NYAYASARAH
ARARE BRAHMANIC WORK ON MEDIEVAL LOGIC
BY
ACARYA BILASARVAINA
Toyether with the commentary called
NYAYATATPARYADIPIKA
BY

JAYASIMHA SURI.

EDITED uy
MAHAMAHOPADILYAYA
SATIS CHANDRA VIDYABHUSANA,

1.4. Pint,

Professor of Sanskrit and Pale, Presidency Colleye, Caleutte ;
Joint Phiofagical Secretary, Asiatic Scciety of Bengal ;
and Fellow of the Caleutta Urrversity,

are, re ead Ep eas

PRINTED BY URENDRA NATHA CHAKRAVANRTH, A’ TITE SANSKRIT PRESS
No. 5, Nandakumar Chaudhury’s 2nd Lane,
AND
PUBLISHED BY THE

ASIATIC SOQIETY, 47, PARK STREET, CALCUTTA,
ani

1910.

Aho ! Shrutgyanam

आचा््यभासव्वन्नप्रगीतः

मवार.

जयसिंहसूरिविरचितया

नायतात्पयवदौपिका-

समाख्यया रौकया सहितः

महामहोपाध्याय
गीयुलतसतोश्चन्द्रविद्याभूषणेन

परिभोधितः।

en Se

कलिकाताराजघान्याम्‌
संस्छ्रतयन्वे
सरौखपन्द्रनाथचक्रवर्िना मुदितः |

WHIT: १८३२ I

Aho ! Shrutgyanam

INTRODUCTION.

Se ee ed

The text of Nyayasara und the commentary on if called
1 Nyayatatparyadipika, printed in this volume are
based on the undermentioned manuscripts -—

A. Nyayasira no, 11, ए. 305 belonging to the Asiatic Society
of Bengal,

1. Nyayasara no. 821 belonging to the Asiatic Society of
Bengal.

C. Nyayasara belonging to the Sanskrit college, Calcutta.

D. Nyayatatparyadipika belonging to the Yasovijaya Jaina
Pathasala, Benares,

E, Nyayatatparyadipika procured from Bombay through Sastra-
visarada Jainacarya Vijayadharma Siri and his pupil Indravijaya,

The Nyayasara occupies a remarkable position in the history of
: ताना Logic. [ have stated elsewhere that the Nyaya-
fais sutra (cirea 500—300 BK, C.) by the Brahmanic

shed exclu- ५
sively by the 8९ Aksapada Gautama is the first regular work on

Buddhists

and Janis, *veient Logic while the Pramanasamuccaya ( about 500

A.D. } by the Buddhist sage Dignaga and the Nynya-
vatara (about 533 4. D.) by the Jaina sage Siddhasena Divakara
{ Ksapanaka ) are the standard works on Medieval Logic. In the
Nyayasutra Aksapada stated, defined and examined sixtcen catego-
ries, viz.: 1, menus of right knowledge ( watay), 2. object of right
knowledge ( प्रेव ), 3. doubt (संशयं }, 4. purpose ( प्रयोज्ञन ), 5. fami-
liar instance ( zetat }, 6. established tenets ( सिद्धान्त 1, 7. members of
a syllogism ( अव्यत ), 8. hypothotical reasoning { aa }, 9. ascertain-
ment { frag), 10. discussion (ave), 11. wrangling ( जख ), 12. cavil

( वितर्डा ); 13. fallacies { हेत्वाभास ), 14. quibble ( wa}, 15. futility
(wtf), and 16. occasion for rebuke ( faaygerra). Dignaga and
Siddhasena on the other hand in their works took up only one of the
sixteen categories, viz. pramana ( प्रसार } and elaborated it त) serch
a way that it might include other catogories as far ag these were
consistent with the science of gencra} knowledge, Inference, a kind
of pramana, which was very bricfly noticed by Aksapada, receired a
fall treatment at the hands of Dignaga and Siddhasena. Great sttb-
tleties were introduced by them into the theory of syllogism, defini-
tion of terms etc. They rejected prameya ( प्रमेय ), in which Aksapada
included sense-organs ( fara), objects of sense ( ऋष }, body
( दे), mind ( मनः); sonl ( syramq), birth ( जन्त), death ( #7),
etc, on the ground that it was useless in works on Logic to specify
the objects of knowledge. The science of Logic as modified in this
way was called Medieval Logic which was almost entircly in the
hauds of the Buddhists and Jainas. Daring 500—1200 AD, the
Buddhist and Jaina writers * produced numerous treatises on Logic
in this new style while the Brahmanic writers such as Vatsyayana,
Udyotakara, Vacaspati and Udayana continued to follow the old
system of Aksapada on whose Nyayasutra they wrote a series of
glosses,
Among the Brahmanas there was only one person who imbibed
the influence of the Bnddhist and Jaina logicians, This person was
Bhasarvajita the celebrated anthor of Nyayasara which
Nyayasara, is published in this volume. Following the method

a rare Brah- = Mt 5 ‘ ig N
manie work current iu his time Bhasarvajita treated iu his Nyaya-

on Medieval

Logie. sara only one topic, viz. pramana which he divided

into three kinds—perception ( wayyy}, inference ( #q-
सान } and verbal testimony { आगम jas 4 contrast to Aksapada
who recognised a fourth kind named comparison ( sqHrTe )- This

न For the Jaina and Buddhist Logis vide my “History of the Medieval
School of Indian Logic’ published by the University of Caleutta, 1909.

[3]

threefold division of pramana brought Bhasarvajiia close to the
Samkhyas and Jainas but distinguished him from the Buddhists
who recognised only twe kinds, viz. perception and inference. Like
the Buddhist and Jaina writers Bhasarvajiia divided inference into
that for oue’s self ¢ wrargqara ) and that for the sake of ethers
( es (चलुनान ), and like them he gave an account of the fallacies of
एषाः term ( Waray ), the fullacies of example ( इष्टान्ताभाक् ) ete.
Qubble ( छले ), futility ( जाति ) 016.) whieh had been the prominent
topivs in the Nyayastitra, were not altegether everleoked by Bhasa-
vajiia who dealt with them iu connection with the inference for the
sake of others, Under inference there was also an elaborate treat-
ment of ‘discussion’ {called in Sanskrit कथा or वाश) which was
ta be carried on between a disputant ( वाशी ) and his opponent
( प्रतिवाहो } in the presence of members ( gq or प्राञ्जिक questioners )
wader the guidance of a President ( कभापति ). Salvation ( Hyer )*
was defined by Bhasarvajiia as the soul’s final deliverance from pain
and attainment of eternal pleasure. Jn this respect he agreed with
a certain elass of Mimamsakas (©. छ, Bhatta) who affirmed that
pleasure could be eternal but differed from Aksapada who denied
the eternality of pleasuce,

The Nyayasara contains extracts from the Brihadaranyakopa-

wisad, ¶† Prasnopanisad £ and Svctasvataropanisad. €@ There are
| ! + +

* मेन gaa fafaer जात्यन्तिकी दुःखनिटन्तिः gare dra इति
{ Nyayasara, 2. 41 ),

+ sia at yea: कोतन्यो मन्तव्यो निदिष्यासितव्यरेतिं { Brihada-
ranyaka quoted in Nyayasara, P. 35 }.

4 है बरणौ Afeaat wl ant देति ( Prasnopanisad quoted in
Nyayasara, P, 35)

शर यङा च्लवटाकाशं तेटयिष्यन्तिं सानवाः।
सरा शिवलविन्नाय gaara भविष्यति ॥ ( Svotasvataropa-

२,२४९्‌ quoted in Nyayasara, P. 39 ).

| 4 J

passages from the Bhagavadgita * aa also from the Mahabharata t
already quoted by Sankara in the Vedautabhasya.

Nothing is definitely known about the age in which Bhasarvajna

flourished or the country which he adorned by his birth, As the

reputed author of Nyayasara he is mentioned by the

1 Jaina sages Gunaratna वु (1409 A. 1. ) and Raja-

birth place. sckhara ** { 1345 A, 3, ) tf. During their times there

were already eighteen commentaries on the Nyayasara,

One of them is named Nyayabhusana-whieh I believe to be identical

with the work of same name quoted by the Buddhist sage Ratna-

मे शखमात्मन्तिकं यत्तद्‌ बुद्धिश्र्यमतीन्द्रियम्‌ ( Bhagavadgita
quoted in Nyayasara, P. 40).
t raat वै शरीराख्दि agit AGAAT |

प्राप्य यौगबकरं कुर्य्यात्‌ ay arent wet चरेत्‌ ॥

ugia विषयान्‌ कचित्‌ afagd तपश्चरेत्‌ |

सहरेश्च पुनस्तानि ख्यस्तेजोगण्ानिव ॥ = ( Mahabharata
quoted by Sankara in the Vedantabhasya and requoted in Nyaya-
sara, P, 37).

प wretumaha wraetserendian:| arg ser टीका न्याय
werent wana जयननरचितः न्यायङ्दमाञ्जलितकख।
( Gunaratna’s Saddarsana-vritti edited by Dr ब, Suali, 1. 94).

कै मासवेत्तो न्यायसारतकंसतत्विधायकः।

न्यायसाराभिचे दक टोका अष्टादश स्फटा: ॥
Magyar तु टोका arg ufafeara |

{ Saddarsanasamuceaya by Maladhari Rajasekhara इनं published in the
Yasovijays Jaina grantbamala, Benares }.

1 wqrraagfaaad च्येामलोयधवलसग्नम्याम्‌ |
fangiat Tia’ TAWA सुखं aaa ॥

{ Caturyimesatiprabandhs by Maladhari Rajasekhara Suri, Prasasti ).

[ ४ ]

kirti,* preceptor of Ratnakara Santi who lived about 983 A. D. क
This is therefore the latest date that we can assign to Bhasarvajna.
The earliest limit may be fixed at 650 A. D. when there lived tho
the Buddhist logician Dharmakirti whose controversy about the
fallacy of “non-erroneous contradiction” ( faegrarfaattt ) ¢ seems
to have been referred to in the Nyayasara, On various other consi-
derations Tam michnued to believe that Bhasarvajna lived about
900 +, D.

He appears to me to have been a native of Kasmira. His name,
which is very peculiar, bears close resemblance to that of Sarvajua-
mitra ९ who lived in Kasmira about 750 A. D., of Savvajuadeva §
who lived about 899 A,D., and of Bhasvamiu ॥ who lived in Guzerat
about 600 A. D, Bhasarvajna flourished at a time when the

* Ratnakirti observes :--यज्गालं ways BulfeqeyT तदुप-~
काय्याभेषवस्तुराशियहणप्रश्षक्मनसकरे तट्भिप्रायानवगादष्नकलं तथा fe तन्ते
चमौ धम्पिषयोभेदः उपकारलचरटेव च प्रत्वासन्तिः।

( Ratnakirti’s Apohasiddhi edited by M. M. Hara Prasad Sastri, P. 11).

+ Vide my “History of the Medieval School of Indian Logic’ published by
the University of Caleutta, P. 140.

‡ Dharmakirti observes :—fagqrafawnra? आपि duasaem: |

TUE कसमान्नोद्रोऽसुभानविषयेऽसष्यात्‌ |
( Nyayabindu edited by Peterson, ए. 115 }.
Bhasarvajne writes — gam तुद््यलत्तखवि स्इरेतदयोपनिपातो विरुद्धा
व्यभिचा रोव्येके। यथा नित्यलाकाशम्‌ अमून्तद्रव्यत्वात्‌ आतवदिति। एवम्‌
शरनित्यम्‌ अकाशम्‌ ऋखराद्रशोन्दरियखाद्यविगरेषयुणाधारत्वात्‌ षटव्ते। स
खल्‌ पुर्षविशेबमपे्तसःप्यो gana भवति अन्यतरासिद्खवट्ति।
{ Nyayasara, P. 72).
Vide my edition of Sragdharastotram published in the Bibtiotheea Indic
४९१९३ Introduction, P- XXX.
§ Vide my ‘History of the Medieval School of Indian Logic’ pp, 13. न,

॥ Vide my “History of the Medivval School of Indian Logie”, 2. 22.

{6 }

Buddhist Logic * attained its highest development in Kasmira,
and it is very suzgestive that many of the manuscripts of Nyayasara
and its commentaries have beeu recovered fram Kasmira or its
neighbouring provinces, About 900 A.D, Saivism and Buddhism
flourished there side by side, and Bhasarvajua who was a Saivite
opened his work with a salutation ¢ to Siva and ended it with the

couclusion that salvation { could be attained only by seeing Siva.

Commenta OF the eighteen commentaries q on Ny&yasira enu-
ries on
Nyayasara, mevated by Jaina writers some are noticed below :—

1. Nyayabhusana the oldest commentary mentioned by Mala-
dhari Rajasekhara and Gunaratua and quoted by the Buddhist sage
Ratnakirti in his Apobasiddbi ( about 983 A, 9. ) and by the Jaina
sage Jayasimha Suri in his Nyayatatparyadipika, No manuscript
of it has yet been recovered,

2. Nyayskalika by Jayanta named by Gunaratna in. the
Saddarsanasamuccayavritti (1409 A.D. ). No manuscript of it has
yet been recovered, ।

3. Nyayakusumanjalitarka mentioned by Gunaratna in the
Saddarsanasamuceayavritti (1409 A, D.). No manuscript of it
has yet been recovered.

4. Nyayasaratika by Vijayasimha Gani. A manuscript of it
has been recovered from Bikaneer ( Vide S. R. Bhandarkar’s
Catalogue of mss. in the Deccan College, 1888, p. 58 ).

* = Vide my ‘History of the Medioval School of Indian Logis,”
7 waa wal जगतः पतिं पर

शषभस्त तन्व. थेति्टं खभावतः।

शिश्युप्रनोचधाय लयाभिधासखयते

AMMAR CASAS TTA ॥ ( Nynyasara, p. 1. )
! त्माच्छिवद्शेननन्ोच ofa, ( Nyayasara, p. 39).
थु

Vide Rajasekhara’s Saddaraana-samuceaya and Gunaratna’s Saddarsanas
sammuvenyavrithi,

णान
=!
[

5. Nyayasaratika by Jayatirtha. ( Vide India office Catalogue,
no, 213, 2412).

6. Nyayasarapadapanjika by Vasudeva. A manuscript of it
has been recovered from Kasmira. ( Vide 8. R. Bhandarkar’s
Catalogue of mss. in the Deccan college, 188%, p. 95). Another
manuscript of it written in Kasmiri character is to be found in the
hibrary of the Asiatic Society of Bengal bearing no. 1552, In the
opening lines *Vasudeva speaks of himself as the author of the work

and in the colophon he is stated to be a native of Kasmira,

7. Nyayasaravieara by Bhatta Raghava. A manuscript of it
dated t Saka 1174 or A. D. 1252 is contained in the library of the
Queen’s college, Benares,

8. Nyayatatparyadipika by Jayasimha Suri printed im this
volume.

ke, &e, &e,

The Nyayatatparyadipika isa very learned commentary referr-

*

The opening lines of the Nyayasarapadapanjika rua as follows :—
टेवदेकमनिषन्द्य भाखर
यो रिन्द्हुदेयेकमन्द्रम्‌ |
वाश्वटेवविदुषा face
न्यायसारप्द्यञ्जिका मया ॥
+ The Nyayasaravicara ends us follows :—
अके चतुःखप्रतिसं यके wa:
शताधिक रभ्य( धके च पञ्चभिः)
fanfatea aus sae:
भूवं विचारः ufterty राषषः॥
द्रति सारगश्तवारन्दरशिष्यभ्यायनिषुणंतकविच्ारचतुरभटरःधकपिरचति
स्यायष्ारविचपरे तीयः परिच्छदः Sag: |

The verse may be interpreted to give Saka 11174 ( 4, D. 1252) o Saka 1274;
1352 A. D, ), ।

ed

ing frequently to the views of Bhusanakara whom I take to be the

author of Nyayabhusana. There are also quotations
Nyayatat- :
paryadipika.

from Vacaspati Misra, «author of Tattva Kaunndi
(976 A.D, },* Hemacandra Stiri, author of Yogasastra
( 1088—1172 4, 7, ). Bhattacaryya ( perhaps the same as Kumarila
Bhatta )and others. I have not yet been able to identify the person
designated as Laghunaiyayika (a light logician). There are referenc-
es to Advaitavadiu, Aksapada, Aulukya, Kalidasa, Kanada, Sutrakara,
Vartikakara, Prasastapada, Vyasa, Bharata and others a complete list
of whom is to be found in the index of words at the end of the volume,

Jayasimha Suri, author of Nyayatatparyadipika, was a Jaina
Jayasimha of the Svetambara sect. He calls ¢ himself a disciple

Suri, author 2 K 5
of Nyayatat- Of Mahendra Suri of Krsuarsi Gaccha, and is men-

paryatlipika. tioned by Nayacandra Suri in the Hammira maha-

kavya ¢ as follows :—

magaifarararaare efaat हदे |

Tae aes वसङ्कव सवत्र ॥
( Nyayasucinibandha, p. 26, edited by Pandit Vindhyesvari Prasad ).

Seay irae aT Le Hs A TT:
शिष्यश्रोजयसिं चसरिरसख्िलप्राभाश्णिकध्राभण्यः।
wat निसितवान्‌ प्ररोपलतये च्रीन्यायसारायथितां
weret शिति कपापरवयेः dar fringe aa: 4
( Nyayatatparyadipika, p. 295 ).
कयति जनितण्च्वोसंमदः कष्णगच्छो
विकसितनवजाती gery खच्छसूत्तिः |
विदिधरब्रुधजनालौो श्टङ्गसंगौोतकौ न्तिः
कतवसतिरजखं मौलिषु रेकिलानाम्‌ ॥ २२ ॥
तख्खिन्‌ विद्य गसबरेद्मचरितशरीष्रिचके ऋभात्‌
अन्ने ग्रोजयसिहरि गुरः प्रज्ञाल डुमख्विः।
सटभाषाकविचक्रशक्रमद्डिलप्राभायिकागरेसरः

। wreg सहसा विरङ्गमतनोट्‌ यो वाद्विद्याविधौ 1 २९॥
(Haminira mahakavya, Chap. XIV, P. 132, edited by N. च, Kirtane at Bombay),

ent
a
bed

“Glory to Kesna Gaecha, the delightencr of the earth, whose
person was transparent like a blogming buneh of fresh Jats flowers,
whose fume was sung by series of learned men resembling humuing
bees and who ever resided on fhe crowus of pious Jainas. In the
circle of Suris, whose actions were the homes of wonders, there was
born in course of time Jayasimha Suri, the crest-zem of the wise,
who vanquished in disputation Sarauga the foremost of authorities
that shone as [वृद्व in the circle of poets able te write im six
Janguages.”

Javasimba Suri was in fact the spiritual grand-father of Naya-
caudra the author of Hanimira mahakavya, 5५ in chapter XIV of
the mahakavya * we read ---

“Nayacandra Suri was in lineal descent the grand-son of poct
Jayxsinba Suri but iu respect of poetical compositions his sou,”

Jayasimha Suri lived in the l4th coutury A.D, as his Kumara-
puaenritra ¶ is dated samvat 1422 or A. D. 1365.

warswe कवियुरोजेयसिंहश्रेः
काव्येषु घुत्रतितमां नयचन्द्रष्टरिः ।
नव्या्थसाथेधटनापरपङ्क्रियुक्ति-
जिन्यासरौतिरसभाविधानयन्नेः ॥

( 1faramira makakavya, Chap. XIV, P. 133 },
Wramacerg fe fe मन्वद्टऽयमजायत)
खरन्यः ससप्नलिश्तोषट्‌सहस्रार्यनुष्टमाम्‌ }

{ Kumarapalacarttra prasast(, Chap. >}.

न SATIS CHANDRA VIDYABHUSANA,
Aucust, 1910,

Aho ! Shrutgyanam

CONTENTS.
aaa परिच्छदः |

विषयाः TEI! न्यायसारद्य न्यायताल्मययदौोपिकायाः।
नधस्कारः ee १ ४२-- ५५
प्रमाणम्‌ nee ऋ ५५ -७१
प्रत्यक्तम्‌ Ska 2—¥ ७१... BE
प्रसोगिप्रल्न्तेम्‌ vee A— रे |, OR—TR
यो गिप्रल्यत्तम्‌ २--8 स्र च
अनुमान परिच्छेदः |

अनुमानम्‌ 35 भर TO— fo
अन्वयव्यतिरेक We: `. ५--9 <०-- AR
स्वायपराध मेदः ... प स्र--<५
प्रतिन्ना vee ५ <&-€य
Eis ree ५ < ११०
त्वएभासाः he अनम्‌ ११०- VAY
उट {हरणम्‌ a ११. १२५--१२८
उदादहरणाभासाः ^ 22-28 १३८-- १४४
उप्नवः श १४ १४५. १४७
निगमनम्‌ ne १५ १४०-- १५१
fang: ^ १५ १४९.

HAT ... RU RE १५१ १५९
वदः ५ १५ १५२ - १५७
जन्यः .“ १६ १५९ --१६०

वितण्डा
SAA

जातिः
निग्रहस्थानम्‌

ATTA:
Eee भेदः
त्रौख्येव प्रमाखनि
उपमानम्‌
अधीपत्तिः

सम्भवः

अभावतः

रेतिद्यम्‌

च्चे

प्रमेयम्‌

तस्य चातुषिष्यम्‌
हेयं ( दुःखम्‌ )
तत्निर्वत्तंकम्‌
हानम्‌

तदुपयः

आकन्‌
उपासनविधिः

मोच

१६

१९
१७ -- RR
ब्‌ =-=

अगम afters,

२९.
२९---२०
२०

ब ०२
३२-- इरे

२२-- २४

२४२१५

Leora es
१९६११९६
१६०-- १८१
१९.१-- २०८
ReE—RVO
Co A a ९
AI
~
२३०२४
२४२
RBA—RBVE
२४७
VAVI— Ase
RVE—AYO
ade
RAGA RAR
RAR— २५२
१५२
२५२ २५४
२४५४-२
२७२--२८१
RER— REY

ATURE |

प्रत्यचपरिच्छिदः |

te ete
गगपतये नमः |

प्रणस्य शम्भुं जगतः पतिम्परं
समस्ततत््वाधविदं खभावतः |
शिशुप्रनोधाय मयाभिधास्यते
प्रमाणतद्भेद तटन्यलच्तणम्‌ ॥

सम्यगनुभवसाधनं प्रमाणम्‌ | सम्यगृग्रहशं संशय-
विप्थयापोदाथेम्‌ । तच्रानवधारगन्नानं संशयः । स
च समानधन्मानेकधम्धविप्रतिपच्यप्रलब्धानुप्रलस्धि-
कारणमेदात्‌ पञ्चधा feat) तद्धा । समान-
धर्म्मात्‌ किमयं स्थाणुः स्यात्‌ पुरुषो देति। waa
धर्म्मादाकाशविशेषगुणत्वात्‌ किमयं शब्दो निलयः

च्‌ न्यायदारः |

स्यादनिल्यो वेति । विप्रतिपत्तेरके भीतिकानौन्द्रिया-
Wiz: अन्ये त्वभौतिकानौति | उपलब्धेः fa सदुदक-
सुपलभ्यते उतासदिति | अनुपलब्धेः किं विदयमानो-
$पि पिशाचो नोपलभ्यते उताविद्यमान इति । अनव
धारणत्वाविशरेषादूहानध्यवसाथयोने संगयादर्थान्तर-
भावः) तदयथा 1 वाद्यालौप्रदेओे पुरुषेणानेन भवि
तव्यमिव्युहः | किंसंज्ञकोऽयं हत्त इत्यनध्यवसायः |
मिध्याध्यवसायो विपय्ययः। तद्यथा । हयी चन्द्राविि
ara गजादिद शनं चेति । स्प्रगन्ञानव्यवच्छैदाथ-
मनुभवग्रहशम्‌ | प्रमाठप्रमेयव्यवच्छेदाथं Wess:
MINI साघनग्रहगम्‌ । सम्यगनुभवः प्रमा
प्रमाश्रयः प्रमाता | प्रमाविषयः प्रमेयमिति |
तचिविधे प्रमागं प्रयक्नमनुमानमागमश्चेति।
तच सम्यगपरोत्तानुभवसाघनं yaaa | तदहिविधम्‌ '
योगिप्र्यच्मयोगिप्रयक्तञ्चेति । तच्रायोगिप्रत्यच
प्रकाशदेशकालघम्पाद्यनुग्रहादिन्द्रिया्थसम्बन्धविश्रषेर
स्यूलाथग्राहकम्‌ | तदयधा ¦ चचुःस्पशंनसंयो गा
घटादिद्रव्यज्नानम्‌ | संयुक्तसमवायात्ताभ्यां घटत्व
संस्यापरिमाणादिज्ञानम्‌ । चक्तुषैव HASTA

प्रत्यत्तपरि च्छदः | ड्‌

रसनेनैव TAMA । प्राणेनैव गन्धन्नानम्‌ । स्पशने-
नैव AMAA | Wa णब्दन्नानम्‌। मनसैव
संखादिन्नानमिति। एतेषु संस्यादिष्वाितानां
सामान्यानां खाश्रवग्राहकैरिन्द्रियेः संयुक्तसमप्रेतसम-
वायाद्हगम्‌ | ग्ो्रसमवायाच्छब्दग्रहणम्‌ | तदा-
श्ितसामान्यग्रहणं समपेतसमवायादिति। तदेतत्‌
पञ्चविधसम्बसख्सम्बलिविशेषणविङेष्यभवात्‌ दश्या-
भावसमवाययोग्रंहणम्‌ | तदयथा | घट शन्यं भूतलम्‌ |
इह yas घटो नास्तीति | एवं सव्वयोदाहरगोयम्‌ |
समवायस्य तु क्रचिदटेव गरहगम्‌ । यथा रूपसमवाय-
वान्‌ घटः । घटे रूपसमवाय इति |

योगिप्रलन्नन्त॒ दशकालस्वभावविप्रक्लष्टार्थगराह-
कम्‌! तदिषिधम्‌ | युक्तावस्धायामयुक्तावस्यायाञ्चेति |
तत्र युक्तावस्यायामात्मान्तःकरणसंयोगादेव warte-
सहितादङेषाधग्राहकम्‌ | वियुक्तावस्धायाञ्चतुष्टयचय-
इयसच्रिकार्षाद्र हणम्‌ | यथासस्भावनं योजनौयम्‌ |
अतैवाषमप्यन्तभृतं TREAT Aaa | तच्च
दिविधं सविकल्पकं निर्विकल्पकं afar तच
संन्नादिसम्बन्धोक्ञेखेन ज्ञानोत्पत्तिनिमित्तं सविकल्प

8 न्यायक्नारः।

कम्‌ यथा देवदत्नोऽयं दण्डत्यादि । वस्तुखर्ूपर
मावावभासके निविकल्पकं यथा प्रथमाः
सन्रिपातजं ज्ञानम्‌ | युक्तावस्थायां योगिन्नानच्चति
दति प्रलचपरिच्छेदः ॥

भनुमानपरिच्छदः |

सम्यगविनाभाषेन UTA AAAI AAT ATA |
खभावतः साध्येन साधनस्य व्यापिरविनाभावः। स
दिविधः | अन्वयव्यतिरेकभेदात्‌। तव साध्यसामान्येन
साधनसामान्यस्य व्याप्िरन्वयः। साधनसामान्या-
भावेन साध्यसामान्याभावस्य व्यापरिर्व्यतिरेकः | साधनं
fara तहिविधम्‌। दष्टं सामान्यतोदृषटश्चेति |
तच प्रल्क्तयोग्याथानुमापकं दृष्टम्‌ । यथा धूमोऽग्ने-
रिति । खभवविप्रक्रष्टार्थानुमापकं सामान्यतोदृष्टम्‌ |
यथा रूपरादिन्नानञ्चत्तुरादेरिति |

तत्‌ पुनः दिषिधम्‌। खां पराथ चेति।
परोप्देशानपेत्नं खा्थम्‌ | परोपदेशापे्तं परार्थमिति |
परोपदेशस्तु परञ्चावयववाक्यम्‌ । प्रतिन्नारेतूदाषर्को-
पनयनिगमनान्यवयवाः। तच प्रतिपिपादयिषया पक्च-
वचनं प्रतिन्ना यथा नित्यः शब्द gf) साधनत्व-
ख्यापक लिङ्गदचनं हेतुर्यथा तीव्रादिध््धोपितत्वादिति |
a fafaa | अन्वयव्यतिरेकौ केवलान्वयी केवल-

६ न्यायसारः |

व्यतिरेकी afai तच पञ्चरूपोऽन्वयव्यतिरेकौ ।
रूपाणि तु प्रदश्यन्ते।

पक्षधर्मत्वं सपन्ते सत्वं विपक्ताद्राहत्तिरवाधित-
विषयत्वमसद्मतिपन्नत्वं चेति । तच साध्यधम्मवि्ि्टो
wat पत्तः । तच व्याप्यत्रत्तित्वं हेतो; पर्चधम्मतवम्‌ |
साध्यसमानधममा धर्मी TAA: | तच सवस्धित्रेकदेभे
वा हतोर्बुत्तिः सप्ते सत्वम्‌ । साध्यव्याहत्तधर्म्मा
wat fava: | aa सवंस्मिन्‌ विपक्ते ३ैतोरदत्ि-
faumenafa: | प्रमाणणाविरोधिनि प्रतिज्ञातां
हेतोवृत्तिरवाधितविषयत्वम्‌ । साध्यतदिपरौतयोः
साधमस्याविरूपरत्वमसत्मतिपक्चलमिति। स दिविधः
सप्रन्नव्रत्तिमेदात्‌ ! तद्यथा | अनित्यः शब्दः काय्य.
त्वादिति सपच्चव्याप्रकः | सामान्यवत्त्वे सल्य्मदादि-
वाद्येन्द्रियग्राद्यत्वादिति सपक्ेकदेशटत्तिः । पक्च-
व्यापकः सपक्ञहटत्तिरबिद्यमानतिपन्नः केबलान्वयौ |
स च पूव्ववद्िषिधः। तदयथा । विवाद्‌ास्पदौभूतान्द-
zelda कस्यचित्मल्यक्ाणि प्रमेयत्वात्करतलामः
लकवदिति सपक्तव्यापिका सेव प्रतिन्ना। मीमांस
कानां प्रलत्नत्वादस्प्त्सुखादिवदिति। सपत्तेकदेग

श्रनुमानपरिच्छदः | 9

ata: waamat faamaacat fararaitat: |
केवलव्यतिरेकी यथा सव्यै काय्यै सव्ववित्कत्तु-
yaa कादाचित्कत्वात्‌ aq सव्व॑वित्कत्तुपूव्वकं
न॒ भवति तत्कादाचित्कमपि न भवति। यथा
आकाणादि। प्रसङ्कदारेण at यथा नदं निरात्मकं
जोषच्छरौरम्‌ अरप्रागादिमत्प्रसह्ात्‌ लोषटरदिति |
एतेन हत्वाभासानामडईतुत्वसुक्तं भवति |

₹रेतुलक्ष रहिता हेतुबद भासमाना हेत्वाभासाः।
ते चनेकप्रकाराः। असिद-विश्दानेकान्तिकानध्यव-
सितकालाव्ययोपदिष्टप्रकरसमाः | तचानिशितपक्ञ-
हत्तिरसिहः | पक्तविपक्चयोरेव वत्तमानो Sqfaaz: |
प्र्त-सपच्च-विपक्चहत्तिरनेकान्तिकः। साध्यासाधक-
पर्तएव वर्तमानो ₹ईतुरनध्यवसितः। प्रमाणवाधिते
प्ते वर्तमानो हेतुः कालाल्ययोपदिष्टः। सखमपन्षपर-
uafaatafy विरूपो ईहतुः प्रकरगसमः। यद्यपि
चैषां gat मेदोऽनन्तत्वान्न शक्यते aa तथापि
स्ृलदशिमा्रिल्य कियन्तो मेदाः प्रदर्श्यन्ते ।

असिदभेटास्तावत्‌ । स्वरूपरासिद्ो यधा अनिलः
शब्दशाच्तुषत्वात्‌ | व्यधिकरणसिद्धो यथा । अनित्यः

= न्यायत्तारः।

शब्दः घटस्य कछतकत्वात्‌ i विशेष्यासिन्नो यधा ।
अनित्यः qe: amas सति चाच्ुषत्वात्‌ |
विश्चैषणासिदो यथा 1 अनिल्यः wearqua सति
सामान्यवत्वात्‌ । भागासिङ्धो यया । अनित्यः शब्दः
प्रयलानन्तरौवकलवात्‌। भश्यासिश्चो यथा अस्ति
प्रधानं विष्वपरिशामित्वात्‌। आश्रयेकदेशासि्ो
यथा। नित्याः प्रधानपुरुषेश्वराः अक्षतकत्वात्‌ ।
व्यथरिशरेष्यासिद्नो यथा अनित्यः शब्दः aaa सति
सामान्यबच्वात्‌ | व्य्थविशेषरासिद्लो यथा। अनित्यः
शब्दः सामान्यवत्वे सति क्तकत्वात्‌ । सन्दिग्धा-
सिद्धो यथा धूमवाप्पायविवेकेनानिश्चये कश्चिदाह
अग्निमानयं प्रदेशो धूमवत्त्वात्‌ । सन्दिग्धविशेष्या-
fast यथा। अद्यापि रागादिवुक्तः कपिलः
पुरुषत्वे सत्यनुत्यन्रतच्चन्नानत्वात्‌ | सन्दिग्धविश्रेषणा-
fam यथा 1 अद्यापि रागादियुक्तः कपिलः सर्व्वदा
तत््वज्नानरदहितत्वे सति पुरुषत्वात्‌ । बिरुविशेष्या-
सिद्धो यथा अनिः शब्दः अमूर्तत्वे सल्यक्ततक-
त्वात्‌ । विरूकविशेषणासिडो यथा अनित्यः we:
अकछलतकात्वे Vaated । एते seeder aaa

अनुमानपरिक्छद्‌ः | ९.

