच, "यस्य खगः इटः स्यात्, स यागं निवेत्तयेत्- इति असम्बद्धमिव, श्रन्यदिच्छति, श्रन्यत् करोति-दति। ‘wa मतं,- ततः खगा भवति- इति सम्बन्धात् इदं गम्यतेः- इति,
शब्द् प्रमाणकानाम्, अन्तरेण अब्दम्, श्रवगतिन्याय्या। वाक्यात् एव VAT इमं सम्बन्धम् अवगच्छामः, यथा, काष्टानि श्रा दटुकामोरण्यं गच्छेत्-दति यदि ब्रूयात्, ब्रूयात् uaa, -ट्ृटं तत्र प्रमाणान्तरेणारण्यगमनस्य काषटाद्रणसामर््यैम् --इति।
“श्रय मन्यते,--उपटे शानथेक्वं मा भूत्- दत्यथापत्निः भवि- ष्यति-दरति। उचयते, न उपदे शानथेक्यस्य एतत् सामथ्यै, यत् अन्तरेण फलवचनं, यागस्य भीतिः फलम् श्वगम्येत। कामम् WY श्रानथ॑क्य भवतु, न जातुचित् सामथ्यम् अस्य जायते। न दि, दग्धुकामस्य उद्कोपाद्ानम् श्रसति दाद्टेःनथेकम्- इति द्हनशक्तिमस्य TANT श्रथ वा, खगकामस्य यागो विधीयते --इति पश्चान्तरावलम्नेन शरस्य श्रथवत्ता भविष्यति,
ननु vetted अपि पके खगेकामस्य यागो विधोयते, न यागात् खगैः'। नेतदेवं, af खल् पक्षे खगे प्राधेयमानस्य अनुष्टानम् AY यागः तस्य उपायत्वेन विधोयते- इति न
१० गीर्माखा-दष्ने
भा. दोषः। ‘aa अनुष्ठानं खगं प्रति- इति नास्ति वचनम्-- दति चेत्। weary प्रति अनुष्ठानं भवति, खगैकामस्य च खगैः CE, तदन्टान विशेषय्रदणाथमेव खगकामविशेषणएयदणम-- इति निरवद्यम्। तस्मात् खगकामस्य यागकमापदे जः स्यात्, अतः खगः प्रधानतः, कमं गणतः- इति खगकामम श्धिल्लत्य, यजेत इति षचनम्। इत्यधिकारलश्षणम् इदं सिद्ध भवति ॥ (€६।९।९ We) hi
यागादिषु भनु्यसमेवाधिकाराधिकरशम् ॥
ख. फलाथत्वात् कममणः शास्त्रं सर्व्वाधिकार स्यात् ॥ ४॥ (पू०)॥
भा. इदमामनन्ति,“ दपूणमासाभ्यां खगेकामो यजेत, ज्योति- laa खगेकामो यजेतः- इत्येवमादि | तच सन्देदः,-किं यावत् किञ्चित् सत्वं, तत् सवम् अधिकृत्य एतदुचयते, उत समथेम् अधित्य ?-दति। किं भाषम् ?--सवाधिकारः, अविशेषात्। ‘aq दृत्तादयो न किञ्चित् कामयन्ते, कथम् तेषाम् अधिकारः स्यात् ?। उचयते, भा भूत् चेतनानाम्, तिरञ्चस्तु श्वधिछछत्य ˆ यजेत- इति ब्रूयात्। ‘aq तियेश्चोमपि न किञ्चित् कामयन्ते'। न- इति ब्रूमः, कामयन्ते सुखम्, एवं ` हि दश्यते, घमापतप्ताः कायाम् उपसपन्ति, शीतेन पोडिताः TATA | care, ननु तियेश्च अासन्नं फलं चेतयन्ते, न कालान्तरफलं प्राथेयन्ते, कालान्तरफलानि च वैदिकानि कमाणि'। उचयते, कालान्तरेऽपि फलं कामयमाना लच्यके,- सुनः VAR TIT खपवसतः पश्यामः, WAY अ्टम्याम्। न चेषां याध्याश्डा, नियतनिभित्तत्वात्, नानादाराणामपि तद्खिन् काले दअनात्,
९ ध्याये १ पादः ॥ १०५
भा. समानाहाराणामपि wate कासे श्रदशनात्। लिङ्गानि
भा.
च वेदे भवन्ति,-“टेवा वै स्रमासतः- इत्येवमादीनि देवता- नाम् ऋषीणां वनस्पतीनाम् what दशेयन्ति।
"ननु कात्स्न्यन विधिम् उपसंद्तम न अक्तवम्ि- दति शनधिषताः'। उचयते,--यागं कतुम् शक्ुवन्ति केचित्, तस्मात् "यजेत'-इत्येवमादीनि श्रधिकरिष्यन्ति शक्तुवतः, विष्ण- क्रमादिवचनानि तु wana न चधिकरिष्यन्ति। तत्र यो- ग्नुपदि्टविष्णक्रमादिकः स केवलं यागं करिष्यति, कः तस्य दोषः?। दइष्यपरियद्दो्पि Zama: इस्तिग्रामः, ऋषभस्य ्ामः- दरति उपचारात् श्रस्त्येव-दति। तच्मात् श्रमनृष्या- णामपि शक्तवताम् श्रधिकारः-डइति॥
कतवा रुतिसंयोगादिधिः aegis गम्यते WY (fae) ॥
वाशब्दः Te ावत्तयति। न चेतद्स्ति,- तिर्यगादीनामपि श्रधिकारः-दरति। कस्य तदधि?। यः समर्थः छत्सनं कर्म अभिनिवत्तयितुम्। न चेते, शक्तावन्ति ति्यागादयः त्स्नं कमोाभिनिवत्तयितुम्, तस्यात् एषां न इखस्याभ्युपायः कर्म दति; कथं योन शक्यते कतुम्, सोमभ्युपायः स्यात्? इति, न देवानां, देवतान्तराभावात्, न fe च्रात्मानम् उहिश्य त्यागः सम्भवति, त्याग एवासौ न स्यात्, न BMA श्राघषयाभावात्, न गवादयो wearfefa: सगोत्रा भवन्ति, न चेषां सामथ्ये प्रत्यत्तम्।
* “म च wee ग्टन्वादिभिः sare शृत्येतदथक्तं भाष्यम, मादिं कालाऽक्ाकं लोमांसकानाम, सम warcty पुव्यग्टम्बनारसन्मवात्, ततः पब्बमस्यवम वति Tarra ग्दमाभाग बत्वमित्यस्त्येव ऋषीशामधिकारः, तस्मात् गदारूमनाद्रशोयम । देवानां बवलाकराभावादिति येषां शब्द श्व Rafa, तेषामयमप्ययक्ता War, कयते
dod मीर्माखा-र्बने
भा. श्वपि च faa न कालान्तरफलेन अथिंनः, श्रासन्नं fe कामयन्ते। "ननु च Ue, कालान्तरफलार्थिंनः तिरखः पश्यामः, सुनः श्येनां ख॒तुहंश्याम् श्रष्टम्यां च उपवसतः'- बू ति। उचयते, -न जन्मास्तरफलाथिन उपवसम्ति। “कथम् Vas? वेदाध्ययनाभावात्, ये वेदमधीयते ते रएतदिदुःः इदं कम छत्वा, इदं फलममु्र प्राप्रोति-इति, न चते वेदमधीयते, नापि स्छतिञ्चाखाणि, नाप्यन्येभ्यः अवगच्छन्ति, ; तस्मात् न विदन्ति धमम्। wfate: कथम् अनृतिषठेयुः; war न धमाय उपवसन्ति-दूति।
“किमथे TTT उपवासः?'। उचयते, रोगात् wey tara?) “कथं पुननियते काले रोगो भवति'। उचयते, नियतकाला श्रपि रोगा भवन्ति, यथा त॒तीयकास्ातुर्धकासेति। aang मनुष्याणाम् अधिकारः-इति। नच facai द्य परि्रद्ः, न fe एते दवं स्वेच्छया उपयुञ्नना दृश्यन्ते; तस्मात् अनीशाना धनस्य । यत्तु, देवयामो इदस्तियामः- इति; उपचारमात्रं तत्। तस्यात् afta तराम् च्रधि- कारः-दति।
यानि vatergiia,— ear वै सचमासतः-इत्येवमादीनि, श्रधेवादाः ते विधिभररोचनाथाः; विद्यते fe विधिरन्यः तेष way, न च विधेविंधिनैकवाक्यभावो भवति, वचनद्यक्गिभेदात्। स्तुतिस्तु सा, इत्थं नाम सज्राणि श्रासितव्यानि, यत् छृतहत्या aft श्रासते देवाः, श्रासन्नचेतना श्रपि तियश्चः, श्रचेतना चपि वनस्पतयः, किमङ्ग पुनविदांसो मनुष्याः-दरति,
‘aa विष्णुक्रमादिषु श्रनधिकताः केवलं यागं करिस्यन्ति।
₹होन्द्रराणीन्द्रशब्दो्ाररेन इविस्त्य्ुम्। THT थमेव देबतामित्यभिप्रत्य waa. fata” इति बन्धरब्नम् ॥ * नाष्य्यापकंभ्ये वनच्छन्ति इति कार ite Te Il
९ Mayra ९ परः| ६०७
i a e ~ € 9 ति भा. नवं, गृणा यागं प्रत्युपदिश्यन्ते, न कत्तारं प्रति, तेन यागमन
भा.
क्रियमाणे वेगुष्यम्-डइति न फलसम्बन्धः स्यात्। कथं युनयीमं प्रत्युपदिश्यन्ते?- इति चेत्। इनिकर्तव्यताकाङ्ुस्य याग वचनस्यान्तिकरादुपनिपतिताः शक्तुवन्ति तं निराकाङ्कीकतम्, इतरथा fe कर्तृन् ्रधिकुत्सु गुणवचनेषु च्रनिष्टत्ताकाद्खः फलवचनम्* शअनधकमेव स्यात्। WAIT यु फलवचनम् ्भ- विष्यत्, तत्र साकाङ्खुत्वात् वाक्यम् उपरोत्स्यते। “श्रथ एतदेव वाक्य यमथधाना सगुणं कम विधास्यति, yeaa विगणम"- इति। तन्न, सरदुच्ारणे उभमयशक्तेविरोधात् वाक्यम्मि्येत, aang हि तत् दूतिकत्त्यतां मरति। तस्मात् साङ्गयागोपरेशः सः- द्रति निरङ्गयागोपदेशाभावः। तस्मात् मनुष्याणामेव अधिकारः-डति। ।
योजनं Tata, केचित् se: सदखसंवत्सरः न नियोगतो दिवसेषु कल्पयितव्यं, wary तदायुषां देवतादीनां सम्भवति -इति, सिद्धान्ते तच स॒म्भवदपि दिवसेष्वेव श्रवकरुपयितव्यम् - इति; तत्त् उप(रष्टादयाल्यास्यामः॥ (६।९।२ 3Jo) Il
यागादिषु wig सोरभयधारधिकाराधिकरशम् ॥ ~ “Nn [१ (~> लिङ्गविशेषनिदह् णात् पुंयुक्तमेतिशायनः ॥ & ॥ ( पू०)॥ ^ दशपुणमासाग्यां ख्गकामो यजेत'- इत्येवमादि समाम्ना- यते । तत्र सन्देहः, तिं खगकामं पुमांसमधिक्लत्य “यजेत TIT शब्दः उच्चरितः, चथ वा श्रनियमः,-खियं wats च? -इति। किंप्राप्रम्?-पंलिङ्गम श्रितं मेने 'रेतिश्ायनः'। कुतः?। “लिङ्गविशेषनिदशात्' (पुंलिङ्गेन fete निर्दशो
~~ = ० = re ee eee ee eee न
णी ae ee
* यकरणवयनम दतिया Blo qo yas |
got Rater-ewas
भा. भवति खगकामो AIA—Tie) | तस्मात् पुमान् उको यजेत -इति,नषी॥
ख. तदुक्तित्वाच्च दोषश्रतिरविक्नाते॥ ७॥ (यु०)॥
भा. ‘efi’ गभे इते ब्वूणत्यानुवादो भवति,“ तस्मात् afaqiia गभेण हतेन you भवति'-इति। भ्वुणद्धा पापरत्तमः, यञख* . उभयोलाकयोः उपकरोति, तस्य न्ता FOU, THEN YE, स यज्नसाधनबधकारो; TUT ay sues श्रभिदधति, स fe बिभेति वा सै, भूतिं वा श्रानयति। Wat भ्नुणद्धा यञ्चबधकारी, स पुंयुक्कत्वात् अनुवादो"वकरूपते, SIMA गभे हन्यमाने कदाचित् पुमान् waa, at यन्ञाधिक्लतस्य तत्वात् यज्नबधो ब्वुणद्त्या स्यात्। इतरथा, यदि उभयोः अधिकारः, ततो faa च विन्ते च यन्नबधः स्यात्, तच wana qaqa इति acta) तद्यत् विवच्िता पल्िङ्गस्य वाचिका fafa: -डइति।
तथा श्रात्रेयीं दत्वा UE भवति, TAA श्रापन्नगभाम्
राः, “aT (कन्त) अस्या विद्यते- इति SAAT तस्मात् शपि पंसोम्धिकारो गम्यते; यथा, 'पसुमालभेतः- इति पं पमुरेवालभ्यते, लिद्धविश्ेषनिहशात्। एवम् इद्ापिदष्ट्य- fafa) णवं प्रापे ब्रूमः,-
ख. जाति तु बादरायणोऽविश्चेषात्, तस्मात् क्मपि प्रती येत जात्यथस्याविश्िष्टत्वात् ॥ ८ ॥ (सि०)॥
भा. तुन्दः पक्षं यावत्तयति। नेतदस्ति, पुंसोमधिकारः- दति, ' जातिन्त् बादरायणः" अधिह्टतां मन्यते छ । ary, किमयं
* Wwe इति चान Fe To पाठः।
CUTIE god
भा. खरगकामः- इति जातिशब्दः समधिगतः?'। न इत्याह।
भा
कथं तदि ?। यौगिकः, खगच्छायोगेन wa, “केन ate अब्देन जातिः उक्ता, या श्रधिकछता-डूति गम्यते? । मैव च वयं ब्रूमः, जातिवचन इद शब्दः अ्रधिकारकः--इूति, किन्तद्धि, खगकामशम्दे नोभावपि खोपुसावधिक्रियेते- इति, श्रतो न विवच्ितं पुंलिङ्गम्-इति। कुतः?। “विशेषात्, न हि शक्रोत्येषा विभक्तिः स्वगकामं लिङ्गेन fata, कथम? सलच्तणत्वेन वणात्, स्वग कामो यस्य, तम एष लक्षयति
We, तेन Gas Afuaal 'यजेतः- इति wea Ta | aq aqua ्रविशिष्टं feat पुंसि च। तस्मात् wea उभावपि खोपुंसावधिरतौ--दइति गम्यते। त्र केन च्रधिकारः खिया निवत््यते ?।
“विभक्तया दूति चेत्'। तन्न। RATE?! पृवचनत्वात् खी- farm wale) "पंसो विभक्तया पनवचनम् श्रनथेकम- इति चत् । न, च्रानथक्यम्पि खोनिहत्तेः gata, परिसद्कुयायां स्वाधदहानिः पराथकटपना प्राप्तनाधशच। न च श्रानथेक्यम्, निह शाथत्वात्। तस्मात् खयपि प्रतीयेत जात्यथस्य श्र- विशिष्टत्वात् i
चोदितत्वात् यथाश्रुति ॥ < ॥ (ate fare) a
अथ यदुक्त *पसुमालमभत--इूति yaaa पलिङ् वचनसामध्यात्, एवमिहापि प॑लिङ्गवचनसामथ्यात् पमानधि- क्रियते यागवचनेन--इति, तत्परि दत्तद्यम्। aa उचते, न अर alga ayaa शूयते, यदि दि लक्षणत्वेन yaa, ततः feat रपि यागः उक्तो न पंवचनेन विवर्त्येत, ददं तु पशुत्वं यागस्य विश्चेषणत्वेन Wad, तत्र पयुत्वस्य यागस्य च सम्बन्धो न IAA, यथा पसुत्वं यागसम्बद्धम्,
Oo %
€ Yo rater <a ने
भा. एवं पुंस्त्वमेकत्वं च, सोगःयमनेकविभेषणवि्जिष्टो यागः श्रूयत, स "यथाश्रुति" एव क्तेः, उपारे यत्वेन “ चोदितत्वात्। यञ्च,-दोषञ्रुतिरविन्नाते गमे इने TAA च vaWaa —tfa, तत्परिद्त्तशयम्। wa उचयते,-अविश्लातेन गभेण दरत्यनुवादः प्रशंसार्थः, श्राषेयी च न इन्त्या- दूति, इत्थं गभा न न्त्यः, यत् शर्यकतेनाप्येनसी भवति। पंलिङ्गविभक्गिः yaaa न शक्रोति लियं निवत्तयितुम् ; किम् अङ्ग पुनः अवि्चातगभवचनं लिङ्गम्। तथा asters श्रवध- सद्कोत्तेनं, न च श्रापन्नसत्वा WAM, गोचरं fe एतत्, न fe sawed तद्धित उत्पन्नः, समथानाम् fe तद्धित उत्पद्यते ; न च अज्रञ्नन्दस्य सामथ्यमस्ति॥
ख. FYI Tat स्यात्, द्रव्यसंयुक्तं, कयविक्रयाभ्याम् अद्रव्यत्वं स्रीणां Fy: समानयोगित्वात् ॥ १०॥ (qo) ॥ भा. “पुसां sa’ “स्यात्' अधिकारः, “द्रवत्वात्” द्वन्तो दि पुमांसो न खयः, ' द्र्संयुक्तं च एतत् कमे, ‹ बीद्धिभियेजेत, यदैयजेतः- इत्येवमादि। कथम् ?। “Meet खों, ‹ क्रय- विक्रयाभ्यां, करय विक्रय संयुक्ता हि खियः, पित्रा विक्रीयन्ते, भा क्रीयन्ते, विक्रोतत्वाञ्च पितृधनानामनी्िन्यः। कीतत्वाख my धनानाम्। विक्रयो fe yaa, ‘uaaface qfadae दद्यात्, श्राप गोमिथुनम्ः-इति। न च, एतत् दृष्टाय सति ्रानमने- टृष्टाथे भवितुमदति। एवं “gay समानयोगित्वं “WTA |
ख. तथा च अन्याथंदशनम ॥ १९१॥ (Bale;
मा. या पत्या क्रीता सती च्थान्यैञखुरतिः- इति क्रीततां - दशयति ॥
९ Wyse पादः॥ ELV
ख तादथ्यौत्कम्मतादथ्येम् ॥ १२॥ (Bro नि०)॥
भा. "ओह, यदनया भक्तोपसप्णेन वा anata at धनम
उपाजितं, तेन यच्यते-दूति। उचते, तदप्यस्या a स्वं, यदाद्धिसा श्वन्यस्य खता, तदा यत् तदयं, तदपि तस्येव | अपि च, खाभिनस्तया कम कत्तं, न तत्परित्यज्य खक्मा्ति कतम्, यत् तया अन्येन प्रकारेण उपाज्येते, तत् पत्य॒रेव स्वं भवितमदइति-दति। एवं चद्मरति,-
“भाया दास vay निद्खनाः सवं एव ते।
यत्ते समयिगच्छन्ति, यस्य ते तस्य तद्खनम्"-डइनि॥
ख. फलोत्छादाविशेषान्त् ॥ १३॥ (Se) ॥
भा. तुशब्दः wel व्यावत्तेयति। न च एतदस्ति, निईना खी-- दति, द्र्यवती चि सा, *फलोत्साद्ा विशेषात्", सतिप्रामाण्यात् श्रखया तया भवितव्यं फलाधिन्यापि, खति विशेषात् फलार्थिन्या यषटयम्, यदि स्मतिमनुरुध्यमाना परवशा fasat च स्यात् यजेत इ त्युक्छे सति न यजेत, तच सत्या रति्बाथेत ! न च एतत् न्याय्यम् । तस्मात् फलाथिनो सती सूटतिमप्रमाणीक्ञत्य द्यं परिगृह्णीयात् यजेत च-इति ॥
ख. AIT च समवेतत्वात् ॥ १४ ॥ (zo) |
भा. श्रथन च अस्याः समवेतत्वं भवति, एवं दानकाले संवाद् क्रियते, “थमं च श्रथ च कामे च न श्रतिचरितव्या- दूति, यत्त॒ उचपते,-.भायादयो निदनाः- इति, द्र्यमाणमपि निद्खं नत्वम् अरन्याय्यमेव, श्ुतिविरोधात्। तस्मात् श्रखातवयम् Weta प्रकारेण उचयते, संश्वद्ारपरसिद्याधंम ॥
६९२ मीमांसा-दषमे
खः क्रयस्य धम्पममाचत्वम्॥ १५॥ (आ०नि०)।
भा. यत्त॒ क्रयः श्रूयते,--घमेमारं तु तत्, नासौ क्रयः- दति, क्रयो fe उश्चनीचपण्यपणो भवति। नियतं त्विदं दानं शतमधिरथं, शोभनाम् अरश्ोभनाश्च कन्यां प्रति। स्मास च खतिविरद्धं विक्रयं नानुमन्यन्ते। aura शरविक्रयोग्यम्- इति॥
खः स्ववत्तामपि दशयति*॥ १६॥ (ao) ॥
भा. “परी वे पारिणय्यस्य ईष्टे पत्येव गतमनुमतं! क्रियते । तथा भसदा पनीः संयाजयन्ति, भसदीया fe पत्नयः भसदा वा एताः परगृद्धाणाम् एे$वयेमवरन्धते"- दति ॥ (६।९। २ Ae) ॥
[मीर
यागे दम्पत्योः स्ाधिकाराधिकरकम् | Ce ख. स्ववतोस्तु वचनाद् ककम्यं स्यात् १७ ॥ (fae ) ॥
भा
+
खवननावुभावपि दृम्पती- त्येवं तावत् fea | तत्र सन्दे, —fa पृथक् wat यजेत, पथक् यजमानः, उत सम्भूय यजे- याताम्? इति। किं भाप्तम्?-पथक्घेन। कतः? रक- वचनस्य विवच्ितत्वात्, उपादेयत्वेन कत्ता 'यजेतः- इति wad, तस्मात् एकवचनं विवच्यते, यथान दौ परुषो सम्भूय यजेयाताम्, तथा WATT FETA |
एवं भि TH: खवतोस्तु वचनादेककम्थं स्यात्, वचना- त्तयोः सष्टक्रिया। एवं fe wtin,— ua we च कामे च
18 ए
~ ~ ~= ~ re eC; -- ~~~ - - -- -- ~~ ~ -~-- -~-. = = -. ~ =< ~ शि क ०
* इद् ai काण Mle पसक Baa नाधारि॥ + पत्यवमनमतनिति Ste Mle Jo पाठः॥ { जाघन्या wet: संयाजयन्ति दृति कार Ate To Gis: |}
९ Gung पदः ॥ ६९३
भा. नातिचरितव्या- दति, तथा “ सदधमेश्चरितच्यः, सद्ापत्यम् खल्पायितव्यम्ः-इति। ˆउचपते,-स्छतिवचनेन न तिचनं युक्तं बाधितुम्" न- इति न्रुमःः ड किचित् कम tye: कर्तकमेव, यथा दशपुणेमासौ ज्योतिष्टोमः- डति, यत्र पला- वेचितेन यजमानावेच्ितेन च श्राज्येन होम उचयते, तच च्रन्यतराभावे वेगुण्यम्।
“नन् पुंसो यजमानस्य यजमानावेच्ितमाज्घं, खिया यज- मानायाः पलपवेल्तितं भविष्यति-इूति। नदति श्रा, न अयम् ईत् संस्कार, thaq: संस्कारो यदि, तदेवं स्यात्; अराज्यसं्तार ञ्च अयं, गृणभूतौ ईक्ितारौ, तत्र श्रन्यतरापाये नियतं बेगुण्यं, साङ्गो पसंद्ारी च प्रयोगवचनः “तत्र एतत् स्यात्,- खी यजमाना Tare परिक्रेष्यति श्राज्धस्य ई न्ितार, पुमां खच लियन्त्ववेच्ित्रीम्-इति। तञ्च न, vena हि aH खामिनी- त्युच्यते, न क्रीता; पली--इति सम्नन्धि्जब्दोम्यं, यजमानः- इति च खामी, न क्रीतः। तस्मात् खीपुसयोरेकम् एवञ्जञातोयकं कमं- इति ।
तत्र श्चुतिसामथ्यात् “यः-- कञ्चित्, यया-कयाचित् Te सम्भूय यजेत- इति भरति इद्म् उचयते, यस्त्वया कचित् धमः कयाचित् सह ane, सोग्नया सद्- दति, तेन न खतिविरोधः सूषटतेः- इति wad) wa यदुक्तं, केवलस्य पुंसोम्धिकारः केवलायाश्च fear ‘asta’ इत्येकवचनस्य विवस्ितत्वात्- इति, तत् परिष्त्तेद्यम्। इदं तावदयं wey,‘ यजेतः--इत्येकव चने विवच्िते, कथं षोडशभि- ऋत्विग्भिः we यागो भवति?-डूति। रवम् उचते, मति-
+ खच “खथ यदुक्तं एकवचनस्य विवचितत्वात् कंबयारेव aaa इत्यस्थाभर भाष्यकारो क्म्" दूत्यादिनि ““ तसात् | TS तावदयं प्रयः" इत्यादि. "यथा अष्वय्यु : ९० + + ५ ९ : आध्ययवेषु' LP भाष्यं मातोव यक्तम्” CaP सम्दभंक CARAT भाष्यं दुष्यभिव निररङ् ॥
६९४ मौमांसा-देने
भा. कारकं क्रियाभेदः, याजमानानेव पाथान् परिक्रयादरीन
भा.
भा.
ay
कुवन् यजते इत्यु चयते यजमानः, ्राध्वयवानेव Haag अध्वय- यजति- इत्येवम् उचयते, यथा सम्भरणमेव क्वती स्थाली पक्षिं करोति-इत्युचपते, यस्य च कारकस्य य श्रात्मीयो वापारः, स एकवचने faafad waa arent भवति-इूति। एवं चेत् यावान् ATT) यजमानस्य स तावान्, न सम्भूय RAT, एकेनेको याजमानोम्परेणापरः। दादे वा Wa एकेन षरपञ्चाशत्, श्रपरेणापि षट्पश्चाथत्-हइति। इद तु पती. वापारः श्चन्य एव, न तत्र पतो प्रवत्तमाना यजमानस्य ward विदधन्ति, यथा श्रध्वयुराध्वयवेषु मरवत्तमांनः। श्रव्यं च aE va wee, मध्यकं fe इटं quieted, तच यागोग्वश्यं सदह पनया क्तव्यः, इतरथा श्रन्यतरानिच्छायां त्याग एव न संवत्तत, तथा हि द्वितीयया wart विना त्यागो नेवावकरपते, यस्य दितीया werfta, aT क्रत्वथान् एका
करिष्यति। कर्तसंस्वाराथषु नैव दोषः, सम्भवन्ति fe तानि
सवेच-दति॥
लिङ्गदशनाच्च ॥ १८ ॥ (यु°)॥
fag खखवपि दृश्यते, “योक्तंण wat सनच्रद्यति मेखलया यजमानं मिथुनत्वाय इति। यदि खोपुंसावेकच, ata मेखलायास्य॒ विभागो वाक्यात् गम्यते, भिथुनसंस्तवसख, तदेतत् लोपुंससाधनके कमेण्युपपद्यते, न अन्यथा ॥
MART भक्तया स्वामित्वमुच्यते ॥ १९ ॥ (To) ॥
स्थितादृश्चरमुचते। awe: पक्षं anata | नेतदस्ति, यदङ्गं खवतो खी- दरति, क्रीता ङि सा, टृ ्टायत्वात् चधिरथ- अतदानश्य, Wil यदस्याः खामित्वम् उचयते, तत् wet;
€ अध्याये ९ ae ६९५
भा. यथा पूणंकोम्त्माकं बलोवहानाम् इंटे-डति, एवं पलग्पि पारिणय्यस्य ईष्टे-डइति॥
ख. फालाथित्वात्त सामित्वेनामिसम्बन्धः ॥ २० ॥ (उ०)॥
भा. नेतद स्ति, क्रयो मुख्यः, गौणं खामित्वम्- दूति, फलाथिनो fe सा, सतिनादरिष्यते, स्त्यनुरोधात् श्रखा स्यात्, खवती शुत्यनुरोधात् ॥
ख. फलवत्तां च दशे यति+ ॥ २१॥
भा. “सं पल्ली पत्या सुतेन गच्छतां यन्नस्य धुयायुक्तावभूतां | सञ्ञानानौ विजद्दोताम् wm eta ज्योतिरजरमारभेताम्' दति दम्पत्योः फलं दशयति। तस्मात् श्रप्युभावधिछृतौ --इति सिद्धम् ॥ (६।९।४ Fe) tl
CHAT पुसः आआधानाधिकाराधिकरणम् ॥ ख. दयाधानं च ददियन्नवत् ॥ २२॥ (qe) tt
भा. aha श्राधानं,-*य एवं विदानभ्रिमाधक्ते-इति। aa इदमामनन्ति,-.च्तौमे वसानावभ्रिमाद्धोयाताम्- दति, त्र wipe: सांशयिकः, किं दौ पुरुषावादधीयातां उतेकः पुरुषः ?--दति। कथं संशयः ?। उचयते, इह एतत् यते, --“वसानावादधोयाताम्- दति । तत्र वचनमथेप्राप्तं पुनः श्रुयते, तत् किं पुंलिङ्गसम्बन्धाथ, उत क्षौम विधय्थेम् ?- दरति उभयो विद्यमानत्वात् भवति संशयः, यदि लिङ्गसम्बन्धाथम्, उभौ पुरुषौ च्राधास्येते ; श्रथ च्तौमसम्बन्धा्थं तत TH: |
fa प्रापनं? दयाधानन्तु दियन्नवत्' स्यात्, यथा एतेन दौ
* दद्ख खजं का, क्री पुखकं बतया माधारि॥
जो नभ =>
६९६ मोमांसा-दष्ने
भा. राजपुरोहितौ सायुज्यकामौ यजेयाताम्--इति दयोः पृशुषयो. fern भवति, एवं दयाधानं दयोः पुरुषयोः स्थात्, ततो- पविेषात्. ˆ वसानौ- शति अरवणात् एव पुरुषौ गम्येते; न पदान्तरगतेन Hatt शरस्य सम्बन्धः, wera दि अवणात् वगत, पदागरसम्बन्धं वाक्वात् wand, whray वाक्यात् नलोयसी ; षसानश्रन्दगतख्च w श्राधानेन सम्बध्यते, न LAUT: |
“शाद, "वसानौ'- डति नायं केवलं पंलिङ्ग णव, खोपुसयो- रप्यभिधायको भवति, यथा कुक्कुटञ्च HRT च कक्षौ, WAC करी च श्ूकरौ- द्रति; णवं वसान वसाना च वसानौ स्याताम्-इति। श्रच उचपते--यच् न रथैः, प्रकरणं वा विशेषकं, विधायकश अब्दः, नास्ति थन॒वादः। तच दौ पमांसौ गम्येते, यथा दावानय-दूत्य॒क्घः पमांसावानयति; दे चानय -इति fad, तेन feat वाचकमेकारान्तं दिवचनम्- इति गम्यते, श्रौकारान्तमपि दयोः पसोवाचकम्- afr “यच Tarn खोपसयोः प्रयज्यमानमौकारान्तं दृश्यते, तच्च विं पमान् सदितीयः तस्य निमित्तम्, उत खी सदितीयाः?- fai उच्ते,- पसि सदितीये ge, यथा ब्राह्मणवानय -इति, इहापि पुमान् सदितीयोग्थेः। तस्मात् पुनिमित्तम् -इूति गम्यते।
"अच ATE, प्रयोगो यदि ge प्रमाणं दयोः Wage: कथम् एकस्मिन् स्यात्? । wa उचाते,- पसि च feed च दृ्टः-- इति शक्यते वदितुम्, न दयोः इव्योः- दति, yard feed च एष शब्दः न अयमिचरति, ge पुनद्यमिचरति। afr च युगपदधिकरणवचनताया* इन्दस्टेतेदिवचन ब वचनो पतते,
* Cefuace wary प्रतिपादं, तदनेकं यच. यमपत् प्रतिपदमच्यत, तचव इन्द्रः, za ~»n तेन धवख्दि रावित्यज्र यमपदेव धबदखदि FHA, HT पूव्यं धवः TUT
९ ध्याम र पादः॥ ६९०
भा. प्रमि्रयोवेरुणयोः- इति च दशेनात्। इतरेतरयोगे च ser समासविधानात् दन्दापवादत्वात् च एकशेषस्य, यथैव खदिर च धवलौ च- दरति निदं अनं क्रियते, एवम् wate geez तस्मात् पसि दित्वे च वत्तते- डति गम्यते। न च खीदित्वे FE! | “श्च श्रद्, Aaa दनात्, खोपंसयो्वाचकः"--द्त Wad | AA उचयते,- उक्तम् एतत् “अन्याय अनेकार्थत्वम" - इति vara सदितीयोग्स्याथा भविष्यति, सोपसौ च- दति अन्याय्यम्। अथ Catal सदितीयस्य vay विधौ कोम्न्यः सद्टायः?- दति । लिया च्नभिधेयत्वात्, श्रवश्यम्भावित्वाचच हितो यस्य, अपरः सदहितीयः पमान्, war इतरो्पीतरेण सदितोयः, इतरोम्पोतरेण- दूति aaa पमांसावृपादोयेते। तस्यात् इह दौ Wate आधाने विधोयेते--दूति उचयते | aq खोपंसयोवैाचकम् श्रौकारान्तं दिवचनं wea) न एषा सूटतिरस्ति--इति ga) “श्राह, भगवतः पाणिने वचनात् सुढतिमनुमास्यामद्दे, ““ पुमान लिया” (९।२। ६७ We ख०)-इूति। उचयते,- न, पाणिनेर्वचनं .ककटौ- इति WaT खोपुंसयोवाचकः- डति। कथन्तद्धि, ay खोपंसयो सद्दपचनं, तत्र सदितोयो वा पुमान्-डति छत्वा अरकारान्तस्य श्रौकारः प्राप्रोति, सदितीया वा खो- दरति छत्वा एकारः, पुंशब्दः तत्र साधुः न खोशब्द्ः- दूति पाणिनेर्बचनं। “पमान जिष्यते"-ब्ति च ब्रूते, तेन Watt गम्यते, पंसोवाचक श्रौकारः- इति। तस्मात् दयोः dah: अधिकारः- दति। ननु च्तौमविधानपरमेतत् वाक्यै स्यात्, च्तौमसम्बन्धस्य
खदिर casa! तेन धवश््टोऽपोतरसुहितखा्ाभिधायी खरिरशब्दाऽपि। तथा सति यगपद्भिधानममयाभवति, खायेमाचाभिधाने तु शन्दपाब्यापय्यादथपोाष्वापय्थेमेव स्यत, तज स्मतिविशदम'' इति तन्तररल्मचावधेयम ॥
4 ^
९९४ मोर्मांसा-द्ने
भा. TERT, इतरथा सौमवचनम् अनथकं स्यात्। अच उचयते, --"वसानावाद्धीयाताम्- डति afer सम्बन्धः, न wR श्रादधोयाताम्-बूति। तस्मात सन्निछ्ल्टमपि न तत्सम्बद्ुम् श्राधनेन। ‘WY, WAT Te सम्बभ्यमानम Waa भविष्यति'। वसानसन्निषटष्े चपि aha न fanaa, विधा- यकस्य अब्दस्य रभावात्, न हि वसानश्रब्दो विधायकः, न श्तौमश्नब्दः, नानयोः समुदायः। ˆ कस्तद विधातुम् शक्रोति ?। श्रादधोयाताम्--इत्यच् या fee!
श्राह, सा खलु विधास्यति? oad, सा खशन्दगत-
माधानं अक्रोति विधातुम्, sree, विहितत्वात् ्राधानस्य, ्रानथक्ये, वसानौ- दूति शक्रोति वाद्येन विधातम, भवति fe वसानयोः ्राधानसम्बन्धः, ay arama en: परि त्यक्तो भवति, च्लौमवसानसम्बन्धे त॒ विधातथे, wreRarara ery ses विदधानोम्त्यन्ताय afi away श्राधानसन्रिृष्टे च लिङ्गे विधातस्ये wfafanad a चौभ- वसानसम्बन्धं विधातुम् उत्सदते चथैविप्रकषैत्। aft च wey afd, च्ौमवसा नसम्बन्ते विधीयमाने सौमं वसानस्य WH स्यात् न श्राधानस्य। त्र न्ौमाभावेम्पि न श्राधानं विगुणम्- द्रति ्ौमाभवेपि ्राधानं स्यात्)
ATE, वसानगुणतायां तद्धि कोम्या विव्ये ?। उचयते, -न कञ्चित्, wa एव श्वस्य पक्षस्य परित्यागः। ‘ate, च्तौमवसानखरवणम् इदानी कथम्? शूति। उचते न wad उभयं विधातम् di fas च, fda fe तथा
` बाक्यम्। तस्मात् AW: च्ौमश्नब्दोनवादः, wank च वसने वसानौ पमांसौ-इत्यथैः। ते च mau विचेष्टमानस्य मलिने च्तौमसटृशे भवतः, विचेष्टमानस्य वा अण्द्वती भवतः -इति। तस्मात् दयो; पुंसोरधिकारः- दति ॥
९ खध्याधे र Te | ६९९
ख. गृणस्य तु विधानत्वात् van दितीयशब्दः स्यात् ॥ २३ ॥ (fae) i
भा. que: Te व्यावत्तेयति। नेतदस्ति, यदुक्तं "दौ पुरुषौ ्रादधोयाताम्-इति, एक एवादधीत ; "वसन्ते ब्राद्यणोमभ्नि- माद्धीतः-डति एकवचनं fe विवच्ितं। तस्मात् एक एव श्रादधीत। "नन् ददं वचनं ‘ey पुर्मांसावादधीयाताम्-- इति'। न-दइत्याद, ‘awe तु विधानत्वात्, च्तौमविधानम् afar वाक्ये न्याय्यं, तथा हि श्पृवाग्या विद्धितो भवति, गम्यते fe विशेषनियमः। तरथा च्चौमवचनमनुवादमाचरं स्यात्, वादमात्रं च अनथकं, पत्ते च श्रनुवादः, न च एक UMAGA एष Wei, गौणत्वे च साधारणं सादृश्यं। तस्मात् प्रमादाध्ययनमवगम्येत विनेव हेतुना | "श्राह, ननु Wail विधेयौ, तदिधाने च न त्तौमविधानं, वाक्यभेदो fe तथा स्यात्, अूतिगम्यौ च पुमांसौ, वाक्यगम्यं owt बाधेयाताम्- इति। श्रव उचयते,-न पुमांसौ विधेयौ, पराप्त णव अत्र सदितीयः पमान् सोमनृद्यते। कथम् ?। WALA पुमान् श्रूयते, तस्य ‘war दितीयशब्दः स्यात्'। न च, यत् प्राक् वचनात् गम्यते, तद्धेयं भवति। तस्मात् चौम- विधानं, न वाक्यभेदो भवति। यदचते, ‘a wire विधायकोगस्ति-इति। तदुचपत, 'शआआद्धोयाताम्-- डति तददिधास्यति। ननु ˆरुतत् Ararat शत्या विधातुम् समथ, नान्यत्-इति। उचते, weet विदितत्वात् श्राधानस्य न विधायकं, विदितत्वाञ्च पुंसः स
* पला इति Ge Blo प पाठः| Gara इतितु Ble wits wa we Yeo प्रष्टतिपुख्कजये We: | faery area भव्य परब ‘eT fetta ee’ इति WHAT THI TTF पाठः साधुः ॥
६२०
मौमांसा-दभनं
भा. दितीयस्य, तस्यापि न विधायकम्, अतः तदसम्भवात् सौमस्य
भा.
om |
विधायिका fre भविष्यति, वाक्वसामथ्यात्। ay “श्रखिन् we च्रत्यन्ताय खाथं जद्धातिः-दति। न चरत्यन्ताय दास्यति, शाधाने वासः wht कुग्यात्- डति; afer पले dae: qian: हत्तः- इति गम्यते, afer fe तच तस्य निमित्तं पमान् सदितीयः, एवमादि च दृष्टा भगवता पाणिनिना ay प्रणीतं, “ पुमान् fear” (९।२। ६७ पाण्द०)- दरति, तस्य विषयः पुंशब्दः शिष्यमाणः साधभवति, न लीअन्दः-डूति। तस्मात् एकः पुमानादधीत न दौ- इति ॥ (६।९। ५ च) ॥
पता यावदुक्कागो त्रद्यचय्यादावेवाधिकाराधिकरशम् ॥ तस्या यावद् क्तमा शब्रह्मचग्धमतु ल्यत्वात् ॥ २४ ॥
ˆ दरभैपूणेमासाभ्यां खगेकामो यजेत, “ज्योतिष्टोमेन खर्गकामो ` यजेतः- इत्येवमादिषु wigan Giza: सहाधिकारः-इति। अथ इदानों सन्दिद्यते, किं सवै याजमानं पलया क्त्यम्, उत
STATHAM: ब्रह्मं च ?-इति। किं भापषं?- सये याज-
मानं Wet: स्यात्, सापि fe यजमाना, तुख्यत्वात्। तस्मात् सवं तस्याः- डति ।
एवं भरे ब्रूमः,--" तस्या यावदुक्ग' स्यात्, वचनप्रामाण्यात्, “श्ाज्जीः* ब्रह्मचयं' च स्यात्। कद्यात् ?। “अतुख्यत्वात्' श्तुख्या fe Svan, यजमानः पुमान् विदाञ्च, wit Wty अविद्या a
“किम् aa? यद्येवं हि एतत् श्रतुल्यत्वम्'। एतदतो भवति,
[क me ee eee
"भीरो 2 eee es
* EET RCIA: संस्कारा Ta, ते उमयारपि सम्भवन्ति" जिं दूति वािकम् ॥
९ SY ९ पादः ॥ ६२९
भा. क्रत्वथषु यानि याजमानानि खवणानि, तेषु उपादेयत्वेन sau विवन्तितं fay, तेन तेषु पनी न स्यात्, यानि च क्रत्वथानि समवकाणि तेषु अविद्यत्वात् wal न स्यात्। ‹तत् पला अध्ययनस्य भयोजकं स्यात्-इति यदि उचेपतः। तन्न, श्रसत्यपि प्रयोजकत्वे तस्य निह ्तिभ विष्यति। afer हि तस्य पमान् निवेन्नकः, यञ्च wea, तत् एकेन+ येन- केनचित् निवत्तंयितब्यं। तस्मात् प्रतिषिद्धस्य var wearer पुनः प्रसवे, न किञ्चित् श्रस्ति प्रमाणएम्। शतः तदपि wit a कुयात्, यास्त्वाशिषः, TY ब्रह्मचर्ये, तत् युरुषं प्रति गुणभूतं, न तत्र च्नन्यतरेण aa सिध्यति, sarc fe संखारो HAA न च तत्र उपादेयत्वेन यजमानस्य Ba । तचमात् लिङ्गमष्य- विवच्ितम्। श्रत wee च उभयोरपि स्यात्, यच्च ATUY उचते, यथा, ` पलया श्राज्यमवे च्तते--इति। तस्मात् अतुर्यत्वात् श्रसमानविधाना wat यजमानेन भवितुमदेति-- इति॥ (६।९।६ अर) ॥
यामे श्द्रस्यामधिकाराधिकरशम् ॥ , 3 चातुबण्येमविशेषात् ॥ २५॥ (To)
भा. areas कमाणि उदादरणं, तेष सन्देहः, किम् चतुणां वणानां तानि भवेयुः, उत श्रषश्रद्राणां चयाणां वणा- नाम् ?-इति। किं तावत् प्राप्तं ?-चातुबण्यमधिष्छत्य, “ यजेत, “जुङयात्- इत्येवमादि शब्दम् उश्चरति वेदः। कुतः?। “श्रविशेषात्, न हि कञ्िदिशेष उपादोयते। तस्मात् श्दरो
नं निवत्तते॥ * रकन इति ° Ste पुस्तके नालि ॥ † Reamer दूति पाठः काः Ae Te II
~ ~ orem 27 ee ५ न) ~ ~> जो = = भन या-क +>
९२२ मोमांखा-दने
ख. निह शाद्रा* चयाणां स्याद् य्याधेये द्यसम्बन्धः क्रतु
भा.
ख.
ब्राद्यणश्रुतिरित्याचेयः॥ २६ ॥ (सि) ॥
वाथ्ब्दः Te व्यावत्तयति, “saree अधिकारः स्वात् कुतः ?। -शग्रगाधेये' ° निर शात्, wwe षयाणां निहो भवति, ` वसन्ते ब्राद्मणोग्म्रिमादधीत, यीष्मे राजन्यः, wee वेश्यः- दति, द्रस्य धाने च्तिनास्ति-दइत्यनभ्निः भद्रः असमयाम्थरि चादि निवत्तयितुम्। तस्मात् ‹ ्रभिद्ोषं ज्- यात् खगकामः'- दत्येवमादिषु श्रद्रस्य मापिका शतिनो सिति! ब्राह्मणादीन् warfuaer सा sara, ते fe समधा श्रभि- मरवात्, ्रादवनीयादयो न we, अ्रविधानात्, संसकार- शब्दत्वाश्च श्राद्वनोयादोनाम्। तद्मात् अरनधिरतोगभ्ि- Earley शरदः“ इत्यायः" मन्यते GI
निमित्ताथन बादरिः तस्मात् सर्व्वाधिकारं स्यात् ॥ २७॥ (पुनः प०)॥
भा. यदुक्तम्,-- अनधिकारः खद्रस्य-इति, तन्न, सवै हि अथिनम्
दिभिः सम्बन्धो गम्यते, तेन वसन्तादिसम्बन्धाथा ब्रा्चणादयः
श्रधिष्ठत्य ˆ यजेत'-इल्युचयते, सोग्सति प्रतिषेधवचने were grand | यत्त रसमयथाग्ग्रयभावात्!- इति, स्यात् णवास्याभ्चिः UATE, काम्तिपरि गृ द्ीतत्वात्।
‘TT We, ननु श्रग्माधेयचोदना ब्राहमणादिसंयुक्ता न द्रस्य" इ ति। उचयते, 'निमित्ताथन' ताः गतयो न मरापिकाः। कथं }। निमित्तखभावा एते अब्दाः, ब्रामण AIST वसन्ते, राज्यन्यो Mea, वेश्यः अरदि- डति ब्राह्मणादीनां वसन्ता-
जम
* fatwararar इति क° Ge To UF Ge Gre ge पाठः॥ † सामच्याभावात् दूति पाठः ate te Te I
९ ्यध्यार् ९ पादः ॥ ६२द
भा.- इत्येव गम्यते, तथा च श्रादधातिन वाक्येन दरात् ाव-
ख.
भा.
ख.
भा.
ख.
भा.
सितो भविष्यति। “तस्मात् "बादरिः "सवेाधिकार' शख मन्यते ख्म--टूति गम्यते ॥
अपि वान्धायथेद्श्नात् यथाश्रुति प्रतीयेत ॥ र्ट ॥ (ZT) i
afe वा-इति wet ब्यावक््यते। यथागुत्येव प्रतीयेत, ब्राह्मणादयो fe anna wad, तेन ब्राह्मणादिकरतैकम् चाधानं, वसन्तादिश्रवणाच् वसन्तादिकालकं। तथाच, इदं शद्रवजितानामेव अनुक्रमणं भवति, "नादेद्गिरं ब्राह्मणस्य TMA FATT, पार्यं राजन्यस्य, रायोवाजीयं वैश्यस्य'-- दूति, शूद्रस्य सामन श्रामनन्ति। तथा “पयोत्रतं ब्राह्मणस्य, यवागूराजन्यस्य, Wea वेऽयस्यः-इति, तथा श्राधाने "अष्टसु भक्रमेषु ब्राह्मणोभ्भ्रिमादधोत, एकादशसु राजन्यः, दादश वेश्यः- इति। एवम् श्रव्रह्मसामकम् अ्रवतकम् अ- प्रक्रमकं च शद्रस्य प्रयुक्तम् रपि कमं निष्फलं स्यात्। तद््मात् FW जुह्यात् यजेत वा ॥
निह् शन्त पचे स्यात् ॥ २९ ॥ (पुनः ae) ॥
नेतरेवं,- दस्य श्रग्मभावात् अनधिकारोऽ्चिद्धोषादिष- tai afer fe श्रदरस्य ्राधानं, ‘a एवं विदानन्निमाधत्ते- इति शाखं सामान्येन। इदम् श्रपि निमित्ताथं भविष्यति, तस्मात् सवाधिकारं शासं भवितुमदेति- डति ॥
वे गण्यान्नेति चेत् ॥ ३० ॥ (आ०)॥
श्रथ TER, — ATTA AR TAHA WAHT च शूद्रस्य कमं raw श्रपि फलं न साधयेत् विगुणम्- दति, तत् परि त्त्यम्॥
६२४ मीर्मांसा-दभंमे
षू.
भा.
ख.
aT.
aT.
न काम्यत्वात् ॥ ३१ ॥ (Bre fete) ॥
न एष परिष्ठारः, काम्यत्वात्, कामयिष्यते शद्रः Bitar नाम ब्रच्मसाम, afg श्रनारभ्य किञ्चित् area अविशेषेण, चश्षुविमित ्रादध्यात्- इति अनियतपरक्रभेषु रदस्य निय- म्यते। afr “मस्तु शरदरस्य-दतिसम्बन्धदञनात् Tae सीयते, मस्तु एव श्रद्रस्य । तस्मात् चातुवेष्यम् अधिक्रियत ॥
संस्कारे च तत्प्रधानत्वात् ॥ ३२॥ (यु) ॥
व्रते च विशेषोग्बगम्यते तत्प्राधान्यं (परुषप्राधान्यं हि wa) “किम् श्रतः, यत् पर्षप्रधानता?"। एतदतो भवति, पुरुषम्रधानः संस्कारो न शक्रोति श्रनुपसंद्धियमाणः, तस्य अधिकारं वयावत्तयितुम्। तत् कथम् १ इति। "यजेत डति fe खगेकामेम्मिधीयमाने तत्कामः द्रौ न अ्रभिद्धितः —tfa कथं गम्यते? fa fe स यागस्य welfare न निवत्तयति ?। “त्रतम्- डति चेत्। न, सामश्यापजननाय fe तत् यस्य ण्व saa, तस्य wa तेन विना न सामथ्ये, नान्यस्य | एष श्व हि व्रतस्य अङ्गभावो यत्, कन्नारं Tay करोति, यस्य तु तेन न प्रयोजनं, स तदनपेच्यैव यागम शअभिनिवेत्तेयति। mara रपि श्रभूदरवजेनम्॥
अपि वा वेदनिद्शणदपशर द्राणां प्रतीयेत ॥ ३३॥। (Te) it णवं न प्रापकाणि अवणानि-इृत्युक्तः अक्यते तु aH प्रापकाणि- शति, न च च्रकारेण तत् व्यपदिष्ट, नेमित्तिकिषु aft तेषु सत्तु क्य णव अद्र पयुदासो वक्षुम्-दूति, न तदा- ga, ददेत्वन्तरं व्पदिष्टम्। शपि वा-इति पच्च्ावत्तनम्।
९ चध्याय र पाद्ः॥ ६२५
भा. एवमपि सति नैमित्तिकेम्पि ब्राहयणादिश्रवणे सति “शपश्चदरा- णाम्' एव श्रधिकारः। कुतः?। “वेदनिदशात्, बेदे चि याणां निद शो भवति,“ वसन्ते जाद्मणम् उपनयीत, Wer राजन्यं, वषासु वेभ्रयम्-दति, बेदाभावात् असमथः WH aga) तस्मात् न श्रधिक्रियेत ॥
ख गुणाथित्वान्नेति चेत् ॥ ३४ ॥ (आ०) ॥
भा. गुणेन श्रध्ययनेन चरथः,* शदरोगनुपनीतः खयम् TITY ष्यते, तथा रस्य सामथ्यं जनिष्यते-इ्ति॥
ख. संस्कारस्य तद थत्वात् विद्यायां पुरुषश्रुतिः ॥ २५ ॥ (Sito नि०) ॥
भा. उचयते,“ विद्यायाम् wer 'पुरुषध्तिः, उपनयनस्य “ संस्कारस्य तदथत्वात्,--विद्याथंम् उपाध्यायस्य समीपमा- नोयते, न AEH, Fel वा कन्तुम्, सा एषा विद्यायां पुरुष- तिः | कथम् अ्रवगम्यते ?। श्राचाग्यकरणमेतत् अभिधीयते | कुतः?। AKAMA, नयतिः श्राचाग्यकरणे awa, तदथंसम्बन्धात् उपनयनम् श्राचाय्येकरणप्रयुक्त, वेदाध्यापनेन च चाय्या भवति, तसमात् वेदाध्ययने ब्राह्मणादयः War: शद्रस्य न खतं वेदाध्ययनम्, WAAAY असमथः दोन अधिक्रियते-इति॥
ष. विद्यानिदशान्नेति चेत् ॥ ३६ ॥ (श्रा) ॥
भा. ‘tat पश्यसि,--श्ववेद्यत्वात् रसामथ्यात् अनयिषत * यथात इति Sle Mle Yo qa: |! † “* सम्प्रागमालाव्जमाखा्थकरशश्न।नमण्टतिविगकमव्ययेष faa” (२1८ । द) इति uifefagam Y qyaaca अक्मनपटं विहितम 43
ERE
मोलासा-कणने
भा. शूद्रः -इति। नैष दोषः, विद्यानिदंभात्, विद्यां निर् श्यति,
अनुक्तापि श्रेष्यते- इति, wad हि अनुक्मप्यध्येतुम्। तस्मात् चातुवेण्येस्या्यधिकारः ॥
ख. अवेयत्वादभावः कमणि स्यात्॥ २७॥ (आ° नि°)॥
भा.