बादासिदत्वेन विव्नितास्तदोभयासिद्ला भवन्ति |
यदा लन्यतरवायसिद्रत्वेन विवक्चितास्तदान्यतरासिदा
vata |

विक्डभेदास्तु सति ana चत्वारो faaat: |
पच्चविपच्चव्यापको यथा । | fret: Wee: काय्यत्वात्‌ ।
विपक्तेकदेशहत्तिः पक्तव्यापको यथा । fae: शब्द्‌:
सामान्यक्च्वे सल्यस््मदादिवाद्यन्द्रियग्राद्यत्वात्‌ | प्-
विपक्तेकदेशटत्तियथा | नित्यः शब्दः प्रयलानन्तरी-
यकलत्वात्‌ | पत्चेकदेशत्तिवि पन्चव्यापको यथा | निलया
प्रथिवो क्रतकल्वात्‌ |

असति सपक्षं चत्वारो fanaa) wafara-
व्यापको यथा | आकाशविशेषगुणः शब्दः प्रमेयत्वात्‌ |
पन्नविपन्नेकदेशदसतिर्यधा। आकाशविशेषगुणः शब्दः
प्रयलानन्तरीयकल्वात्‌ । पञ्चव्यापको विपक्ेकदेश-
ठत्तियया । अआकाशविशेषगुणः शब्दो वाद्धेन्द्रिव-
ured । farsa: पचैकदेशत्तिर्यथा |
अआकाशविशेषगुणः शब्दः अपद्‌ात्मकत्वात्‌ 1

ननु चत्वार एव विस्ङमेटा नान्ये तेषामसिद्ध-
लक्षफोपपन्नलात्‌ | नैष STH: | उभयलचकोपरपन्न-

नू

१० न्यायसारः |

त्वेनोभयव्यवेहारविषयत्वात्‌ ! तुलायां प्रमागप्रमेय-
व्यवहरत्‌ |

अनेकान्तिकमेदास्तु | पक्चचयव्यापको यधा |
अनिलः शब्दः प्रमेयत्वात्‌ । पच्चव्यापकीो विपत्त-
सपक्नैकदेशदत्तिर्यधा । अनित्यः शब्दः प्रत्न्नत्वात्‌ |
waa विपन्नेकदेशहत्तिर्यया | अयं Tt
विषागित्वात्‌। पक्तविपर्तव्यापकः सपरक्षविपक्नैक-
देणदत्तिर्यथा | नायं गौवि षाणित्वात्‌ । waa
ayafaaat | अनित्या पृथिवी प्रलयक्तत्वात्‌ । पत्त-
सपर्तैकदेणहतस्तिर्वि पन्चव्यापको यथा । द्रव्याणि fea.
कालमनांसि अमृत्तत्वात्‌। पक्लविपक्तैकदेशठत्तिः
सपक्तव्यापको wari न द्रव्याणि दिङ्घालमनांसि
अमूर्तत्वात्‌ | सपर्विपक्तव्यापकः पत्नेकदेशहत्ति-
aa | न द्रव्याण्याकाशकालदिगात्ममनांसि चषणिक-
विशेषगुगरहितत्वात्‌ |

अनध्यवसितभदास्तु | अविद्मानसपत्षविप्रक्षः
पक्चव्यापको यथा । सव्वमनित्यं स्वात्‌ afaa-
मानसपन्नविपन्चः पक्ैकदेणदत्तियंथा । सव्व॑मनि्यं
काय्यत्वात्‌ | विद्यमानसप्नविपच्तः पक्तव्यापको

अनुमानपरिच्छेदः। ११

यथा। अनिः शब्दः आकाणशविशेषगुरत्वात्‌ !
विद्यमानसपत्तदिपक्ञः पन्नेकदेशदरत्ति्यधा | सव्वं द्रव्य-
aise’ क्रिवावच्वात्‌ | अविटमानषिपरक्षो विद्यमान-
BUT: पक्तव्यापको यथा । सव्वं काय्य fast उत्यत्ति-
waned | अविदामानविपक्तो विदयमानसपक्ञः
मक्तैकदेशषत्तिर्यधा | स्वै काय्य निल्यं सावयवत्वात्‌ |
| अबिदयमानसपच्नो िदयमानविपक्लः पचेकटेशदतति-
यधा । आकाशबिरशेषगुणः शब्दः अपद्‌ात्मकलत्वात्‌ | |

कालात्ययोपदिष्टमेदास्तु । werdfaast यथा |
अनुष्णोऽयमग्निः HARA | अनुमानविसन्नो यधा ।
अनित्याः परमारवो मृत्तत्वात्‌ । आगमविरू्नो यथा ।
बराह्मणेन सुरा पेया द्रउद्रव्यत्वात्‌ न्तौरादिवत्‌ ।
प्रलक्षैकदेशविरुच्नो यथा । Aa तेजोऽनुष्णं रूपि-
त्वात्‌ । अनुमानेकदेशविरश्दो यथा । निल्याश्रयाः
द्रबत्वरूपरसगन्धस्र्णा निल्याः अप्रदेणखत्तिसमान-
manana सति परमागुहत्तित्वात्‌ तङ्तेकत्व-
वदिति | आगमेकदेशविस्लो यथा | सर्व्वेषां देवर्षीणां
शरौगणि प्राधिजानि शरीरलादस्मटादिरौरउदिति ।

a
~~

* The portion bracketed is onmilted in mss, (

gz न्यायसारः |

प्रकरशसमस्यो दाहरणं यथा। नित्यः | We:
प्रक्सप्रक्षयोरन्यतरत्वात्‌ गगनवदिति #। एकाच
तुल्यलक्तणविरङहेतुदयो पनिपातो विरुदाव्यभिचारो-
aa । यथा निल्यमाकाशं अमत्त द्रव्यत्वात्‌ आत्म-
afefa | एबमनिल्यमाकाशमश्यदादि वाद्य न्द्रियग्राद्य-
विगरेषगुणाधारत्वात्‌ घटवत्‌ ।! स खलु युरुषविगशेष-
मपै्माणो चत्वाभासो भवति अन्यतरासिद्ध-
afeta |

सम्यग्टष्टान्ताभमिधानमुटाहररम्‌ । तदिविधम्‌ |
arvana वैधरम््पदादरणं चेति, तचान्वय-
मुखेन दृष्टान्ताभिधानं साधर्म्योँदाहरणम्‌ । यथा
afer wee: तोत्रादिधर्मोपितत्वात्‌ i ययात्तौव्रादि-
धर्मोपितं ductal दष्टं यथा सुखादि । व्यतिरेक-
मुखेन दृष्टान्ताभिधानं बैधर्म्योदाहइरणम्‌ । यथा
यदनिलयं न मवति वत्तौव्रादिधर्म्मौपितं न मवति |
यथाकाशमिति | एतेनोदाहरणाभासानामनुदादरण-
त्वसुक्तं भवति |

* 1. reads : --अनित्यः शब्दः प्रलसप्रशचयोरग्धतरत्वात्‌ सपश्चबदिति।

अतुमानपरिष्छेदः । १२

उदाहर शलच् णरदिता उद्‌एहरगवद्बभासमाना
उदाहरणाभासाः। ते चानेकप्रकाराः*। यथा
अनित्यं मनो मृत्त॑त्वादिल्यस्िन्‌ प्रयोगे wa उटा-
हरकाभासा उच्यन्ते ! TT तदनिलयं दृष्टं यथा
परमाणुरिति साध्यविकलः! यधा कन्ति साधन-
विकलः । यथाकाशमित्युभयविकलः। यथा at
विषाणमिल्याययरौनः । घटवदित्यव्याप्रामिश्ानम्‌ |
यदनिल्यं aa टष्टमिति विपरौतव्याप्ताभिधानम्‌ |
aefast न भवति तन्भृत्तमपि न भवति यथा
परमाणुरिति साध्याव्याहत्तः | यधा कम्पति साधना-
Mea: । यथा घट द्रल्ुभवाव्याहत्तः । यथाकाश-
पुष्पमित्याश्रयौनः \ यथाकाशमिलयव्याप्राभिधानम्‌ ।
wan न भवति तदनि्यमपि न भवति यथाकाश-
मिति विपरीतव्याप्राभिधानम्‌ | seat बचनदोषौ ।

aaa: षट्‌ साधर्म्योदाहरणाभासाः । इतरे
वेधर्म्रोदादरणाभासाः। अन्ये तु सन्देहदारेशापगा-
नष्टाबदाहरणाभासान्वगयन्ति | सन्दिग्धसध्यो यथा |

* ©. adds :--यचा साष्यदिक्लसाधनविशखोभ्रयौबिकलाचयश्ोनाः।

A A A IR A Rt ta

१४ न्धायरारः |

माहारज्यं करिष्यल्ययं सोमवशोद्‌भृतत्वात्‌ faafaa-
राजं पुसषयत्‌ । सन्दर्धसाधनो यथा नावं ware
रागादिमच्चात्‌ रथ्यापुरुषवत्‌ | सन्दिःधोभयो यथा |
ai गमिष्यल्यथं विवचितः पुरुषः समुपार्जितशुक्र-
धम्म्त्वादेबदत्तवत्‌ । सन्दिग्धाश्रयो यथा । नायं
सव न्नो वद्वक्तेतवात्‌ भ दिष्यदेवदन्तपु्रवत्‌ | सन्दिगध-
साध्याव्याहत्तो यथा | यो ATEN न करिष्यति
स॒ सोमवंशोदृभूतो न भविष्यति वथाऽन्यो राज-
पुरुषः | सन्दिग्धसाधनाव्याहत्तो वधा । यस्त सर्वज्ञः
स रागादिरहितः यथा समस्तगशास्वाभिन्ञः | सन्दिग्धो-
VAAN यथा। यः खगं न गमिष्यति स
समुपाजितशुक्रधर्ममोऽपि न भवति यथा दुःस्थः पुरुषः |
सन्दिग्धाश्यो यथा। यः सर्जन्नः स वद्वक्तापिन
भति यथा भविष्ये वदत्तपुतः |

zeta प्रसिदाविनाभावस्य साधनस्य टदष्टान्तो-
पमानेन प्च व्या्धिख्यापकं वचनमुप्रनयः। स |
fefaa: । साधर्म्यपनयो वेधम्यपनयश्चेति। तघाच
तीत्रादिषर्म्नोपेतः शब्द इति साधर्म्योपनयः। तथा
तीव्रादिधर््ोपितः शब्दो न भवति इति बेधर्म्यपनयः |

अनुमानपरिच्छटः | ११५

उपनयानन्वरं सहेतुकं प्रतिन्नावचनं निगमनम्‌ |
तदपि दिषिधम्‌। साधम्येधर्म्यमेदात्‌ 1 तस्प्राद्निल्य
एषैति साधम्यं निगमनम्‌ | नवेदमनथैकम्‌ | साध्य-
विक्दा्घाभिावप्रतिपादकप्रमाणसुचकत्वादस्य। नच
तदन्तरेण साध्यावधार णमुपपद्यते |

तथाचोक्तम्‌ | fag पक्चप्रतिपक्ताभ्यामथविधारशं
निगय इति । निगमनाभिधानमसाधनाङ्गमभ्युपगम्य
बाधक प्रमाणमभ्युपगच्छतो निग्रहस्थानं प्रसज्यते |
निगमना्धत्वादयाधकस्थ निममनाधेविप्रतिपत्तौ बाधक-
प्रमाकोपन्यासो युक्तः। ₹त्वथविप्रतिप्रत्तौ तत्तत्साधक-
प्रमाशोषन्यासबईदिति। सोऽयं परमो न्यायः विप्रति-
पत्रपुरुषप्रतिपाद कत्वात्कथाप्रहत्तिड तत्वाच्च |

वादिप्रतिदादिनोः पत्तप्रतिपत्तपररिग्रहः कथा। सा
fafaur । बौतरागकथा विजिगीषुकथा afar यत्र
बौतरागो दीतरागेगेव सह तत्वनिर्गयायें साधनोपा-
wat करोति सा वीतरागकथा वादसंन्नयोच्यते।
तथा चोक्तम्‌ । प्रमाणलकंसाधनोपालम्भः feet
fava: पञ्चावयवोपपन्नः पक्ञप्रतिपक्परिग्रहो वाद्‌: | तं
प्रतिपच्तरीनमपि वा कुर्य्यात्‌ प्रयोजनार्थित्वेन । यथा

१९६ न्धायस्ारः |

शिष्यो गुरुणा सरह metadata | यव विजिगौषु-
विजिगीषुणा सह लामपृजाख्यातिकामो जयपरा-
जयाधें प्रवत्तते सा विजिगीषुकथा । वीतरागो वा
परानुग्रहाथं न्ञानाङ्रसंरक्षगाथश्च प्रवत्तते। सा
चतुरङ्गा । बादिप्रतिवादिसभाप्रतिप्राश्चिकाङ्ा ।
विजिगौषुकथा जल्पवितण्डासंन्नोक्ता । तथाचाह ।
तत्त्वाध्यवसायसंर्षणाथै जल्पवितर्डे बौजप्ररोह-
संरक्षणाथे कर्टकशासखावरणवदिति ।
यथोक्तोपपन्नच्छलजातिनिग्रहस्थानसाधनोपालभ्भो
जल्पः । स प्रतिपक्षस्यापनादौनो वितर्डति | वचनः
विषातोऽ्थविकल्पोपपच्या कलम्‌ तच्तिविधम्‌।
Tae सामान्यश्छलमुपचारच्छलं चेति। यथां
अविेषेणाभिहितेऽथं वक्तरभिप्रायादर्थान्तरकल्पना
वाक्कलम्‌ | यथा नवकम्बलोऽयं माणवक इत्युक्त
छलकवादयाह | कुतोऽस्य नव कम्बला इति।
तस्याप्रतिपत्तिलक्षयं निग्रहस्थानं बाच्यम्‌ । नवः
कम्बलो यस्येति वक्तरभिप्रायापरिन्नानादुत्तरापरि-
च्ञानादा «| fanfaataat विपरौतपरिन्नानादिति । |

* Portion bracketed is omitted in msa C,

अनुमानपरि च्छदः | १७

सम्भवतोऽधस्यातिसामान्ययोगादसङ्ताथ कल्यना सा-
मान्यच्छलम्‌ | अहो नु wea ब्राह्मगश्चतुवे दाभिन्न
yaa केनचित्‌ न्यायवाद्याह | किमवाश्वव्ये सम्भवति
बरीह्मणे चतुेदाभिन्नत्वमिति । तव Weare |
न। व्रालेनानेकान्तिकत्वात्‌। तस्यापि पूर्व्ववत्‌
निग्रहश्यानं वाच्यम्‌ । कस्म्मादतुत्वनािवल्लितत्वात्‌ |
afa afe ब्राह्मणत्वे सति चतुञदाभिज्ञत्वमाश्चय्ध-
करणं न भवतोव्यमिप्रायः। सुक्तेवे शालिसम्पत्ति-
वदिति | उप्रचारप्रयोगे मुख्याथकल्पनया प्रतिषेध
उपचार च्छलम्‌ | यथा मञ्चा क्रोशन्तीत्युक्त च्छल-
वादययाह | पुषा: क्रोशन्ति न मञ्चास्तेषामचेतनत्वात्‌ |
aay पव्ववत्निग्रहस्थानं बाच्यम्‌ ! उभयथा लोके
शास्ते च शब्दप्रयोगदणनादिति |

प्रयुक्ते हेती समौकरणाभिप्रायेण प्रसङ्गो जातिः |
पराजयनिमित्तं निग्रहस्यानमिति। बहवश्चानयोः
gen भेदास्तेषां कियन्तो भेदा लक्ष णोटाहरगाभ्यां
Tea इति |

= 1४९. C reads :—argrg wqagtfaneragt कचं तद्धि |
र

Qc न्यायसारः |

साघम्यवेधरम्याभ्यामुपसंहारे तदममविप्ययोपर-
wa: साधम्यवेधम्यसमो | यथाऽनिव्यः शब्दः क्रतक-
त्वाहटबदि युक्तं जातिवादाडइ | यद्यनित्यघटसाधर्म्या-
त्क्ुतकत्वादनित्यः शब्द्‌ इष्यते, afe निल्याकाश्र-
साधर्म्यादमृत्तत्वाचिल्यः प्राप्रोति । यदिच नित्याकाश-
वेधर्म्यात्कुतकल्वादनिल इष्यते घटादिवत्‌, तर्हिं
अनित्यघटतैधर्म्यादमृत्तत्वात्नित्यः प्राप्रोति । विशेषा-
भावादिति । अनयोसत्तरम्‌। अविनाभाविनः सा-
We च वैघम्य॑स्य च डतुत्वाभ्युपगमाद्प्रसङ्गो
धूमादिवदिति |

साध्यदृष्टान्तयोधर्यवि कल्पादुभयसाध्यत्वाच्चोत्क-
षापिकर्षश्वर्ावरणय विकल्पसाध्यसमाः | साध्ये EET
न्तादनिष्टधन्मप्रसङ्ग उत्वषसमः। इष्टध्ानिदत्तिरप-
कषंसमः | यदि क्रतकलत्वाह्नटवद नित्यः शब्दः तद्देव
सावयवः aq अथ नैवमनिल्योऽपि तहिं न
स्याद विशेषात्‌ | अश्रावगश्च घटो दृष्टः शब्दोऽपि
श्रावणो न स्याद्विग्नेषादिति उत्कर्षापरकषंसमी |

* In ms. @ वशया वरय iS omitted,

अरनुमानपरिच्छदः | १९.

« [ शब्दो यदि कतकत्वानुमानेनानिल्यो बर ते |
an सति घटोऽपि क्तकत्वानुमानेनानिल्यो az:
स्यादिति aaa: । अथानवस्थाभयाद्वटस्तनैवानु-
मानेनानिलो awa) ततः शब्दोऽप्यवण्यः स्याद-
विग्नेषादिति वर्याबण्यंसमी | |

अथ विकल्पसमः। कतकलत्वाविगेषेऽपि यथा
मूत्त त्वामूर्तत्वादिघम्मविकल्यस्तथा निल्यत्वानिल्यल-
विकल्पोऽपि स्यादविग्ेषात्‌ |

अध साध्यसमः । यदि क्तकत्वादुभयोरनिल्यत्वं
तहि साध्यत्वमप्युभयोः Bila बा कस्यवचिदविषात्‌ |
एतेषासुत्तरम्‌! किञ्चित्साधर्म्यादुमसंदहारसिद वेधर्म्या-
दप्रतिषेधः । किञ्चित्साधर्म्याद्ुमवत्वादिलच णत्‌
साध्यदृष्टान्तयदग्धविकल्येऽपि ATM eet) तद्प-
लापे लोकादिविरोधः स्खनुमानात्‌ प्रामाण्य
प्रसङ्गश्च |

प्राप्य साध्यमप्रा वा Zar: प्राप्राविशिष्टत्वाद-
प्राप्वासाधकत्वाच्च प्राप्नाश्रापिसमौ। यद्ययं Bq:
प्राप्यसाध्यं साधयेदुभयो; प्राप्राविशिष्टत्वादङ्कल्योरिव

Paap Cem et

¬ -- --- — | Sate $=

भ The portion bracketed is omitted mn tus {

Re न्यायसारः |

fa कस्य साधनं साध्यञ्चति। अप्राप्यसाधनकी
नास्ति | काष्टाम्निवदिति = 1 बटादिनिष्पत्तिदशैना-
ates चाभिचाराद प्रतिषेधः | प्राप्नाप्रा्िविशैषेऽपि
प्रतिनियताथ॑दत्तय एवैते साध्यसाधनल्वादयो धर्म्मा
दृष्टाः तै निराकत्तुमशक्याः । सव्वप्रमागविरोधा-
fefa |

प्रागुत्पत्तेः कारणाभावाद्‌नुत्प्तिममः। अनिलः
शब्दः काय्थत्वादिल्य्त प्रागुक्तरनित्यत्वे कारणं नास्तौति
{निलयः ) प्रसक्तस्योपरप्र्तिरनुपपन्नेति तथा भावादुत्प-
त्रस्य कारणत्व पपत्तर प्रतिषेधः | अनुत्पत्रः शब्द्‌ एव
नास्तीति कस्य नित्यलवादिधर््रा्िन्यन्ते |

वैकाल्यासितहत)रेतुसमः। यदि ga साधनं
असति साध्ये कस्य साधनम्‌ | अथ पञश्चादषिदमानं
कथं साधनम्‌ ¦ अथ युगपसथापि किं कास्य साधनं
साध्येति | दयोस्तुल्यकालत्वादिति | TAT ।
a हेतुतः साध्यसिहः प्रहटच्यादिविरोघः सूताः |

* Ma, C. adds here खनयोरुत्तरम्‌ |
+ Ms. (^. reads जन्यः प्रसक्तः! BAPATH |
+ Ms. ( adds here waacfaqraates 1

अरनुमानपरि च्छदः | २१

प्रतिक्रधासुपपत्तिश्च वैकाल्यासिद्ः खवचनेनैव प्रति-
aurfast हेतुसिहिरिति ganz: |

एकधर्म्मो पपत्ते रविरेष सर्ष्टाविशरेषप्रसङ्ात्‌ AAT
वोपपन्तरविगेषसमः। यदि घटशब्दयोरेकस्य का्यं-
त्वस्योपपत्तेरनित्यत्वेनाबिगेष द्यते । सव्वभावानां
afe सहादोपपत्तरविगेषः vasa | तवेदमुच्यते।
सवथा विशेषे प्रल्य्लादिविरोधः। अनिल्यत्देनाबिशेभे
श्रनुमानागमरिरिधः । केनविद विश्च प्रमेयत्वादिना
सिद्साघनमिति।

निदिं कारणाभावेऽप्युपलम्भादुपलस्िसमः । पृथि-

व्यादिषु कार््यत्वसिहये निदिं्टस्य सावयदत्वस्या-
masta genet काय्यत्वमुपलब्धमिति | * सपचचेक-
देशस्यापि धूमादिरगमकत्वदर्भनादप्रतिषेधः। कथं तर्हिं
gan: का्यैत्वसिदिरिल्यत are । क!(रगान्तरादपि
तद्म पपत्तेरप्रतिषेधः । प्रमागान्तगादपि का्यत्व-
सिहेरिलर्धः |

प्रमागच्चानुपलज्िकारगेष्वसत्सु प्रागृडुंद्धानुप-

, ~~ +~ ~~ - -. ------ ~~~ ~~~ ~ --~~--~~ ~~~ gy

* Ms. Cy adds here अलनौत्तरम्‌ }

RX RITTATL, |

aa घटादिवत्‌! तदनुप्रलब्धेरनुपलम्भादभाव-
सिद्धी तद्िपरीतो पलब्धुपपत्तेरनुपलगिसमः । तख
Tans: का्यत्वस्यानुपलब्धेरनुपलम्भादभावसिदी
तदिपरौतोपलब्भु्पप्तेः। प्रागृह्णमपि सद्भावः सैत्खती-
्यभिप्रायः। #* अनुपलम्भात्मकत्वाद्नुपलम्पेरहेतुः |
नास्तोतिन्नानमनुपलख्िः! सा च तत्खभावतया
प्रत्यात्मकसंदेदा | तद्नुपलखिरसिदेव्यभिप्रयः |
निल्यमनित्यभावादनिल्ये नियत्वो पपत्तेनिल्यसमः।
afar नित्यं सव्वंदा ana धर्मिणः
शब्द्स्य सर्व्वदा सन्ञावः। अथानिल्तवं सर्व्वदा नास्ति
तथाप्यनिल्यत्वाभावाच्चिल्य इति । अनिल्लवस्य सव्वैदा-
भ्युपरगमात्रिलत्वविरोधः | अनभ्युपगमे चासिद्लो हेतुः ।
प्रध्वंसश्चानिल्यत्वम्‌ । न च तस्िन्‌ सति शब्द्‌ सद्भाव
दरति । एतेनान्यत्वस्यात्मनोऽनन्यत्वादन्यत्वन्नास्तौ-
त्यादौन्यसदुत्तरागि प्र्ुक्तानि। निमित्तान्तगात्‌
संन्नान्तरे योज्यमानेऽप्यधं तथा मावस निराकतु-
मशक्यत्वात्‌ | आनन्त्यात्‌ सर्व्वाणि जालयत्तराण्युदाहतु

re one

* Ms (.., adds here अतरो्षरम्‌ I

अनुमानपरिच्छेद्‌; | २३

AWA | सुचाशमप्युदाहरणाधत्वादिति | उक्ता
जातिभेदाः |

अधेदानों निगरहस्यानान्य च्यन्ते | तान्यपि विप्र-
तिपत्यग्रतिपच्योवि कल्पानन्त्यादसंख्ातानौल्यतः सङ्क-
परतो व्युत्पाद्यन्ते | ‰[ तथाच सूम्‌ 1 प्रतिन्नाहानिः
प्रतिन्ञान्तरमिल्यादि Farner |! साध्ये
प्रतिदृ्टान्तधग्माभ्यनुन्ना प्रतिज्ञाहानिः | यटि क्तक-
त्वादनिल्यः शब्द्‌ इष्यते तहि निल्याकाशवदमूर्तत्वा-
त्रिय: किं नेष्यन्ते | एवं प्रतिवादिनोक्ती बाद्याह |
भवतु fa नो बाध्यते। तस निल्यतवाभ्युपगमेना-
निल्यत्प्रतिन्ना tea gaa: प्रतिन्नाहानिर्नाम
निग्रहस्यानं भवति |

+ [ प्रतिन्नाता्प्रतिषिधेऽप्युत्पन्ने | wat विवादा-
स्पदौभूतत्वलक्षणस्तस्य विकल्पः} प्रतिन्नाता्थविशे-
घरगत्वेन योजनं तदथ इति प्रतिघेघनिहच्य्थ : | यथा

* ‘Phe portion bracketed is omitted in ms, C,
{ Ms, ©. reads प्रतिन्ञातार्धप्रतिषेषे wafrnaracefaen: afaw-
न्तरम्‌ | सन्यमनित्यं eenfewa दष्टान्ाभावेन प्रतिन्नात.् प्रतिषेषः) ins-

tead of the portion bracketed,

२४ न्यायसारः)

मशकार्थोऽयं धूम इति faem: 1 विवादास्यदौभूतं
सव्वमनिव्मिलयेतत्मतिन्नान्तरं निग्रहस्थानम्‌! Fa-
न्तरवदिति |

प्रतिन्ञादत्वविरोधः प्रतिज्ञाविरोधः यथा
गुणव्यतिरिक्तं द्रव्यं मेदेनानुपलम्भादिति।

पक्प्रतिषेध प्रतिन्ना्थापनयनं प्रतिनज्नासन्यासः |
यथानुष्णोऽयमग्निरिलस्य प्रतिषेधे stare । सम्पश्य
aay मध्यस्थाः सात्तिणो नाहमनुष्णमनिनिं
व्रवो मौल्यनु्ी पालम्भोऽयमिलेतव्रतिन्नासश्यासलक्तगां
निग्रदहस्ानमिति |

अविगेषोक्ते ईती प्रतिषि विशेषमिच्छतो ₹त्व-
न्तरम्‌ | यथा निल्या वेदाः अक्मयमागकर्ुकत्वादि-
त्यस्य जौ्णकूपारामादिभिरनेकान्तिकत्मेन प्रतिषे
सम्प्रदायाविच्छटे सतीति विगरेषमिच्छतो ₹हत्वन्तरं
पूव्वस्यासाधकस्योपादानात्‌ |

प्रकतादर्थादप्रतिसबदाधंमर्यान्तरम्‌ | यथा शब्दो
faa: प्रमेयत्वादिति हतुः । हेतुश्च हिनोतेर्बातोस्तुन्‌
waa aa क्रदेन्तं पदमिल्यादि प्रसक्तानुप्रसक्तया

* Ms, C. reads bere जिग्रड्स्यानम्‌ |

AAA Aas: | २५

प्रक्रतार्थानुपयोमिशास्वान्तरमुपदिशतोऽर्यान्तरं निग्रह-
स्थानमिति |

वगोक्रमनिदंशवच्चिरथकम्‌ | यथा शब्दोऽनित्यः |
कचटतपानां गजडद्‌बत्वात्‌ | भभघटधबदिति।
प्रिषत्रतिवादिभ्यां तरिरभिहितमपि अविन्नातमवि-
ज्ञाताधम्‌ | यदाक्यं वादिना चिरभिहितमष्यप्रतौत-
प्रयोगादेतिद्रृतोञ्चारणादिना निमित्तेन परिषत्मति-
वादिभ्धां न ज्ञायते तदुज्नानसंवरणायोक्तं निग्रहस्यान-
fafa पीर्व्वापर्यायोगादप्रतिसम्बदहार्धमपार्धकम्‌ |
यथा दशदाडिमानि षट्‌ Yt: कुण्डमजाजिनमिदयेव-
मादि |

अवयवविपर्यासवचनमप्राप्ठकालम्‌ | प्रतिन्नादौः
नामधंवशात्क्रमस्तेषां विपय्थयेशाभिधानमप्राप्तकालं
नाम निग्रहस्पानम्‌। हौनमन्यतमेनाप्यवयवेन
न्युनम्‌ | साधनाभावेन साध्यस्यासिङेः * ।

ईतूद्‌ाहर गाधिकमधिकम्‌ | एकीन क्रताधत्वादि-
तगनथ॑क्यात्‌ |

२६ न्यायन्तारः |

शब्दार्थयोः पुनवं चनं पुनसक्रम्‌! अन्यवानु-
वादात्‌ | साधकं पुनरभिधानमनुवादः। aarfa-
रेकेण पुनरभिधानं पुनसंक्तम्‌ i यथा निलयः शब्दो
faa: we इति शब्दपुनरुक्तम्‌ | नित्यो ध्वनिरि
नाभौ शब्द्‌ इव्यय पुनरुक्तम्‌ | अर्थादायन्नसख wT
पुन्षचनं पुनरुक्रम्‌। साधर्म्यौदाहरगेऽभिहिते
वेधर्म्योदाहरणमिति। कथं पुनस्तच्निगरहस्यानम्‌ |
#कथाबसानविरोधित्वादेकैन क्रतकत्वादितरानधेक्वा-
fefa

विज्ञातार्थस्य परिषदा चिरभिदहितस्याप्र्ुच्चारग-
मननुभाषगं प्रतिवादिनो निग्रहस्यानम्‌ । अप्रटल्‌-
चारयन्‌ किमाश्रयः परपन्नप्रतिषेधं कुर्यादिति । अवि-
Magra | यदाक्यं चिरमिहितमपि परिषि
द्बगता्थें प्रतिवादी प्रल्युद्वारयद्नपि नातः सम्बगधिः
गच्छति, तदज्ञानं नाम प्रतिवादिनो निग्रहष्यानम्‌ः।
कंथामभ्युपगम्य तृशौभावः प्रतिभावादिगप्रतितादिने
निग्रहस्थानम्‌ |

#* Ms. (^ reads qarserafadtfaarfeaceraaarfeta |

अनु मानपरिच्छदः | २७

काय्येव्यासंगात्‌ कथाविच्छेदो fata: | कथा-
मभ्यु पगम्य सभ्येषु मिलितेषु adieu मे महत्‌
प्रयोजनमस्ति तस्िन्नबसिते पञ्चात्‌ * कथयिष्यामीति
कृथाविच्छटो विच्चेपः + । aud दोषाभ्युपगमात्पग्पन्
दोषप्रसङ्गो मतानुन्ना। यः स्वपन्ते मनागपि Sit 7
परिहरति केवलं wwe दोषं प्रसञ्जयति । भववांश्चोर
इत्युक्तं त्वमपि चोर इति तस्यदं निग्रहस्थानम्‌ । wa
दोषाभ्युपगमात्परेगानभ्यु पगमादिति निग्रहं प्राप्तस्था-
fans: पय्यनुयोज्योपे्नगम्‌ । i प््यनुयोज्यो नाम
निग्रहोपपच्या aed) तसोपेचचं निग्रहं
प्राप्नोऽसौल्यननुयोगः। एतद्भाभ्यामनुक्तया परिषदा
वक्तव्यम्‌ | |

अनिग्रहस्याने निगरहद्यानाभियोगो निरनुयोज्या-
नुथोगः ¶ । यथा साषयवत्वेन पृथिव्यादेः काव्धत्वसिदधौ

* Ms. 1. reads करिष्यामीति |
t Ms. U. omits the portion कथा विच्छेदो fag: |
{ The portion bracketed is onitted in ms. ©.

i Ms. CG. alils hore निखह्स्यानम |

रद न्यायसाबः।

परो ब्रूते यावदेभ्रयोजकोऽयं हेत्वाभास इति । aad
निग्रहस्धानम्‌ |

सिडान्तमभ्युपेव्यानियमात्कथाप्रसङ्गोऽपसिद्वान्तः |
यथा data afuciatid खगसाधन-
सिल्याह | कथं पुनरम्निहोचक्रिया waar सतो
खर्गसाधिका भवतील्यनुयुक्तः प्राह । तया क्रियया
आराधितः परमेप्रवरः फलं ददाति । राजादिवत्‌ |
तस्येष्ठ राभ्युपगमाद पसि्रान्तो नाम निग्रहस्थानम्‌ ।

प्रतिन्नातायविपय्ययस्तु प्रतिनज्नाहानिर्नापसिदान्तः।
हेत्वाभासाश्च यथोक्ताः ₹त्वाभासलच्णेनेव यधोक्तेन
लक्षिताः 1 हेत्वाभासा निग्रहस्थानानौव्यघे; । एतेन
दुब॑चनकपोलवादिवादौनां साधनानुपयोगितेन
निग्रदस्यानत्वं उदि तव्यम्‌ | निवमकथायान्त्रपशब्दा-
दौनामपौति ॥