ख.
aT.
न च एतदस्ति,-श्द्रोग्धेष्यते- हति, प्रतिषिद्धम् wea अध्ययनं, “द्रेण न चथ्येतच्यम्--इति, शधौोयानस्यापि अ्रभ्ययनं सफलं न भवति, Ty जायते। warag: शद्रः, अस्य "शभावः कमणि इति सिद्धम्।
थापि वेद्यत्वेन सिथ्येत्*, तथाप्यनद्ित्वात् ‘ware: कर्मणि स्यात्'। ‘ay कथम् नश्रिता?-इ्ति। प्रापकानि fe ब्राह्मणादीनामाधाने वाक्यानि। (ननु (य ud विदानर्चि- | माधत्त- इति ्राधानस्य विधायकं; त्र ब्राह्यणस्य, “ वसन्ते श्रत्रिमादधोतः- दति निमित्ताथानि वचनानि- इति गम्यते'। च उचपते,--ब्राद्मणोम्भ्रिमाद्धीत- इति श्त्या विधानं गम्यते | ‘a णवं विदान् अध्रिमाधत्ते-दति स्तुत्या, तत् श्रानुमानिकं भ्रत्यत्तश्चतात् दुबलं। AWA भरापकाणि वच- नानि, अतः द्रस्य अनधिकारः॥
तथा चान्याथदशनम् ॥ ३८ ॥ (Ao) ॥
“शअन्याथदथ्नं' ‘a भवति, यथा द्रस्य न श्रध्ययनम्- दति। किं fay भवतिः?। ‘ag वा एतत् श्मशानं, यत् शद्रः, तस्यात् BIA न श्रध्येयम्- इति अनध्ययनं wee दथेयति। तस्मात् ्रषश्ट्राणाम् च्धिकारः। “ननु श्राद्व- नीयादिनापि, यागो वचनप्रामाण्यात् wee विधोयते",
-= ~~ =
As bat * च्यव द्वन न सिध्येत् tia ato Ate To WS: I
९ अध्याय र पाद् | ६२.७9
भा. उ चते, म अच यागसद्भावो विधोयते खगेकामस्य, किं तदि खगेफसता विशिष्टस्य यागस्य। तस्मात् शच्रसम्भवः शूद्रस्य अग्रिहोचादिषु॥ (ई६।९। ऽ Be) I
धागे निधनस््ायथिकारचधिकरशम् ॥
ख. चयाणां द्रव्यसम्पननः कमणो द्रवयसिदि- त्वात् ॥ २३९ ॥ (Ge) I भा. श्रत्रिद्धोचारिषु एव सन्देदः- किम् द्रव्यस्य PHI A? -इति। उचयते, ‘wart gaara) ्रधिक्रियेत, न HT | कुतः?। न दि शक्रोत्यद्रवयो द्रव्यसंयुक्तं कमं चनुष्टातुम्। तस्यात् च्रदव्यस्य अनधिकारः॥
a. अनित्यत्वात्त नेवं स्यादथाडि द्रव्यसंयोगः ॥ ४० ॥ (fae) ॥
भा. (नैवं स्यात्, यदुक्षम्,-श्द्रष्यस्य ्रनधिकारः-डइति। कुतः ?। ‹“अनित्यत्वात्+--श्रनित्यो दष्यसंयोगः, न हि कश्चित् जात्या Ay] एव पुरुषः। अस्ति उपायो येन द्रद्यवान् waft) यः शक्रोति यष्टुम्, तस्य “यजेत इति वाचको भवति, यो न कथञ्चिदपि शक्रोति यागम् श्रभिनिवत्तेयितुम्, तं न श्रधिकरोति “यजेत शब्द्ः। यस्तु केनचित् warty अक्रोति, न तं वजेयित्वा wana) “ward च द्रव्धसंयोगः भविष्यति, जीविष्यति विना धनेन--रत्येतत् श्रनुपपन्नम्। तस्मात् अथात् TAMA NW (LILLE श्र) ॥
र्टः मोमंमा-दशम
यमेङृोनस्याप्यषिकाराथिकरशम ॥ ख. अङ्गहीनख AAT ॥ ४९१ ॥
भा. शचभ्रिद्दोच्रारिषु cage परति सन्देहः, किम् श्रसावधि- क्रियते, उत न?-इति। तत्राप्यधिरणातिरेश्ः। असमर्धः- इति शटत्वा पूवः प्तः, शक्तेविद्यमानत्वात् उत्तरः। तद्दिम अमिधीयते,---श्वङ्गशोनख तद्वमाः। किन्धमा?। wert -इति॥ (ई।९।९< Be) ॥
eS See
we चिकित्पयाङयेकद्यस्् धामामधिकाराधिकरकम् ॥ ख. उत्पत्तौ नित्यसंयोगात्* ॥ ४२ ॥
भा. यस्य तु अ्रप्रतिसमाधेयमङ्गवेकर्यं, तं प्रति विचारः,- कि श्धिक्रियते, न?- दति, पूदाधिकरणेन श्रधिक्रियते- इति area ब्रूमःः-न ्रधिक्रियते-इति। कृतः ?। अक्रयभावात्, न असौ केनचित् अपि प्रकारेण शक्रोति यष्टम, auna तस्य अधिकारो न गम्यते।
‘aq यत् शक्रोति, ay अधिक्रियते- रति, चश्षु्िकलो विना श्राज्यावेच्षणेन, विना विष्णक्रमेः पङ्कः, विना म्रेषादि- वणेन च वधिरः, एतान् पाथान् प्रति चवच्चविकलादीनाम- नधिकारः-इति। न--दइत्युचयते, न ्राज्धावेत्षणादि परुषं भरति निरिश्यते, यदि fe तं परति fafesta, ततो विकलो म्यधिक्रियेत, कतुम् भरति एषाम् उपरे भः, भकरणाविशेषात् पुरुषस्य च Wea श्रनभिधानात्- डति, उक्कमेतत् “ विधिवा संयोगान्तरात्” (२।४।९द ०) दत्यव। wy
* “wart नित्यसंयानात् लात्यन्बादौनामनधिकारो ्रतिसमाघेयत्यात् । इतरेषा अनव स्तनात् watt न्यायः" इति बा्निकमभामसम्धेयम् ॥
CBs ee ६२९
भा. विना विगुणं कमं प्रयुक्तमपि न फलं साधयेत्) तस्मात् तस्य अनधिकारः॥ (EL UL Vo Be) jj
दगेपुशंमाखयाः IT यद्यैवाधिकाराधिकरकम् ॥ खः चअ-व्याषेयस्य हानं स्यात् ॥ ४३॥
भा. दशपुणेमासयोः अूयते,-- श्राषयं TWA, एकं ea, दयौ हृणीते, WT ठणोते, न चतुरो ewa, न पञ्चातिदटणोते'*-- tft. तत्र ate: - किम् श्र्रयार्पयस्य अधिकारः ठत न ?- ala fa प्राप्तम् ?--अच्पाषयोप्प्यधिक्रियते-दति। कतः?। ‘qed हणोते--डूति सामान्यवचनम्, तस्मात् एकं वरिष्यति दौ वा, तञ्च दशयति, “एकं णीते दौ टणीते- दूति तथा प्रतिषेधति, (न चतुरो टणीते--दूति ‘a पञ्चातिदटणीते-- afi न fe श्वप्राप्तस्य प्रतिषेधोगवकर्पते। तस्मात् ्रचयाषंयो- प्प्यधिक्रियेत। णवं मासे बरूमः,-यो न Ta, स न ्रधिक्रियेत। कुतः}, “चन् णीते द्रति विशेषवचनात्, विधिश्च अपासत्वात्। “ननु "एकं टणीते- दूत्य पि विशेषवचनमस्ति'। न--द्मुचरते विधायिकाया विभक्ेरभावात्। “ननु स्तुत्या विधास्यन्ते, यथा “जन् इणोते- दति । उचयते, चयाणामेव स्तुतिः, सा तित्वं विधास्यति। “एकं इणीते-डत्य वयुल्यवादटोग्यं चयाणामेव, तच्रापि जित्वमेव भूयते विधातुम्। एवम् एकवाक्येन विधानं भविष्यति-डति। “न चतुरो णीते, न पञ्चातिटृणीते-
Satara: कश्छपभरदाज।दि लस्य सम्बन्ध wed ew उशारयति कब्पगा चाऽ भरदाजनाभाऽहमिति तद्चाररम् | CHATTY चारयति तजेद्ातम् | हइाव।षयानुकारथति खपमन्युवश्ि मे चाऽहमित्यादि, चम् चार्षयामशारयति खाङ्किरस- बाड स्पत्यभारद्वाजमाजाऽङमित्याश्य इति म्यायमाण्ानसन्पथा ॥
१६० | मोमांमा-रष्रन
भा. दति नित्यानुवादो भविष्यति। तद्यत् चयाषेयस्व श्रधिकारो नान्यस्य-दइति॥ (६।९।९९ Be) ॥
चातुवंषटातिरिक्कष्य रथकारद््याधानेऽधिकाराधिकरशम् ॥ (रथक।रन्यायः) ॥
ख. वचनाद्रधकारस्याधानेऽश्य* सव्वेशेषत्वात् ॥ ४४ ॥ (fae) ॥
भा. श्राधाने श्रूयते, aes रथकार ्रादधीतः- इति । तज सन्दे्ः,- किं चैवणिंकानामन्यतमो रथकारः, श्राश्ोखित् statu: ?- दति | किं प्राप्तम् ?-- रथकारस्य' अतरैवणिंकस्य शधानमेतत्। कुतः ?। * वचनात्, न fe वचनस्य किञ्चित् हत्यमस्ति†, carey श्ववेवणिकः रधाने]. ब्रा णराज्यन्य- विश्ामुक्षम् stare, परिशेषात् अरवैवधिको रथकारः स्यात् ॥
ख न्यायो वा कम्मसंयोगात् शूद्रस्य प्रतिषिद्ध त्वात् ॥ ४५॥ (पु०)॥ भा. “न्याय्यो ar स्यात्, बैवणिको रथकारः रथकर्मणा विषेण उचयते, wal fe चसमयेत्वात् प्रतिषिद्धः। तस्मात् श्रैवणिको रथकारः स्यात् ॥
ख. अकमत्वात्त नेवं स्यात् ॥ VE ॥ (Se) ।
भा. नास्ति चेवणिको रथकारः, प्रतिषिद्धं हि तस्य जिरपोप- aed, श्रवेवणिकस्त्वस्ति। तस्मात् वचनपामाण्यात् स अआधास्यते ॥
* area Cf wo Go qe Ts | आधाने Ufa Ble Ate Yo पाटः † wengafeal इति खार Ste qo Wa I $ wart tft are Ste qo GIs: II
च्च.
भा.
भा.
भा
a.
aT
£ अध्याये १ Wie ६२९.
¢ + ° ^ ५ अनथकं च संयोगात् ॥ 823॥ (यु०)॥ ब्राह्मणादिषु वसन्तादयो नियताः, तान् प्रति वषा उच््माना
अरप्यसम्बन्धात् च्रानथक्यं ATHY! | तस्मात् श्रवेवणिको रथकारः --दइति॥
गणाथनेति चेत् ॥ ४८ ॥ (आ०) ॥
एवं चेत् पश्यसि,- नास्ति चैवणिको रथकारः, प्रतिषिद्ध त्वात् शिखपो पजी वित्वस्य - इ ति। 'गुणायंन'* कञ्चित् भविष्यति रथकारो वेतथ्येन, तस्य इद्म् ्राधानं fawiaa i
उक्रमनिमित्तत्वम्॥ ४९ ॥ (ate fate) i
उक्तम्, एतत् ब्रह्मामिः,- न निभित्ताथान्येतानि अवणानि -दति। “किम् श्रतो यदि न निनमित्ताथानि?'। रतत् wait भवति, प्रापकाणि- इति, प्रापितत्वात् तेषाम् श्राधानस्य, पुनः प्रापकम् श्रनथेकं, तेन यस्य श्प्राप्तं, तस्य भविष्यति-डति। “अथ उचेयत, एतदेकं निमित्ताथं भविष्यति द्रति। नैतदेवम् waned, वसन्ता दि संयुक्तं तत् कथमिव वधाभिः Maga | श्रपि च, प्रापकपत्े Burd विधोयते अत्या, निमित्तपन्ने पुनवेषा विधातब्याः वाक्येन, श्ुतिञ् वाक्याद्भरीयसी-दइति। तस्मात् अरत्रेवणिकस्य ददम् श्राधानम्-इति॥
सोधन्वनास्त् ही नत्वात् मन्त्रवर्णत्मतीयेरन्॥ Yo ॥ (टय fae) i
£ mS Wat ~ . नतु सव एव श्रत्ैवणिको रथकारः, सौधन्वनाः. इत्येष
षभ eee
+ गुकाथत्वेन र्ति We मार पर ms I
९६२२ Wate श्नं
भा. जातिवचनः शब्दः, Chea नाम जातिः alana, हानास्तु किञ्चित् चवण्किभ्यः, जात्यन्तरं, नतु द्राः वेश्या, न त्त्रियाः, तेषाम् इदमाधानम। ‘aya श्रव गम्यते ?। प्रसिद्धेमवबवणाच्च, aqaut fe भवति, {सौधन्वना wee शूरचक्षसः'- इति, “कटभूणान्त्-दति रथकारस्य श्राधानमवः; तस्मात् सौधन्वना इभवः- दति, wary रथकाराः। श्रपि च "नेमिं नयन्ति ऋभवो यथा-इति ये नेमिं नयन्तिते ऋभवः- इत्यु चन्ते, रथकाराख नेमिं नयन्ति। AST ्रत्रवणिकानाम् श्रशरदराणाम् एतत् श्राधानम्- इति ॥ (९१।९.।९.२ We) tt
जेवशिकभिन्रर् farce शोद्रयागेऽधिकाराधिकरणम्।॥ (निषाद खपतिन्याथः) ॥ । ख स्यपतिनिषाद्ः स्यात् शब्द सामर्थ्यात् ॥ ५१॥
भा. “वास्तुमध्ये रौद्रं we निवपेत्, यत्र ag: भजाः शमयेत्- इत्येताम् इष्टं परलत्य उच्यते, ‹ एतया निषादस्थपतिं याज- येत्-दति। निषादस्थपतिं ति सन्देदः,- किम् श्धिकता- नाम् च्रन्यतमः, उत अन्य एव?-दति। अन्यतमः- दूति बूमः, स दि समथः, विदत्वात् श्रभ्निमत्वाच, अरन्योपविदत्वाद्- नञ्चित्वात् श्रसमथेः- दूति ‘aq निषादस्थपतिशब्द स्तत्र .नोपपद्यते'। उचयते,- न, नोपपद्यते, निषादानां स्थपतिः- इति षष्ठोसमासो भविष्यति, शरेष्ठो निषादानाम्। तस्मात् श्रधि्टताधिकारम् एतत् आसम -इति। wa ara ब्रूमः, ‹स्थपतिनिषादः स्यात् शब्दसाम- ध्यात्, निषाद् णव स्थपतिगवितुमदति। कस्मात् ?। ˆ अ्द्- ward, निषादं fe निषादभम्दः शक्रोति वदितुम् वणे नेव, निषादानान्त् स्थपतिं लच्षणया त्रयात्। गरतिलच्तण-
९ अध्याये ९ पादः ॥ EVR
भा. विश्चये च श्तिन्याय्या न AUT) AT उचयते, AW दोषः, निषाद शब्दो निषादवचन एव, षष्टो सम्बन्धस्य वाचिका- इति। तन्न, षष्ठपश्मवणात्, न चच ष्टो WA) ‘ATE, लोपसामण्यात् षष्थाम्बगम्यते-दइति। सत्यमवगम्यते, न त॒ लोपेन। केन afer निषादशब्दलच्षणया, तस्याश्च दौबल्यम-इत्युक्तम्। समानाधिकरणसमासस्तु बलीयान् aa fe खाथ शब्दौ ott भवतः*। fete च विभक्तिः त्रेण उभाभ्यां सम्बध्यते, तेन दितीयानिदिष्टो निषादो गम्यते। तत्र षष्यथं करुपयन् अश्रुतं AYA! तस्मात् निषाद एव स्थपतिः स्यात् ॥
a. लिङ्दश्नाच्च ॥ ५२।
भा. लिङ्गं दश्यते, ^ कूरं दस्तिणा-- इति निषादस्य Ze; दशयति, कूरं हि निषादानाम् एवोपकारकं, न ्रायाणाम्, एवं खमेव तन्निषादानाम्-इति॥ (ई।९।९२ Be) It
इति ओ्ओशवरखामिनः छतौ मीमांसाभाष्ये षष्ठस्याध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
* wena SIT नास्ति GATS, तता राजपर्ष CRAY राजा चासापर्षसेतोदटभा विप्रः ane, तचापि षष्टौश्रवश्षमेव नास्ति, किम् खखानिसम्बन्धात् षष वथमाराप लदा समासा Nala! राज्ञः पर्षदति वाक्यम अथघटमायम्'" इति aT Fanaa Ter सन्थयम।॥
६२४
ख.
भा.
LOLS कषणा oe
मोर्मासा-दथने
ae ध्याये दितीयः ae: 11 [ --- || (1 ° ~
we प्रत्येकस्म सभिकः फरसम्बन्धाधिकरणम् ॥
युरुषार्थेकसिद्ित्वात् तस्य तस्याधिकारः स्यात् ॥१॥ (सिम) a
‘STATE प्रजाकामं याजयेत्, “खद्धिकामा उपेयुः, तथा, “तच तत्रैवंकामाः स्म् उपेयुः? TACTIC: चतुविश्तिषरमाः सचमासीरन्-इति। तेषु सन्दे्ःः-किं तस्य तस्य छत्स्नेन फलेन अथिनः सत्रे श्रधिकारः, उत पर्षदोगथिन्या अधिकारः? -इति। “are, नन् अ्थिनो aedenfafaer निरिग्यन्त, कथम् एषाम् एकशेग्धिकारो भविष्यति ?-इति'। उचयते, “द्धिकामाः- इत्येवमादि विधौयमानम् ऋद्धिलल्तितेषु सम- स्तेषु TAT च प्राप्तं न Mal बहुवचनेन विञेषेग्वस्थापयतुम्, तेन तं तमधिक्यात् wed वा ?- इति भवति TE:
किं तावत् प्राप्तम् ?--रुकैको न समथा Awad सम् रचयितुम्* पधेदन्त् कर्वोमधिनीमवगच्छामः। न च श्रकतुः फलं भवति, न च एकः कत्ता उचयते, AGT समस्तानां फलम्। एकैकस्य फला वयवः, मध्यकं स्यात् छत्स्नं फलम्-दइति |
एवं प्राप्ते ब्रुमः, “तस्य तस्य' अरथिनः weet फलं रात् निवनते। कुतः ?। परुषाधैस्य एकस्य fafgadt भवति, सदधत्रियमाणे सवः एकेकः पुरुषाथं साधयति तेण, कतृणाम् फलं च भवति, THY श्व कत्ता |
“ सम्प।दधितुम् ईति कार wie पुण्पाठः॥
भा.
भा.
ख.
af.
R अध्याये R Wes Il ६२५
‘ATE, ननु एतत् उक्घम्,-एकेको न अक्रोति Twa कतुम्-इति। उचते, शक्रोति एकेकस्य खातच्यविव्तायां, यदा एककः खातच्रेण प्रवर्तते, तदा Weary सद्ुयानिदत्ययं सामादिभिः प्रयोदयते। एवम् एकः पुरुषार्थं साधयति, इतर
ba. ¢ नि CACY, तेन सव कत्तारः Tatar भविष्यन्ति। सव चेत् BAC, पृथक् पृथगेव फालेन सम्भंत्स्यन्ते ॥
. अपि चोत्प्तिसंयोगो यथा स्यात् सत्वदशेनं, तथा
भावो विभाग स्यात् ॥२॥ (वु°))
"अपि च' नेतत् fang, यदेकं कमे asta: क्रियते- इति | “यदि stra, विरद्वम्. एकेन कमणि छते दितीयः विं कुयात्? --इति। च उच्यते, पयायेण क्रियायाम् णवं दोषः, ABU तु क्रियायां भवति कचित् सम्भवः, "यथा स्यात् सत्वद्शेनं तथा भावो विभागे स्यात्+ यथा एककस्य सत्वस्य “fear वा दशेनम् एकेकेन छृत्छममि निर्यत ; वमेव सते तद्भावो भवेत्, सवेषां मध्यकं द्रव्य, मभ्यकस्य श्रा वनीयस्योपरि We: अपविध्यति, तच सवं कत्तारः AQ wale |
न च श्र उत्पन्नसंयो गः, STAT तु सङ्खया कम संयुज्यते, यदि fe उत्पन्नं संयुज्येत, ततोम्नेकसम्बन्धाथम्-दूति वचनं गम्येत, उत्प्निसंयोगे त्वेतन्नास्ति, THT एकेकस्य छत्स्नेन फलेन अमिसम्बन्धः- दरति ॥ (६।२। ९ चरर) ॥
allel फवेक्यनियमाधिकरशम् ॥ प्रयोग Feud: यथाकामी प्रयोग स्यात् ५ ₹२॥ (पू) ‘UWA Garay यजेत, “ज्योतिष्टोमेन सगः
ERE
मोर्मासा-दशंन
भा. कामो यजेतः--दइति Fat) चर सन्दे हः,-- किम् श्रनियमेन
a.
aT.
एको दौ TWA वा यजेरन्, चथ वा एक एव यजेत ?-इति। "ननु AAA (७ पा०। ९८ Fe) oH “area प्रयोक्घरि" --इति'। यदा प्रयोक्तरि, तदा विवल्ितम् एकत्वं यथा, तथा व्यामः, TH तु तदे वाप्यते, wry निणेष्यते-दरति।
किं भराप्तम् ?--' यथाकामी भयोगे स्यात्। कुतः?। “पुरुष- श्तेः, पुरुषः श्रूयते, पुरुषे यागं खावयित्वा छताथः अब्दः एकस्य इयोबेश्छनां वा यागं न वारयति। न रसौ परुषो यागे गूयते--यागमभिनिवत्तयेत्, यागेन वा फलम् अभिनिवत्तेयेत् दति, कथन्तद्धि }--यागन फलं प्राप्मुयात्-दूति, यागस्य वा फलनिटेत्तेवा नाङ्गं ven, यदि fe ङ्गम् अभविष्यत् यागे wefaedt वा, तदा Ug गुणभूता तदङ्गं॑पुरुषं परिच्छिन्द्यात्। अथ पुनः wary पुरुषं प्रकाञ्चयत् लश्षण- त्वेनेव पुरुषेभि सम्बध्येत, न गुणवचनतया ; तच च ्रविवचितं agreed, यावान् श्वा समर्धस्च तावन्तं सवेमधिशत्य तत् उच्यमानं न अक्वते एकेन वचनेन विशेषयितुम्। (कथं च पुरुषप्राधान्यम् | न फलोत्पस्या किञ्चित् भयोजनमरिति, न यागोत्पस्या, WAT तु फलसम्बद्धः सवस्य दः, तदथं क्म RUTH, इतरथा उचपमानमपि न क्रियेत, तच वचना नयेयं स्यात्, तस्मात् यथाकाम्यं स्यात्,-एको दौ Teal वा यजे- रन्-दति, तथा च दशयति, “युवं fe स्थः ख्पती- इति दयोः यजमानयोः प्रतिपदं कुयात्- इति, “एते अद्धग्मिन्दवः —tf aman यजमानेभ्यः-इति दयोः बहनां च यामं neater i
परत्यथं खुतिभाव इति चेत् ॥ ४॥ (se) ॥ ‘Cit चेत्, ce चेत् पश्यसि, ‘weary ख॒तिभावः' स्यात्,
९ अध्याये ९ पाटः॥ ईद.
भा. यागमभिनिवत्तयेत् ततश्च फलं प्राभुयात्-दति। कुतः?। एतत् उभयं fe Ua च्रवगम्यते, कतरदब THA: P— इति न श्रध्यवस्यामः। तस्मात् उभयमपि भ्रत्येतव्यम्। “राद, नन् श्रनेकाथेवचनता न न्याय्या--इति। उचयते, यत् अव- गम्यते तन्नगाय्यम्, उभयं च प्रतीयते, तस्मात् उभयाथवचनतैव न्याय्या। यागं भ्रति च गुणभावात् विवच्ितम् एकवचनम्॥
ख. तादर्थे न गुणाथताऽनुक्तेऽथगैन्तरत्वात् कतुः प्रधानभूतत्वात् ॥ ५॥ (आ° fate) ॥
भा. नेतरेवं, Care पुरुषे प्रधानभूते सति न श्रङ्गमूतः पुरुषः प्रतीयते, “Maw ह न्याये न Wate: TET, यतः YUNA मधानभावः, मधानभूुतञखच WI कत्ता, वचनस्य UAT, रतो न गुणभावः कतुः श्रवकरपते, चोदनैकत्वात्, एका fe विधायिका चोदना, सा यदि फलोत्पत्तिं वा यागोत्पत्तिं वा विधत्ते, तदा कत्ता न Tea, यदा पुनः AA, तदा यागः फलं वा ताद्थ्यंन, न च एतत् यौगपद्येन भवति, खां एकः, तदर्धं इतरो वैपरीत्येन वा-इति, यथा उभाभ्यां बाडभ्याम् CIA Wala दे वदत्तः- दति गम्यते, न च यौगपद्येन, यदा eats श्रस्यति, तदा सेन UATE - नमयति, न तेन aft श्रस्यति-दति गम्यते, तच्र श्धापृत त्वात्। एवं यदा पुरुषप्राधान्यं, तदा यागस्य फलस्य वा गुणभावो गम्यते, AT च्यापृतत्वात् न तयोः भाधान्यमपि गम्यते | तस्मात् न यागे फले वा पृश्षस्य गुणभावः, श्रतो यथाकाम्यं स्यात्, एको दौ Twat वा यजेरन्-इति॥
* पुखषप्राधन्ये इति का करीर Jo पाठः॥
dau मीमांसा-शणने
ख. अपिवा कामसंयोने सम्बन्धात्प्मयोगायोपदिश्येत,
भाः
ख.
aT.
~ = =>
प्रत्यये हि विधिश्चुतिविषाणावत् ॥ & ॥ (fae) y
cafe वा-इति पक्व्याटत्तिः, ‹ भयोगायोपदिश्येतः कत्ता, न खान । कथम् )। "यजेत इत्यस्याथेः यागं कुयात्, यागेन वा कुयात्-इति, सत्ताभि्यक्तिमाज्रं गम्यते, न फलस्य कतना धाता वा, खगेकामञन्दख्च खगकाममाते aia, न विशेषम् अवलम्बते, श्रात्मनः परस्य वा--हइति,* शब्द्प्रमाणकाख वयम् tgte wag) ‘mente कामस्य भ्रात्मसम्बन्धोग्बगम्यते 7 ° सम्बन्धात्, फलकामोग्नुकतेम्पि शब्देन, श्रात्मनः एव फलं कामयते, न परस्य, ATA उभाव्यौ THAT भवतः, “प्रत्यर्थ ay विधिः yaad, यथा ! छष्णविषाणया कण्डूयति", चात्वाले छषणविषाणाम् मास्यतिः-डइति। यत्र णवं दे खरती विधाच्पौ भवतः, तच गृणभावः प्राधान्यं च गम्यते। न त्वर णवं दे विधायिके शती विद्येते ; गुणभूतस्तु पुरुषः श्रूयते “भावयेत्- इति, तच cere: करणं ; कमे वा। सम्बन्धात्त॒ पुरुषप्राधान्यं, न कस्यचित् सुखेन उत्पन्नेन प्रयोजनं, एुखसम्बन्धेन ात्मनस्तु छत्यम्। तस्मात् सम्बन्धात् TRENT गम्यते, न श्तेः | अतो गुणभूतस्य पुरुषस्य TET विवक्िता- इति tt
अन्यस्य स्यादिति चत् ॥ ७ ॥ (आ०) ॥ ८दूति चेत् भवान् पश्यति, एवं सति यदि खगेकामः अन्यस्य अपि खगे कामयमानो भवति, अन्यस्य खगं कामयमानोग्पि अन्यो यजेत, AT पूवाक्लो न्यायः MEA भवति, “ आाखफलं प्रयोक्तरि" इति ॥
* खमंग्रतोतिमाचे खमंकामकब्दा वर्णते इत्यधिकः पाठः खा सार Fe i † खन्यः इति कार Mle Fo TWIT Il
ख.
ना.
९ अध्याये २ पादः॥ ६३९
अन्य्थेनामिसम्बन्धः ॥ ८॥ (ae नि०)॥
न परस्य खगेकामः- इत्येवं न यजेत, न, अन्यस्य खर्गकाम- शब्दो न वाचकः- दूति; कथन्तद्ि ?- फलमसौ न प्राप्रोति- Kit कथं पुनः फलस्य TAP) उपग्रद्विशेष्वणात्, "यजेत दूति, यडा ATU, "ब्राह्यणो वसन्तेम्रिमाद्धीत-- इति, तदा तु AAA उपग्रद्योम्नुवाद् णव ॥
ख फलकामो निमित्तमिति चेत्॥ € ॥ (्रा०)॥
भा.
a.
भा.
एवं ‘Qa भवान् मन्यते, न WAALS न वाचकः-- दति, weal न यजते फलाभावात्, न शरस्य यागः- डति ख्क्रवाकफलाथितया तदि यजेत, ‘ATMA यजमानः चाय- राश्ास्ते-दूति प्रयोजयितारं निह च्यति होता, फलविधिख खक्घवाकेन प्रस्तर प्रहरति इति विधानात्, यदि फलविधि aa माववणिकः, तदि दखक्तवाकेन प्रस्तरः weal भवति, इतरथा Wee AAA तस्मात् च्रान्षद्धिकफलार्थम् च्रन्यस्य खगकामोग्न्यो यजेत- दूति ॥
न नित्यत्वात् ॥ १०॥ (sate faze) J
नतद्स्ति, यस्य एव प्रधानकमफलं, तस्य एव अआनुषदङ्गिकमपि भवितुमद्ति, णवं साथन श्राधानं छतं भवति, न Fe श्राधानस्य सखाथलायाम् रस्ति विशेषः प्रधानफलं वा श्रान॒षद्धिवं वा सवमेव च्राधातरि समयेतुमदहति, नित्यकाम्यता च विरुथेत, यद्यायरा[द्कामो यजेत, न तद्धि नित्यं, ale नित्यं न श्रायुराद्किामः। तस्मात् न Valea न्यायः प्रत्य॒भियेत,
च पुरुषः प्रधानभूतश्चोद्यते गुणएभावात्त रस्य विवन्ितमेकल्वम | तस्मात् एक एव यजेत ॥
¢ yo धीमांस दषं ने
खः कम्म तथेति चत् ॥ ११॥ (BAe) ॥
भा. थ यदुक्त, दयोबहनाच्च यागं दभयति,-“युवं fe स्थः खःपती- दति दयोः यजमानयोः प्रतिपद कुयात्, "एते चष्य- मिन्द्वः- इति बज्ञभ्यो यजमानेभ्यः प्रतिपदं कुयात् इति दियजमानके षञयजमानके च कमणि भतिपदिधानं “कमः तथा" युक्त स्यात्- दूति, तत्परि दन्त्यम् ॥
ख. न समवायात् ॥ १२॥ (Blo fae) |
भा. नेतदेवं, समवेतं हि कम विद्यते दाभ्यां यजमानाभ्यां ay fry यजमाने, वचनेन, यथा चद्धीनाः, तेष प्रतिपदिधानम अर्थवत् भविष्यति। तस्यात् रको यजेत- दूति ॥ (१।२। 2 Fe) Il |
च्पारग्धकाम्यकम्मष्ठाऽपि समाश्भिनियमाधिकरणशम ॥
ख. प्रकमान्त् नियम्येतारम्भस्य क्रियानिमित्तत्वात् ॥ ३ ॥ (सि०)॥
भा. “प्रजाकामो यजेत, “ग्रामकामो यजेत इत्येवमादि कर्म समाम्नायते। तच सन्दे्ः,- किं प्रक्रान्तं नियोगतः समाप नीयम्, उतेच्छया काय्यं देयं वा?-इति। कि पराप्त? नियोगतः परिसमापयितव्यम्-इति। क्तः ?। एवं हि श्रयते -इ्दं कामो यजेत- इति, एवं तस्य श्ास्मातस्य अर्थम उपदिशन्ति, “उपक्रमप्रण्डति अपवगपयन्तम् ate दूति, उपक्रमादारभ्य यावत् परिसमाप्भिः-दत्येतावान पार विशेषः तस्य चरथः, न यथा पाकः त्यागः-ङडूति। aq fe पाकसत्तामार्तरं निरदिज्यते, न are परिसमापयितव्यम्-
इ Sy VWs ६४९
भा.दति। एवं चश्राख्याता्थ लौकिका च्रपि प्रतिपद्यन्ते, तत्र न
आरम्भे पुरुषप्रयलः चोद्यते- इति गम्यते। यतञ्योदितं न नियोगत श्रारभन्ते, नियोगतः va: परिसमापयन्ति, तेन नोभे श्रारम्भपरिसमापी were, किन्ति ?-परिसमाक्निः शब्दाः, परिसमाप्तयामथप्राप्तत्वात् श्रारम्भस्य। तस्मात् परिसमाषिः शब्दाथेः- इति गम्यते। सा चेत् शन्दाथेः, सा HATA चोद्यते, AGA नास्ति कत्व्यतावचनं; तेन न नियोगत च्रारम्भः, नियोगतस्तु परिसमास्षिः। तेन उपक्रान्ते कमणि यदि वीयात् फलेच्छा, श्रवाभ्रोति वा फलं, तस्यामप्य- वस्थायां. कत्तदयमेव उपक्रान्तस्य परिसमापनम्
‘aq श्रथिनो योग्यः, dea कत्तेव्यतयोचयते'। नैतदेवं, वाक्याया दिस भवति, यागस्य तु कर्तव्यता शत्या गम्यते; ABT य्ामकामेण याग Bitsy: प्ररिसमापनीयः; यामादि- कामनावचनं निमित्तत्वेन तदा भवति, निमित्ते च उत्पन्ने यत् कत्तदयम्--इत्युचपते, तदिनष्टेभपि निमित्ते कत्तं यमेव, उप- क्रान्तस्य समापनं SHIA दूति चोद्यते, तदिनष्टेप्पि निमित्ते कत्ते्म्, न हि तदिनष्टम् अनुत्पन्नं भवति, उत्पत्तिश्च निमित्त नभावः। तस्मात् बवीतायामपि फलेच्छायाम् उपक्रान्तं परि- समापयितव्यम् क्रियाया fe निमित्तम् श्रारम्भः, सोभ्य परिसमाप्तेः-इति॥
` फलाथित्वादाऽनियमो यथानुपक्रान्ते ॥ १४ ॥ (पृ०)॥
भाः
वाशब्दः प्तं यावत्तयति। “श्वनियमो' “avy कमात् ?। फलार्थित्वात् watfaa: (फलं चिकीर्षमाणएस्य) उपायोग्यं विधोयते, न कत्तयता, सा fe विधीयमाना फलस्य वा यागस्य वा स्यात्, WAM न तावत् वक्ता, नद्धियो यत् कामयते
€ ~ > AA € तस्य तत् कत्ता उपदेष्टा, वेदेवासौ मयेवेतत् क्त्यम् An
६४२ मोमांसा-दभ्रने
भा.-दति, उपायंतुन वेद्, तमाकाङ्खृते, इदम् उपदिश्यते,- याग उपायः-डति, यागेन क्रियते-इति। नच यागस्य HUTA, प्रत्यक्षविरोधात्, प्रत्यल्तस्त॒ केशो यागः, यदि यागेन न्यस्य BNA, तदा न विरोधः; यागकनद्तायां फलं qed, न च, करुप्यमानस्य प्रमाणमस्ति ?। कत्तव्यो- way अक्यादिषु way भवति, तस्मात् न यागः कत्तेद्यः। फलकामस्य यत् CE तत् करैव्यमनूद्य यथाभाप्तम् यागस्य साधनता विधीयते, तेन न वश्यं समापनीयं भवति, यथा शनुपक्रान्तं न अवश्योपक्रमितच्यम्, एवम् उपक्रान्तं न वश्यं समापयितद्यम्। यत्त वाक्याथः अत्या बाध्यते- डति, aq ओत्यथा न सम्भवति, तत्र वाक्याथा गद्यते-दूत्यक्तमेव। तस्मात् अनियमः ॥
ख. नियमो वा तननिमित्तत्वात्तुस्तत्कारशं स्यात् ॥ १५ ॥ (उर) ॥
भा. ATCT हि निमित्तं समाभेः। कथं ?। तत् “कतः कारणं स्यात्'। किं कारणम् ?। सत्यसङ्कर्पता, यो हि श्रारन्धमेव- क्ञातोयकं समापयति, न तं शिष्टा विगरददन्ते,- प्राक्रमिकोग्यम् असंद्वद्ाय्येः- दूति, शिष्टविगद्णा च टोषः। TENA श्रारभ्व समापयितच्म्। ‘are, शिष्टाः पुनः किमथे विगद्ेन्ते- इति। उचयते,-विगद्धन्ते तावत्, fa नो विदितेन कारणेन? -डइ{ति*॥ (21218 Be) ni
"~ ~~~ a + + ee = ee ee ee
——— = 1
* च्य aa waaay aaa विना विग्खने for, शिष्टा wa we यदि faageu: faqrwiaw, म च सव्वषामावाय्याशां wasfeleaqqagafacs we- मङोकतुम, अतः गिटाचारात् fareweor सातिः, aa: अतिः कल्प्यते, प्रकामं Wits कम्मं अवश्यं रुमापनोयमिति। किञ्च तत्तिरीवाशामनन्यपर व्वनमस्ति, यत प्रक्रम्य Waavatafan प्रायिकं विधत्त 'रेवताभ्या वा रप yeaa, de ‘aay
€ च्यध्याय २ पादः॥ ६४२
आरन्धलेकिककमशः warn रमियमाधिकरकम् ॥
ख. लोके कमणि वेदवत्ततोऽधिपर्षन्नानम् ॥ १६ । (पू०)॥
भा. केनचित् ग्धम् उपक्रान्तं भवति शकटं रथो वा, वीता WEA फलेच्छा, TATA fal वा फलम्। तच सन्देः+ः किं तेन नियोगतः परिसमापयितव्यम्, उत इच्छया उत्खष्टव्यम् श्रपि?-इति। किं प्राप्तम् ?--" लोके कमेाणि' एवज्नातोयकानि उपक्रम्य परि- समापयितद्यानि, यथेव वेदिकानि तथेव तानि नियोगतः परि. समापनोयानि*। कुंतः?। (ततोम्धिपुरूषन्नानं', ततः तत्पुरुष- ज्ञानं भवितुमदति। कुतः ?। शखात्, श्राम्नायते fe ai शसं, तत्रापि देवताद्यापारोगङ्गोक्तियते,- पूवेस्यां दिशि wat देवता Lata एताः- इति, यदि शाखरते देवताव्यापारे उपक्रम्यापरिसमाप्यमाने fre विगद्धणम्, एवम् इ दापि भवितु- महति i
ख अपराधेऽपि च तेः शाख्रम्॥ १७ ॥ (यु०) ॥
भा. तेषां "च लौकिकानाम् ary "तैः maf: प्रायञिन्न- आखमाम्नायते, “WTC AN इन्रबाङ्बद्व्यः पायसं च ब्राह्मणो भोजयितव्यः इति, प्राययित्तं च wager, न wretga अथ प्रसङ्परिषहारा्थं, ततोम्प्याढूतमेव तत्- इति गम्यते ॥
= +> + ~~ न~~ -- - ee eee
al म यजत, अधातवोयन यजेत, म द्वताभ्य Grew tia) दश्यते षावप्तेऽपि फले sate ara, ^ यदि aga तावत्येव tras’ इति" tf तन्तरब्मचान- न्धयम् ॥ गी aa = दिकानि निभागतः ~ यथेव बं ; परिखम।पनीोयामि तथेवंतत् इति पाठः Gre Gre qe 7 घ wD क्वं HG To Il † क” Whe Gare Sfa'arcr भाङ्ि॥
६१४४ मोमांसा-दणन
qd.
aT.
aT.
अशास्तरातूपसम्प्रात्तिः Wes स्यान्न प्रकल्यक, तस्सा- दयन गम्येताप्राप्ते शास्रमथवत्॥ १८ ॥ (सि०)॥
तुशब्दः we ्थावत्तयति। चन्नाखा तुः एषाम् `उप warfa:—afa qa: | स्ूछतेरस्याः ATS भवता श्रनृमोयते, -न शाखमन्रेण स्तिः, न च र्डतिम् अन्तरेण तचणां न्ध उपपद्यते- इति ; wa उचयते,- भवति श्र सूढतिः,- एवमिदं गृद्धादि कम रमणीयं भवति- इति, न अस्मात् saps? किञ्चित्-इति। या च रसौ रमणीयता सा श्ररेणापि शासं, शक्या AAA, न्नात्वा THAT | तस्मात् न अस्याः wat: शाखं प्रकरप्यम्, यद्यन्तरेण आख, न प्राप्येत, ततः आलम् वार्थवत्- दूति WHAT! AHI AS ATS, Wea च सामिलते त्यक्तेःत्यन्तं शिष्टा THR, Zama च। ‘aq श्रन्नापि देवताः परिगृद्टोताः- अरस्यान्दिि इवं देवता यच्यतेगस्यामियम्-डति। उचयते, पुरुषमनु देवताः शिष्टाः Wei, न गृ मन्, TATA चदोषः- ELT (६।२।४ Ae)
भरतिषिद्धकम्धो शाममु्ठामेऽनिषटापाताधिकरकम् ॥ (RAPT) ॥
. प्रतिषेधष्वकम्पमत्वात्किया स्यात् प्रतिषिद्धानां विभक्त-
त्वादकम््मणाम् ॥ १८ ॥ (पू०)॥
ददं fe sufenfa,—‘a aay भच्चयितच्धम्, न qe awed च-इति। तच सन्देहः किम् Tardis फल- कामेन न मत्तयतब्धम, निष्कामेण खाद्यम्, श्रध वा नियोगतो वज यितव्यमेव?-इति। fa भराकप्षम् ?-फलाथिना न भक्तयः aga, अनयनोग्नियमः-डइति। कतः?। नियमो द्यम् उचयते,- इटं न भक्तयितव्यम्-- दति, एवम् BR दइयमापतति,
€ च्य ९ पादः॥ ६४१५
भा.-यदि वा wae कत्तद्यम्-दूति, यदि दा wad न कत्तखम्--दूति, यदि नञूविरशिष्टं भच्चणं कत्तम्-दृत्यभ्युष- गम्यते, ततोम्भच्चणं यत्या तव्यो विदधाति, ay भच्तयति विशेषणं, तद्यापाराञ्च HIYA AT न सम्बध्यते। श्रय AAA: HUB, ततो वाक्येन विधानं, भक्तयतिख नजूविशचेषए, रतिश्च वाक्याद्रलीयसो। तस्मात् Wa atid गम्यते, MAT YAQUI, न तस्य कत्तेद्ता च्रस्ति। तस्यात् यः तच मानसो यापारः, @ ce उपदिश्यते, येन उपायेन नञ्विशि्टं wad भवति; पुम नज्भ्तयत्योः सम्बन्धः. ततो विधानं। यथा, ˆ नोद्यन्तमादित्यमो च्ेत-दत्येवमादिषु प्रजापतिवतेषु कुबतः फलं, श्रकुवतो न फलं न दोषः; एवम् दापि, “विभक्घत्वात् श्रकमणाम्", न अचर क्म प्रतिषिध्यते, waaay उपदिश्यते, अन्यद्धि कमं wad प्रतिषिध्यमानं, अन्यत् AHH मानसः सङ्क्पः- Tea I
ख. शास्त्राणां aaa पुरुषार्थो विधीयते तयोरसम- वायित्वात्तादश्य विभ्यतिकमः॥ een (सि०)॥
भा. उप्रवणनापरिद्ारः तावत् उपरते, युक्त, यत् भजापति- रतेषु “शाखाणाम् श्रथेवत्वेन पुरुषार्था विधोयते" ; aw नियमः कत्तेव्यतयोपदिश्यते, यश्च क्त्यः, स कल्याणोद्यः, यो न कत्त; स पापोद्यः। “कथं पुनः प्रजापतिव्रतेषु नियमः कत्त्तया चोद्यते ?-इति। उचते, तस्य बतम्- इ (त प्रहत्य प्रजापतिव्रतानि समाम्नातानि, ब्रतम्- डति च मानसं कमं उचपते,- ददं न करष्यामि-दटरति यः ayer) कतमत्तत् व्रतम् ?। “नोद्यम्तमादित्यमीत्तेत'-- इति, यथा तदीच्णं न भवति, तथा मानसो व्यापारः क्त्यः, तस्य च पालनम्। Ay तस्मात् पुरषाथागस्ति- इत्यवगन्तश्यम्। त्र च एतान्येव
due मोमांमा-रष्ंन
भा. WaT उचते,“ एतावता चैनसग्युक्ञो भवति'इति (एता
वता हतेन WAM एनसा भवति)--डइति।
श्रथ इद ‘aa श्रसमवायित्वम्, cw क्रिया प्रतिषिध्यते, न अक्रिया उपदिश्यते, a हि, anergy भक्षयन् प्रतिषेधविधिं न श्रतिक्रामति, इह पुनरादित्यं पश्यन् न श्रतिक्रामति विधिं, a fe तस्य दशनं प्रतिषिद्धम्; नियमः तत्र उपदिष्ट, यस्तं नियमं करोति, स फलेन सम्बध्यते, इद्ध तु प्रतिषिध्यते arate) कथम् श्रवगम्यते?। न त्र तस्य, व्रतम्- डति भरलत्य वचनमस्ति। न च, न भन्तयतच्यम्-द्रत्यस्य मानसो व्यापारोग्थंः, भक्तयितच्यम्- डति च wad कर्तव्यं अन्टेन उचयते, न- इति aq मरतिषिध्यते अत्थैव। wt प्रसिद्वोग्या- ANCA भवति, इतरथा लक्षणा स्यात्, इतिलच्तणा विये च खतिन्याय्या न TUT) ABT Ce प्रतिषेधः ।
“sad, wea प्रतिषिद्धं नाम, दोषः aa न Waa) तस्मात् प्रतिषिद्गमप्यनुष्ातब्यम्- दूति | “करूपयिष्यते- इति चेत्ः। न प्रमाणाभावात्। “अथे पत्तिः प्रमाणम्, उपदे अवैग्यथं- भ्रसङ्गात्- दरति wat नेतदेवं, च्थाम्पि fe उपरे शो- ग्ज्ञानात् सम्भवति, तस्मात् न करप्यो दोपः"- इति । उचयते, सत्यं न करपनीयः, किन्तु कप्त एव । कथम् ?। श्रनग्तरमेवेनं अष्टा Tas, पतितः कमेफरेभ्यः- दति वदन्तः, महांश एष दोषः, यच्छिष्टा वजेयन्ति। तस्मात् नियोगतः कलज्ञादि न भच्षयितद्यम्- इति, यथा, न सपाय Wee दद्यात्. तज दोषदर्शनात् नियोगतो न सपाय च्ङ्गलिर्टीयते, कण्टको वा न पादेन श्रधिष्टीयते, एवम् इदमपि-दति॥ (ई।२। ५ We) ॥
* ene प्रतिषिद्धं नास, म द् षोऽ BVA दनि पाठः काण MTS Te II क क ~ ~ ~ = क} तति ~ + “Seat फललतेरिति द्र aa wa ऊन मं" इति बात्तिकमन्रानुसन्धेयम्।
इ अध्यास २ पाटः ॥ ` ६४७
e ~ श NAA गमनादीमासपमयनो क्षर क! लकर्व्यताधिकरशम् ॥
9 ~ ~~ ख. तस्िंस्त॒ शिष्यमाणानि जननेन प्रवत्तरन् ॥ २१॥ (a>) ॥
भा. इड GTA पदाथा उरादरणम्, प्रत्युपस्थितनियमाखु चाराः,“ गरूरनगन्तव्योग्मिवादयितव्यशु, ठद्ववयाः प्रत्य्- ray: सम्मन्तयञ्ु-ड़ति। तत्र सन्देदः,-किंजातमाताणाम इमे पदाथा उत उपनोतानाम् ?-इति। किं प्राप्तम्?- रविशेषोपदे शात् जातमात्राणाम्। कुतः?। पुरुषे ते शिष्यन्ते जातमात्रश्च पुरुषो भवति। AMA जातमात्राणाम् इमे पदाथाः, इत्येवं ATH ब्रूमः,
ख. अपि वा वेदतुख्यत्वाद् पायेन प्रवत्तंरन् ॥ २९२ ॥ (fae) ॥
भा. "श्रपिवा- इति पक्चद्याटत्तिः। “उपायेन प्रवत्तरन्' (उप- नयनेन सद प्रवत्तरन्), बेदतुल्यत्वात्, बेदतुरया हि सडतिः, alent एव पदाथाः स्मयेन्ते- Team (९।२।९ We), वैदि- का पदाथा उपनयनोत्तरकाले समाम्नाताः, Wray wa वेदिका एव, तस्मात् उपनयनोत्तरकाला एते- डति॥ (६। R21 é Wo) il
=-= -= ~, ~ ~ --~- ~ ता 7 त उ ee ~~ - - -- ~~ ~ ~ ~ ~~ ~> अ ज भज ee
एवं ““ विधायकपरस्य नपद्न way सति can भचश्प्र्टलिमनद्य निषधस्य विधेयत्वःत म ख निषधा यथः, मरकपातनिवारकत्बात् |) way सति waa न किमपि करः]. त्यन्यक्ते च ग्रतः Ga: कल्पः दति तदथ भसरश्ष्ट् लसश। आात्रयशोया। तस्मात खगकामिना arate fan मरकात भोतस्य अधिकारः" दति wearer च AYN II
६४ मोमांमा-दणशंन
आग्रिाजादियावञ्जीवकम्मशाम् SAAT TAN AA ACTH ॥ (खअगररिाअन्ध.यः) |
a.
भाः
द्द्.
भा
a.