इति [ श्रीभासवन्नविगचिते न्यायसारे |»
अनु मानपरिच्छेदः ॥

“Ms A opiits the portion bracketed.

~~~~---~----~-- =-=

अगमपरिकच्छदः।

अवसितमनुमानमागमसये दानीं लचं णमेओच्यते |
समयबलेन सम्यक्परोक्तानुभवसाधनमागमः। स
इविधः | दृष्टादृष्टाधमेदात्‌ | तत्र दष्टा्थानां वाक्यानां
प्रायेण प्रहत्तिसामर्ध्यात्मामाण्यमबगम्यते | Wet
यानां पुनगाप्रोक्तात्वेनेति। कथं पुत्रकामो यजेते
ल्यादिवाक्यानां प्रहत्तिसामर्ध्याव्मामाण्यमनुमाय aq
प्रणेतुरतीन्द्रियार्थदर्भितवेन परमाप्चत्वमदधाव्थ Aart
तानां वाक्यानामप्रामण्ये कारणाभावाद्मामाण्यमनु-
मीयते) न निदयत्वेन । वाक्यानां free प्रमागा-
भावात्‌ | अनिद्यत्वेन पुन्ंच्यत्वादययनेकमनुमानम्‌ |
सर्वटोपलब्धानुपलच्धिप्रसङ्गश्च । चिपर्ययानियामका-
भागात्‌ ¦ अभिव्यञ्चकाभावादनुपरलश्विरिति चेत्‌ ।
न। तदनिर्देशात्‌। बायुसंयोगविभाग।विति चेत्‌ |
न । सवशब्दानां युगणद्गुहगप्रसङ्ात्‌ |

० न्धायसारः।

कथं श्रोत्रं तावत्समानेन्द्रियग्राद्यसमानदरेश-
समानधर्म्रापिन्नार्थानां ग्रहणाय प्रतिनियतसंस्कार-
संस्कायं न भति । इन्दरियत्वाच्चन्तुवत्‌ । शब्दा वा
प्रतिनियतसंस्कारसंस्कार्या न भवन्ति । समानेन्दरिय-
ग्राद्यसमानधर्मापन्नत्वे सति युगपदिन्द्रियसंवदत्वात्‌ |
घटादि उत्‌ | उत्पत्तिपक्चेऽप्ययं समानो दोष इति
चैत्‌ | न। खत्पिण्डप्ररौपदृ्टान्ताभ्यां संस्कारव्यञ्चक
वेधर््मसिदरिव्यलमलमतिप्रसङ्गन। एवमेतानि tts
प्रमाणानि |

एष्वेनोपमानार्थापरत्तिसम्भवाभवेतिद्यादौनामन्त-
भावः | तव गौरिव गवय इव्युपमानं शब्दे TAT ।
अनन सभी मदौया गौरित्युपमानमिति चेन्न । तस्य
स्पतित्वात्‌ | yaaa हि सादृश्यविशिष्ट उपलब्धो
गोपिण्डः | wae उपलभ्ियोग्यत्वात्‌ | अयोग्यत्वे
a न॒ कटाविदुपलभ्येतादृष्टवत्‌ । निर्विकल्पकेन
प्र्क्तेण ys सादश्चमुपलब्धम्‌ | तेन तदुपलब्ध्यभि
मानो न भवति । निर्धिंकल्पकोपलम्मेऽपि संस्कार.
सहकारिसामरध्यादभावादिषु सविकल्यका स्मुति-
टृ्टेति। संन्नासंज्निसंवद्रप्रतिपल्लिगाप्तञचनका्या |

अ्गमपरिच्छदः | २१

तथा प्रग्नोत्तराभिधानादन्यप्रमानिर्दशाच्च । अस्य
गवयशब्दः संज्ञेति प्रतिपत्नावुपमानसिद्खिः। तथा
शब्दाश्च श्रवणादिति चेत्‌ । एषं तहि गौरयमियेवं
सङ्कतेऽस्य गोशब्दः dsifa प्रतिपत्तौ प्रमाणान्तयं
वाच्यम्‌ । समानन्यायतात्‌ गोपिण्डान्तरेऽपि सङ्गत-
यहगो प्रमाणान्तराभिधानप्रसङ्ग sft) तथा शब्दा-
नभिधानेऽपि प्रतिपादकप्रतिपचोरेवमवाभिप्रायः |
sang सर्वस्य गोशब्दः संन्नेति सामर्थ्यादेवं प्रति-
पत्तिरिति चेत्‌ समानमेतदत्रापि गोसदृशो गवय दति
शब्दादुभयोरेवमेवाभिप्रायो गोसदशाथंस्य गवयशब्दः
संन्नेति सामध्यदिवं प्रतिपत्तिः! न च cava
संज्नासंन्निसंवन्धप्रतीतिद्रनात्‌ सूत्रविरोध इति
चेत्‌ । न । प्रमागनिग्दस्यानाभ्यां टष्टान्तदल्वाभासा-
दौनामिब प्रयोजनवशेन पृथग्विधानात्‌ |

afe प्रयोजनं बाच्यम्‌ | उच्यते । शब्दप्रामाग्य-
समनं प्रयोजनम्‌ । कथं केचिदाहः प्रत्यन्नानुमान-
विषयत्वे शब्दस्यानुबाद कत्वम्‌ | तद्‌ विषयत्वे संबन्धा-
ग्रहणाद् वाचकत्वम्‌ | प्रदाधस्याप्रसिद्त्वान्न wa
संबन्ध ग्रहगमितरे तराश्रयत्वात्‌ | क्ाधस्तु प्रसिद्वानां

२२ न्यायसारः |

पदार्थानामन्वयमाचमिति। >*[ ae तु पदानामन्वय-
माचमिति ]। तच्चिरयाकरणा्थमुपमानं निद शनार्थत्वेन
पृथगुक्तम्‌ |

यथा कार्य्यार्धि नोऽप्रसिद्वगवयस्य प्रसिदगो साद्य -
मुपादायोपमानास्येन वाच्येन संन्नासंन्निसंवन्प्रति-
पत्तिः क्रियते | तथा {किञ्चिन्चिसित्तमुपादाय शक्रादि-
पदपदार्थयोरपीति | तस्प्रादन्याधलान्न सूचबिरोघः |
परौक्ात्वर्था पत्तिषल्ममास्य सतः प्रमारोष्वन्तर्भाव-
ज्ञापनार्थम्‌ | अन्तर्भावस्त्वनुमानएवास्य fant
नागमे | चतुष्टराभिधानं aig प्रञ्चत्वादिनिराकर सारथे
न चित्वप्रतितरेधार्थम्‌ | एमागसिकचत्वाटन्तभषिस्य |
चित्वानभिधानादयुक्मिति Far सुचकारस्यैवं
aula | यत्‌ सखसिद्ान्तमपि क्रविच्नाभिधत्तं |
यथा क्रत्त्ेकटेणविकल्पादिना अवथविनिराकरगो
श्ष्याशामृहातिश्ययुक्तानामेवाचाधिकार इति ज्ञाय
नार्थम्‌ | तस्मादुपमानं णब्देऽन्तभूतम्‌ |

अर्थापरत्तेरप्यनुमान एवान्तभावबोऽविनाभाववलं-
नाघ प्रतिपत्ति साधनत्वात्‌ | अन्यथा नोपपद्यत दव्य

* ‘The portion bracketed is omitted tn ms C

श्रागमपरिच्छदः। az

सलयेवोपप्रयत इति awa, अयमेवाबविनाभाव
fa) यच सामान्याकारेणाप्यन्वयग्रहशं नास्ति
यथा सुस्यकारगत्वाप्रतिबद्शक्योस्तचार्थापत्िः पृथक्‌
प्रमाणमिति aq त्रापि केवलव्यतिरेक्यनुमाना-
व्यतिरेकात्‌ | केवलव्यतिरेक्यर्थापत्तिरिति संज्ञा
मेदमाचम्‌ | अन्वयाभावात्नैतदनुमानमिति चन्न ।
केवलान्वयिनो व्यतिरेकाभावेन प्रमागान्तरप्रसङ्ात्‌ |
अपिच । प्रलन्नादिमेदानां कैनचिदेधम्यग प्रमागा-
न्तरत्वप्रसङ्स्तस्प्रादतिनाभावबल्तेनाधप्रतिपाटकत्वावि-
भषादर्थापत्तिरनुमानमिति स्पष्टम्‌ |

अल्पसं प्यािषयत्वं सति बडत्वसंष्याविषयत्वस्य
सवबचोपलब्भत्वाव्रानुमानात्‌ सम्भवो भिद्यते । अभा-
aq चिष्वपि यथासम्भवमन्त्भावः। तथाहि ।
कौरव्यादयभावप्रतिपत्तिरागमात्‌ | आत्मादिषु eure
भावप्रतिपत्तिरनुमानात्‌। भूतलादिषु घटाद्यमाव-
प्रतिपत्तिः प्रत्यक्तादिन्द्रियव्यापारभावभातित्वात्‌ |
अन्यच तद्वावभावित्वं पर्यवसितमिति चेन्न । रुपादि-
faa बाधकाभावात्‌ | संबन्धाभावो बाधक इति चन्न |

सखपरथक्षयोरसिद्वत्वात्‌। सखपत्ते तावद्रपादिष्विवा-
५

१४ ATTA: |

परोल्लानुभवक्यानुमेयो योग्यताख्यः संबसः । प्र
प्रेऽपि संयुक्तविशेषगविशेष्यभावादिर्ति। संयोग
समवायरहितस्य विग्रषणविशेष्यभावानुपपत्तिरिरतिं
चेन्न} शिष्टप्रत्ययवश्ेनं तत्सिदरिति। अनि्हिष्ट-
aaa प्रवादपारंपर्यमेतिच्यमागमेऽन्तभतम्‌ । यथे
az aa: प्रतिबसतौति |

yaaa शरौरतदवयथक्रिया Ber; सा
त्वनाद शास््रादिप्रसिच्चसमयवलेन पुरुषाभिपए्रायमथ-
विशेषं गमयतोति नागमाङ्गि्यते। लिप्यचराद्-
प्रतिपत्तिवदिति | वदेवं व्यवस्थितम्‌ ।! एवमेतानि
aaa प्रमाणानि |

किं qatfa: cata: प्रमातव्यमिति। उच्यते ।
प्रमेयम्‌ | किं लक्षणम्‌ । यदिषर्यं ज्नानमन्यन्नानानुप-
योगित्मेन निःश्रेयसाङ्ग. भवति तव्ममेयम्‌ aca
तत्वतो ज्ञातव्यम्‌ | सवदा भावयितव्यञ्च। नच कौट-
dante तद्न्नानस्यानुपयोगितवात्‌ 1 तचतुर्विंधम्‌ |
हेयं तस्य निवत्त कं हानमाल्यन्तिकं तध्योपाय इति ।

त्च हेयं दुःखमनागतसेकाविंशतिप्रकारम्‌ ।
wot षडिन्द्रियाणि षडविषयाः षड बुद्वयः सुखं दुःखं

DINARS: | ५

चेति । तव शरीरं दुःखायतनत्वाुःखं इन्द्रियाणि
विषया वद्धवश्च तत्साधनभावात्‌ सुखमपि दुःखानु-
षङ्गाटःतम्‌ | दुःखन्तु वाधापौडासं ताषात्मकं मुख्यत-
येति | तस्य निषत्तकमसाधारणकार गम्‌ | अविदा-
aw धर्माधर्मौ चेति सम्यगध्यात्मविद्धिः प्ररिंतायं |

भिपरीतनज्नानमषिदया सह संस्कारेरोति | gaa
प्रार्थना BM | सुखदुःखयोरसाधारणौ हेत्‌ धर्म्मा.
aaifafa च हानं दुःखविच्छेदः । आल्यन्तिकमिति
न कद्‌ाचित्कथञ्चि्‌ दुःखसंबन्ध इत्यथः । तसखोपाय-
स च्वन्नानमात्मिषयम्‌ |

तथाचोक्तम्‌ | अत्या at द्रष्टव्यः ग्रोतव्यो
सन्तव्यो निदिष्छासितन्यश्चति |

Hae: श्रुतिशक्येभ्यो मन्तव्यश्चोपपत्तिभिः |

मत्वा च सततं ध्येय एते दर्शनतः ॥
तरति शोकमात्सविदिति |

सच दिविधः। परश्रापरश्चेति। तथाचोक्तम्‌ ।
“8 ब्रह्मणी दित्ये परं चापरं afar | तकरभ्रवय्धादि-
विशिष्ट; संसारध्येरौषदप्यसंख्ष्टः परो भगवान्पहेग्रदरः
सर्वज्ञः सकलजगद्दिधाता। स कथं ज्ञातव्यः |

२६ न्यायसारः |

अनुमानादागमाच | तथाहि विवादाध्यासितमुप-
लब्धिमत्कारगपुव्वकं अभूत्वाभावित्वादस्रादिवदिति
aaa निराकत्तं मशक्यलात्तत्सा-
मान्यसिदी पारिशेष्यात्का्यलाच्च कर्तुविगेषसिदि-
श्चिदादि काव्यंविरैषात्कत्तु विशेषसिद्विवत्‌ | एको रुद्रो
न ददितीयोऽथ aa qa इब इमाज्ञोकानौशते
दशनौभिरित्यागमाच्वेति। संसारफलोपभोक्तानन्तो
जौवोऽपरः |

स॒ aq बुह्यादटिगुणानामाशयभ्‌तोऽनुमातव्यः।
न fe काथ्यमनाधारं किञ्चिदुपलब्धमिति। न
चेन्द्रियाणामाश्रयतवं युक्तसुपदतेन्द्रियस्य विषयस्मरणा-
योगात्‌ | अन्यानुभूतेऽथंऽन्यसखय स्मरणायोगात्‌ |
अतएव शरीरस्यापि बालकीमारादिमेदेन भित्रतानच्न
स्मरणमेतेन CAAA AAS उत्तरवदेः काय्थकारगा-
भावात्‌ TMA | अन्यत्वाविशेषादिति |
कार्पासरक्ततावदिति चच्न। साधनटूषणासम्भवात्‌ |
अन्वयादभावान्च साधनत्वमसिइत्वादयनु इावनानत्न
दूषगम्‌ |

न च कार्पासेऽपि निरन्वयविनाशोत्पादे रक्ततोप-

अआगमपरिच्ेदः | ३9

पदयते कार्पासान्तरवदिति । एतेनैव च्षणिकत्वमपा-
स्तम्‌ । प्र्यभिन्नानास्यैन vada स्फटिकादिष्व-
क्षणिकस्वं waa | प्रदौ पादिष्विव ्रान्तमिति चत्‌ 1
न! एकच बाध्यत्वेन ards सर्वत्र भान्तत्वकल्य-
नायामतिप्रसङ्गादनभ्युपगमाच्च | सादृश्यस्य क्षणिकत्वे
भ्रान्तिबोजाभाव इति |
तत्विदमेतच्छरौरादिव्यतिरिक्त आत्मा निलयो
व्यापक इति । नित्यत्वं कुत इति चंदनादित्वात्‌ |
तदेव कथम्‌ | जातमात्रं जन्धान्तरानुभवसुचक-
Magy षभयशोकमोहस्तन्यादेसुपलम्भात्‌ |
धम्प्रादेराश्यसंयोगापेक्तस्य गुरुत्वादिवदाश्रयान्तरे
बाव्वादौ क्रियाकर््ुत्वात्‌ । अणिमादयुपेतस्य युगपद्‌-
नेकशरीराधिष्टाठत्वाद्यापकत्वसिदिः । तथाचोक्तम्‌ |
आत्मनो वै शरौराणि वह्नि Wes IAT ।
प्राप्य योगबलं कुर्य्यात्‌ तेश्च कत्सं मही चरेत्‌ ॥
मुद्धीत विषयान्‌ कैशित्कैश्चिदुयं तपश्चरेत्‌ |
संहर पुनस्तानि सूव्धस्तेजोगणानिव ॥
तदेवमपयात्मतच्वन्नानं परलो कसद्वाबेन परलोकप्रतर-
च्युप्रयोगित्वादधम्मत्तयदतुत्वा च्च निःखयसाङ्मिति |

RS न्यायसारः |

WMATA तदुपासनाङ्त्वेनापवगं साधनम ।
स चोपासनविधिः केणकम्मच्यसमाधिलाभार्धमनुष्टा-
नम्‌ । तथाचोक्तम्‌ । तपःसखाध्यायेष्दरप्रणिधानादि-
क्रियायोगः के तनूकरणे समाधिलाभश्चेति | तवो-
न््रादकामादिव्यपोहार्थमाध्यान्मिकादिद्‌ःखसदहिष्णुत्व-
म्तपः । प्रशान्तमन्वस्येष्रदरवाचिनोऽभ्यासः TATA: ।
परमेष्वगरतच्चस्य प्रवसखेनानुचिन्तनमीवरप्रगिधानम्‌।#
समासतो रागदेषमोहाः कणाः समाधिप्रत्यनौकाः
संसारापत्तिद्वारग क्रीश्ररतुत्वात्‌ i इति ॥

तथा यमनियमासनप्राणायामप्रल्छाहारघार गा-
ध्यानसमाधयोऽष्टाङ्गानि । ततव देशकालव्यवस्थाभि-
रभिनियता बुद्धिगशरुहिहेतवो यमाः । afar
यादयो देशकालन्यवस् पिक्तिणः qua: क्रिया-
fara नियमाः देवताप्रद्चिणससष्योपासनजपाद्य
दरति योगकम्भविरोधिकरशजयाथं करणव
आसनम्‌ पद्चकखस्तिकादि । कौष्टस्य वायो्गति-
चिच्छेदः प्राणाय।मो रेचकपूरककुम्भकप्रकारः। सच

~: ---- ---~ ` - ~ - ~ ee ~“ -------~--* - ~~ a -~----. ~~---~ ------~

* Ms. © veads :-- ्रचुचिन्तनं पव्वालोचनंप्रशिधानम्‌ ईशमरस्य |

श्रगमपरिच्छेटः | ३९

Wasa वनगज्ञन्द्रवत्‌ । समाधिद्रलनीकार्थेभ्यः
समन्ताचे तसो Badd waren.) चित्तस्य देश-
बन्धो धारणा | तकैकतानता ध्यानम्‌ । तरेवाथ-
मोचनिर्भासं स्वरुूप्रशन्यमिव समाधिः । ष्यानोत्कर्षात्‌
निर्मताचलप्रदी पाषस्यानमितैकत चेतसो व्यदस्छानं
समाधिरभिधौयते ।

एवमेतानि योगाङ्गानि मुमु चुभिः सवेषु ब्रह्मादि-
स्यानेष्वनेकप्रकारदुःखभावनयानमिरतिसन्नितं पर
वैराग्यं महेश्वरे aut भक्तिमािल्यायन्ताभियोगैन
सेवितव्यानि ! ततोऽचिरेगैव कालेन भगवन्तमनौ-
uae शिवमवितघं प्रत्तः पश्चति । तर्ष
निरतिशयं श्रेयः प्राप्रोति । तथाचोक्तम्‌ |

यद चर्मवदाकाशं वेष्टयिष्यन्ति मानवाः |

तदा शिवमयं ज्ञाता + दुःखस्यान्तो भविष्यति ॥
तमेव विदित्वातिखल्युमेतीलयादि च । amie

Tara इति |

कः पुनरयं मोच इति ! एक तावदणयन्ति |

समस्तगुणोच्छदे संहारावस्धायामाकाशवदात्मनोऽ-

# ८, reads दे्सम्बन्ो | + Ms, ©. reads :-—fawra |

४० न्यायसारः |

व्यन्तावस्थानं ara दति । Wald सुखदुःखेयोर-
विनाभावित्वादिषेकदहानानुपपत्तेः न च सुखाय च
प्रचचावतां vata: कण्टकादिपरिदुःखपरिहानार्थत्वे-
नापि प्रहत्तेरुपलस्भात्‌। इति मोहवख्यामू्छाद-
वस्छावद्‌ र विषेकिनां प्रद्रत्तिनेल्याहः |

अन्ये दुःख सति सुखोपभोगस्यासम्भवात्‌ कण्ट-
कादिदुःखपरिहारोऽपि सुखोपभोग एकैत्यन्यसमो
दृष्टान्तः । कुतो मुक्तस्य सुखोप्रभोग इति चत्‌ ।
आगमात्‌ | Sa हि |

सुखमाल्यन्तिकं anetaaraaditeaa |

तच्च wad fasta दुष्पुपमक्ततात्समिः ॥
तथा आनन्दं ब्रह्मणो रूपं तच्च Aastra |
विज्ञानमानन्दं aaifa |

मुख्यार्थे बाघधकाभावान्नोपचारकल्पनान्यथासुख-
संबेदनयोर्नित्यतात्‌ सुक्तसंसारावस्थयोर विशेषप्रसङ्गः |
दूति चेन्न । न चन्न्घटयो; कुद्यादेरिव सुखसंबेदनर्योः
सम्बन्धो भवतीत्यतो नाविशेष्यः । तस्य कृतकत्वेन
कदाचिन्नाशप्रसङ्ग इति चेन्न | न प्रध्वंसोऽनेकान्दात्‌।
aqaa सतीति चेन्न । द्रव्यादिष्वनन्तभवि तदसिद्व-

ANA cae: | Be

त्वात्‌ । अन्तर्भावे समवायादिभिः we aaaea-
सम्बन्धो न UTA |

अ्रहषटादिवणात्‌ वाससं कारकं विषयः तच्जनितं
std बिषयीति चेत्‌ न! ईऽवरन्नानस्य निलयायै
सह सम्बन्धाभावप्रसङ्गात्‌ | तसात्‌ क्रतकत्वेऽपि
तुखसंषेदनसम्बन्धस्य बविनाशकारगत्वाभावाद्चिलयत्वं
सितम्‌ । तत्सिदमेतत्‌ निल्यसंबेद्यम्‌ । अनेन सुखेन
विशिष्टा अआलखन्तिकौ दुःखनिहत्तिः पुरुषस्य ala
दति | =

afa [ श्रीभासर्वन्नषिरचिते न्यायसारे |+
आ्रगमप्ररिच्छेदः ।

समाप्नोऽयं न्यायसारः |

प्रुभमस्तु |

* Ms, ©. adds here ¦ --
जिताः waar युरभिमदोयैः ca ददद्धिस्तिदृगेरलम्यम्‌ |
+ 1 =~ en 3
प्रहोयमां gad दिजेभ्यः vaya चव करोति क्रिम्‌ ॥
arse मयापि लब्धं AAT ATA BITTE |
salid खलम परै्नित्ध्य Va AT खल्‌ सच्जनानाम्‌ ॥
{ 7. adds the portion 1 ricketed,

Aho ! Shrutgyanam

नायतात्पयेवदौोपिका |

प्रत्यत्र प्ररिच्छिदः |

eee Gs ae

ॐ aa: परमात्मने |

यत्स्वं ध्वनयत्यनच विष्यं चित्तारतम्यानुमा
प्रत्यातप्रतिभासभासुरतनु्नि्दाषलोतकषिंणौ |
चन्तुःप्राग्रहरं हपौकनिकरं रूपादिलध्ियया

तं सर्वन्नमपास्तदुस्तरतमः स्तोमं जिनेन्द्र स्तुमः ॥ १ ॥

न्यायम्रन्यिसदखरदुगररमिमं ओन्यायसारं स्फुटा -
शषोक्ञेख विगेषलो यदपि न व्यक्तं चमः कथचन ।
डरा स्ततुधौ प्रबुदिविधये किचित्तघाप्युचकौ-
वम्देवौखगुरप्रसादविशदो व्याख्यातुमिच्चछाम्यहम्‌ ॥ २१

यद्यप्यत्र पविव्रस्रूत्रघटिताष्टोकाः पटूषच्छिदो
रोव्यन््च्छपटौनिभाः प्रकरणे योन्यायसाराद्ये ।
तच्छन्यायपदाथेसाेघटयत्पाट ATi गस्युटा

खेयं raed तथापि भविता मद्ाक्यकन्या TATA ॥२॥

४४ न्यायतात्मथ्दोपिका |

Waa दुरपो द्रत हन्यहव्यपोहेन प्रचिकोषितन्धाय-
साराख्यतकप्रकरणपारौणतायै श््टाचारसमाचरणाय च समु
चिेष्टटेवतानमस्कारसारं प्रन्नावत्प्रठ ्िनिमित्तं सम्बन्ध प्रयोजना-
aad शास्त्प्रतिपादयं शास्वकारचक्रचक्रवरत्तौ योभासवन्नाचाय्धः
प्रयमपद्येन प्रतिजानते |

प्रणम्य wa जगतः पतिं घरम्‌
समस्ततत्त्वाधविदं सखभावतः।
गिद्प्रवोधाय मयाभिघास्यते
प्रमाणतद्ध दतदन्यलक्षणएम्‌ ॥

अत्राह aT: |

ननु प्रक्षतप्रकरणकरणमवगणय्यादावेव किमधं रेवतानम-
स्काराविष्करगम्‌ । विघ्नोपथमाघ्रमिति चेत्‌ न। किं नम-
waza विघ्नोपश्म उलान्यस्मादपि। यद्याद्यः कल्यस्तहि
fa aa aa नमस्कारस्तत्र तद्र faniana: ; किंवा यतर यतं
विघ्रोपशम्रस्तव aa नमस्कार इति। तत्राद्यो न निरवद्यः |
Haat नमस्कारे सत्यप्यप्ररिसमाप्तएा तदनुप्रलम्भाव्‌ः।
तल्क॑प्रकरणेष्ववायं नियम इति चन्र। asta केषुचिन्रमस्कार-
षरस्कारेऽप्यपरिसमपुरपपत्ते; | न द्वितीयः मौमांसाभाव्यादौ
विच्रोपमोप्रालम्धेऽपि ana नमस्कारानाविष्कारात्‌। तस्य
तु aaarara निर्णीतत्वात्‌ |

प्रत्यत्तपरिच्छेदः | By

fag नमस्कारादेषैत्यचेवकारो नमस्कारेण समं विप्नोप-
प्रमस्यान्ययोगं व्यवच्छिनत्ति) स च प्रागुक्तव्यभिचारयुक्तवा न
प्रमाणशकोटिमाटौकिष्ट। नाप्यन्यस्मादपोति पत्तः सपन्नपः।
waaite नियमेन तदुपादानस्येव दृश्यमानत्वात्‌ |

यदान्यस्म्रादपि साध्यसिदही प्रेमा तस्यैवोपादानं बाललोला-
वितं कल्पयेत्‌ 1

अपिच । नमस्कारादिल्यत्रापादानोपादानं विघ्नोपशमं प्रति
नमस्कारस्य निमित्तत्वं जनकत्वेन व्यज्ञकत्वेन वा व्यनक्ति |
जनकत्वेन Safe fa नित्योऽनित्यौ निदखानित्यो वा स तच्जनक-
तथानिप्रेयाणः | farsa नित्यस्य जनकीत्वानुपपत्तिः। शण्व-
ट्‌ कस्वाभाव्यात्‌। प्राक्‌ पश्वाद्वातज्लनकत्वे शस्वारम्भम एव
तज्जनकत्वे चैकस्रभावदान्या नित्यौऽप्यनित्यतां सत्यापथेत्‌ |
अप्र्य॒तानुत्यत्रस्थिरेकरूपं नित्यमिति निव्यलक्षणात्‌ | सहकारि-
कारणजनितसाद्ाय्यात्‌ तल्लनको भविष्यतीति चेन्न । सहकारि.
कारणस्य तत्सादाय्कारिल्रेनायाप्यप्रसिदत्वात्‌ ¦ प्रसिदत्वे वा
तत्साहव्यस्य मेदाभमैदौभयो्त्त्‌ शक्यत्वात्‌ |

न च नमस्कारो fast areca wean क्रियत
इति भवताप्यभ्युपैतलवात्‌ । भ्रनिव्यस्तच्जनक इति tat afar:
किं कतिपयच्चणावस्थायौ णसथाय ati. आद्यक्रियारूप-
त्वाब्रमस्कारस्य तथात्वे प्रतिपत्तुसशक्तिः क्रियायाः क्षणप्रष्वसि-
aia! fata स्वोत्प्तिमाघ्रं व्यग्रस्य त्षणिकस्य तच्जननं
प्रतय प्रभविश्णुनव | Wits: प्राक्‌ पश्चादुत्मरत्तिसमसमथएव वा

४६ न्यायतात्पथदोपिका )

णिका ( क्रिया ) कायं कु्वीदिति विकल्मजालेन gaa
शक्यत्वात्‌ । कथं वा क्षणिको नमस्कारः कालभूयसत्वभाविनीं
श्स्वसमाधिं यावत्तिठेत्‌ caved व्यपोरेच्च । नापि नित्यानित्यः
परस्परपत्तोपलिपदूषणगणावकी TAT । तदुक्तम्‌ ।

प्रत्येकं यो UT TANNA AA AT: |

इति) नापि व्यज्ञकत्ेन तस्य aereaaal त्वयादयाप्यप्रसा-
faaata |

किञ्च नमस्कारात्‌ कस्य waa व्यपौहः। किन्बतस्य
भविष्यतो वर्तमानस्य ati न तावद्भतभविष्वतोस्तयोरतता-
नागतत्वेन व्यपोहितुमशक्यत्वात्‌। वत्तमानस्य किं सतोऽसतो
वा! न तावब्छतस्तस्य भोग्यतयोपसेदुधः परःशताभिरपि नमस्या.
भिरदुरपोहल्वात्‌ ! भ्रसतसत्वसच्वादेव तद पोदानुपपनत्तः |

अन्यच्च । यदि नमस्ियेव प्रत्यृहव्यपोहिका स्यात्तदा
प्रतयूहदन्दह्यमानो जनो नमस्वियाभिस्तं ae कौ न a
सुखवित्कुात्‌। तस््ादिप्नोपणमाधं नमस्कार इति यक्किञ्चि-
देतत्‌ |

अते ufafagiad | यत्तावदवादि प्रक्षतप्रकरणकरशमव-
गणय्य anata किमयमित्यादि। ataed तताप्रामा-
किकत्वमेव प्रवोणयति। न खलु प्रामाणिकौभूय कञ्िदिप्ि-
चछास्तारन्भ सस्मावितं नमस्कारं तिरस्कुर्वोत । प्रास््ारम्मे शास्त-
HWA प्रस्तुतत्वात्‌ |

प्रत्यक्षपरि च्छदः! ४७

यच्चावाचि fa नमस्काराटेव विघ्नोपणएम safe तदम्य-
द्यम्‌! यतो नमस्कारादेव न वयं विन्नोपशममभिदभ्यहे।
किन्तु तन्जनितनिमेलधर्मीदेव | स चाभोष्टदेवताप्रणिधाना-
नेक -सतिवेकव्यापारसाध्यः। अतएव यत्र aia विच्नोपशम-
Waa मानसप्रणिधानादुत्पत्रधमस्यैव Fe) काय
वैशिच्चगम्यत्वात्कारणवैरशिश्चस्य | यत्र तु awarasta विन्न
alga wales हेतू । वलोयसा
STATA धषणात्‌ ।

एतेन निल्यानित्यायनल्यविकल्पजालमपि निरस्तं ज्यम्‌ ।
यत; क्रियारूपल्रेनानिलयोऽपि नमस्कारो धमे निमय विनश्यति ।
स चारेषविघ्नविघातनिघ्नो मवति । तथाच प्रतिपादयाश्चकार
योकन्दसौकारः) स fe धर्मौत्पादकस्तिरयत्यन्तरायनोज-
मिति) waaay त्वस्लोकार एव परौहारः।

यदप्याचचन्ने TAM AMT कस्य प्रत्यूदस्य व्यपो
इति । तदप्यत्मम्‌ । वत्त मानस्यैव aa धर्मेण तिरस्करणात्‌ |
न च वाच्यं वत्तमानस्तिरस्कियत इति । उदण्डमुद्ररदर्डादिना
विद्यमानस्यैव घटारेविंघटनोपलम्भात्‌ । धर्मस्येदभेव चालद्र्मौ
wa यदुधेतमपि wad व्यपोदति । अन्यथा तेन किमुपकतं
स्यात्‌! वरं aaa Wet देवतानमस्कारोऽन्वेषटव्यः
प्रमाणप्रतिदितल्लात्‌ |

तथाहि तिवादाध्वस्तो नमस्कारः शास्त्रारम्भे ऽवश्यं विश्यो
विश्नोपशमफलल्वात्‌ चिपुरादिमन्वजापवदित्यलं ऊुचञ्चेया |

Bu न्यायतात्यदोपिक ।
अरथा दयपद्यव्याख्या | सा च पदवाक्यविषया | सदुकम्‌ |

शस्तरप्रकरणाटौनां TANIA: कुतः |
व्याख्यां विद्यय awe: सा चोक्ता परदवाक्वयोः ॥ इति |

~प 9
aaa पदकदम्बकात्मकलादाक्यस्यादौ पदायेममनिका
युक्ता । साच प्रदविच्छेदपूविकैत्यतः प्राक्‌ पदविच्छेदः।

प्रणम्य wat जगतः पतिं परं
समस्ततत््वाथेविदं खभावतः 1
शिश्प्रवोधाय मयाभिधास्यते
प्रमाणतद्धे द तदन्यलक्त॒णम्‌ ॥

एवं पद विच्छेदो ग्रन्यसमासिं बावत्‌ खयभेवाभ्यद्यः |

्रधना पदाः । अभिधास्यते वच्यते । अ्रभिधास्यत sare:
क्रियायाः सकमकंत्वात्‌ किमपे्तायां wale. प्रमारित्याटि |
प्रमोयते परिच्छ्द्िते संशयादिव्यवच्छेटेन aqad येन agar
प्रत्यत्तानुमानागमरूपम्‌ । तङ्खेदा योगिप्रयक्ञादयस्तदन्यम्रभे-
यादिकम्‌ | प्रमाणञ्च axera तदन्यत्वं प्रमाणतद्धदतदन्यानि
तेषां लक्षणं खपरजातोयव्यावत्तको धर्मः। खनिश्चयसामव्यीत्‌
पदार्थानां utara निशायको धर्मो वा तत्‌ ।

ननु प्रमाणतद्वेदादौनां fatal लच्तणमनेकं ati यदेकं
तहि तेषामेक्याप्तिरेकलन्षणनिष्टत्वादेक्यस्य | सा च विरुद्धा ।
प्रमाणतङ्गेदादौनामावालगोपालं Fea प्रतीतत्वात्‌ |

प्रत्यन्षपरि च्छदः | ४६

अथानेकं तदा लक्षणानां भूस््नाल्लच्तगमित्यत्र ayaa
न्धाय्यसिति चेत्‌ सत्यम्‌) किन्तु एकंकस्मादेव लक्षणात्‌ प्रमा-
wife परिच्छम्तव्यभिति प्रतिपद्यथंमेकवचनं चक्रे। अन्यथा
वहुत्वे ककं बहभिने्तरलंच्यमिति श्वान्तेलंत्नणं बान्धोन्य-
लक्षणतो लच्यमित्यनवस्ारौख्यस्य च सम्भवात्‌ |

केनाभिघास्यत इत्याद । मया भासवज्ञेन ¦! क्रियावलादेव
क्तरि प्रापे मयेति पदं कर्तुः खातन्त्राासन््रणाथं खातन्तयस्यैव
परमतच्वाखतोपदेणं प्रति yaaa 1

प्रक्षावग्रहत्तेः प्रयोज्ननिष्ठलेनात्रापि प्रयोजनं ara-
मिव्याकाह्नगयामादहइ।! यिशूप्रनोघायेति। श्रधोतान्यशास्ा
भनपीततकंशस्ताखेद् शिशवो न पुनः स्तनन्धयास्तेषां तर्के
परेष्टुमनधिक्षतत्वात्‌ | aa वर्षोँयसा न afar: | aera
तस्यापि व्युत्पाद्यलात्‌। तैषां प्रछ्टो बोधस्तच्वन्नानं तस्त ।
प्रनोधेत्यत्र प्रथब्दोपादानेनान्यप्रकरणेभ्यः ware कर्ता
वैशिच्चमाचषे | बोधमात्रकारिलात्‌ तैषामस्य तु प्रौोधकारि
लात्‌ ।

सर्वापि क्रिया इष्टदेवतानमस्यापूर्वा भवतोति antes
प्रणम्येति । कैवलेनापि नमा नमस्याया werarea प्रशब्दो
भक्तिखदातिशयितया नमस्यां विशिनष्टि। तमेव पिशिनश्यन्य
sfa वचनात्‌ | तादृश्या एव तस्या घमनिमाणं प्रति हेतुलात्‌ |

कमित्यपेक्षायामादह | श्ग्युमिति। गं सुखं भवत्यस्मादिति
wae मरेश्वरमित्यथः |

yo न्यायतात्मदोपिका }

aq शम्मोरभावान्निराश्या तव्रमस्येति Ya) तार््तौयिक-
परिच्छटे शास्रकारेरीव तस्य साधयिष्यमाणतवात्‌ । aay:
योक्तव्यस्त्वम्‌ ¦ कुतः at निराया तदभाकादिति aa
qulaaa तत्सद्धावदिभावनात्‌ | कर्थमिदनमिति चेत्‌ । was
भावप्रतियो गितवात्‌ यस्यैव भावस्तस्येवाभगव इति वचनाच |

तथादहि। सप्रभितोऽप्रमितो वा प्रतिभिध्यते। प्रमितश्ेत्‌
agifeta प्रमाणेन वाघः। श्रप्रमितशचत्तद्यंतिप्रसङ्गः। नद्य
प्रमितो घटादिरपि प्रतिषेचुं waa) तदुक्तम्‌ |

लब्धरूपे afafafaartena निष्यते ।

विधानमन्तरेणातो न निषेधस्य aaa: 2
दूत्थलं Wasa wad प्रस्तुमः॥

ननु जगतः पत्यादौनि पदानि किं स्वरूपप्ररासि व्यवच्छेद
कानि ati आद्यो तानि बय्यमास्तिघ्रुवोरन्‌ । णएक्षनापि
स्वरूपस्य प्रतिप्रादितललात्‌ । हितौये किं व्यवच्छद्यमतोच्यते।
uv सुखं भवत्यस्मादिति ae खक्‌चन्द्नवनितादिभ्योऽपि
जायमानसुखत्वेन तेषां नमस्याः स्यात्‌ । न च तत्ररस्या
प्रशस्यति त्रिहच्यथमाह । पतिमिति। स्वखग्हापिक्तथी
सर्वेषां पतिलरमस्ति ! पातोति च्युत्प्तेस्तदुप्रदासाधरं जगत इति |
जगत इव्यत्रैकवचनं जात्या | अन्यधा aati बहत्वादत्र बहवचनं
न्याय्यं स्यात्ततो जगतः स्वासिनमित्यधः | जगत्पतिलं दे३न्द्रारण-
मस्तौति तदयवच्छेदाय परमिति । saqzaantatata यावत्‌ ।

प्रत्यक्षपरिच्छेदः | ५१

दैण्वरप्रधत्वनेन्द्रादौनामपरलत्वात्‌ | शरासनो ऽन्यल्लेन परत्वं सांख्या
भिमते प्रज्ञत्यपरपर्थाये प्रधानेऽप्यस्तौति ages समस्तलस्वाथे-
विदभिति। यस्य aq: प्रमाणोपपन्ने यत्खरूपं तत्तस्य aaa
aa विशिष्टा अर्थास्त्लार्थाः समस्ताश्च ते awa समस्त-
qatar वेत्ति समस्ततच्चाघवित्‌ तं सवेज्ञमित्यथेः | समस्त-
amd यो गिष्वप्यस्तौति तदघनुच््े प्राह । सखभावत इति |
योगिनो ््टाङ्वो गे जनितन्नानेन समस्ततच्वाधविदः स्युरसौ
waaig योगादिक्रेमं विनैव नित्वज्नानवानिति तात्पय्यम्‌ ॥

दह प्रमाणप्रमेयसंगशय प्रयोजनटदान्तसिदान्तावयवतकं निर्णय-
वादजल्पवितण्डाहेत्वाभासच्छलजातिनियहसथानान्‌ं तक्लन्नाना-
त्रिश्वेयसाधिगम इति। स्रौच्रक्तपादप्रतिपादितमूलस्‌तापे्तया
विपरयस्ता अप्येतएव प्रमाणदयः षोड्शप्रदा्थीः; warvaze-
तटन्यलच्षणमिति पदेनाभिषेयतयोक्ताः। satay ददिघा
ग्रधानाप्रधानभेदात्‌ | तत्र प्रधानं प्रमारादयः पदार्थः | अप्रधानं
AMANA | न च वाच्यं तत्पुरुषस्योत्तरपदप्राधान्याल्लत्तणमेव
प्रधानं प्राप्नोति| eta भोजितसित्यादी पूवपद प्राघान्यस्यापि
दृष्टत्वात्‌ | सम्बन्धः पुनः सामध्यगम्यः स च कायकारण्यलक्तणः |
सत्र काव्यं प्रकरणाधेपरिज्ञानम्‌। कारणं वचनरूपापन्नं प्रकरणम्‌ |
am शिषश्यप्रवेधायेति पटेन प्रधोजनमुपन्यस्तम्‌ | तचानन्तर
धरम्परमेदात्‌ देधा। तत्र यरोतुरनन्तरं प्रकरयाथ॑परिज्ञानम्‌ ।
परम्परं तु तच्छज्ञानात्रिष्ययसावािः। परम्परप्रथोजनं सूते
कस्मात्रोक्तमिति चेन्न। प्रबोघाख्यप्रसयौजनाभिधानादेव aw

YR न्धायतात्वधदौपिका ।

लत्वात्तदर्यैत्वात्‌ WAG । ततश्च जगत्पत्याद्यसाधारणगुण-
विशिष्टं weet प्रणम्य fauuatefafad मया भासवेन्नेन
प्रमाणशतद्धेदतदन्यलत्तणं वच्छत इति वाक्वाथः॥ १॥

इह न्यायशास्त्रे aqui प्रठत्तिररेयो aad प्रोक्ता विभाग-
afat aa नामना पदार्थानां सद्कपेणाभिधानसुदेगः। उदिष्टस्य
स्लपरज्ञातोयव्यावत्तको धर्मा लक्षणम्‌ । लक्षितस्य यथालक्षणं
विचारः परोत्ता। उद्ि्टस्यैवावान्तरमेदप्रकटनं विभागः। तत्र
प्रमाणतदधेदेत्यादिपदेनोद्ष्टस्य प्रमाण्स्येव यथोदरं faew
दति न्यायात्‌ प्राक्‌ AATATE |

म्यगनुभवसाधनं प्रमाणमिति)

aa प्रमाणमिति ae ta तु wad भवति i किं प्रमाणम्‌ ।
प्रागुक्षशब्द्‌! धेः । fat तत्‌ । सम्यगनुभवसाधनम्‌। सम्यगव्यभिचारौ
योऽसावनुभवो वस्तुपरिच्छदः प्राव्य्तिकानुमानिकशाब्दरूपः |
तस्य साधनं करगभिन्दरियलिङ्गगब्दरूप्िति |

सम्यगित्यादिप्दानि खयमेव व्यवच्छव्छत्याचागस्तथापि
fafagad i प्रमाग्णमिल्युक्ते किं प्रमाणमिति arate वचो
व्यं स्यालच्यलच्षणानुपपत्तिश्च | तदगवच्छित्तये साधनमिति
पदम्‌ । तथापि हिद्यादिक्रियासाधनतेन दात्रादावति-
व्यातिस्तनरिषछठत्तये अनुभ ति पदम्‌ । एवमपि प्रमा णाभाशेऽति-
प्रसल्निरस्तदपनुच्ये सम्यगिति पदम्‌ । ततः संशयादिरहितस्याधे-
परिच्छेदस्य यत्साधनं करणं agate भवतोत्यथेः। श्रनेन

प्रत्यत्तपरिच्छेदः | ५२

wana स्वरूपैण सिदस्यापि प्रमाणस्य समानासमानजातौय-
प्रमाणाभासप्रभेयादिभ्यो व्याठत्तिव्यवहारादिख साध्यते| अन्यधा
सिदे साधनवेयर्थ्थात्‌ । तथाहि । प्रमाणशसितरेभ्यो व्यवच्छिद्यते |
्रमाणएत्वाभि सम्बन्धात्‌ । watt व्यवच्छिद्यते aq प्रमाण
त्वभिसम्बबम्‌। यथा संणयादि। न च तथा Se तस्मा-
दितरेभ्यो व्यवच्छिद्यत इति। यदा विमतं प्रमाणमिति
व्यवहत्तव्यं प्रमाणत्वाभिसम्बन्धात्‌। न ast न तदेवं यथा
संशयादि। न च तथा नेदं तस्माग्रमाणमिति marae |
योवा प्रमाणमिति श्रुणोति लोके a जानाति च aa
wed कोटगिति तं प्रति स्दपरजातौयव्यवच्छेद्‌ः क्रियत
fa |

ननु प्रमेयाणां खरूपन्नानं प्रमाणाधोनम्‌ । प्रमाणस्य तु
सखरूपन्नानं किं तस्मात्मरस्माहा | तस्मात्र | असम्भवात्‌ | a fF
सुतोच्छापि कछ्षपाणो ख्यं खं festa Brass | परस्माच्चेत्‌
किं प्रमाणणदप्रमाणाहा । प्रमाणशाच्वेत्तस्यापि खरूपप्रिच्छित्ति-
स्तस्मात्परस्मादा | RAAT स एव प्रागुक्तो दोषः । परस्सादपि
प्रमाणादप्रमाणादा | प्रमाणाचेत्तस्यापि Way तस्मात्र
स्मादेत्यनस्पचिकल्पावत्तं गन्तं निपातः। श्रप्रमाणासरंयादेवी
लक्तणाद्ा। wa कल्ये विरोधो न खल्लन्नानरूपात्सं गयारैज्ञौन-
रूपप्रमाणपरिच्छ्ित्तिः स्यात्‌ दितौये न्नातादज्ञाताद्ा।
SATS Alas तस्मादेव लक्तण्णम्तरादा 1 Al ATA! |
दितौये लच्षणान्तरस्यापि wad लक्षणान्तरादाचखम्‌ | तस्यापि

५४ न्यायतात्मदोपिका।

लक्षणान्तरादित्यनवस्याखरूपदौ ख्यम्‌ । waar तिप्रसति-
Ta: कथमवगमक द्रति

अत्रो चते । न वयं प्रमाणस्वरूपपरिज्नञानं तस्मादेव प्रमाणा-
प्रमाणान्तरा ब्रूमो येन age स्वाय्रयादिदौषोपनिपातः
स्यात्‌ किन्तु waar) aware लक्षणस्यापि लक्तण-
न्तरात्रिणधेऽनवसयेति । अप्रतीतौ aaa | न च विष्व-
चाप्यप्रतोतिः। तलघाष्यप्रतोताग्निः पमान्‌ धूमादग्निं ज्ञाप्यते |
न च स धूममप्यन्यस्माषेलोः प्रतौषिषति। aq धूममातर-
ऽव्यृत्पन्नो न तं प्रत्युपदेशस्तस्य बालमूकवदनधिकारात्‌ । ततो
लक्तणात्‌ प्रमएणस्रूपप्रतोतिभवत्येव । तथाच प्रयोगः विवादाखदं
प्रमाणं सम्यगनुभवसाध्नत्वात्‌ | यत्‌ प्रमाणं न भवति तत्‌
सम्यगनुभवस्ताघनं न भवति i यथा संशयाह्दि | सम्यगनुभवसाघनं
चेदम्‌ । तस्मात्‌ प्रमाणमेषेति। अतासिद्तादिदूषणोदारः
सखयमभ्युद्यः। तस्मात्‌ स्न्यक्तव्याप्तया परव्यक्तिव्यासाऽसम्भवि-
तया च अ्रव्याप्रकत्वमतिव्यापकल्लमसभ्भविल्च्च लक्षणदोषाः |
तच यल्लक्षणं न व्याप्रोति तदव्यापकम्‌ । यथा वेदवित्‌ ब्राह्मणः |
इत्यत्र माणवके व्यभिचारः । यच्च खच्यादतिरिक्े ana तदति-
व्यापकं यथोपवोतथत्‌ fea:| अन्न सत्रियादावतिव्यापिः 7
aq सम्भ्रवत्येतटसन्मवि। वथा सुरापो दिजोऽत्र सुरापायित्व-
मसम्भवि। एतदहोषतेयाभावे सुस्थं लक्तणम्‌ । तथाच सम्यगनु-
भवसाधनं प्रमाणमिति qe लक्तणम्‌ |

नन्वोण्वरन्नाने भ्रव्यापकमिदं aad तस्यालभवरूप्रत्रात |

प्रस्यत्तपरिच्छदः | ५१५

अस्य सथयगनुभवनाधनरूपत्वादिति tat लौकिकप्रमाणोटेशे-
नास्य प्रठत्तत्वात्तदयापकल्रे सतोग्वरज्ञानानज्यापकत्वेऽपि न दोषः)
कथमेतदिति चत्‌। पुरो लौकिकानाभेव संशयाटौनां प्रस्तूय-
मप्नल्वात्‌ |
ननु प्रत्यक्तानुमानोपमानशब्दाः प्रमाष्णनोति प्रमाण-
विगेषलक्षणेनेव प्रठत्तमलसूतैः were प्रकरणस्य विरोधः
प्रमाणसामन्यनतक्नषणस्याप्यत्र प्रसुतत्वात्‌ | Al प्रकरणत्वादेवास्य
विरोधाभावात्‌ | प्रकरणं हि मूलस्व्ातिरिक्ताघेमपि भवति ।
तदुक्तम्‌ |
श्ासेकरेशसम्बदरं शास्तरका सान्तर |
आहुः प्रकरणं नाम araad विप्चितः।
यदा सासान्यलत्तणं विना विशेषलक्तणस्य वत मशक्यलात्‌
wa प्रमाणसामान्यलक्तषणप्रणयनम्‌ । सामान्यं विना विशेषाणां
खरविषाणायमानदात्‌ । तद्युक्तम्‌ |

साम न्यलन्तण्चोक्ा विशेष स्यैव लन्तणएम्‌ |
न शक्यं कैवलं वक्तमतोऽप्यस्य न वाच्यता ॥ इति ॥ २।

अथ खप्रणोते प्रमाणलकत्तणे सम्यगिति पदं व्यवच्छेत्तमाद |
सम्यगृग्रहणं संगयविपरयापोहाधेमिति।

संश्रयत्रिपग्यधौ वच्यमाणस्वरूपौ | तयोः प्रमाणफसलत्रेन
निराकरणमपोदस्तद्थम्‌ | यदा संश्यविपय्याभ्यां सकाशा.
[>| ¢
दपोद्धो व्यात्तिरनुभवस्य तदघघमित्यथः।

५६ न्यायतात्मश्चदोपिका।

ततस्तत्लाघनानामपि प्रमाणलं व्यवच्छिन्नं भवति । फलस्य
fe सम्यक्लासम्यक्ताभ्यां प्रमाणतदाभासयोः waa
निं येते । तेन सम्यगिव्येतत्पदं फलविशेषणत्वेन व्याख्येयम्‌ ।
सम्यक्‌ चासावनुभवश्ति |

ननु किमिदं aaa नाम येन तदपोदः। wanna
यित्वमिति 2a) संगशयविपय्धययोरपि सखखरूपनिष्ठतया
प्रमा णत्ापन्तेः | अविसंवाद कत्वमिति Fa) यथोक्स्वस्विषय-
ज्ञापनेन तयोरप्यविसंबादकत्बाभ्युपगमात्‌ | अन्यथा तत्‌-
स्वरूपमेव न स्यात्‌ । न्नानान्तरेणावाष्यमानविषयत्वसिलि चत्‌ |
तत्‌ fa तस्मिन्नेव aa ्षणान्तरे वा। नाद्यः पत्तः श्रनुभवत्तणे
संश्रयविप्यययोरपि तथाभावात्‌ न fedta: सत्यक्नानस्यापि
MATA बाध्यमानत्वात्‌ | तत्कथमेताटशेन Tawa तदपोदः
स्यात्‌ | Walaa |

fafazaqaquiftarad सम्यक्तम्‌ |

तेन च संशयस्य निवि शिष्टविषयतया facdae च मिष्या-
रुूपविषयतया wits: faz: ।

भ्रूषणकारलु तथाभूताथनिखयस््भावलत्वं सम्यक्तम्‌, तदिप
रोतानुभवस्वभावत्रमसम्यक्कषमिति सभ्यक्लासम्यक्लसखरूपमाद् |

एतेनेतदपि aera । aga केनचित्‌, स्थाणुत्वपुंरूबयोः
शक्तिकाशकलकलघौ तयोख aaat सत्यत्वात्‌ कचिदहन्तमान-
त्वाच्च संशय विप्रथथयन्नानयोः सत्यति |

प्रत्यन्नपरिच्छदः | ५७

लथाह्धि। तदु ज्ञानं fa निशितं श्रनिखितं वा| आद्य
कथं ज्ञानान्तरेण वाधः। दितौये कथं सत्यता स्यादनिशित-

त्वादिति ran

अन्नातसखररूपयोः संश्वविपयव्यययोरपोहितुमश्कत्वादादौ
संशयं aaafa |

तत्नानवधारणन्ञानं WAT: ॥

अच तत्र शब्दौ निद्धीरष्णथे; । तत्र तयोः संणयविपय्धयसो -
wa} संश्यस्तावव्रिरदाय्यते। निदारणं च जालिगुणक्रिया-
निमित्तित्यत्र संशयस्य जौवगुणत्वाद्‌ qufafad fasiva
विन्नेयम्‌ । संगरते मुह्यन्तोन्द्रियाण्यस्मित्रिति संशयः |

a विद्यतेऽवघारण्ण यस्य तरनवधारणं तच्च az न्नान-
च्चानवघारणन्नानमनिधिलक्ञानमित्यघः ¦ dna इत्युक्ते किमपेक्ता
स्यात्त्रिच्यै, ज्ञानमिति पदम्‌ ।

तथापि घरोऽयमिति सत्यन्नानेऽप्यतिन्यािस्तत्परिहदयै अनव-
धारणमिति। अरनवधारणमित्युक्ते वि्ेषणं विगरेष्यापे्तमिति
ज्ञानपदम्‌ | न चैतद्दाच्यम्‌ | अनवघारणं च तत्‌ ज्ञानं fa
faadt arama युक्तभिति। गोशब्दादिवद्‌ न्नानशब्दस्य
atfafafadara | सा च ज्ञानत्जातिनिश्यानिखयस्भावासु
व्यक्तिषु ada इति न मिथो arama) तस्मादनि्ितन्नानं
संशयो भवतौति तात्मव्यम्‌ ॥ 8॥

gq afana संग्यस्यावान्तरितभेदमादड।

ध न्यायतात्मयधदौपिका।

स च समानधर्मानेकधश्यविप्रतिपच्युपलब्धयनुपलध्धिकारण्‌-
भेदात्‌ पञ्चधा भिद्यते ५

तच्छब्दस्य प्राकरणिकाघपरामभित्वात्‌ स yale: संशयः
पञ्चधा भिद्यत इति संबन्धः । कस्मादित्याह | समानधर्मेत्यादटि
समानश्चासौो waafa कश्मधारये समानः परिमाणादिरूपो
धमः प्रत्याखयं भिन्नौ लभ्यते। समानस्य धश्च इति ष्रष्टोतत्पुरूषे
तु प्रत्याखयमभित्रोऽपि we सामान्यावयविसंयोमादिरूपो
लभ्यते| श्रनेकस्मात्‌ सजातोयविजातोयदयावत्तको धर्मरोऽनेक-
स्यासंबन्धौ वा श्रनेकस्मिन्‌ प्रतिषिद्धो वा अनेकप्रत्ययद्ेतुवाी
भेदसाधकलेनेत्यतोऽनेकधस् इति । aaa मध्यपटलोपिसमासात्‌
सवेधाप्यसाधारणो WT इत्यधेः | व्याहतः प्रवादो विप्रतिपत्तिः |
प्रासिरुपलस्िरप्रात्तिरनुपलच्िः। पाहन्दस्ता एव यान्यसाघा-
रणानि कारणानि ऊदटंक्यादौनि तेषां मेदः creat तस्मात्‌ ।

कोऽ्यैः। समानध्मदिरूपात्‌ कारणपञ्चकात्‌ संशयः; पञ्च-
विधो भवति । ततो विशेषापेत्तसामग्रंपतःपतितात्‌ समानध्मीद-
साधारणकररणाद्यदनवधारणं ज्ञानं स्फुरति तदनेकधड्ाद्युप-
लल्तितसामग्ोजनितेभ्यः संण्येभ्योऽर्थान्तरं भवतौव्येवमन्येष्वपि
संशयेषु वाच्यम्‌ |

यद्यपि सूवक्षारवासिककारमते समानानेकधर्मोपपत्ते-
विप्रतिपत्तेर्‌पलब्धानुपलब्धगव्यवसखातो ऽविभेषापेक्तो विमर्शः संशय
दति वर्चनात्‌ संशयस्वेधा 1 तघाप्यसौ भाव्यकारमतेन संश्रयस्य
पाञ्चविष्यमभिददितषान्‌ |

yang: | ५९.

ननु संशयणए्व ati कुतः तत्याञ्चविष्यचिन्ता 1 यतः
संशयन्नाने fa wat wat वा प्रतिमाति। यदि waif a
fa ताच्तविकोऽताच्िको वा। यदि ताछिकः कथं तहं age:
संग्रयत्वं ताखिकाधंग्रहण्ात्‌ | अधातात््िकः तच्यतास्विकाथ-
विषयत्वादभान्तिरेव न संशयः t

रथ we: fa खाणत्वरूपः पुंस्वरूप उभयरूपो वा |
udaadsta ताखिकल्वाताख्ि कत्व विकल्पाभ्यां wae: | अरधेकं
ताचिकमन्यदताच्िकं तरिं avi तरैकमेवाश्वान्तं श्वान्तं च
स्यात्‌ ¦ मैवं संशयः खलु स्वंषामनवधारणप्रत्ययाव्मकत्वेन सखात-
daa: ) स धर्मिविषयो धर्मविषयो वा arsed शक्यः ware.
fagarfefa |

aq लन्षपमेदाश्नच्यभेदस्तत्कथमत लचणस्येक्यात्‌ संशयस्य
पाच्चविध्यं गच्छते सेवसुभयथा मेदो वस्तूनां लक्तणएभेदात्‌
कारणभेदा | तदुक्तम्‌ |

अयमेव fe मेदो भेदहेतुयदिरुदधग्धाध्यासः कारणमभेद-
खति॥५॥

क्रभेणोदाहरति |

तद्यथा समानधर्म्ात्‌ किमयं Bre स्यत्पुरुषो वेति ॥

fefatorafea Aiea ऊदूप्रत्ययनिमिसमूडूत्म्‌ । तच्च
परिमाणं वा सामान्यं वा। तसात्‌ कारणभ्रूलात्‌ खाणुपुरुषयोः
समानात्‌ water पुरःखितो भावः किं स्वाणुरुल पुरुषो at
स्यादिल्युभयविमशककः daa: प्रादुभेवति। चयं भावः।

go न्यायतात्पस्येर faa 1

ग्राम्याः प्रामसोमापरिक्नानाधे सुघाघवलितमूङखापितसखालौ-
कम्‌ स्थाणमारोपयन्ति। तञ्च avait विभातप्रायायां क्षपायां
दृष्टा दयोस्तुल्यादूङ्ाकारविलोकनात्‌ किमयं स्थाणुः स्यादुत
पुरुषो वेति संश्योत | वक्तत्रकोटरलादौनां करचरणादौनां च
विशेषणानामनो कर्णात्‌ |

न॒ च वाच्यं समानधश्मस्य संशयजनकत्वे तन्मृलत्वात्‌
प्रत्यभिज्ञोपमानयोरपि संश्यलापत्तिरिति। तयोः समानध.
waa नि्चितत्वादनयोसत्मनिश्चितत्वात्‌ ।! अयं च प्रत्यक्तविषय-
त्वात्‌ प्रात्यकतिकः daa इति ॥ € ॥

fata संशयमभदं faenafa ।

अनेकध्रादाकाशविशेषगुणत्वात्‌ किमयं wel नित्यः
स्यादनित्यो वेति॥

अत wed प्रति वादिनां faanfaaaat इ विप्रतिपत्तौ
qa शब्द्‌ खस्ितधस्मसाधनाय यदि किदाकाशविगेषगुणत्वं
Sqaa yaaa तदा पारिषद्याः संशयौरन्‌ 1

ननु निल्येभ्यो व्याह्तस्चरूपो ऽनित्यो ह टोऽनिव्येभ्यसत ara:
खरूपो नित्यो दृष्टः |

शब्दस्तु नित्वानित्यव्यात्तेनाकाशविशेषरुणएत्वन युक्तः तत्‌
किं निव्येभ्यो व्याहत्तत्वात्‌ घटादिवदनित्यः स्यादुतानिल्येभ्यो
व्यात्रत्तलादात्मादिवस्रित्य इति । न च fauataua एकत
स्तो मिधो पिरुदत्वात्‌ |

यदा श्रनेकश्ासौ weafa कर्मधारये एकत्र विरुदार्थ-

प्रत्यक्तपरिच्चछदः। ६१

हयाविनाभूतादपि धमात्‌ संशयः स्यात्‌ । यथा किं क्रियावचा-
च्छरवनमूकतं मनः स्यादुतास्यभवत््वादाकाशवदमू तमिति |

नन्वसाधारणधन्धरस्य सखघस्मिणां विशेषरूपत्वादिशषदशनस्य
चु. प्रत्युत संशयनाशकलत्वात्‌ कथं सं्यजनकलत्वमिति चेत्‌ | सव्यै-
व्याहत्तलवायलिरेकमुखिनेति ब्रूमः ¦ तदुक्तम्‌ HET: |

यस्त्वसाधारणो ध्स्तदभावसुखेन तु |
इयोः wuafatiara स नः संप्रयकारणभिति॥

ननु शब्टस्थाकाप्रविशेषगुणत्वं कुत इति चेत्‌) अनुमाना-
दिति ब्रूमः! wet गुणः सामान्यवत्वास्मशवत्वे सति
ाद्येकेन्द्रियप्रतयक्ततवाद्रपादिवदिति 1 रतेन गुणत्वे far गुणस्य
च aaa प्रधिव्यादिषु fateqaraaa पारिरशेष्यादाकाश-
साख्य; ।

aurfe | शब्द; aaa गुणो न भवत्ययावद्रव्यभावित्वादि-
च्छादिवत्‌ | नातमनसोर्गुषः ण्ब्दौऽस्मदादिवाचछन्द्रियग्राह्यतात्‌
रूपादिवत्‌ | नापि दिक्वालयोर्गुणः शब्दो विशिषगु णत्वगदरूपादि-
वत्‌। भरतः परथिव्यादयषटद्रज्यव्यतिरिक्ताखयाखितः गब्दस्तहत्ति-
बाधकप्रसाणवक्े सति गुणत्वात्‌ । aed न मवति नासी तथा
यथा रूपादि! नच तथा न शब्दस्तस्मात्तहमतिरिक्षाश्रयाथित
इति) यदासितश्चायं तद्काशमेव |

अयच संशयोऽनुमएनानन्तरोत्य दिस्ुत्वगद्ागु मानिक इति wou

wala संप्रयभदसुदादहरति।
विप्रतिपत्तरेकं भौ तिकानौन्दरियाखाहुरन्येलभौतिकानोति ॥

६ न्यायतात्मदो पिका ।

इन्द्रियाणःं भौतिकत्वाभौतिकत्वभेदेन ई विध्यम्‌ ! aa एक
ata न्धाववादिनः संगिरन्ति।
इन्द्रियाणि भौतिकएनि एथिव्यादिपद्भूतेभ्यो प्रारणादनु-
क्रमेण जातानोति। कथभेषां भौतिकत्वमिति Fa) उच्यत
इन्द्रियाणि भोतिकानि करणत्वाद्‌ात्रादिवदिति। यदन्द्रियाणि
भौतिकानि भूतगुखप्रकाशकत्वापप्रदौपवत्‌ |
किच्च एकाहङ्कारप्रकतितेलेकं वा सर्वाधेमिन्द्रियं सर्वाणि
वा सवार्थानि स्यु; । विषयनियमादप्येषां प्रकतिनियमोऽनुमोयते ।
पञ्चत्वमपि ange: safafeatat भौतिकत्वे साधिते
aq इति सांख्याः समख्यान्ति। शृन्द्रियाश्याहङ्गारिकाणि
तत्त्वञ्च रूपाटिज्नञानकय्यीन्यथानुपपत्तिगम्यम्‌। ततश्चन्द्रियाख्या-
हङ्(रिकाणि) मदथा एवामौ इत्यभिमानेन विषयपरिच्छ्त-
त्वात्‌ | व्यतिरेके दाचादिवदिति। aga त्चकौसुदयाम्‌ |
प्रकतेमंहांस्ततोऽदहद्ारस्तस्माद्रणख GSA: |
तस्मादपि षोडग्कात्‌ age: प्ञ्चभरूतानि।
अभिमानोऽदहङ्ारस्तस्मादिविधः waa सर्म |
एकादेशकश्च TIAA: CARAT ॥
अनयोरुपयोग्धधलेशः | मदथ एवामी विषयाः मन्तो नानयोः
ऽधिक्लतोऽव्र कञ्चिदद्ो ्रहमस्मोत्यभिमानरूपाददङ्कारादिधा सगः
स्याटेक इन्द्रियाद्वय श्कादगशको गणः पञ्चकस्तन्माचख। AAT
धिकाहङ्घारोपादानत्वसिन्द्रियलम्‌ । तदिधा बुहिकम्ममेदात्‌ ।
aa घ्राणाटौमि पञ्च बुद्धोद्धियाणि वागारौनि पश्च कर्मे्दियासि

प्रत्यच्तपरिच्छेद्‌ः | ag

एकादग्ं मन इति | एवं ateafeararepifcaa समथितं
सभ्याः सन्दिद्धोरन्‌। खस्वाममसमर्थीथा मिथो विरुदायाः
प्रतिपत्तरिन्द्िधाणि fa भौतिकानि स्युरभौोतिकानि वा।
एकत्र विरुदधमदयाघटनात्‌ । एकस्यापि स्वरूपस्यानिधितत्वात्‌ |
अयच्चागममूलत्वादागमिकः संशय द्रति us

चतुधं संशयमेदं समथ॑यति |

soma: किं सदुदकसुपलभ्यते उतासदिति ॥

विधिमुखेन न्नानप्रक्त्तिरुपलव्पिस्तस्या एवं dna: atta
कूप्रखननानन्तरं जलोपलब्धी तदुपलब्धा संशेते तटाकादौ जलं
सदुपलब्धं मरुमरोचिकाचक्र चासत्‌ । इदानोमचर जलं यदुपलच्घं
तत्‌ किं सदसदेति।

ननु सतएवोपलम्भादयं qua ua न भवतोति Aa मर
मरौचिकाचक्रादावसतोऽप्युपलम्भात्‌ | श्ान्तस्तदुपलम्भ दति
चेत्र । TMA श्चान्ताआरान्तललव्यवस्ादौस्छव्रात्‌ । satay
ania दरति चेत्र इदमन्यसंशयेऽपि wafafa ve ॥

संश्यस्य पद्मं भेदं प्रपञ्चयति |

%ग्रनुषलब्धेः किम विद्यमानः पिशाचो नोपलभ्यते! किंवा

विद्यमान इति ॥

प्रतिषेधमुखेन vad न्नानम्‌। ज्ञानानुत्पादश्रानुपलभ्धिः |