भा
MATA SHANI पर्षार्थो+ विधीयते ॥ २३॥ (१मप्०)॥
इदमामनन्ति, ˆ यावउजोवम् Waele Sella, यावञ्जोवं दशपुणेमासाभ्यां यजेत- दति पुरुषाथाग्यं यागो विधीयते, न श्रयमभ्यासः कमेओेषः-दरत्युक्षम्। इह दानं सन्दिश्यते, किं सातत्येन होतव्यं, उत न सातत्येन ?-डति। किप्राप्तम्?- परुषं परत्युपदिष्टत्वात् सातत्येन, श्रयं पुरुषः- इति सातत्येन अनृष्टात्म्। "ननु “प्रदोषम् श्रञ्चिददोवं दोतव्धं, ब्यष्टायां प्रातरः- दति श्रयते, “पौणमास्यां पौण्माकसेन यजेत, ्रमा- बास्यायामामावास्येन यजेत'-डति'। नेष सवेङ्खोपसंद्यारेण प्रयोगः, TA! कालमात्रेण Wratt न दोषः॥
तस्खिन्नरसस्मवन्न्यात् ॥ २४ ॥ (रय पृ०)॥
नेतदस्ति, यत्, जुहधि चुङूधि- त्येव दोतव्यम्- इति, यथा ्रक्तोति, तथा जङयात्-दत्युचयते, न च सातत्येन शक्यते, अवश्यम् अनेन श्राद्ारविद्धाराः AI | तस्मात् श्रधाविरद्धेषु कालेषु HATTA ॥
न कालेभ्य उपदिश्यन्ते ॥ २५ ॥ (fee) ॥
“N Ly ~ न चेतद् स्ति, यदुक्तम्, श्रधाविष्द्धेषु कालेष॒ सततं होतव्यम् --इति, काल एषः ूयत,-- प्रदोषम् श््मिददोत्रं was, erat प्रातर्" दूति। तथा, "पौणमास्यां पौणेमासेन
यजत, अमावास्यायामामावास्येन यजेत-इ्ति। Aaa
=-= ~= ~ = --- ~~ == --- ~ ~~ = ~~ --- = ~ =
* पर्षःयाऽभिधोयत दति We Alo To UA Ho Ho Yo Yas: II t walwara Vrastaq sfa are mle To Wis Hl
९ अध्याये र पादः ॥ ९४९
भा. सातत्यम्-डति। "राष्, ननु विगुणस्यापि प्रयोगात् न काल --श्रादरणोयः'--दइति। श्रच्र उचते, न कालो गुणः, निमित्तं fe एतत्-दृत्युक्तम्। तस्मात् Bere कालेषु ्रविदितत्वात् छतमप्यज्लतम् WI! AT श्राश्रितकालस्य यावज्जीवं पभरयोगः- डति ॥ |
ख. दशंनात्काललिङ्गानां कारलविधानम्॥ २६॥ (यु°)॥
भा. fag च भवति,--श्पवा एष खगात् लोकाच्छद्यते यो दशेपूणमासयाजो सन् पूणमासीममावस्यां वा रतिपातयेत्- दूति, यदि सवेखिन् काले दमः, तदा कस्यातिपत्निः स्यात्? तस््यादपि न सततमभ्यासः॥ (E1219 Be) ii
शअगिदाजादीमां खकालाटस्या wewhracea ॥ ख. तेषामौत्पत्तिकत्वादागमेन प्रवर्तत ॥२७॥ (fae) i
भा. “प्रदोषे* श्रनि होतव्यम्, च्युष्टायां भातरः इति, तथा "पौणमास्यां पौणमासेन यजेतामावास्यायामामावास्येन यजतः -इति। aa सन्देष्ः,- किं सष्टत् wet होतव्यम्, उत प्रदोषे प्रदोषे ?- द्रति, तथा सरत् श्युष्टायां प्रातः, उत ब्युष्टायां च्युष्टायाम् ?- दति, तथा किं सत् पौणेमास्याममावास्यायां वा, उत च्रागतेश्रागते काले -इति। किं प्राप्तम् ?- सत् GAT HATH अब्दः, न नियमः पौनःपुन्ये। Cas प्रि Fa, Ma WR, श्रागते श्रागते काले प्रयोगः कत्त्यः-इति। कुतः ?। “तेषाम् श्रौत्पत्तिकत्वात्", उत्पद्यमानं कमं कालसंयुक्गमेव उत्पद्यते, तदुक्त, निमित्ताधीः
* स्वेषु पुस्तकेषु पूष्येच प्रदे वमग्मिराजम् रेलब्धमिति पटित्वा, अज प्रदोषे इति पठितं न सब्छते।।
ir
१५० भो्मासा-द्मे
भा. कालश्चुतयः--इति, निमित्ते च संमा नेमित्तिकोग्ैः केश्यो भवति। तस्मात् AAR श्रागते काले प्रयोगः TTT ॥
खः तथा fe लिङ्गदशनम् ॥ २८॥ (यु०)॥
भा. WT AT एष खगात् लोकाच्छिदयते यो दशेपुणेमासयाजी सन् पौणेमासीममावास्यां वा अतिपातयेत्-डइति waa गते काले प्रयोगं दशयति ॥ (६।२। SH) hi
wien मेदाद्याश्धां रोमाद्थधिकरकम् ॥ ख. तथान्तःकरतुप्रयुक्रानि ॥ २९. ॥
भा. भिन्ने जुद्ोति खनते बुद्दोति- इति दपुणमासयोः श्रयते | तत्र सन्देहः, aa भिन्ने WA च इत्वा Bare, उत भिन्ने भिन्ने wa we च !- टूति। तज अधिकरणातिरेो यः पूवज पूर्वैः प्तः स इ पूर्तः, य त्तरः, स दृह उत्तरः- इति, सष्टत. Be छताथेः- दरति पूवः प्रः, निभिन्नत्वात् पुनः प्रयोगः- दति SAS (६।२।९< Bo) I
भुम्वेनुममभादर्ां प्रतिभिमिरभाहस्यधिकरणम् ॥ ae : € स. आचाराद्गुद्यमाणेषु तथा स्यात् पुरूषाथत्वात् ॥ ३०॥ भा. 'गुरुरनुगक्व्योममिवाद् यितच्य श्च, टद्भवयाः भल्युल्येयः सम्म- may — Tia) तश्र सन्देहः, किम् Mat च्रागते गुरौ द्ववयसि च, AEH, तत् कत्तेयम्, उत UMA NAIA? -दति। श्राचारात् TWA, तथा स्यात् र्षाथेत्वात्' दति ्रधिकरणातिदेशः। तव यः पूरवः प्तः, स इष पुवः, यः उत्तरः TSMC, Tea छतार्धः- इति पूवः
¶ अध्याये ९ पादः ॥ ६५९
भा. पञ्चः, निमित्तत्वात् पुनः प्रयोगः-डइति sat (६।२।
ख.
९० Wo) |
RVITTAteR ब्राह्मण बभियवे शवानां नित्यताधिकरशम् ॥
ब्राह्मणस्य तु सोमविद्याप्रजख्णवाक्येन संयोगात् ॥ ३१।
भा. द्रं BNA सोमेन यजेत, “गभष्ठभेषु sry उष
.
wate, “जाम् उत्पादयेत् इति। AT सन्देदःः- किं नित्यानि एतानि उत श्रततित्यानि ?--इति। किं प्राप्तम ?- कानसंयोगात् श्रनिव्यानि।
इति प्राप्ते उचो, ब्राह्मणादीनाम् सोमादीनि नित्यानि- इति। कुतः?। ऋणएवाद्येन fe संयोगो भ्रति, "जायमानो ख वे ब्राद्ाणस्िमिकराएवा+ जायते wea देत्रेभ्यो ब्रह्मचर्येण ऋषिभ्यः प्रजया पितुभ्यः- इति, स तै तद्धनृणो यदा यजञ्वा ब्रह्मचारी भरजावान्-- इति, ऋणसंस्तवोमग्बश्यकलव्यानां भवति, तस्मात् निल्यानि-दइति।
‘aq लिङ्गमसाधकं, न्याय उच्यताम्, यस्थैतत् द्योतकम् fal उचते,-श्रकामसंयुक्तानि wrt पृथक वाक्यानि भवन्ति, “वसन्ते वसन्ते ज्योतिषा यजेत", 'यावडजीवम् श्वद्मिद्दोकं जुद्ोति', “ यावञ्जोवं द्शपुणमासाभ्यां यजेतः। तथा ‘ विद्या- मधोयोतः। तया "प्रजा उत्पादयितब्या- इति।--एवं नित्य- तायाः प्राप्तायाः ददं fas भवति-ङ्ति।
अधवा श्रयम् श्रन्योग्धः, “ब्राह्मणस्य तु सोमविद्याप्रजग्टण- वाक्येन संयोगात्, सोमादयो नियताः किं ब्राह्मणस्येव,
* अच wate पुखूके wear एति पाठः। किन्तु cat ऋरवाम् इति
प।ठोा दश्यते ॥
६५२ मीमांसा-दचने
भा. राजन्यवैश्ययोः अनियताः, उत सवषां नियताः ?-डइति। किं भासम् ?-- ब्रा्षणस्येव नियता न इतरयोः-दति। कुतः?। णवं श्रूयते, जायमानो इ वै ब्राहणः दति, ब्राह्यणस्य नियमो grad, न इतरयोः, ब्रा्णसद्ोत्तनात्। एवं प्रापे बुमः,--सवेषां नियमः। कुतः?। fetta नियमविधानं यत्, तत् warden वचनं नियामकं, तत् अरविभिष्टं सवषां, तस्मात् सवधां नियमः- इति ।
“ननु, जायमानो इ वै ब्राद्चणः- दति ब्राह्यणस्य TET उचयते, भवति afar वचने ब्रादणसद्ीत्तनम्, न .तु एतत् नियमस्य विधायकम्, एतेरकामसंयुक्तेवे चनेविद्ितस्य नियमस्य अनृवादोग्यमवदानस्तुत्यथेः, THT न अच ब्राद्यणएसङ्त्तनेन राजन्यस्य वैश्यस्य वा अनियमो विन्नायते। swan तु
` भ्रदशना्थे, जायमानो ब्राह्मणो राजन्यो वेश्यो वा-इति, तधा जायमानो जातञ्-डति॥ (६।२।९९ Be) tt
fa ओरीशवरखामिनः छौ मीमांसाभाष्ये .षस्याध्ायस्य दितीयः पादः ॥
EUR
षष्ठे Were ततीय ; UTS: It uae Gia=-
अथ fa यथाद््धङ्ग,मुानाधिकरशम् |
ख. सव्वेशक्तौ प्रडत्तिः स्यात् तथाभूतो पदे शात् ॥ १ ॥ (पू०)॥
भा. बह्कचत्राद्यणे शूयते,“ यावव्जोवं रग्नि दों seta, याव- aid दशपूणेमासाभ्यां यजेतः- दति ; नित्यम्रिद्धोजं, नित्वौ च दशपूणमासौ। तजर यदेतत् कामश्रवणात् न्यत् THT TAT दितोयं+*, aa सन्दे, किं यः कात्ब्यन विधिम् उपसंहत्तम अक्रोति, तस्येवाधिकारः, उत विगुणमपि तत् प्रयोकव्यम् ?- cf) एकादशे कामसंयुक्ते परथमे वणे चिन्तयिष्यते az, इ नित्ये वणे दितोये।-इति। किं माप्तम्?-' came Neha: स्यात् तथाभूतोपदे शात्” यः area विधिमुपसंहत्तम् शक्रोति, स एषानुतिष्ठेत्, " तथा- भूतोपदे शात्, यथाभूतं इ तत् adage तं, तथाभूतमेव नित्यमप्युपदिग्यते। तस्मात् सबाङ्गोपड्ारेण प्रयोगः HAT | दथेपुणमासशब्टख Vyas वाचकः। कथं ?। पौणेमास्या- ममावास्यायां च ary विधीयते, यच पौणमास्यां विदितं,
* कामश्रवरूाद्कामसंयुक्कं दितोयमिति कार Ato T° पाठः॥
+ “war तु, Sure gata खङगेमिं राकाङ्ी्ियते खतैदेकमा पति सवरयेति सिङ्धाकाः। waren varrawe स्थिते afaerd जशातीत्येवमत्पच्रस्य दिपरिवमानस्य निमित्ते we च विधानात् न कम्पामरमिदं मापि प्रथामानरम अननतलयात् काम्ये नित्यप्रयोागस्य, जतिशतस्तवख्ि भेदः, तमेव Why भाष्यकारस्त्वा दितोये इति" इति वातिकम् ॥
१५४ Matera
भा.सा च पौणमासी; यदमावास्यार्यां fafed, ar च मावास्या
भा
भा.
ख.
भा
~~“
—tfa, साङ्गममावास्यायां विदितं, पौणमास्यां च, तस्मात् साङ्गं दञ्पणमासशब्टेन उचपते- इति जंमिनिमन्यते ख ॥
` अपि वाऽप्येकदशे स्यात् प्रधाने दयथनिद््तिगण-
माचमितगर्तत्दथत्वात्॥ २॥ (fae) a
पपि वा-इति पच्चब्याटत्तिः। शचष्येकदेओे' मङ्गानाम् “स्यात् एव walt, यतः साङ्गस्यापि श्रनङ्गस्यापि पयुञ्धमानस्य धानात् णव wane निष्पद्यते, ‘qa सवैीङ्गमयोगेण भवति। को गुणः?। साङ्गात् खागाभिजिहेत्तिः, पधानमाचादिः दमन्यत् फलम्। तस्पात् खगपराप्तपथं संप्रणाङ्गं करिष्यामि - इति aren, यदि कानिचित् veri a शक्रोति कतम्, तथापि FST TRS भाङ्गगुणयुक्तात् प्रधानात् फलं भविष्यति। तस्मात् प्रभानमाचस् भ्रयोगमाद्ध, न अङ्गानाम्, दञ्चपुणमास- wen: श्रिददोबभब्दकयु प्रधानपटाथाम्न्यानि शङ्खानि तदथानीति ॥
. तदकम्मणि च दोषस्तस्ात् ततो विशेषः स्यात्
प्रधानेनाभिसम्बन्धात् ॥ ३॥ (१य्०)।
प्राधानातिक्रमे “दोषः श्रूयते,--श्चपवा एष खगाल्लोका- च्छिद्यते यो दशपुणम्नासयाजो खन् पौणेमासीममावास्यां वा- प्तिषातयेत्-- इति प्रधानातिक्रमे दोषं ga तस्य नित्यतां द्थयति॥
RMAs तु जेमिनिः प्रयो गवचनेकत्वात् सर्व्वेपा- सुपदे शः स्यादिति ॥ 8 ॥ (आ०)॥
यदुक्त नास्ति Az, इमानि श्रङ्गानि, इमानि पधानानि
९ Sara ६ पादः ॥ ९५१५
भा.- डति, “प्रयोगयचनेकत्वात्- इति “जैमिनिः श्राद्ध खम, ‘aaury उपदे शकः, “ पौणमास्यां पौणेमास्या यजेत, थमा वास्यायाममावास्यया यजेतः- डति Il
ख. अथस्य व्यपव्गित्वादेकस्यापि प्रयोगे स्यात् यथा क्रत्वन्तरेषु ॥ ५॥ (Se fre) ॥
भा. रकाङ्गमयीगेम्पि स्यात् विगुणादपि फलमित्यथैः। कृतः }। "अर्थेस्य TIAA, च्यपटक्तमङ्गेभ्यः प्रधानम्, Wars daar दशेपुणेमा ससंन्नकाच फलमिद्ध भवति। तद्धि कतव्य तया उपदिग्यते। यत् पौणमास्याम् उपदिष्टं, सा पौर्णमासी, यदमावास्यार्यां सा अमावास्या, 'यदाग्नेयोग्ाकपालोग्भा- वास्यायां पौणमास्यां चाचु्रतो भवति--इति तस्मात् श्रग्रये प्रोडाः श्रग्नोषोमाभ्यां च, ATs चाग्रोषोमादिभ्यः पौण मास्याम्। शराग्रे यसान्याय्यादौनाममावास्यायाम्। यदुक्त,“ पौणमास्यां पौणमास्या यजेत, श्रमाषास्यायाममा- वास्यया यजेत- दति साङ्गस्य विधानात् साङ्गं द्थपूशेमास- श्ग्दे नाभिधोयते- इति, नैतदेवं, सिद्धे दि दशां पौणेमासा् च॒ ag फले विधीयते। तस्मात् न साङ्मन्रिहोज्रपद्वाच॑य दशपौणमासपदवाचश्च। यञ्च ग्रिदोवं aq ce चोद्यते RATATAT, यौ च AGUAS | तस्मात् विगुणमपि करतेष्यभेव श्रभनिष्धोजं दपुणमासौ च। “यथा कत्वन्तरेषु' प्रछतिविरतिषु परस्य धम्मा परस्य न भवन्ति, एवं न कामसंयुक्घस्य धम्मा नित्यस्य भवितुमद्न्ति ॥
ख. विध्यपराधे च दशनात् समाप्तेः ॥ € ॥ (र यु) I
भा. वि्यपराधेषु च ante दशयति, “तरेव यादृक् तादृक् शछोतव्यम्-दति विगुणस्य समां दञ्यति ॥
६५६ मौमांसा-ग्ने
ब. प्रायश्ित्नविधानाच्च ॥ ७॥ (३ यु” yn
भा. विध्यपराधे च प्रायित्तानि विधीयन्ते निमिते. कम्नाङ्ग- भूतानि, यथा, ‘fra जुद्धोति-ति। विगुणे निष्फले सति कस्या ङ्गभूतेः प्रयोजनं स्यात् ? तस्मात् विगणानामपि प्रयोगः HAT — CTW (६।६३।९ WW) lt
गणगणं
ङ्वेकसये wag निष्यललाधिकरकम् ॥ ख. काम्येषु चेवमधित्वात्॥ ८॥ (पूर) ।
भा. ‹“रेन्दाग्रमेकादशकपालं निवपेत् प्रजाकामः, ‘dhe चरं निवपेत् ब्र्वचेसकामः, ‹वेऽ्वरेवीं साद्या दायणीं निर्वपेत् मामकामः- इत्येवमादिषु सन्देः,- किं विगुणमपि फलवत्, उत श्रविगणमेव फलवत् ?-इति। किं माप्तम् }-, काम्येषु a स्यात्, विगुणमपि फलवत् दति। कुतः?। “ च्ित्वात्", यदि विगुणमपि फलवत् wt अथिमाचमधिष्लतं भविष्यति, अन्यथा सामान्यश्रग्दोम्नरे ण fare, विशषेमवस्थापितो भवि- ष्यति। “श्रसमथत्वान्नायिक्रियते- इति चेत्। साङ्गं न way: क्तम्, प्रधानमाचं तु शक्रोति, भधानमातरे शधि- करिष्यति॥
ख. असंयोगात्तु नेवं स्यात् विधेः शब्दप्रमाण- त्वात् ॥ ९ ॥ (सि०)॥
भा. तुशब्दात् पचो विपरिव्ते, ° नैवं स्यात, यदुक्त विगुणमपि ` फलवत्-ह्ति, “श्रसंयोगात्' प्रधानमस्य फलेन, साङ्गात्
= ^ क क भनक EE
* कारकमिति ate wte ye ws 1
९ अध्याये 2 We: II ९६५७
भा. fe फलं श्रूयते प्रधानात्, न केवलात्, तेन यद्यपि केवलम् उचयते, तापि न र्वज्ञातीयकम् तत् कुयात्, न केवलस्य फलेन संयोगः- दति, शब्द्प्रमाणकख श्रयमथा विधीयते Wey साङ्गात् फलमाह- इति वद्यामः। तस्मात् न विगृशं कम RAYA एवज्ञातीयकम्- दति ॥
ख अकम्म्मणि चाप्रत्यवायात्॥ १०॥ (यु)
भा. नच रज्र प्रधानमाश्रस्य श्रकमेणि प्रत्यवाय उचयते, यथा द्अपुणमासयोः; तस्मात् अपि न विगुशमेवंलच्षणकं कमं प्रयोक्तखम्-इति॥ (६।२।२ TW) I
व्र्थभष्टेऽपि कम्मामेदाधिकरणम् ॥
ख क्रियाखामाभितत्वात् द्रव्यान्तरे विभागः स्यात् ॥ ११॥ (Wo) i
भा. दशपुणमासयागः पुरोडाशेन उक्तः, स॒ च पुरोडाशो Nfs क्त्यः इति शरूयते । तत्र एतत् चिन्त्यते,-यदि नोवारमयेन पुरोडाशेन यागः क्रियेत, किंस एव यागः व्यात्, उत च्नन्यः?-टरति। किंप्राप्नम्?-'दरष्याम्तरे विभागः स्यात्, (रन्यो यागः) । कुतः ?। श्राश्ितत्वात्, श्राञ्रयभेदाद्धि गम्यते विशेषः, श्रयमन्यो नीवाराश्रयो ब्रोद्ाश्रयात्-डइति, अओयभेदस्तावत् विस्पष्ट एव, तद्भेदात् Grails भिन्नं गम्यते | तस्मात् रन्यो यागो दष्यान्तरः-डति॥
ख. रपि वाऽव्यतिरेकाद्रूपशब्दाविभागाच्च गोत्ववदंक- HW स्यान्नामधेयं च सत्ववत् i १२॥ (सिर)
भा. 'चपिबा-इति पक्ष्याषटत्तिः। ‘cane स्यात् दरष्या- Aor
९१५८ मीर्मासा-दश्यन
भा. wala, यदा किया भवति चलनं पतनं वा, तदापि तावान् एव सोम्थेः, न च कथित् ay afafom विशेषो नोव, नो खरुवप्यन्यदेव रूपं, न च WTC वाचकम्।
‘aq श्राश्रयभेदो विस्पष्टः'। उचयते, भिन्नमेव वयमाश्चयं प्रतिजानीमहे, नतु ARTE aa भद्, अन्यत्वात्, न हि, खजि वाससि वा भिन्ने तङ्केदात् Gurney गम्यते। ‘aris तस्य area भिन्नः- दति चेत्। नेतरे वं, विशेषमुपलभमाने- रेवं शक्यं THY, न च, श्रस्य fate उपलभ्यते |
“aq यमेव fatal यत्, रएकोग्पि विनष्टः, varia ana | “न विनष्टः द्रति agua", तन्न, परागस्य उष- लम्भनात्, सत्वे परमाणं नास्ति, तस्मात् fare न चं प्रत्यभिज्ञायते तद ्रष्यातिरि क्तः, भेदानुषलम्भात्। “कथन्तद्धि "चलति" टति प्रत्ययः- डति? चेत्। उचपते.-रेभ्ान्रे सम्मतिपत्तिदशनात्, तत् देशान्तरं गच्छत् TEE wala’ -इत्युचयते, तश्र गन्ापि प्रत्यक्षः, देशान्तरमपि, तेन गतः —tf च उचयते, श्रागतः-डइति च cara”) सत्यं,
* यदुच्यत दति ale कऋरौन्पन्पाठः॥
†{ Ware कामदं wea, न च-द्ति। wana xara अतिरिष्कः भित्रा प्रत्यभिन्नायते। कुतः ?। weraqeaa, द्रबभिच्रत्मनं कम्मशाऽन्नानात्, अयं भावः न तावत् RAGA aa, विनष्टात्पद्यमानभटल्िरू्पकम्मभित्रम्ेन स्द्यास्मक स्मखरूपान - पलम्भात्, TAY द्रव VAC कर्मोति वाच्यम, ततख इयस्य मेदे foe waive: yagfaw प्रति wed, कथक? दति, कमरा द्रबत्मकतये चलति- दत्यनमतः प्रत्यया न स्यात्, दयां भिन्नात् - इत्यथः । उन्नरमा देष्ानर- दति, उक्तरदेभ्- संयेगविभागरूपफल्ेकयेन तत्कारशत्वसामान्यात् भिच्वाख्पि क्रियासु यक्ाऽनमतः प्रत्ययः न त॒ क्रियक्यात-दत्यथः। नम् कथमयमनगतः saa: खानमामिकषफस्तन सभमध्यते देष्ान्तरभ्राभिदिं Gaara चाकाशस्य Weer we तच मग्नापि दति, मन्ता were: तथा देशामरमपि, तेन फलेक्यात प्रत्यभिज्ञानं न तु freanfafa विश्रदावभाखात् अकाशमपि प्रत्य्मेबेत्यथेः | सिद्धा ममा, सत्यम- इति, कमंभदेऽपि साम।न्यस्थकलात् क्का wala, aa Hirasawa मौवारष्वपि सामान्यात्मना
aaa बा aye सदम-दत्यथः दूति बाजिकानसारिषणे Aart tT Wa ware दति अधिकः पाठः काण afte qo ||
१ WIR WT I ६५९
भा. विनष्टाद् विनष्टोग्न्यः, योम्पि तु श्रसावन्यः, सोपि यजति्जब्द्- वाचय एव, यजतिसामान्यं न भिद्यते, न च शब्देन न उचयते। तद्त् योप्पि नोवारोयागं कुयात्, तेनापि चोदितमेव छत, चोदितं च कुवेत ईप्सितं भवति, न श्रपूवछतं। नामधेयं च दथेयति (दशेति वा "पुणेमासः- डति बा aaa सामान्यस्य, यथा सत्वेषु सामान्यस्य नामधेयं, न PHA | fa प्रयोजनं चिन्तायाः? उत्तरेण धिकरणेनेतत् विचायते ॥ (९।३। २ WW)
भित्यकमेषेऽभित्यप्रारजककख्य द्वयापवारे प्रतिमिधिमा समापमाधिकरशम् 1
ख. श्मुतिप्रमाणशत्वाच्छिष्टाभावे नागमोऽन्यस्याश््टि त्वात् ॥ १३ ॥ (a) ॥
भा. श्वग्नि्ोत्रादीनि नित्यानि कमाणि उदाद्रणं। तेषु खत- UTI भवति सन्देदः,--किं प्रतिनिधिम् उपादाय प्रयोगः ANT, उत तदन्तं कमं उत्खषटव्यम्7- दति। किं पभराक्तम्? -श्टस्य अभावे “न श्रागमोःन्यस्य तदन्तमेव उत्खष्ट्यम्। grr ‘afar, यत् ब्रोहियवगुणकं खतं wea, aq नीवारगुणकं क्रियमाणम् yaaa भवति, तस्यात् तदन्तमेव उत्खष्टव्यम्-इति॥
खः कचिदिधानाच्च॥ eet (यु०)॥
भा. कचित् विधीयते,- "यदि सोमं न विन्देत् पूतीकानभिषुण- यात्- डति, यदि च प्रतिनिधिम् उपादाय प्रयोगः क्त्यः स्यात्, न विधीयेत! विधीयते तु, तश्छात् ae न विधीयते न तजर प्रतिनिधिः-डइति॥
` ६९० मीमांसा-दणंन
ख. आगमो वा चोदनाथाविशेषात् ॥ १५ ॥ (fae) ॥
भा. eral ar प्रतिनिधेयस्य द्धस्य । कुतः ?। " चोद नाधा- विशेषात्, यजतिचोदनाचोदितो fe war न विद्धिष्यते नोतिभिनीवारेवैा क्रियमाणः, याग warn नित्येषु श्रनित्येषु च ATCT ॥
खः नियमाः क्रचि्चिधिः॥ १६॥ (य°)
भा. चरथ यदुक्त क्षचित् विधानात्-इति। उचयते,-“ निय- माथः कचित् विधिः” सोमाभावे बबु agky प्राप्तेषु नियमः क्रियते,-पूतोका रवाभिषोतद्या-इति। त्यात् प्रतिनिधिम् उपादाय प्रयोगः कत्तव्यः- इति ॥
ख. तन्नित्यं तिकीषोाद्धि॥ eon (ate fate)
भा. कथम् पुनरिदम् श्रवगम्यते,-नियमाथमेव तदवचनम्7- Cle. उचयते यतः प्राप्ताः पूतीकाः। कथं चते भाप्ता। ' तचिकोषा fe, तक्र सादृश्यचिकीषा- इत्येतत् वच्यामः, तचिकोषया च प्राप्ताः पूतीकाः । तसात् ˆ तन्नित्यं, वचनमेतत् नियमाय नित्यम्-डइति गम्यते॥ (६।६३।४अ०)॥
देवतामन्त्रक्रियाशामपचारे प्रतिनिष्यभावाधिकरकम् ॥
ख. न देवतासिश्ब्दक्रियमन्या्थसंयोगात् ॥ १८ ॥ (सि०)॥
भा. देवता 'च्राभ्रेयोग्ढाकपालः-बइृत्ये वमाद्याः, श्रन्रिः, "यत्
श्रादवनोये जुक्ृति तेन सोग्स्य wale: प्रीतो भवति-डूति। Weal (मः) ' बद्धिदेवसदनं दामि इत्येवमादिः, क्रिया;
€ अष्याय ९ Giz i ९६९९
भा. ‘afaul यजति", ` तननपातं यजति- इत्येवमाद्याः तच
सन्देष्टः,- दे वताभ्रि-शब्द-क्रियाणाम् पचारे प्रतिनिचिः उपा- देयः, उत न?-दति। किं प्राप्तम् ?--पूवाधिकरणन्यायेन प्रतिनिधायान्यत्, प्रयोगः कत्तव्यः- दूति)
एवं wre ब्रूमः“ देवताभि-शब्द्-क्रियाणाम् श्रषचारे प्रतिनिधिना भवितव्यम्-इति। कतः ?। “अन्यार्धसंयोगातः प्रतिनिधीयमानम् अन्यत एतेभ्यः, रन्यश्च* तेषामथं न MAMTA कतुम्। कश्च तेषाम् श्रथः)। रेवता तावदुहेशेन रथं साधयति, sfaq उद्दिश्य, अष्टाकपालः पौणेमास्या- ममावास्यायां च त्यजते। यञ्च Arte विःषु fafedt, न ततो दशेपूणमासौ भवतः, TI अन्या उदिश्यमाना न खताया SWAT अथं कुयात्, न fe अन्यस्याम् उहिश्यमानार्या TAWA भवतः। तस्मात् न देवता प्रतिनिधीयते |
तथा, “aq Areata जुक ति-ृत्यादवनीयापचारे न अन्योम्त्रिः प्रतिनिधातव्यः, च्न्यत् वा दरव्यम-इति। कतः? 'अन्याथसंयोगात्, प्रतिनिधोयमानम् आआददवनोयकायं न arid | कथम् ?। WEA च्रादवनोयस्य कायम्, श्रादवनीयस्य उपरि त्यज्धमाने यत् भवनि, न तत् श्रन्यस्य उपरि; a fz, यजतिशम्देन सामथ्यात् तत् गद्यते, यस्योपरि त्यज्धते, न fa, उपरि त्यज्यमानस्य देशः कि चित् उपकरोति-इति। तस्मात् न a: प्रतिनिधिः।
तथा, मब्रापचारे न अन्यो मदः प्रतिनिधोयते, मस्य fe एतत् प्रयोजनम्, यत्, स्मारयति क्रियां साधनं वा, wala स्मरणे न क्रिया dana, तत् ्रषचरिते मवे यदि तस्यां
TIRES ०
* Gye इति पाठः Wo Yo Go es Gro Gro पसक मास्ि॥ | sfvafafa ere ere qe qe: 41
१६२ भोर्मांसा-दभने
भा. अन्यं शब्दम् उश्चारयति+ WE MMA शब्दम् SMITA, न
म T e
द.
ना.
शब्दे नाथं प्रतीयात् । श्रथ मरतोतमपि पनः प्रतिनिधि्रब्दो- चारणेन भतीयात् (अग्दात् प्रतोतिं कुयात्), एवश्च प्रतिनिधि. अब्टोचारणानुरोधोगनथकः स्यात्; न हि, wea मत्यापयि- तच्यम्- इति किञ्चित् भरमाणएमस्ति, यत् श्रित, तत् विशेषेणेवा- नेन अब्देन बददिरादिना-दरत्येवं, तदभावे अ्दान्तरानुरोधो- नथेकः स्यात्। तस्मात् न शब्दस्य प्रतिनिधिः |
क्रियापचारे न क्रियान्तरम्, ‹ अन्याथसंयोगात्, समिद- यजिमन्तौ दशपुणमासौ क्तौ, तौ अन्यस्यां क्रियमाणायां न तदन्तौ भवतः। तस्मात् क्रियायां न प्रतिनिधिः-डइति॥
देवतायां च तदथेत्वात् ॥ १< ॥ (यु०)।
देवतायाम् शरपरो विशेषः, येन न प्रतिनिधीयते, रेवता नाम, यदथं किञ्चित् चोद्यते, सा; अन्या तस्याः स्थाने भरति- निधोयमाना न दवता स्यात्, चोदिता हि देवता भवति, न श्रचोदिता, सम्बन्धिशब्दख्य एषः, या यदथ चोद्यते, सा तस्येव देवता, न अन्यस्य ; 'देवता- दति सम्बन्धिशब्दो न जातिश्ब्दः। तषप्मादपि न देवतायाः अ्रतिनिधिः-डइति॥ (६।२।५ We) il
भ्रतिषिद्धग्र्स्य प्रतिनिधिलाभावाथिकरशम् ॥ प्रतिषिद्धं चाविशेषेण fe तच्छतिः.॥ २० ॥
अथ यत् प्रतिषिद्धम्,-* अयच्निया वै वरकाः seat, श्रयक्चिया वे माषाः दूति, किं तत् अरृतद्रद्ापचारे प्रति-
ee ee ee
* पूरयितुमिति whua: aie: ate क्रीर qo | ।
९ अध्याये २ पादः॥ ९९१२
भा. निधातम्, उत न ?-इति। किं प्राप्तम् ?-परतिनिधेयम्- दरति, “श्चागमो वा चोद्नाथाविशेषात्" (६।२।९५ ख०)- इति। एतं प्रापे ब्रूमः “प्रतिषिद्धं च' न प्रतिनिधातब्यम् - इति, श्रविषेषेण fe एतत् उचपते,- न यन्नाद्धा माषा वरकाः कोद्रवाख- इति, यन्नसम्बन्ध एषां प्रतिषिष्यते। नेते यज्ञाङ्गभावं नेतव्याः- इति, भरतिनिधीयमानाख अङ्गभावं नता स्युः। तस्मात् न रते प्रतिनिधातच्याः-इति॥ (ई। Rie FW) Il
खामिनः प्रतिनिष्यभावाधिकरशम्॥
ख. तथा खामिनः फलसमवायात् फलय कम्मयोगि- त्वात् ॥ RV
भा. areata कमाणि उदादरणं। तेष खामिनि श्रप- चरति सन्देद्ः,- किम् sea प्रतिनिधातव्यो न?-इति। fa प्राप्तम् { प्रतिनिधातव्यः-डूति। बुत?। “श्रागमो वा चोद नाथोविशेषात्"- इति। एवं MR ब्रूमः" तथा खामिनः' स्यात् । कोग्धेः?। न प्रतिनिधिः। कुतः }। ' फलसमवायात्, apy खत्यागेन त्विजः परिक्रीणणेते, यख स्व॑ प्रदेयं त्यजति, स खामो; यदि स प्रतिनिधीयते, खामिना यत् RU, तत् सवे कुयात्, तत् स्वै कुवन्, खाम्येव स्यात्, न प्रतिनिधिः; सएव द्धि फलेन सम्बध्यते। य उत्सं करोति, स फलवान् भवति, तदुक्तं, “शाखफलं प्रयोक्तरि” (R19 Ua खू०)-इति। तस्मात् न खामिनः प्रतिनिधिः-दइति॥ (६। २। ७ Fo)
६९४ Tatar
ख.
भा.
a.
भा.
wa कस्यचित् ख,मिने पचार भ्रतिनिष्यादानाचिकरक्म् ॥ (सजन्धायः)॥ Awa तु प्रटत्तेऽन्यमागमयेदवेगु गयात् ॥ २२॥
सत्राणि उदाश्रण,-.सप्रदश्रावराः सच्मासीरनः- दूति तेषु कञ्िंधित् खामिनि च्रषचरति सन्देचः,- किं तच श्रन्य प्रतिनिधातव्यः, उत न?-इति। किं प्राप्तम?-न खामिन प्रतिनिधिः-डूति। णवं प्रापे ब्रमः, बरना यजमानानां nee कमणि, wre कञ्िंसित् खामिनि ्रन्यमागमयेत | कुतः ?। एवम् waged भवति--इति, खामिगता सप्तदश्ादि AT तच रङ्ग, तया विना कम विगुणं, तत्सम्पाद्नाय अन्यः शरागमयितच्यः।
ननु खामिगता सह्या, न तु च्रागम्यमानः खामी- दति व्यामः; तेन WMT सा MET उपादातम्- डति, उचयते, खामिगता न fe भविष्यति, a fe a waa तुम् इति; रदं तु शक्यं कतम्, ये खामिनां पदाथाः, ते ce सप्तद्रावरः कन्त्धाः-- इत्येतत् उपपादितं भविष्यति। wera परतिनिधात्यं त्र-दति॥ (६।२।८अ०)॥
सजे प्रतिमिडितस्याखामिलाधिकरशम् i सः स्वामी स्यात् तन्संयो गात् ॥ २३।॥ (प०)॥
तस्िन् श्रागम्यमाने इदानीं सन्दे e:,— किम् श्रसौ खामी उत कमकरः?-डति। किं पराप्तम्?-"स खामी wna’ कस्मात् ?। तत्स॑योगात्, तेन (खामित्वेन) संयोगः, यो fe रसौ write, स खामी क्रियते, खामिनि area अन्यो
यदि खामो क्रियते, ततः स प्रतिनिधिः छतो भवति। तस्मात खामो-इति॥
¶ अध्याये ९ TT II ६६५
ख. कमकरो वा खतत्वात्* ॥ २४ ॥ (fae) us
भा. MARL वाः स॒ स्यात्। कुतः ?। waar’, wat हि रसौ तेः fae: खामिभिः प्रयुक्तः, परिक्रीयमाणो न खामी भवति, यः फलं प्राप्रोति, सः खामी, यः परस्योपकारे वत्तते, स कर्मकरः, नेव रसौ फलं arf कतः?। यो fe आरभ्य परिसमापयति, स फलवान्, एष fe ाख्याताथ खद्धिखपक्रमप््टति श्रपवगपयन्तम् TE) (नन् तेम्पि तत्र विगुणं कुवन्ति, सप्तदशानां खामिनामभावात्, तद््मात् ate न खामिनः, नो चेत् खामिनः, न फलं प्राभ्रवन्ति। उचयते न सप्रदशावराः फलसमवाये भवेयुः- दति Waa, न T_T फलपरिग्रद्धे गुणभूता | किन्ति ?-पदाथष्, सप्तदशावरयाज मानाः पदाथाः कत्तवयाः- इति, ते च प्रतिनिद्धितेन क्रियन्ते, अरफलत्वेम्पि च सत्यं सद्कपं कतुम् श्रन्यमानयन्ति। श्रानीय- मानस्य च न तेन प्रयोजनम् ॥
खः तसिश्च फलद् शनात् ॥ २५॥ (Ae) ॥
भा. “तस्मिं दिष्टां गतिं गते फलं दथयति,-- "यो दीचितानां प्रमोयेत रपि तस्य फलम्-दति। तस्मात् कमकरः- इति ॥ (&६।२।९< अर) ॥
खमे प्रतिलिद्धितस्य्र यजमानधम्मोप्ाद्दिललाशिकरशम्।। ख. स तद्म स्यात् BHAA ॥ VE ॥ भा. बहूनां कसिमिंखित् श्रषचरिते प्रतिनिधेयोग्न्यः- इत्येतत्
ee ee | ee 1 1 ee -=
* maaan इनि Ble क्रौो^पुन्पाठदः। ण्वं परव ॥ 4 ५
९१९६९ मो्मांसा-दषने
भा. समधिगतम् ; इदम् इदानीं तच सन्दिग्ध, किम् असौ खामि- UAT स्यात्, उत त्विग्धमा ?। किं प्राप्तम् ?- ऋत्विग्धमोा | कुतः ?। were हिस यजति, यञ्च परां यजति, स त्विक् -द्रति। णवं भाति ब्रूमः, स तद्भमा स्यात् (खामिधमा), तस्य हि कायं श्रूयते, यञ्च यस्य कायैम् श्रधितिष्ठति, स तदम सम्बध्यते, यथा खुग्धर्मैः* खधितिरिति ॥ (६। Ri Le र) tt
शरसग्रयापचारे तत्यद्यसमैव प्रतिमिधिन्राधिकरशम्॥ ख. सामान्यं afgatat हि ॥ २७ ॥
भा. शृते xa अपचरति प्रतिनिधिम् उपादाय प्रयोक्घव्यम्- इति स्थितम्। तज सन्देहः,--किं यत्किञ्चित् ret उपादाय पयोगः RUT, उत सढृभ्रम् ?- इति। विँ प्राप्तम् ?- यत्किञ्चित् चपा- दाय-द्ति। wt प्रापे ब्रूमःः- सामान्यं BI TEA, तत् उपाटात््धं ugua—efa | aa? सव डि भराकतिवचना Wer, Weary यद्यपि चखङ्गभावेन श्रूयते, तथापि न ArT तस्याः क्रियां रलत्यज्गभावः। यत्तु क्रियासाधनं द्रष्यमथादङ्गभूतं ard, तत् परिच्छिन्दती क्रियायां श्वङ्गभाषं याति, यक्ते atacat fara: परिच्छिद्यन्ते, ते विशेषा श्वङ्गभुताः, we तस्यां श्रा्तावपचरितायाम् श्रथेप्राप्तं द्रष्य ATTEN, यस्मिं at awe तेषां विषाणां केचित् संगद्धीता भवन्ति, स तत्र लाभो लभ्यते- इति, Aragsl दृष्यम् पादातं भवति। Ware ब्रीद्ीणणम् श्रपचारे नीवाराः प्रतिनिधेयाः -इति॥ (&।३।९२९ We) ti
* खवधब्यरिति are Mle To पाठः॥ + य॑ कचित् प्रतिनिधिम् इति awe do ge पाठः। यत् किचित् प्रतिभिषिभिति wie मा Yo WIS I
९ अध्यय २ Wes: I ego
FATS वैकश्यिकद्रष्याकरामुपादामाधिकरणम् ॥ ख. निह शान्त् विकल्पे यत्प्रटत्तम् ॥ २८ ॥ (fae) ॥
भा. शसति ज्योतिष्टोमे wy: श्रभ्निषोमोयः, "यो Shay यत् श्ग्रोषोमोयं पसुमालमभते-इति। AT श्रयते, "खादिरे wy बघ्नाति weit बघ्नाति रौहितके बध्राति-डइति। तच कदाचित् खदिरगृणके* भयोगे श्रारन्धे खदिरो विनष्टः, ay सन्देदः,- fa बेकरिपकस्य उपादानम् उत खदिरसटृ शस्य ?- fa किं area ?-वैकर्पिकस्य-दूति। कुतः?। सदधि श्ुतः, खदिरसटरशो न yaa, तस्मात् वेकर्पिकस्य उपादानम् —<la एवं प्रा ब्रूमः,“ विकरुपे यत् new’, तत्सटृश्म् उपादेयं, यत् प्रत्तं यिन् प्रयोगे, तत् निरिं ट, तत् अङ्गभूतं, वेकट्पिकम् VARA! श्राज्रितखरिरे भयीगे। Terao दितकावनङ्गभूतौ, तौ न शक्येते यदा खदिरः, तदा एव कतुम्, अशक्यं च aad तस्मात् श्राथितखदिरे प्रयोगे इतरौ न उपारेयौ, रनङ्गभूतत्वात् ; खदिरस्य सट शम् अन्वेषितच्धम्--इति॥
ख. अशब्दमिति चेत् ॥ २८ ॥ (श्रा)।
भा. ‘aft चेत् पश्रयसि,-खदिरसदृशम् उपादेयम्- इति, श्रभ्ष्दमेवं ad भवति। तस्मात् अब्द् वत्वात् वेकटिपकम् उपादेयम् Il
ख. नानद्गत्वात् ॥ ३० ॥ (Alo feo) ॥
भा. नेतदेषम्, Way aay प्रयोगे वेकरिपकं, च्राथितखदिरो
a ~ कोय 9 क
+ खदिरिगुणकन uf Wo Yo To UF Blo Yo Toms: fl + Dua दति Ho ¥ wa Bro WI? पसक wife ।
। ( (^ गीर्मांला-दषन
a. fe a प्रयोगो, यो निर्दिष्टः, तस्य निद्श्ात् core | “ननु निदज्राभवेगङ्गभावविरोधः, तेन खतौ- इति। “किम् WA? | यद्येवम्, यदा उपाक्तस्य श्रभावः, तदा अवशम्" । नैतदेवं, नेमित्तिकं fe तथा प्रतिश्नायेत, सति वचने* निमित्ते, असति खदिरे इतरौ अ्रतौ-इति। तच्रकोदोषः?। स णव अपेखितोग्नपेशितसख्- दति विरोधो भवेत्, संस्कारा खदिरे HAM: खदिग्सट्ृशे तदद्या गृद्यमाणे Wega छता भवन्ति, वेकरिपकेन तु रुतेन रसम्बद्धाः।। तस्मात् उपास्नसटढृश्नो ATU -इति॥ (६।६३।९२ Ae)
पूतिक सामभ्रतिनिधिलाधिकरकम् ॥
ख. व चनाच्चान्याययममावे तत्सामान्येन प्रतिनिधिर- भावादितरस्य ॥ ३१ ॥
भा. इदमामनन्ति, "यदि न सोमं विन्देत् पूतीकानमिषुणयात्- tf) aa सन्देद्धः,-- किम् wanna निभित्ते विधिः, उत भरतिनिधिनियमः?-इति। किं पाप्तस्?- अभावे विधिः- दति। कुतः ?। विधानात्, न fe प्रतिनिधिबिधोयते, साध- सिद्धये साधनं खयमेवोपादोयते, इदं तु विधौयते, aq करपान्तरपच्चे WIG भवति। तसमात् न प्रतिनिधिः, इत्येवं प्रापे ब्रूमः,--* प्रतिनिधिः" स्यात्। Harel विनष्टे fe साधने साध्यसिद्धं ear उपादीयते, way Baad | “ननु न्याय्याः पूतीकाः, wate सटृभ्रानर- मरस्ति--दहति। तदुचपते,-' वचनात्”- सदृ प्रापे, TET वा असटृभेषु पूतीका श्ररपसढ़शा नियम्यन्ते। कथम् ?। तद्वि
* सति निमित्वचने इति ate क्री qo I! † अधनेन wearer दति we wie Yo एवं खान सान पुर
९ अध्याये पद्; ॥ ddd.
$ € € क्तख न्तरे भा. प्रक्रान्तं कमं TAMAS, तस्याम् श्रवस्थायाम् व
खु.
भा
a.
भा.
वचनं प्रतिनिधेयं दव्ान्तरं प्राप्तमेव, प्राप्ने वचनं न विधिः- इति गम्यते; प्रास्य श्वनुवादो भवितुमद्ति। ` किमधेम् श्रनुवादः {इति चेत्'। उचयते,-श्ररपसादश्यम् पासं, aura WATT प्रयोजनं wala, मरतिनिधिपक्त सोमसृशस्य उपादानं पूतीकविनाओे, दान्तरविधौ wits- सदृशम् उपादेयम् ॥ (६।२।९२ Be) ॥
प्रतिभिष्यपवारो उपाशद्र्यसदग्रसय पुनः प्रसिनिधितलाधिकररम् ॥ न प्रतिनिधौ समत्वात् ॥ ३२॥
दृटः विचार्यते, अते द्रष्ये उपात्ते अपचरिते प्रतिनिधिम् उपादाय प्रयोगः प्राप्तः, यदा सोपि विनष्टः प्रतिनिद्धितः, तदा fa प्रतिनिधिसटढृशम् उपादेयम्, उत उपात्तस्य विनष्टस्य - sft fa प्राप्तम् ?-प्रतिनिदिते विनष्टे तत्सदृशम् उपादेयं पूर्वन न्यायेन । णवं प्राप्ते Tafa "न स्यात् प्रतिनिधिः-दइति। कुतः?। समत्वात्, यथेव असौ पू भरतिनिद्धितः गतचिकीषया, न प्रतिनिधिचिकीषया; एवम अयमपि अतचिकोषया, न प्रतिनिधिचिकीषया। तस्मात् न प्रतिनिधिसट़ शम् उपादेयम् उपात्तन्टस्य एव सदृ शोग्न्वेभितव्यः -डूति॥ (६।२।९४ We) i
श्ुतस्यापि प्रतिनिषेरपचारो suns पुनः प्रतिनिधिलाधिकरकम् ॥ स्यात् अुतिलक्षशे नियतत्वात् ॥ ३२ ॥ (पू) ॥
श्रथ शतिलच्षणे कथं? यथा, "यदि सोम॑ न विन्देत् पूतीकान् श्रभिषुणुयात्-डति, पूतीकेषु विनष्टेषु पूतीकसढ़्म् उपा-
rx) © मोमांसा ५ wR भे
भा. देयम् उत सोमसदढृञम्7-दति। किं प्राप्तम् “स्यात् श्ुतिलच्तणे' प्रतिनिधौ प्रतिनिधिसटृ्स्य उपादानं करचयम्, सोमाभावे yaaa विदिताः, स चायं अतः सोमाभावः। तस्मात् पूतीकब्यक्तय उपादेयाः-इति॥
ख. a, तदीष्ा fe ॥ ३४ ॥ (सि०)॥
भा. नेतदेवं, न fe पूतीकच्यक्गीनामोप्ा, पूतीकेषु यत् सोम- साटरश्यं, तन्नियम्यते, तथा fe पूतीकविधानं gen, Taga. विधानेम्डृ्टं neta! अतो afar तत् चरपूतीकसदृशयेमपि ga भवति तत् quae, न पूतीकसाटृश्यमाद्ियेत-इति॥ (६। २।९.५ Fe) I
TAIN TATA, तद्यैयोपादानाधिकरकम् | ख. मुख्याधिगम मुखमागमो fe तदभावात् ॥ ३५॥
भा. श्रथ ay विनष्टे aa प्रतिनिधिम् उपादातुम् मर्थितो मस्ममेव उपलभते, तच किं प्रतिनिधिमेव उपाद्दीत, उत तमेव wea ?-इति। किंतावत् भाप्तं?- प्रतिनिधिः उपादातच्यः - इति, एव॑सङ्करिपतवानसीौ प्रतिनिधिम् उपाददान एव सत्य- ae भवति। तस्मात् भरतिनिधातव्यम्-इति। शवं परा बूमः,“ मुस्य्माधिगमे' तमेव उपाददीत ; ware fe शरुतस्य, शअनुकरपः प्रतिनिधिः, अते fe सकलाः यक्षयः, मतिनिधौ विकलाः। श्रथ यदुक्त सङ्करुपभेददोषः- दति, Wag श्रसौ शिष्टविगद्णायां वा॥ (ई । २।९९ श्र) ॥
ख.
भा.
भा,
भा.
on
€ Wyre द पाद्ः॥ G02
प्रतिनिधिना प्रारव्ये ante गुतद्रद्यसामेऽपि प्रतिमिधिनेव समापमाभिकरकम् ॥
प्रटत्तेऽपीति चत्॥ seu (पू) ॥
अरथश्चग्रिदोषादिषु कमसु तद्र्यापचारे प्रतिनिधौ उपात्ते way केषुचित् संस्कारेषु यदि तदेव श्रुतम् उपलभ्येत, किं शतम् उपादीयेत, उत तेनेव प्रतिनिदितेन समापयित्चम् ?- tia किं प्राप्तम् ?--श्रुतम् उपादीयेत प्रटत्ते्पि, तदुक्तम्, carnal हि तद्भावात्" दति। तस्यात् न प्रतिनिधातब्यम् --इति॥
नानथकत्वात् ॥ ३७ ॥ (सि०) ॥
नेतदेवं, येन fe खदिराभावे कदरे पसुनियुक्तो भवति, श्रथ खदिरम् उपलभते, प्रट्तेम्थं किं खदिरेण कुयात् ? अधां डि खदिरोपादानं न खदिरोषादानाथेमेव। तस्मात् न शतम् उपादीयेत ॥ (६।२।९.७ Bo) ॥
सत्यपि Pease मुष्डासयेवेो पादानाधिकरणम् ॥ ` द्रव्यसंस्क्रारविरोषे द्रव्यं तदथत्वात् ॥ ३८ ॥
मत्ते पसुकमणि, Gare Ger महत्कद्रं Fei तछणादि- संखतारच्चमं, wha खदिरद्र्यम् चनेवञ्नातीयकं। तत्र किम् उपादेयम् ?-इति। संस्कारा न परिलोष्स्यन्ते- दूति कदर उपादीयेत-इति।
णवं मापते ब्रुमः 'द्रसंस्छारविरोधे a’ मरति ्रद्ियेरन्, म संसरछारान्। कुतः ?। ' तदयत्वात्, संस्कारा fe ra कमं- योग्यं कुन्ति; ay संस्कारपरिलोपे दर्यमपि तावत् गृद्धते, RUTH TB, न संस्काराः, ZY तेषां दारं, वचनप्रामा-
६.०२ मीमांसा-दशने
भा. ण्यात्, तदभावे AVA न श्वपूवे wey: | तख्यात् खदिरम्
उपाददोरन्-इति॥ (C1 BILE MW) I
भ्रयोजनायेग्यस्य Hee सर्वेऽपि प्रतिनिष्यादानाधिकरकम् ॥
धर. अथद्रव्यविरोधेऽर्थो द्रव्याभावे तदुत्पत्द्रंव्याणामथ- श्ेषत्वात् ॥ ३९ ॥
रस्ति quart खदिरलता पशोरप्रागरभ्ये न समधाः, RC तु तत् समथं। ay सन्देहः, किम् उपादेयं खरिरद्र्म्, उत कदरद्र्यम्?-इति। खदिरद्रव्यम्-डइति ara, तद्वि श्तं, aq saree: भाखविद्ितं करोति, प्रतिनिधौ श्रश्चतकारी स्यात्। weg न प्रतिनिधातव्यम् --दइति। wd मापते ब्रूमःः--'अथद्रव्यविरोधे' wa भरति arene, तदथं fe zane नियोजनात्, खप्रागरूभ्यं पशोः भविष्यति- इति, न Fa उपादीयेत- इति, AT उपाददानो Faget बाधते, रथे तु श्रनुगृद्खाति, खदिर लताम् उपाददानः उभयं बाधते। तस्मात् AECL उषा- देयम्, दव्याभावे fe तदुत्पत्तिः (प्रतिनिधेरुत्पत्तिः) उक्ता, द्ष्धाणि चरथं मरति शेषभूतानि ॥ (६।द।९< Fe) ॥
प्रधाननिग्वाइकले Galera सुष्छस्यापादानाधिकरकम् ॥ विधिरप्येकदे भे स्यात् ॥ ४० ॥ (पू) \
सन्ति area:, यावन्तो दयवदानमाज्रं निवत्तयन्ति, तथा सन्ति नोवाराः ेषकायाणाम् रपि war, aw किम् उपाटेयम् ?-इति। किं भाप्तम् ?-"च्पि' ‘wags’ दयव-
pre ig 4, % १.१. ५ | fan 0.0 3 ५ 59 +! / > ¦ iy न 7 पि =
(1
भ्न 1
> by be
9; (4 ’ | eave nentar r¢ ; - “| vaya atns
.