* The reading adopted by the commentator here differs sume-

what from our text [ Vide p, 2. liue 3. |

६४ न्यायतात्मथरौपिका |

तस्या इलं dna) waa पिशाचोऽस्तोति कञ्चित्‌ प्रसिदि-
माकलग्य तव गत्वा ane सन्दिग्ध),
ननु घटादिकं क्राप्यसत्रोपन्तभ्यते | निष्यादिकं क्वापि सदणिच

नोपलभ्यते । तदत्र पिशाचो यत्नो पलभ्यते तत्‌ किं विखमानोऽविद्य-
मानो वेति। नचोपलसिमातमनुपक्लख्िमात्रं वा संशयहतुय-
नातिप्रसङ्गः । किंतूपलब्धनुपलञ्धयव्यवस्ासदितं विशेषरापेक्च्च ।
अतएव मूनसूतरे तयोरेखं aad कतम्‌ । उपलब्धुप्रपपत्तरुपलब्धा-
नुपलब्धाव्यवस्धातोऽविङेषापेन्नो fran, संशयोऽनुपलब्ध्रपपत्ते
रुपलब्धनुपलखव्यवस्थातो ऽविेषापैत्तो विमशेः संशय इति ।

ननूपलच्ित्रमनुपलब्िलच्च सामान्यं ततः समानघर्मात्रा-
नयो्भद इति Fa. समानधमस्य ज्नेयस्यत्वादनयोश्च ज्नाटस्यत्वा-
हान्‌ भेदः |

भूषणकारस्तु यें उपलच्िमातेण we सयायित्वमनुपलच्धि-
माचेण स्वर्गश्वरादनामसच्वञ्चच्छन्ति। तन्मतप्रतिक्तेपाधमुप-
ल्धग्रनुपलब्धोः प्रथक्‌ संश्रयहतुललमित्यूचिवान्‌ । संशयस्य
त्रतक्लरूपस्य१पि यत्‌ ष्रोडशपदाथ्थां तत्तया भणनं तददिचाराङ्ग-
त्वेन संशय्य awfawa प्रवत्तेनात्‌ ॥ १० ॥

ननूहानध्यवसावावप्यप्रमाणखरूपतवादस्प्ाज्ञचणात्‌ व्यवच्छ-
त्तव्थौतौ च कथं व्यवच्छेत्छयते तत्रिषिद्पदानुपादानादित्या-
NETS |

श्रनवधारणत्वाविशेषादूहानध्यवसाययोने संश्वादर्घान्तरभाव
इति ॥

प्रत्यन्नप्ररिच्छेदः। ६५

Wa संशयादर्थान्तरभावः पाथेयं न भवतीत्यन्वयः |

wafers 1 ऊहानघ्धवसाययारिति। अहानध्यवसायौ
वच्यमाणखरूपौ तयोः । कस्मादित्याह । अनवधारणेत्यादि | अनव.
wag नामानि्ितन्नानलतवं तेनाविशषस्तौल्यं तस्मात्‌ wa-
aa | ऊहानध्यवसायावनवघारणरूपकालच्षणाक्रान्तत्वात्‌ CAA
भियोघाता्मेक्वस्यमैकलक्षणत्वात्र खलु वेधम्यमातरात्पाथक्ं gai
Bera प्राषाणस्यापि एष्ौतोऽघमन्तरभावापन्नेः । तथाच
प्रयोगः ऊहएनध्यवसायो UNATA Tay अनवा रणरूपैकनत्तणा-
क्रान्तत्वात्‌ । न यावं न तावेवं यथा विपर्यय इति ॥ ११ ॥

तयोः स्वरूपमाह |

ध्वाह्ालो प्रदेशे पुरुषैणानेन भवितव्यमित्यूहः इति ॥

यत्र बाहा Aged तत्‌ At बाद्मालोत्युच्यते । तत्र तु प्रायेण
स्थाग्वादेर सम्भवात्‌ wage दविष्ठं दृष्टा द्र्टत्युहते मन्येऽ्-
मव्रानेन केनापि अट्ंदमेन युरूपैण भवितव्यम्‌ । wed रूपत्वात्‌
मंशयल्लमेव 1

ननु qaqa ऊहस्य एथगुक्तौ fa प्रयोजनमिति चेत्‌।
प्रमाणानुग्राहकलत्वमिति ga तकंविविक्ते विषये प्रवर्त
मानानि प्रमाणानि amare इति पूर्व्वा चाग्धक्चनात्‌ |
waa वादादिप्रहत्तिविशेषणाथं सकः प्रघगुयदिष्ट
दत्याचष्टेति ॥ १२॥

In or test is added “azpyr” befure the reading adonted here,

|: "110 |

dé न्यायतात्पथदोपिका ।

अनध्यवसायवस्वरूप निरूपयति t
किंसंज्ञकोऽयं sa इत्यनघ्यवसाय इति ॥

न विदतऽध्यवसायो fram यस्मिन्‌ । अरसावनध्यवसाधः।
afaq कमपि ad पुरः प्रच्य ल्तितछठक्तत्वोऽपि तस्संज्नामनध्य-
वस्यन्‌ विश्यति कोऽस्य छक्तस्य संज्ञेति । श्रयं भावः । gata
विषयो fe योऽधंः सोऽपरसंज्ञाविषघयोऽपि दृष्टो यथाश््रादिरिलेवं
सामान्येन विरेषसंज्नामनुमाय तद्धेदमास््रादिवदमुखपरन्‌ सन्दिग्धे
किंसंज्ोऽयं ga इति ॥ १२॥

पूवे सम्यग्हरं संशय विपय्येयापोहाघंमिलयुक्तम्‌ | तत संशर्य
व्यवच्छिद्य विपय्ययं व्यवच्छेन्तु लक्वति ।

भिष्वाष्यबसायो षिप्य्येय इति ॥
विपरियन्तौद्द्रिवाखस्मित्रिति fanaa: |

सिष्येव्यादि। मिष्या अ्रतस्मिस्तदितिरूपोऽध्यषसायो
नियो मिष्वाप्यवसायः) विप्य इति aaa कते fanttar
स्थात्तत्निवरत्ययं मध्यवसाय fa | अध्यवसायः सम्यक्‌ ज्ञानेऽप्य-
स्तोति तदुमदासाधं मिच्येति। faenfauda दति aa श्रतं
ad मिथ्यात्वं तच संशयेऽप्यस्तौति तज्निरासायेमध्यवसाय इति |
विपरोतन्ञानं विपय्येय इत्यर्थः ॥ १8 ॥

विपष्ययो दिघानुभूयमानारोपः खसथमाणारोपञ्च । तता
दावनुभ्रूयमानारोपसुदाहर्ति |

तद्यथा । दौ चन्द्राविति॥
अत yaad एकल्वेनानुश्रूय तर्ज्जन्या कनौनिकानिष्पौड़.

प्रल्यत्तपरिच्छदः। ६७

नात्तिमिरातिगयादा हो चन्द्रावनुभूयेते। तदपसारणे gata-
एव | ततः Wadd uaa च चन्टरकाग्राहिणा ज्ञानेन
अन्द्रहिलन्नानस्थ बाभ्यमानत्वादिषय्यस्ततवं स्यादिति ॥ १५॥

स्मव्यमाणारोपमादह |

gna गजादिदशेनं चेतीति ॥

aa वादिनां विकेन्केख्यात्यख्यात्यसत्‌ख्यातिप्रसिदा्थंख्याल्या-
त ष्यातिसदसत््ाद्यनिर्वचनौया्थख्यात्यलौ किकाधेख्यातिविपरोत-
ख्यातिरूपा अष्टौ विप्रतिपत्तयः सन्ति। तासु an व्यपासित्‌
and विपरोता्घेख्यातिं ख्यापयितुं इदमुदादरणम्‌ । भूषण-
कारस्तु ये सतप्रन्नाने प्रमाणफलस्ममतिसंशयादिभ्योऽ्थीन्तरमिच्छन्ति
तन््तप्रतिक्तेपाधं सकलविपग्ययसंग्रहाधेच्च दितीयमुदाहरण-
मिल्यदाष्ार्षीत्‌ | arma कथं विपय्ययत्वेभिति चेत्‌ ।
गजादौनां प्रागलुभ्रूतानां ay देशकालावस्थावेपरोल्येनानुभब
नात्‌ ¦ अन्यव्रानुभूनमन्यत्र कथं waa इतिचेत्‌ । अतुभवोऽसु-
युज्यताम्‌ | न खखनुभवेऽप्यप्रतोतिर्नाम । ACTS

martina fied वा तथा कालान्तरेऽपि at |

ACH वा MSR वा ARIAS गोचरः |

अननुभरूतप्रतिभासाङ्गोकारे च षष्ठमूतप्रतिभासानुषङ्गात्‌ |
शेणादिवेपरोत्यन्छनुभवसिदम्‌ | तदैवं नयाधिकमते पिपरोस-
स्यातिव्यैवस्यापितः । इतरख्यातिनिरासो qaufenaet
Sa: ॥ १६ ॥

अथानुभ॑वपदं YI TAT |

ह्य AAAI HSA |

स्मरणन्नानव्यवच्छेदाथमनुभवग्रहरण्मिति ॥

wimg तत्‌ ज्ञानेति विग्रड़ः। इद ज्ञानं पञ्चा
संशयज्ञानं विपय्ययज्ञानं wera धारणाज्ञानसनुमवन्ञान-
लि । ततः खविषयं प्रति सम्यक्‌ साधनत्वेन स्मरशक्ञानस्यापि
जायमानं प्रामाखमनुभवपदेन व्यावच्यंते । स्मर णस्याननुमवरूप-
त्वात्‌ । कस्मात्‌ स्मरणन्नानमप्रमाणुमिति चैत्‌ । रन्नुसर्पादि-
ज्ञानवत्‌ श्चान्तव्वादिति gai दन्तग्रहादिव्यवदहारः कथसिति
चेत्र मानसप्रत्यनतेणेव तस्य सिदत्वात्‌ |

एतेनात्पादपत्ते स्मरणमप्रमाणमित्यावैदितम्‌। प्रयोगसखात-
स्मरणमप्रमाणं BTM । रजञ्जसरधन्नानवदिति। यत्र
तु स्मरणान्नञामेति पाटस्तताज्ञानपरेन waaay यागाटेव्येव-
SET! ॥ १७॥

साघनपदव्यवच्छद माद |

प्रमादप्रमेयव्यवच्छदाथं RACHA च साधन-

ग्रहणमिति ॥

साध्यते अनेनेति करण्णभिधायिना साघनपरेन प्रमाठ-
प्रमेययोः HIRATA : फलस्य च प्रनारूपसय WATS व्यव-
Read) करणस्य साधकतमत्वात्‌। प्रमात्रारौनां चासाघक-
तमलात्‌ |

ननु कं प्रमाचादौनां प्रामार्यप्रसक्तियनिहच्यै साधनपटो-
पादानमिति चेत्‌ । व्य॒त्मत्तिबलादित्याचक्मद्धे। तथाहि | अनु-
भवतोति BATE प्रमातुरनुभूयन इति ae प्रमेय

प्रत्यक्परिच्छदः | ge

aiqufaftia मावव्युत्र्या प्रमायाश्र प्रामाण्यं स्यात्तच्चानिष्टं
तैषां प्रमाणाङ्गदेन aaa प्रसिदत्वात्‌ । तथा साघनपदेन प्रसाण-
RAMs Toa तदपि प्रयुक्तम्‌ । यदुक्तं ATE: |

परिच्छदरूप्रमेव ज्नानसूत्प्रद्यतें। न च परिच्छेदाटते न्नान-
मन्यत्‌ कलं प्रखते। भेदे तु यथा Walal सदह संबध्यते
तथ तदितरेणापि सम्बद्मतां निविरेषादित्यादि। मेदे सति हि
प्रमाणफलव्यवस्थानात्‌ | न खलु दोपणएव प्रकानो दाजरमेव वा
च्छिदिक्रिया करणत्वेन क्रियात्रेन च तयोलोकेऽपि मैदेनोप-
aad) प्रयोगश्चात्र प्रमाणफले भिद्येते करणक्रियात्वात्‌ |
येएवंते एवं यथा दात्रच्छिदिक्रिये wis तु प्रमाणाभावोवा
फलाभावो वा स्यादिति १८॥

प्राक्‌ प्रमात्रादोनां ciara साधनग्रहणमित्यक्षम्‌ |
ततोऽविक्ञातखरूपाणां तेषां तत्‌ दुरुच्छदमिति प्रमातुः प्रमाघार-
त्वेन प्रमां लक्षयति |

सम्यगनुभवः प्रमेति ॥

सम्यक्‌ पटं प्राग्वत्‌ संशयादिनिरासाथमतुभवमात्रस्य तत्रापि
सात्‌ । प्रसितिः प्रमाणफलमि ति यावत्‌ ॥ १८ ॥

प्रमालारमाद् |

Waa: प्रमातेति ||

प्रागुक्तायाः प्रमायाः अखयः। सभवापिकारणं प्रमाता
भवतौत्यघः ॥ २० ॥

प्रमेखमाद |

Qo न्यायतात्पश्चदोपिका)

प्रमाविषयः प्रमेयमिति ॥
प्रमायां योऽथः प्रतिभाति स प्रभेयं विषयोऽधै इति यावत्‌ ।
एतेन सदूपमसद्रूपं वा a fafaearfer प्रसाविषयत्वेन
सस्य प्रमेयत्वादिति। इलोति। इतिशब्दः प्रमाणसामान्य-
लक्तणएसमापसाये; ॥ २१ ॥
प्रमाणं सामान्येन लक्षयित्वा विरेषलन्नणाय तददिभजतें |
afafad प्रमाणं प्रत्यक्षमनुमानमागम इति ॥
तिस्रो पिधा; प्रकारा यस्येति विविधं fanart प्रमाणं
भवतोल्यथेः | कथमित्याह प्रत्यक्तमित्यादि। wafafed ततः,
प्रतिगतमक्तं प्रत्यचभिति गतिक्न्यस्तत्पुरष इत्यनेन तत्मुरुषसमासो
ऽव्ययोभावे तु प्रत्यश्लो घट; प्रत्यक्ता स्तोति व्यपदेशो न स्थात्‌ |
ननु यथेन्दरियसामर्य्यात्‌ ज्ञानं जायते तथाऽथेसामर्ध्यादपि
aq कस्मादक्ेणेव व्यवदेगो नार्थेनेति Tal भ्रक्तस्यासाधारण-
aera च amar | इन्द्रियं खविन्नानस्यैष ङतुरथस्‌
भनोज्ञानस्यापोति | व्यपदेशस्य चासाधारण्यमूललात्‌ | प्रतिमत-
मन्नं प्रत्यत्तमिति व्युत्पस्तिनिमित्तम्‌ ¦ vafatafad तु साक्ता-
MAA: शब्टा॑एवान्यथा मानसप्रत्यक्तादैरसम्भवात्‌ । श्रतु
लिङ्गदग्रीनस्य पश्चान््रौयतेऽनमेत्यनुमानम्‌ । sea मब्धादर्या
ऽवबुष्यन्तेऽयप श्रनेनेत्यागमः । तिविधग्रहकमवध्षारणाये सव-

रः In our text the word बत्‌ is added befere the reading adapted
here, [ Vide p2 1. 12. |

प्रत्यक्षपरिच्खेटः। ७१

प्रमाणव्यक्तीनां प्रल्यक्तादिभिस्विभिरेव devia, उपर
मानादयघ्ातेव पुरोऽन्तभैवधिष्वन्ते |

प्रलक्तपरोच्भेदेन दिविघमेव प्रमाणमिति चेन्न । परोक्ेणाष्
वेद्मोति प्रसिद्धयभावात्‌। परोचशन्देनानुमानागमावेवोेते।
दति चेत्तर्यदुक्ते बेविध्ये को देषः । प्रतयक्तानुमानोपमानशब्दाः
प्रमाणनोति मूनलविभागसूचेण afaafatia इति Tai
विभागस्यात्ाधिकसंख्याव्यवच्छदफलल्वात्‌ ¦ अन्यथा लक्तणचतु-
छटयाभिधानादरेव चतुष्टसिदेर्विभागोऽप्यन्थंकः स्यात्‌ |

ननु प्रत्यक्तमनुमानमागम इति क्रमोपन्यासे को हेतुरिति
चेदुच्यते | Weal सवेप्रमाणयेष्टत्नाच् प्राक्‌ प्रत्यन्ञस्य तदुप-
जोव्यप्रवत्तमानल्वा्तलोऽनुमानस्य तदद्मूलत्वात्‌ ततोऽप्यागम-
स्योपन्ासः । तथा प्रल्यत्तमनुमानमागम दति व्वस्ताभिधानम्‌ |
प्रत्यकं खविषयन्नप्तौ खप्राधान्याथम्‌ । इतिशब्द उक्तप्रकाराव-
घारणाथ उक्तप्रकारेणेव fafad arias: ॥ २२ ॥

अध प्रत्यन्तं लक्षयति |

तत्र सम्यगपरोचानुभवसाधनं प्रत्यक्षमिति ॥

अरत aa शब्द्स््रयाणां मध्ये प्रत्यक्तनिद्धारणार्धः। प्रत्यक्ष.
मिति लच्यं गेषन्तु लक्षणम्‌ । प्रत्यत्तशज्दाघे; पूठवत्‌ ¦ अ्रपरोन्न-
शधरासावनुभवेति कर्मधारयः । तस्य साधनं करणं घ्राणादौन्द्रिय-
पञ्चकं मनश्चति। wa प्रत्यक्षमिति लक्षणे aa faater
स्यात्तत्निहत्ये साधनमिल्युक्तम्‌ । तथापि खर्गादिसाधनलेन
यागादावतिव्यासिव्याहच्यै श्रनुभवेति पदम्‌ । पएवमप्यनुभव-

७२ न्धायतात्पखदौ पिका |

साधनलत्वादनुमानेऽतिप्रसङ्गापनुचये अप्ररोत्तेति पदम्‌ । safe
प्रत्य्ताभारसेऽतिप्रसक्चपास्तये सम्यगिति पदम्‌ । ततः सस्यग-
परोक्तानुभवो यव्रार्धाधेसाक्ताक्तारो येन साध्यते तब्म्यक्प्रमाण्‌-
मित्यथेः ॥ २३ ॥

तद्धंदमाह |

afefad यौगिप्रव्यत्मयोगिप्रत्य्लख्धेति ॥

हिविषम्रहरं चा तुविध्यनिषेधाधेम्‌ । तेन मानसप्रत्यक्तं ख-
WAAAY एयम्‌ न युक्तम्‌ । यौग्धयोगिप्रत्य्योरेवान्त-
भूतलात्‌ । ब्रष्टाङ्गयोगयुक्ता ये ते योगिनस्तदिप्ररौता अयोगिनः
चकारात्‌ सविकल्मकनिविंकलयकाभ्यामपि दिविधमित्य्थः ॥२४॥

अत्युतकृष्टत्रात्‌ प्रागुिषटस्यापि योजिप्रत्यक्तस्यायोमिप्रतयत्त-
पूवैतवात्तदेवादौ लच्यति |

तत्रायो गिप्रत्वत्तं प्रकाशदटेणकालघर्माद्यनुयहादिन्दरियाथे-
संजन्धविशेषेष स्थुनताधग्राहकमिति ॥

wa सूत्रकरच्छादचित्रपात्‌ पूनिपततितमप्ययोगिप्रत्यच्पदं
व्याख्यानादावन्ते वाच्यम्‌| लक्तणएमभिघायैव लच्छमभिधातु-
मु चितत्वात्‌ | एवमन्यत्रापि Haq. तत्रशब्दो निरणाथेः
स्थलार्थानां यदुग्राद्कं प्रमाणं तदयोगिप्रत्यक्तं भवतौत्यन्वयः।

केनेत्याह | दन्द्रियेल्यादि। इन्द्रियाणि चक्तुरादोनि wat
एथिव्यादयो रूपादय dui faa: संबन्धविशेषः संधोग-
संगुक्तसमवायाटिस्तेनासाधारणकोरगेन | कस्मात्‌ प्रकाशेल्यादि |
प्रकाश्यो दौपाद्गलोको देशः पुरोवच्यादि कालो वत्तंमानादिः

प्रत्यल्षपरिच्छद्‌ः | ७३

धर्मोऽभोष्टज्ञाने श्रादिण्व्दादधर्मोऽनिषटन्नानं wafafanarel-
श्वरादिश्च तषामनुग्रहः सत्रिकधंस्तस्मात्‌ | त्रताधैग्राहकमिव्युक्त
परमाग्ादेरप्युपलच्िः स्यात्तदसितुं wata पदम्‌ । ERM
परमारवपेक्तया । सच्मरूपाटेरपि waar |

तघाप्यनुमानेऽतिन्धािस्तामपाहितुमिन्दरियेव्यादि 1 त्रापि
कं स्याप्यथस्य कैनापि संबन्धेन ग्यह्यमाणत्वात्‌ संबन्ध विगेष इति ।
तथापि योगिप्रत्यक्ेऽपि प्रसक्रिस्तात्रिषेडधं प्रकाशेत्यादि। योगि-
प्रत्यक्षस्य केवलधन्चजनितसादह1य्य\पैज्नितल्लात्‌ । ललोऽयमयेः
प्रकाशाद्यनुग्रहमपौन्द्रियायेसेबन्धध्ैरिच्येन स्थुलाद्थैपरिच्छेदकं
यदमाणं तदयोगिप्रत्यनच्रं भवति ।

ननु घ्राणरसनस्शनानामसत्वथसंबन्धमस्तत्वतानुग्रह्ोपवात-
दगीनाचन्तुःखोचयोस्तु कध्रमन्न्यादिप्रसङ्गन दहनादिप्रसङ्गात्‌ |
Tes प्रत्यगममनाचच। तथाच wai | चन्तुःखोते न प्राप्य-
कारिणौ सान्तरग्रहणात्‌ | प्राप्यकारित्वे fe wacaat:
खोचश्चब्दयो ान्तरालग्रहरणं न स्यात्परश्ठच्वदिति युक्तिसद्वावा-
दिति चत्‌! उच्यते प्रमाणात्‌ तथाद्धि चन्ञुःखोते प्राप्या
परिच्छिन्दाते बाद्येन्दियलात्‌ । afafeaafefa i प्राप्तयभावैं
सवार्थोपलम्बः wra हि प्रासिं विनाऽन्या काचिव्पोग्यतास्ति)
यया योग्धदेशावस्ितस्यैव wet नान्यस्येति । अतर ay वक्तव्ये
तत्तु नोच्यते । म्रन्यविस्तरभयात्‌ ॥ २५ ॥

इन्द्रिवाथसेबन्धविगेषेण स्ुलाघग्राहकमयोभिप्रल्च्मिलयकघ
तत्र येन संबन्धेन यस्य ग्रहण्न्तमाह |

१०

७9४ न्यायतात्प शदो पिका)

तद्यथा | चक्षुःस्प्रशनसंयोगात्‌ घरादिद्रव्यज्ञानसिति o

WE स्यगेने प्रतते तयो; संयोगोऽप्रा्षिमूविका प्रािस्ततो
घटादिद्रव्यज्ञानं भवति। आदिशब्दात्पटादिद्रव्यान्नैपः। fear
चत्तुःसंयोगात्तमिखावाच्चन्तुरगःचरल्र स्पमशनसंयोगाच्च घरादि-
ZAI भवतौत्यथः |

aq यदि मंजन्धवशाटेवाघग्रद्णं तदहि तेन सर्वामनार्थ॑स्य
संबदत्वात्‌। सर्वामनाधग्रदणं प्रसज्येतेति aa, करणस्य
नियतविषये समधत्वान्न fe wig: संबद्दोऽपि द्ुमवत्तब्रतं
व्योमापि च्छिनत्ति wu ze

एवं द्रव्यविषयं प्रत्यन्नसुक्ता गुणबिषयं तदाह |

संयुक्तसमवायात्ताभ्यां घ॑टत्वादिसंख्यापरिमाणादिज्नान-

मिति॥

चत्तुःस्पभनसंयुक्त azfega समवायो यत्‌ समेतत
तसात्‌ संबन्धात्‌ । लाभ्यामिति चन्नुःस्पशेनाभ्याम्‌ । धटलत्वादोनां
सामान्यानां संख्याटोनाञ्च विरेषागां st भवति। परिमाण
fafa अणुमदृदादि। प्रथमादिशब्दात्‌ सत्वषएथिवौलत्वग्रहः।
दितोयादिशब्दात्‌ पथक्कसंयोगविभागपरत्वापरत्वद्रवत्वश्ेहवेगकग्-
ग्रहः । lal संयुक्तमम्‌बायसंवन्धाचक्ुषा संयुक्ते घटाद
समवेतानां घटलत्वादौनां संख्यादो नाञ्च wad ज्ञानं भवति।
anda संयुक्ते द्रव्य तेषाभेव ard ज्ञानं भवति । क्यं कथं

व In our text the word द्रि in gearfe is 611111५, ¢ Vite

page 2. Line ES. )

प्रल्यक्तपरिच्छदः | ७५

प्र्यचत्वमिति चेत्‌ | प्रमाणात्‌ । हस्तचलनादिकख्चप्रलयत्तं ्रगुणत्वे
सत्यस्मदादिवाद्यद्दरियप्रत्यक्ताखयाथितल्लाद्रूपादिवदिति। एवैन
द्रव्यादोनां कश्चान्तानां दोन्द्रिवय्राद्मत्वमुक्तम्‌ ॥ २७॥

अथ संयुक्तसमवायसंवन्धादटेवैकेन्दरियग्राह्माग्णं रूपादौनां
ग्रहणमाह ।

aqua रूपक्ञानभिति ॥

चत्तुपैषेत्यवधारणं रूपज्ञानस्यान्येन्दरियजन्वतवप्रतिग्रेधायम्‌ |
सच बहिःकरणणपिक्यान्तःकररस्य रूप्रादिषु सवष्वपि व्याप्रिय-
माणत्वात्‌ | एवमग्रेऽपि यौज्यम्‌ wodqa द्रव्यं aa
समवायो रूपस्य समवेतत्वं थत्तस्मात्‌ संयुक्तसमनायसंबन्धाचन्ुभेव
रूपज्ञान भत्ति । न च स्प्रन्नानमेव चकुषा रुपत्रसामान्यस्यापि
तेन ग्रहणात्‌ पञ्चस्विद्दरिसेषु चक्तषेव रूपन्नानं कुत इति चेत्‌ !

तेजसल्ादिति ब्रूमः । तथापि न तन्नियम इति चेत्‌ । न।
यो यस्य द्रव्यस्य गुणः स तेनेव waa इति व्यवस्थायां रूपस्य
तेजोगुण्ल्रात्‌ | तैजसल्े च प्रमाणमेतत्‌ चक्तुस्तेजसं रूपाटौनां
मध्ये जिथभमेन रूपस्य वाभिव्यञ्ञकत्वात्‌ प्रदो पवदिति॥ २८

गन्धन्नानमाद |

sated गन्धन्नानमिति ॥

घ्राणेन संयु कपूराटिद्रवय aa यः समवायो गन्धसभवेतत्वं

तस्मात्संयुकसमवायसंबन्धात्‌ BUA Tama भवति। नच

# This aphorisna is phiced in om fext after the next wphorism

1

idepted by the commenter. ( Vide page 4, Line 1. }

७६ न्याय तात्यसदौ पिका |

गन्धन्नानमेव घ्राणेन गन्धलस्यापि तंन ग्रहणात्‌ | प्राणस्य गन्धं
quand तु पार्धिवल्रात्‌ | घ्राणं पाथिवं रूपादौनां सध्ये
गन्धस्यवाभिब्यच्नकलत्वात्‌ । कुद्धः गन्धाभिव्यच्कष्टुतवत्‌ ॥ २९ ॥

रसन्नानमभिधत्ते।

रसभेमैवे रसन्नएनमिति॥

रसनसंगुक्तं क्तौरादिद्रव्यं तत्र a: ससवायो wanda
तस्मात्संयुक्तसमवायरंवन्धाद्रसनेनेव रसज्ञानं भवलि। न च
रसन्नानमेव रसनेन गसत्वस्यापि तेन ग्रहणात्‌| रसनस्य
रसग्रहणं त्वाप्यत्वात्‌ | रसनमाप्यं रूपादौनां मध्ये रसस्यैवाभि-
व्यक्न कत्वात्‌ सुखश्चोणिणां लालादिद्रव्यवदिति ॥ २० ॥

स्पशज्ञानमाचष्टे।

स्प्रैनेनेव स्मभन्नागमिति ॥

स्पशनेन संयुक्तं दुकून्तादि तत्र यः ममवायः सर्भसमवेतलवं
तस्मात्‌ संयुक्तसमवायसम्बन्धात्‌ THAME WIAA भवति । नतु
स्मशज्नानमेव स्पशनेन ane तेन ग्रहणात्‌! WAT
स्शव्य्नकत्वे वायवौयत्वं इतुस्तच्सिदिद्ैवम्‌ । wad वायधौयं
रूपादरौनां मध्ये स्रगस्येवाभिव्यद्खकत्वात्‌ । ग्रद्गसङ्धिसलिल-
गोत्याभिव्यक्ञंकममोरणवदिति i २१॥

संबन्धान्तरेष पुरो वच्छमाणत्वात्‌ शब्दग्रहणमुपच्य सुखादि-
ज्ञानम bi

* The commentator did nat adopt the aphorism भक्लोलेषेव UR

araq” bere. ( See page 5, Line 2.)

प्रत्यन्नपरिच्छटः। ७७

मनसैव सुखादिक्नानमिति ॥

सुखेमनुग्रहरूपं आदिशब्दा दुपवातरूपदुःखमि च्छाद षप्रय
ala ada ATA तत्र सुखादौनां समवायस्तद्नण-
ल्लात्ततः संयुक्तसमवायसम्बन्धान्मनसेव सुखाटोनां ज्ञानं भवति।
न च सुखाटिज्ञानमेव मनसा सुखादित्वस्यापि तेनं संवदनात्‌।
aaa बाच्चेन्द्रियनिरासाधः। मनःसद्धाते fa प्रमाणमिति
चेत्‌ । उच्यते युगपतन्नञानानुत्पत्तिमेनसो लिङ्गमिति।

यहा आत्मनो विभुत्वात्सर्बेन्द्रियाणां waaay सत्यपि
afear न परिच्छित्तिरुदेति तदटन्तःकरणम्‌ । अ्रलेन्दरिया्-
सन्निकषः करगान्तरापेच्वाः) सत्यपि तद्वाव avatars
लात्‌ तन्ादिवत्‌} तथा सुखादिप्रतौतिरिद्दरियजा अपरोन्त-
प्रतोतिल्वादरूपादि प्रतो तिवत्‌! यच्च तदिन्द्रियं त्ननश्तरादौनां
तत्र व्यापाराभावात्‌ ॥ २२ ॥

सम्बन्धान्तरात्‌ संख्यादिगतसामान्यज्ञानमाह |

एतेषु संख्यादिष्वाखितानां सामान्यानां सखाग्रयग्राहकौ-
fifea: संयुक्तसमबेतसमवायाद्रदणणमिति ॥

अत्र संख्यादोति पदं चटलवादिव्युदासायेम्‌ । प्राक्तनसम्बन्धेन
तस्य खदोतल्ात्‌ । आदिशब्दात्‌ सुखपथन्तं गद्यते ¦ सामान्या-
नामिति संख्यात्रपरिमाणतल्रूपल्वाटोनाम्‌ । खाखयग्रवौरिति |
संख्यादिषु समवेतानां चकुषा सखभेनेन वा रूपादिसमवेतानां
सामान्यानां चन्तुरायेवकैनेन्दरियेण च ग्रहणात्‌ सख्स्वविषय-
वेदिभिः इन्द्रियैरिति बहुलम्‌ मर्वेन्द्रिये मनःप्रतिप्र्यथं

छट न्यायतात्मरदोपिका।

संयुक्तसमतैतैत्यादि ¦ इन्द्रियसंयुक्तं aq ei aa समवेता यें
संख्यादयः aa यः समवायः संख्यालादिसामान्यानां तस्मा
व्॑युक्तसमवेतसमवायसम्बन्धात्‌ | सखराखयग्राहकेः सस्व विप्रयपरि
च्छेतसुभिखक्तरादिभिरिन्दरियेः संख्यादिषु खितानां सामान्यानां
ग्रहणं भवतौत्ययः ॥ २३ ॥
AMAT AMG शब्टज्ञानोपायमाद।
खो तसम वायाच्छवणेनेव शब्द्ज्ञानमिति॥
शब्दो पभोगप्रापकघमघर्मोपनिवदः खवरविवरसंन्नितो नभो.
टेः योत्रम्‌ । aa Ws खरेतुभ्यः समुत्यन्रादायशब्दादोची-
तरङ्न्यायेनान्यान्यणब्दोत्पत्तौ सत्यां waaay यः
समवायस्तस्माच्छब्टजन्नानं भवति। नतु णब्दज्ञानमेव BAT
शब्दत्वस्यापि तेन ग्रहयात्‌ । नमु कथं Ata शब्टसमवाय इति
चेत्र) श्रोत्रस्य नभस्त्वाच्छब्दस्य च तद्णत्वात्‌ ¦ यो हि
यद्गुणं स aa एथिव्यां गन्धवत्समर्वेतौति | ३४ ॥
शब्द्‌ सामान्ज्ञानमाद |
तदाितसामान्यज्ञानं wasaanaratfeta wi
aa शब्दे आखितानि यानि सामान्यानि शब्दलकत्वादोनि,
तेषां ओोचेन्दरिये समेता ये णन्टास्तवु यः समवायः णशब्द्त्वादौनां
तस्मातव्समञतसमनवायाद्रहणं भवति ॥ ayn

अध षष्ठं सम्बन्धमाड।

क 1) ^ text ` खवशोयैत्र is omitted ( Vide pj. 3. bine 5, 3

प्रत्यक्नपरि च्छदः | €

%एतत्पञ्चसम्बन्धसम्बडदविशेषणविगेष्यभावात्‌ दृष्याभावसम
वाययोग्रहणमिति ॥

एतदिति qatar. संयोगः, संयुत्तसमवायः, सयुक्रसममेत-
समवायः, समवायः, समवेतसमवायञ्चेति पञ्चसम्बन्धाम्तैः
सम्बद्ा अर्थाद्‌ Awl: सहभावस्य समवायस्य च यों
विश्रेषणविगेष्यभाव इतरसम्बन्धवैधरम्येण सत्रिधिविशेषोऽन्यया
तस्य प्रतिनियताश्रयवक्तित्वेन द्विष्टरूपत्वालुपपन्तिः तस्मादभ्व-
समवाययोज्नानं भवति । दृश्येति पिश्णचादभावव्यवच्छेदाथम्‌ ।
समवाय दति wear: |) ततः पञ्चसम्बन्धसम्बदविगेष ण विशेष्य
भावसम्बन्धादमावसमवाययोर््रहणं भवतीत्यथः ॥ २६ ॥
संयुक्तविशेषणभावेनाभावग्हणसमादह |

au घट शून्यं भूतलसिति ॥

अतेन्द्रियसंयुक्तं भूतलं विररग्यं तस्य घटशून्यमिति विशे-
षणम्‌ | घटाभावस्य aa खितल्वात्‌ । तत इन्द्रियसंयुक्त-
भूतत्तविभेषखसतय घटाभावो waa इति ॥ ३७ ॥

संयुक्तविशेष्यभावेनाभावग्रहणं दशयति |

इह भूतले घटो नास्तोति ॥

nae भूतल इति विशेषणस्य घटाभावो विशेष्यः |
नन्दयमाधाराश्रेयभावो विश्रषण्विरेष्यभावः सामानाधिकरसख्या-
भावादिति चेत्‌ a1 विगरेषणविगेष्यभावस्यात सत्रिधिमात-

* The reading adopted by the commentator bere differs some-

shat from our text ( See page 3. Line 6-8, }

To न्यायतात्पखदौ पिका)

पयवससितत्रमिति प्रागुक्तत्वात्‌ | भरूषण्कारस्तु विशषणविरेष्य-
भावस्यानियत्तत्लात्‌ | उभयथाप्युद्‌ा हरणं युक्तमित्याह ॥ ३८ ॥
संगुक्तविरेषणविरेष्यतयाऽमावग्रदणसुक्तवा संयुक्तसमवेतविशे-
मणविगेष्यभावादिमाऽभावग्रहखणं खय मभ्युह्यमित्यादह |
एवं सवत्रोदादहरणोयमिति ॥
अस्यायमथं;। इन्द्रियसंयुक्ते घटे समवेतमश्क्तं awed
कछष्णकरूपे शएक्तरूपं नास्तोति संयुक्तसमवेतविश्ेषगतिगेष्यतया
क्ष्णरूपे शुक्लरूपाभावस्य Ways तथा इन्दियसंयुक्तघटसम-
बैतमभोक्तय लष्णत्वसामान्यं awe wat नास्तौति संयुक्ल-
समबेतसमेतविरेषणविशेष्यभावात्‌ ewe waa
ज्ञानम्‌ watt वेशुशब्टो वेणुशब्दे तीव्रत्वं नास्ति।
खोचसमवेतशब्दविगेषणविगेष्यभावात्‌ we तोत्रेलवामाक्न्नानम्‌ |
भेदशून्यं wea शब्दत्वे भेदो नास्तोति ग्रोतसमवेतशब्दसम-
षैतशब्द्‌ त्वविगष्रणविगेष्यभवात्‌ wea भेदाभावस्य ज्ञान-
fafa wu ३< ॥
anatase दश्रीयति |
ससवायस्य तु चिदेव यथा घटे रूपसमव्राय इति ॥
तुणब्द्‌ाऽभावात्समवायं व्यवच्छिनच्ि। अभावो fe नावश्च
सुभयन्नानमपेक्तते । अधिष्ठानज्ञानं विनापि प्रतियोगिस्मृति-

मात्रान्रहान्धकारे प्रदौपाभावावभासवदभावप्रतिभासात्‌। सम.

* The reading पपतम by the commentator here, differs some-
whit from our text (See page 2. Line 16 }

प्रत्यक्षपरिच्छद्‌ः | me

वायस्य तुभयन्नानापेन्षणाटभावाद्दिशेषः) श्रतएव afafea-
कम्‌ ¦ कोऽधैः। aa सम्बन्धिद्यमपि wed ततेव समवाय
GUAM यथा तन्तुपटयोर्नान्यच । त्रयणुकादौ दग्णएकस्यानुप-
लग्भात्‌ | अथवा कविदेवेति ख्थानवयेऽपि ग्रहणम्‌ । यथा घटे
रूपसमवायः रूपै रूपत्वसमवायः we शब्दल्लसमवायः इति ।
यदा कचिदिति। acta wa समवायस्य wand नान्य-
दशनात्‌! कथं तस्य wadafafa Sq! समबायप्रत्ययः
waaay: सम्बन्धप्रत्ययत्वाच्संयोमप्रत्ययबदि व्यनुमानात्‌ |

ननु सम्बन्धान्तस्ग्रहणिऽनवस्यादोषादसम्बदः समवायः कथं
ब्ट्ात इति चेत्र। श्रृष्टादिसहितात्‌ प्रत्यच्योग्योभयसम्बन्धौ-
न्दरियस्तत्रिकर्षाटेव समवायग्रहणोपपत्तेः | सत्तायां सत्तान्तरवत्स-
स्बन्धान्तरं नेष्यते | स च समवायः समवायिनोरिन्द्रियसत्रिल्लष्टयो-
विग्रषणविगेष्यप्रतो तिदेतुत्ना तंयुक्तविशेष शमावाटोनामन्यतमव्यप-
देशयोग्वश्च स्यात्‌ । ततः समवायः समवायिनोविंशेषणत्वेन
विगरेष्यत्वेन वा wea इति ! यथा घटे इल्य॒दादरणम्‌ । अन्न
az इति विशेषणम्‌ । सूपसमवाय इति विशेषम्‌ । संयुक्त
विरेषण्विरेष्यतया समवायग्रहणं भवतोत्यथेः । समवायस्य किं
सखरूपमिति चत्‌ । अयुतसिद्धानामाघा्याधारभूतानां यः सम्बन्ध
इद प्रत्ययहतुः ख AWAIT: |

ga aie भरुतसिदिरभयोरपि सम्बन्धिनोः परस्पर
परिद्ारेण पृथगाख्याश्यित्वम्‌। सा ययोर्नास्ति तावयुतसिद्धौ
तयो; सम्बन्धः समवायः। यधा तन्तुपययोः। नित्यानां F

११

TR न्यायतात्प्रथरोपिका |

qafafs: पथग्व्यवस्थितिः एघगजननयोग्यता सा ययोनास्ि
तावयुतसिद्धौ तयो; सम्बन्धः समवायः ¦ यथाकाश्द्रव्यत्रयोः; ।
आत्मेकाितयोधश्चसुखयोः काथ्यकारणभावेऽतिव्यासिनिदत्यथ-
माघायाधारभूतानामिति पद्म्‌ | न लाकाशपक्चिसम्बन्धव्यव-
च्छि तस्यायुतपदेनेव निवत्तितल्वात्‌। अाकाशतत्पदयोवगेच-
वाचकभावेऽतिप्रसक्तिव्यपोहाधमिरहैति पदम्‌ । संयोगऽतिप्रसङ्ग-
भद्गायायुतसिदेति पदमिति ॥ ४० ॥

अध योगिप्र्यक्त लक्षयति |
यो गिप्रत्यचन्तु टेशकालखभावविप्रलष्टार्थग्रादकमिति !

टे्विप्रक्षष्टा भेवादयः। कालविप्रकष्टासत्रतो तानागताः |
स्भावविप्रज्ष्टाः परमाणखादयस्तेषां समस्तानां व्यस्तानां वा
ग्राहकं anerd तदो भिप्रल्त्तं भवति | अधेय्राहकमित्यकेऽयोगि-
प्रत्यचतेऽतिव्या्िस्तद पोदाथं देशेत्यादिपदम्‌। तु शनब्दोऽयोगि-
प्र्यक्तादयो गिप्रत्यत्तव्यतिरिक्ताधः। न च are योगिप्रत्यकचं
नास्तोति प्रमाणसिदत्वात्‌ | ज्ञानतारतभ्यं कचित्‌ सातिशयं
तारतम्यत्वात्‌ परिमाणतारतम्यवदिति। न च त्ताप्यमाना-
स्वषु tread वद्किरूपलापच्यतिशयादशेनाद्‌ व्यभिचदुरौ
खेतु; ofa पुटपाकप्रवन्धाहितविश्टुडिवत्‌ स्थिरा खयेऽतिशयोपपत्तेः
तस्मादाखयस्ेादासमनि न्नानालिशय saa ॥ ४१५

तत्‌ युक्तावस्यावियुक्तावखामेदेन fear भवतोति प्राक्‌ युल्ला-
कखयायां वौगिप्रत्यक्तमाह |

ead op a ee pn a ~~~ ~

प्रत्यक्तपरि च्छदः | ८३

तवर युक्रावसायामात्ान्तःकरणसंयोगादेव धरमादिसदहिता-
दगेषाधेग्रहणमिति ॥

समधिसहितावस्या FATT) भ्रालान्तःकरणसंयोगाटे-
ञेत्यवघारणं बाह्या्संयोगनिपेधाछम्‌ । waletfa wart
जनितं पुणे ध्मः । अआदिश्ब्दादोग्वरादिग्रहः |

भयमथ । यौगजनितधर्मश्वरादिसहक्तादात्ममनःसत्रि-
कषीदिप्रकष्टायय्राहकं यत्‌ wad तदुुक्तावस्थावबखितयोगि-
wad भवति। एतच्चोत्वटयोम्यपे्तया, योगिमातरस्य तद-
सम्भवात्‌ ॥ BR ॥

fadta ad afa ।

वियुक्लावखायां चतुष्टयचयहयसन्निकर्षाद्रहषं यथासम्भावनं
योजनो यमिति ॥

असमाध्यवस्ा विधुक्तावस्या । चनुष्टयेत्यादि जाला मनसा
संयुज्यते मन इन्द्रियेणिन्द्रिमर्थेनेति चतुष्टयम्‌ । अ्रातमनः-
खोत्रसंयोगस्रयम्‌ | भ्रासंमनोयोगौ दयम्‌ । यथासम्भवेनेति ।
यत्र यावद्भवति तत्र तदटनतिक्रमेण | कोऽथः । ध्राणरसनचन्तु-
स्त्चामन्यतमेना्धंग्रह फेन | चतुर्णामात्मान्तःकरणबा द न्दरिम गन्धा-
द्याययाणां योगः| शब्द्‌ग्रणे आत्मनः Baral त्रयाणां
घोगः। सुखाटौनां weet ्रममनसोदयोर्योगः \ ४३ ॥

* Inthe text, the reading “aa fafaway युक्ावस्यायामयुक्ताव-
waigia” precedes the reading adopted here by the commentator

(Vide p31, 133.

TB न्यायतात्पश्दो पिका |

प्रत्यक्षे ङ्िक स्मृत्याधलत्तणए विदि वचनात्कैिदाषं एक्‌

प्रमाणं प्रतिपेदे तदन्तभांवायाद |
भरचेवाषेमन्तभूतं प्रकष्टधस्मजलाविशेषादिति ॥

ऋषौगणं व्यासादौनामिदमाषं विशिष्टतपोलश्िसमुखं न्नान-
मनैव योगिप्रत्यचैऽन्तभूतम्‌ 1 wa Bq: प्रकशेत्यादि। ददं
amar यो गिप्रत्यन्ने आषक्ताने च विशिष्ट घर्म एव डतुः।
a योगजनितस्तपोजनितो वासु न तैन मेदौ इयोस्पि war
Sata ॥ ४४ ॥

प्रत्यत्षसामान्यस्य युनर्देविध्यमाह |
aq दहिविधं सविकल्पकं निविकल्पकखेति ॥

तदिति योगिप्रलयन्तं सविकल्पकं निविकल्पकं च afznd

भवतीत्य; ॥ ४५ ॥
ततादौ सविकल्यकप्रलय्तं स्यति |

aa संज्नादिसम्बन्धोल्लेखेन ज्नानोत्प्तिनिमित्तं सविकल्पक
fafa |

aa टेवदत्तादिका। श्रादिशब्दात्‌ द्रव्यगुणखकमदयस्तेषां
सभ्नन्धस्योक्षेखः तददिषयन्ञानोत्पादस्तन सहकारिणा विचि
च्रानोत्वन्तौ यत्कारणं तत्सविकाल्यकं प्रत्यत्तं भवति | जात्य
aad विकल्यः। उत्पत्तिनिमित्तमियक्ते श दादेघंटोत्पत्ति
प्रति निमित्तत्वात्तत्रातिव्याभिस्तदुव्युदासाधं ज्ञानेति पदम्‌ ।
तथापि निर्विकल्यकेऽतिप्रसकिस्तदपात्ययं संेत्यादिपदम्‌ |
अनेन च लक्तरेन “प्रत्यत्नं कल्पनापोदढ्मश्वान्तमिति"

प्रत्यन्षपरिच्छटः । zy

Tata waaay wfafad जेयम्‌ । संज्नादिन्नानस्य तन्पूल-
त्वात्‌ | Vata सविकल्पक त्वाभावे अनुमानाजुल्यानं प्रसङ्गा |
सविकल्पकच्धिरप्र्यन्नोपात्तधूमाग्निव्यासि-स्ररणनान्तरोयकत्नात्‌
तन्यति ॥ ४६ ॥
प्र्त्तस्यातौन्दरियत्मात्‌ तत्फलमुदाहरति |
यधा देवदत्तो eastarte ॥
अत देवदत्त दूति wad केवलसंज्नासम्बन्धोललेखेन । दण्डोति
विगेषणसम्बन्धोलेखेन । ननु fa प्राग्‌ विशेषणन्नानं विशेष्य
ज्ञानसमुभयन्ञानं वा युगपत्‌ । उच्यते संज्गादशर्डादिविश्रषणन्नानें
ages सति तत्सहकारिशिन्दरियेण विगेषणविगेष्यविषयेक-
ज्नानोत्यत्तिरिति। संन्नायाश्च विग्रोषणत्व॑व्यावत्ेकत्वात्‌ ।
अदिशब्दाद्रक्तो घट इत्यादि। ददं च संक्नादिसम्बन्धोल्ेखि-
ज्ञानं प्रत्यक्तम्‌ । इन्दियव्यापारभावभावित्वात्‌ ! प्रथमाक्सननि-
कर्मोत्पन्ननिर्विकल्यकन्नानवदिति ॥ ४७ ॥
निविकल्यकं लक्षयति 1
वसतुस्रूपमात्रावभासकं निविकल्यकमिति ॥
किमपीदमस्तोति बसुख्रूपमातं येन क्नानेनावमभास्यते
afafaaue vad भवति | मात्रग्रहणं संन्नादिसम्बन्धनिटच्यथे
तेन सविकल्पके नातिव्यार्षिः ॥ ४८ ॥
तत्फलसुदाहइरति |
यथा प्रथमाक्सन्रिपातजं ज्ञानमिति ॥
श्र्षाणोद्दियाणि तेषां wae सन्निपाते सति waar

८६ न्यायतात्पथदो पिका |

विशेषग्रहणनिरपेक्तं यदुज्ञानसुत्पद्यते तन्रिविकल्पकं प्रत्यत्नं
भवति ¦ नन्वनुभवक्तषणे प्रागेव सविकल्पकोटयात्तत्रास्तोति Ba |
swaemat सविकल्पकस्यागूत्पादित्वातिर्विकल्यकानुपलन्मे-
ऽप्यनभ्यासटशायां तस्य स्प्रटोपलम्भात्‌ । तदुक्तम्‌ |
अस्ति ह्यालोचनाज्ञानं प्रधमं निविकल्पकम्‌ |
बालसूकारिविक्ञानसट्टशं शुद्धवसतजम्‌ ॥ इति i
तस्मादेतदस्त्यैवान्यथा सविकल्प्रकस्याप्यनुलखयानप्रसङ्गात्‌ ॥ se il
ननु योगिज्ञान निविकल्पकं सविकल्पकं बैत्याशङ्य तद्यव-
स्थामाद् |
युक्तावख्धायां यौमिज्ञानञ्चेतोति ॥
समाधेर्काग्रय gare तस्यां योगिनो ज्ञानं प्रत्यकं
निर्विकल्पकमेव भवति। विकल्यतः समाध्येकाग्रयानुपपत्तेः |
a च art योगिप्रत्यक्स्य निविकल्यकत्वे वस्तुखरूपमातरा-
वभासकलत्वात्र किद्विरंशिश्चमिति, युगपत्सम स्तवस्तुविस्तारसाक्ता-
त्कारस्यैव पैशिथ्यात्‌। wa युक्ताषस्थाग्रहणेन वियुक्तावख्ायां
यो गिप्रत्यत्तं निर्विकल्पकं सविकल्परकञ्चेति प्रतिपत्तव्यमिति |

fa ओक्ष्यर्षिगच्छमर्डनस्नो मनदन्दरसूरिशिष्यखोजयसिं श
सूरिविरचितायां न्नानतात्मखदरौपिकाभिधानायां
श्रोन्धायसारटोकायां प्रत्यक्चपरिच्छटः समाप्तः |

अनुमानपरिच्छद्‌ः।

प्रथमपरिच्छेदे wed wat ल्तयित्वा तत्पृष्टमाविलादिदानौ-
मनुमानं लक्षयति 1

सम्यगविनाभावेन परोक्षानुभवसाघ्नभममुमानसिति a

श्रसन्दिग्धधुमादिदभेनात्‌ साहचर््यालुस्मरणाचागुमोयतै
ज्ञायते सम्यगविनाभाविलिङ्कबनलेन परोक्तोऽप्यर्धऽनेनेत्यनुमानम्‌ |
परोक्तेति । परोत्तोऽक्ताणां परो योऽनुभवस्तस्य साधनं करणम्‌ |
सम्यगिति। सम्यग्‌ भिन्नाधिकरगत्वप्रतोतिरङितः। स चासाव-
विनाभावश्च तेन । अव्यभिचारि-नान्तरोयकत्वेन | श्रतानुभव-
साधनपदे प्राग्बत्‌ । Was प्रव्यक्तव्यवच्छेदाथम्‌ । तस्याम्यनु-
भवसाधनत्वात्‌ |
कथचित्वविनाभावेनेव uaa waste fay परोश्वपदं
मिलितयोदमाग्न्योभूयोगरहिनाम््यनिनामूलो धूम इति wae
मानपप्रल्यश्नलनिहत्ययं तस्थाप्यविनाभावमूलघादित्याष्र |
श्रागमेऽतिव्यासिनिदच्यधं अ्रविनाभाषेति पदम्‌ । तस्य समय-
बलेनाधेप्रतिपत्तिहतुललात्‌ | यत्र काकस्तत मैच्र्डमित्याद्य-
विनाभावाभासभिदटे सम्यगिति पदम्‌|
भूषणकारस्तु श्वान्तिरप्य्थसम्बन्धतः प्रमेति शक्यमतब्युदा-
साय सम्यगिति पदं भ्रान्तः प्रमाणल्वायोगादिलत्यादह | सकलमपि

ष्ट न्धायतात्पयरोपिका |

लक्षणं तु प्रतयक्तैकप्रमाणवादिनं wala प्रत्यनुमानस्य प्रामाणय-
este) हि शक्रमूद्ादौ धूमद्नेऽपि धूमध्वजामावात्‌ यत्र
यत्र धूमस्तत्र aa वह्किरिति व्यासेव्यभिचारित्वेन तादग्व्याभि-
मरूलत्वादनुमानमप्रमाणएसिति ati स ta रारटददिकल्पतः
प्रतिक्तेप्तव्यः 3
तथाहि! शक्रभूद्ा किमम्निखरभावोऽन्यधा वा। यदयग्नि-

aura: तद्यवश्यमग्निमानेव महानसादौ कोटिश्स्तथा इ्टलात्‌।
्रधान्यघा तदा तत्राग्निं विना कथं धूमः स्थात्‌ । तदुक्तम्‌ ।

अग्निस्रभावः शक्रस्य सूह चेदर्निरेव सः।

भ्रधानम्निखभावोऽसौ धूमस्तत्र कथं भवेदिति ॥
किं चासावनुमानं बिना विप्रतिपवं प्रति प्रत्यत्तस्यापि प्रमां
कथं ृढ्येत्‌ | ्रविसंवादकत्वादिनेति चेत्तन्न । तेन anrare-
साधने वलादप्यनुमानापिः स्यात्‌ । तस्माग्रत्यक्तस्य प्रामाण्य.
मभिलाषुकेण चावकिणानुमानं प्रमाणत्वनैष्टव्यमेवान्यथाऽप्रामा-
णिकत्वापत्तः। कुतोऽनुमानस्य fafefefa चेत्‌ । प्रमाणत्वा-
प्रमाणत्वक्षामान्धव्यवस्थानादन्यवुदेज्ञानात्‌ | Wale: प्रतिषेधाच्च
प्रत्यक्ताटन्य्रद्ममाखं श्वभावकयथानुपलस्धिलिङ्कमनुमानं fee
तोति ब्रूमः। तदुक्लम्‌ ।

प्रमाखेतरसामान्यख्ितेरन्यधियो गतैः |

प्रमाणान्तरसद्वावः प्रतिषेधाच्च कस्यचिद्‌ ॥ दति ॥
तस्माक्छसम्यगविनाभावेन परोक्तानुभवो येन साध्यते तदनुमान
भिलधः। अ्रन्यता्यक्तम्‌ । यथा--

श्रनुमानपरिच्छंदः | Ge

पञ्चलक्तण क ल्लिङ्गाद्‌ ग्टहौताच्नियमस्मृतेः
परोक्ते fafsfa ज्ानमनुमानं प्रचच्यत इति |
सम्यगविनाभावेन परोन्षानुभवसाघधनमनुमानमित्यनुमानं
ahaa ॥ १॥
न चाविनाभाद्ज्ञानं विना तदबगन्तुं शक्यम्‌ ¦ aaa
त्वात्तस्येत्यविनाभावं लक्षयति |
स्वभावतः साध्येन साधनस्य व्याप्िरविनाभाव इति ॥
विनाशब्ट्‌ ऋतेवदभावार्घोऽव्ययम्‌ | ततो विना भवनं faat-
भावः न विनाभावोऽविनाभावो नान्तरौयकत्वमिलथः। साध्व-
साघनयोर्वच्यमाणखलच्णयोः स्वभावादनुपाधियोगाद्या व्या्षि-
नियमः सोऽविनाभावो भवतति! aise: । यत्र aa धुमादि-
wa तत्र क्ह्यादिरभावे न धुमादिरिति साध्यस्य वज्कयदे-
यंदापकत्वं सोऽविनाभाव इति wa waraa इति पदं
सोपाधीनां Sqat प्रतिक्तेपाथें ते: साध्यसिद्चेरयोगात्‌ | तदुक्तम्‌ ।
श्रन्ये परप्रयुक्तानां व्याप्ोनासुपजोवकाः ।
तेदं्टेरपि नेषटन्या व्यापकाावधारणेति ॥
ननूपाधिः किंलक्षणः क च भवतोति चेत्‌ उच्यते। साधमा-
ग्यापकः साध्येन समव्यासिक खलुपाधिरभिधौयते । उपाधि-
few निखितः शङ्कितश्च। aa निश्चितोभवविग्रेषणवात्रिखितो
थथा खलु ईिंसाऽघमो हहिसात्वात्‌। अत्र निषित्वं नि्ित
उपाधिः) साध्यस्य व्याप्ता साधनस्य चाव्याप्ोपाधितविशेषणयोः
साष्यव्यापकत्वसाधनाव्यापकत्वरूपयो निश्चितत्वात्‌ | उक्तयोरेव

€० न्यायतात्पथ्रोपिका |

विरेषणयोरन्यतरसदसइावगङ्धायां तु शद्धित उपाधिवेया ष
श्यामस्तत्युतत्वादत शणकादयाहारपरिणाम उपाधिस्तत्पुवलं
प्कादयादहारपरिणतेरभावानिख्चयात्साघधनाव्यापकलत्वं सन्दिग्ध
fafa aaratorfadaqa खयालिति खभावपदेनोयत इति val

तद्धद माद |

a दिविधोऽन्वयव्यतिरेकमेदादिति ॥

अस्तित्रसुखेन प्रतौयमाना व्यात्भिरन्वयः। नास्तित्लमुखेन
प्रतोयमाना व्यासिव्यतिरेकः। तद्गेदात्‌ स इत्यविनाभावो fen
भवति ॥ २॥

अधान्वयाविनाभावं लक्षयति |

कसाध्यसामान्येन साधनसामान्यस्य wifes इति |

शअरविवल्ितावान्तरविशेषं afeard यत्छाध्यसामान्धं त
कन्तृभूतेन अरविवक्तितावान्तरविगषं धूममावं यत्साधनसामानं
तस्य कर्मभूतस्य या व्यासिर्मियमः सोऽन्वयाविनाभावो भवति
अत्र सामान्यपदं fata: सद व्याभिप्रतिचेपराधम्‌ । faniaq
गमाभावेन व्यापेरयोगात्‌ | न हि यः पारैधूमवान्‌ सपार्ष
वह्किमानिति व्यािरस्ति। टदृष्टान्तेऽन्यजालोयसद्धावेन व्यमि
चारात्‌। न च वाच्यं विगोतरेषु eran सामान्यव्या
सिदसाध्यत्वानुषङ् इति । arama संसाध्य नियतर्दो
तदनु तत्साघनात्‌। अन्वयनव्याप्नतौ च साष्वसामान्धं व्याप

~~ ---~- - -----------~-- -“~---------- eee ~“ ee ee er

* ‘The word “@a’ is added in the texc before the reading

adopted here (See p. 9. Led},

अरनुमानपरिच्छदः | £2

सखाधनसामान्यं ्याप्यम्‌ । aa व्यापकं बहविषयं are aw-
विषयम्‌ 1 घूमाभाकेऽप्यद्गारावसायामग्निसद्ावात्‌ । तदुक्तम्‌ |
व्यापकं तद्‌ तन्निष्ठं व्याप्यं तन्िष्ठञमेवं च ।
व्याप्यद्भमकमादिष्टं व्यापकं गसम्य्मिश्यते॥ दति ॥ 8 ॥
च्यतिरेकाविनाभावमाडइ।
साधनसामान्याभावेन साध्यसामान्याभावस्य व्यासिव्येति-
रेक इति ॥
प्रायुक्तलक्तषणसाधनसामान्याभावेन प्रागुक्तनचणसाध्यसामा-
न्याभावस्य या व्याभ्भिनियमः स व्यतिरेकाविनाभावो भवति।
प्रताभावपद्मन्वयाविनाभावातिव्यासिव्यपोदहाधेम्‌ । व्यतिरेका-
विनाभावे च साध्यसामान्याभावो व्याप्यः साधनस्ामान्या-
भावश्च व्यापकः तलोऽन्ववाद्रयतिरेकस्य वैपरोल्यं ज्ञेयम्‌ । तदुक्ञम्‌ |
नियम्यलनियन्बुल्वे भावयो्यटशौ मते |
विपरीते प्रतौयेते तएव तदभावयोः; ॥
साध्यं व्धापकमित्याहुः साधनं व्याप्यसुच्यते ।
प्रयोगीऽन्वयवनत्येवं व्यतिरेक विपथ्चयः ॥ दति ॥ ५॥
साघनं सक्षयति।
साधनं लिङ्गमिति ॥
अत्र साधनं wa लिङ्गमिति लक्तणम्‌ । लिद्धयते fasta
दूरतोऽपि लिङ्ग अनेनेति लिङ्गम्‌ । यदनुमेयेनार्थन देशविशेषे
फालविरेषे वा सशचरितमनुभैयधन्धाज्विते चान्यत्र सवस्मित्रेकदेणे
वा प्रसिदमनुभेयविपरौते च wafaa प्रमाण्तोऽसदेव तद-

£2 न्धायतात्वय्यदौपिका ।

प्रसिद्वस्याधस्यानुमापकं लिङ्गम्‌ । साध्यतेऽनेनेति साधनमुख्यते
AEM |
अनुमेयेन was प्रसिद्धं च तदन्विते।
fanaa च नासत्येव तलिङ्कमनुमापकमिति ॥ ६ ॥
तद्धदावाद्ध |
afefad दृष्टं सामान्यतो दृष्ट्वेति ॥
श्रच दिविधपदसुक्प्रकारावधारषणथेम्‌ । महानसादौ EE:
द्टनादिसाजालयेन दष्टं योग्ये साध्ये प्रवत्तमानं साधनं दृष्टसुखते |
दृष्टा्थैविषयत्ात्‌ | व्यासिग्रहणक्तणे सामान्यतया zeae
पथादनुमाप्रकं यत्साधनं तस्ामान्यतो द्टसु यते ।
यद्यपि सवै साधनं सामान्यतो दृष्टमेव तथापि दहनाद्यनु-
मितौ धूमाव्यनुमापिते agné: waded योग्यत्वेन तदिषय-
त्वात्‌ aad दृष्टमेव । sary तददिपयस्ततया सामान्यतो
evfafa च शब्दः स्वायपराधमेदेनापि दविध्वस्चनाथेः ॥ ७ ॥
aa दृष्टसाधनमाचष्टे ।
aa प्रत्यश्षयोग्यार्थानुमापकं दृष्टमिति ॥
TARTU: स चासावये्च तस्यामुमापकं यत्साधनं
तत्‌ दृष्टं भवति । सामान्यतोदृष्टेः त्िव्याधिनिहच्े प्रत्यज्नयोग्येति
पदम्‌ । प्रत्यत्तग्रहण्योस्थ तात्र साध्यस्य दृष्ट चरस्वेनानुभितेरनु
द्रष्टुमौ चित्येन वा जनया us
उदाहरति |
यथा धुमोऽग्नेरिति ॥

भअरमुमानपरिच्छेदः। £2

दृ्टसजातीयस्य LE योग्यस्य वाग्नरलुमापकत्वेन प्रवन्तेमानो
धमो दृष्टं साधनं waters: ॥ < ॥
सामान्यो दृष्टं साधनमाह |
स्रभावविप्रक्षष्टार्थानुमापकं सामान्यतो ezfata ti
स्भावविप्रकष्टा्थाः परमारादयस्तषां सामान्यव्यासे विगेषे
पथवसानादयदनुमापकं fag तत्ामान्यतो दृष्टं भवति।
दष्टसाधमेऽतिव्यासिव्याहच््ये सखरभावविप्रक्ष्टति पदम्‌ ॥ १० ॥
afaewafa |
यथा earfema चन्तुरदेरिति॥
चन्तुरादोद्द्रियमलिसूच्छलत्वात्‌ खमावविप्रक्षष्टम्‌ 1 aa क्रिया
करणपूर्विकेति सामान्यव्यापा क्रियायाः करणभूवंकलत्वे fat
रूप्राद्यपरलिः करणसाध्या क्रियात्वात्‌ छिदिक्रियावदिति
सामान्यतो दृष्टादूपादिक्नानसाधनादन्यकरणासम्भवे सति पारि
गेष्याचक्तुराद्यमुमौयत इति ॥ ११॥
पुनः साधनभदमादह |
तल्प नदि विधं ari पराधञ्चेति |
दृष्टसामान्यतोदृषटमेदात्‌ दिविधमपि साधनं पुनहिभेदं
भवति । कथमिल्याह | सखराथसिति । aa श्रालने इदं TTA ।
कोऽभिप्रायः! महानसादौ भूयोदश्ननसद्धायेन wate धूम-
धूमध्वजयोनिंचितव्या्निकस्य पुंसो लोचनगोचरौभवद्यत्साधनं
errata विनापि प्रोत्तं fafgananaafa i तत्‌ ada
परतिपत्तिभूलत्वात्‌ खाधेमिल्युखते । परा्ेमिति ! परस व्युत््रा-

६४ न्धायतात्पथदौपिका |

ade पराम्‌ । कोऽथः! यकाधनं व्युत्पादक्षेन खयं साध्य-
नान्तरोयकत्रेन निरछोय पञ्चावयववाक्यप्रयोगीण प्रतिपाद्यमानं
सन्दिग्धादौनां परोत्तमथं क्षयति तत्पराधेमिति व्यपदिश्यते |
न चात्र वाक्यादेव साध्यावगतिरनुमानस्य शान्दत्प्रसङ्गगत्‌ |
किन्तु पञ्चावयववाक्यप्रतिपादिताल्लिद्भादेव । ।
मनु पराघमनुमानमिति न सङ्गच्छते! यतो fag वा
fayaqgd srt वानुमपनम्‌। न चं तयोः क्रापि पारां
प्रसिदमस्ति। अथानुमानाभिघधायकस्य शब्दस्य पाराष्थादमुमानं
परार्थत्वेन aa तहि प्रत्यक्लाभिधायकस्यापि शब्दस्य पाराय.
त्रत्यन्नमपि तधघोच्यतामविश्रेषात्‌ | तदुक्तम्‌ |
SIA RASA नान्यस्यास्यनुमानता |
तयोश्च न प्रार्थत प्रसिद्धं लोकवेदयोः ॥
वचनस्य प्ररार्थस्वादनुमानपराधता |
प्रत्यक्षस्यापि wre तत्‌ ent किं न waa ॥