कु ५ | de त (~ aA 7 . sy -
4 ^€ © UT 11 1 Tang लो 14 नीतं ot ’ pe qv Hania had... वि न tae 4. Aittaréve 18 ani ४ v0. whe ’ कि) , 7 5 thy ie ^ ‹ ta | + 11), ae aie 6118 ` PR
Digitized by Google
४ ' ak Mv "3 क. ज १, # 3 ५ क, - १, ow च. 4 i . fet A PPL Lb! ic te hI; 4 ( क
a S. # श्रः
68 an 187 et 9. © ४ 8 LL.D. Complete 4.
व Goa
५4.
whi स ham a 7
4 86 93, म्) म
१ # ae ५ ys % शः han Ly >» 4 et न) - , १ $ yi , #
‘ ‘ £. # 1११९१. Lo A . ११ Heth why २ - , 6 , 28, _ ~ “4 “we ~ aby,
>.
yt: . Witte aap? : ¢ F ( %4 ` a
8 FR {44 ।
sheen eee
९. ~
त 4 ^€. YAS ee - + ऋ a ष न : ry
} ५ ~~
Digitized by Google
-= ea - ~ न ५ शेषे
न ~ — —_— ` ~>
1882, August 8, | Gift ofthe Society. . व 4
BIBLIOTHECA INDIGA: | | |) 1141-4 ee oe | 4
COLLECTION 07 ORIENTAL WORKS | प (421 1 Abe | wees 42. +, fe ‘ 11.14.11. 2.14 ६५५
THE ASIATIO SOCIBTY,OF ae 0.54
क ieee re ane yh a 4 1५46112
4 14. ~ New. Serigs, No, 174.957. 0 i 101 (6
# - क र है Ad 4 + 2. weve) iy ग us Stas 1 (पई
— —
= MUSEUM ASIATIC SOCIBTY CALCUTTA
rath भ ( Bay Mather os REET RS „3 : . मोमांसादशनम्॥
= ॥ ^. द.
THE MIMAMSA: DARSANA, } |. WITH THE COMMENTARY QF SAVARA SWAMIN, ; 1. | ~ ne + 1.4. 1७ ^ $
| SASSO emp wy. Pare 111 Panprra ManEsACHANDRA NYAYARATNA. + is 11.104 Paes a Partin 1 Mg en say ea G ts
fee “4 Ce
: ' र क । त oe As 7 . eS र ee (1 t We ra Re ig | ध 5 ५४ Bee ४ ie ९.६ td १24 . ## aS. त वै ` ro ३ = ॥ ah = ५ १४ र # [नी a ad. ‡> ४६ ट । CALCUTTA: ~ ५1 || ` 7 त 7 4 ve १ me “Ed > 5 fF . , "1८" eae ५ ios of ~~ ' 4: ५ oN oy > ^ 1 च, = १ [ऋः £ PRINTED \ || :. “Tra. ४, ¢ ५५ 414) $> ¶:.? > ब्र ५. va‘ भ, त Ak = . 7 ‡ ४] 7 ce | Pa) ¥, °K 7) 7 ६९ ४. = + (^ un Me ics 141 (२ wipes < ४
Digitized by Google
^ `
co णप , INDIGA ;
A COLLECTION OF ORIENAL WORKS
ह PUBLISHED UNDER THE SUPERINTENDENCE OF THE ` ` ASIATIC SOCIETY OF BENGAL.
05) SANSKRIT WORKS COMPLETE.
Old Series, Nos । to 221, demi Svo
7 The first two Lectures’ of the Sanhité of the Rig Veda. Edited by
Dr. E. Réer, Nos. 1 to 4,
' Uttara Naishadha Charita, by Sri Harsha, with Commentary, Edited
by Dr..E. Réer. Coniplete in 12 Fasciculi. Nos. 39, 40, 42, 45, 46 52, 67, 72, 87, 90, 120 and 124
Chaitanya Chandrodaya Nataka, by Kavikarapura. Edited by Babu
RAjendraléla Mitra. . Complete in 3 Fasciculi, Nos. 47, 48 and So
` V4savadatté, 4 Subandhu, with its commentary entitled Darpana.
Edited by Professor F, E. Hall, M. A. Complete in 3 Fasciculi, Nos 116, 130 and-148
4 $ The Markandeya Purdna, Edited by the Rev. K. M. Banerjea. Com-
lete in 7 Fasciculi, Nos. 114, 127, 140, 163, 169, 177 and 183, .. Vedanta Sutras or Aphorisms of the प्र ed4nta, with the commentary
of S4nkara’ and the Gloss of. Ananda Giri.. Edited ‘by Pandit. RAmanarayana Vidyaratna. Complete, in 13 Fasciculi, Nos 64, ,
89, 172, 174, 178, 134, 186, 194, 195, 198, 199, 200 and 201
The Elements of Polity, by K4mandaki. Edited by Rajendraladla Mitra
Complete in 3 Fasciculi;,Nos..19, 179 and 206, . . | New, Series, Nos; 1 to 173, ‘demi. 8vo
# चै + * es
The Srauta Sutra of Asval4yana,- with .the’Commentary of Gargya ” >». y विक). Edited by: Pandita RAmanfrdyna :Vidyd4ratna!sCom-* \\ plete in 10 Fasciculi, Nos.'55, 61, 66, 69.71, 80, 84, 86, 90 and 93, ` THe Sankara Vijaya of Anant&nanda | Giri. Edited by Pandita Jaya-* .
©) nér4yana Tarkapanch4nana, in 3.Fasciculi, Nos, 46, 137 and 138
Vaiseshika: Daréana, ‘with the Commentaries of Sankara M &e
“. Edited by: Pandita Jayanfrfyana Tarkapauchindna, Completed in 5 Fasciculi, Nos. 4, 5, 6, 8 and
ae The N 4ya Darsédna of Gotama, with the ‘Commentary of VAtsy4yana E dited by Pandita Jayan4r4yana Tarkapanchdnana, Complete in `
3 Fasciculi, Nos, 56, 67 and 70
» The gh a , with Dhanika’s Commentary, Edited by Professor F.E, H
1, D. C. L. Complete in 3 Fasciculi, Nos. 21, 24 and 82
. The Aphorisms of Sdndilya, with the Commentary of Svapnesvara
E ited by J. R. Ballantyne; LL.D. Complete in one I No. 11
asciculus
». The Nérada Pancharétra. Edited by the Rev. K, M. Banerjea. Com-
pee in 4 Fasciculi, Nos,‘ 17,.25, 34 and 75
~The क with- commentary, and a trans-
lation by E. B, Cowell, M. A. Complete in 2 Fasciculi Nos. 19
| d `. The Kfvyddaréé of Sr{ Dandin. Edited with a Commentary by Pan-
dita Premachandra Tarkab4gis4.. Complete in 5 Fasciculi, Nos. 30, 33, 38, 39 and 41 The Maitri Upanishad with Commentary. Edited by E. B. Cowell
> M.A, Published 2 Fasciculi, Nos. 35 and 40 (8 ‘The Saénkhya Séra of Vijnéna Bhiksou. Edited by Dr. ए, E. Hall
1 Fasciculus, No 83
The Brihat-Sanhité of Varéha-Mihira. Edited by Dr. H. Kern, Com-
plete in 7 Fasciculi, Nos. 51, 54, 59, 63, 68, 72 and 73, ....
#
९ ध्यायेद् पाद्ः॥ COR
भा. दानमाज्रेम्पि निवेश्यमाने भतिनिधिः उपादेयः। किंकारणम्)। ओेषकायाणणां सम्पत्तिभविष्यति-इति॥
ख. अपि वाऽथस्य शक्यत्वात् रकद् शेन निवत्तताथां नामविभक्रत्वादहणमाचमितरत्तदथेत्वात् ॥ ४१॥ (fae) ॥
भा. “अपि वा-इति wererei ‘uate ब्रोदीणां मधानमाजरं नि्वैत्तंयितव्यम्। कुतः ?। “Wee अक्यत्वात्", apa, येन कायं तत्तावत् fara, ओेषकायाणि यदि न शक्यानि, न अङ्गानुरोधेन भरधानस्य गृणो बाधितद्यः। तत् fe x, यत् प्रधानस्य उपकरोति, न यत् ्रपकारे व्तेते। तत्र च ेषकायाणि क्रियमाणानि wart व्रीहित्वं we विद्धन्युः, ब्रोदहित्वं च प्रधाने साक्तादङ्गगुतं अूयते,- ‘Meira cfs तस्मात् न तेषु अनुरोधः कायः, रसति fe श्रङ्गप्रधानविभागे एतत् णवं स्यात्, wha fe aay) तस्त्रात् न प्रतिनिधिः-इति। तथा च अन्याथे- द्शनमपि भवति, (तदेव याट्रक् ATER दोतव्धम्- इति ॥ (६।२।९९ च्०)॥
इति ओश्षरखामिनः छतो Marans’ ष्टस्याश्यायस्य ततीयः ATS: Il
ख.
भा
६०४
षषे चभ्याये चतुधः re => ||| ||| अअ
अवकतनाभे पुमरवद्ानाथम् प्रतिमिध्यादानाधिकरशम् ti शेषात् दमवदाननाओे स्यात्तदथत्वात् ॥ १॥ (प०)॥
दशपूणेमाषयोः श्रयते," यद्ापरेयोग्टाकपालोम्मावास्या्यां पौणमास्यां बाम्ुपतो भवतिः दति। तत्र यदि evar. मात्रम् उद्धतं ापद्यते, किं षात् पनरवटेयं, न}- इति भवति daa: |) किं पराप्तम ?--' दवदाननाञ' ‘Hara’ प्नरव Sai ane “तदथत्वात्, wary fe तद्विः, waa यागो faranfare:—azfa, तदवदाने विनष्टे यागः ata एवावतिष्ठते, प्रयोजनं च यागेन । सच waa क्रियमाणः शरुतः णवाभिनिवत्नितो भवति- दति किमिति न fata
तस्मात् शेषात् अवदातच्यम्-इति॥
ख.
भा.
निद् शदान्यदागमयेत्॥ २॥ (सि०)।
रथ (वा अन्यत्" विः “श्रागमयेत्' न Sara शवदातच्यम। कुतः ?। ‹निह्शात्, feat fe भवति,- मध्यात् yareta वटेयम्-डइति, aes च हदोमसम्बड, ‘erecta sella - इति, तच न्यत् fae मध्यस्य ThE विेषणाथं। य तद्खोमसंयुक्गं तदिनष्ट, तच्छेषेण क्रियमाणममभ्येनापूरीद्धंन च छतं स्यात्। “ननु अवत्ते यत् fae ततो मध्यात् पुाद्धा्च द्धीष्यते'। उचयते, Has यत् मथ Gay च तशोदितं, न इतरस्य |
wa at निह्शात्-दति, विनष्टे fe अन्यत् दरव्यं निरिं यतेः --" यस्य सदाणि दवींषि नश्येयः दुष्येयुवा श्रपद्रयुवा
भाः
aT.
९ ध्याये 8 ae: I ६.०५
राज्येन ता देवताः परिसद्घभाय यजेरन्--दति हविषो नाभ Aisi WHA! तेन न शेषात् श्रवदातव्यम्-टति।
रपर अह,-ेषनिहंशात्- इति, निरहिंश्यते दि तच्छिष्ट- मपरेभ्यः “ शेषकाय्यभ्यः- दूति, तन्न उपपद्यते, न fe तानि ओेषकाय्याणि वोंनि प्रयोजयन्ति, न च श्निष्त्तयोजनं हविरन्यत्र प्रतिपाद्यम्। तस्मात् न श्रयमथंः॥ (६।४। ९ He) ॥ |
खिषटकदयस्यावक्षस at ऽपमरवदामाधिकरशम् ॥ ` अपिवा शेषभाजां स्यादिशिष्टकारणत्वात्॥ २॥
श्रय खिषटृदथेमवत्तं यदि विनश्यति, तक्र किं Ror वदेयम् उत न?-इति। किं भातम् ?-पुनः शेषात् श्रव-
देयम्-दति। कुतः?। न श्च ewer उन्नराद्धाद् वदौयते*।
कर्य तद्धि ?। सन्निद्धितस्य, सति fe मयोजने सज्नद्धितर्य वदे यम्--दइति, तस्मात् ्रवदोयमाने Bd छतं wala तस्मात् षात् श्रवद् यम्-इति।
wd WR ब्रूमःः-*ओेषभाजां स्यात् लोपः। कुतः? ° विशिष्टकारणत्वात्", विशिष्टं fe कारणं तस्य श्रवदाने, कथं प्रतिषादेत?-डतिः; प्रतिपत्तिश्च विविक्रकरणेन उपकरोति, तस्य विविक्रकरणाय प्रतिपाद्यमानस्य नियमोग्यं खिषटशद्धोमेन
प्रतिपादयितव्यः, तथा fe स प्रतिपादितो भवति; स यदि
दोमायोद्तो विपद्येत, हते विवेके न पुनग हणं प्रयोजयेत्, प्रतिपाद्यमानख खिष्ट्द्खोमेन प्रतिपादयितव्यः इति, प्रति-
पाद्यमानाभावात् लोप एव खिष्टटतः स्यात्, प्रधाने छते शिष्टं
* SHWE T VU इति We Go Ge oe ¶† Wey दति He Go qo}
Cog मोमांसा-दक्यने
भा. सवेषकास्यसाधारणम्। तत्र एकस्य TEM शिष्टम् अन्य प्रतिषादनीयम्॥ (६।४।२ Be) it
अदलिजामेव wereuifiaces | ख. निह णाच्छेषभष्षोऽन्यैः प्रधानवत् ॥ 8 ॥ (ae) 0
भा. स्तो द्पूणमासौ, तच भक्षाः भाञि-चतुद्धाकरण-अंयुवाक- aren | तेषु सन्देदः,- किम् न्ये एव तषां भच्चयितारः, त प्रकरणगताः ?-इति। fa भराप्तम्?-जेषभन्तोग्न्यैः' अप्रकरणस्थैः Be | कृतः ?। ‘freed, निरिश्यनो fe श्ध्ययवादयः Cera, ' यजमानपश्चमा इडां waafar— दति, aay भजच्चयितुषु परेषु परियद्घुया नाथा निरः क्रियते, —rerad एते भक्तयेयुः- इति, यथा “चध्रेयोम्डाकषालः- ufa सवैखिन् शवयविनि यागानियमे प्राप्ते दवदानमाचं शूयते, विधिव न, माप्तत्वात्, न श्रनुवादोनथेकत्वात्, परि- ag तु अथवतत्वाय; एवभेषां परिसद्कुया-इति। रपि च यदि भरता एव भक्तयेयुः, अश्वमेधे दोषः स्यात्, THAT भक्ार्णा, भक्षयन्तो farted
ze
ख. सव्ववां समवायाब्छधात् ॥ ५ ॥ (fae) ॥
भा. “सर्देवै' meta weds, तद्धि wed पुरुषसंस्काराधे, पुरषाः संस्छताः परचरिष्यन्ति इति। तेषु विनिगमनाया अभावात् यावन्तः प्रकरणे समवेताः, ते सवरं भक्षयेयुरिति ॥
ख. निह शस्य गुणाथत्वम् ॥ & ॥ (ae fae १म)
भा. श्रथ यदु“ निरहंभात्- इति, गणाः सः,- अन्ये कर्म-
९ अध्याये ४ We gO
भा. करत्वात् एव प्राप्ताः, AT यजमानः Aut पञ्चमो वचनात् निरिंश्यते, तत्माप्तपथें चेदं व्वनम् ; ततो न VATA ॥
ख. प्रधाने ख्रुतिलक्षणम् ॥ ७ ॥ (ate नि० र्य) ॥
भा. यत्त॒ दयवदानमातरं भधाने निदि शयते, तत् वचनप्रामाण्यात् परिसद्कुपानाथे, न fe त्र कस्यचित् agra विधिः, cE यजमानो विधीयते, विधिपरि सङ्का संशये विधिञ्यायान्। तज ere अब्दः, परिसद्ुधायां चयो दोषाः+ खाये हानम्, अखाथे- परियः, प्राप्तनाधसख्च-इति। तस्मात् प्राकृता एव भक्षयेयुः -डइति॥
ख- अर्थवदिति चेत् ॥ ८ ॥ (आ) ॥ `
भा. श्रथ यदुक्तम्, श्रश्वमेधे विरोधः स्यात्, TSCA भक्षाणा् दति, तत्परि त्तेषयम्॥
ख. न चोदनाविरोधात्॥€॥ (आ fate देय) 1
भा. अश्वमेधे न सधै भत्तयिष्यन्ति, च्रथात् सतं भन्नयन्तोगश्वमेधं न समापयेयुः, ay wrasse: wera, सा विश्ध्यमाना चोदकप्राप्तं Wad बाधते, प्रतौ तु न विरोधः। तस्मात् सं प्रता भच्तयेयुः- दति ॥ (€।४। २ अ) ॥
amr ED
त्त्ेकदेशमेदे TaheuASnfsacea ॥
इ. अथसमवायात्प्रायशि त्तमेकदे शेऽपि ॥ १०॥ (सि° ) ॥
भा. स्तो दशपुणेमासौ, तत्र श्रामनन्ति, “भिन्ने Tet, खन्न जुोति-दति। तत्र सन्देदः,- किं ae भिन्ने MR च
dou मौर्मासा-रष्यने
भा. मायित्तम्, उत wages भिन्ने we च 7-इति। किं
ख.
भा e
पुनः सवभित्नम्, किम् एकदे भिन्नम् ?- इति, वुर्णी्टतम् योग्यं भयोजनाय, छत्छमिन्नम् ; यत् अकले विगतेःपि भयोजनसमथेम्, तत् एकटे अभिन्नम्-इति। किं भाप्तम् ?- एकदे शभिन्नेःपि “मायसित्तम्'। कयात् ?। “श्रधेसमवायात् समवेतं at भेदनम्, एकदे अभिन्नमपि भिन्नम्- इति, एवं wre निमित्ते नेमित्तिकं क्तद्ं भवति ॥
न त्वशेषे वैगुग्यान्तदथं हि ॥ ११॥ (Go)
तुन्दः we शावत्तयति। “न' aay भिन्ने मायित्तं स्यात् विनषटंस्काराथं fe प्राय्ित्तम्। कुतः?। रुतद्ेदनवता भयोजनमस्ति, न होमेन, तेन संस्लतेन प्रयोगः करिष्यते- इति प्राय्िक्तम् क्रियते, न च, तेन चुणींहतेन ways: WHA BUA तस्मात् प्रायसित्तम् अनथेकम्। रकटे अ- fava त् dena शक्यते प्रयोगः, तस्मात् एकदेअमिन्ते प्राययित्तम् स्यात्-ष्ति॥
ख. स्यादा प्रा्तनिमित्तत्वादतडर्म्रो नित्यसंयोगान्न दि
aT.
तस्य गणाथनानित्यत्वात् ॥ Lew (उ०)॥
‘arg वा wafer, छत्खमिन्नेम्पि। कतः ?। "प्राप्त निमित्तत्वात्, ord fe निभित्तं भेदनं, प्रापे च निमित्ते नेमित्तिकं arent | यच उक्ष, व्यापन्नसंस्काराथं प्रायसित्तम इति, न we तस्य धमः। कुतः?। “नित्यसंयोगात् नित्यवत् wre, अनित्यं fe भेदनं, न fe नित्यम् अनित्यस्य sian चोद्यते, यदि नित्यं दशपूणमासयोर ङ्गं नानिव्यस्य उपकाराय। कतः?। कदाचित् श्रनित्यं नेव स्यात्, त कर्थं तस्य उपकारकं भवेत्?। त्र को दोषः?। न Hat
९ अध्याये 8 पादः ॥ God
भा. नित्येन sara, तेन ‹ नित्यम् उपकुयात्--दति वचनं प्रलाप एव। श्रय नेमित्तिकं, न दोषो भवति। तस्मात् merry एव । स्न् Te यदा भिन्नं, तदा होमः, यदा न भिन्न, तदा नेव wit विधोयते; भवदीये ve भवति दोषः, नित्यानिव्ययोनास्ति सम्बन्धः-इ्ति। तद्यमात् भिन्न ara प्रायञ्ित्तम्- दति॥
च गुणानाच्च पराथत्वादचनात् व्यपाश्रयः स्यात् ॥ १३ ॥ (Ae) ॥
भा. wala वचने न गुणो गृणाथा भवितुमद्ति, प्रकरणतः स परधानाथेम्, भिन्नमपि warts, न च भिन्नम् श्राधारभावेन+ उपदिश्यते, भिन्नस्य श्राधारमावे हि न होमान्तरं विधीयेत | प्रधानस्य एव द्धि तदा भिन्नो गुणः- दति गम्यते; त्र श्रादवनोयसंयोगो aaa ' वचनादिकरुपः- इति चेत्। न, निमित्तत्वेन सम्भवात्, छोमस्य च श्रुत्या विहितत्वात्, यदा wat विधोयते, तदा शत्या, यदा भिन्नो गणः, तदा वाक्येन | तस्मात् न श्राधारो भिन्नः। “यद्युचेपत,ः- निमित्त प्तेःपि न दोमान्तर, aaa होमस्य निमित्तं विधीयेत दइति। तन्न, अनुषादीयमानं fe निमित्तम्-दइत्युचयते, यदि fe विधीयेत, निमिन्नमेव तत् न स्यात्| यदि च यस्यापि निमित्तं सोऽपि उदिश्येत, तत्र दयोः उदिश्यमानयोः सम्बन्धः एव न स्यात्। न च, WI भेदनं कुयात्-दइति विधीयते, भेदने निषे तते यदन्यत् शरूयते, तदधीयते ॥
ख. मेदायमिति चत् ॥ १४॥ (Ate) |
भा. श्रथ उचेयत,--एवमुपायं तत्कपालं सन्धीयते, “गायका | Eredar Kft wre करर Tell
eG @ मीमांषा-दप्रन
भा. त्वा WAT STAT सन्दधोत- इति तत्कपालं सन्दध्याम्-इति। तच वच्यामः,--
ख. शेषभूतत्वात् ॥ १५ ॥ (BIT? नि)
भा. न भेदनस्य शेषभूतं Youd, न तत् सन्धातुम् अक्यते Wis मवे वा । दापि सन्धीयमानस्य भिन्नबुद्धर्नैवापेयात्॥
ख अनथकश्च TAT स्थात् ॥ १६॥ (Ae)
भा. "सदना च yaa, — भिन्नम् कपालमम्त॒ प्रवदन्ति इति, तच अनथकः संस्कारः । “ननु तत खडत्योपधायिष्यते'। न —tfa ब्रूमः,- waq उपदधाति डति ङ श्रामनन्ति। तस्मात् नेमित्तिकं ware “भिन्ने जुद्धोतिः- इति ॥ (६।४। . Be) I
चामे सम्बदारे प्रायथितामृष्टामाधिकरषम्। (चामेणटिन्यायः) |
ख. चमे तु wage स्यादेकदेशस्यावजनीय- त्वात् ॥ १७ ॥
भा. दश्पूणमासयोः. ्रूयते,--' रथ यस्य पुरोडाशौ च्षायतः तं यक्षं वरुणो गृणाति, यदा aga: सन्तिष्ठेत श्रथ तदेव द[व- निवपेत्, यन्नो fe यच्नस्य प्रायञित्निः-इति। aa सन्दे, —fi सवे्तामे माय्ित्तं, उत एकदे च्ामे?-दति। किं माप्तम् ?-प्राप्तनिमित्तत्वात् Beet वा एकटेद्े वा। णवं पापे FA, — OTs तु CATE स्यात् दरति। नुशम्दः TH वयावत्त- यति, Wa सर्वदा दे मायञित्तं स्यात्। कृतः ?। “एकर अस्य WANA, न शक्यते एकरेअच्तामता वजेयितुम्, नियत म्रिसंयोगे दाश्यस्य GAT Waa: Wea, are च
९ अध्याये ४ पादः ॥ ९८९.
भा. कपालेषु श्रधः पाकां पुरोडाशोगधिश्रोयते, उपरि च श्रङ्गारा
a.
भा.
ख.
भाः
NIWA, तद वजनीयं, निमिन्नत्वेनापि श्रूयमाणं नित्यमेव स्यात्। ततर "यस्य-इति निभित्तश्रवणम् विवच्ितं स्यात् । तस्मात् सदे च्तामे ATA yA दति ॥
दशनादेकदेश स्यात् ॥ १८॥ (Ae) ॥
न च एतद्स्ति,-सवदाद्धे प्रायित्तम्-इति, wast च्वायति, भवितुमद्धेति, निमित्तं fe उपसम््राप्तं ard नाम, एकदे श्त्ताणमपि च्छाणमेव+, यदि aa न क्रियते, श्तं न क्रियेत, न च एतत् युक्तम्। श्रपि च दशयति, “यदा तद्विः सन्तिेत, wanes विनिवैपेत्- इति, तेनेव विषा संस्थानं दशयति, तत् AAS न श्रवकरुपते। तस्मात् एकदेभे एव wrafa भरायदित्तम्-इति॥
अन्येन वेतच्छास््राद्धि कारणप्रात्तिः॥ १८ ॥ (आ० fae) ॥
वाशब्दः पत्तं ावत्तयति। न च एतद्रिति,.-यदुक्षम्,- एकरेशेपि चायति भा यश्चित्तम्- इति, किनि ?-लत्छत्तामे एव प्रायि, उपसंपराप्तं fe निमित्त, यत् आखोक्तं "पुरोडाशो ्ायतः'- डति, ara iis: न अवयवस्य, न च एकदे भ- Wa, तस्य अवजनीयत्वात्। थ aH — WaT इविषा समा्षिटश्यते,-“ यदा तद्वि; सन्तिठेत'- इति ; उचते, संस्थाने निमित्ते way, यदाप्यन्येनापि इविषा तत् संस्थाप्यते, तदापि पराय शित्तम्-इति न दोषः॥
+ कत्ल चाशमपि साशमेबेत्यथिकः Ate करी ° FIRSTS म सङ्गच्छते |
46 +
टर मौमांसा-द्भन
ख. तङविःजगब्दान्नेति चेत् ॥ Rea (रार, ॥
भा. णवं "चेत्" ड चयते,-्न्थेन विषा यदा संस्याप्यते- इति, ad, ' तद्धविःन्दात्, तद्धविःअन्दोमच भवति, ‘set तत् दविः सन्तिष्ठेत इति; अचर न्येन हविषा संस्थाप्यमाने तद्भविः- शब्दो न श्वकरूपेत--डूति ॥
ख. स्यादन्यायत्वादिज्यागामी* इविःशब्दः aay संयोगात् ॥ २९॥ (Bre नि०;)॥
भा. ‘ware’ ‘Kamina दविः अरब्द्ः' ‘aga: afasa’ (तद्ध विटक कामं सम्तषठेत) -इति। “ननु Fearne गौणो awa, न नन्यथा ति। उचयते, ATTA एव चयम्। कथं ?। यदा सन्तिेत, तत् कमं तेन इवेति वाक्यम्मिद्येत। वाचय; च स्थात्! कमव fe सन्तिष्ठते, न विः, तेन निमित्तम्, ^ तत् ear द्त्यनुवादः। अनुवाद चेत् अन्यद विष्केमपि कर्मणि संस्थिते प्रायथित्तम्-षूति गम्यते। ‘ad पुनद विःअम्दः कमेण बत्तते?--दरति। 'तश्िङ्गसंयोगात्, दविःसम्बद्धं क्म छ विःशब्दे न ह विःसम्बन्धात्। अवगम्यते, यथा प्रसद्यकारितया टे वदत्तसम्बद्वया लयते सिद्धः, एवं हविषापि कमं लच्यते। तस्मात् छत्खच्तामे प्रायसित्तम्-इति॥ (६।४।५ Ae) ॥
एकविरात्ागपि पञ्चश्रावनिष्वोपाधिकरशम् ॥ खः यथाञखरुतीति चेत् ॥ २२॥ (पू०)। भा. "द्शेपृणेमासाभ्यां खगेकामो यजेतः- इति शूयते, as
* आन्धायतवात् इति ate क्रो पुखके नाछखि। † खविःषु एव बुद्धिसम्नन्नात् इति खार साग qo पाठः|
€ अध्याये ४ पादः॥ gas
भा. इटमस्ति वचनं,“ ay उभयं waafim~sq Te प्च-
aT.
Waid {नवेभेत्-दइति। aa सन्देहः,-- किम उभय- fat an wero निवप्नद्यः, उत न्यतरस्रिम ?- alt) चिं प्राप्तम ?-‹ इति चेत् पश्यसि,-णवक्षातोयके एकदरििन†-- इति |
तच ब्रमःः--उभयोः-दति। रकुतः?। “यथाश्रुतिः भवितु- मदति, यत् यत् भूयते, तत् श्रवगम्यते, उभयो खात्ता भूयते, श्रूयमाणं च विवच्तितुम् न्यास्यम्, इतरथा यावदेव दविः- इति तावदेव उभयं हविः- दति स्यात्। तस्मात् उभयो रायां पञ्चश्रावः-दति॥
- न TRAVIATA दि कारखम् ॥ २३॥ (fae) a
नेतदेवं, "उपपातो fe श्रात्तिंसम्बड्धं दर्यं, तत् "कारणं, तस्य aad द विरात्तिः, तत् aed समस्तं च निमिर्न, a fe उभयशग्रेन अव्ये विशिष्टुम्, विशिष्यमाणे fe वाक्वम्निद्येत, -- विषः च्रात्तै पश्शरावः, स च.उभयस्य हविषः- डति।
‘ary, यदि विशेषणं न ष्यते, हविषापि ते विदेषणं न प्राप्नोतिः। तदनिधीयते,-ष्यामद्धे हविषा विशेषणम्, श्रविशेष्यमाणेनधेकं रयात्, ' यस्य आराति माच्छंत्- इत्यविशेषे यत्किञ्चित्-दइति गम्यते, तज सवस्य एव किञ्चित् ार््नि- wea, warated निमिषितं चिन्तितम् इति, aa यस्य इति निमित्तवचनं नित्यमनुपपन्नं गम्यते। aT | चअवश्यमार्तिविद्ये्टय्ा, सा च विषा विशिष्यते, तथा विः
@
* पडभयस्यति ate Ale To UTS? |
+ ‘wrnarat कस्याच्यामिति' इति पाठः we do qo Us Go Feo qo पाठः। ‡ wranwia यत्किञ्चिदिति awa «fa are Whe To पाठः।
§ fafralufa are क्री पस्तकं माखि।
Pic Puter-quar
भा. aiftacmarfrefatatirdt पद्चञररावस्य ; wantin fe शत्या तं सम्बन्धं वक्ुम्। इ विरभयसम्बन्धं तु वाक्येन ब्रूयात्, qd च वाक्यं Bet tt
ननु इविरात्तिसम्बन्धोग्पि वाक्येन एव'। उचयते, चार्ति- निट सिरपि तत्र गम्यते, सा च शत्या, इ विरुभयसम्बन्धेःत्यम्तं श्युतिरवद्धीयते। तस्मात् न तत्सम्बन्धो नि्ैत्यमानो नि- हिश्यते-दति। “कथं तदं उभयभ्दः ?'। “उभयम् इति नित्यानुवादः, एकस्मिन् ware शरपरस्िन् अपि। var ‘aw उभयं इविरानिमाच्छत्- इति,
"अथ कस्मात् न पददयविभिष्टा चार्भिनिमित्तं प्रतीयते 7- इति, यस्य उभयगुणविशिष्ठं इविरा्तिमाच्छत्-इति'। च उचयते, कथं तावत् भवान् मन्यते, विशिष्टेन waa विजि श्रात्िनिमिक्तम् ?-डति। ‘are, विशिष्टार्थस्य सन्निधानात् विरशि्टोम्धा ्रात्तिसन्निद्धितः'। किं पनः स्यात् यद्येवं भवेत् ?। ‘aa उभयविशिष्टा श्रात्तिनिमित्तम्-डति maa’) we wad, oe तावत् -देवानाभ्मियः weer, यस्यापि fe fafwera: श्रात्तिसन्निद्धितो भवति, किं तस्याविजि्टो दण्डैः पराणद्यते ?। “किम् अतो यन्न पराणद्यते ?। Wael भवति श्रवि्िष्टगताप्यात्तिनिमित्तं पश्चश्रावस्य भवति। ‘aa उभय- शब्दो हविविशे्यतिः। न, इविःजब्दे नासम्बध्यमानः तन्न शक्रोति fate) ‹शओ्ानन्तयात् सम्भ॑त्स्यते ate) तथापि न समथः, न fe सौ fete भयोजयति |
‘are, विेषवनत्वात् तन्निवत्तेको भविष्यति; यथा Tal गौरानीयताम्- हृति, न, एवम् अभिद्िते छष्णाम् नयन्ति, Faw: wat गां छष्णादिभ्यो निवत्तयति'। उचयते, विषम उपन्यासः, न AT गवाल्लत्या द्यं लक्षयित्वा, तस्यानयनम् उचयते, Me चेदेवम् अभविष्यत्, नैव wat
९ ध्याये ४ पाद्ः॥ १८५
भा. सुक्छशब्दो* श्ये च्यत, उभय विशेषणविश्िष्टं तु तन्न waa भधानम् उचयते, इइ पनरात्तिष् विष्टलच्िते दर्ये पञ्चशरावः “किं पुनः कारणम्, पभरधानभूते Bea संत्य विशेषणं भवति, wore पुन वियुच्ध ?-दरति'। उचते, भधानमूते शाहतिगुणो वा तत्सम्बन्धाथेम् Tad, त्र उभय विश्ेषण- विशिष्टः एकस्मात् वाक्यात् श्रवगम्यते, तदिष्टं च छात्वा छती भवति, श्रन्यतरविञ्जिष्टं कुवन् yA कुयात्, ay पुनराटति- लच्िते दर्ये ATMA: कीत्यते, at qa तञउ्जानीयेष Smt भवति, न त्र wate faen छतं† मन्येत, अपरखिन श्रपि दहि श्रारृतिलच्तिते तत् उक्गमेव, तच उकम् श्रपरतिषिद्धं च किमिति न क्रियेत ? चास््याताथ पनः भधाने न तस्य श्रा्लति- लच्ितेन सम्बन्धः, तत्र तदाछतिकान्तरे -नुपसंहियमाणेम्पि शतमेव भधानं, सगुणं च मधानं भवति, न च किञ्चित् अतं दोयेतेति, तस्मात् aa विशेषणं युक्त, नतु इह तथा, cx fe 'इविराृतिकस्य FIT IAT पञ्चशरावः'- इत्युक्त, तन्न wad विशेषवचनेन प्रतिषेधावाचकेन निवनेयितुम्। अपि qs? हविषा सम्बध्यमानेप्पि मैव उभयविशि्टा श्चात्तिः प्रतीयते। " किंकारणं ?। इविषा उभयश्न्दः सम्बध्यते, न श्रात्तिमाच्छत्--दूत्यनेन पदेन, तश्र सन्निदितेमपि उभयशब्दे हविःशब्दस्य यावानयः, तावतेवात्तिः सम्बध्यते, विशिख तच Wei) तस्मात् न उभयविञ्चिष्टा च्रात्तिनिमित्तम्-इति। "अथ श्रार्याश्रयविभक्षियोगात् उभयशब्दस्य, उभयविशिष्टा शात्तिः- त्यु चपते'। तन्न, विभक्तिसंयोगो fe इविर्विशेषणम SHAM शक्तुयात् कतुम्, समभिव्याहारात्, न श्रार्िविचेषरणं न दि, श्रस्य aren इविविशषटस्य समभिद्याष्ारोग्सति।
* ्धद्याछषग्यादिति अधिकः are: aye Ge Te | 1 BAT दति Ge ato Yo GIs!
९८९ मोमांमा-दणंन
भा. “श्रय उचते श्रसत्यपि water च्रार्भिभ्दसन्नि- धानात् तदिञिटवात्तिः भत्येष्यते-इति। तन्न, सत्यां fe wargrat सन्निधानम् कारणं भवति, यथा arn रान्न, पुरुषो दे वदत्तस्य-दृति। * एकवाक्यगतत्वात् तदि [शष्ट गम्यते- इति Sq नैतदेवम्, एकस्मिन् अपि वाद्ये तद् वयव- भूतस्य Wafer नेव भवति सम्बन्धः, यथा, श्येन ATT waa पटेन राटतः- ति, न अनपेख्ितस्य अश्वस्य वतयं विशेषणं भवति।
"अथ उचयते, श्रात्िंवििषेन इविषा उभयस्य सम्बन्धः- इति। तदपि नोपपद्यते, न fe “च्रानिमाच्छत्- इति दवि- विेषणत्वेन उपादीयते, feats ?- पञ्चञअरावस्य निमिन्त- त्वेन, खविरात्तः उभय-पश्चश्रा वसम्बन्धे यौगपद्येन अभ्युप गम्यमाने वाक्यम्मिदयेत।
“अथ हविः श्राछतिलच्ितेन wag, “ ्राच्छेत्- इति पनः ufafauea उभयश्ब्देन सम्नध्येतः। तथापि वाक्यभिदयेत। तस्यात् न उभयविश्िष्टा त्ति निमित्तम्।
“चाद, यथेव ास्य्याताथेपराधान्ये उभयवि्िष्टा उचात-
द्रति न श्रन्यतरविर्जिष्टा निमित्तम् गम्यते, एवम् cachet पि wa उभय विशेषणविशिष्टा सा उचपते- इति vale aa श्रात्मनाम्विशिष्टा, तथापि अन्यतरविञ्जिष्टा भवन्ती न निमित्तं भवितुमदति- इति, को विशेषः?" दूति। तदभिधीयते, Here उपादेयत्वेन विेषणदयं, avy पुनखंच्चणत्वेन। “शाह, किम् wm, यत् ल्चणत्वेन ?'। उचयते, एतत् चरतो भवति, इ विराशशत्या लयते £8, तस्य किञ्चित् वक्तब्यम्- इति तत् ्रलल्ितम् उच्यमानं न विक्नायेत कस्य स्यात् ?- डति, चरथ वा सदस्येव दर्यग्य- दूति गम्येत; afw alert श्रष्यविशिषटे सति तस्य ard ल्वयितुम् दविराक्लतिः उचयते,
{ अध्याय ४ Wiz ॥ ९१८७
भा. तच दयमापतति, यत् हविरारतिकं तदात्तेम्-- इति, यद्या यत् हविराकछलतिदं, तदुभयम्- डति, यदि तावत् यत् डविरारतिकं तदात्तम्--इत्यपेच्यते ततो विराछनिकम् उभयम् च् भयं वा श्रान्ते निमित्तम् wat) श्रथ यत् इविराछतिकं तत् उभयम्- द्रति ततो न श्रार्तिद्धविषा व्िशेष्यते। Elam श्विश्िष्यमाणायाम् STAT उभयशब्दो इविविगे चयति- दति नेतत् शरवकर्पते । “कथम् 7 इति। र्वं किल विशेष्येत, यत् हविरार्टतिकम् उभयम्-इूति, तत्र TaN, यत् ह विराछटतिकम् उभयं, तचेदात्तम्- इति, कथं तेन वाशि्ेन श्राति; सम्बध्येत ?-दूति, न पुनः उभयद्विःशब्टौ च च्चात्ति- विशेषणार्थम् उच्वाययाताम्। अथ पनरुचारणं न क्रियते, तथा यद्यपि हविःशन्दः AAU WMATA न उश्चायत, अविष्टम् sa स्यात्, चरविञ्चष्टम् उभयस्य; falas CS पनरुच्ारणं HAVA, AT वाक्यभेदः | एवम् उभयश्ब्दो यदि श्राच्छतिना सम्बध्येत न इविर्विशिष्टं स्यात्, तत्र श्रविशिष्टस्य विष श्रा्निनिंमिन्तम्, स्यात्। श्रथ शविःशब्देन सम्बध्येत, पुनरात्तिसम्बन्धाथे इविःअम्दसद्ितम् उश्चायत, तज्चैेतत्- इति वा सर्वनाम्ना निर्दिश्येत, aw स णव MAA | उपादे यत्वे waa श्रन्योन्यविशेषणत्वेन मयोजनं ; इयमपि afd विशेष्टुम् उश्चायत, तत्र न ्रन्यतरविशि्टा sft निमित्तम् भविष्यति; लक्षणत्वे तु च्रन्यतरवि।श्टा भवति - इत्येष fate: | अपि च, सवैस्येव पदस्य पदान्तर सम्बन्धे सति च, शब्दाटृते त तीयेन पदन्न सत्यां गतौ सत्निदितेनापि सम्बन्धो न युक्तः, न द्धि भवति, “भाया राजः पुरूषो दे वदत्तस्य' -दत्यज्र राजा पुरुषविशेषणम्, श्रसत्यान्त॒ गतौ उपादेयस्य श्रनेकस्यापि प्रधानेन सम्बन्धोग्वकरपते व्यवहितेनापि ; व्यव-
टट मीोमांसा-दण्यने
भा. धानात् अर्थो बलीयान्-डइति, ख्चणत्वे तु, ख्तणदयसन्नि-
षू.
aT.
Waa ea aaa स्मिन् वदतो AUT बा UTA भवति॥ (1 Bild Fo) il
डामाभिषवेभयकनत रेव awerfwacws | होमाभिषवभक्षणं च तद्वत् ॥ २४ ॥ (To) 1
ज्योतिष्टोमे शयते, इ विधानि भरावभिरभिषुत्यादवनीये त्वा wag: परेत्य सदसि wary भचचयन्ति-इति। तष gaa वचनेन अभिषव उक्कः, यजतिना होमः, तौ तावत् न विधीयते, न च तयोः क्रमः, अधात् एव fe सप्राप्तः; तस्मात् एककतकं होमाभिषवाभ्यां wed विधीयते, श्रभिषवे कते Wa च तत्कतुंभिः भक्षणं कत्तेद्यम्-दति। तश्र एव सन्दे दः, --किम् उभयं यः कुयात् ख एव भश्षयेत्, उत ्रन्यतरेणापि भक्षणम् ?-टति। fa प्राप्तम् ?-“ चोमामिषवभच्चणं च तदत्, तदेष स्यात्, यदद्ध वष Th) कथं ?। नैतदेवम् wage -श्रभिषुत्य ततो इत्वा ततो भचयेत्- इति, न श्रनेन afar होमस्य च क्रमः कील्यते, frye ये जुकृति, ते भच्तयन्ति- दूति, वाक्यं fe एवम्भिदेत,- श्रभिषुत्य भत्तयन्ति, इत्वा weafa—efa) तस्मात् दोमामिषवयोः परस्परेण सम्बन्धो नास्ति- इति रकेनापि aye सम्बध्येत, परेणापि, अभिषुत्य भक्तयन्ि-दूति। तस्मात् अन्यतरेण निमित्तेन wed भवति--इति ॥
ख. guna at a fe adrenal ney (fae) a
भा. उभाभ्यां वा निमित्ताभ्यां भक्षयेत्, न wae होमानिषवयो
* श्च gar usaf’ दति Gam: पाठः Go He Te II
१ Wav पाद्ः॥ ६८९
भा. चमा विधोयते, किं fe स्यात् यदि तयोधमा fanaa? होमाभिषवौ मधानम्- डति arene गुणः प्रति-प्रधानं भिव्येत। अथ पुनः उभाभ्यां निमित्ताभ्यां aq विधीयते, तसन् विदिते एकोम्धोः विदितो भवति, Aaa वाद्ये, तदेतावति पयवसितं भवति, च्रभिषृत्य इत्वा भच्तयन्ति-दति। तच एतद वान्तरं वाक्यं, “त्वा भच्तयन्ति- इति, न च मद्धावाक्ये सति अवान्तरवाक्यं प्रमाणं भवति, पदान्तरस्य बाधनात्, यथा, ' नोद्यन्तमा दित्यमीचेत- डति प्रतिषेधो गम्यते मद्धावाक्यात्, श्रवान्तरवाक्यात् ईच्तणविधानम्। तस्मात् ्न्यतरनिमित्तं भ्तणम् Wy, मद्ावाक्यात् इदम् श्रवगम्यते, दे निमित्त भच्चणस्य-दूति; wad च अन्यथा कुवन् अतं परित्यजेत् । तस्मात् उभाभ्यां मक्तषणम्-इति॥ (१।४। ७ Be) ॥
पुमराधानं प्रति ब ्मुगमद्यस् मिमिताधिकरखम् | ख. पन राधेयमोदनवत् ॥ २६ ॥ (पू०)।
भा. श्रद्रिद्धोतरे शरूयते,“ यस्योभावनुगतावद्नो श्रभिनिन्बोचेत्, यस्य बामभ्युदियात् पुनराधेयमेव तस्य प्रायञित्तिः+- दरति; तच सन्दे हः,-- किम् ्न्यतरानगमने पनराधेयम्, उत उभया- नगमने ?-डति। किं प्राप्तम् ?-“पूनराधेयमोद् नवत्" स्यात् यथा पश्चुभ्रावोम्न्यतरस्य श्रान्ता भवनि, शवं प्नराधेयम् अन्यतरानृगमने भवितुमदति, वाक्यभेदप्रसङ्गात्-दति, यथा द्द ae, इह सुरतं करिष्यामि-दत्येवमेवाभिसम्बन्धः --इति॥
* च्याषहवनयगाख पत्णावुभावग्रौ खमगता नष्टा YSl HAAS] BAY खसमय खदया वा यदि भवेत तदा पनर।धेथं Bafa इति माघवः ॥ ¶ इत्येव ममव तत् समिन्धत इति ate We Te पाठः॥ 443
| {व ° | भीर्माषा- cH ने
ष. द्रव्योत्पत्तर्वोभयोः स्यात् ॥ २७ ॥ (सि) ॥
भा. इये विनष्टे तस्येव द्यस्य खउत्पतन्िरच प्राय सत्त, तस्य दृष्टं भयोजनं, कथं दर्यं भवेत् ?- डति पुनराधानं क्रियते; तच एष WATE TE उत्पेते, न WA; तत्र, ्रन्यतरानुगमने न अक्यते एक श्राधातुम्, विगुणं स्यात्। ‘aq दितोयमम्यादधोतः। स यदि तावदाहवनोयः, ay अरादवनोयोम्न्यो चोमया विद्यते एव- इति न स होमाय स्यात्। यख WAU उत्पाद्यते स श्रादवनीयः, यत एष संस्कारञ्जब्दः, Tacucy एकेनापि संस्कारेण विना न भवति, एषोम्पि च संस्कारः, यत् होमा्थंता, ‘aq श्रावनीये जुद्ोति- इति शरूयते, तत् एकस्िन् अनुगते, एकखिन् शाधोयमाने वैगुण्यं, चयोरपि fe वैगुण्यमेव । तस्यात् न wafer श्वनुगते पुनराधेयम् श्रशक्यत्वात्-दइति ॥ (६।४। GB Yo) il
प्चद्ररावनिवापस्म कममाकरताधिकरकम् ॥
षः पच्चशरावस्त् द्रव्यश्रुतेः प्रतिनिधिः स्यात् ॥ २८ ॥ (qe) ॥
मा. TATE: शरूयते, - “यस्य उभयं दविरार्तिमार्च्छत् te पखशरावमोदनं निवेपेत्-इति। ay सन्देद्ःः- किं ख विषि ara पञ्चशरावः प्रतिनिधिः, उत निमित्ते कर्मान्तरम्? --डति। "कथं प्रतिनिधिः, कथं कमान्तरम्?- दइ ति। यद्येवम् अभिसम्बन्धो भवति,-- पञ्चशराव निवपेत् (कुयात्)- दति,
~ जक ~
* wat tfa We de qe it
« अध्याये ४ gre: | ELV
भा. ततः सान्नपाययस्य काय्य पञ्चशरावः प्रतिनिभिः- दति; श्रथ न पञ्चशरावो निवेपतिना, किन्तु देवतया सम्बभ्यते* wy | शरावम् Te कुयेात्--दति, ततो निमित्ते यजतिर्विधीयते। किं तावत् aTaqr— पञ्चशरावस्तु दर्यश्तेः प्रतिनिधि स्यात्, `प््चशरावः सान्नाय्यस्य ‹प्रतिनिचधिः'। कतः }। gaya, gree निवापे wad, न इनद्रसम्बन्धः। कतः?। एवं निवापविधिभविष्यति, aq अतिबिधायिक्षा, इतरथा दव्यदे वतासम्बन्धे वाक्यं स्यात्, AY दुबेलं WA) तस्मात् प्रतिनिधिः-डति॥
ख. चोदना वा द्रव्यदेवताविधिरवाच्ये हि ॥ २८. ॥ (fae) a
भा. निमित्ते वा यजतिः कमैान्तर, ‹दरव्यदेवताविधिः; दूष्य- देवतम् इह शरूयते," Tyas रेदं कुयात्- डति, इतरथा fe "रेन्दम्- दूति भरमाद्पाटो्बगम्येत। णेन्रमाद्े- योवा श्रयथाथानुवादः "रे्दम्ः- दति स्यात्! “श्रवाचेय fe a देवते, रेन्शब्देन इन्धो AeA a शक्योग्नुवदितुम् ; विशेषणत्वे वाक्यभेदः "ननु श्ुतिबलीयसो--दत्युक्षम्। सत्य- मेवं, किन्तु cathy TH बाध्यतेतरां अतिः, रेन्धशन्द्स्य अतव्त्वात्॥ (¶१।४।९€ Wo) ॥
पश्चष्रावयागस्य नेमित्तिकद््भंयामाङताधिकरणशम् ॥ ` ख. स प्रत्यामनत् स्थानात् ॥ २० ॥ (प्) । भा. सएष नेमित्तिको यागः, किम् अमावास्यां प्रति भ्रामनेत्,
* aera Kar सम्बध्यते इति का wWte Yo Vist! GERTIaT भ निबपतिना रुग्बध्यते इति Sto Ste Yo UTE |
६९८२ मीमांसा-दब्ने
भा. न?--हति। fa प्राप्तम् ?-“ स प्रत्यामनेत्, स्थानात्", ‘a एव
यागः अमावास्यां मति चाम्नातुमदेति। कतः ?। “स्थानात्,
यागे विनष्टे याग एष यमाणो यदि न नष्टस्याङ्ग, ततोग्धेवान् भवति ; श्रथ अङ्ग, निष्रयोजनस्याथे क्रियमाणं निष्पमयोजनमेव
भवितुमदति, विगुणं च निष्प्रयोजनमेव, विनषटमामावास्यम् -इति प्रत्य्षम् ; इदम् अपि कत्तव्यम्-इति आब्द, यत् विनष्ट, तत् निष्फलम्- इति न क्त्यम् ; इटं च करेष्यम्--
इति भत्याम्नायोम्बगम्यते ॥
ख. श्म ङ्गविधिव निमित्तसयोगात् ॥ ३१ ॥ (fae) ॥
भा. शङ्खं वा एतत् विधीयते, विष att निमिन्े यागः यते, ay चयमापतति,- यहा निमित्ते wag aed we, यदा श्रमावास्याया यत् कायं तदस्य, यदा तस्य अङ्म्- इति | खप्रधानं तावत् न, करप्यत्वात् फलस्य । न श्मावास्यायाः कायं। किं कारणम् }। श्रश्रवणात्, नेवं शूयते, तस्याः कायं वत्तैते-ट्रति, wearers न श्रन्यतमाध्यवसानं fay णषु weg; तेषु च wey विवक्षितेषु कत्तदयापदे ओआगवकरप्यते | "ननु एवम् श्रमिसम्बन्धो भविष्यति,-- यस्य उभयं इवि- रार्तिमाच्छत् स एतेन यागेन साधयेत्, यत् साधयितुकामः; fag असौ साधयितुकामः, यदमावास्यायाः फलम् इति | च उच्वयते,-फलपदे न सम्बन्धाभावात् सम्बन्धस्य विधायकं we, शत्या च यागकत्तद्यता विधीयते, सा च aaa बलोयसी। तस्मात् न तत्कायं वत्तेते- इति। fanfe प्रयोजनम् }। तस्या श्रमावास्याया WHA "ननु एतदपि नास्ति तस्या श्रङ्गम्-डइति। wT उचपते,-- तत्सम्बन्धेन __ समाम्नानात्* तत्मयोगवचनेन Twa, दथपूेमा साभ्यां फलं * सत्सुतच्चिभिसमानानान् इति कार wits पुर qs: II
भा
भा.