भ्रतोयते। न वयं wee पराराध्यात्तदभिषेयमनुमानमपि
परायेमिति समर्भयेमहि किन्तु पराधं घः पञ्चावयववाकाप्रयोगस्तं
लिद्प्रतीव्युत्पादकत्रेनानुभितिहेतुतवादनुमानमित्याचच्छहे । न
चेवं प्रत्यक्षस्यापि wre घटः कास्तौति ष्टे प्रत्यक्लोऽयमियु
तरस्य TSAI |
एतेन वाक्यस्य साक्तादमुसितिमाधनाभावादौपचारिकममु.
मापकात्वं तस्य समध॑हेतुप्रतिपादनेनेव कताघेल्नादिति ॥ १२॥
तत A समयते |

अनुमानप्ररिच्छद्‌ः | ey

परो पदे नपेत्तं स्वार्थमिति ॥
परोपदेशो वच्यमाणलक्षणं पञ्चावयवं वाक्यम्‌ । तदनपेत्तं
यत्साधनं तत्‌ खाथं भवति ¦ परा्थनुमानंऽतिव्यातिनिहच्थें-
मन्तनज्‌समासः । प्रतिपत्तुः परौनःप॒न्धानुभूतचरलिङ्गलिङ्किसा-
चयस्मरणात्‌ ated विनापि निशिताविनाभावस्य साधनस्य
दशेनात्‌ यक्छाध्यविज्ञानं तदनुमानं खा्थमित्ययः ॥ १२ ॥
पराध लक्षयति |
परोपदेण्णपेत्तं परायेमिति |
परोपदेशं पश्चावयवप्रयोगं परप्रतिपत्तौ थत्साधनमपन्तते तत्‌
पराधं भवति ! यत्साधनं पञ्चावयवप्रयोगेन प्रतिपाद्यमानं
सन्दिग्ध विपग्यस्तादौनां साध्यविन्नानं जनयति । तत्यराथैममुमानं
भवतीति तात्पय्येम्‌ ॥ १४ ॥
अथ परोपदेशं लक्षयति |
परोषदटेशम्त्‌ पञ्चावयववाक्य्मिति॥
परो विपञ्चस्तादिर्पदिश्यते प्रबोध्यते येन स परोपदेशः।
पञ्चादयवा वच्यसाणाः प्रतिक्नादयः। सामान्यवाक्येऽतिप्रसक्ति-
निषेधाधमवयवेति पदम्‌ । हपरवयवभेव त्प्रवयवमेव वाक्यमिति
तधामतमभाटमतप्रतिन्नेपाथं पञ्चेति पदम्‌ । स्रं वाक्यं सावधारण-
fafa न्यायादन्यधानियताथेप्रदकत्वेन निराकाद्प्रत्तानियता्-
fat स्तदुञ्चारणवेवर्धयात्‌ पञ्चावयवभेव वाकं परोपदेश्ं मवति !
पञ्चावयवं हि वाक्यं यावत्स रूपेषु लिङ्गस्याविनाभावः साध्येन सद
समाप्यते तावद्रूपं लिङ्ग प्रतिपादयत्परं प्रवोधयतीत्येः ॥ १५॥

९९ न्धायतात्पर्ध्यदौपिका |

परोपदेगः पञ्चावयवं वाक्यमित्युक्तमतस्तानेव पञ्चावयवान्‌

व्यनक्ति)
प्रतिक्नारहैतूदादरशोपनयनिगमनान्धवयवा इति ॥

प्रतिज्ञादिपद्यानामथः स्वस्वस्थाने वच्यते । प्रतिक्ञा च हतु्े-
त्यादि दन्दः। ्रवयवा इति। अवयवा इव अ्रवयवाः प्रतिन्नादीना-
सुपचारेषणवयवलत्वात्‌ | सुख्यतच्यातु द्रव्यार्म्भका एववयवाः।
अनवयवा इत्यक्त हंस्तपादायवयवेष्वतिन्यासिः स्यात्तत्रिहरत्यधं
प्रतिज्ञादौनि पदानि। प्रतिन्ञादौनां चावथवल्नं पञ्चावयव
महावाक्छापैच्तया क्नेयमन्यथा तेषामपि पदकदस्बालकेन वाक्य.
लवादिति। १६॥

प्रतिन्नादयोऽवयवा शल्युक्तं तत्र॒ यथोषेशं प्राक्‌ प्रतिज्ञां
प्रन्नापयति।

aa प्रतिपिपादविषया aaa प्रतिञ्ति ॥

तत्रेति निधरणाथेः। प्रतिन्नायते परं प्रत्यद्गोक्रियते इति
प्रतिज्ञा । परं प्रति डेतुतः प्रतिपाद यचितुमिच्छा प्रतिपिपादयिषा
सिसाधयिषा । तया इतुभूतया वच्यमाणस्वरूपः साध्यधमे-
विशिष्टो धर्मो cama वचने भणनं प्रतिन्ना भवति । wa वचनं
प्रतिज्गल्ुक्ते यक्किचिद चनं प्रतिन्ना स्यात्तदपदासाधं पक्तेति पदम्‌ |
तथापि निममनेऽतिब्याश्चिः स्यात्तस्यापि पत्तवचनलत्वात्‌ । afea-
त्यश.प्रतिपिपादयिषयेति पदम्‌ । धातूनामनेकाथैत्वादत प्रति.
पिपादयिषा सिसाधयिषाल्वेनं व्याख्येयान्यधा इईत्वादौनामपि
प्रतिपिपादयिषया भण्नात्‌ प्रतिज्नात्वापत्तिः स्यादिति ॥ eon

अनुमानपरिच्छटः। ९७

प्रतिज्नामुदाहरति।
यथानित्यः we दरति ॥
अत्र स्ूतेकारेच्छानेचित्रमात्‌ विपयस्तनिदेशेऽपि शब्दोऽनित्य
दति प्रतिज्गा विधेया । अन्यया प्रागैवानुपन्बस्त afafa
कुद्याभावे चितच्रसिवानिव्यतवत्निरालम्बं स्यात्‌ ।
ननु कवलदहेतुनेव साध्वसिच्धौ प्रतिन्नाप्रन्नापनं व्यथम्‌ | ततः
साक्तात्मारम्प्यंण वा सिद्धयसम्भवात्‌। साक्तात्तावत्र किच्िद्चनं
साधनाङ्गम्‌ ¦ यस्मादिति
अर्थादधंगतः शक्तिः पकचतहेल्भिघानयोः |
नाथेतो न तयोर्नास्ति खतः साधनसंस्थितिः ॥
नापि पारम्पर्येण यतो डतुवचो बह्िर्थाप्रामासयाखयमशक्त-
मपि साभ्यसिद्ौ शक्तस्य धृमाद्यथस्य सूचकं भवति । प्रतिन्नोक्तिः
एनः साध्यभमेवाभिधत्त न पुनः सिम्‌ । साध्यञ्च न गमकं
्भिचाराद्तो न तस्सुचकं पारम्पर्व्यणापि । तदुक्तम्‌ |
शक्तस्य स्‌ चका हेतुवचोऽग्क्तमपि स्यम्‌ |
साष्याभिघानात्‌ catia: ornare नाग्यलम्‌ ॥ ईति ॥
नेवम्‌ | न खलु यत्र कचन साध्थसाधनाय ₹हेतुप्रयोगस्तस्य
प्रागपि सिदलात्‌। किं afe afeifaafafaad धमिणि।
तस्मिंश्वानुपन्यस्ते निराधारो 24a: क्र प्रवत्तत। तदग्रहन्ती
साध्यासिद्धिरेव। ततो घर्मिम्रादकं प्रमाणं प्रगुणयन्त्या
प्रतिक्ञया हेतोराधारः सत्निघाप्यत इति साध्यसिद्धङ्गत्वाद्मतिन्ना
सोकाव्धंव । तस्याः प्रागपि fered तदुपादानमिति <a |
१२

at न्ायतात्पश्चदौप्रिका ।

तदाच्यस्य धमिणः aetna सिद्रस्यापि प्रतिपाद्यधमविशिष्टला-
प्रसिद्धस्य तेन रूपेण पल्यमानत्वमश्चवात्‌ 1 पत्तधस्मतापि
हनोरिल्यमेव । यदि केवनमेवानित्यल्वं साध्यते तदा wae
क्षते कात्वस्यापत्तघन्चतव स्यात्‌ । ब्द एव त्वनित्ये साध्ये नायं
ZI । तदुक्तम्‌ |

स एव चोभयात्ायं मम्यो ममक एव च)

असिडनैकटेगेन गम्यः सिद्धन बोधकः ॥ इतति ॥ १८ ॥

दितोयावयवं व्यनक्ति ।
साधनत्वख्यएपकं लिङ्गवचनं हंतुरिति ॥
हिनोति गमयति न्तिलक्षणमथैमिति हेतुः । येन fare
साध्यसिद्धौ पञ्चम्यन्तं salad वा साधनत्वे साप्यनान्तरौयकलं
ख्याप्यते तहचनं हेतुरिव्युपचथत | Hey लिङ्गमेव ₹ईतुस्तस्यैव
पक्तघन्ध्रल्वा दि सद्गावात्‌ | वचनं डतुरिव्युक्ते वक्किञ्िदचनं Fa:
wmidfaary fagfa पदम्‌ । उपनयेऽतिव्याक्षापनुच्यै साघनादि-
प्रदभिति॥ ee |
ygatarat प्रतिज्ञायां ईतुमुदाहरलि |
यधा तौत्र्हिषर््ोपितत्वादिति |
AAT | sifensrqqayifeaauiiay: | ag.

Rad तदत्वम्‌ । wana.) weetsfaa | कस्माततौत्रडि-
waldaara | aaa fe wal: wea लान्‌ Ba
AAA Gamal किमुक्तम्‌ ¦ परस्यैव wat रतु; कार्यी
नान्यस्तस्य पच्चधश्मत्वाभावात्‌ ॥ Ro ॥

अनुमानपरिच्छदः | ee

छतुभेदमाद ।

a तिविध्ोऽन्वयव्यतिरेको कीवन्तान्वयो कीवल्व्यतिरेकीे
चेति ॥

स yaiat डतस्तिविधः विप्रकार मवति कथमित्याह |
अ्रन्वयव्यतिरेकोत्यादि | साध्वमामान्येन साघधनसामान्यस्य aria.
रन्बयः | साधनसामान्याभावन साष्यस7मनन्याभावस्य व्यारञ्चि-
व्यतिरेकस्तदान्‌ रेतुरन्वयव्यतिरेकौ । व्यतिरेकव्याभिरदितः
केवनान्वयो ; अन्वयव्या्धिरद्िलः कैवनव्यतरेकौ 1 चकारो
मूनसतकमूव्धवदादिहेतुदविष्वबोघनाथेः | पृव्वबदाद्‌।न अन्वय
व्यतिरेक्यादनाच्च नासेव Wel नत्वधन न्यायसंग्रहे युक्तय -
न्तरेण तथा व्याख्यानात्‌ | लथाच तव्या व्याख्या | अथवा
yaatefa कैवलान्वव्यनुमानम्‌ । शेषवद्दिति केवलव्यतिरेकि ।
सामान्यतो दृष्टमिति अन्वयव्यतिरिकौति। कथं पूञ्वेशब्ट्‌ नान्वयो
व्यपदिश्यते i प्रागध्यवसौयमानलत्वात्‌ । न fe यावत्राग्निभावै
धूमभावोऽष्ववसोयते तावद्ग्न्यभावे धूमाभाव टष्टोऽप्यध्यवसात्‌
शक्यते विष्यष्यवसावपूत्वकत्वात्त्िषिघाध्यवसायस्य |

qaana विद्यते waa wah यस्यनुमानस्य aera |
शेषो afata: स एवास्ति यस्य तच्छधवत्‌ | अन्यव्यतिरेकयोः
साधनाङ्वैः सामान्येन यदनुमानं दृष्टं तत्सामान्यतौ दृष्टमिति |
ततर कारणात्‌ काानुमानं Yaar) यथा इष्टिभेविष्वति
AMMA | कार्व्याल्वारणानुमानं शेषवत्‌ | यथोपरि

A ine = ४५४
अरष्टिजन्न ताद्शरनद)प्ररदभ्रनात्‌ |

१०० न्यादतात्पथधदोपिका।

सामान्यतो यचा टेश्णन्तरप्रासितादादिव्यमवनुमान-
fafa, ब्रन्वयव्यतिरेक्यादिपदेष्न्वयव्यतिरेकावस्येति वहु
त्रीहिरैव चरिताधत्वे नित्ययोगस्यापनायं मव्वधीयोपादानम्‌ |
नित्ययोगेऽतिशायन इति वचनात्‌ | अयमथः । लिङ्स्यान्वय-
व्यतिरेकादिद्वारेण तत्तेविधष्याभिधाचकः seared लिघधा
equate ।

ननु शब्द्स्य हेतुत्वे खरार्थप्रतिपादनाविनाभावित्वेन कथि
fans न स्यादिति चेत्‌ । न। हैत्वाभासस्य लिङ्गदौच्यादि-

मूलत्वात्‌ शब्दस्य TATA एव ॥ २१॥
ततरान्बयव्यतिरेकिणं हेतु aaa |
aa पञ्च रूपौऽन्वयव्यतिरेकीति |
fay हेतुषु मध्ये प्रपचिष्यमाणः पञ्चरूपो डेतुरन्वयव्यतिरेकौ
AAA: ॥ २२ ॥
पञ्चरूपाणि दयति |

रूपाणि quad सपत्ने ad विपक्ताद्वयाहरस्तिरबाधित-
विषयत्वमसत्रलिपत्चत्वञ्चेति |i

तु शब्देन पराभिमतं वैरूप्यं व्याकरोति | पत्तधर्जलादो्ना
चयाणामर्धः खधिगमः। श्रबाधितविषयत्वमिति। अवाधितः
म्रत्यत्तादिप्रमाणाविस्द्धो विषयः ara यस स तद्धावस्तस्वम्‌ |
्रसत्प्रतिपक्तत्रमिति । न सन्‌ प्रतिपक्षः साध्यत्वेन सष यस्य

स लद्भावस्तत्म्‌ ! एतषां सरूपं खयमेव वच्यति । पत्तघम्ब-

अमुमानपरिच्ेदः। १०९१

लादौनि ततः पञ्चरूपाणि यस्मिन्‌ हेती भवन्ति सोऽन्वयव्यतिरेको
भवति ॥२२॥
aig रूपं निरूपयति :

aa araquafafnet wal wana व्याम्यव्रत्तिलं Bat:
qaanafata |

aafa निद्धरणम्‌। ater ware aqua दति
कश धारयस्तत्युरुषे fe ufafu विप्रतिपत्यभावेन धर्मस्यैव
साध्यत्वे ध्म धर्ममान्तरानुषङ्गः स्यात्‌ । तेन व्िशेष्योभ्रूतो ay
धमी asarfe: a: |

wed व्यक्तौ क्रियतेऽर्याऽनेनेति व्युत्पत्या gat भवति।
वैथिष्चस्य हिनिष्ठतया धमिष्याक्तिपेऽपि यत्‌ धर्मपदं aarar-
दाख्यातएव धर्मो cat यथा स्यान्न पुनः सौगतमतवत्‌
पारम्पर्यास इति प्रतिपन्यथम्‌ । पक्चव्यवस्धः त्वेषम्‌ |

Way wave wat धम्यभिधौयतं ।
व्या्िकाले wae: साध्यसिहो पुनदयमिति |
aa पक्चे व्याप्य समन्तात्तमधिष्ठाय ईतोर्या वत्तिः सा पक्तधर्मलवं
मवति । हलोः समस्तपच्तव्यापकत्वं पत्तघ्मत्वमित्यथः ॥ २४ ॥
ददितोयं रूपमाह |

साष्यसमानधम धर्मो सपन्तस्तच सवस्मिन्नेकदेशे वा हेतो-
षिः सपन्ते सच्छमिति ॥

समानो धर्मों यस्यासौ समानधर्मा द्िपदादभमादत्निति
aan बहग्रोहिसमासान्तादन्‌ | ततः साध्यपदेन सह तत्पुरुषः |

१०२ न्यायतात्पथदो पिका |

ततः साध्येन सह यस्तुल्यधर्मा स सपन्तो भवति। aafa सथ्त
समस्ते एकदेशे वा हेतीयी हत्तिः सा aaa ae vafa २५॥
Bald रूपं Vay |

साध्यव्यात्रत्तघर्मा wal विपक्षः aa स्वस्मिन्‌ fares डतो
रत्तिविंपक्तादया्त्तिरिति॥

साध्याद्रारत्तघर्मा सा्यव्यावरत्तधम साध्यशून्य इत्यथ; । स
तादशो fara इत्युच्यते । तत्र समस्तऽपि तिप्त हेतोरहत्ति-
fguarentafadata |

Ra walla पदं व्यत्िरिकष्टष्टान्तं विनापि azarae तनेति
वचनाटेव व्यापि; सिद्यतौति सुगतमतप्रतिक्तेपार्थम्‌ । धर्मिणं
विना वचनमाचेण साप्यसिद्धयभावात्‌। अन्यथा बद्िमद्तावं
धूम्द्वाव इति वचनादेव व्यास्षिसिद्वावन्वयदष्टान्तस्याप्यनभ्युप
waaay इलि | २६ ॥

चतुघं रूपं समंथयतं |

प्रमाणाविरोधिनि प्रतिन्नालाथं हतोवृत्तिरवाधितविषयत्व-
fafa ॥

प्रमाणानि प्रव्यक्लादोनि तैरविरोधः प्रमाण्णविराधस्तदति
प्रतिज्गाताघं नित्यत्वादिषन्यके शब्दादौ हेत्य afa: साऽबाधित-“
विषयत्वे भवति ! इदं च रूपं तैरूप्यवादिभिरवश्यमभ्युप्रमन्तव्य-
मन्यथा ईतोर्बाधघुयेजजरत्वापातात्‌ । अ्रविनाभरूतस्य Fat!
कथं बाध दति चत्‌} यदि चेरूप्यमात्रमेवाविनाभावस्तदास्येव
बाधो यथानुष्णोऽयमग्निः कतकल्वःदित्यस्यैव । अथान्यत्‌ किञ्चिद

अनुमानपरिचच्छेटः | १०२

विनाभावस्तदा चंरूप्यान्न किञिटन्यदुक्तमिलि ईतोबाध-
Wea एव |

ननु werarfefatia: fa aaa दोषः किंवा ear: |
उच्यते । न पक्तस्य दौषोऽनुमेयस्य arzawaTg । नापि Sat: |
स्वविषये तस्य सामथ्यात्‌ विषयान्तरे सवेस्यैवासामष्यात्‌ | किन्तु
प्रतिपादयितुरिदं दूषणम्‌ यः साधनमविषये प्रयुङ्क्त । यदि
प्रतिन्नाला्थप्रतौ तियोग्यता विरहः प्रतिज्ञालायप्रतिघादनयोग्यता-
farsa दोपोऽभिसतस्तदा कमकरण्योरपि स स्यादिति

इनो वघ विध्वंसाथेमवाधितविष्रयत्वमद्धोकायंसिति ॥ २७ ॥
पञ्चमं रूपं प्रपञ्चयति
साध्यतददिषरेोतयो; साघनस्यालिरूपत्वमस्रतिपचत्वसिति i

साध्यं शब्दादेनित्यल्वादिकं तददिपरौनमनित्यलादिकं तयोः ।
साधनस्य कछतकत्वादेयत्पत्तधमं तसपत्ते सत्व विपल्नाद पा हत्तिलक्तण-
चतिरूपत्वरादित्यं तदसग्मरतिपच्नलं भवति! विदुषा स्वमाध्य-
साधनाय स तुमे amet यः परस्यषपि वदतस्तव तिरूपो
भूत्वा परप्रच्तसिद्य कल्पते | यथा यहे दाध्ययनं तदेदाध्ययनपूवेकं
बेदा्ययनव्वाद्दिदानीन्तनवदाध्ययनवत्‌। रएतागो Sq: GIy
हिरूपः स्थात्‌ । यथा यद्ेदाध्ययनं az गुवेध्ययनपूवकं वेदा-
ध्ययनत्वादिदानौन्तनवेदाध्ययनवत्‌ इति ॥ र्द ॥

श्रन्वेयव्यत्तिरेकैष्णवान्तरमेदावाद।

a दिविघधः सप्र्तव्र्तिमैदादिति॥

१०४ न्धायतात्पवदटौप्िका ।

aaa इति दृष्टान्तम्ततर सवैस्मित्ररकदेगे वा या हत्ति-
Mk सवसपक्तव्यापकसपरसेकदे्व्यापकभेदादन्वयव्य तिरेक
feat भिद्यत इत्यः ॥ २९ ॥
तत्राद्यं भेदमुदाद्रति।

लद्यधानित्यः we: कायलादिति सवेसपक्तव्यापक दति ॥%

अत्र शब्दस्यानित्यत्वे साध्येऽनित्यलाक्रान्तो a: स सर्दऽपि
सपक्षस्ततर घटादौ सवंत कायेल्मस्तोति wal Twa:
सवेसपक्तव्यापकोऽन्वयव्यतिरेकी |

अनित्यत्वन्लत्न age सति कारणाधोनः खरूपनाशो

विबक्तितन्तेन |

प्रागभावस्य नश्वरस्यापि का्यलाभावेनासौ डतु: सबेसपक्त-
व्याप्रको न भवतौति न वाच्यम्‌ । तस्य प्रागुक्तानित्यललंक्तए-
alata तथा कायंल्लमपि aga सति कारणाघोनः ara
लाभस्तन कार्वतवेऽप्यनित्यत्रगून्येन Wasa प्रसतुलहेतोनानेकान्ति-
कत्वं तस्यावर्तुलादिलि॥ २० ॥

दितौयं मदमद |

सामान्यवत्त्वे सत्यस्मदादिवाश्न्दरियग्राह्मलादिति सपन्नैक-
eunafafzfa ii

wa weisfaa इति uraa ufaa सामान्धवच्े
सत्यस्मदादौत्यादि 34:1 aafeamaerfeua मनद्न्दरियः

* The word gay in स॒त्भमपत्तव्यापकः 1४ omitted in our text
[ Vide p, 6. L138 |

अनुमानपरिच्छटदः। १०५

wan नित्येनातसनानकान्तिकत्वं स्यात्तत्रि्रत्ये च बाद्नतिपदम्‌ |
तधापि योगिनां बा्यन्दरथग्राद्यनित्येः परमाणभिव्यभिचार.
स्तदप्रतुच्ये भस्मदादोति पदम्‌ । न च तेऽस्मदादिबाद्येन्दरिय-
we: । एवमष्यस्मदादिवाद्यन्द्रियय्राद्यण निल्येन सामान्येनति-
व्यासिस्तदपासये सामान्यवच्व सतौति पदम्‌ । न च सामान्ये
MRA अनवस्थादौख्यानुषङ्गत्‌ | ऋत शब्दस्या नित्यत्व साध्ये
यावाननित्यः पक्नस्तावान्‌ सर्वोऽपि aoa घटादावयं हेतुरस्ति
सुखादौ नास्ति तस्यान्तःकरणषव्यत्वात्‌ ! ततः सपक्तैकदेशह त्ति
a हेतोः । अनयोदयोरपि ₹तलोरन्वयव्यतिरेकित्वादयतिरेकः
सखयमभ्युद्यः |

ननु पन्ते भागासिदत्ववत्‌ सपर्चकदेणव्तित्वेमपि Zaieta
इति aq न । भागासिदत्वे हेतोः सखरूपमेव न स्यात्‌ सपर्क-
enafaa तु को दोषः। fa खरूप्हानिः साध्यासाधकत्वं
वा| नाद्यः कल्यः पच्तघमत्वनेव तस्य निर्खोतत्वात्‌ । न दितौयोऽ-
विनाभावैनेव तस्य व्यवच्छित्रेललात्‌ । किञ्च यदि सपर्चैकदटेश-
afacfa दीषस्तदा यस्य स्वेथा सपक्तएव नास्ति स॒ कीवनल-
व्यतिरेको कथं प्रामारसङ्करटमाटौकतेति वििदेतत्‌ uae ॥

ay केवलान्वयिनं लक्षयति |

waar: सपत्च्त्तिरवि दयमानविपन्तः केवलान्वयौ ya-

afefaa दति ॥

« In oue text the word “gq? is added befyre the word
पूषवददिविधः { Vide page 6, Line 16}.

१४

१०६ न्यायतात्यदौपिका |

केवलान्वयोति शब्दाः पूववत्‌ यो Bq: पत्तं व्याप्नोति
सप्ते च वत्तते विपन्नो यस्य नास्त्येव स व्यतिरेकन्या्षयभावात्‌
केवलान्वयोत्युखते | पचतव्यापकः कैवन्तान्वयोति क्रते व्छतिरेकिरि
अतिव्यासिस्तद्रवच्छित्ये सपत्चहतत्तिरिति पदम्‌ ¦ अअ्रन्वयव्यति.
tfarufanafanfatesr श्रविद्यमानविपक्तेति पदम्‌ । तथानुक्-
मपि कालात्ययोपदिष्टल्रादिदोषापनुच्यं ्रवाधितविषयत्वास्मति-
wad सतोति विगेषरएमिह कै वलव्यतिरेकिखि च विन्नम्‌ ।
केवलान्वयोत्यनेन ये न विना केनचित्‌ कस्थचिदभावो ह्ाविना-
भाव इति व्युत्पत्तिवनलमवनम्बसाना व्यतिरेकव्यासिभेवे मन्वते
तान्निराचष्टे। अभावस्य भावपूवेकत्वेन व्यतिरेकव्यासेरन्बध-
पूवकल्वात्‌ । ततो विपक्नादयाहत्तिविकलचातृरूप्यशालौ Haar.
न्वग्ोत्युक्तम्‌ | स च yaafefa अन्वयव्यतिरेकिवत्‌ सबेसपरच-
व्यापरकमपन्नेकदेशचत्रन्तिभेदाद्धा भवति | २२ ॥

तत्राद्यं मेदमुटादरति।

तद्यथा विवादाश्पदौभूनान्वदटृ्टादोनि कस्यचिन्प्रत्यन्नापि
प्रमेयत्वात्‌ करतलादिवद्िति स्वेसपत्तव्यापक इति ॥

युण्यपापसवग्लरादोनामटृष्टानां प्रत्यन्नत्वं मोमांसका a
मन्वते | तान्‌ प्रति नेयायिकाऽनुमानयति धिवादेत्यादि। अवरा

दृष्टादौनां प्रमेयल्ादेतोः कस्यविद्‌ stone: प्रत्यक्षत्वे साध्यते|

* The reading adopted by the commentator here, dilfers sutt

what from our text ¢ See page 6. Line 18).

अनुमानपरिच्छदः। १०७

aa करतलादौनि waaay कस्यचिश्मल्यच्षारणि तथा secret
न्यपि ava; प्रत्यक्ञाणि भवन्तोत्ययः। अयञ्च हेतुः समस्तवसत-
स्तोमस्य प्रमेयलाक्रान््या सवसपक्तव्यापकस्तथा कस्य चि द्रत्यत्ततसे
wae wade कस्यापि वस्तुनोऽभावादटेवाविद्यमानविपक्षख

केवलान्वयिनः प्रधमो भेदो sr: ॥ २२॥

हितोयं veqerecta |

सेव प्रतिज्ञा मोमांसकानामप्रल्यन्तत्वात्‌ wawarfeatefa

सपत्तेकट्शवसिरिति।

अत्र विवादासख्दोभ्रतान्यदृष्टादौनौत्यादि ura प्रतिन्ना-
तानि म्नोमांसकानामप्रत्यचत्वादिति रतुना कस्यचिद्प्रत्यत्ताणि
साध्यन्ते | यथास्मतुखानि मौमांसकानामप्र्क्ताणयपि भ्रस्त्‌-
waaay तथादृष्टारैनि मोमांसकाप्रत्यक्षाणि कस्यचिद्‌
fae: प्रत्यक्नाणि भवन्तोव्यथेः, कस्यचित्‌ wsaae
सव्त्ापि विद्यमानत्वात्‌ अरविदयामानविपत्तो घटादौ मोमा
सकानामप्रत्यन्तत्वस्य Satara सपक्तकदेवश्षौं केवलान्वयिनो
sa fetal मेदः। मौमांसकानामप्रत्यत्ततन्त्त मौमांसक्त-
प्रतयत्तातिरिक्तप्रभाण्ग्राह्मलं विवक्तितसन्यथा मोमांसकाकां
प्रत्य क्ष्त्वनिपेधन तदयतिरिक्तयुरुषप्रत्यच्त्स्य हेतुत्वे साध्यवेरशिष्यं
स्याव्रिपेधमातचस्य च तुत्वे शशविषाणादिना व्यभिचारो wane
मोम।सकाप्रत्यच्लेऽपि कस्य चिदप्रत्यत्तत्वात्‌ । न च Raat
न प्रमाणमिति वाचम्‌ | व्यतिरेकव्याक्षयभावेऽपि नस्य प्रमाण

र
१०८ न्याय तात्मव्यट)पिका 1

प्रतिष्ठितल्लात्‌ | aatfe केवन्तान्वयो प्रमाणं सम्यगविनाभाव
बलेनार्॑प्रतिपादकत्वात्‌ | अन्बथव्यतिरेकिवदिति ॥ ३४ ॥
कीवन्व्य तिरक गं aaata ।

पक्चव्यापकोऽविद्यमाएनसपक्ौ fardtenaa: केवलव्यति-
रेकीति ॥

यो हेतुः ua व्याप्रोति यश्च सपक्तविकलो यश्च विपक्लाद्या-
न्तः सं कैवलव्यतिरेकीौ भवलि । पन्लव्यापकः कैवलब्यतिरेकति
लक्षणे क्रतं केवलान्वय्यादावतिव्यास्िस्तत्रिहच्ये अविद्यमान-
सपक्तेतिपदम्‌ । तथापि विरुदेऽतिव्यािस्तदपोहाध विपक्ता-
alan इति पदम्‌ । एतेन केवलव्यतिरेकी) सपक्ते स्वल क-
रूुपविकलचातूर्प्यभाग्भवतो त्यक्तम्‌ ॥ २५ ॥

केवन्तव्यतिरेको दधा wagiaal श्रप्रसद्गोत्रयौ च। aa
प्रागप्रसङ्कोन्नयिनमाद।

यथा सवे वित्कन्तुपूवेकं सवं काय्यं कादाचित्कत्वात्‌ । यत्सवै-
वित्कन्तपूवकं न भवति तत्र कादाचित्कं यथाकाश्ारौति ॥

यः खश्टिमीण्वरकत्तकां न सनुते तं प्रतोदमनुमानम्‌।
अते fae: सर्वस्य कायस्य सव॑वित्व्तपूकत्वं सरवन्नदेतुकलतं
साध्यं aa भगवतः सिरूलासच्िद्ौ्षाभ्यां मवनाभवनरूपं
कादाचित्कल्व॒व्यक्तभेव । यत्व वित्कर्तैपूवेकं न भवति aa

* The reading adopted by the commentator here differs ५७।॥1९

what from our text | See pave, 7, line 2-5 |

श्रनुमानपरिच्छट्‌ः। १०९

काटाचित्तमिति साध्याभावपूवकः भाधनाभावो व्यतिरेक-
व्या्चिः। आकाशदोति व्यतिरेकटश्न्तः |

अतर सर्वस्य कायस्य पक्नौकतत्वादेव सपक्ताभावएदन्वयनव्याधि-
नः भवत्येव |

ननृटकाच्ादरणकाय्यस्यासवेविदस्पमदादिक ट AHA प्रस्यते-
णौ पलश्भा ग्रत्यकत्षनाधितः पत्त दूति aa. anfa तस्यापि
सञ्यवित्वादन्यथा यदि ada न ज्ञायेत afe न क्रियेत
क्रियाया ज्नधिपूञ्चकत्वात्‌ |

न॒ चवं यत्कि्ित्कर्चपूव्मैकं साध्यं स्याद्विपक्ते बाधक
सहितस्येव केवनव्यतिरेकिणः साध्यसाघकत्वाभ्युप्रगमात्‌ |

ततएव शशविषागादिपून्वकत्वमयि माध्यं निरस्तं ज्ञेयम्‌ |
तदभावे तदुत्पाद्यस्य कस्याप्यभावात्‌ | सव्मविदभावे तु काञ-
वेचित्रयमेव न स्थात्‌ एतेन केवलव्यतिरेकी anafea एव
प्रमाणं भवलतोत्युक्तम्‌ | अन्वयाभावात्‌ केवलव्यतिरेकाप्रमामिति
चेत्र । व्यतिरेकाभावे केवलान्वयिनोऽप्यप्रामाख्यप्रसङ्गात्‌ | ततः
कैवलव्यतिरेकौ प्रमागमवाधितविषयत्वात्‌ प्रतिपक्षे सति aay.
मिपक्तादप्राहत्तत्वादन्वयव्यतिरेकिवदिति ॥ २६ ॥

प्रसङ्गोब्रेयिनमाडह।

प्रसङ्कहारेण वा यथा नेदं निरामकं जौोवच्छरौरमप्राणादि-
मचप्रसङ्गल्लो्टवदितलौति ॥

WARN एव इारमुपायस्तन प्रमङ्गशब्दीपादानेनेत्यथः |
द्दमनुमानं नेरात्रावादिनं प्रति! यदि जीवतां शरौरं निरात्मकं

११० TAA AS पिका)

स्यात्तहि लोष्टवदग्राणशादिमइयेदप्राणादिमक्वेन लोष्टस्य निरा-
o tt
wag enaifefa areata: |
aiafefa पदं शवत्वपरिदाराथम्‌ । प्रयोमस्ति्यम्‌ । x