९ qq ४ पादः॥ ६८द्
साधयेत सर्वैर दधेः Ty, अस्यां च च्रात्तै एष याग इतिकन्तद्यता -इति। तसमात् एवम् श्रवगम्यतेः- विनष्टे इविषि श्रामा- वास्यं यन्न शक्रोति Sara कतम्, तत् अनया इतिकत्तयतया afed शक्रोति-इति। तस्मात् निमित्ते कमाङ्गम्-इति॥ (६। ४।२० Fe)
सजायामूग्याप्रहशस् विश्रजिद्ावश्छकताधिकरकम् ॥
. विश्वजिष्छप्रटन्ते भावः Rafa स्यात्॥ ३२॥ (सि०)॥
एतदाम्नायते,- AVA वा UT रेवताभ्यः, सभ्यः परेभ्यः, श्रात्मानमागरति, यः साय श्रागृरते, विश्वजिता श्रतिराजेण सवपन सवयेदसद छिणेन यजेत, सवाभ्यः एष देवताभ्यः, सवभ्यः पष्ठेभ्यः, श्रात्मानं निष्क्रीणीते इति, सत्रायश्रागोरणे निमित्ते विश्वजित् Fadl AT Tee: किं सत्राय TAA यः सत्रं भयु, तस्य विश्वजित्, उत यो न प्रयुक्ते तस्य ?- दरति । किं तावत् प्राप्तम् ?- यञ्च भयुङ्क्षे ay न-दरति अविशेषात्; Wa वा भ्रयुञ्ञानस्य। कुतः?। निमित्ते aay णवञ्नातीयकम्-इत्यक्त, तत् ` श्रप्रयुज्य- मानस्य RTA AH स्यात् ?-इति। एवं प्रासे ब्रूमः,-“ विश्व जित्त् रपरटन्ने' भवेत्, सस्य क्रियाया sara विश्वजित्। fa कारणम्?। णवं fe गूयते, सत्राय श्रागुरते, स विश्वजिता afta यजेत- दति, यः सरं करिष्यामि- इत्येवम् श्रागुरते, स विश्वजिता यागेन साधयेत- इति, aun रसौ सत्रं कतुमिच्छति, तद्थेम्- दरति गम्यते। ˆकथम्'?। य श्रागुरते, ख तेन यजेत, यामेन नि्वन्तयेत-- इति बाक्याथा गम्यते, न यागं निवेयेत्- डति । कुतः ?। यागस्य गृणत्वेन HAUT! “कथम् तस्य गुणत्वम् ? |
६९ ४ मीमांसा दशमे
भा. तुतीयानिहजात्, भाधान्ये दि फलं करप्येत। cache TY AAG वाक्यात् फलावगमः॥
॥ ९ निष्करयवादाच्च ॥ ३२ ॥ (यु०,॥
भा. रवं त्र रूयने,-“ ANAT वा एष दे बताभ्यः, सभ्यः Yoo यत् शच्रात्मानं निष्क्रीणीते- डति, निष्करयदारेण च संस्तवः WER न युज्यते | तस्मात् WHEN विश्वजित्-डति। “श्रथ कस्मात् नेवमभिसम्बन्धः क्रियते ?-श्रागूय्यं साय विश्वजिता यजेत- इति, विश्वजितः सच्स्य व॒ सम्बन्धो विक्लायेत, श्रागोरणवेलायाम्--इति। नेवम्, BTA Calera fy wt सच विश्वजित् सम्बन्धे च्यवद्धितकरुपना स्यात्। अतिखु परुषेण विश्वजितं सम्बन्धयति,-“ विश्वजिता यजेत परषःः- डति, न wu; we विश्वजित् यागः- इति, “चागृस्ये-इति च; एवं वणम् अथ वत् भवति। सचाङ्गत्वे तु WIT न वह्यम्, न च, WT यज्ञेत- इति अ्रागोरणानन्तय्यं way विधातुम्, श्रशगब्दाया fe तदा wea, समानकतंकता fe अब्दवती, FERIA च AINA न वक्तब्यता। तस्मात् “ श्रा गय्यै- दूत्य षेव विश्वजितः सम्बन्धः, स चेत्, aT" न सचेण यजेत तस्य विश्वजित्-इति॥ (६।४।९९ Be) Il
बद्दिेत्यादिनुतेः व्रतकाख्विधानाथेताधिकरशम् | ख. . वत्ससंयोगे व्रतचोदना स्यात् ॥ २४॥ (Te) भा. दशेपृणंमासयोः शूयते,“ ब्दिषा वै पौणेमासे रतम् उप- यन्ति, वत्सेन श्मावास्यायाम्।-इति। तच सन्देद्ःः किं
* 4 waa <fa ate Hilo To पाठः + UWary व्रतमपथन्ति acufcfa aie wile Ge पाठः GE व्रतं भानमिति माधवः ॥
q DTI ४पाद्ः॥ ६८५
भा. वत्ससाधनकं ad विधीयते, उत व्रतस्य कालः- दूति, श्रथ वत्सो त्रताङ्गम्-दरति। किं भराप्तम् ?--बत्ससाधनकं ad विधोयते ?-इति, ख्रमावास्यायां वत्सेतैतं कुयात्-दति, बत्स- बतसंयोगोग्पृदः, स विधीयते, तच्छिञ्च विधीयमाने उभयमपि विद्धितं भवति वत्सो acre
छ. कालो वा उत्पन्नसंयो गात् यथोक्तस्य ॥ ३५॥ (सि०)॥
भा. "यथोक्तस्य" (वचनान्तरेण प्राप्तस्य) कालोग्यं विधोयते । कुतः? ' उत्पन्नसंयोगात्” उत्पन्नसंयोगोम्यं व्रतस्य, न उत्पन्तिसंयोगः। कथम् ?। *श्वमाषमर्मांसं बहसपिष्व ad व्रतयन्ति इति failed पुतं व्रतम्, श्रमरन्नातख्च कालः, AeA कालविधिरिति॥
खः अरथौपरिमाणाच्च ॥ ३६ ॥ (Fe)
भा. न च wae परिमातुम्,-“ वत्सेन व्रतम् उपयन्ति -इति किं वत्सोम्च ब्रतयितवब्यः? (एवं वत्सेन ब्रतम् उपगतं भवति), कि वत्सेन इस्तस्थानीयेन व्रतयितच्धम् ?- इति (एवं तदुपेतं भवति), उत वत्सं सन्निधाय तदुपेयात्?- दरति, नैव चधवतिष्ठते शाखाथः, करणं fe एतत् fafed, न इति- कत्तद्यता ; एतावत् BA, — वत्ससाधनं व्रतं कंयात्। कथम? -- इत्येतद् विशेषाकाङ्ुमेव ्रवतिषठेत, नेव wa: परिच्छद्यते ब्रते किं वत्सेन क्रियते- इति, wa वा यदा तदेति? तथा वत्सो AAT सम्बध्यमानः इष्टः स्यात, Avy TATA A, पराथतां ya द्योतयति विभक्तः तृतीया, साधकतमे हि साभवति। तस्मात् च्रपि कालाथः संयोगः॥
च TH खुतिसंयोगात्तदङ्ग ATU ३७ ॥ (र प०)। भा. Ug, विदितत्वात् व्रतस्य अनुवाद्ः- इति, सत्यमेतत् ।
१८१ ममासा-टभणन
भा. यततत, कालविधानाथेः- डति, तन्न, “ वत्सः" तदङ्गत्वेन विधी- यते। कुतः }। “अतिसंयोगात्, बत्सेमङ्गे विधीयमाने अतिः निमित्तम्, काले aang स्यात्! अ्रुतिलच्च्णाविश्रये च शतिन्याग्या। तद्त् श्रङ्ख बत्सः-इूति॥
ख. RAH स्यादचोदना ॥ ३८ ॥ (उ०)॥
भा. "कालस्तु एष निदिश्यते, न aby विधोयते, नेषा चोदना, बद्धिषा वे पौशैमासे व्रतम् उपयन्ति, वत्सेन थमा बास्यायाम्-इति। कथम् वगम्यते 21 विधिना एकवाक्व- त्वात्, परस्ता विधिः समाम्नायते, “पुरा वत्सानाम् उपा- कततादंम्पतो श्रश्रोयताम्ः-दइति, यदि wate विधिः स्यात्, वाक्यम्मिद्येत ; श्रनुवादखच तथाभूतस्य que भवति, न च वत्वाङ्गता प्राप्ता, अपराप्तस्तु कालः ॥
ख. HATHA RAGA ॥ ३९ ॥ (Tog)
भा. नच, क्यो बत्सोम्च ब्रतयितुम्, HUTA वत्सेन न अधः waa कथित् कतुम्। तस्यात् अपि न वत्सोमङ्गम् ॥
ख. अवचनाच MUST ॥ Yo tl (Fo २,)॥
भा. न च एतदुचयते, विश्वस्य पितं aed बतयिष्यते-इूति, न च, अस्य अथस्य खन्द श्रुयते, ae इत्याृतिञ्र्दः मासे न aaa | तख्यात् एष कालः- इति ॥ (६ ।४।९२ Ae) ॥
बहदिभेत्यादयुक्तकालस्य सत्रयदसच्रयदुभयसाधारकताधिकरकशम् ॥ ष. काल खेत्सन्नयत्पचचे तलिङ्गसंयो गात् ॥ ४१ ॥ (qe) ॥
भा. कालाथेः संयोगः-द्त्येतत् समधिगतम्; इदानीं षन्दे्ः,-
भा.
¶ अध्याय ४ पाट्ः॥ ६९9 fa सन्नयत्पक्षे णव कालः, उत असन्नयतोप्पि?-ङति। किं
WALI सन्नयत्पह्े'। कुतः ?। एवं शरूयते, “ पुरा वत्साना- मपाक्न्नाः- इति. न च श्रसन्नयतो ` वत्सापाकरणमसितिः
तस्मात् सन्नयत्पश्चे एष कालः ; श्रपाकरणम् लिङ्गम्- इति ॥
ख.
भा.
भा.
कालाथत्वाद्ोभयो! प्रतीयेत ॥ ४२ ॥ (fae) ॥
वाशब्दः WY व्यावत्तयति, न सन्नयत्पत्त एव, TAMIA AT कालः स्यात्। बुतः?। “काला्थेत्वात्, न वत्सापाकरणेन aa किञ्चित् प्रयोजनमस्ति, कालेन तु प्रयोजनं, येन च AT प्रयोजनं, स लच्यते। "कथं पुनवेत्सापाकरणम् कालाथेम् ?-- दूति, पराथेत्ात्, पयसे, fe ते अपाक्तियन्ते, तथाहि टृष्टाथता भवति, इतरथा श्रटृष्टाथेता स्यात्, तस्मात् न उपादेयत्वेन वत्सापाकरणं गयते--इति। यत्तृक्त,-तिद्धसंयोगात् सन्नयत्- wy एव--इति। तन्न, श्रसन्नयतोम्पि कालाद्ानात्, यस्यापि न साञ्नार्य्य, तस्यापि वत्सापाकरणमेव न स्यात्, न तु बत्सा- पाकरणकाल्लोग्पि, कालेन च नः प्रयोजनं, न वत्सापाकरणेन ; यथा शङ्कुवेलायामागन्तव्यम्- दूति, यद्धित्नपि qe WET न ्राभ्मायते, तद्खिन्नपि स तथाक्षालोगस्ति- इति, न श्रागमनं परिष्टास्यते। एवम् इहापि श्रखत्यपि वत्सापाकरणे तत्काले भिद्यमाने aay, afer काले न परिास्यते-टति॥ (१। ४।९२ We)
खड भाखयेत्यस्य काल.वधान।येताधिकररम्॥ प्रस्तर शखा श्रयणवत् ॥ ४३ ॥ (To) # ˆ दशपुणमासाभ्यां खगकामो थजेत- इति ; तच भूयते,
‘ae भाया प्रस्तरं प्रडरति- इति; तबसन्देदःः-किं्ाखा Ax
४९८ मोभांशा-द्रमे
aT.
~—
प्रस्तरस्याङ्गभूता, श्वङ्गपरयोजनसम्बन्धः तयोः; अध Rear: संयोगः, मस्तरप्रइरणकाले आखा प्रइने्या?-दति। किं प्राप्तं? — प्रस्तरे War यणवत्, Were शङ्भूता जाखा। कुतः ?। Oe आखया प्रस्तरं WUC Ef, स्धयुक्तेःप्रधाने qatar विभक्तिभवति (21 1 Xe ख०), सा च खायां तृतोया ; तस्मात् मस्तरस्य खा गृणभूता, WEAR च दितीया, aaa च तृतीया, तृतीया गुणतः, feta प्रधानतः। “ननु न area प्रस्तरस्य कञ्चित् उपकारः क्रियते'। सत्यं न ze क्रियते, faq wee क्रियते, “श्रयणवत्, यथा “पयसा मेत्रावक्णं ओओणाति'- दति दितोयात् तीयासंयोगात् weEY उपकारो गम्यते ; एवम् इदापि-इति॥
कालविधिर्वोभयोरविंदयमानत्वात् ॥ ४४॥ (fae) ॥
ˆ कालविधिवा' स्यात्। कुतः ?। “उभयो विद्चमानत्वात्, प्रस्तरस्ताबत् खुग्धारणाथः प्राप्नो विद्यते, तस्य भरहरशमपि fafae काले वाक्धाकरोण fafed, ततः आखायाः पभरतिषाद- नाथे, तस्य॒ एतत् पुनधैचनम्। “उच्चते, भवतु प्रस्तरस्य
Ware, शाखा तु रच वधीयते-डइति। उचयते, "उभयोः
अपि “विद्यमानत्वात्, आखा ye विष्िता वत्सापाकरणाधीा, carat ya: किं गुणभूता चोद्यते, उत प्रतिपाद्यते इति, प्रतिषाद्यमानायां ge प्रयोजनं, देशवियोगात् परचरितुम् AAR स्यात् या यावती च माचा, देशागरसंयोगस्य न दृष्टं किञ्चित् श्रस्ति, mar प्रहरणं प्रतिपत्तिः तस्याः, wer परतः प्रयोजनाभावात् कालनियमः क्रियते*। “ननु तृतीया- MUTA भवति, सा च आखायाम्'। WY उचयते, या wat
` ~~~ ~~ ` ~^ ar ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ee व
* waa इति Wie Gre To पठः।
१ अध्याये ४ पादः॥ ९९
भा.जाखायां तृतीया, सा दितीयाथः; या च प्रस्तरे हितीया, सा तुतोयाथे। * कथम् वगम्यते }। TAMA Tale काले उभयमपि प्रहलद्यम्- दति, थत्र यस्य faa: कालः, तस्य श्रनुवादः, यस्य तु श्रनिक्नातः, तस्य विधिः, थाखायाश्च अनि ज्ञातः, प्रस्तरस्य fare, तस्य पुनर््वारणम् Wawa, तत् श्रप्रधानम्; इतरस्य उच्चारणं प्रधानं, प्राधान्यं च दितीयाथः, तत्र तृतीया; पाराथयम् wie तुतीयाथेः, as दितीया। तस्मात् श्रयधा्थं विभक्तिवचनम् ॥
च. अतत्सस्कताराथत्वाच्च ॥ ४५ ॥ (यु° १)॥
मा. नच, शाखया प्रस्तरस्य उपकारो दृष्टः क्रियते, काष्ठं, दद्य मानस्य AUT न उपकारे BAA, तृणं तु काष्ठस्य उपवुयात्। AQT न आखा भस्तराथा ॥
ख. तस्माच्च fama स्यात् ॥ ४६ ॥ (qo २, ॥
भा. “किं भवति प्रयोजन, यदि प्रस्तरस्य गुणभूता, तथापि प्रस्तरप्रद्ारकाले War wanga ?-इति। उचयते, यदि प्रस्तरस्य प्र्ियमाणस्य ङ्गभूता शाखा, ततो विना प्रस्तरेण arene भवति; श्रथाङ्गभूता, विनापि भस्तरेण प्रत्तद्या,* अस्माभिः उक्तं प्रस्तरकाले प्रहत्त्या-- दति, ‘aware विप्रयोगे स्यात्" ‘AGIA, एष कारणात् प्रस्तरविप्रयोगेप्पि wrarar: प्रहरणं स्यात्-डइति॥
खः उपवेषश्च पक्षे स्यात् ॥ ४७ ॥ (To) ॥
भा. यथा पूः पश्यः, तथा सति, सान्नपाय्ये सति च्रसतिचशाखा
* अथामङ्गभतत्यादिपाठा W de Tae wife |
Dee Matet-w ar
a. विद्यते- इति उपबेषो सति च sala y स्यात्, यथा a सिद्धान्तः, war aware जाखासतो डि प्रतिषाद्यत- fa) तेव उपवेषो न अन्यश्च-इति॥ (१।४।९४शअ०)॥
दूति ओरीवरखखामिनः wat मीमांसाभाष्ये षष्ठस्या्ायस्य चतुथः पादः॥
‘5 © ९ ५
षष्ठे WTA पञ्चमः पादः I ही कि
मि मभिकदेवत दभ्.भ्युदधा मे मिकिकदेवतापनयाधिकरशम् ॥
+ MIST कालापराधादिज्याचोदना स्यात् यथा पष्चशरावे ॥ १॥ (Yo) |
भाः इदमामनन्ति, ‘fa at एनं प्रजया पसुभिरङ्गयति, वद्धंय- त्यस्य भ्वातृ्ं, यस्य दविनिरपरं TORTS ara बेधा तण्डुलान् विभजेत् ये मध्यमाः स्युः, तान्ये दाते पुरोडाश्मष्टा- कपाणं निवपेत्, ये स्थविष्ठाः तान् CRIT RTI दध॑ञचरम्, ये ्षोदिष्ठाः, तान् विष्णवे शिपिविष्टाय शते चरुम्- बति, तत्र CVE — किं कालापराभे या WH इदं चोद्यते, खत तेषु णव प्रहतेषु कमस निमित्तं देवतापनयः ?- इति, किं प्राप्तम् ?-च्रभ्युदये' यः कालापराधः, ay: इज्या- चोदना AT | कथम् ?। “ पुरोडाअमग्रये दार मध्यमान् कुेते, ये स्थविष्ठाः तान् wera प्रदा दधानि चस कुयात्. Weary विष्णवे िपिविष्टायः- द्रति, यजतिस्तु फलभोक्गसंयोगादितिर विधानं गम्यते, "यथा wea’ दर्ये वता सम्बन्धेन RAAT गम्यते, यथा पसुकामेष्यां, "यः पमुकामः व्यात्, सोम्मावा- स्यायाम् इष्टा वत्सान् श्रपाकुयात्, ये स्थविष्ठाः, तानश्रये सनिमतेग्ाकपालं निवपेत्. ये mea: तान् विष्णवे fafa. विष्टाय शते चकं येगणिष्टाः, तानिद्धाय प्रदात दर्धंञ्चरम्- vit: एवम् इूष्टापि-डूति। श्रपि च न wat दथ देवता
न+ were « = es ee
२ रयफन्तभ।क्रम॑योगादिति Meso ge Ws
७०२ मोमांसा-दभ्ः,
भा. Waa, ‘xa wea — इति fe तच्र भवति वचनं, न च श्भ्यु- दयकाले WIT Haale तस्मात् कमान्तरम्" ॥
ख. अपनयो वा विद्यमानत्वात् ॥२॥ (सि०)॥
भा. देवतापनयो aT) ae?) ‹ विद्यमानत्वात्, विद्यन्ते डि कर्माणि प्रहतानि, तेषु विद्यमानेषु पुनह् वतासम्बन्धो विषो नोपपद्यते, यस्य श्वनुपपश्या यागः HII! ABTA न यागान्तरं, तेष एव इविःषु दे वतान्तराणि विधीयन्ते ॥
ख. तद्रूपत्वाच्च शब्दानाम् ॥ ३॥ (Fog
भा. देवतापनयसङूपाखामो शब्दाः भवन्ति, "ये मध्यमाः, तेषां Saat विधोयते, तच द्यं प्राप्तम्, प्राप्ता टेवता विधोयते। “कथं पुनहवताविधानाथे न अनकगुणविधानदोषो जायेत? --डइति। डचयते,- नेव रच भनेको गुणो विधोयते afeifaq वाक्ये; “ तण्डलान् विभजेत् इृत्यज्र तावत् fanaa {वधोयते, न्यत् WAT, तस्मात् अरदोषः। ये मध्यमाः, तेषाम् श्रग्रिद वता विधीयते, अन्यत् पुरोढाओआदि अनूद्यते, ये स्थविष्ठाः, तेषां दधिसङ्धितानाम् इद्धो देवता afer वाक्ये विधीयते। तजर अर्धमासे खपणे सति, चरता, सड सप्तम्य्थेन श्रथप्रा्नेनेव अ्रस्िन् वाव्येम्नूदयते, ये चोदिष्टाः, तेषां wa- afeatara विष्णः शिपिविष्टो देवता विधीयते, अनन्यत् सर्व मनुद्यते। तस्मात् WATT
ख. आतञ्चनभ्यासस्य दश्नात्॥ ४ ॥ (यु०२)।
भा. श्रातञ्चनाभ्यासश्च दश्यति। कथम्?। एवं शूयते,“ यदि
~ ~ ~ "र === +~ - ˆ ^“ "~- ~ - ---~ *+~- -- - +~ ~ -= "~ ~~ - -= re ee ~~ iad ~ . = ~ + = = ee, ee र ।
* तख इत्यादि We Ste रवं कर Ge पक TIPS |
भा.
भा.
a.
ay.
q अष्या५ WS: 908
विभोयादभिमोदेष्यतीति महारात इवींपि निवपेत्, फलीषछते- स्तण्डलेरुपासोत, WS दधि दविरातश्चनाथं निदध्यात्, शरदं न, यद्यभ्युदियात् ्ननेनातचय WIG, यद्यु न, WwW भोजयेत्' -इति। यदि कमेान्तरम्, उपादेयत्वेन तदा तण्डुला दधि mat चः; weg लौकिकानि उपादेयानि, न Be तदा WAATAT यापारः, तच अविनष्टे दधनि श्रपरेद्युरामावास्थे क्रियमाणे विद्यते दधीति न श्रातश्चनमावत्तत, तस्यामेवाभ्युदि- तेष्टौ दधि विद्यते- दरति न श्रातश्चनं eat we निमित्त देवतापनयः, ततस्तस्परिन् दधनि चरः छटतः- इति, पनरा- मावास्ये दोषे चातञ्चनेन कायम्, एवम् श्रातञ्चनाभ्यासस्य द् शनं दे वताविधाने य॒ज्यते- इति ॥
ऋअपृव्वत्वादिधानं स्यात् ॥ ५॥ (आ नि°१)॥
श्रथ Ah, यथा WAH कमारः “यः पशुकामः स्यात्, सोगमावास्याम् CET वत्सानषाकुवात्- इति, तत्परि- WHS) तत्र उचते, युक, यत्, तच कमगरविधानम्। कुतः?। TE —a aw कञ्चित् पूमाप्नो यागो विद्यते, “सोम्मावास्याम् इ्धा-इति हि परिमि afaa इद- मारभ्यते ; तत्र दरव्यटे वतासंयुक्तो निकेषतिशब्दो न qty उत्सर, द्रव्यदेवतयोः सम्बन्धो विद्यते- इति यजतिं गमयति नतु इह एवम्, ce हि यागः wat गम्यते, afmea विद्यमानस्य द्यस्य देवतासम्बन्धमात्रं विधीयते-इति न दोषो wala ii
पयोदोषात्पश्बशरावेऽदृष्टं हीतरत् ॥ € ॥ (Be नि ₹?, ॥
श्रथ यदुपवणितं,--यथा WERT gard विधोयते,
Dox मीभांषा-दणन
भा. एषम् इहापि दरति, तत्परिषत्तव्यम्-दइति। we उचयते, - युक्तं TEAC eared, दुष्टं fe तच xe, यस्य देवता विधीयते; त ward gua उपादेयत्वेन चोद् यित््ध, afer उपादीयमाने देवतान्तरे च YE: सम्बन्धो बिधोयते, तत् यागान्तरं भवति-दरति। इतरत्" इह दव्यम् ` अदुष्ट, तदनृद्य, Wat यागे Saat विधोयते-दइत्युक्ह, wang wets: -डइति॥
ख. सान्याग्येऽपि तथेति चेत् ॥ ७ ॥ (ses
भा. णवं "चेत्" पश्यसि, सान्नयास्येम्पि दोषः, तदपि fe maga तत्काला TANT दटम्- इति I
ख न तस्यादुष्टत्वादविशिष्ट fe कारणम् ॥ ८ ॥ (आ fate १)॥
भा. नेतदेवं, पश्चअरावे fe दुष्टं xe, cw तादृशमेव श्रव- तिष्ठते । "नन् कालापर्ब्॑ेन दुटम्'। न दुष्यति, “शअविञ्जिष्ट डि कारणम्, Raga प्रायथित्तविधानं दुष्टःप्युपपद्यते, काला- पराधे द्ष्े्पि तत्, श्रकाले fe अमिप्रहटत्तस्य wat रेवता- विधानं, नतु विनष्टस्य ॥
ख. लक्तणाथौ खतश्रुतिः ॥ < ॥ (ate fae 2) 4
भा. अथ यदुक्घं--न प्रते Fe Saat श्रूयते, ‘wa wey — tf त्र भवति वचनं, न च श्रभ्युट्यकाणे श्रपणं छतमस्ति दति, तत्परिष्त्तखम्। शच उचयते, ‘Ewer इय ‘mata, (धर्मलच्तणाथा) <a, -श्टतसदचरितधर्मकः- af (६१।५।९श्र०)॥
यिनिम
खु.
aT.
भा.
९ अध्याय ४ पादः॥ ७०४
उर्पा्ययामेऽपि रेवतापमयाधिकरशम् ॥ उपांशुयाजऽव चनात् यथाप्रुति॥ १० ॥ (पूर) ।
तस्िन् wa page dae: किम् उपांसुयागेम्पि देवता- पनयो भवेत्, न?-दइति। किं माप्तम् ?--उपांसुयाजो ' यथा- Wale स्यात्। कस्मात् ?। *श्रवचनात्, यथा श्रमीषु वचन, 'मध्यमानामम्रये दारे पुरोढााः, रथविष्टानाम् LATA HET दधनि चरः, स्षोदिष्टानाम् विष्णवे पिञश्चिविष्टाय za चकशः- इति। नेतत् उर्पांसुयाजेगरिति। तस्मात् स यथारेवतं स्यात् ॥
अपनयो AT SW यथेतरेषाम् ॥ ११॥ (fae) a
वाशब्दः TY व्यावक्तयति। उर्पांशुयाजस्य “श्रपनयः'। केन कारणेन ?। “प्रस्या, WATS Tansee: टेवतापनयस्य कारणम् । कुतः?) न दधि भ्र wags सति तण्डुला विभा- गाथेम् उपादोयन्ते, किन्तद्धि,-भ्युदितस्य हविषो विभाग sua, अभ्युदयेन चपराकस्य-टति। कथम् Waa 7! "यस्य श्रभ्युदियात्-इतिविशेषखवणणत्, waa fe श्रप- राधेन श्रभ्युदेति, WIV श्रकाले तच्प्रहत्निः। एवश्च सति न तद्धविः तण्डुलेः शक्यं fate तस्मात् उपांसुयागस्यापि विभागः, “बेधा तण्डुलान् विभजेत् इति fe अनेन वाक्येन देवतापनयः क्रियते, विधिद्धिं wa “विभजेत्- इति (विभागं कुयादित्यथेः)। कथमिति ?। विभागे विद्ेषपराणि उत्तराणि वाक्यानि,-ददमिदं च द्रव्यमस्य दे वताय, इदमिदं च च्रस्यै- tia यस्य द्यस्य विङेषविभागो नास्ति, तस्यापि ‹ विभजेत्" —tfa सामान्यविभागः। wena यथेव इतरेषां विभागः, एवम् उपांसुयाजस्यापि-दरति। श्रथ वा उपांसुयाजद्रव्यात्
4 1.
७ ण्द् मीमांसा-दब्रन
WT. Yau वाद्येनापनोता देवता, न तदपरेण वाकेवेन टे बताकर संयोजितं। तस्मात् प्रदौणमेव तत्*॥ (६।५।२ Se) i
अनिदपे ऽप्यभ्यु दयरधिकरकम् ॥ ख. निरुप्ते स्यात्तत्संयोगात् ॥ १२॥ (ge) a
भा. अस्िन् एव उद्ाषरणे संशयः, किं यदि निङ्पेभभ्युदयोग्व- गम्यते, तदाम्भ्युदितेष्टिः, sa अनिर्मेम्पि?-दइति। किं पराप्तम }--' निरुपेःवगतेपभ्युदिते्टिः स्यात्। कुतः ?। SAG संयोगात्, निवापसंयोगो हि भवति,“ यस्य इविनिंदम्-- tf aarq wired नेतत् विधानम्- इति ॥
ख. प्रत्ते वा प्रापणान्निमित्तस्य॥ १३॥ (सिर) ॥
भा. are: TH व्यावत्तयति। ware तवप्रटत्तिमाते स्यात् एतदिधानं, प्राप्तं fe 'तावत्येव निमित्तं" यस्य विः- चभ्युरेतिः- डति, इवियंदणं खलच्छणत्वेन, “यस्य विः- शभ्युरेतिः- दति ufsafaa उदयो निमित, प्रत्तं इवि- ले्चयति, न उदासीनम्; तस्मात् “विः अभ्युदेति इत्य- पमाने ved हविः श्वभ्युदेति-दइति गम्यते; न ड तत् निश्प्तम्-इत्येतेन aay विशेषयितुम्, भिद्येत fe तदा वाक, --यस्य इविनिरप्तं, न श्वनिरुप्तम्- इत्ये वमपे च्यमाणे विः ्भ्युटेति- इति a अक्यते विधातुम्। तस्मात् अनिर्पेमपि इटिः-इति॥
* ^“ उखुपांश्यामः पार मादस््यामव नामावास््यायामिति awa, न सेयं शना-चिकति सिकारोऽभिष्ठषति, ्वधिकरख् रमा म यज्यते, URI वा ASUS Wea वाक्येन ` faferara उपांश्ययामस्य, कथं afe टा मिकम, wagered न्यायमाजमेतत" इति वातिकं, “ नन् suing <a Teface नाखि, तत् कुता देवतापनये। Gat बति चेत्, शवं तदं रला -चिन्नाख" इति न्यायमालला च अनामसन्धेया ॥
९ अध्याये ५ पादः॥ Do
इ लक्षणमाचमितरत् ॥ १४ ॥ (आ० Fare) ॥
भा. श्रथ यदुक्तम्,-निर्प्तसंयोगो भवति, “यस्य इविनिरप्तम्- दति, लक्षणमामेतत् ˆ निरपतम्- दति, कचित् पदां तस्य प्रहत्ते-दइत्ययः॥
ख तथा चान्याथदशनम् ॥ १५॥ (य°) ॥
भा. श्रन्याथाम्पि च एतमथं दशयति, "स waned इवि रभ्युदियात्, भन्नातमेव तदेषा ब्रतचया, यत् पुदुदुग्धं दधि दविरातञ्चनं तत् कुन्ति, भरतिमुञ्चन्ति वत्सान्, तानेव तत् FACIE, ATIC पणभाखया श्रपाकरोति, तत् यथवादः भन्नातमामावास्यं- इविरेवभमेव AeA व्रतचया बा नोदाशंसेत, Wr वा विरभ्युदियात् इतरथा तदं कुयात्, एतानेव तण्डुलान् सछात्फलकृतान्- दरति, श्रगृोते* हविषि sed विधिं ब्रुवन् गृद्दोतिम्प्यनिरुपते बाभ्भ्युदये प्रायधित्त दशयति ॥ (६।५। ९ Fe) I
Sra Tether भिभ्भापाधिकरशम् ti
ख. अनिरुपतेऽभ्यदिते organ निवपेदित्याखरण्य- स्तण्डुलभूतेष्वपनयात् ॥ १६ ॥ (To) ॥
भा. wena निभित्तम्-दति रस्थितम्। नेमित्निकस्तु देवता पनयो देवतान्तरसंयोगखच, fa निापोत्तरकालं तण्डलावस्ये दतिषि weet निवापस्तु ्राज्लतीभ्य एव स्यात्, Wray उत aaa एव ?-डइति daa) किं तावत् प्राप्तम्?
* 20a र्ति ate wile TTS: I
Soh मीमासा-दनमे
भा. ' अनिरुपेभभ्युदिते प्रा्टतीभ्यो निवेपेत्- इत्याश्मरथ्यः ्राचा- या मन्यते खा । कतः ?। ' तण्डलभतेष श्रपनयात्, तण्डलभतेष श्रपनयः श्रयते, * यस्य इ विनिश्प्ं परस्तात् चन्रमा Mae fa चधा तण्डुलान् विभजेत्-इत्यभ्युदयावगमात्* श्रनन्तरं तण्डुल विभागम् श्राह, सोग्तष्डुलभुतेषु न श्रवकरूपते। तस्मात् निर्म तण्डुलाभावादनपनीता SAAT: प्राछ्त्यः- इति माछ ana एव निवेपेत्- डति ॥
ख. व्यृद्धभागभ्यकूवालेखनस्तत्कारित्वाहवतापनयस्य i १७ ॥ (fae) a
भा. तुशब्दः प्त वयावत्तयति। बुद्ध या भजन्ते कर्म, ताभ्यो निरवेपेत्- इति “Meee? श्राचाया मन्यते Gl कुतः?। तत्- कारित्वात् टे वतापनयस्य, यस्मात् अकाले तच्धप्रहत्निकारितो देवतापनयः, तस्मात् ्रषनीता देवता-हइति श्ूद्खभाग्भ्यो निबक्तयाः॥ (६।५।४अ)॥
किञचित्धिद ऽभ्य् दयेऽवभिटस्य दू्णौ निग्वापाधिकरकम् ॥
विनिर्प्तें न मुष्टौनामपनयस्तह्रणत्वात् ॥ १८ । (श्म we) । भा. अथ RTE चतुमुष्टिनिवोपे श्रपरिसमाे भवति संय, यत् fared तत् निरशप्तमेव, wafae किं mete) fran, fa वेह्टतीभ्यः, उत तुष्णोमेव ?-इ्ति। किं प्राप्तम् ?-- विनि- GW (सामिनिरुमे- इत्यथः) न तत्र देवतापनयः स्यात्। कुतः ?। ‹ तङ्गुणत्वात्, निवापस्य गुणो देवता, न मुष्टीनाम्,
* भ्युदयादिति we te ye TT: II
९ Wary ४ पादः ॥ Do
ख लक्षणमाचमितरत्॥ १४ ॥ (ATP fete)
भा. श्रथ यदुक्तम्,-निङप्तसंयोगो भवति, ‘ae ulster — दति, लच्षणमाच्रमेतत् निशप्तम्- इति, afeifyq पदाथ तस्य प्रहत्ते- इत्यथेः॥
च. तथा चान्याथदशनम॥ १५॥ (य)॥
भा. श्रन्याथाम्पि च एतमथं दशयति, ‘a agit इवि रभ्युदियात्, भरन्नातमेव तदेषा ब्रतचया, यत् Tyg दधि विरातश्चनं तत् कुन्ति, प्रतिमुञ्चन्ति वत्सान्, तानेव तत् युनरपाकुदम्ति, तानपराह्कै पणञ्राखया श्रपाकरोति, तत् यथवाद्ः प्रन्नातमामावास्यं. इविरेवमेव तदयद्यु व्रतचथा वा नोदाशंसेत, WHA वा विरभ्युदियात् इतरथा तद्ध कवत्, एतानेव तण्डलान् सछत्फलीकछतान्ः- इति, अगद्ोते* हविषि wet विधिं ब्रुवन् aware वाम्भ्युदये प्राय्ित्त दशेयति॥ (६।५। ३ Fy II
Saad वेशतोभ्यो निव्योपाधिकरशम् ॥
ख. अनिरततेऽभ्यदिते maaan निवपेदित्याखरण्य- स्तर्डुलभूतेष्वपनयात् ॥ १६ ॥ (पूर) |
भा. प्रहत्तमाभ्रं निमित्तम्-दति स्थितम्। नेमित्तिकस्तु डेवता- पनयो देवतान्तरसंयोगश्च, fa निापोत्तरकालं तण्डलावस्थे इतिषि कक्ष्यो निवापस्तु प्राकृतीभ्य एव स्यात्, ज्रातेभभ्युदये उत Fada एव }- इति daa, fa तावत् पराप्तम ?-
* परीते इति we wits ge qa: I
Ook Mates
भा. “अनिरपेभभ्युदिते made नि्ेधेत्- इत्याश्मरण्यः' gra. या मन्यते छा । कुतः ?। “ तण्डुलभुतिषु Yea, तण्डलभूतेष श्रपनयः शूयते, “ यस्य इविनिश्प्तं परस्तात् चन्रमा ae fa चधा तण्डुलान् विभजेत्--दइत्यभ्युदयावगमात्* अनन्तर तण्डुल विभागम् श्रा, सोग्तण्डुलभूतेषु न अवकर्पते। तद्यत् अनिरपे तल्डलाभावाद नपनीता देवताः प्राछछत्यः- बति प्रा ang एव निवपेत्- इति ॥
ख. व्यृङ्गभागभ्यरूवालेखनस्तत्का रित्वाहेवतापनयस्य ॥ १७ ॥ (fae) a
भा. que: we व्ावत्षयति। यद्धं या भजन्ते कर्म, ताभ्यो निवेपेत्- इति Meee! चाया मन्यते GT कुतः }। तत्- कारित्वात् देवतापनयस्य', WaT काले तच्प्रटत्निकारितो देवतापनयः, तस्मात् अपनीता रेवता-इति TENA} निदप्तद्याः॥ (EE VIB Ge) ti
fafefreruzishree दुर्ग निव्वीपाथिकरणम ॥
ख. विनिङ्प्ते न मृष्टीनामपनयस्तहूणत्वात् ॥ १८ ॥ (श्म पृ०)।
भा. We ATER सतुमुष्टिनिवापे अपरिसमापे भवति संजय यत् fared तत् frente, wafad किं प्राश्टतीभ्यो निर्यं कि वंतीभ्यः, उत तृष्णोमेव ?-इति। किंप्राप्तम?-*बिनि- सप (सामिनिख्मे-इत्यथः) न ay टेवतापनय स्यात्| कुतः ?। ˆ तहुणत्वात्, निवापस्य गुणो देवता, न मुष्टीनाम्,
* wacarter are Ste ge पाठः॥
€ अध्याय ५ पाद्ः॥ Sok
भा.स च निदापः तरेवताकः। कुतः?। चतुःसञ्ुयापूरणाथेत्वात्
ख.
भा
सू.
भा.
श्भ्या समात्रं AN, तच्च श्रभ्यासमात्रं पुनः क्रियते, Yara छते तस्मिन् निद्षापे न देवता अपनीता। स णव श्रयं पुनः करियते, पुनरपि क्रियमानस्य अनपनीतेव रेवता भवितुमद्धति इति प्राृतीभ्य एव निवक्ष्यं, न -च उत्तरो मुष्टिः पथक् दाया, येन देवतापनयो भवेत्, तस्य निवापस्य सह्या पूरणम् एतत् fad | तस्मात् ्रनपनयः- दरति ॥
अप्रारुतेन fe संयोगः तत्स्थानोयत्वात् ॥ १९ ॥ (रेय We) ॥
न प्रारतीभ्योः निवेस्य, काम्यस्तदिं वेरतीभ्यः। कुतः ?। “श्रप्राृतेन' देवताविशेषेण संयोगः शूयते, न श्धितेन,-- ‘jar तण्डुलान् विभजेत् रति प्रारतीभ्य श्राच्छिद्य वेती- भ्यो frauen विधोयते, ता इदानीं तत्स्थानीयाः। wang विनिरु्े निषत्ता देवता अन्याः, अन्याख्ोषपजाताः। तस्मात् वे्टतीनाम् संयेागेन निवा पञचेषः कततै्यः- डति ॥
अभावाच्वेतरस्य स्यात् ॥ २०॥ (सि°)।
श्रभावात् इतरस्याङ्धंस्य* दे वतासंयुहकस्य, न निवापो भवति देवतासंयुक्ः, यदि निवापेम्द्ं अन्यद वत्येग्हवामप्यन्यस्थै रेब- ara, नैव निबाप इतरदेवताको वा इतरदेवताको वा; तात् तूष्णीमेव निव्नच्यम्, GIT ्रन्यतर्र THETA भवति॥ (€।५।५ Be) i
I
bs CATH इति ate Wre Fo पाठः॥
‘OV मीमांसा-दष्रमं
सञ्चयदसन्रयद्भयस्मेवाभ्युदये प्रायित्ाधिकरशम् ॥ ख. सान्नादयसयोगान्नासन्नयतः स्यात् ॥ २१॥ (पृ०)॥
भा. श्भ्युदितेटिरेब उदाहइरणम्। तच अयते, ‡ दधनि चकम्: Ra वसम्ः-इतिः। तत्र सन्देहः किं सन्नयतो भवति श्भ्युदये प्राययित्तम्, उत अविद्धेषेण ?--इति। किं पाप्तम्?- ‹ सन्नयतः' अभ्युदये प्रायसित्तम्। कुतः ?। ˆ सान्नास्यसंयोगात्, सान्नास्यसंयेागो fe भवति, “wat चरुम्, दधनि चङम्- इति, श्टताद्यभावात्, न श्रसन्नयतो भवितुमदेति, toed fe तथा स्यात् ॥
ख. शआओषधसंयोगाद्ोभयोः ॥ २२॥ (सि०)।
भा. वाज्र्दः TY व्यावन्नयति। "उभयोः रपि स्यात्, न केवलस्य
सन्नयतः, ` श्ौषधसंयोगात्, “ये मध्यमा ये स्थविष्टा ये
` लोदिष्टा- इति भवति अ्रौषधसंयोगः, स च शक्योगसन्नयतापि
-इति। तस्मात् न wala कारणेगसन्नयतो निवत्तत, उभयो- रपि wea भायसित्तम्-डइति॥
a. वेगुण्यान्रेति चेत् ॥ २३ ॥ (Ale) i
भा. इति यदुक्त श्रसन्नयतो द्रः श्टतस्य च श्रमावात्तदधि- करणता नास्ति। तमात् वैगुण्यं तिन् प्रक्षे इति, तत् परिषशत्तव्यम्- इति tt
ख. नातत्संस्कारत्वात् ॥ २४ ॥ (Be fate) ॥
भा. नैतदेवं, न fe दपि ्रधिकरणश्चरोः पणे शूयते, किन्तु यथा स्थविष्ठा द्धाय प्रदा, ud दध्यपि रेवतासम्बन्धाथं * त्र ययेति, पर एवमिति पाठा We Hts UA कर He पलक नालि॥
¶ अध्याये ५ TE SUV
भा. विधोयते, न चरशसम्बन्धाथेम्- डति, भिद्येत fe तथा वाक्यं - स्थविष्ठा देवतायै, दधनि चते कत्त्याः-दति; सप्तमी- संयोगस्तु wagers: | तख्ात् च्रविवक्ितं तेषां साहित्यं, aquad fe ते शूयन्ते शति, नदि पयो दधि च नास्ति - दूति स्थविष्टानाम् न देवतापनयो भवति, ्रसन्नयतोम्पि aT TS अपयिष्यते-दइति॥ (६।५।६अ०)॥
garg senarag विश्च जिद्धिकरकम् |!
ख. साम्युल्याने विश्वजित्क्रोते विभागसंयोगात् ॥ २५॥ (पूर)
इदमामनन्ति, "यदि सत्राय Afaat wa साभ्युत्तिषठेरन्,* सोममपभज्य ॒विश्वजिता श्रतिरात्रेण सदस्तोमेन स्पष्टे सवैवेदसद ऋणेन यजेरन्-डति। तत्र सन्देहः,- किं क्रीत राजकस्योत्थाने विश्वजित्, उत प्रहटत्तमास्य ?-दूति। कि ्राप्तम् }-“ साभ्युत्थाने विश्व जत् wat स्यात्। कुतः?। °विभागसंयोगात्,-- "सोममपभज्य विश्वजिता यजेरन्- इति, ये हि श्रक्रीते राजनि उत्तिष्ठन्ति, तेषां सोमविभागाभावात्
वेगुष्यं स्यात्। तस्मात् क्रीतराजका उत्तिष्ठन विश्वजितं कुदुः ॥
भा
=
ख. प्ररत्तेवा परापणान्निमिनत्तस्य ॥ २&€ ॥ (सि०)॥
भा. AIMS! पचतं यावत्तयति। प्रत्तमाच्रस्य उत्थाने स्यात् कुतः ?। * प्रापणात् निमित्तस्य", साम्युत्धानं निमित्तं विश्वजितः,
* uray frsrsTy षति ate Wits ge पाठः। श्वं तज खथेति पाठा नाख्ि॥ † खम सामे इत्यधिकः पाठः कार wie Te II
DLR गिमांसा-दगंन
भा. तच प्रापतं, न च तच्छक्यं विरषयितुम्,- कोते सोमे साभ्युत्थानम् -इति॥
ख. आदेशर्थेतरा Ala: wow (ste fare)
भा. अथ यदुह्ठम्,--्क्रीते Tatas विभागाभावात् विगुणं कुयेः-इति, तत्परितथ्यम् ; श्र उचते, न विभागो विधौयते, भिद्येत fe तथा वाकं,-साम्युत्थाने विश्वजिता यजेरन्, सोमस्व तु WT हत्वेति; तेन -अपभस्धः- इति अनुवादः। कथम् प्रातिः ?- इति चेत्। अथात् उत्निष्ठतां विभागो भवति धनस्य, सोम्यं waxerera विभागः सोम- विभागेन लशच्यते,-- सोमं विभनज्धान्यानि च zenfu—rfa श्रादेजाधा इतरा अतिभवति। तस्मात् क्रीते च WHA च राजनि sfusat विश्वजित्-दति॥ (६।५। 9 We) ॥
Crerefcurwg creowiwafraafwaces | ख दीक्षापरिमाणे यथाकाम्यविशेषात्+ ॥ २८॥ (पर) ॥
भा. ज्योतिष्टोमं प्रहत्य श्रयते,-, णका drat fre उपसदः पश्चमीं प्रस॒तःः- इति ‘fret eran’ ‘aren Sher’ —cfa बहूनि दीक्षापरिमाणानि श्राम्नातानि। Ae सन्देहः किम् नियमो, यदा तदा परिमाणम् उपादेयम्; उत ey erat 7—afa किंप्राप्तम् ?-*दीक्षापरिमाणे यथाकामी स्यात्, नास्ति नियमः। कुतः?। ‹“चविदेषात्, न कञ्चन
* खज ‘waren: fern afd” इत्यादिना “ तस्मादिमे बावधारका, दोच। परिमाणे यथाकामोति .सिद्धाकख्धजम्'' terra सम्दर्भन वाक्तिंकृता खजाभिप्राय- मन्यथा Bere wearer नान्बमादि। रनमेवाधिकरशं feat विभक्् are- माण्टायामधिकरश््धयं safe) ततस wearer: अधिकरणस्य साम्बं नाल्ति॥
९ ध्याये पादः ॥ OCB `
भा. fasta उपाटोयते। तस्मात् यत्किद्ित् परिमाणम् उपादेयम्
q.
aT.
भा.
भा.
न्व
am |
--दूति॥
दाद् शासतु लिङ्गात् स्यात् ॥ २९ ॥ (fae) a
'हादशाद्धः" एव परिमाणम् उपादीयेत कृतः ?। ' लिङ्गात्! (सामण्यात्- इत्यथः)। किं सामथ्ये ?। दादश crate hat ब्टतिं वन्वीत'*--डूति नित्यवदाम्नायते, न पाकं; तदेव नित्यं कुवन्, न शक्रोति श्रन्यत्परिमाणम् उपादातुम्। तस्मात् हाद्श्रादः एव परिमाणं नियम्येत, श्रन्यानि परिमाणानि विकृतौ भविष्यन्तीति न एषाम् श्रानथैक्यम्- डति ॥ (६।५। & Fo) ॥
जवासयमे माषपोरंमास्या पुरसतारोचाधिकरकम् |
` पोणंमास्यामनियमोऽविेषात् ॥ ३० ॥ (म Te) ॥
गवामयने श्रुयते,--* पुरस्तात् पौणमास्याञ्चतुरदे aca’ --इति। तत्र सन्देहः, कस्याः पौणमास्याः?-इति। किं area ?--* पौणमास्याम्-अनियमः-इति। कुतः?। च विशेषात्, awa alaq विञ्चेषवचनः अब्दः उषादीयते ॥
्रानन्तय्यीत् तु AA स्यात् ॥ ३१ ॥ (RAT) | तुशब्दः पशं चयावत्तेयति । नेतत्,-अनियमः- इति, IN पौणेमासो तु भवेत्। कुतः ?। 'श्रानन्तस्यात्, पौणेमासीम् ` SH श्रनकरं वाक्ेषे Vt Ta, “ पुररतात् पौण- मास्याखचतुरे STAC WATS वा एषा पौणेमासो सम्बत्य-
* “agra चाञ्जया दग्यसम्यादनं भतिवनमम'" रति माधवः ॥ 4 ध
९४ मोमांसा-दबन
भा. रस्य, या AA पौणेमासी'- इति। अज्र “सन्दिग्येष वाक्य शेषात्” (९।४।२< खू०)- इति MN नियम्येत ॥
ख. माघो वेकाष्टकाश्चतेः॥ ३२॥ (fae) ॥
भा. aTeeg: प्तं व्यावत्तयति। न चैतत् श्रस्ति चेचो- दरति, किन्द्ि ?-*माधो-श्ति। कुतः ?। ˆरकाष्टकाशतेः, wa fe णकाष्टकाञ्चतिभेवति, तेषाम् “एकाष्टकायां क्रयः सम्पद्यते -दति। तस्मात् माध्याः पुरस्तात् wack दील्ितस्य एकाष्टकायां क्रयः WIA कर्तम्, न GUT; तदेतत् साम्य नाम लिङ्ग, तत् वाक्यस्य बाधकं भवति। तस्मात् माघी Thee मासी-इति॥
ख. अन्या अपीति चेत् ॥ ३३॥ (आ०)।॥
भा. इति चेत् पथ्यसि,.-माधी पौणेमासी, एवम् एकाष्टकायां क्रयः सम्पत्स्यते- इति; तत् न, AAG अष्टम्य एकाटकाः, "दादश एकाटकाः- इति, तेन न दोषः॥
ख. न भक्तित्वादेषा fe लोकं ॥ ३४ ॥ (आ० नि०)॥
भा. नैतदेवं, भाक्तो दि wears Teale एकाषटकाशब्द्ः; एषा fe मुख्या, या माध्यां carat ; मुख्गोणयोख मुखे सस्मत्ययः ; तद्मात् मायेव पौणमासी-दति॥
ख दोश्ापरापे चानुग्रहात् ॥३५॥ (ae a) I
भा. “रुकाष्टकायां दीक्षेरन्, एषा वै सम्बत्सरर्य wit, यत् एकाष्टका" CVA पुनः, चतुरे पुरस्तात् Weare sat विधाय “तेषाम् रका्टकायां क्रयः सम्पद्यते, तेनेकाषटकां
९ अध्याये ४ WT Il ७१५
भा. aaa" कुवेन्ति- इति, दी च्तातः प्रचुपरताम् एकाष्टकां क्रयेण तु गृह्णन् माध्याः पौणमास्याः च्रधिकारं दभयति। Tey माध्याम् शअटम्यामभीज्यमानायां भवति मखः “यां जनाः भतिनन्द्न्ति रा वों घेनुभिवायतीं, सम्बत्सरस्ययापनीसा नो स्तु सुमङ्गलो- दति TEATS सुराधसे खादहा- दूति, याम्सौ भार्थ्टमो, ताम् एकाष्टकां दशयति ॥
ख- उद्याने चानुप्रोहात्॥ ३६ ॥ (यु° २)॥
भा. “उत्थाने च' अनुप्ररोद्दं दशयति, ' तान् उतिष्ठत श्रौषधयो वनस्पतयोगनूत्निष्टन्ति--दूति वसन्ते Seared दशेयति, afer श्रषधयो aay sista! तद्यादपि सा नियम्यते ॥
ख. अस्यां च सव्वलिङ्गानि ॥ ३७॥ (यु° ३)॥
भा. श्राप वा एते स॒म्नत्सरस्याभिदीचचन्ते, य एकाष्टकायां दीषन्ते- दति, श्रात्ता aaa काले भवन्ति, स ATA कालः, शतेन च श्रात्ता मवन्ति। तस्मात् area एकाषटका-- इति। तथा, ‘aed वा एते सम्बत्सरस्याभिदोच्लन्ते, य एका- कायां दीच्चन्ते- डति, यनपरिटत्तिदस्तशब्देन उचयते | तथा WW नामिनन्दन्तोम्बन्डथमभ्यवयन्ति- इति Wart टी. fort श्रभिनन्दन्तोमभ्यवेयुः। तद्मादपि माघी पौणेमासी -दति॥ (६।५।९ We)
[त ee te = re ee ~= = = ^ . [ ष 3 मि क 1 क ee re श eee,
* मच्छंवर समोचीमामिति we do पुस्तकं टीका वते ॥
९ हं मौमांखा-दष्न
दौचोत्कषें तधियमानामप्यत्कषं धिकरकम् ॥
ख. दीक्षाकालस्य श्ष्टत्वादतिक्रमे नियतानामनुकषः प्राप्तकालत्वात् ॥ ३८ ॥
भा. इदम् श्रयते ‘aa Saat न ददाति न wala a जुदोति- दति ज्योतिष्टोमे समामनन्ि; यितु देवात् मानु- षात् वा प्रतिबलात् दी्षाकाल उत्छष्यते, तच सन्देच्ः,- किं दानद्ोमपाकानाम् उत्कषेः, उत न ?-दति। किं प्राप्तम्? — sean’, नियता हि दान-दाम-पाकाः, “यावञ्जीवम् अद्रिं जुददोति-इृत्येवमादिनिः खतिभिः तेषामपवादो- येष्वद्धःसु साङ्गो ज्योतिष्टोमो विदितः, तावन्ति चद्धानि मक्का अन्येषु THT कत्तथाः, ज्योतिष्टोम-विधानकालात् परतो- प्भरतिषिद्धाः। तस्मात् waa, भाक्तो हि तेषां काणः- इति ॥
ख weal वा दीक्ितित्वादविरशिण्टं fe कारणम्॥ २९ ॥ (fa) a
भा. areata Te विपरिवत्षते। यदुक्षम्,-नेषाम् उत्कषैः- दूति, नेतरे वम् ; उत्शषट्याः। कुतः ?। Shaan, Afa- तस्य ते प्रतिषिद्धाः, न दीकितो afaa काले; equ fe एवं स्यात्, यथा तु वयं ब्रूमः, तथा Bla: कारणम् ; प्राक् च अबनग्डथात्, अयं टोल्तित wa; श्रविर्जिष्टं fe कारणम्, यत् एव ज्योतिष्टोमविधानकाले, तरेव अरतिक्रान्तेम्पि; suas fe दौच्ितत्वं fe कारणम्। तस्मात् तेषाम् खत्कषेः-डति॥ (६। ४।९० Wo) ॥
६ श्यध्याय५ पादः॥ OW
व्योतिष्टमेत्कषं प्रतिद्ामानमुंष्टानाधिकरशम्॥
ख. तच प्रतिहोमो न विद्यते, यथा पुव्वपाम् ॥ ४० ॥
भा. तत्र उत्छष्यमाणे safe’, wade होमेषु किं परि
a.
भा.
agra होमाः aren, उत न?-दूति। कि प्राप्तम्?- ufcagara होमाः क्रियेरन् । किंकारणम् ?। अवश्यकन्तवय- तया हिते विद्धिता War, wfaver श्रपि ade एव, तथा fe एषाम् अवश्यकत्त्यता श्रनुगृहीता भविष्यति, प्रधानमात्रं तु नियतं, न च्च कालानुरोधः कन्त्यः, नदीवेग- स्थानोयत्वात्। यद्यपि श्रतिक्रान्ताः कालाः, अतिक्रान्तानाम् wage प्रधानमाचाणि कत्तव्यानि, यथा waa भूङ्गिग्टतकदानादि, यत् श्रतिक्रान्तं भवति, तत् परिसद्यु्ाय क्रियते, एवमिदम् श्रपि-दइति।
एवं प्राते जमः,“ नतर मरतिद्दोमो न विद्यते, यथा पदा, RTT श्रत्वा कुयात्, न AAW; कन्तद्याख् एते, मरतिधिद्धत्वात्, * यथा year, रसति कालातिक्रमे श्रतानाम् न fret, एवम् एषामपि- इति ॥
कालप्राधान्याच्च॥ ४९१॥ (Ao) i
कालप्राधान्यं च भवति, निमित्तत्वेन तस्य तत्वात्, तद- भावे विद्धितमेव न भवति, प्रधानमात्रं यद्यपि नियम्थेत, तथापि निमित्ते काले; स च नदीवेगस्थानीयः कालोग्तिक्रान्तः, रतो न प्रतिद्ोमः BAT! — डति ॥ (६।५।९९ श्र) ॥
* च्धातिष्टामकाले इति ate mite Te पाठः॥
SUG मीर्मासा-दश्यने
खदबसानीयात्कषंऽपि प्रतिषामाननु्ठानाधिकरखम् ॥ त. प्रतिषेधाच्चोह्नम वखथादेष्टेः ॥ ४२॥
भा. WEAR श्रा उद्वसानोयाया Lea होमाः, तेष्यति- ‘wae देवेन मानुषेण वा प्रतिबलेन भवति संञ्रयः,--किं भरति- होमः He, उत न ?-दति। किं प्राप्तम् ?-कतेव्यः- इति, SAMA दि स तदा भवति, दीक्लाणाम् उन्मोचनाधा fe श्रवग्डयः; AGI क्ताः, ते न कताः-इति। एवं WTS FA, WL THUY, आ उदवसानीयाया "दृष्टेः, श्रतिपन्नानाम् न प्रतिद्ोमः स्यात्। कुंतः?। ‹प्रति- waa’, प्रतिषेधो fe भवति, रतया पुनराभेयसस्ितया इ ष्या अथिद्ोतं होतद्यम्- दूति, भागुद्वसानीयायाः, शोमस्य प्रतिषेधः, यावत् उदवसानोया उत्लष्यते, तावत् प्रतिषेधः; एवं fe, LATA SUT स्यात्। तस्मात् WHAM, ते न छताः- दति, न स्यात् प्रतिद्ोमः-डति॥ (६।५।९२ We) i
भ्रतिदामे सायमग्रिराचप्रव्डत्यार्भाधिकरकम् ॥
ख. प्रतिद्दोमश्चेत् सायमसिद्दोचप्रश्तीनि wa- रन् ॥ ४३ ॥
भा. रतेषु एव उदाद्रणेषु भवति संशयः, fa म्रतिदहोमे सायमच्रि्ोचप्र्डतीनि श्रारग्येरन्,* oa भातः wfawls- प््डतोनि?-डूति। “ननु नास्त्येव प्रतिद्धोमः- इति स्थितम्। उचपते,-श्रसिति- इति कत्वा चिन्तयामः। छत्वा-चिन्तेयम्, अन्येषु सदृशन्यायेषु उदाहरणेषु स्याः प्रयोजनम् श्रस्ति--
* शूयेरन् एति wre करी ° पुर पाठः॥
९ Wey ५ पादः॥ - OVE
भा. दति font) किं माप्तम् ?--च्रनियमः, श्रथेक्छतत्वात्। एवं ara ब्रूमःः-यदि प्रतिद्धोमः क्रियते, सायमश्चिद्ोजप्रष्टतीनि BAC वुतः?। सायमग्निद्दो्रादारग्य श्रतिपन्नानि, तेन वानुपूर्ंण प्रतिद्ोतच्यानि-इति॥ (६।५।९९अ०)॥
षाङ्शिसंस््े प्रातरपरे ज्रभ्त्यन छानाधिकरण्म् ॥ ख. प्रातस्त घोरशिनि ॥ ४४ ॥
भा. षोड्शिसंस्ये सोमेम्तिपन्नेष Wey सन्देहः, किं सायम- प्रिद्दोतरेण-दूति, उत प्रातः*?-इति। कि प्राप्तम्?-साय- AMAT पूस्िन् अधिकरणे उक्तम्, उत्सगण सतरैवम् दरति wre) तथा प्राप्ते उचते,-“प्रातस्तु षोडशिनि, षोडशिसंस्थे प्रातरग्रिद्ोचादौीनि अरतिपन्नानि- इति aracfa- होत्रादेव समारणग्यानि-इति॥ (६।५।१४ Be) tt
भेद्मदिभिमिशकद्ामसय दणपुशंमासाङ्त।भिकरशम् ॥
a. प्रायञित्तमधिकारे सव्वच दोषसामान्यात् ॥ ४५ ॥ (te) ॥
भा. दशपुणमासयोः शूयते, “भिन्ने जुष्ोति खनने जद्ोतिः- इति। तत्र किंदशपूणमासयोरेवेतत्,- भिन्ने न्ने च भाय- खित्तम् उत यज भिद्यते खन्दति च?-इति। किं भाप्तम् ?
[
* “भ्रातःसवमं बहिःपवमामेन स्तोष्यमासा त्विजः शालायाः वदि प्रसर्पन्ति तदानी Hae षष्ठ ताऽन्यः इत्येवं पिपौलिकावत् TIRE गन्तव्यम् । तज परता मम्भः कलं Weiss VSAISY गच्छत् । एवं सति यदि प्रमाद्ादुङ्गाता ग्टहीतं कच्छं मसत तदा दसिशमद्च्ला SHIT यज्ञः समापनोयः। तं समाप्य पनरपि स aq: प्रयाक्ब्धः। afer प्रयाग पूर्वे यदितं Rai सत् दयात् । यदा प्रतिहता aga, तदा तस्ित्रेव प्रथामे wad सद्यात्" इति म्यायमाखाऽम सन्धया ॥
२० मौमांसा-द्भ्न
भा.- प्रकरणे यत् प्रायञ्ित्तम् एषञ्ञातीयकम् किञ्चित् उत्पन्न, तत् सव्र ay यत्र भिद्यते सकन्दति वा, at aq स्यात् HAT? दोषसामान्यात्, समानं निमित्तम् way भेदनम् वा, स एवा दोषः-इति waa) प्रकरणात् दथेपुशे- मासयोः Ways, वाक्यात् Beals, प्रकरणाच्च वाक्यं बलीयः। Ta स्बच स्कन्ने भिन्ने च प्रायञित्म्-दति॥
ख. प्रकरणे वा शब्दहेतुत्वात् ॥ ४६ ५ (fae १)॥
भा. “प्रकरणे' एव भिन्ने खनने वा प्रायसित्तम्। कुतः ?। "अन्द् त्त्वात्, तेन wads अर्थेन सदेकवाक्यता रषा Warne, ततो शोमवतो यागस्य प्रत्यायने मर्तो यजेत- इति अब्दो तुः; एवं चेत् तदुषकारेणाथैवान् भविष्यति- इति, इतरथा विना वाक्येन, फलं करूपयतश्चम् स्यात्, तस्मात् वाक्यं फला- भावेनेव बाधितम्-इूति कत्वा प्रकरणम् FTW TTA xfer ui
ख. अतदिकारश्च ॥ ४७ ॥ (fae २) ॥
भा. ay, "तदिकारः' शरभरिद्धोचम् ज्योतिष्टोमो वा, न दथेपुणे- मासविकारः, यदि तरिकारो भवेत्, तापि wa भिन्नेवा प्राय्ित्तम् स्यात्- इति॥ (६।५।९५ Fo)
व्यापच्चश्न्या्थंमिषशयाधिकरशम ॥
ख. व्यापन्नसापष्प गतौ यदभोज्यमार्याणां तत् प्रतोयेत ॥ ४८ ॥
भा. 'खापन्नमण्तु प्रहरतिः- डति शूयते । fa वचयापन्नम- इत्युच्यते ?--इति तदभिधीयते,- वापनं, दूषितं येन कायन
₹ अध्याये ४५ पाद्ः॥ २९
भा. क्रियते। fa तत् ?। यत् श्रभोज्यमायाणाम्, केश्कोटा वपन्नम्
न्येन वा उपघातेन उपहतं, तद्यापन्नम्-दति॥ (६।५। ९.६ We) ॥
अपच्छेद धामपदोऽपि srafamfuaces ॥
सख. विभागञ्ुतेः प्रायश्चित्तं योगप्ये न विद्यते ॥ ४९ ॥ (पू०,॥
भा. भ्रस्तोतुद्गात्रोरद्वातुमतिदत्रावेा यत्र अपच्छेदः, किं तच भायित्तम् स्यात्, न?- डति भवति Yaa किं तावत भासषम् ?--श्राय्चित्तम् यौगपव्ये न विद्यते'। कतः ?। "विभाग qa’, विभक्तेःपच्छेटे * मायञ्धित्तमामनन्ति, चरपच्छेदख श्रयम् विभागः, स saat साध्यते, इद च एकेन साध्यमाने श्रूयते प्रायञ्धित्तम्, उद्भाचरा wear al न च यदपरेण सद क्रियते, तत् केवलेन छतं भवति, यदि fe केवलेन छतं स्यात्, तेन शातं, श्रपरः किं कुयात् ?। तस्मात् न युगषद्पच्छिन्नयोः मायञ्ित्तम्-इति॥
ख. स्याद्वा प्राप्तनिमित्तत्वात्ालमाचमेकम् ॥ ५०॥ ( सि०)॥
भा. “स्यात् ar म्रायञित्तम् यौगपदयेम्पि, area fe निमित्तम् अपच्छेद उद्गातुः rary ay fe दयोः श्रपच्छेदः, त्र दावप्यपच्छिन्नौ, एकोग्प्यपरोभ्पि ; संयुक्तस्य द्धि पथग्भावो- TUES, स च उभयस्थोम्पि, एकेनापि aT च्रपष्डेद्ः क्रियते. म्नपेच्य श्रपरम्, अपरेणापि। ˆकालमाच्रन्तुः तत्र “एकम्, न
~ ~+ - ~-~-~-~ ~ ~~ > ee = मि ज थव == = ~ = - ~~ ~ "~ = ee क
* वच्छद् दति Wo सा पर Ws I + त
NVQ Warat-quy
भा. च कालेक्वादपच्छेदयोः Tay भवति। wena प्रायधित्तम् युगवद पष्छेदेण्पि॥ (६।५।९७ Fo) i
[मि
भागपद्येऽदाचिष्छ-सम्पैखदाचिष्यविकर्पाधिकरकम् ॥
ख. तच विप्रतिषेधाद्धिकल्पः स्यात् ॥ ५१ ॥ (सि०) ॥
भा. यदयद्रातुप्रतिद्ध्ाः युगपद पच्छेदो भवति, aT सन्देदः,-- किम् अदाच्िण्यं, weed वा विकरषः, उत समुश्वयः ?- इ ति। fa माप्तम् ?- "तच विप्रतिषेधादिकरुपः स्यात् विक्द्भौ हि एतौ करपौ, सवेखमदाक्षिण्यं च; तस्मात् विकरपो भवितुमदति ॥
ख. प्रयोगान्तरे बोभयान्ग्रदः स्यात् ॥ ५२॥ (पूर)॥
भा. arm: we arama) न च एतदस्ति,-विकल्पः- दति, उभयोबिधानात्, सवीङ्गोपसंदारौ प्रयोगवचन एवम् उषपपदयते। विकरूपे fe Te बाधः, TWIT समु्यः। रथ यदुक्तम्, -- विरोधात् विकरपः- इति । उचयते,“ योगान्तरे वा उभयानृ्द्दः स्यात्” तेन पुनः ˆ यजेत इत्युचयते, दिस्तस्य प्रयोगः। त्र एकस्मिन् प्रयोगे एकः Hew, अनन्यस्िन् WIT भविष्यति। एवम् श्विरोधः। तसमात् उभयं प्रायित्तम्- <fa i
ख. न चेकसयोगात् ॥ ५३ ॥ (Se) ॥
भा. नच, एतदेवम्। कुतः?। ˆरकसंयोगात् स एव यागः पुनः faa, यदि श्रन्यतरेण विना वैगुण्यम्-दत्यवधायत, Te क्रियमाणे चदाक्िष्याभावात् विगुणः स्यात्; न श्रन्यक्िन् प्रयोगे ्रियमाणे अन्यः प्रयोगाग्नुगद्यते, न च श्रदाधिष्यस्य
९ अध्याये ५ पादः॥ 923
भा. सठंखटानस्य च प्राधान्यं, गुणवता प्रयोगेण कम सम्बन्धयि-
ख.
भा.
aa | तस्मात् विकर्षः ॥ (६।५।९८ Be) i
WATTS उकरापच्डं दनिमिक्तप्रायधिक्ामुषटानाधिकरशम् ।। पौर्व्वापय पृव्वदो बेल्यं प्रकृतिवत् ॥ ५४॥
यच ATAU भवत्यपच्छेदः, तच्र किं पुनि मितं प्रायञचित्त, उत उत्नरनिमित्तम् ?-- इति भवति संशयः। किं प्राप्तम् ?- पूवस्य बलोयस्त्वं, पुापच्छेदे यत् नेमित्तिकं मासम्, afar सति तदिरुदधं न शक्यं क्तम्, न च श्रशक्यम् उपरे भवति, पूते विन्नानं भ्रा्षम्- दूति न dea तद्मात् तदविरोधेन
श्रन्यत् कायं न विरुद्धम्। क तद्दि तत् स्यात् ?। यच केवलं निमित्तम्। तस्मात् पूत विज्ञानं बलवत्।
एवं TR ge, पौवापय पूरौ बेर्यं' स्यात्। कुतः ?। श्राख्यातेन fe योग्धेः, कत्तचयः-दत्युचपते, तत्र waggqag यथा शक्येत, तथेति, तत् पूचविच्नाननाधेन शक्यते, नान्यथा, तेन पूदैविज्चानं बाधित्वा इदं कत्तेयम्- दूति भवति Wears |
“ननु पूं विन्नाने इदम् उपपद्यते, यत् भ्रन्यत् विरोधकं विज्ञानं भविष्यति, तत् ‘faear—afa syd fe तन्न way. माश्रयितुम्,- ददं नाम तत्-डूति, नच, च्रमरतिषिद्ध afar न yatrard सम्भवति। तस्मात् प्रतिषिद्धं भविष्यत्, यदा तु तत् भवति, तदा yates नाधमांनमेव उत्पद्यते ; तत् carat बाधितं न शक्रोत्युत्तरं बा धितुम्- डति, ' प्रकतिवत्", aq हि मारतं taeda बाध्यते, तत्रापि एतदेव कारणं न श्राधित्वा पूदविश्चानं Fad सम्भवति- दूति, प्रातं च पू, यतो विरतौ तद्पे्ता।
MIM वक्तम् च्रानुमानिकं प्रातं बाधते- दरति
०२४ मीर्मासा-दशभने
भा. चेत्। प्रत्य्षत्वेभपि सति नेव बाधेत, यदि यथावणिनोम्य- MAA न भवेत्, सति पृदंबिच्राने ्रञजक्त्वात् mai नाधेतैव। तस्मात् परबलीयस्त्वं न्याय्यमेव- दूति ॥ (६।५। ९< We) ॥
Sqn sia सब्वेखदचिादानधिकरखम् ॥
ख. TGR जघन्यः स्यात् GAIN सव्ववेदसन्दद्यात् यथेतरस्िन् ॥ yy tt
भा. यदा प्रतिदतुः पू्ेमपच्छेदः तत उद्गातुः, तच ्रदक्िणेन Cel Wass) तज सन्देहः,- पनयागे किं दाद्अअतं दातव्यम् उत सखम् ?-इति। किं प्राप्तम् 7-दाद्शअ्अजतम्। कुतः ?। एवं fe श्राम्नायते, aT तत् दद्यात्, यत् Yala दास्यन् स्यात्, yafary प्रयोगे ज्धोतिष्टोमदक्िणैव war | तस्मात् दादञ्श्तम्- Tat | एवं प्रापे ब्रूमः तच “पुनयन्ञे' ay “दद्यात्, यथा इतर- far (पू सखिन् weft सवेखम्)। “कथम् तच सर्दखम् ?- इति Wa wired: च्रषच्छेदात्, प्रतिश्र्तेरि च्रपच्छिघ्न दादअअतं बाधित्वा सतंस्वं दास्यन् भवति। "ननु पूेक्तिन् श्रनि दादश्र्तमप्यसौ दास्यन्नासीत्'। सत्यं, सद॑खदानेन त॒ उभयं प्रदत्तं भवति, तस्मात् ad) ‘aa श्रवागपि दादअशतात् WHET | नेतरे वम्, अधिष्टते दाद अते सर्वखम् श्रप्यधिकं भवति। रपि च पूर्स्मिन् श्रनि नेव crewed दास्यन् भवति--इति, एतावत् दास्यन्- इति sad, यस्य उन्नरकाले तावहानं भवति। न च, पसन् Tafa दादभ- ad दयते, तस्मात् न तहास्यन--दत्यवगम्यते, निथ्याबुद्धिः सा, तत्वेन अवद्धारः।
भा.
भा.
ई च्ध्याये ५ पादः ॥ ‘ORY
‘aq च wea अपि sfafeg भवति, तदप्यसौ न दास्यन्निति, साप्प्यस्य मिश्यानुद्धिः'। न-इत्याइ, साभ्यासस्य ज्योतिष्टोमस्य भ्रयोगः, तत्र प्रथमप्रयोगे श्रदाक्तिष्यविरोधात् सवखम् बाध्यते, दितीय प्रयोगे agrt चोद्यते ; तत्र विरोधो नास्ति, तस्य एव यज्ञस्य स एव प्रयोगः, प्रतिदत्ता च तस्मिन् च्रषच्छिन्नः- इति दादशशतं बाधित्वा सवसमेव दास्यन् -. wale | तस्मात् सबं खम् तत्र रेयम्-इति॥ (६।५।२० चर) ॥
'रुगरे ऽपच्छदे न सवंवामायकेमाधिकररम् ॥
` अगो यक्षिन्नपच्छेद स्तदावत्तत कमाएधक्तात् ॥
५६ il
TEA यदा भवति alafyeefa उद्गातुः अपच्छेदः, तदा सन्देहः किं AS TEN Arana, उत तदेव अदः? -दति। किंप्राप्तम् ?- wee wa: | कुतः ?। Tae ET: विना, तदा विगुणं भवति, तस्यात् गण एवावक्ते त-इति। एवं प्राप्ते ब्रमः aha eae’, ‘ae एव “श्रावत्ततः । कुतः ?। (कम पृथक्षात्”, पथगेतानि कमाणि, न न्यत् श्रः weary गुणनूतं, दृष्धा-इति च यागं परिसमाप्येति गम्यते, न साङ्गम्-दूतिः; यान्वइरन्तराणि साद्धाय्येन उपकरि- ष्यन्ति, विद्यन्त एव तानि; श्रतः सा्ाय्यं करिष्यन्ति-इूति। तसात् तदे वावत्तत ॥ (६।५।२९ We) ॥
इति ओ्रवरखामिनः at मीमांसाभाष्ये षष्ठस्याध्यायस्य पञ्चमः WT!
oad
Be ध्याये षः पादः ॥ क क्िक्िन
सजे ममनकनश्पानाम् सष्धाभिकाराधिकरकम् II
ख. सन्निपातेऽवेगुगयात् प्रुतिवत्त॒ल्यकल्या यजेरन् ॥ १॥ (fae) ॥
भा. Tafa उदाहरणम्, "सप्तदशावराः सज्रमासोरन् य णवं facta: qaarad य एवं विद्वांसः स्रम् उपयन्ति- इ ति। त्र सन्दे हः,- किं समानकरुपानाम् भिन्नकर्पानाम् च सहा धिकारः, उत समानकरपानामेव ?-इति। के पुनः समानकरुपाः ?। " राजन्याचिनधयश्ववसिष्ठवेन्यसुनकानाम्+ कण्वकश्यपसङ्कती- नाम् नाराशंसो दितीयः प्रयाजः, तनूनपात् LACT | वं केचित् नाराशंसकर्पाः, केचित् तनुनपात्करूपाः। तच किं तावत् प्राप्तम् ?-" स्निपाते' बश्छनाम् यजमानानाम् ये एव तुख्यकष्पाः, त एव Te समादीरन्। कुतः ?। “ शवेगुण्यात्, इतरथा यस्य करपो नोपसंद्ियेत, तस्य वैगुण्यं स्यात्, यथा प्रहतावेव विना साद्गुण्येन, फलाभावः एवम् इहापि- इति ॥
ख. वचनाद्वा शिरोवत् स्यात् ॥२॥ (पूर)
भा. वाञ्जब्दात् wal विपरिवत्तते। नच, एतदस्ति, भिन्न- करपानाम् अनधिकारः इति, तेम्प्यधिक्रियेरन्। Fa?) विशेषेण सवषां यजमानानाम् aie: ; न च भिन्नकष्पानाम् भ्रतिषेधः। ‘aq वैगुण्यं भिन्नकर्पानाम्'। श्रव उचते,
[धि
* wa गसिष्ठ त्यज वधिष्ट दति कर de ge पाठः। श्वं वेन्य रत्यज Ie दति We स° द्वितौयपुसकपाठः।
भा.
a.
aT.
ख.
aT.
९ ध्यायेद् WE ॥ ORO
वचनात्, सामान्यवचनेन भिन्नकरुपा श्रपि गृद्धोताः, तत “अिरोवत्' बाधः “स्यात्” यथा, "पुरुषश्चीषेम् उपदधाति- इ ति- वचनसामथ्यात् शवशिरसां स्पशनं रछटतिविप्रतिषिद्धम् ata क्रियते, एवं इदापि। अथवा, ‘arfacaq, यथा ‘waa qaaal भवति-डइतिवचनात् व्रतदुद्धि नि्त्तायाम् अन्या- मार्थिरे* गां करुपयन्ति। एवम् एतद् पि वचनात् भविष्यति ॥
न वाऽनारम्य-वादत्वात्॥३॥ (So) ॥
नेतदस्ति, यदुक्ष,-भिन्नकर्पानाम् श्रप्यधिकारः- दति, समानकरपाः एव अरधिक्रियेरन्। कुतः ?। Wawa) Wa यदुक्ग,- वचनात् बेगृण्येनापि सेत्स्यति- दरति; तन्न, “श्रना- रभ्यवादत्वात्, तद्धि वचनात् प्रकरुप्यते, यिन् अ्रकरुप्यमाने `. वचनम् अनेकं भवति, यदि fe areas भिन्नकरूपान्, एतत् SAA, ततो वचनम् श्रनथेकं भवति- इति भिन्नकर्पानामपि सत्रमभ्युपगम्येत, न तु च्रारभ्य भिन्नकरुपान्, एतत् उचयते ; समानकस्पेषु WITH Wa वचनस्य भविष्यति। तस्मात् न भिन्नकरूपा नाम् चधिकारः-टूति॥
स्यादा यन्नाथत्वादौदुम्बरीवत् ॥ ४॥ (आ०)।
“स्यात् वा' भिच्नकर्पानाम् श्रधिकारः। कृतः ?। “यन्ना
त्वात् BVI, वसिष्टादोनाम् नाराशंसकरुपो AMT साधकः; ws Varta
सच यज्जः AAA साधारणः, परकर fag: सिद्धो भवतिः; यथा, ˆ यजमानेन सम्मायौदुम्बरीं परिवासयम्ति-इति यस्य कस्यचित् परिमाणेन सिद्धो यन्नोग्न्येषामपि सिद्धो भवति। ' उचयते, नन् प्रयाजस्य वाक्येन परुष सम्बन्धः, स च प्रकरण- ANT यागायतां बाधिष्यते-दति'। न-डूति ब्रूमः, फलं
* SHIRT द्वि afir< तिम् इति are Mle ge ठीका।
OVE स्गैमासा- दश न
भा. fe तदा करूपयितव्धम् | “नन् इतरथाप्यदृष्टम् अवश्यं करूप-
a.
भा.
द्द.
भा.
॥
भा.
नोयम्'। aM उचयते, सत्यं करूपनोयं, प्रमाणेन तु प्रयोग- वचनेकवाद्येन, दितीये तु TR करुपयत्वा अब्द, तेनेकवाक्वता स्यात्। “श्रथ sara, कचित् समाम्नातेन सदेकवाक्यता भविष्यति तथापि quada wafuda च कल्प्यमाना परह्टतकर्पनाया गुरुतरा स्यात् ॥
न, तत्प्रधानत्वात् ॥५॥ (आ० नि०१)॥
नैतदे वम्, “ तत्मरधानत्वात्, परुषाथा fe wa करपः। कथम् ?। वसिष्टादीनाम् नारा्र॑सो यक्नाङ्गम्- डति, यश्च यस्य यज्ञाङ्गं, तेन सद फलदं कमं तस्य भवति ; तेनेवम् श्वमि- सम्बन्धः क्रियते, वसिष्ठानाम् नाराशंसेन aed कमं फलदः भवति-डूति॥
Mga: पराथत्वाक्तपालवत् ॥ € ॥ (आ° नि° २)।
थ यदुपवणित॑, यथा श्रौ दुम्बरो तथे इति ; पाराश्यम् श्रीदुम्बय्याः, यजमानो गुणत्वेन WAR | “ ननु तज्रापि प्रयोग- वचनः पुरुषप्राधान्यं HIT | नैषदोषः, एकेनापि यजमानेन सम्मिता च इयं सवषां यजमानसम्मिता भवति, नतु इद एकस्य संग ते सवषां daw) तद्त् ` चौदुम्बय्याः पाराश्यैम्, ‘HUTT, यथा, “पुरोडाशकपालेन तुषा उप- वपन्ति- दति पराथेकपालेन तुषा उपवतव्याः- Tras, एवमेतद्पि-इति॥
अन्येनापीति चेत्॥ ७ ॥ (आ०) ॥
एवं ‹चेत्' मवान् पश्यति,- यजमानेन सम्मानं, तत् प्रयो-
९ अध्याये पादः॥ ७२९
भा. जनं स्वेनान्येन वा यजमानेन- डति, तथा प्रयोगान्तरे यो
a.
aT.
यजमानः तेनापि सम्मानं प्राभ्रोति॥
नेकत्वात्तस्य चानधिकारात् शब्दस्य चाविभक्त- त्वात् ॥ ८ ॥ (Ate fre) ॥
अरर उचयते, न प्रयोगान्तरस्य यजमानः HASTA" | न तु यजमानशब्दे किदिशेषः, यतो यजमानशब्टात् वस्था स्यात्, fa afe, एकत्वस्य विवच्ठितत्वात्, न दवाभ्यां याज- मानानि कत्तद्यानि- इति न श्रन्य श्रानीयते। ATE, श्रन्य एव तद्ध सवेयाजमानेषु भवतु"। नेवं, कामिनं fe च्रधि- Hea, साङ्गस्य यागस्य वचनम्। यजमानशबग्द्ख्या विभक्त इ श्रौ दुम्बस्याः सम्माने ; तस्मात् न रन्यो भविष्यति ॥
ख. सन्निपातान्त निमित्तविघातः स्मरादहद्रथन्तरवदि
aT.
भक्तशिष्ट त्वात् वसिष्ठविवत्ये ॥ € ॥ (ate) t
que: we व्यावत्तयति। बडघु यजमानेषु ˆ सन्निपातात्" ° निमित्तविघातः स्यात्'। बुतः?। ‘farafweratq, वसिष्ठ- freee’ भयोगे नाराशंसो नैमित्तिकः ; श्रन्यद्खिन् तनूनपात् नेमित्तिकः, ay इदानीम् उभये are ससद्धायेन, तथ निष्ेत्तिने केवलेन । wed न केवलः कत्ता; न चेत् वासिष्ठः केवलः कत्ता, AMT तन्निमिन्ं त्र न कर्तव्यम्, न च इतर- निमित्तम्, उमयोरम्यन्योन्येन विधातः, ‹ ठ शद्रथन्सरवत्, तत् यथा, ‹₹टद्रधन्तरं पृष्ठं भवति--इति न cura, न रथन्तरसाधनकम्-दूति, नेव तत्र टत् निमित्तं भवति, न
रथन्तरं at) एवम् इहापि-इति॥
* प्रसंच्छते इति का० Ale Go पाठः।
† वशिष्ठ इति जार मान्पुन्पाठः। साशाय्येम दूति का Fite पुर पाठः।
4 0
ORo मीभांसा-दभन
ख.
भा.
q.
aT.
qd.
भा.
अपि वा छक्छसंयोगाद्विघातः प्रतीयेत खामि- त्वेनाभिसम्बन्धात् ॥ १० ॥ (आ० नि° १) ॥
cafe वा-इति Te व्यावत्तेयति। aret प्रति केवलस्य कतत्वेन संयोगो भवति, तस्मात् ‹ अविघातः' नैमित्तिकानाम्। कथम् पुनः कात्सन्यन AUNT?) ‹ खामित्वेनाभिसम्बन्धात्", कमे भ्रति खामित्वेन केवलानाम् वसिष्ठादीनाममिसम्बन्धो भवति, कम परूषाणाम् उपकारकं, तद्धि एकैकस्य अक्रोति फलं निवेत्तयितुम् ; तस्मात् wan: sewer कत्ता- इति तत् नेमित्तिकं सदे भप्तोति; यथा, तुणष्डमाचे दीयताम्- इति, यद्यपि सा तुष्ड-डपित्थयोमाता, तथापि तस्थै AIR ; कात्स्नन fe wea सा माता भवति, न fe थासज्यते मातुत्व॑; तदत् इहापि दृष्टव्यम् | तस्मात् असमानकष्पानाम् श्रनधिकारः॥
© AN AN संयोगे ~ गणत्वेनाभिस साम्नोः कम्मटद्यंकदेशेन संयोगे गुणत्वे नाभिसम्बन्धः तस्मात्तच विघातः स्यात् ॥ ११॥ (आ० नि०र)॥
थ Te, ठहद्रथन्तरवत्- इति, तत्परिइरणोयम्। we- दइथन्तरयोः “साम्नोः नेमित्निक-'कर्मटद्धीकरेेन संयोगो भवति, तज हि उभयोः साधकत्वं, न एकस्य । waste तु तत्र साम्नोः सम्बन्धः, न छत्स्नेन A, qua हि aw साम श्रूयते, Wt areata) तच््मात् ay विघातः स्यात् ॥ (€१।६।९ We) tt
भिन्रकर्पथारपि ce प॒.रादितस्म च कुलाययन्नऽधिकाराधिकरकम् ॥ वचनात्तु दिसं योगस्तस्मादे कस्य पाणित्वम् ॥ १२ ॥ (qe) इदं समामनन्ति, एतेन राजपुरोद्धितौ सायुज्यकामौ
९ अध्याय ९ We: I OBL
भा. यजेयाताम् इूति। तत्र सन्देदःः- किं cra दौ wofeat
a.
भा.
a.
भाः
यजेयातां, उत राजा च परोद्ितञ्?-द्रति। किं प्राप्तम् ? wat दौ प्रोदितौ-इति। कुतः?। पुरोदितशब्दात् परं दिवचनं शरूयते, तच्छब्द वाचयस्य feed शक्रोति वदितुम् । पुरोहित ञ्च aware अत्या, न राजा; पुरोदितवचनः पुरोदितञ्जब्दः; Tawa युगपदयधिकरणवचनतायां fe तत् भवति। “ननु एकस्य दौ पुरोहितौ न स्तः, “पुरोद्ितं ata -दति fe उपादीयमानस्य विबल्तितम् रकत्वम्-डइति। उचपते, ˆ वचनात्" एतत् भविष्यति, fa fe वचनं न करूपयेत् ? एतेनैव कारणेन दौ भविष्यतः, यथा वचनेन शश्रञ्जलिना जुदोति- इत्येकस्यैव दौ पाणो भवतः, यद्यपि सथो are तथापि-डइति॥
अथगेभावात्त नेवं स्यात् ॥१३॥ (Seu तुशब्दात् Tat विपरिवत्तेते। “नेवं स्यात्", दौ पुरोहितौ — tf! कुतः ?। “अथाभावात्, नैवायम् अथारस्ति,- दौ पुरोदितौ- डति, एकस्य रान्न; एक एव पुरोद्धितः उपादेय- त्वेन fe श्रूयते, “पुरोहितं करोति- डति, एकत्वं विवद्ितम्। ‘Aq वचनात्- इत्युक्नम्'। उचते, न तु वचनात् एतत् शक्य, संसकारनिमित्तत्वात् पुरोदितश्ब्द्स्य, क्रियमाणोम्पि न परो हितः स्यात्॥
अ्थांनाश्च विभक्तत्वात् न तच्छतेन सम्बन्धः ॥ १४ ॥ (Ao) kt
अथानाञ्च farmed शरूयते," तेजःसंसतवो ब्राह्यणस्य, वीय- संरतवो राजन्यस्य'। ताभ्यां वणाभ्यां तेन तेन फलेन सम्बन्धो भनूद्यते। तस्मात् अपि नदौ पुरोदितौ-दरति॥
‘OBR मीर्मांसा-दभने
ख.
भा.
भा.
[ण च 1
Ula: प्रत्यङ्गभावाद सम्बन्धः प्रतीयेत ॥ १५५ (are fate) ti
WY यदुक्घम्, एतस्मात् एव कारणात् एकस्येव पुरुषस्य दौ पाणो भवतः-दृति; Fa तत्र, “पाणेः भरत्यङ्गभूतत्वात्, wale प्रत्यङ्गभूतो* दश्िणस्य पाणेः सव्यः पाणिः, तेन विना wafata न भवति, न fe mat द्च्िणाभ्याम् चभ्नलिः- इति उचयते, wa राजा च पुरोत स्यात्। “ननु तच राजपुरोहित राजपरोद्धितख्च राजप्रोद्धितौ यजेयाताम् -दति। swa,—a तौ सायुज्यकामौ भवतः, स राजा पुरोहितेन सदेककाया भवति, न तु परोड्धितः पुरोद्धितेनः; उभावपि तौ fe राजानम् अरभिचरण्तौ परोहितौ- इत्युचेयते, न fq ताविच्छन्तौ, संख्कारशब्दो fe पुरोदितः-इति। “ननु ल्तणा भवति भवल्पत्े'। उचते, wad लच्वणयापि Srey भवति, यथा, wat तिष्ठत्यवटे तिष्टति इति। तस्मात् राजा च पुरोदितञ्च राजपुरोष्ितो-इति॥ (६। ९।२अ०)॥
सज ब्रह्मरूमाचस्याधिकाराधिकरर्म् ॥ € ४. सचाणि सव्वेवणानाम विशेषात् ॥ १६ ॥ (ae) ।
इ सज्राणि उदाइरणम्। ‘a ud facta: सश्रमासते, य णवं facta: aaa उपयन्ति--डइति। तच सन्दे, विं warfe चरयाणामपि वणानाम्, उत ब्राह्मणानाम् णव ?- af किं प्राप्तम् ?-* सचाणि सवेवणानाम्' भवेयुः- दति ।
— = --- ~~~ - ज~ क जि RT "जानम न 9 = =
WAG! पत्यद्कभनता Cha Ble To पुण प्राठः। za † afawerit दूति ate mile पुर ya |
र् यष्याय € पादः ॥ 933
भा. we?! Matera, न fe कथिदिशेष श्राग्रोयते, च्रमोषां वणानाम् सराणि भवन्ति, अमीषां न-इति। तस्मात् चया- णामपि वणानाम् श्रधिकारः-दइति॥
ख. लिङ्गदश्नाञ्च ॥ १७॥ (यु०)।
भा. तञ्च पश्यामः, याणाम् सत्राणि-डूति। कतः?। ‘ लिङ्ग- दशनात् किं fag भवति?। एवम् are, “वाद्धिरं ब्राह्मणस्य ब्रह्मसाम कुयात्, Tyce राजन्यस्य रायोवाजीयं वेश्यस्यः- इति दादशाषे भवति वचनं बरह्मसामविधानपरम्, तस्मिन् राजन्यवेश्यानाम् देनं भवति। तस्मात् श्रपि सवै- वणानाम् ्रधिकारः-डूति॥
ख. ब्राह्मणानां वतरयोरातिविज्याभावात् ॥ १८ ॥ ( सि०)॥
भा. | ares: TY ावत्तयति। न च.एतद्स्ति, अयाणामपि वणानाम्-इति। किं तद्धि?-ब्राद्मणानाम्' एव स्यात्। कुतः ?। शइतरयोरात्विज्याभावात्, LACS वणैेयोराजन्य- वैश्ययोः श्रात्विज्यं प्रतिषिद्धं; खयमेव श्रात्विज्येन च विना faqueay | AWA ब्राद्यणानामेव स्यात् ॥
ख. वचनादिति चत् ॥ १९ ॥ (आ) ॥
भा. इति चेत् पञ्यसि,--राजन्यवैश्ययोर्वेगुष्यमापद्यते- इति | ' वचनात्' यजमानाः सन्तः त्विजो भविष्यन्ति, "ये यज- मानास्ते ऋत्विजः- दति। के पुनयेजमानाः १। ये तत्र फलं कामयमानाः सचरकमेणि HEA राजन्या रपि वेश्या श्रपि, तेषाम् what विधीयते । ‘at एतत् स्यात्' येषाम् ian शक्यं कन्तुम्, तेषामेव तत् ब्राह्मणानाम् ; प्रतिषि
988 मोमांमा-द्भने
भा. fe राजन्यवेश्यानां, न तेषाम् इदम श्रात्विज्यविधानमिति'। नेतदेवं, यथेव ब्राह्मणानां यजमानानामप्रा्ं बचनविधानात् मवति, एवम् शनब्रादयणानामपि यजमानानां वचनप्रामास्या- देव भवितुमद्ति-बति। तस्मात् श्रात्विज्धसंसकता राजन्य- वेश्या श्रपि सचमासीरन-इति॥
ख न स्वामित्वं हि विधोयते ॥ २०॥ (ste fate) 4
भा. नेतरे वम्; “खामित्वम्' waa वचनेन विधीयते,--णवंकामाः सचमासीरन्-इति विधीयते, न श्रात्विज्यम्। ‘ae "ये यज- मानास्ते त्विजः" इत्यनेन वचनेन विदितम् श्रात्विज्यम् -इति। उच्यते, तदपि न। कथम् ?। न ater वचनयक्तिः, धये यजमानाः इत्ये are,” “त्विजः- दूति विधेयपद, तथा fe सति श्रात्विज्यमङ्गम् यजमानसंस्कारकं विधीयेत, न यजमाना श्रात्विज्धस्य THA ; तर प्रालता्धैता नेषाम् च्राल्वि- ज्यानां स्यात्, CICA WEE करप्येत। स च यजमान- विषयः- दति पनरदृष्टम्। तस्मात् न यजमानानां सताम् अत्विन्याः पदाथाः विधीयन्ते, farafe ?-श्रात्विजानाम पटाथानाम् अनन्यकतकता ; एषा च वचनथ्ङ्गिः,- ऋत्विज इत्यु शपदम्, ते- दति विधीयते, ये यजमानास्त एव what भवन्ति, न श्रन्ये- इति, श्रात्विजेषु पदायषु यज- मानाः कत्तारो विधीयन्ते, भरत्याम्नानात्, अन्ये निवनत्तन्ते; एवं सति प्राटतप्रयोजना wa श्ात्विजाः पदाथाः; न यजमान- Ware wre विधोयते-इति। “यजमानकतकर्पनाया- waa अटृष्टम्-दूति यदि करप्येत'। तजर ब्रूमः,-- इतर faa श्रपि we यजमानविषयः age: संस्कारः दति
gg ne ee Ce 18
* qeaifa दति काण क्री qo Ws: |
€ अध्याय द पादः॥ ७२५
भा. WAI कर्पनोयम्, AY उभयोः पत्तयोहाषः न TARA भवति ॥
ख. गाहपते वा स्यातामविप्रतिषेधात् ॥ २१॥ (आ) ॥
भा. CUTE Wee राजन्यवेश्यौ भविष्यतः, न च, तच ्रात्विजप्रयोजनम्। तस्मात् च्विप्रतिषेधः तेषाम्-इति॥
ख नवा क्यविरोधात्॥२२॥ (site fae) i
भा. न चेतदस्ति,-गादपते वा पदां राजन्ययैश्यौ- इति, कठ्पविरोधो fe स्यात्," यजमानवचमसः सोममय एकेषां, फलमय चमस एकेषाम् तथा, “HPA ARC ब्राह्मणानाम्, पाथेरञ्मं राजन्यानाम्, रायोवाजीयं वैश्यानाम्"। TSENG गादपते निवेशः-टदूत्येतद्पि नास्ति॥
ख. सख्ामित्वादितरोषामीने लि ङ्गदशनम् ॥ २३॥ | (ale fae) ॥
भा. We यदुक्तं लिङ्गदभ्नात्- डति, तत्परि नैच्यम्; wa उचयते, श्रह्ोनमेव Gamera वच्यति, यतः खामित्वग्टत्विजां विधीयते। अत ऋत्विजां खामित्वात् राजन्यैश्यानां सत्रं न शरवकर्पते-दइति। तस्मात् AWA लिङ्गद शेनम्॥ (६।६। दे Wo)
सते विश्चामिजतत्समामकण्पानामेवाधिकाराधिकरणशम् ॥
ख वासिष्ठानाम् वा ब्रह्मत्वनियमात् ॥ २४॥ (१ पूर) ॥
भा. Gag समधिगतं ब्राह्मणानामेव सकर, न राजन्यवैश्यानाम्
oad मीमांसा-दशनं
भा.- इति; श्रथ vera इदं सन्दिग्धं, विं सवषां ब्राह्मणानाम्,
ख.
भा
उत वासिष्ठानां स, उत श्टगुखुनकवसिष्टान् वलेयित्वा अन्ये- षाम्?-इति। fa प्राप्तम् }- सवषाम् ्विदेषात्, न दहि afar श्राश्रीयतेम्मोषां ब्राह्मणानां सचम् च्रमीषां न- इ्ति। तस्मात् सषाम्- ef |
एवं प्राप्ते ब्रूमः,“ वासिष्ठानाम्' ब्रह्मत्वस्य नियमात्, वासि- . Brat सत्रं स्यात्, न श्रन्येषाम्। कुतः ?। ब्रद्चत्वस्य नियमो भवति, "वासिष्ठो aur भवति-डल्यतो वासिष्ठानां, तत्- समानकर्पानाश्च at स्यात्-इति॥
स्वेषां वा प्रतिप्रसवात् ॥ २५॥ (रय पू) ॥
“सवषां a at waa, श्विशेषात्। “ननु वाखिष्ठो ब्रह्मा-इत्य॒चयते। नइति ary, पुनः प्रतिषयते-'य एव कञ्यन स्तोमभागमधोयोत स एव TET भवेत्-डइति। वासिष्टोपदेभः इदानीं किमथे: ?- इति चेत। र्तोमभाग- प्रथंसाथःः-स्तोमभागान् अधीयानोम्बासिष्टोमपि वासिष्ठकास्थं समथः कतम-इति॥
ख. विश्वामिचस्य होचनि यमात् सगुशुनकवसिष्ठानाम्
भा.
अनधिकारः ॥ २६ ॥ (सि०)॥
ब्टग्वादौीनाम् अनधिकारः स्यात। कतः ?। वेश्वामिकबस्य हौं नियम्यते,--' विश्वामिषो what भवति- इति। तस्मात् वेष्वामिचणाम्, ty समानकरूपानाम् धिकारः इति॥ (६। €13 Fo) tl
€ चध्याय € WE Il 9B
सये श्याद्िताग्रेरेवाधिकाराधिकरणम् ॥
ख विहारस्य प्रभत्वादनसमीनामपि स्यात् ॥ २७ ॥ (qo) tt
भा. सचाण्येव उदाषरणम्,- ‘gq एवं facia: सत्रमासते, य णवं facta: सत्रम् उपयन्ति दति; तेषु सन्देष्टःः- किं साभ्रो- नामनग्नोनाश्च तानि भवन्ति, उत साग्रोनामेव?-इति। किं भ्राप्तम् ?-साप्रीनामनम्रोनाश्च। कतः ?। “विद्धारस्य प्रभत्वात्, अभवति fe परकीयोन्पि विद्धारः सत्रषाम उपकतुम्, क्यो fe ta सिध्यति- तिस यटीयेन- तदीयेन वा सिद्धिमपैति। तद््मात् श्रनग्नोनामपि भवितुमदति-दति॥
ड सारखत च दशनात् ROW (चु०१)॥
भा. सारखते च सत्रे भवति द्शनं,-पररथेवा WA खं लोकं यन्ति, arf: सचमासते- इति, अनाद्धिताश्नीनां at दशयति। तस्मात् श्रपि aqua i
ख्. प्रायञ्चित्तविधानाच्च i २< ॥ (य॒०र)॥
भा. भ्रायञ्ित्तं विधीयते,--' अग्नये विविचयेग्ाकपालं परोढाश्च निवपेत् यस्याह्िताग्नेः अन्येरभ्निभिः aaa: संदज्येरन'- दूति, संसगम्प्रोनाम् waa दशयति, स एवं स्यात् श्रनाङ्ितेः, नान्यथा ; तस्मादप्यनद्मोनां स्राणि-्ति॥
स सासरीनां वेष्टिपृबत्वात्॥ ३२० ॥ (सि०)॥
भा. “साभ्नोनाम् वाः सत्राणि, न श्रन्नीनाम्। कस्मात् ?। ‘cfererarg, इ्िपूेत्वं सोमानामाग्नातं,--“ दशेपूणेमासौ Ter सोमेन यजेत-दति ज्योतिष्टोमस्य इष्टिपूबत्वम्. तचचो-
ap
ORR Water Que
भा. दकपरम्परया सज्राणि प्रति ATH! ATE अनग्नोनां तानि भवेयः- इति ॥
ख. सखाथन च प्रयुक्तत्वात् ॥ ६१॥ (यु° १) ॥ भा. खायन च श्रयः मयुक्ताः। कथम् ?। उपयद्विशरेषात्, उपग्रह विदेषो fe wafa,— अ्मीनादधीत-इति। ward
श्रन्यस्य अग्निभिः अन्यस्य न सिद्धिः, यद्यपि क्रत्वधा waa afar tt
खः सन्निवापं च दशयति॥ ३२॥ (यु०२)॥
भा. -साविश्राि wren: सन्निवपेरन्*-हति तेनापि साग्रयः सचाण्युपासते- इति गम्यते। णवं लिङ्गपरिहारौ wfae- पथिकरणेगन्यश्ि्नयते ॥ (१।९६।५अ०)॥
खजङादोनां खाधारण्छाधिकरश्म |!
ख. जच्धादौीनामप्रयक्तत्वात्सन्देहे यथाकामी प्रती येत ॥ ३३ ॥ (To) ॥
भा. किं जुह्ादीनि पााणि कस्यचित् एव यजमानस्य, उपा- दाय प्रयोगः HAT, उत अरन्यानि साधारणानि कत्तदयानि ?। fa प्राप्तम् ?-यस्य- कस्यचित् एव॒ यजमानस्य उपादाय योगः HT | कुतः ?। न दि स्वं पां यजमानः मयुर स्वेन पाण प्रयोगः क्त्यः इति। तस्मात् Tears न्ये यजेरन्- दूति ॥
* ततो निवपेत् इत्यधिकः पाठः We Gre To रवं कार क्रो Geo UTE |
<
aT.
a.
aT.
€ अध्याये ९ पादः॥ 9३९
अपि* वान्यानि पाच्राणि साधारणानि कुर््बीरन विप्रतिपधाच्छास््ररुनत्वात् ॥ ३४ ॥ (fae) a
"शपि वा-इति पक्लच्याष्टत्तिः। नेतदेवं, "अन्यानि fe पाचाणि साधारणानि कत्तवानि। क्सयात् ?। "विप्रति-
षेधात्, विप्रतिषेधो भवति, कदाचित्तानि पात्राणि उपात्तानि
भवेयुः, wa मरणं कस्यचित् यजमानस्य waa, ay विप्रतिषेधः स्यात्, “च्राद्धिताभ्िमभ्िभिरंइन्ति aque दति यदि तं तेदद्ेयुः, इतरेषां यज्ञो विरुथेत । चथ Ady समापयेवुः इतरस्य eer: परिलुप्येरन्, way पुनः साधारणेषु उपादीयमानेषु न किञ्चित् श्रपि fara | awa तथा काय्यम्-इूति ॥
प्रायशित्तमापदि स्यात् ॥ २५॥ (ste fae) ॥
अथ carat vara लिङ्गस्य परिष्टार उचयते, भाय- चित्तम् weeny परिकरपष्यते। कथम् ?। रण्ये कान्तारे गच्छतां स्थितानां वा दस्युभयात् श्वापदभयात् वा चास जाते दावाग्निना वा संखज्धेरन्, मिथो .वासविषयः प्रायित्तस्य भविष्यति-इति॥ (ई६।६।६शअ०)।॥
पपि सेति we de ae Wa: | T तं We खमवदययरिति wo Ge ye Wz: | ‡ म तथा कय्येमिति are Wie OTe: |
Oyo WATST-TRA
qd.
विकतसप्दश्खमधगोषु बर बयाथिक राथिकरखम् |
पुरुषकल्येन वा विकूतौ कठृनियमः arma तङ्गुणत्वादभावादितरान् प्रत्येकस्मिन्नधिकारः स्यात् ॥ ३६ ॥ (Ge) ॥
भा. श्रधरकरुपा उदाहरणम्, श्राययणे्टिः wy दत्येवंलसण-
q.
भा,
a.
कानि कमाणि, येषु ween सामिधेन्यः; तेषु सन्देहः किं ्रयाणामपि वणानामेभिः कमेमिरधिकारः, उत Fra }- द्ति। किं भाप्तम् ?- एतस्यां ‘fae? ‹ पुरुषकसर्पेन' कत्ता नियम्येत। कुतः ?। यन्नोम्यमध्वरकरपादिः, एतत्सष्ुया गुणकः, श्यं च सह्या वेश्यस्य om, तेन वैश्य एव एतत् करम Eee कत्ते समथः; सप्तदशअगुणकमेतत् कर्म, AY साप्तदश्यम् अवै- श्येन क्रियमाणम् श्रसाधु; इतरान् प्रति fe तन्न चोदते, तेन ˆ यजेतः-दतल्यसामथ्यात् ब्रा्चण्षचियान् न अ्रधिकरि- ष्यति-इति॥
लिङ्ग च्चेज्याविशेषवत् ॥ ३५॥ (यु०)॥ fay च भवति-यथा वैश्यस्य साप्रदश्यम्- इति, ‘aaa बेश्यः- इति, ते न वेश्यस्य साप्तदश्यम्, रतो वैश्यस्य णवज्ञा- तीयकानि कमाणि, यथा इज्याविञ्जेषो वैश्यस्य भवति,-- “वेश्यो वेश्यस्तोमेन यजेत'- इति, वैश्यसम्बन्धात्; एवं साप्न- ext तस्थैव- इति ॥
न वा सयोगणएटथक्षाद्गुणस्येज्याप्रधानत्वादसंयुक्ता हि चोदना ॥ ३८ ॥ (Fae) ॥
भा. न चैतदस्ति, पथगेतौ संयोगौ, एकं वाकं 'सक्तद्अ वैश्यस्य
* अधिकारकात्तत् दति का० करीर पु पःठः।
९ अध्याये € We: 1 OBL
Wi च्रनुन्रुयात्- इति, वाक्यान्तरम् अध्वरकरपादिषु ˆ सप्तदशानु- ब्रूयात्-डति, स च गृणः-डज्याप्रधानो भवति, न इन्धा गुणाथा । किम् चरतः ?। यद्येवं यच इज्या, त्र agua भवि- तध, न यतर गणः, तत्र इज्यया, वेश्यस्य गणानरोधेन-- Keats; चयाणां वणानाम् इज्या, सा तत्र गुणम् TATRA -इति। अपिच इज्या गृणभूतस्य श्रपरा चोदना, नसा वंश्यसंयुक्ता, सा तु श्रवेश्यकं गृणं प्रत्याययति। "प्रथमं स॒- वेश्यकम्- दति VY | न, वेश्यस्य प्रधानत्वात्, प्रधानभूतस्तच
वश्यः शयते | तस्मात् सद्ाधिकारः॥
ख. Talat तङ्गणत्वादिशषेण नियम्येत ॥ ३९ ॥ (qo) ॥
भा. श्रथ यदुक्घ,- वैश्यस्तोमे यथा, तथेद्धापि- इति; यक्ष तक्र, इज्या वेश्यस्य श्रयते, aa वाचनिकेनेव विशेषेण नियम्थेत। ARTY TI ्रदोषः-डति॥ (६।६। ऽ We) ti
इति ओ्रीभवरखामिनः कतौ मीमांसाभान्ये षष्ठस्याध्यायस्य ` षष्ठः पादः ॥ |
q.
aT.
qd.
aT.
SBR
षष्टे अध्याये सप्तमः पादः॥ 2) 2
विश्वजिति पिजादीगामद् यत्वाधिकरश्म् ॥
सदाने सव्वमविभेषात् ॥ १॥ (प०)।
इदमामनन्ति विश्वजिति, “सदैखन्दटातिः-इति। तक्र सन्देः,- किं यावत्किञश्चित् quer उचयते, यथा माता पिता-इत्येवमाद्यपि सवं देयं, उत यच प्रभूत्वयोगेन खशन्द- स्तदेव देयम् ?-दइति। किं प्राप्तम् ?---शविशेषात्, माता पिता-दत्येवमाद्यपि दातच्यम्। “ननु दानम्-दत्युचयते चखत्वनिहत्तिः, परखत्वापादनं च, ay पिज्ादीनाम् awa खत्वं निवक्तयितुम्, न fe कथञ्चित् पिता न पिता wafer’ | उचते, सत्यं न श्रसौ न पिता भवति, शक्यते तु परविधेयः कतुम्, परखत्वापादनं च दानं रथाश्च खत्वत्यागः। तस्मात् सवे देयम्- इति ॥ |
यस्य वा प्रभुः स्यादितरस्या शक्यत्वात् ॥ Vu (fae) i
वाशब्देन wel विपरिवत्तेते। “यस्य' प्रमुत्वयोगेन खत्वं, ala Sa ALAC कस्मात् }। भरभृत्वयोगिनः अक्वत्वात्, ' इतरस्य च ‹ शरञ्जक्यत्वात्, न fe पचादीनां wat खत्वं परित्यक्घुम् |
‘aq च ow परविधेवीकरणं तस्य अक्वम्-इति। उचयते, भभत्वयोगिनः खस्य श्र दीयमानस्य wa उच्यते, न श्रप्रभल्वयोगिनः खस्य दानं, न च Uae, यत् पिषरादीनां परिचारकत्वं ; यस्य चेतत् न्याय्यम् च्रपि भवेत्, म दद्यादपि ।
भा.
भाः
¢ ध्याय ° पाटः ॥ ‘988
"श्रव श्राह, ननु TT खन्द Ted, AVA इत्युक्ते पि्राटयो Sag WaT | तस्मात् तागति marae wafa बाधि- त्वापि यतितख्यम्--इति। Wa उचते, खशम्टोम्यमात्मीय- धन-ज्ञातोनां प्रत्येकं वाचको न समुदायस्य, aT ात्मीये सदैतायां हतायां at आखाथे न wT ्नातिष् War करुपनीया, नापि स्छतिनाधितद्या। श्रपि च गवादीनामा- त्मोयानां चोदकेन प्राप्रौ सत्यामवश्यम् श्रात्मीयगता स्वैता उपादेया, तस्याञ्च खपात्तायां छतः शालाथेः- इति न्नातोनाम् उपादाने न किञ्चित् कारणमस्ति, तस्मात् न पित्रादयो देयाः। तस्मात् यच एव प्रभुत्वयोगेन खत्वं, तदेव देयम्-डति। (ई । अ । ९ Bo) i
विश्वजिति चिग्या अद् यतल।भिकरशम्॥ न भृमिः स्थाल्सर््वान् प्रत्यविश्षटित्वात् ॥.३ ।
श्रवेव सतैदाने संश्रयः, विं भूमिदया, न 7-इति। का पुनमेभिः अरत्राभिपरेता?। यदेतन्दारन्धं Feat पथिवो- गोलकं, न चेमां wal वा |
at किं माप्तम्?-अविद्चेषाहेया, भ्रभुत्वसम्बन्धेन fe तत्र exe] वत्ते, शक्यते च मानसेन द्ापारेण खस्य खता निवत्तयितुम्-इति। एवं प्राते ब्रूमःः--"न भूमिदया- दूति | कुतः ?। क्षे्राणाम् ईंञ्चितारो मनुष्या दृश्यन्ते, न शछत्खस्य प्थिवीगोलकस्य- द्रति |
श्रा, य इदानों सावभौमः, स ate दास्यति" सोम्पिन - ति ब्रूमः। कुतः?। यावता भोगेन साैभौमो भूमेर, तावता warty, न तत्र कश्िदिशेषः, सावेभौमत्वेःस्य त्वेतद्- पिकं, यत्, wet viet सम्भूतानां ब्रोद्यादीनां रशच्चणेन
०४४ मीमांसा-दर्गमे
मा. निविष्टस्य कस्यचित् भागस्य £8, न भूमेः, तन्निरवि्टाखः ये मनुष्याः, तेरन्यत् सेप्राणिनाम्! धारणविक्रमणादि यत् भूमिह्लत, ated प्रति न कञिददिशैषः। तद्यत् न भूनि- इया ॥ (CLLR A) ht
विञ्रशिति WUT aT FUNCT ॥ ख. अकाग्यत्वाच्च ततः पनविशेषः खात् 8 ॥
भा. विश्वजित्येव सन्देहः किम् रश्वादयो देयाः, न?- इति। fa भराम् ?- सदस्य fafeararg, देया च्रश्वाः- इूति। णवं We ब्रूमः यस्य च दानम् WaT, तच्च न Faq, यथा अश्वानाम्; तेषां हि दानम् श्रकाय्येम्। “एष fe fate: श्रश्वानाम्, श्रन्येभ्यो TANT, यत् एषां दानं प्रतिषिध्यते, ‘a केसरिणो ददाति न उभयतोदतः प्रतिगृष्काति- द्रति विश्वजिति wa समाम्नायते। तस्मात् न अश्वा टेयाः- tft (€1 912 Fe) il
विश्वजिति विद्यमानानामेव aserara दानाध्िकिरकम् ॥ (> ख. नित्यत्वाच्चानित्येनांस्ि सम्बन्धः ॥ ५ ॥
भा. विश्वजित्येव सन्दे इः-- सवेस्वं ददातिः- इति, किम् श्रञ्जै- यित्वा उपकरणानि यावन्ति मनुष्यस्य, यावन्ति च अक्गोति उ पाजयितुम्, सवाणि तानि दद्यात् शेतभाण्डादीनि, उत यान्येव अस्य विद्यन्ते, तानि सदाणि देयानि, न अविद्यमानानि कत्तं- यानि ?--दइति। कुतः संजयः ?। उभयथा वचनच्धङ्ेः सम्भवात्,
* afafaar इति कार mile To पाठः। t सव्य्राङिमाभिति पाठः ate ate पुस्तकं नालि
भा.
a.
भा
९ अध्यासे ऽपाद्ः॥ ७४५
-यदि a एवं वचनं अज्यते, यानि साणि खानि, (कानि तानि?--यानि पुरुषस्य उपकारकाणि अयनादोनि), तानि सवि दद्यात्-डूति विधीयते, यदा यानि खानि पुरुषस्य दाने शक्यानि, तानि सवाणि-टूति ward विधोयते। यदि दानं विधोयते, ततोम्प्राप्तदानानाम् शतभाष्डकानामपि दानम्। अथ सवेता विधोयते, ततो विद्यमानानामेव |
किं तावत् प्राप्तम् ?-छतभाण्डकानि देयानि-इति, तथा दानविधाने श्रतिः अनुगृद्यते, इतरथा वाक्यं ; तयो अतिः बलोयसी। तस्मात् छतभाण्डकानि देयानि-डति।
एवं प्राप्ते बूमः,--“ नित्यत्वाच्च अनित्येनारिति सम्बन्धः, चशब्टोग्न्वादेओे, न श्रश्वा TAM — इत्युक्तं, छतभाण्डकानि च न देयानि--इति; नित्यं fe विश्वजिति ert चोदकेन waa अनूद्यते, अनित्यानि च छतभाण्डकानि, न अक्यानि सवाणि विश्वजिति क्रियमाणे उपसं ्तेम् ; तत्र छतभाष्डका- नाम् केषाञ्चित् उत्पत्तिं विश्वजिति दानं प्रतीच्चेत, नेमित्तिकं तत् स्यात्, न नित्यं, नित्यवश्च तत् चोदकेन विधीयते, न निमित्तसंयोगेन । तस्मात् श्रवश्यमेतदभ्युषगन्तव्ध, साकल्यं देयानाम् प्राप्तानाम् विधोयते- ति, अत्यसम्भवे च वाक्याथा ग्रद्धीतव्य एव भवति, तस्यात् न रतभाण्डकानि दातव्धानि॥ (ई । 918 Fe) tl
विश्वजिति षम्माथंरेवकद्मब्स््ादेयताध्किरशम् ॥
TRA धम्प्मशास्त्रत्वात् ॥ € A
विश्वजित्येव afecwa,—fa परिचारकः ट्रोदेयः, न? afi किं प्राप्तम् ?-- सवस्य खस्य विद्ितत्वाहेयः--इति। 4 ५
Oye मौ्मांसा-दष्ंम
WT. Ud प्राप्ते ब्रूमः, (दख न देयः-इृत्यन्वारेशः। कतः?। धमश्राखत्वात्, धमश्ासनोपनतत्वात् तस्य,-*एवम असौ we चैवणिकाय उपनत इमं सुश्षमाणो धर्मेण सम्भ॑ःस्यते'* दति, thee दीयमाणो न इच्केदपि, न च शनिष्ढतः तस्य स प्रभवति, न च बलात्सीकत्त्यः, यस्त्वन्यायेन खीकयात्, स दद्यादपि; धमाप्रनतमाचेणतु न शक्यो दातम्॥ (६। । ५ Fe) ॥
विश्वजिति दकिरूकाले विद्यमानानामेव eer देयताधिकरकशम् ॥
ख. दशिणाकाले aq तद्मतीयेत तदान संयोगात् ॥ ७ ॥
विश्वजित्येव सन्देहः किं प्राग्दस्िणाकालात्, विद्यमानं नियोगतो दच्िणाकाले निधातच्यम्, अद्ध च दचिणाकालात् भविष्यत् ्रनागतमपि दश्िणाकाले देयम्; उत यदेव efqur- काले विद्यते, तदेव देयम्?-द़ति। fa प्राप्तम् ?- यस्यापि WIT च खलता, तदपि देयं, खमाबस्य दानविधानात्। णवं प्रापे ब्रुमः,--"दल्िणाकाले यत् स्वं' विद्यते, ‘aq एव 22, न यत् MNS च। कुतः?। खस्य अत्र दानम् WA साकल्यं विधीयते, तश्च दानं दच्िणाकाले प्राप्तत्वात् तस्िन्नेव काले- yaa | ward द्क्िणाकाल एव विद्यमानं रेयम्- दति ॥ (६। ॐ । ई Fo) ii
मा
<
* स्था दति Ge Ure ua ae क्रो पर पाठः।
९ अध्याये ® पादः ॥ ‹5४ॐ
विश्वजिति दचिकादाना्राङ्नामनुष्ठान।धिकरशम् ॥
SZ अशेषत्वा तदन्तः स्यात् कम्पो द्रव्यसिदहित्वात् ॥ =u (RH qe) i
भा. तस्िन्नेव विश्वजिति सन्देहः, किं efaurnre wa विश्व- जित् उन्खष्ट्यः, उत न सवे दातं, परिसमापनीयः?- इति | कि प्राप्तम् ?--उत्खष्टब्यः-दूति। कुतः ?। “Vea A’) कथम् श्रशेषता?। ` विश्वजिति qed द्दातिः- इति, न च अक्यम अन्तरेण दर्यं, परिसमापयितुम्। AMT “तदनः स्यात्" |
ख- aft वा शेषकमम स्यात् कतोः प्रत्यक्षशिष्टत्वात् । Cu (रय पू०)।
भा. “श्रपिवा-डइति पत्चव्याटत्निः। ‘Qua स्यात्, न सर्वस्व दक्षिणाकाले देयं, यावता तत् कमं परिसमाप्यते, तावत् ओष- यितश्चम्। कुतः ?। “क्रतोः प्रत्यच्चञचिष्ठत्वात्ः क्रतोः परि- सम, पिः merase, ' विश्वजिता यजेत'- दूति विश्वजितम उपक्रम्य, परिसमाषयेत्-दइत्यथेः। परिसमापयता यत् शक्यते दातुम्, तावत् WT इत्यथः | तस्मात् न तदन्तम् उत्खष्ट्म् --डति॥ |
- तथा चान्याथेदशेनम् ॥ १०॥ (Yo) | भा. रवश्च छत्वा श्रन्याथेद श्नम्" उपपद्यते,- श्रवग्डथादुरेत्य वत्सत्वचमाच्छाद्यति--इति शेषे सति श्रवकर्पते ॥ खः अशेषं तु VARMA शेषम् स्यात् ॥ ११ ॥ (आ०) ॥
भा. awe पक्षं द्ावत्तयति। एतत् समञ्षसाभूतं, यत् “अशेषं
Oyu भोर्मांमा-दगंने
भा. प्रदीयते- डति, एवं ‹ सवैस्वं ददाति'- इति wee: उपपन्नो भवति-इति। यत्त were समाभ्भिः- दति, तत्र ब्रमः ° आ्आदानेन Rane भविष्यति- इति। उचयते,-
ख. नादानस्य नित्यत्वात् ॥ १२॥ (are fate) tt
भा. श्रादानं ल्वनित्यं, fart च Aen, न fe तयोः सम्बन्धो. ्वकरुपते। तस्मात् शेष यितव्धं किञ्चित्- इति ॥
ख. gar तु विनिह्शद्क्रत्वथन *संयोगस्तस्मादवि- रोधः स्यात् ॥ १३॥ (fae) ।
भा. ag पल्ल arenas, नेतदस्ति,- किञ्चित् ओषयितव्यम - दति; 'दोक्षाच्चतु' विनिहञ्ो। भवति, भरतौ एव ज्योति- मे; सद्द चोदकेन प्राप्तः इदं कत्वथम्, इदं भच्याथेम्, इदम् श्रानमनाय- डति, तदिद यत् श्रानमनाय दातच्धं, तस्य श्रयं विकारः सर्वता नाम। कृत एतत् ?। यतः “स्वं ददाति -दत्यनू द्यते, सवेता एव विधीयते तेन, न श्रदातव्धस्य दानं विधीयते, न च मच्या्थं क्रत्वधे च दातच्यम्। `" तस्मात् अवि- Tray भविष्यति- इति ॥ (६।७। ७ Fo) I
श्यषगं शस्य ऽपि विञ्चजिति सव्वखद्ानाधिकरणम् ॥ स. अगा YaST स्यात् सव्षामविशेपात् । १४ ॥ (fae, ॥
भा. श्रस्ति VETO: चष्टरा्रः,- ` अथ एतस्य eure fasa-
ES भ भध 0 |
* " दरौखासु तु विनिरईभादद्र्षलाच संयामः" इति काण क्रौण्पुर पाठः| " दीषु तु विनिदभाग्रव्यत्राखंन यामः" (?) दति कण Wo Yo UF Ge Blo Yo पाठः॥ + ‘Weal HATH रव अलजमानन Way धनं वचनबल्लात् विधा यवस््ापितम्,
€ अध्याय ऽपःट्ः॥ Be
भा. जिदभिजितौ एकाद्धावमितः, उभयतोज्यो तिर्मप्ये wey:, पणु- कामो fe एतेन asia —cla | तच सन्देष्ः, [किम श्रद्रगण- स्थस्यापि सदखमेव ददचिणा स्यात्,* Brel zest शतम् ?- इति। किं प्राप्तम् ?- सघखम्। कतः ?। “Mau? विश्वजिताम ° अविशेषात्, य एव प्रकतौ विश्वजितो धमः, स wa चास्य चोदकेन भविष्यति। तस्मात् ससं टेयम्- दति ॥
ख. दादशशत वा प्ररुतिवत् ॥ ११५॥ (To) ॥
भा. 'दाद्शतं वा' देयम्- दूति; ˆमरछतिवत्' ane, ज्योति- Bary प्रतिः, aa धमा विद्धिताः, न विश्वजिति acer: प्रतीयन्ते। तस्मात् दाद् शतम् WI टेयम्- इति I
ख. अअतङ्गणत्वान्त नवं स्यात् ॥ १६ ॥ (So) ॥
भा. तुशब्दः Te व्यावत्तयति। Sad’ भवितुमदेति। कुतः} नव यतो विश्वजितो गुणो दादशश्चतं; नामधेयेन fe श्र धमग्रहणम्। तस्मात् विश्वजितो भविष्यति, न ज्योतिष्टोमात् —rfa i
= ` लिङ्गट्शनाञ्च ॥ VOW (qo) ॥
भा. fay खरवपि दशयति। किं fas भवति? डति। एव- माद, Ula वा एष पमुभिया विश्वजिति सवं न ददाति. इति नियतं सवखदानं दशयति ETAT (६।७। ८ He) ॥
सन्ध्यम् ॥
* खस्य इति काण Mile To UW: II
{aga भाष्यकारमतम्, वाक्निककारस्त दादशतभि्येवं सिद्धान्तितवाम्" इत्यादि “Saale नामातिद्ग्रस्् waar यत्पादितवाम्"' tari माधवोयमनसन्भेयम ॥
Se ee र्द्मव यन्नाथम्, इदमेव भच्यायम, इदमेव दचिराथेमिति" इति माधवोयमजान
‘Oyo मीमांसा -द् भने
ZG.
भ | ®
ख.
भा.
ख. भा. चशब्देन श्रन्वाचयः। इतश्च शरधिकं wad, अधिके fe
—_———
farufarfer इादन्रतन्सूगजनख्धानजिकाराधिकरणम् ॥ विकारः सन्नमयतोऽविशेषात् ॥ १८॥ (पुर) ॥
‘ विश्वजिति सवेस्वं ददातिः- इति; तत्र एषोम्धः सा्रयिकः, fa यस्य हाद्ज्रञ्रतम्, अधिकम्, at वा विद्यते, तस्यापि विश्वजिता अधिकारः, उत यस्य सकखमधिकं वा तस्येव ?- दति किंभाप्तम्?--' विकारः सन्नुभयतोःविदेषात्', न विज्ेषः कञिदाश्रीयते, यस्य डहादज्ज्रतम् अधिकम्, अनं वा अरस्ति- इति। तस्यात् सतस्य विश्वजिता अधिकारः इति ॥
अधिकं वा प्रतिप्रसवात् ॥ १९ ॥ (fae) a
न चैतदस्ति, सवस्य विश्वजिता ्रधिकारः-इतिः; कस्य तदं ?- यस्य दादअञ्जतमस्ति, “अधिकं वाः-डइति। कृतः! ^ प्रतिप्रसवात्” प्रतिप्रसवो fe ज्योतिष्टोमे सतैखस्य उचयते, दहादशश्तं विधाय sre, 'एतावता* वाव ऋत्विज श्रानेया aft वा सबेरुवेनः- इति, यदि एतावता नेच्छेयुः, सवस्वेना- ष्यानमयितच्याः- डतिः; तद्यदि दादओेन waa न इच्छन्ति, न इच्छन्तितिरां ततो न्युनेन। तख्यात् दादशशतं ज्योतिष्टोमे; यद्वा सबस्वं, तदिद उभयमपि urd, aa एकः Tat निय- म्यते,-सवेस्वं देयम्-इति। स एष न विधिः, प्राप्तत्वात्; शनियतप्राप्तस्तु नियम्यते, स चेत् नियम्यते, याटू्स्तच्र, ताटृश्च एव LH AY च दादशश्तम् Wes वा सखम् ; इहापि तददेव। तस्मात् न न्युनधनस्य धिकारः दति ॥
अनुग्रहाच्च पादवत् Row (यु०)॥
तोका Ee विः जा जन भ न = नान न~ - यो
* “yaa” इति का Mle पुर पाठः॥
4 अध्याय © पादः॥ SY
भा. दीयमाने तदन्तगेतत्वात् दादश्तमपि दत्तं भवति, ‘wTTaq, यथा, काषापणे दीयमाने पादोग्पि दत्तो भवति, एवम् Carla --इ्ति॥ (rte Wo) ii
आध. ने,परिमितं देथमित्यनेम सङ्खयाकरविधामाधिकरकम् |
ख. अपरिमित शिष्टस्य सहु्राप्रतिषेधस्तच्छुति- त्वात् ॥ २१॥ (पु०)॥
भा. श्राधाने Baa,—‘ Ua Sat षड देयाः दाद देयाख्त्- विंशतिदे याः+ अतं रयं ससं देयं च्रपरिमितं देयम्- दति । ae सन्देः,-- किं, यत् परिमितम् “एका देया--इत्येवमादि, तन्न दातच्म्- इति प्रतिषेधो विधीयते, उत श्रपरिमितं नाम किञ्चित्, तस्य दानं विधोयते ?-डइति। fa परापतम्?--*श्रपरि- मिते' श्रूयमाणे ब्रूमः, (qe एकादेः सद्ुपयस्य या ‘agar’, सा प्रतिधिध्यते। कुतः ?। ‘ae Acard, wither” गणितम् अवगम्यते, तच्च एकादिकं, तस्य नश्रब्देन प्रतिषेधः क्रियते, तत्र adhe छतो भवति, इतरथा श्रपरिमितशम्दे प्रसिद्धस्त्यज्येत, लक्षणया बहुत्वम् श्रस्याधेः कर्प्येत; तस्मात् परिमितस्य प्रतिषेधः-डति॥
ख. कल्पान्तरं वा तुल्यवत्प्रदु्रानात् ॥ २२ ॥ (सि) ॥
भा. ‘HAUT वा' स्यात्-श्रपरो दानकरूपो विधीयते, यथा ‘vat av — दूति दानविधिकषूपः, एवम् रषोम्पि दान विधि- करूप एव स्यात्, तेन हि Yau, तुख्यमेव इद् प्रसह्कुपायते | का श्रय पूवण तुरुयता?। प्रतिन्चातस्य श्रथस्य अवगमिका
[गिण
* बडविंद्तिरिति ate nite qo ae: II
७५२ मीमांसा-दरभन
भा. शृतिरस्ति- इति; yrs fe देयश्नब्द गृत्या* दानं विधोयते - दूति, इष्ापि देयश्रब्दश्चतिः, सा श्रूयमाणा शक्रोति दानं विधातुम्। प्रतिषेधे fe विधोयमाने बाक्छस्य यापारः; तच्च दुबलं तिं प्रति; तस्मात् कर्पागरम्। यच्च ्रपरिमितभब्दे ufafgaraa—tfa, समुदायमप्रसिद्धिरवयवमसिद्धेनाधिकेव समधिगता | ननु ara प्रसिद्धिः, ल्षणेयं,- यत् बह, तत् न way परि मातं ; तद्यत् श्रपरिमिलत्वेन लच्यते बत्वम्-दति'। तच न, अनेकस्मिन अशक्यपरिमाणे सति wey खद्ः, श्रपरिमितम् शरस्य धनं, बह- दति गम्यते ; यथा, कु्जलः, भरवोणः- दति awe कुशानां लातुगृणेष सत्सु निपुणतायामेव कुलग्टो रोद्धाद्रूदिग्द् एव भवति, बहषु च बोणावादस्य गुणेषु सत्तु faqu एव WHOM वत्तमानो रूढः- इृत्युचयते । तस्यात् सत्यपि aquired श्रतिसामथ्योात् रोदति wees! तस्मात् सम्दायमसिद्या अ्रपरिमितशम्दे"वयवप्रसिद्धिबाध्यते, श्रश्वकणे- अब्ट्वत्। श्रतः करपान्तरम्- दूति ॥ (६।.७।९० Wo) ॥
च्यपरिमितशब्दन स्लाधिकस्य गकाधिकरशम ॥ ख. अनियमोऽविश्षात् ॥ २३ ॥ (पूर) ॥ भा. श्रपरिमिते करुपान्तरम्--इ [त समधिगतम्। श्रथ Lett सन्दिद्यते,- किं सद्खात् ऊनम् ्रपरिमितम्, उत TET अधिकम् !{-डूति। fa तावत् प्राप्तम् ?-शनियमोमविशेषात्" न कथित् इह aera fate श्राओ्रीयते,-सष्टखादूनम् अधिकं वा-इति, श्रनाओ्रीयमाणे वथा adt तथा ay Aw अनियमः॥
—
* Kawa गत्या इति We Be Fo पाठः॥ † यथाकामं यथा रत.मति का० We To पाटः॥
ख.
€ अध्याये ऽ पाद्: ॥ -७५द
अधिकं वा स्याद्वचद्धथत्वादितरेषां सन्निधानात् । २४॥
भा. “वा इतिपन्तब्याहत्तिः,- नेतदस्ति, अधिकम् ऊनं वा सद्ध-
ख.
भा.
द.
भा,
खात्-दूति। किं तद्धि ?- श्रधिकम्' एव- इति. कुतः ?। ‘agua श्रपरिमितशब्द्स्य, «ey द इमं शब्दम् उप- चरन्ति,- दू त्येतत् उक्त, weed च अपेस्िकं, किञ्चित् अरपेच्य ततोम्धिकं बह्ृ- इत्यु चपते। श्रसत्याम् शच्रपेच्वायाम् waft. पूणमेतत्, यथा, पृच्ः-इति किञ्चित् अरपेचय भवति, न अनन्यथा, तच प्रहतं सन्निद्धितं च श्रपेच्य निण्यः; awe च सन्निद्धितम्; तस्मात् ततोम्धिकम् श्रपरिमितम्-डइति॥
अथवाद् ञ्च तद्त्+ ॥ २५॥ (Be) a
कथम् एवम् ?। AI See बे श्रपरिमितम्- दति तद्रूनतां TCS TWAT (६।७।९९ We) ti
दति ह सोत्यादिपरषटलिपु राकल्णमास्थेवाद्ताधिकरकम् ॥
परकूति-पुराकल्पं च मनुष्यधम्मेः MAT यनु कौत्तनम् ॥ २६ ॥ (ga qe) I
TE WAT WATT उदाद्रणम् ;-यथा, ‘xia
ड स्माद बकु (ध्णिमाषान्मे पचतन वा एतेषां हविगृह्णन्ति
इति ; Toa उरमुकेष्े स्म॒ पूतं समाजग्मुस्तान् E
wa cwife निजष्नुःः-दरत्येवमादयः। तेषु सन्देहः,
किम् एते मनुष्यधमा विधयः, उत ARITA; श्रथ वा
ee ~ 9 ~ et ~~ ~~ ^ क = = ~+ .---- ~ ~ ~~~“ ~~~ ~~
* तदट््थवत् दूति wo He qs gia! “ azuana” दति We Bo Ge Wis: I
AR
5 | 9 भोमांसा- दष ने
भा. अथवादा: ?- Tit किं तावत् प्राप्तम ?-मनष्यधमा विधय Tf) कृतः ?। “were प्रयोजनाय ‘gaara एतत् भवति, कतु मनुष्य सम्बन्धकीक्नेन क्रिया प्रस्ता भवति, wae च म्रतिपार्यं; स एष विधिरेव, अनेन प्रकारेण श्रतः- परैरपि मनुष्यः कत्तद्यः- दूति गम्यते ॥
ख. तदयुक्तं च प्रतिषेधात् ॥ २७॥ (य°) |
भा. एवन्नातीयकस्य विधेः प्रतिषेधो भवति,- तदु तथा न कुयात्- इति, भरसक्कस्य च प्रतिषेधो न्यायः | तस्यात् afte विधयः-इति॥
दः निह्शादा ARH: स्यात् पण्ावत्तवत्॥ र८ ॥ (रेयपू)।
मनुम्यधमाम्यं विधिः wera इति गद्यते,_ ततर तु विर्जिषटगोक्राणां निदृश्रात् तेषामेव धर्मः- दूति गम्यते स्तुत्या हि श्रयं कत्तद्यः- इति grea, स च विञ्रटगोचार्णां श्रयते, AMT तद्भो्राणामेव away; « पश्चा वत्तवत्, यथा, ' पञ्चावत्तं जमदद्नोनाम्- इति तद्गो्राणामेव भवति, एवम इदहापि-डूति॥
भा
-—
षः fat ag वेदसंयोगादुपदे शः स्यात् 1 २९ ॥ (34 Jo) ॥ तुगब्दात् warts wa} wana, fly एतेषाम् eis स्यात्+ विधौ वेदेन स्तुतिनिरंजः छतः, न विभ्या रये az पुरुषद्यद्णं वधिपरशंसाथं ; विधिः- दति teary ; एतस्या;
मोन ee ee भ मा cep on ee = ~ ~~~ ee ~~
भा.
_
ea ee nee = = .
* ara तदम्भः wre’ दूत्यधिकः पाठा क० सं Tei
६ अध्याय ° पादः ॥ ७५५
भा. क्रियाया भावो aw Waa पुरुषेण क्रियते, तश्मात् साधु रिति; न तु श्रव पुरुषः क्रियासम्बन्धेन निहिश्यते, किन्तु स्तोतव्यत्वेन | कुतः एतत् ? । स्तु तिषदस्य च्रन्यस्य शच्रभावात्। शपि च faarfaga त्या विधानं, त्रियापरुष सम्बन्धनिर् ओ वाक्येन, WAY दुबलम्। तसात् पुरुषमाजरस्य विधानं प्राओोति, न तद्गोचाणाम्--डति॥
ख. अथवादो वा विधिशषत्वात्तस्मात्+ नित्यानुवादः स्यात् ॥ २० ॥ (fae) i
एषोम्पि wal वाशब्दात् विनिहत्तः। नायं तद्भोचाणं विधिः, न मनुष्यमात्रस्य वा विधिः, विधिरेव वा-इति, श्रयं “श्र्थवादस्तु'। कुतः ?। “ विधिदेषत्वात्' श्रन्यं त्वत्र विधि- मामनन्ति, परलत्युद्ादइरणे तावत्, “तस्त्रादारण्यमेवाब्री- यात्-टूति, पुराकरूपोदाष्टरणे, ‹ गृपतेरेवाग्िषु निमथ्य निवैपेरन्- इति। न च दयो विध्योरेकवाक्यभावोमस्ति, विधिना fq सम्बध्यमानयोः पर्लति-पुराकरपवचनयोः ्रन्या वचन- व्यक्तिः, चन्या तु स्त्युत्यथेप्रहत्तयोः; न च उभयं यौगपद्यन सम्भवति। तस्मात् अथवादः-डति॥ (६।-७।९२ We) ॥
भा
rm
सडखसम्बत्यरण्यग्दस्यम सषखटिमपरताध्िकररूम् ॥ ख. सहस्वसम्बत्सरं तदायुषामसम्मवात् मनुष्येषु ॥ २१ ॥ (१म पर) ॥ भा. अस्ति सदखसंवत्सरम्,-' पञ्चपञ्चाअ्रतखिदतः संवत्सराः, पञ्चपञ्चाश्तः पञ्चदशाः, पञ्चपञ्चाशतः सप्तदशाः, पञ्चपञ्चा- शत रएकविं्ना विश्वख्जामयनं सदखसं वत्सरम्-टति। तक
~ ~ ~ ~~ ~ ~~ -~-~--~~
* ‘arom’ इति काण क्रीर Yo II
०५६ मोभांषा-दणंने
भा. सन्देहः, किये सहखायुषः, तेषाम् waa अधिकारः, उत
मनष्याणाम्?- इति (यदापि मनष्याणां, तदापि बद्धवो विकरूपाः वच्यमाणाः), अथ वा दिषवसेष संबत्सरश्नब्दः?-श्ति। fa wre ?--सद्खायुषां भवितुमद्ेति । कुतः ?। ` खरसम्भवात् WAY, न मनुष्याणाम् एतावदायुविद्यते, गन्धवद् यस्त्वेताव- दायुषः- इति भवति स्तिः, उपचारोग्न्याधदञ्जनं* च;- "प्रजापतिं वे परजाः खजमानं पाप्मा खत्युरभिजघान स तपो- प्तप्यत सद्धखसं वत्सरान् पाम्मानं विजि्ासन्- इति, विस्पष्ट चेदं सद्खसंवत्सरम्। तस्यात् न मनुष्याणाम् Tar It
ख. अपिवा तद्धिकारान्मनुष्वधम्पमः स्यात् ॥ ६२॥
भा.
a.
aT.
(रेय Ye) i
Cafe वा-इति पक्षश्याट्तिः,- न गन्धवेादोनां, मनृष्या- णामेव अधिकारः-इति। कुतः? ˆ तदधिकारात्, मनुष्या- धिकार wre समधिगतम् दूति, ते fe शक्तवन्त कात्स्न्यन यथोदितं विधिम् उपसंननुम्- इति। “are, ननु नेतावदा- युषो मनुष्याः! उचते, रसायनैः श्रावुर्दीधं प्राश्यन्ति- डति॥
नासामश्यौत् ॥ ३३॥ (रय Te fae Qi
न रसायनानाभेतत् सामथ्यं दृष्टं, येन weedeat जोवेयुः; एतानि fe श्रग्नवद्धंकानि, बसीपलितस्य नाभ्कानि, खरवणेप्रसादकानि, मेधाजननानि; नेतावदायुषो दातृणि FA) ° ननु खरवणेप्रसादादिदशनादे व ज्धोग्जीवनमप्यन्- मास्यते†। न-इति qa) कतः?। 'शतायवं परुषः
[त ` क ee eee ee --- ~ en ee -=--
7 ° Ulo TAS GAIUS AQ’ Cal सखबरूपतयाऽधारि ॥ { ‘ न्यामखजीोवनं facard staan” दति काण ate waa Star ॥
भा.
a.
भा.
ख
¶ अध्याये © पादः॥ Oyo
इत्यनुवादः, स॒ णवं ज्योग्जोवे न अवकरुपते। ` अर उचयते, --शतान्यायुरस्य- दति विद्योष्यामः' । नेवं सह्धवान्दानां समास इष्यते, न च गमकानि भवन्ति, ˆदिवचनबङवचना- न्तानामसमासःः- इति चाभियुक्तवचनात्॥
सम्बन्धादश्यनात् ॥ २४ ॥ (रय Yo fare २)।
न fe एतावदायुषा रसायनानां सम्बन्धो दृष्टपू, न च सम्बन्धादनेभ्नुमानमर्ति। “ननु सामान्यतोद्ृ्टं भविष्यति, दृश्यन्ते तावत् श्ररुपस्य स्थिरभावस्य कारकाणि, एवम् अभ्यस्य-
मानानि बीरयैवत्तमानि स्धिरशरीरताम् उत्पादविष्यन्ति, ‹अतायुः पुरुषः- दति सत्यपि वचने, अधिकं जीवनं दश्यते एवः- बूति। WA उच्यते, न श्रयम् एकान्तः, कदाचित् याच्च यावन्तीश्च शरीरस्थिरतामुत्पादयेयुः, न ATA कालां, यथा रकरामन्तोमभ्यासात् प्रकमाणां TRAE यावन्तोञ्च मातां पराञ्जवन्ति, न त् WARM पुरुषायुषेणापि योजनमात्रं प्रक्रमे ai, एवम इहापि सम्बन्धाभावात् सखाय प्राञ्जयुनवेतिन* सन्दिग्धं, सन्द्ग्धं चेत्, सामान्यतोट्ृष्टं न VATU, AW AZ- Spy: प्रमाणमन्तरेण, शक्योमभ्युपगन्तम्। तस्मात् अरस्ग्यः नैता वदायुषः सन्ति--इति पुरषवचनेन उक्तम् ॥ कथ तद्दि?
दूति)
स कुलकल्पः स्यादिति काष्णाजिनिरेकस्मिन्न- Walaa i ३५ ॥ (रेय Te) ॥
भा. ‘a, मनष्याधिकारपत्ते ‘ कलकूपो' भविष्यति- इत्येवं
——
‹ काष्टाजिनिः ्राचाया मन्यते Bl FTC? ° एकस्िन्
gece | ~+ = ~~~ ~ ~ - ~ [न स्न ~ ~~~ ~ ~ ~ -~-~ ~ ee = ज a > म ~ ~ ~ ~ oe a
* मेति वा इमि Go Yo Yo Ts Il
Oye मोमांसा-दभने
भा. श्रसम्भवात्", पुरुषाणाम् इदम् ATMA, न च एतत् एकः शक्रोति पारयितुम्, यथा शक्यते, तथा पारयितच्यम्-दूति गम्यमाने, THA शक्तवन्तः प्रवत्तरन्,-श्रन्येण्पि तत्क्लीना श्रन्येनारन्धं समापयेयुः- इति ॥
ख. रपि वा कृन्छप्तंयोगादेकस्यैव प्रयोगः स्यात् ॥ ३६ ॥ (रेय Wo नि०)॥
भा. शाखूफलं fe प्रयोक्करि समधिगतं (21915 4), Ty कात्सन्यन विधिम् खपसंदत्' समथः, स एवाधिक्रियते- इति | तस्मात् न कुलकरूपोग्बकरुप्यते ; कथं तद्धि ?- सम्परदायमाचेण ध्मैः- इत्यध्यवसीयते ; एवं श्रूयते, ' खाध्यायोमयेतब्यः- इति! ‘ud तदि एतदभ्यवसेयं,- वचनप्रामाण्यात् एतत् कम कताम यवते इति। तश्च न, प्रमाणाभावात्, न द एतस्मिन् अथ वाक्यम् अन्यदा प्रमाणमस्ति। “नन् चथापत्निः, अन्यथा श्रानथंक्यं भविष्यति- इति । उचःते,-न ानथक्यम्, अध्य- यनादेव fe age भविष्यति, तथा fe सामान्येन age करपयितुम् लधोयः, न तु कमेणा चायुवेते- डति विदेषा- SERIA | WA वा अनथेक्यमेव श्रभ्युपगम्येत, न wal फलं करूप्यम् । “AY Tea, हृतु तीयानि शतानि दीशचि- ष्यन्ते, चतु भिवर्षेः समाप्यन्ते दूति । एवमपि नियतपरिमाणं wad, ` चतुविंशतिपरमाः सप्तदशावराः सत्रमासोरन्- इूति। “वचनस्य तु श्रानथेक्यपरिद्ाराय परिमाणं wea. ष्यते- दति चेत्। तदयुक्तम्, श्रभ्ययनात् फलमस्ति। तस्मात् न एषा करपना--दति ॥ कथन्तद्धि ?। एवम्,-
a
भा.
भा.
भा.
[री
€ ध्याय © पाद्ः॥ ०४९
विप्रतिषधात्त गग्यन्यतरः* स्यादिति लावकायनः॥ २७ ॥ (सि ° उपक्रमः १) I
“श्रन्यतरः' TT गौणः शब्दः “स्यात्,- यदि वा श्रसंवत्सरे संवत्सरशब्दः, यद् वा पञ्चपञ्चाश्तःः-ट्ति शब्दो गौणः -इ्ति। कुतः एतत् ?। “विप्रतिषेधात्, विप्रतिषेधो हि भवति, उभयस्िन् विद्धिते। कथं ?। वाक्य Fe भिद्येत, यदि पञ्चपञ्चाशतख्िदटतः, न संवत्सराः; अथ संवत्सराखिटतः, न पञ्चपञ्चाशतः। तस्मात् विरोधात् श्रन्यतरत् वचनं गौणम इति *लावुकायनः श्राचाया मन्यते GT श्राचार्यग्रहणं पूजा, नात्मनः प्रतिषेधाथम्॥
संवत्सरो विचालित्वात् ॥ ३८ ॥ (fae wo a) ॥
एतदुक्तम्,- अन्यतरत् गौणम्- बति; तद्वधारयितच्यं तदु चयते, संवत्सरवचनं गौणम्-दूति। कतः ?। “विचालि- त्वात्, विचाली डि संवत्सरशब्दः सावनोर्मप गणितदि वसक शोतोष्णवषालच्णोम्पि, चाद्धमसोप्पि, स एवंल्तणकोग्न वाद् शक्यते करपयितुम्। पञ्चपञ्चाशतः- दत्ययन्त श्यक्तपरिमाण स्याथस्यां वाचकः, एकेनाप्युने न भवति॥
सा प्ररुतिः स्यादधिकारात् ॥ ३९ ॥ (BE Te) ॥
गवामयने मासाः WHAT, मासेष च सम्बत्सरशब्द्ः SH ‘al वे मासः सम्बत्सरः- इूति। तस्मात् पञ्चपञ्चाशतो मासाः दरूति। "ननु Valea पत्ते सदखसम्त्सरशब्दो न अरवकरपते'। उचयते, नामधेयमेतत् सस्त सम्बत्सरशब्द्ः-
* 'गशाद्न्यसरः' दति are क्रीन्पण Wig: | t उक्रपरमारस्याथस्य fa Ao Wo qo Ws: I
७६० मिमांखा-दशंमे
भा. इति, न गुणविधिः, नामधेयं च न विधोयते, अविधोयमानश्च
येन-केनचित् गुणेन TARA |
नेषोण्पि wet युज्यते, wate हिस एव दोषः, न तावउजोवनमस्ति, यावतेतत् श्रवकरप्येत,* दाराग्रिकालसोम- पूतैत्वापेशच्तयेति; तेनेतस्मिंञ्च॒ क्रियमाणेम्परि समाक्षे एवायुः पयुपयुक्तं स्यात्, तथा च श्र्ययनात् एव wes Hela । ' एवं तह्धि,- दाद शाः प्रछतिरिति पश्चप्द्चाश्तो wearer
भविष्यन्ति- दूति, तथा च दृश्यते ‘een वे रायः संवत्स-
a.
aT.
दस्य ufaar— इति, तच स दोषो न भविष्यतिः। नेवं, wa सम्बत्सरशब्द्स्य Arai” प्रतिमाशम्देन संयोगात्†। च्रपिच, 'पञ्चपञ्चाश्तसखिठतः- इत्युक्तं, चिटच्छब्दटञ्च weary दिवसे दृष्टः, AAT! तस्मात् नेवम्॥
अहानि वाभिसद्ु्रत्वात् ॥ ४० ॥ (fae) ॥
बाज्ब्दः Te व्यावत्तयति,- न च एतदस्ति, पञ्चपश्चाश्तो दादशराज्राः- इति, wards जिटच्छब्दे नास््ायन्ते। तस्मात् VIET सम्बत्सरञ्जन्दः-इति॥ थ वा, AWA! TAA च्ावर्तयति,- न पश्चपश्चाशतो मासाः, किन्तद्धि दिवसाः; दादभ्ाद्े जित् We: Nad, AW सम्बत्सरञ्नब्टो दृश्यते,- 'शओआदित्यो वा स्वै ऋतवः, स यदेवोदित्यथ वसन्तो, यदा सङ्गवोम्य Trent, यदा मध्यन्दिनोम्ध वषा, यदाग्पराङोम्ध अरत्, यदागस्तमेत्यथ देमन्तशिभिरौ-- दति सवान् तुन् हनि सम्पादयति, सं च चटत्तवः सम्बत्सरः। तस्मात् चः
~~,
* qaqa दति काण Mle To Ws Il + afe wa qaqa: wea, प्रतिमाश्षव्यन dua wo yo परातन
पस्तकपाठः। F4,4 fe we राजिद्न्दः संवद्ारद्न्यस्यपिस्यः wfaaiagy संयामा fafa Glo Blo Yo पाठः॥
$ अध्याये ० WIS <९९
भा. सम्बत्सरशब्देन उचपते। श्रपि च "पश्यपश्य अतस्तु TA इति चतां पञ्चपश्चाशत्वं, न च दादश्रात्रखिटत्, wa fe STATS चिद, न तत्र चिहत्सद्ुयाया दादशरातरेण म॒खया ठत्या सामानाधिकरण्यं, चिदद्ःसम्बन्धलच्षणया स्यात्, अभिसद्ुंप eeu, तेन seta सामानाधिकरण्यं, Bay SIVA SAAN | तस्मात् प््चष््याशदद्ानि सम्बत्सरः स्यात्-बूेति॥ (CL OL ९३ ्र°)॥
इति ओ्रीशवरखामिनः कतौ Manas षष्ठस्याध्यायस्य WAR: UTZ!
कः / $
षष्टे अध्याये अष्टमः पादः ॥ <p अथामादिताग्रेरव VAC ee माधिकाराधिकरकम् ॥ ख. इटि पव्वत्वादक्रतुशेषो होमः सं्कतेष्वसिषु स्याद- पव्वे{ऽप्याधानस्य सव्वश षत्वात् ॥ १॥ (म प॒०,॥
भा. इह चतुद्धातष्वाग्नायते, “प्रकामं चतु दारा याजयेचतु- गृदोतमाज्यं WHAT चतुद्धातारं WTA पूर्ण FEM" जुज्यात्, तदत्तरेणाद्धम्*- इति। तत्र सन्देदः,-- किं पव- मानेटिसंस्छतेषु afar एवमादयः, उत श्रसंस्छतेष्वपि ! तथा पच्चामराश्यणमपि वच्यमाणं विचारयिष्यते। fa तावत् प्राप्तम् ?--' संस्छतेषु त्रिषु एवञ्नातीयकः * शक्रतुशेषो' “भ्पि' a 'स्यात्'। ` यद्यप्यपुवा दविद्धोमा न कुंतञ्चिह्मान् arate ia, तथापि श्राइवनोयादयो छोमादीन् श्राकाद्खुन्ति,। “यद्ादवनोये जद्दोति, तेन सोग्स्यानीष्टः प्रीतो भवति-- दूत्येवमादिभिः शुतिभिः। एवम्पूर्वात् wears, संस्छताभ्रिह न्तित्वम् एवञ्ञातीयकानाम्--इति॥
ख. इष्टित्वन तु सं सरवश्चतुरहो तृनसंस्कुतेष दशयति ॥ र॥ (Fo) i
भा. तुशब्दात् Tet विपरिवत्तते। चतुद्ात्दोभाः “श्रसंस्छतेषुः श्रग्रिषु भवेयुः; तथा दि "दशयति, “एषा वा अना{इतागच
* aucune मिति का Ate पुर पाठः। “' थिवी इता द्याः अध्वयः' इत्यादि. का मन्तरद्तुडाता'' दति माधवः।
† Wa‘ खामादिना चाकाडच्छन्ते' इति पाठा भवितुं an: |
t संस्कत गरिनिवेश्येत्व्मिति काण wito qo पाठः|
९ ध्याय Wie ०६३
भा. रि्ियैशतुद्धातारः- द्रति, भ्रनाद्धिताग्नेरि्टयो न विद्यन्ते, ये
भा.
ad.
भा.
भा.
त्वेते चत् दातारः, तस्येषैव इष्टिरिति, चरनाहिताप्नेः णवक्नाती- यकान् WAT दञ्यति। तश्मात् श्रसंस्छतेषु भवेयुः। “ननु लिङ्गम् ward, प्राक्धिवक्तख्ा-दइति। तदुचपते,-- ~ ¢ उपद् शसख्वपूव्वत्वात् ॥ २ ॥ (Yo) ॥ एवं तद्धि, श्रक्रतुशेषाणां विधिः एषा भविष्यति,--* एषा श्रनाद्धिताग्नेः क्रिया-इति। एवम् अर्थवद चनं भविष्यति,
वाद्माचम् अनथेकं भवति, श्रस्य च श्रस्ति विधिसामध्येम्। तस्मात् विधिः अरसंस्छतेषु-इति॥
स सव्वपामविशेषात् ॥ ४ ॥ (Rade) ॥
ave, एतत् गद्यते विधिः- दति ; यन्तु. श्रक्रतुशेषाणाम् - शति, तन्न, ° सवैषां' क्तुशेषाणाम् अ्क्रतुञेषाणां च चतु- इातद्ोमानाम्। कुतः ?। “अविशेषात्, न क्रतुशेषाणामेव श्रयं धमे उचयते, न अक्रतुशेषाणाम्-दइति ; तद्त् सद षाम् ॥
अपि वा कत्वभावादनाहिताप्नेरशेषभूत- निद शः ॥ ४५ ॥ (fae, ॥
“अपि वा-इति wage) श्क्रतुभ्ेषाणाम् एव अयं धमा न क्रओेषाणाम्। कुतः?। “अनाहिताग्नेः ‹ क्रत्व- भावात्", न हि अनाहिताग्नेः क्रतवः सन्ति; न च क्रत्वङ्ग केवलं प्रयुज्यमानं कस्मैचित् प्रयोजनाय स्यात्; न च श्रस्य WAG फलं प्रकरुप्येत, प्रमाणाभावात्; वचनस्य fe अन्यदपि प्रयो जनमरस्ति; न च, Waa वचनेन शक्यतेग्नाङ्ितश्नेः क्रतुः करपयतुम्। तस्मात् श्रक्रतुेषाणाम् रयं धमः - दूति ॥
७६४ मोर्मांसा-दशम
a.
भा.
<
भा.
जपो वानसिसयोगात् ॥ ६ ॥ (आ०)॥
वाजञब्ात् wet विपरिवत्ेते। न शरसंस्टतिषु अग्निषु एव- ज्नातीयका होमाः स्युः। कुतः ?। श्राधानस्य सहञेषत्वात्। “ननु वचनमिदम्,- "एषा अनादहिताग्रेरि्टिःः-दइति। a— दूति ब्रुमः, जपाथवाद् एष भविष्यति, ये अपर्ूपास्तेषाम् IIS, न सवषां चतुद्टातृणाम्, णवं, "यदाहवनीये gala इत्येवमादीनां वचनानाम् च्रथवत्ता भविष्यति॥
बृष्टित्वेन तु संस्तते होमः स्यादनारभ्यामिसंयोगा- दितरषामवाच्यत्वात् ॥ ७ ॥ (se) ॥
यदुक्घम्,--^एषा वा रनाहता; क्रिया cfeqear—xfa जपानाम् एष वाद्ः- दरति, तन्न, नेषा वचनब्क्गिः,-यैषा श्रनाह्िताग्रेः क्रिया, सा इष्टितुर्या-डइति। किंकारणम्?। साटृश्यमाचानुवादोग्नथकः स्यात्, इतरख्िन् Te विधिः अथेवान्,- येयम् इष्टिः, एषा अनाजितिप्नेः-दति, तदिष्टि- संस्तवाद्वोमानामेव ATS! | कथम्?। LSAT, स एवासेचना- धिको eit) यदृक्ष- सवेष्ोमाथे श्रादवनीयः- दूति; तन्न चतु द्ातृनेवाधिकृत्य उचते, किन्तु विशेषेण ying, स
चतुद्ातषु श्रसम्भवात् ्न्येषु भविष्यति, चतुहातुवु चश्रना-
भा.
द्धिताग्नेशचयमानेषु श्रादवनोयो न श्रङ्गम्- दति ॥
उभयोः पिदठयन्नवत् ॥ ८ ॥ (ate) 0
नेतद स्ति, अनादिताभ्ेरेव चतुद्धातारः- इति, “उभयोः सयुः, ^ पितृयश्चवत्, यथा पित् यज्ञ श्राङ्धिता्नेः अनाहिताग्ने,
+ ` तदथं नेव स ama wate’ एूत्यधिकः पाठः कार क्रो. ql
भा.
भा.
भा
षू.
ग].
re,
€ अध्ययन Wis: | ‘ody
“ “~t n~ CoN एवं चतुद्ातारोभ्पि। कथम् ्रवगम्यते ?। वणितमेतत्,- यदा श्रनुवादपच्चः, तदा श्राद्िताग्रेः, यदा विधिपन्तः, तदा अनाहिताग्नेः; उभयथा aerate: प्रतोयते, न च प्रतोय- € उभयोखतद्धा मानोग्थेः अक्यतेःपकोतुम्। तस्मात् तुद्ातारः-- दति i
निदेशो वानाहिताभ्नेरनारभ्थासिसंयोगात् ॥ < ॥ (Zo) ॥
न चेतदस्ति,-उभयो ्तुद्धातारो भवेयुः- इति । कथम्? । एष fe अनाद्िताभ्रिनिहअः,- "एषा बा इष्टिः श्रनाहिताग्नेः - इति वचनेन श्रधिष्ठतः, न श्राहिताग्निः, निह असाम्यात्। WIAs च उपश्चीणं तत्रेव न विरुभ्यते- cial “यदाहवनीये
‘laa जुदातिः- इति वचनं न चतुद्धातृनेव अधित्य उचगते-- इत्युक्कम्। तस्मात् श्रनाह्िताग्रेरेवज्ञातोयका War: i
` पित्र यत्ने संयुक्तस्य पनवचनम् ॥ १०॥ (sate नि०)॥
श्रथ यदुक्गः पितु यन्नवत्- दूति, युक्तं पितुयच्चे, तच श्राद्ि- ताभ्रिसंयुक्कस्य पुनरोतदचनं भवति,- “प्यनाद्धितान्निना कार्यः --इति, एतद चनम् श्रनाहिताग्नेरपि- इति अनादह्धिताग्नौ श्न्वादायकं करोति, इद तथा नास्ति वचनं, नियोगत एको निहभः,- “एषा वा नादिताः इति, न चश चपि्जन्दो- म्सिति। तद्भयात् पितु यज्ञेन श्रतुख्यमेतत् ॥ (६।८।९ चर) ॥
अनादितापिषृपनयनङामा VACHE ॥ उपनयन्नाद्धीत CAPITA ॥ ११॥ (Toy ।
इदमामनन्ति, ˆउपनयंसितिखभिनुंहयात्-दरति। तच
रद् मी्मांखा-दश्मे
भा. सन्देहः किम् श्रयं होम श्राधानसंस्छतेष् afr, उत रसंस्छतेष ?-इति। किं पाप्तम् ?-उपनयन्नादधीत-डति। कतः ?। “शहोमसंयोगात् श्रावनीयस्य, यदाहवनीये Furia,” तेन सोग्स्याभीष्टः प्रीतो भवतिः-- डति तस्मात् ्राधानोत्तर- काला एते डोमाः- डति स्थितिः॥
द. स्यपतीष्टिवल्लौकिके† वा विद्याकर्मानुप॒व्वत्वात् ॥ १२॥ (सि०)॥
मा. न सैतदस्ति,---श्राधाय एवज्ञातीयकं डोतच्यम्-दति। fe तरि? लौकिके एव प्रवत्तत-इ{ति। कुतः?। ‹विद्या- aire, विद्यायदणाथा इमे होमाः; विद्यावतञ्च धानेन च्रधिकारः, सामथ्यात्। भरतः च्राधानोत्तरकालता नैषाम् श्रवकरपते, यथा स्थपतीष्याम् ॥
ख. आधानश्च भाग्यो संयुक्तम् ॥ १२ ॥ (A)
क ९ भा. आधानं च भायासंयुक्षम् श्रूयते, विद्याग्महणोत्तरकालख्च दार- ioe: | तस्मात् श्रपि न ARCATA पुदेकालता श्राधानस्य ॥
ख. अकम चो द्धमाधानात्तत्समवायी fe कमप्ममिः।॥ १४ ॥ (ate नि०)॥
भा. PUGS, या पुरवमाधानात्, दारक्रिया, सा कमाय भवि- ष्यति, वचनाच्च ऊद्वैमाधानात्, श्रषल्याधा,- दयोरपि कालयोः, पिण्डपितु यन्नवत् नेष दोषो भविष्यति- दरति श्रत्र उचयते, “कमे च' दारक्रिया, या च्राधानोत्तरकाले। कुतः? श्रादवनीयादि- ° समवायो ‘fe कमेभिः भवति, ara च
[1
ee
* जुकति <fa ate Glo Yo TS | + wmafaaa faa इनि का Alo To श्वं we Wo Fata qo पाठः।
भमा.
ख.
भा.
भा.
भा.
ह अध्यारे र WS I Odd
प्रयः aTaraa:—<fa नियमः। तस्मात् उभयद्खिन्नपि काले दारसं्रहः--दृत्येतत् नास्ति ॥
श्राइवदिति चत् ॥१५॥ (आ०)॥
पच अह,-यथा पिण्डपित्यन्नः fears, अनाड्िता- Wy भवति, एवं दारसंग्रहोपि--इति यदुक्त, तत्परि इतत म् ॥
न खतिविप्रतिषेधात् " १६ ॥ (आ नि १) ॥
नेवं; खतिविप्रतिषेधो fe भवति, एवं क्रियमाणे दारकर्मणि विद्याग्रदणोत्तरकालं श्रूयमाणं, पूं क्रियते-दइ ति विप्रतिषिद्धम् श्थादन्यदेवेदम्- इति चेत्; न, श्र्थपाप्षस्यैव कालनियमः एषः ; उपनयनं च कमा, तत् दितीयस्यां विप्रतिषिेत ॥
सव्वौ घत्वाच्च Taal न प्रयोजयेत् ॥ १७ ॥ (site नि० २ रुवं Yeo) |
श्रथ उचेयत,--" मागाधानाच, कमाथा एव, उद्ध च ्रप- त्याथा wa श्रस्य* भविष्यति, तेनेवं सति रस्य न किञ्चित् विरोत्स्यते-इति। उचपते,-नेतदेवं, सवाथा सा, न केवलम् श्रपत्याथतामेष्यति, तदङ्ग फलोतसाद्धाविशेषात्- द्ति। तस्मात् aft न fegicdae: | ्रपिच एवं ase, --" धमे च श्रथ च कामे च नातिचरितच्या- इति, एवं सति अतिचरिता स्यात्, wal न द्दहारसंग्रहः। waa भावी कमाथा श्रपत्याथा च, तस्याञ्च विद्यायषणोन्नरकालता । wat न श्राधानसंस्छतेषु एते होमाः- इति॥
= ~~~ ~
ee ee ee 9
* gf इति ato mito प° We |
र्ट मीमांसा-द्गम
ष. सोमपानात्त प्रायणं दितौयस्य तस्मादुपयच्छेत्+ ॥ १८ ॥ (पु° नि०)॥
भा. Ta एतत्,- प्रागुषनयनात्, नास्ति पनो- द्रति; यदुक्घम् एव पली- इति, तन्न waa, यथेव wala,—‘ धमं च श्रये च कामे च नातर्चरतब्या- दत, ˆ धमेप्रजासम्पन्ने दारे न श्नन्यां कु्ीत- cla च; एवम् इदमपि Wad एव, श्रन्य- ` तरापाये ्रन्यां कु्घोतः-डइति। तस्मात् यस्य न ध्मेसम्पन्ना न प्रजार्षम्पन्ना वा पतो, reat कुर्बोत-इति। ^ सोमपानात् tf च aware व्धर्पादशअ्ति a—‘ diag न दितोयां जायामम्यषुयते'- दति ईितोयाम।प जायां द्यति ॥
ख. पिवरयन्न तु दशनात्मागाधानाद्मत)यत॥ १. ॥ (alo नि० ३, ॥
भा. ae कथं पित॒यञ्नस्य दौ कालौ ? दरति । उचते, वचनं teas gre, — अप्यनाह्िताभ्रिना कायः-इति। तस्मात् प्रागाधानात् पितुयन्चः-डति॥ (ELE UR Be) ti
अन दितेऽपरो स्यपतीषटयभिकरकम् ॥
ख. स्थपतीष्टिः प्रयाजवदम्मपाधेयं प्रयाजयेराद्याचा- पटज्येत ॥ २० ॥ (पू०)॥
भा. Safa स्थपतीष्टिःः- "एतया निषादस्थपतिं याजयेत्-
ofa तच्र सन्देहः, किम् ्राधानरसंस्छतेषु चवभ्रिषु स्यात्, उत
लौकिकेषु }- इति। किं परापत् ?- संस्हते घु- दत । कथम् ?।
[भक
^ खपयन्छत दति Ste Ate To WS: ti
Pali Grammar, on the basis of Kachchayano, by Francis Mason. 2856, .
"SANSKRIT WORKS IN PROGRESS Old Series, Nos. 1 to 221, dems 8vo.
Re. As, 4
{
The Lalita-Vis or Memoris of the Life and Doctrines of Sékya
Sinha. ति by एकप Réfiendralfla Mitra. Published 6 ए culi, Nos. 6i, 73, 143, 144 and 146 The Taittirfys Br4hmana of the Black Yajur Veda with the commen-
tary of Sfyana_ Edited by Bébu R&éjendraléla Mitra. Published .
22 Fasciculi, Nos. 125, 126, 147, 150, 161, 162, 153, 164, 165,-175 176, 188, 189, 190, 191, 192, 196, 197, 204, 310, 216 and 220, =... Taittiri yn Sanhitd. Edited by Dr. E. Réer and E. B. Cowell, M. A Published: 21 Fasciculi, Nos. 92, 117, 119, 199 131, 133, 134, 13
149, 167, 160, 161, 166, 171, 180, 185, 193, 202, 203, 919 919 and -
221 The Tandya Mahabrahmana with the Commentary of a Acharya. Edited by Ananda Chandra Vedantavagisa. Fasc. 1 No. 170, .
New Series, Nos. 1 to 173, dems Svo 7
The Taittiriya A भा of the Black ४५ ur Veda. Edited by Bébu अ itra. Published 6 Fasciculi, Nos. 60, 74, 88, 97, 180 and 144
The Grihya Sdtra of Asval4yana, with the न & of G | Anan parece ता
nfréyana, edited b Fasciculi, Noe 102, 132, 143 and 164, The Mfmfas4 Darsana with the Commentary of Sabara उरा, Edited
by Pandita Mahefa-chandra Nyéyaratna. Pulished, 7 Fasciculi,
44, 85,95, 101, 116, 142 and 154, .. =. English Translations from the Sanskrit, complete, demi 8vo
An English Translation of the Brihad Aranyaka Urania! and Com-. . `
mentary. By Dr. E. Rter, Complete in 3 Fasciculi, Nos. 27, 38
An English -Translation of the Chhaéndogya Upanishad, by Babu Réjondraléla Mitra. Complete in 2 Fasciculi, Nos. 78 and 1
pas न्तं +)
An English Translation of the Taittirfya, Aittaréya, Swet4swatara,
aa ea, Katha, Mundaka and Méndukya Upanishads, from the
Original Sanscrita, by Dr. E. Réer. Complete in 2 Fasciculi, Nos.
d The SGrya-Siddhfnta, translated by Pandit एक Deva Séstri. Com plete in 1 Fasciculus, New Sereies, No. 1 The Siddhdnta Sirobmani, traslated by the late Lancelot Wilkinson, ५ 0. 8. and revised by Pandit 84 Deva Séstri Complete in culi, New Series, Nos. 13 and
A Translation of the S4nkhya Aphorisms of Kap vied Dr. Ballantyne. `
Complete in 2 Fasciculi, Nos. 32 and 81, New English Translation from the Sanskrit, in progress.
Sahitya Darpana or Mirror of Co ue a treatise on Literary criti- by Visvandtha ae ted into English by Bébu Pramadadfsa Mitra. Published 3 Fasciculi, Nos. 212, 213 and 217
Arabic Works, complete, 4to
Dictionary of Techical Terms. Complete in 20 Fasciculi, Nos. 58, 65 82, 88, 95, 100, 108, 109, 118, 129, 132, 156, 163, 159, 162, 166, 167, 170, 173 and 182 at 1-4 each,
Riedéla i Shamsyah, a Treatise on Logic in Arabic, with an English Translation, by Dr. A. Sprenger, No, 76, .. 8 - ०
114
25 0 1 4
Arabic Works, complete, royal &vo Thsy’s list of Sys Books, and Alam-ul Hodé’s Notes on Shiyah Bio-
graph ited by Dr. A. Sprenger and Maulavi Abdul H eae व in 4 Fasciculi, being Nos 60, 71,9) and 107, at 12 as
Arabic Works, complete, demi, 8vo Arabic Bibl hy. Edited by Dr. A. Sp Fasciculus 1. No. 21 aeal Fi म
The Nokhbat- ted by Capt. W.N LL. D. Complete in | Fasciculus, New Series, No. 37 The Conquest of Syria, common! to W&qidy. Edited with
notes by Capt. W. ति. Leas, LL. D. Complete in two Vole. being Nos. 59, 66, 98, 102, 103, 164, 163 and 1387 Fatéh-ul Test an account of the Moslem Conquests in Syria by Mir lamfil Edited by Capt. W. N. Leea, LL. D. Complete in 4 being Nos 56, 62, 84 and 85, _ . ~ The Mag&hef of W&qidi. Edited by A. Von Kremer. Complete in 5 culi, Nos. 110, 112, 113, 121 and 139 4 8 a vase the Exegetic Sciences of the Qoriin. Complete in 10 280 ing Nos oe 57, 68, 70, 74, 77, 81, 99 and 104, Arabic Works tn progress, ro कनि 850
Biographical Dictionary of Persons who knew Mo Published 20 Fasciculi, Nos. 61, 69, 75, 83, 86, 93, 101, 106, 111, 123, 128, 136, 139, 205, 207, 208, 209, 21}, 214 and 216 at 12 anras each...
_ Persian Works, ८7 lete demi 8९०.
T4rikhi Feruz-Shéhi of Ziaa-i Barni ted by Saiyid Ahmad Khan Complete in 7 Fasciculi, Nos ॐ, 3, 7, 9, 14, 15 and 23, :
T&khi Baihé&ki of Mos4tid. Edited by the late W. H. Morley, Eaq. Complete in 9 Fasci Nos, 16, 1५, 21 27, 29, 31 and 36,
The Muntakhab-al-Tavarikh, Edited oy N LL. D. Complete in 15 Fasciculi, Vols. I, II, ITI, No. 57, 58, 62, 64, 65 131, 136, 136, 139, 140, 145, 146, 152, 153 and 16
Wis O Ramin, an ancient Persian poem ted by rig. san N. Lees, LL. D. and Munshi Ahmad’ Ali. Complete in 5 iculi, New
Series, Noa‘ 48, 49, 52, 53 and 76,
Tabakdt-i विद्मा. Edited by Capt. भ. N. Leesa, LL. D. Complete in 6 Fasciculi, New Series, Noa. 42, 43, 45, 47 and 50,
The Alamgir Némeh by Muhammed Kézim ibn i Muhammad Amir Munshi. Edited by Maulavis Kh4dim Husain and Abdul-] Hai. Published 12 Fuasciculi, Nous. 87, 89, 91, 92, 94, 98, 99, 103, 104, 1 vad and 134, at 0-10
The B Nameh by Abd-al-Hamid L&hauri. Edited by Maulavis Kabir-ul-Din Ahmud and Abdul-l Rahim. Complete in 18 Fasci
. "णा, Nos. 96, 100, 105, 107, 108, 110, 111, 114 116, 117, 118, 12], 125, 126, 127, 128, 129, 133, at 0-10,
d Ahmad ’Ali, Published 3 Fasciculi, New Series, Nos. 77, 78 and 79, .. (६ | Persian Works in Progress, 4६0, The Ayin-i-Akbari by Abul Fazl i Mubérik i All4mi. Edited by प, Bl M. Published 6 Fasciculi, Nos. 119 113, 119, 120, , 122 and 141, at Ra. 1-4 each, x
Persian Works in Trogrees, royal 8vo, K N&ma 1 Iskandary by Nizim ted by Dr. A. Sprenger and Shustary. Published | Fasciculus, No. 43, = .,
malation from Persian -Works in P: The ~ Abul एटा i Mobarik i All4mi. By H Biochmann, M.A. Published 3 Fasciculi with 16 plates, No. 149, 168 & 163,
, न
hl 4 Iqb4lndmah-i-Jah4ngiri of Motamad Khan. Edited by Maulavis’Abd- .
0 13
5 4
1882, August 3, ` ° 4 ~. Gift of the Society. ae
eee ee
| BIBLIOTHECA | INDICA :
| COLLECTION OF ORIENTAL WORKS
PUBLISHED BY THE
ASIATIC SOCIETY OF BENGAL. ¦
New 38, No. 208.
` भीमांसादशंनम्॥
. ओओशवरस्वामिक्ततभाष्यसहितम् ॥ 3
पूव्वीहम् ' | ¦
[4 we 4 0 :
THE MIMAMSA DARSANA, :
WITH THE COMMENTARY OF SAVARA SWAMIN, :
& EDITED BY :
3 PANDITA MAHESACHANDRA NYAYARATNA, ¦ ए^+§लणा.ए8 IX. 1
(री 4" "गिं ¦
CALCUTTA. |
PRINTED AT THE GANES A PRESS, 1873.
LIST OF BOOKS FOR SALE
AT THE LIBRARY OF THE
ASIATIC SOCIETY OF BENGAL No. 57, Park Street
1.—THE SOCIETY’S PUBLICATIONS: . A. Brsuorneca 1०164. ~ Sanskrit WORKS COMPLETE.
Old Series, Nos. 1 to 230 demi 8९०, = ` Re. Aa The first two Lectures of the Saihité of the Rig Veda. Edited
by Dr. E. Roer, Nos. 1 to 4 2 8 Uttara Naishadha Charita, by Sri Harsha, with a Commentary
Edited by Dr. 2, Roéer. 12 Fusciculi, . धै 8 Chaitanya Chandrodaya Nataka, by Kavikarnapura. Edited by
Babu Rajendraléla Mitra. 3 Fasciculi 4 ieee 114 Vasavadatté, by Subandhu, -with its commentary entitled Darpana.
Edited by Professor F. 2. Hall, M. A. 3 Fuasciculi, - 114 The Markandeya Purana. Edited by the Rev. K. ४. Banerjea.
7 Fasciculi, ,., » 6 4 The Elements of Polity, by Kamandaki. Edited by Rajondralila |
Mitra. 3 Fasciculi, he षि डः ` ०. 1 14
New Series, Nos. 1 to 268, demi 8९०
The S‘rauta S’ftra of A’svaldyana, with the Commentary of Gargya Naréyana. Edited by Puandita Ramanfrdyana Vidydaratna. 10 Fasciculi ह 6 The S/afikara Vijaya of Anantananda Giri. Edited by Pandita — Jayandéréyana Tarkapanchénana. 3 Fasciculi, .. 1 14 Vais eshika Dars ana, with the;'Commentaries of Safikara Misra 46 Edited by Pandita Jayandérayana Tarkapanchanana. 5 Fasciculi, 3 The Nyaya Dars ana of Gotama, with the Commentary of Vatsy4yana
Edited by Pandita Jayanérayana Tarkupanchanana. 3 Fasciculi, 1 14 Pali Grammar, bv Kécchfyana, Edited by Dr. F, Mason. 2 Fasciculi, 1 4 - The Dasa-Rapa, with Dbanika’s Commentary, Edited by Professor: ए. E. Hall, D.C. L. 3 Fasviculi ध 1 14
The Aphorisms of Sandilya, with the commentary af SvapneSvara. Edited by J. R. Ballantyne, LL. |) 0 10
The Nfrada Pancharatra. Edited by the Rov. K. M. Banerjea. 4 Fasciouli 2 8
The Kaush{taki-Bréhmana-Upanishad with Commentary and a translation by E, ए. Cowell. M. A. 2 Fasciculi, 1 4 The Kavayadarsa of 3.1 Dandin. Edited with a Commentary by
Pandita Premachandra Tarkavaéyisa.. 5 Fasciculi 3 32 The Sfikhya Séra of Vijnina-Bhikshu. Edited by Dr. F. E. Hall
1 Fasciculus, 0 10 The Brihat Sanhita of Vardha-Mihira. Edited by Dr. पि. Kern, ` |
7 Fasciculi, = ,,, ४4 es oe 4 £6
९ अध्याये ८ पादः i 9९९
भा. ` यदादइवनीये जु्ोति- इत्ये वमादिवचनात्। "ननु AZ ्राहवनोयानावात् नास्ति तस्य शुतिः-दति। उचयते,- सा fe श्रावनोयं भयोजयेत्, यथा प्रयाजान् अ्रभ्रुतान् प्रयोजयति, णवं चोदकसामथ्यात्- डति | तादथ्याच श्रप- THT, स्थपतीष्चथं च श्रादिता श्रग्रयः, तस्याम् ATS TATA aves, धारणं हि तेषां टृषटकायम् श्राम्नातम्, रतिक्रान्ते कायं न स्यात्-दति॥
ख. अपि वा लौकिकेऽसन स्यादाधानस्यास्व्वशेष- त्वात् ॥ २१ ॥ (fae) u
भा. ‘aft वा-इति पश्चयादटत्निः। लौकिकेषु श्रग्निषु ‹ स्यात् न संस्छतेषु। कतः ?। “ श्राधानस्या सेशेषत्वात्, सदैक ओेष- भूता WAN, ACHAT, न BAT; अ्ुत्यादीनामभावात् न कमम्रयुक्तता श्राधानस्य ; वाक्यसामथ्याच अभिप्रयुक्षत्व ; यच दपूणमासमयुक्त, AVERT भाप्ये, न दष्यमयुक्षम् । तस्मात् लौकिकेषु श्रग्िष स्थपतीष्ठिः- इति ॥ (६।८। R Fe) It |
अनाहितेऽप्रा ववकीशिं पञ्चम् ्टामाधिकरशम् ॥
ख. अवकीणि-पशुशच, तददाधानथाप्राप्तकाल- त्वात् ॥ २२॥ भा. afer श्रवकोणि-पसुः,--ब्रहषचाय्यं वकीर्णीं नैतं गहं भमा- ata इति। तव सन्देहः, किं age श्राधानं कर्तम्, उत लौकिकेषु aig तदत्तत?-दति। ‹श्रवकीणि-पमुख्च
* खवकोरा पष्ठः इति We Sie Te Gs I 4T
O90 ratel-qeT
भा. axe इत्यधिकरणातिरे अः, पूवस्य अधिकरशस्य यः पुषः
ख.
भा.
ख.
भा.
पशः, स अरब पूवैः पशः; यः सिद्धान्तः, स सिद्वान्तः ;-सबाथम् श्राधानम्, तस्मात् अाहिताग्रिष- दरति पुरैः TE | श्राधानस्य अपाप्तकाणत्वात्ः- इति सिद्धान्तःः-शपराप्तोम्यम् श्राधानस्य कालः- इत्येतदुक्तं । तस्मात् इदमपि कमं लोकिकेषु- इति ॥ (ई । ८। ४ Ge) ॥
देवकनोकामुद मयनादिकारूताधिकरकम् ॥ उदग यनपृव्वपक्षाहःपुगयाहेषु देवानि स्मृति-रूपा- न्याथदशंनात् ॥ २३ ॥ (fae) ॥
रवानि कर्माणि खदाइरणम् उषनयनप्रष्डतीनि। तच सन्देहः, किम् अनियते काले टवानि कत्तच्यानि, उत उद्- गयन-पृ्पशलाषः-पुण्यादेषु ?- दइ ति। अनियते इति प्राति उदगयनादिषु- इत्यु चपते। कुतः ?। एवं स्मरन्ति तेषु कालेषु टेवानिः-इति। रूपाथेवादख,-“एतदै* देवानां रूपं, यत्
उदगयन, पेपस्योगहः'- इति, न च वयं देवादीनां रूपं fag: ; अथ त्वेष कालेषु टेवानि क्रियन्ते, ततः एतेन सम्बन्धेन खूपवग्वनम् BART | अन्याथं च award दञ्जयति, ware वै देवानां, मध्यन्दिन मनुष्याणाम्, wees: पितु णाम्- xf) AEG रतेषु कालेषु टेवानि स्युः- ति ॥
अनि च कम्मसाकल्यम् ॥ २४ ॥ (Fe) ॥
coxfa च॑ विेषः,- सकलं कमे अन्येव अक्वते कतुम्- इति, न राशौ करिष्यति॥ (१।८।५अ०)॥
* waar fa Te Ute Fo पाठः।
९ खथ्यायेनर्पाद्ः॥ OO
पिचकमोशाऽपरपशादिकाताधिकररम् 11 ख. दतरेषु ठु पिचाणि ॥ २५॥
भा. आद्खादौीनि अपरपस्े TTR ष, स्छतिरूपान्यार्थद्भनात्॥ (६।८। ६ चर०*)॥
व्यातिष्टामाञ्यासवाक्रथयानित्यताधिकरशम् ॥ ख. याचलाक्रयणमविद्यमाने लोकवत् ॥ 2 gu (पृ०)॥
भा. इदं समाम्नायते ज्योतिष्टोमे, दादश राभ्ोर्दँखितो wie वन्वीतः- दरति, तथा “सोमं क्रीणाति-इति। त्र सन्टे्ः, -किं यस्य न विद्यते aft, तेन वनिता, यस्य चन विद्यते सोमः, तेन क्रेतच्यः; उत उभथापि सति च wala च?। किं प्राप्तम् --' याच्जाक्रयणम् अविद्यमाने' ग्तिधने सोमे च स्यात्। BVT?) FATA arena, तत् विद्यमानेमनथेकम्; श्रनथेकं च उक्मपि न कर्त यम्। तस्मात् श्रविद्यमाने भवेत्, लोकवत्; यथा यस्य शोके नास्ति दच्च स याचते क्रीणाति च, एवम् इहापि ea I
ख. नियतं वाथंवश्चात् स्यात् ॥ २७ ॥ (fac) ।
भा. “नियतं वा' याच्नाक्रयणं, तदिद्यमाने श्रविद्यमाने च दथ स्यात्, एवं याच्जाक्रयणम् “श्रवत् भवति, ज्योतिष्टोमं fe तत् श्रूयते, न दव्यप्युक्ठं; aw नित्यं ज्योतिष्टोमस्य ; ad वचनं भवति, यदा xe नास्ति, तदा RUT इति ;
* न्यायमासायां aafyeceincra उदलेखि । वार्तिके तु “ अधिकरकम्"' CLE
DOR मीमांसा-दजने
भा. ज्योतिष्टोमस्य च नित्यमङ्गमुक्तं, xara निमित्तम् ow इति परिकष्ष्येत, करपनायां अब्दो बाध्येत । श्रनो याचूना- कयणसंस्छतम् FUT CUA, अन्यथा वेगुण्यं भवति | तस्मात् सति च चसति yee याच्जाक्रयणम् Wawa —tfai अथ यदुक्त, लोकवत्- दति, लोके कम Tea भवति, न शब्दलक्षणं, यथा श्रथः, तथा क्रियते; न, यथा अब्दः; वेदे तु अ्देनेव श्रथाग्वगम्यते, तथेव TIA cfr तस्मात् विद्यमानेपि कत्तश्यम् ॥ (६। र८। ऽ अ०) ॥
च्यातिष्टधाम दिषु पथाव्रतादौमामपि नित्यत।ध्िकरकम् ॥ ख. तथा भक्षपरेषाच्छादनसंन्नप्त्टोमद्धेषम् ॥ २८ ॥
भा. ज्योतिष्टोमे ्रूयते,-* पयो बतं ब्राद्चणस्य यवागु-राजन्यस्य, श्रामिक्ता वेश्यस्य दूति; तथा दञपुणमासयोः मेषः,- "प्रोचणोरासादयेभ्मं बह्िरपसादय aw संम्टढ्दि wit सन्न- छ्ाज्येनोदेडि'- इति ; तथा वाजपेये श्रयते," दभमयं वासो भवति'- इति; पौ tthe, —‘aq पमुमायुमशटतोरो वा पद्विराषत afar तस्मादेनसो विश्वान्मु्त्वंसः'- इति; तथा, ‘aren tf यश्च वयं दिष्मः- इति वचनम्, एतानि उदारणवचनानि। तेष सन्देहः, किं यस्य wrt भोजनं न विद्यते, स पयो व्रतयेत्, यवागूमामिचां वा, उत विद्यमानेम्पि ?-इति; तथा यो प्रेषितः प्रैषा न भरतिपद्यते, स Rare: wa प्रतिपद्य मानोग्पि?-श्ति; तथा, यस्य quad वासो नास्ति, स दभमयं परिदधोत, उत विद्यमानेमपि?- डति; तथा यस्य पमुमायुम् FAT, उरो AT Wl AW न्यात्, स एतेन मयेष जुह्यात्, उत अन्योम्पि?- इति; तथा, यो देर कञ्चित्,
९ खध्याये ८ पाडः ॥ 998
भा. अन्येन च दिष्यते, स एव ay ब्रूयात, ‘apura tfe—
ख.
भा,
च्छु.
भा.
इति; उत अदिषन् ्रदिष्यमाणञछापि?-दइति।
तश्र अधिकरणातिदे भोम्यम्। तत्र यः pete श्रधिकरणे पैः we, स इह Ye we, awe सिद्धान्तः, स इ सिद्वान्तः,-- अविद्यमाने कु्यात्- दूति ye: we; “नियतं TUTTI (६ । ८। २० ख०)- इत्युलरः। स एव TI न्यायः, यः TET (६।८।८च्र०)॥
` QU व्रतस्यानियमाशिकरणम् ॥ अनथकं त्वनित्य स्यात् ५२९ ॥ ज्योतिष्टोमे अ्ूयते,-.मभयन्दिनेःपरराचे वा ad बतयति-- Cia) तजर सन्डे: किं नियतम् UCTS वतम्, उत ्रनि- यतम् ?-इति। fa माप्तम् ?-“ नियतं च श्रथेवस्वात् स्यात् -दइति। एवं प्राप्ते ब्रुमः,--“ श्रनथेकं त्वनित्यं स्यात्, यदा एवम् मन्येत,- अदिन् काले ad मे अरिष्यति-दइति, तदा व्रतयेत्, यदा तु खल मन्येत-न सम्यक् जरिष्यति- इति, तदा तत् ad क्रियमाणम् yaaa स्यात्, यदि fe रजीणेन यजमानो ज्ियेत, तदा तद्धलोपः, wae च सलोपः । aang, श्रनियतं ate काले ad व्रतयितव्यम्- इति ॥ (६। Gié श्र०)॥
कामद्धेवा ग्री बाभोयपश्मताचिकरणरूम ॥ (रुत्यःचिक। रूपमिदम्) ॥ पशु चोदनायामनियमोऽविशेषात् ॥ ३० ॥ (To) ॥
ज्योतिष्टोमे पशुरग्रोषोमीयो,- ar Afar यदग्नीषोमीयं पश्युमालभते'-दति। ay सन्देहः किंयः- कञ्चित् पशुरा-
.०.७४ मीमांसा-द्रंने
भा.
भा,
ख.
aT:
eee
खम्भनोयः, उत कागः?- दति वद्यमाशेन अभिप्राये भवति daa) “ननु एकेषामाम्नायते,-श्रजोम्प्रोषोमीवः-- दति, ' सते आखामत्ययं च एकं कर्म" दति। wa उचयते, प्रति- we भिन्नानि क्माणि- दति छत्वा-चिन्ता। किं तावत् area 7“ पसुचोदनायाम् अनियमः; उत्सग कत्ते दषं waa उत्खष्ुम्, न पमुत्वं; xe fe साधकम्, अतः अच दव्यम् अन्तरेण, उत्सगा न सम्भवति-इति दव्यम् SITS aa) तच्िन् खपादीयमाने अनियमः, यत्किञ्चित् उत्छषट्म् --इति। कुतः एतत् ?। “अविशेषात्, न fe पञ्युत्वसम्बहवषु कथिदिशेषः उपलभ्यते । तस्मात् यः-- कचित् पसुः- ela
HITT वा मन््रव्णात् ॥ ३१ ॥ (fae) ॥
are: we ावत्तयति। नेतदस्ति,-यच्- कचन इष्य wyraq उपारे यम्-इ ति। रस्ति उत्खष्टब्धस्य नियमकारणं मवव्ः,--“श्रग्रये छागस्य वयाया मेदसोग्नुब्रूद्धि- इति, क्ागपरकाज्ननसमया ATA: समाम्नायते, यदि कागो न उषा- देयः, ततस्तत्प्रकाश्जनसमर्थेस्य खपादानम् अनथेवत्, तेन अव- गम्यते,- ्ागम् “fuer उत्से विद्धाति- इति, माव- वर्णको इव्यनियमविधिः-इति॥
न, चोदनावियोधात् ॥ Be ॥ (Be) ॥
नेतदेवं, न शक्रोति मववणेखोदनायां प्रत्यथिन्यां इष्य नियन्तम, za fe द्रव्यस्य प्रकाञ्जकं न अयते, TT अप्रकार्चित- मेव तत्कत्तेव्यम-इति। AGA न मदवणात् भरकाश्यनियम विधिः+ कंलप्यते,--एवमच्र प्रकाश्यं प्रकाञ्चयितश्चम्--दइति।
* प्रकाद्कनियसविधिरिति खा Ge Yo पाठः + श्व मग््रप्रकाश्लमिति we do feta To पाठः।
< Wats & We: I! *७.७५
भा. Wl पुनः अब्दे न ्रवगम्यते,--पमुत्वेन प्रकाशयितद्यम्-इति। AW AAT: ACURA समथः। मखवणाद्धि wea रयोगवचनतिः, CK FAT भरयोगवचनेन उपसं दन्त्या, TT एव wy श्रः पसुत्वम्, न्यो मदवणेन नियम्यते ¢ दप © छागः। तस्मात् न मच्रवणख्योदनाविरोधेन नियन्तुमद्ति- इति॥
ख. आषंयवदिति चेत् ॥ ३३ ॥ (ste fac) i
भा. ‘uf चेत्" पश्यसि,-न पमुत्वम् अन्येभ्यः wT श्राच्छे- तच्यम्- इति ; यथा, “Mat दणोते, बोन् दते दरति warayfa: चिष्वेवावतिष्ठते- दरति, fart विशेषो विव- fam न wea विवल्तिताः- इति; एवम् इहापि पुरत्वं, छागं प्रकरपयितुम् faafad, न Weare विद्चेषान्-इति॥
ख. न, तच द्यचोदितत्वात्॥ ३४ ॥ (Ato) a
भा. Badd, “तश्र fe श्रचोदितं द्यम् Brees, मदवणे, वरणे wasted; ay चित्वसद्ुपा सम्बन्धस्य ace चोदितत्वात्, न श्नन्या Uy क्रियते। श्राषयशब्दादपि न श्रनाधयं, freer fe तत् सामथ्यै, येन श्राषयशम्दो विथिष्टसद्ुयाविषयो निय- म्यते, इह न मस्य सामथ्यम्। तस्मात् ्रनियमः- इति॥
ख. नियमो tae द्यर्थभेदाङ्खेदः एथक्तेलामिधानात् ॥ २५ ॥ (आ fro) ॥
भा. “नियमो वा, ‘tare fe पुच्छागञनब्दयोःः- सामान्यं पसुः- दूति, SANTA विद्यैषा उचयन्ते। कथम् ?। तेः सामा- नाधिकरण्यात्, पमु; छागः, TW, TAN TCE: fal णवं सति न aga: पणुञ्जब्देन विर्ध्यते, तेन इागो-
DOE Warar-aeat
भा. मप्यालग्धद्य ATA, ATA उपादीयमाने इदम् श्रवगम्यते, छागं विवक्षित्वा अयं wpe: उ्चरितः- इति, न श्रन्यान् fatura—afa) छागोपकरणम् श्रस्य उपदं्जितं, यदुष दंशने पसुञ्जब्दग्डगाभिप्रायः- इति गम्यते, यथा युगवरज उपदंशिते, ईषा चक्रादिसन्नधाने चेत् श्रच्षमानयेति उचयते, तदा, यानाक्चमपिष्त्य ब्रूते- इति गम्यते, न तु विदेवनाक्षम् -इति। यदि fe श्रथभेदो भवेत् पणुच्छागञ्नब्ट्योः, पथ- ह्ेनाभिधानं, ततो भेदः स्यात्,न दाग एव नियम्येत, अविदितः हागाथैः- दति अश्वोपादानम्। पि ष, छाग- TS तं AGA: प्रकाशयेत्; क्ागाधाभिधाने पुनः TYME, छागप्राप्तावन्येषाम् श्रप्राक्षिरिति wafer sa लिङ्गेन नियमः क्रियते-इति॥
ख. अर्निथमो वायैन्तरत्वादन्यत्वं व्यतिरेकश्चब्द- मेटाभ्याम् ५ ३६ ॥ (To) I
भा. “अनियमो वा, यः- कथित् Ty उपादेयः, ` श्रधान्तर- त्वात्, ETE पसुत्वम्, UTE BTCA, अर्थयोरच्र सामानाधिकरण्यं, न अम्दयोः। कथं पुनरथान्तरं गम्यते } । च्य तिरेकाच्छब्दभेदाच,- अतिरेको fe भवति,- कचित् पसन SU | तथा, "छागः, पमुः- इति अग्दभेदः : अब्दभेदादेवाध- भेदो न्यार्यः। एकस्िन् वाक्ये समवायात्.--पमुं कागमानय-- दूति, इतरथा, श्रन्यतरेण हताथेत्वात् श्रन्यतरो वाक्ये न सम- Tara, समवेति च। ARTA MAA प सुत्वम्, अन्यत् ह्ागत्वं; तस्मात् श्रनियमः,-यः-कञ्िन् Ty: उपादे यः-इ्नि। तचोत्छजिका* पस्त्या सिः, भ्रन्यत्वेम्पि सति नियम ual
* मन्त्रोतखचिका इति Te सा° To पाठः
९ अध्याये & We! 1 9.99
मा. कतः ?। AGA प्रयोगवचनेन गद्धीतत्वात्, weaTadt fe कम- इति गम्यते, यदि कागम् उपाद्ास्यामद्धे, सगुणं कम Wala: ATA, AGA उपाददानाः, मस्य श्रपाल्िकत्वात्; अथ न्यम् उपादटास्यामद्े, मखस्य विषयाभावात् मवम् AT जदतो न सगणं कमं निवेत्तयेम, अतो* न ख अरतिं बाधामहे अनन्यस्मिन् Wye Ana — इति, न च श्रन्यम् उपादास्यामद्े, वेगण्यादिभ्यतः। तस्मात् दागः एव उपादातद्यः-ड़ति॥ नन् AV उपादट्टाना नेव ATAU श्रपद्ास्यामः, स एव अश्वः कामो भविष्यति, यण््िन्निगमनोग्श्वः, स दागः, शदे गेमे ख॒ छा गजब्दः म सिद्धः।
घ रूपाल्लिङ्गा च्च ॥ २७ ॥ (BT) I
भा. “कचित् मुष्करा भविष्यन्ति-इति यते, यदन्तरेण वचनम्, श्रमुष्करास्तदेदम् उपपद्यते। तमात् fat. नोग्डवोभपि कछागः- इति waren भविष्यति'। wat उचयते,
ख. छागे न कम्मौख्या रूपलिङ्गाभ्याम् ॥ ३८ ॥ (ate नि०)॥ भा. छागे RATS रूपलिद्भाभ्यां न waned, न हि छाग- weg: हिन्नगमनवचनः, समुदायो fe रसौ पथक् श्रथान्तरे प्रसिद्धो, न wet अवयवपरसिद्या बाधितद्यः। तस्मात् न श्रवः छागः ॥
ख. रूपान्यत्वान्न जातिशब्दः स्यात् ॥ २९ ॥ (आ० नि° १) ॥
भा. इदम् श्रम्यपदोस्चरं TIA) "अथ कस्मात् न वयोवचनो
EE ee 1
* तम दति कार Mle To श्वं we Go fetta To We: | ¢ ए
¢
NOE मो्मांसा-दनमे
waft? वयोवचना Qa अब्दाः कागण्छागलो वस्तः- इति, तेन श्रश्वोम्पि वयोवचनो भविष्यतिः-इति। उचयते,- ane, सत्यं वयोवच्वनः, अजापतिगतन्त वयो बदितुम् शक्रोति, यथा ओोणः- इति वणेवचनः अञ्वजातिगतं at वदति, अन्यम्। तस्मात् “रूपान्यत्वात् नः वयोमाजवचनः, किन्त जातिशब्दः स्यात्, जात्याश्रय वयो वटेत। अतज्छाग एव नियम्यते ॥
ख. विकारो नोत्पलिकत्वात्+* ॥ ४० ॥ (ate नि° २) ॥
भा. इदमपि पदोत्तरम्,- इद श्रश्वादीनां विकारण्डागञम्द्ः, किञ्चिट्च श्रश्वादीनाम् उशाय्येते, न किञ्चित् चन्यरेव। very श्रष्वोम्पि कागः- दति, a उत्पक्निकल्वात्, श्गत्प- fant fe नामिनाम्नोः सम्बन्धः-इत्युक्घम् (L101 2 FX), न चाख््ाविकारः Garafa—efa | waa न श्श्व्ड्ागः, अतः छाग एव उपादातद्यः- इ ति॥
ख. स नैमित्तिकः पञोगुंस्याचोदितत्वात् ॥ ४१ a (Ste नि° ३) ॥
भा. पटोत्षरमेव इदं षम् अथ कस्मात् न lexan: काग- weg rata? एवं शूयते, “सुषिरो वा uate wy: यधि वपामुत्विदन्ति- इति । न- इत्युच्यते, दिट्रत्वस्य “ गणस्य" ‘wah’ “चोदितत्वात्; ‘wey पमुमालमेत- इति fe Wad | तस्मात् अच्छिद्रः wy) न च, अवयवभरसिद्या समुदायवप्रसिद्धिबाध्यते,- इत्युक्तमेव । तस्यात् छाग णव उपा- देयो न रश्वाटयः-इति॥
a Ts, * ^“ विकार दूति qa ४०॥ नोत्पज्निकलात् nen” इत्येवं ख चहयरूपतया Wo सार पुलक Ao Fo Waa च पठितम् |
९ अध्याये © पादः ॥ Oe
खः जातेर्वा तत्मायवचना्थंवन्त्वाभ्याम् ॥ ४२ ॥ (fae) ॥
भा. वाशब्दः अवधारणायाम्। यस्मात् श्रवयवप्रसिद्धया समु- दायमसिद्धिनं बाध्यते, तस्मात् “जानेः' एव चटा गञ्जब्टो वाचकः, एवं समुदायस्य श्रथवत्ता श्नुगृद्धीता भविष्यति- इति तत्- प्रायवचनम् उपपद्यते, ‹ विश्वेषां देवानाम् उखाणां छागानां मेषाणां वपानां मेदसोम्नुब्रुद्धि-डइति जातिप्राये वचनम् उपपद्यते ; प्राथेणापि fe नियमः क्रियते, यथा, qua लिखितं get श्रगरोम्यम्- इति नुद्धिभवति। तस्मात् काग एव॒ उपादातव्यः-इति। छत्वा-चिन्तार्यां* प्रयोजनं न वक्तयम् ॥
cfa गओशवरखामिनः छत मीमांसाभाष्ये षष्ठस्याध्यायस्य टमः पाद्ः॥ WTA समाप्तः॥
SATS TS: बडकः ॥
+ qrernt विधो एव “' erasures” इति स्यष्टमृक्तलात् दयं रला-चिना |
RL ॐ (किक ककि 69 पि # क कदि @ PPS PEFR + १० ७.८ चण FULT
ए -, ^“) (^
1 ()
( 3 )
Tho Maitri Upanishad with a commentary anda translation.. By
EK: B. Cowell, M, A., 3 Fasciculi, The Gopala Tépanf. Edited by Pandita Harachandra Vidydbhdshana
The Grihya Sutra of A’svalayana, with the commentary of Gérgya-
narfyana. Edited by A’nandachandra Ved4ntavagisa 4 Easciculi,
The Nrisinha Tapani with the commentary of Sankara A’chfrya,
edited by Pandita Rammaya Tarkélankara.. 3 Fasciculi,. =, =. Gopatha Brahmaua, Edited by Babu Rajendralala Mitra. 2 fasc
The Taittiriya Prétisikhya. Edited by Babu Réajendralafa Mitra.
3 fasc
The Taittiriva Aranyaka of the Black Yajur Veda. . Edited by Babu -
Rajendralala. Mitra. 11 Fasciculi % The Laty4yana Sutra. Edited by Pandita A’nandachandra Vedfnta-
végisa, 9 Fasciculi, .. ae? eres aa a ae)
SANSKRIT WORKS IN PROGRESS... Old Series Nos. 1-to:230,.dems 8vo. `
` Lalita-Vistara, or Momoirs of the Life and Doctrines of S’akya Sinha. Edited by ‘Babu Ré&jendralala Mitra... Published 5.
Fasciculi,
‘The Taittirfya Bréhmana of the Black Yajur Veda, with the com- `
metary of Sayana.. Edited by Babu Rajendralala.. Mitra. Published 26 VFasciculi, , .. Taittiriya, Sanhit’. Edited by Dr. E. Réer, E. B. Cowell, M.A. anu Mahesachandra Nydyaratna. - Published 27 Fasciculi ds New Series, Nos. 1 to 291, dems 8vo
The Mimaiisé Dargfana, with the Commentary of S’‘avara 8९६१, एता 4
` 64 by Pandita .Mahega-chandra'"Nyéyaratna.. Published,- 11 Fasciculi
‘The Agni Purana. Edited by Pandita Harachandra Vidy4bhushana, __ - 4 Fasciculi, ... 4. ००० ~
Chhandah Sutra of Pingala Acharya. 2 980
Gobhiliya Grihya ‘Sutra with a commentary by the Editor, Pandit =
Chandrakanta Tarkélank4r.. 4 fase, =.
Sama Veda Saihita with the commentary of Sayana Acharya. Edited | :
by Pandit Satyavrate Samasrami, 9 fas¢., .
Chaturvarga Chintfmani by Heméadri. Edited by Pandit Bharata |
Chandra Siromani, 11 fasc.,
Atharvanopanishads with the commentary of N4réyana, Edited by
Pundita Ramamnya Tarkératna, Nos. 249 265 276 & 289. ` . Prithiraj Rasu by chand Bardai fase I The Tandyn Mahabrabmana with the Commentary of Sayanacharya.
Edited by A’nandachandra VedAntavagisa, 19 Fasciculi, ~ .,
Einglish Translations complete, demt 8९० |
An English Translation of the Brihad A ranyaka Upanishad, and
Commentary. By Dr. E. Réer, 3 Fasciculi, ` An English Translation of Chhandogya Upanished, by Babu RA&jen- dralala Mitra. 2 Fasciculi
An English Translation of the Taittirfya, Aittaréya, SvetaSvatara. =
Kéna, Ifa, Katha, Mundka and Mandukya Upanishads, by Dr
KE. Roer 2 Fasciculi, ; ; The Sfrya-Sidhanta, translated by Pandita B&pi Deva “Sastri.
Fasciculus
The Siddbanta Siromani, translated by the late Lancelot Wilkinson,
Esq. ©. 8., and revised by Pandita Bap Deva Séstri. 2 - Fas-
ciculi, A Translation of tho Sankhya Aphorisms of Kapila, by Dr. Ballan-
tyne, published 2 Fasciculi, , ००९ tee
(4५) , ` ~ English Tramslations in progress, dems 8*०
Sshitya Darpana or Mirror of Composition, a treatise on Literary
criticism by. Visvandtha Kavirdja.. Translated into English by Babu Pramaddéddsa Mitra. 3 Fasciouli,
Rs, As...
| — -1 14 The Brahma Sutra with the commentary of Sankar Acharya, ‘T'rans-
lated into English by the Rev, K. M, Banerjea, No. 214, . — 1.0 Aini_Akbari 6 fase., | — — ~ 10 .8
-. B.: \MIsceLtLanegous, ४५ One complete set of the Journal of the Asiatic Society of Bengal, — 750 - 0 Journal of the. Asiatic Society, from Vol, XII, for 1842, to Vol XXXVI; for the 1867, except Vols. XXIII, XXIV.‘and XXIX prices as per title page | Asiatic Researches, from Vols..VI to XII. and Vols. XVII, to XX
each ४.१, _ gore became ees - --- ==> ` 10 : Ditto ditto Index, ^-^ + — - - ~~ ` == ^, 6 +O Catalogue of the Books and .Mays:in the Library, 9 the Asiatic
Society, By Babu Rajendraléla Mitra, 1856 —— BO: —— of the Sanskrit Books and MSS. of the Asiatic Society, — 1 0 —_—— of Persian, Arabic, and Urdu, ditto, *1.°O
of the Fossil Remains of. Vertebrata from the Sewalik Hills,. ` ~~ the Nerbudda, Perim: Island, &c. in the Meseum of the Asiatic =
Society of Bengal. By H, Falconer, Esq., M.D., ए, R.S. and H.S., © 2.0 -
of the Recent Shells in the Museum of the Asiatic Society,
by W. Theobald, Esq., Jnr 3.0
of the Reptiles.in the Asiatic’ Society’s Museum by फ, mee
Theobald, इव्, क.) 6 +. ~ ` mss Oo ` Catalogue of Mammalia,’ *—<.... iy Mint OE ON ie a5 FQ Harivansa,.563 pages, ‘royal 4to,;) ` - ~ (9 + wash athir Mah4bharata, Vols, 3rd-and 4th, royal, 4to,, and Index, a 0 --0 ` Rajataranginf, 440 pages, 4to., | ` `, — = ony: OO Csoma’s Tibetan Grammar, ~~) 6) न ie on on Le
——_——. Dictionary, २ = we — 10 0 Yedanta-Sara, translated by Dr. E. Réer., 4 | ~° Oa 8 Purana Sangraha, edited by the Rev. K. M, Banerjea, No.I.,° - 1 0
`; . 1<PRIVATE PUBLICATIONS jae SON क Wise’s Hindu System of Medicine, ~ ~ ` ग eet ह The pilgrimage of Fa Hian, -- oe 14 BO Lassen’s Bactrian Coins, by Dr. Edward Réer = 29 an 3, @ 2 @ Meng Tseu, in Latin, by. Stanislaus Julien. Two parts in one vol,, 6 0 Aborigines of India, by B..H, Hodgson न्क 0 History of the Afghans, Pt. I,, by Dorn, | 5 0 Examination 4nd_Analysis of Mackenzie Manuscripts, by the Rey. — -
W. Taylor; | Low’s Siamese Grammar, - <~ ` - हि Han Koong Tsew, or the Sorrows of Han, by J. Francis Davis, F,R.S,, I 8 Dictionarium Anamittigo-Latinum, by A; J. L, Tabard, 14 0 Blank Vocabulary for Ethnographical purposes, — नक -20 Collection of Oriental Proverbs, by Thomas‘ Roebuck, — me , -9--- 0 Mataparikha, :.. -- ६. -- वि Seige 8 Travels of Macarius, Pt. I, by ए, C, Balfour pn 0. Contributions towards an Index to Indian Bibliography, F, Hall, - ` 2 0. Outlines of Indian Philology; by J, Beames = “9 8 Translations fromthe Térikh: Firuzshahi, — 9. ©). .— 9 " "~~. 1 8
प ee ne RO ee er a ee ee
— नानुमा ~~~ ; V. B.—For Arabic, Persian and Urdu works vide the covers -of the ersian series . प
+= ज । ° z are
This book is a preservation photocopy. It was produced on Hammermill Laser Print natural white, a 60 # book weight acid-free archival paper which meets the requirements of ANSI/NISO Z39.48-1992 (permanence of paper)