जोवच्छरोरं aaa प्राणादिमच्वात्‌ यत्र सामकं aa प्राणदि-
waar लोष्टसिति ॥ २७॥

अधुना सम्य गषेतुस्वरूपगप्रतिप्यै Farrar व्याचिख्यासु-
स्तान्‌ प्रस्तावयति |

एतेन हेत्राभासानामदेतुतलसुक्तं भवतौति ॥

एतेन ₹हतुसखरूपभगनेन रेत्वाभासानामहेतुष्वमुक्तम्‌ । हतु-
सत्तणरद्ितत्वादिति भावः pat i

तेषां लकणमाह |
SAAT sar डहेतुवदवभासमाना हेत्वाभासा इति ॥

हेतलक्षखं प्रागुपवरखितं पाञ्चरूप्यं चादृरूप्यं वा। तेनं
धिकला;ः प्रम्यन्तत्रेन ठलीयान्तल्वेन वा हेतुवत्‌ स्फ़रन्तो.
भा = ९) ~
satgaat हेत्वाभासा भवन्तौव्यथः। हेत्वाभासा इति aat
छते ara वचस्तजरिह््यथं हेतुवदवभासमाना इति पदम्‌|
सम्यग्घतावतिव्यासिच्छिदे हेतुलक्षणरदिता इति पदम्‌ |
खतुलक्षणरद्ितत्वं तु gqufafta सव्यैतराप्यस्तोति as
हत्वाभासत्वभिदे हेतुवदवभासमाना इति पदम्‌ ॥ ३९ ॥

aq aaa anata निदिशनि।

अनुमानपरि च्छेदः | १११

श्र सिद्विरदानेकान्तिकानध्यवसितकालात्ययापदिषटप्रकर-
wart ofa u
अरसिद्धश्च विरुदश्चत्यादिदन्दः। एषां पदार्थो निजलक्षण
wad | असिद्ादिनामानः षट्‌ Sanat water: ॥ ४० ॥
afag लक्षयति |
aatfafaauaatactas इति |
तत्रेति षटसु हेत्वाभासेषु । सिद्धति यः स faat न
सिडोऽसिदः । afafaar सन्दिग्धा विप्रतिपन्ना वा पत्ते ठ्तस्य
स रेतुरसिदनामा ganna भवति। पक्त्वत्तिरसिद् इत्युक्त
सस्यगरतावप्यसिदतवं स्यात्तत्रिहत्ये अनिश्चितेति पदम्‌| यस्य
हेतोः vara सन्दिग्धं सोऽसिह इत्यथैः ॥ ४१ ॥
विक्डं aaafa |
poafaraaita वत्तमानो fas इति ॥
साध्यं विरूकदोति विरुदः | यो हतुः सपक्षे सत्यसति वा
ua विपक्षे एव च प्रवत्तते a विरुचनामा Farad भवति ।
यक्त एव वत्तमानौ विसद्ध॒इल्युकतेऽनध्यवसितेऽपि विरुतं
स्यात्तदपो हाय faqafa पदम्‌ । एवकारः सपक्तव्यातर्तिपत्त्‌-
विपन्तप्रहत्तिप्रतिपत्छधेः ॥ ४२ ॥

# The reading शने चानेकप्रकाराः“ is added in var text before the
reading adopted by the commentator here. | See p 7. ~ 9 |

t Inour text the word "तुः" is added before the word “farege”
(See p. 7. Line 11},

११२ न्यायतात्पथदौपिक।

अनैकान्तिकं प्रकटयति!
पकत्तस पन्तं विपत्तहत्तिरनेकान्तिक इति ॥
एकस्मित्रन्ते साध्ये नियत रएेकान्तिकस्तददिपय्येस्तोऽनेका-
feat यो हेतुः पक्षत्रयं व्याप्नोति सोऽनकान्तिको भवति।
पक्तिरिति कतेऽनष्यवसि तत्वं arafaae सपक्तेति पदम्‌ |
सभ्यग्षेतावतिव्धा्षिव्यवच्छि्ये विपक्तेति पदम्‌ ॥ ४२ ॥
अनध्यवर्सितं प्रकाशयति |
साध्यासाघ्कः पत्त एव वत्तमानोऽनध्यवसित इति ॥
यो #4: सपक्तविपक्तयोः सतोरसतावां न भवति)
कैवलं ud व्याप्नोति स सजातोयविजातोयव्यातसित्वेना-
जिशितोऽनध्यवसितनामको हेलाभासौी भवति। पक्त एव
वर्तमान इत्युक्ते केवलव्यतिरेक्चप्वनध्यवसितः स्यात्तदपास्तं
साध्यासाधक इति पदम्‌ ॥ ४४ |
कालात्ययापदिष्टमाचषटे ।
प्रमाण बाधिते पक्ते बत्तमानो हेतुः कालात्ययापदिष्ट इति ॥
प्रमाण्णनुपहतपच्योपन्यासानन्तरं हेतूपन्धासषस्य समयः काल-
weaa तदतिक्रमे सत्यपदिष्टः कालात्ययापदिष्टः waartfe-
प्रमाणबाधिते प्ते यो हतुर्बत्तते स॒ कालात्ययाप्रदिष्येः
भवलि । सम्यग्रैतोः कालात्ययापदिष्टत्लनिह्यधं प्रमाण
बार्धितेति पदम्‌ ॥ ४५॥
yaad aaata |

स्वधरपक्र्सिद्ावपि त्रिरूपो हेतुः प्रकरणसम इति॥

अनुमानपरिच्छदः। ११२

प्रकरणे पक्त प्रतिपन्ने च विरेषानुपलभ्रात्‌ समः प्रकरण-
Wi समलं तु पक्षघश्मत्र-सपच्चेसक्छल-विपत्तादयाव्रत्तिलन्नण-
वैरूप्येण विज्ञेयम्‌ । यो हेतुः खपक्तपरपन्नयोः साधनाय चैर्प्य-
वान्‌ सर प्रकरणसमो भवति।

ननु यरि mana उतोयधोक्रलन्नणत्वमवगतं तदा तेन
योऽ; समर्थितः स त्वेति न ददितोयस्य प्रयोगः प्राप्रोति
प्रतिपत्तिवाधितलात्‌ ।

अथ प्राक्तनो यथोक्तलन्लणो नं भवति तदानौमसिदत्वादि-
दोषः स्यान्न प्रकरण्समत्वमिति Fai साध्यतदिपरोते प्रति
जैरूप्यवत्तया साध्यासाधकलेन तस्य हेत्ाभासत्वात्‌ | स चा-
faufea: पथगेवानिवितपच्हत्तित्वादिलच्तणानाक्रान्तला-
दिति॥४६॥

संप्रलयेषां कतिधयनिदभैननिदभेना्ं area वक्लमशक्यत्व-
मावेदयति।

यदपि चैषां aa मेदा अ्रनन्तत्वान्न शक्यन्ते वक्तं तथापि
wai टृ्टिमाचिलख कियन्तो मेदाः प्रदश्येन्त इति ॥

आआनन्त्यास्ष्यैभेदान्‌ वक्घुमयदि्टतया शिष्यसेमुषोहद्धय कति-
ward भेदान्‌ निदभेयिष्यामौति भावः ॥ ४७ ॥

तन्नासिदभेदानादइ |

श्रसिडभेदास्तावत्‌ । सखरूपासिद्धा यथानित्यः we: arge-
त्वादिति ॥

सखरूपेणासिदधः स्वरूपासिद्ध: अत शब्दस्यानित्यते साध्ये

१५

१९४ न्यायतात्पथ्यदौपिका ।

agi खरूपे णासिद्धं शब्दस्या चान्लुषल्रात्‌ । डेतुख fafaa
afaranaa प्रसिद्ध एव गवेष्यते ॥ ४८ ॥
facia Hears |
व्थधिकरण(सिद्ो यथानित्यः we: पटस्य छतकत्वादिति॥
प्ादिषटन्तमधिकरणं यस्यासौ व्यधिकरणः व्धधिकरणश्ा-
arfarafa व्यधिकरणासिद्धः। परक््यतिरिक्ताधार दरत्यधः।
अर पटस्य wana शब्दस्य किमायातं नद्यन्यक्ततकत्वनान्ोः
नित्यो भवति | चेतरभुक्तौ भित्तस्य ठभिप्रसङ्गात्‌ ॥ ४९ ॥
aaa मेदं भणति |
fatenfadt यथानित्यः शब्दः सामान्यवस्वे सति argu
त्वादिति ॥
विशेष्येण चाक्तुषत्वलक्षणेनासिडो fanuifas: | यद्यपि
चा्लुषत्वं me wean एवासिद्धं तथाप्यत्र विरेष्यतया तदुपा-
दानाद्दिगरेष्यासिदत्वं हेतोः सामान्यं चात्तुषमस्ति न च
तद नित्यं तद्र्वच्छछदाथं WIAA सतोति पट ग्रहणम्‌ ॥ ५० ॥
aqua मेदं समथेयति ।
विशेषणा सिद्धो यथानित्यः अब्दश्ाच्लुषत्वे सति सामान्येव
स्वात्‌ ॥
argqaa सतोति विथेषणेनासिद्दो विशेषणासिद्वः
सामान्यवत्वारिति प्रदं प्राग्वत्‌ ॥ ue
पञ्चमं भद प्रपञ्चयति |
भागासिष्धो यथानित्यः शब्दः प्रयन्नानन्तरोयकत्वादिति ॥

अनुभ्रानपरिच्छद्‌, | १११५

भागी पर्तेकदेशेऽसिदो armas: | प्रयत्नः शब्दजनको
व्याप्रारस्तदनन्तरं भवः प्रयज्ञानम्तरोयकस्तङ्गावात्‌। कः प्रयतः
शरब्टोत्पत्ताविति चेत्‌ । उच्यते)

शब्दो वर्णवणर॑त्कतया देधा। श्रकारादिवर्णत्कस्तदि-
तरः शङ्यदिषतुरवर्णणव्मकः। तत्र॒ वरणणीमकस्योत््तिरेवम्‌ |
अममनसोः संयोगात्‌ Wate वणोञ्चारणेच्छास्तदतु wa-
स्तभपेच्यमाणादातवायुसंयोगादायुकमस्य स We गच्छन्‌ कण्डा-
टोनभिदन्ति | ततः खानवाग्रुसंयो गापेक्तात्‌ खानाकाशसंयो गात्‌
बर्णीत्पत्तिः । अवर्णेमकसु मेरोदण्डसंयो गाद्पेन्लाङ्गेयी काश-
संयोगादे खुपवेविभागापे्षात्पर्वा काश्चविभागाच्चोत्पदयते दति । ईशं
प्रयन्नानन्तरौयकत्वमाद एव wet विदाते न दितोधदतोयशनब्दादौ
तैषां wea |

तथाच प्र्स्तपादभाषयम्‌ । “were संयो गविभामनिष्पत्रा-
हौचोसन्तानवच्छन्दसन्तान इति" 1 यथा जलवोच्ास्त व्यवहितं
देशे वोश्यन्तरसुपजायते ततोऽन्यनत्ततोऽप्यन्ध दित्यनेन क्रमेण वौची-
सन्तानो भवति । तथा शब्द्‌ादुत्मन्रात्तटव्यवद्ितं SH शब्दान्तरं
ततोऽन्यत्ततोऽप्यन्यदित्यनेन क्रमेण शब्द्सन्तानो भवतीत्य |

शब्दात्कथं शष्दोत्य्तिरिति चेत्‌) ग्रोतशब्दधो निष्कियतवेन
गमनागमनाभावादिन्द्रियाणं प्राप्यकारिलत्‌ प्रकारान्तरेण चानु-
पलग्बारौ चोसन्ताने खोत्पत्तिटेगे विनश्यन्तोनामपि वौचौनां
खासन्रदेथे सखसटशकायारस्रपरम्भरयान्यदेशप्रासिदभेनाच्छन्दी
aa wees: परिकल्पते । न चानवस्था यावचत्निमित्त

११६ न्याथतात्पथ्चदोपिका |

कारकभूतकोहढवातानुवत्तनं शब्द्‌ सन्तानोपलम्भात्‌ । श्रतएव
प्रतिवातं न शब्दौप्रलग्धः। कोष्ठवायुप्रतिघातादिति ॥ ५४२ i
षष्ठं भेदं व्याचष्टे |
्रख्मयासिद्धो यधास्ति प्रधामं विश्वपरिणामिलादिति॥
अआआखयेणासिद्धः आरख्यासिदः। सांख्यमते इदं विश्व
प्रधानाककं प्रधानं च सुखदुःखमोदहसखभावानां सत्तरजस्तमसां
साम्यावस्या प्रक्षतिरुच्यते । प्रधानस्य खरूपं चैतत्‌ |
तिगुणम विवेकि विषयः सामान्यमचेतनं प्रसबधघ्मिं |
व्यक्तं तधा प्रधानं तददिपरोतस्तथा च पुमान्‌ ॥
fag परिणामोःऽस्त्यस्य विश्वपरिणासि तङ्खावस्तच्लं॑तस्माद्धिश्व-
परिशाभिलवाडेतोरस्य प्रधानस्वास्तितं यदा सांख्येन साध्यते
तदा नैयायिकमते तस्मासिडत्वात्‌ तन्निष्ठो हेतुराखयासिदः
स्यादिति i ५३॥
सप्तमं भेटमभिधत्ते)
अश्रयेकदेशासिद्धो यथा नित्याः प्रधानपुरुपेश्वरा श्रकतक-
लादिति॥
Ma पक्तौलतानां प्रधामादौनां मध्यै प्रधानस्यैकदेशस्य
नैयायिकमते असिदत्वादा खयेकदेशासिदत्वं हतो; ॥ ५४ ॥
अष्टमं मेदं व्याचष्टे ।
व्यधैविशेष्मा सिद्धो यथानित्यः शब्दः कषतकत्वे सति सामान्य
वक्वादिति ॥
व्यधेतिशेष्यश्चासावसिददेति frag: । sa शब्दस्य लंतक-

श्रनुमानपरिच्छेदः। ११७

सनैवानित्यत्वसिदौ सामान्धवक्छमिति विशेष्यं व्यर्थम्‌ । wat-
तरच च व्यधेमिति पदं विेष्यासिद्दविशेषणासिदव्यव-
SETA ॥ ५५ ॥
नवमं मेदं भणति।
व्यथेविरेषणासिद्ो यधा अनित्यः शब्दः सामान्यवस्चे सति
क्षेतकात्वाष्दिति ॥
व्यथं विशेषणषासावसिद्रञेति समासः ¦ watfa सामान्ध-
बच्वेभिति विशेषणं व्यर्थम्‌ ¦ इह yeaa च छतकलत्वस्यासिदलं
नित्यत्वा यपेक्तयान्यथा व्यध्रविेव्तवं व्य्तियेषण्लं च स्यान्न
त्सिद्त्वमिति ॥ ५६ ॥
दशमं सेदं दिश्ति ।
%सन्दिग्धासिद्ो यथा धूमवाप्मादिविवेकानिश्चये कथिदाहा-
ग्निमानयं प्रदेशो धूमवच्वादिति ॥
किमयं धूमो बाष्पो Fas साधनेऽनिशिते सत्यत्र प्रयुक्त
yaaa हेतुः सन्दिग्धासिद्धो भवति । एतेन साधनं निश्चितमेव
प्रयोक्षव्यं नान्ययेव्युक्लम्‌ ॥ ५७ ॥
एकादशं He प्रकाश्यति।
सन्दिग्ध विशेष्यासिद्धो वधाद्यापि रागादियुक्तः कपिलः
yaa †'सत्यद्याप्यनुत्पन्रतस्छन्नञानत्वादिति ॥

ere ee -- -~ ~ athe ~र ~~ = ~ ow

* Yhe reading adopted by the counneutator here differs some
what from the text (See page 8, Line 11 },
T The word अद्यापि is omitted in the text (Sue ps, 1, 14.

११द्‌ न्यायतात्पयरौपिका |

sa कपिलस्य रागादियुक्ततवं साध्यम्‌, कपिलोऽपि afe-
चिन्रोरामः स्यात्ततः सिदसाष्यत्वं भवेत्तदपोह्ायथं पर्चेऽदयापौति
पदम्‌ | घटादिना व्यभिचारनिष्ठच्ये gerd सति पदम्‌।
तथानुत्यत्रतच्न्नानत्वा दिल्युक्तं महायोगिनामनुत्पन्नत्वन्नानल-
ऽपि नौगागलवात्तेव्यभिचारः स्यात्ततरिठन्ये हेतावप्यद्यापौति पदटम्‌।
प्रचानुत्यनत्रतच्छन्नानत्वं fare सन्दिग्धं को वेदाद्यापि कपिलं
उत्पन्रतस्वज्ञानोऽन्यथा वेति सन्दिग्ध विरष्याससिो हतुः ॥ si

हादशं मेदं wate |

सन्दिर्धविशेषण्णासिद्धो यथाद्यापि रगादियुक्तः कपिलः
wae तत्वश्नानरहितति सति पुरुषत्वादिति॥

्रत्ाप्यद्यापौति प्राग्वत्‌ । तत्वज्नानरदितलस्य कादाचित्कले
रागादियुक्तत्वं न सिहदिति सब्वदेति पदम्‌ । we सन्पैदा तच्च.
क्ञानरदह्िततं fata सन्दिग्धम्‌ at ae कपिलः waa
तलत्नक्नानरहितोऽन्यद्या वेति ॥ ५८९ ॥

ननु परेरभयासिद्ान्यतरासिद्तयाऽसिन्गस्य देविध्यमभिहितं
तदत्र RATA इत्याह |

एतेऽसिद्धमेदा यदोभयवाद्यसिदखेन विवक्तितास्तदटोभयाः
सिद्धा भवन्ति | यदाल्न्यतरवायसिहत्वन विवस्ितास्तटान्यतर
सिद भवन्तोति a

# The commentator his not given exansples of faggfatierfst
and faagfaavaifag which are mentioned in the text (See page §
Line 16-19 },

अनुमानप्ररिच्च्छदः । ११९

प्रागुक्ता एते दादशासिडभेदा अनित्यः we: arquarfe-
ल्यादिवद्यदा वादिप्रतिवादिनोरसिदल्ेन वक्वंमिष्टास्तदोभया-
fast भवत्ति। यदा तु वादिप्रतिवादिनोरेकतरासिदलेन
मोप्नांसकं प्रति शब्दोऽनित्यः wanarfearfeafaufataat-
स्तदान्यतरासिद्धा भवन्तोच्छयः ! अनयोर्मध्ये ब्रन्यतरासिचः प्रति-
कार्यो भवति । हेतवन्तरेण तस्थ साधयितु शक्यत्वात्‌ | तदुकम्‌ |

योऽपि तावत्‌ स्वयं सिद्धः प्रासिद्ोऽभिधोयते |
भवेत्तत्र प्रतोकारः ततोऽसिद्धेऽपि का क्रिया॥ ६०॥

एवं दादशासिदमेदानभिघाय विरुदमेदानाद |

faavaerq सति सपन्ते चत्वारो विधाः । aafaqa-
व्यापको यथा नित्यः शब्द; कायत्वादिति a

विरूढमेदा उच्यन्ते इति शेषः, तु शब्टोऽसिदादिरुदव्यव-
wea.) विरुदमेदास्तु ana सत्यसति च भवन्ति| ततः
प्राक्‌ प्राचो मेदान्‌ व्याचष्टे सति सपन्ते इत्यादि । wa काय्यल-
लकच्तणो हेतुः ua we विपत्तं घटादौ च ana) शरामादौ
सपक्षे सत्यपि न वर्तत इति विरुदो Sq.) कार्यत्वं तु प्रागसतः
सत्तासमवायः | तच प्रध्न॑सादिषु नास्तोति काय्येलदेलो विरुदत्व-
भेवान्यथाकारणात्‌ स्वात्मलाभः का्यलमिति काय्येलनलच्तणे
aa प्रध्वंसादिषु तत्सन्तेनानेकान्तिकत्वं स्यात्‌ ॥ ६१ ॥

हितोयं मेदमाद |

विपरतेकदेश्च त्तिः carat यथा नित्यः गन्द सामान्ध-

aa सत्यस्मटादिबाद्चेन्द्रियय्राद्यत्वादिति ॥

१२० न्यायतात्पव्येरोपिका |

अत्र बाद्यन्द्रिय्राश्यत्वादिद्युक्ते योगिवबाद्येन्द्रियग्राद्यैः पर-
माभिः सपत्तत्तितवाहिसद्रतवं न स्यादित्यस्मदादिग्रडणम्‌ ।
अस्मदादिबाद्यन्द्रियग्राद्यत्वं सामान्येऽप्यस्तोति सामान्यवक्तं
सतौति पदम्‌ । अयं हेतुविंपचे घटादावस्ति सुखादौ नास्ति
तस्यान्तःकरणग्राद्यत्वादिति विपक्तैकरेश्वर्त॥ ६२॥

तोयं भेदं व्यनक्ति ।

पक्लविपचै कदेशठत्तियेधा | नित्य; शब्दः प्रय नानन्तरौयक-
त्वादिति a

पक्लौकतेषु Tay Wa एव शब्दे प्रयज्ञानम्तरोयकलं
प्रयन्नतारतम्यानुविधायिल्वमस्ति न दितोयढतोवयादिशष्देषु तेषां
शन्दजत्वादिति पक्तेकदेश्त्तित्वं हेतोः ! तथा face घटादौ
सद्वावात्‌ दणादावसद्धावाच विपर्ैकदटेशह्त्तिलवं चेति ॥ ६२ ॥

चतुथे मेदं समयते ।

परत्तेकदेश्व त्ति पत्तव्यापकौो यथा नित्या पूथिवौ सतक-
त्वादिति॥

ufaat डिधा परमाण कीय्येरूपभेदात्‌ | तथाच प्रशस्तपाद
भाष्यम्‌ । सा feat निता चानित्या च। परमाशणुलक्षणा नित्या
काय्यलक्षण्त्व न्येति |

तत्र परमाणुरूपायां ष्रथिव्यां छतकल्वं नास्ति area.
मस्तोति पक्तंकरेशदठत्तितम्‌ । विपननेऽनित्ये सब्ेत्ापि aan.
ama) एषु चतुष्वपि भरेषु आत्मादौ नित्ये सपक्षे सत्यपि
डेत्वठत्तिव्येक्तेति ॥ ६४ ॥

अनुमानपरिच्छेदः | १२१

afa aad चतुरो विसदभेदानभिधायासति aad तानाह |
असति aoa चतारो विरा; 1 पकत्तविपक्तव्यापकौ यथा
श्राकाश्विगेषगुणः शब्दः प्रमेयत्वादिति ॥
सपक्षेत्वसति चत्वारो विर्मेदा अ्भिधोयन्त इति वाक्चोप-
स्कारः | अलाकाश्विग्रेषगुणत्वं माध्यं aq गब्द्व्यति रि तोऽन्यत्र
क्रापि नास्तोति सपक्षाभावः ! एवसुत्तरेषु त्रिष्वपि हेतुषु ज्यम्‌ ।
हेती; पत्चविपक्तव्याप्रकतवं प्रतौ तमेव ॥ ६५ ॥

दितौयं भदं unfa |

पत्तबिपक्तैक देण त्तियथा , आकाश विशेषगुणः शब्दः प्रयन्ना-
नन्तरोयकंत्वादिति ॥

प्रयल्ञानन्तरौोयकस्य देती; ua प्रधमशब्दे सद्वावाच्छब्दज-
शब्देष्वसद्वादात्‌ अआ्काशविरप्रगुणव्यतिरिक्तं विपन्ने घराटावस्ति-
त्वादात्मादावनस्तित्वाच पत्चविपन्नंकदटेशछ त्त्वम्‌ ॥ ६६ ॥
wala मेदं व्याचष्टे ¦
पत्तव्यापको विप्तेकदेणत्तियेा आकाश्षि्रेषगुणः weet
बाश्ेन्द्रियग्राह्मलादिति ॥

ग्राह्यत्वं ग्रहणयोग्यत्वं॑तत्परोक्ततेषु सर्वेष्वपि qaqa
wana विपक्ते आकाशविशेषगुणलव्यतिरिक्ते घटादौ
ब्चिद्दरियग्राद्मत्वमस्ति सुखादौ नास्ति इति faraatuafa-
। त्वम्‌ ॥ &७ ॥
चतुधमेदमभिदधाति |

६६

१२२ न्यायतात्मयदौपिका 1

विपक्तव्यापकः पर्तैकदेगहस्तियेघा आकाशविगरेषगुणः wets
पदामकलादिति ॥

शब्दो feat पदात्कौऽपदात्मकश्चति। पदं तु सुिङन्तम्‌।
तच्रापदात्मकलत्वं भेव्यदिशब्देष्वस्ति न तदितगेष्वपि इति cae
देगष्ठत्तित्वम्‌ ¦ विप्र्ते आकाश्यविगेषगुणव्यतिरिने स्वंत्रापदा-
aaa व्वक्गमस्तोति बिपक्व्यापकलत्वम्‌ ॥ ६८ ॥

ननु ये पर्तव्यापकास्त एव विस्हभेदा । न परौकटेशत्तथ
afa प्ररं wea |

ननु wat एव विरुचभेदा नान्ये तेषाम सिदलच्णो पपन.
त्वादिति॥

ये सकलं पक्तमक्णुवन्ति त एव॒ विरुदभेदा भवन्ति,
ala पक्तेकदेशव्रत्तयस्तेषाम सिद्लक्षणोपपन्रत्ाद निशितपच्तहत्ति.
aa अतिहत्वं विरुदतच्च faa विरुदभेकस्य न स्यादिति

{य
ATMA: ॥ ae ॥
परिहरति |

aq दोष उभयलक्षणोपपन्रत्लनोभयन्यवेहहारविषयलात्‌
तुलायां प्रभ्राणप्रमेयव्यवेद्ारवदिति ॥

4

असिदविर्दलक्तणोपपन्रत्रनोभयव्यवहारविषयल्रात्‌ एष
aga दोषो न भवतौत्य्धंः। अनर दृष्टान्तं weafa तुलाया-
fafa| यथा एकव तुला डेमादिद्रव्येयत्तादेतुल्राव्ममीय
श्रनयेति ward भवति । दयं शुद्धाशृद्धा घेति यदा परोच्छते तदा

प्रनुभानपरिच्छेदः ) ९१२३

A

प्रमाविषयत्वात्‌ सैव wad wafa | तदरेषामप्युभयव्यवदहा१्‌-
विषयत्वमिति woe ॥

<a विरुडभेदानष्टौ wine संप्रत्यनेकान्तिकमेदानाह |

अनैकान्तिकमेदास्तिति | पन्तव्रयव्याप्रको यथानित्यः शब्दः
प्रभेयल्लादिति ॥

तु शब्दो विरुबादमकान्तिकभेदाघैः। श्रनैकान्तिकमेटा
उच्यन्ते इति वाक्यशेषः । प्रमेयत्वं ua विपत्ते सपन्ते चास्तोति
परचतयव्यापकतवम्‌ ॥ ७१ ॥
fend मेदं भणति |

wasn, सपन्तविपसैकदटेगहेत्तियेधानित्यः ब्दः प्रत्यक्-
सादिति ॥

अत प्रत्यत्तलमस्मदादोद्द्ियग्रहणयोग्यतवं विवत्तितमन्यथा
योगिप्रत्यच्त्वेन waar: | तत्पक्षे सव्वेतराप्यस्ति
अ्रवणग्राह्यत्वात्‌ | सप्तं घटादौ प्रत्यक्ततवमस्ति न इणकादौ
विधत्ते सामान्धादावस्ति न व्योमरादाविति सपक्तविपर्ेकटेण-
हृतित्वम्‌ ॥ oz ॥
aaa मेदमभिघत्ते।

पक्सपक्तव्यापक) विपत्तेकशगहवन्तियिखा गौरयं विषाणिलला-
दिति॥

विषाणि ware पक्तौ तत्वात्पत्ने विघाणिखवम्‌ | सपन्त
च गोवगें मब्मैत्रास्ति नसूकस्थापि विषाण्णेव्यत्तियोग्यलात्‌ ;

१२४ न्यायतात्प्रथदपिकः ।

fact? मह्िषादिष्वस्ति न varfefafa faraaeuafa
त्वम्‌ ॥ ७३ ॥
aa मेदं व्यनक्ति |
पत्तविपक्षव्यापकः सपरतैकदेशदत्ति्यथा नायं मौर्विषारि-
त्वादिति ॥
अत्र पुरःस्थस्य विष्राणिनः पिर्डस्यागोते साध्ये ua विप
च man सबव्वैत्राप्यस्ति विष्ाणितवं aaa तु महिषादावस्तिनं
श्याद्‌ाविति सप्त करेशहन्निलम्‌ ॥ ७8 |
परञ्मं भेदमाह |
पत्तत्रयेकटे शतत्तिय घा नित्या एथिवो प्रत्यत्तल्रादिति ॥
प्रत्यक्तत्वमल्राप्यस्मदादोद्दियग्राद्यत्वं ज्ञयमन्यघाः पक्तत्वैक- `
दे्त्च्योसात्‌ तच्च vada ua प्रथिव्यां कायरूपायामस्ि
न॒ परमाणुरूपायां सप्ते घटादावस्ति न द्रणुकाटौ विप
सामान्यादावस्ति नाकोाशादाविति पत्तचवेकदेगे घ्तित्वम्‌ wou
षष्ठं भेटमाड ।
पक्चसफत्तेकदे शद्रत्तिविपसषव्यापको यथा द्रव्याणि fea.
मनांस्यमृत्तत्वादिति॥
अवच्छित्रपरिमाण्योगितवं yaad तदभावोऽमूत्ततवं तत्परे
दिङ्कालयोरस्ति न मनसि। तस्वाणुपरिमार्तलेन aaa,
तथा द्रव्यत्वे साध्ये सपक्ते आत्सव्योम्नीरमूत्तत्मस्ति। 7

* The reading of the ॥५५॥ is ^ रुपन्तव्रिपन्नंकरेशटन्तिः" Lut th
commentator adopted “ सुपद्योकदेशट त्ति" ( Vide page 10, Line 7 ).

Sanat: | १२५

एथिव्यादिषु चतुष्विति पक्तसपक्तं कटे रत्तित्वम्‌ ¡ वतिप्ते gar
रुपगुणक ऋादिपदाथेपञ्चक्षेऽप्यस्तौति बिपक्व्यापकलत्वम्‌ ॥ ७९ ॥
समं ue वक्ति |
परक्तविपकत्तकटेशत्तिः सपकतव्यापको यथा न द्रव्याणि दिकालं-
। मनास्यमूत्तत्लादिति ॥
saga ua दिकालयौरस्ति न मनसि भूत्ततात्‌।
द्रव्यत्वे साध्ये fact द्रव्ये ्रामव्योग्बोरमूरत्तत्मस्ति न॑
पथिव्यादिष्विति पत्तविपक्नकदैशद्रन्तित्वम्‌। श्रद्रव्यत्येन waa
गुणादौ waarmaquafafa सपच्चव्याप कत्वम्‌ ॥ ७७ ॥
aed मेदम्राचष्टे।
सपक्तविपक्षव्यापकः परूकदेगठत्तियेथा न द्रव्याखाकाग्-
कालदिगात्ममनांसि रणिकविशेषगुणरहितत्वादिति ॥
aaa संत्याशतरविनागिनः afar: | विगेष्यन्ते cate:
खाखया व्यवच्छिद्यन्ते aa विग्रषाः। afwats & विगेष-
qua ्षणिकविओेषगुणास्तेरह्ितत्वं वियुक्तत्रमिति यावत्‌ । अयं
हेतुः ua दिक्षालमनःखेवाश्ति न व्योमामनीस्तयोः णब्दवुद्धगा-
दिभिः त्षण्एिकविगेषगुणवत्वात्‌ | तथाच प्रशस्तपादमाष्यं खाकाशा-
मनां ज्षणिकीकरेशच्र्तिविरषगुष्ट वत्वमिति! तथा aera
साध्ये गुणकग्मादयः wy सपकच्ता;ः पथिव्यादयो विपन्ास्तष्वयं
हेतुरस्ति तेषां चणिक विगेषगुणरदधितत्वादिति हेती छते एथिव्या-
रीनां विगेषगुणरदहितत्वाभाेन तदव्यापनाद्विपदं कदटेशवन्तिरत्व
स्याडेतोस्तत्रिष्च्यै afuafa पदम्‌ ॥ ७८ ॥

१२६ न्यायताव्मयदौपिका |

द्त्यष्टावनका न्तिकभेदानभिधायाघुमानध्यवसितभेदानभिधि-
तुरा |

अ्रनध्यवसितभेदास्त्वविद्यमानसपक्षविपन्तः Taal यधा
सव्वमनित्यं सच्चादिति ॥

अनधष्यवसितमेटा उदाद्धियन्त इति बाक्यशेषः। अनध्य-
वसितस््ेधा अविदययमानसपक्षविपक्नतया विदामानसपक्तविपत्ततया
अविश्चमानविपक्षविद्यमानसपत्ततया च । तिविधोऽपि पक्तसर्वेषा-
हिशव्या्िभ्यां पुनर्देधा । एवं भेदाः षट्‌ भवन्ति |
तत्रायं भेदमाह । अविदामानेत्यादि। wa सर्वशब्देन सवस्य
पर्ौक्षतलवादेव रहेतोरविद्यमानसपन्चपिप्रच्त्वम्‌ | यक्ते तु सच्छा
दिति ईतुरस्त्येव |

ननु यदि सपक्धविपन्चथोरभावादेव तत हेतुर्नास्ति तरिं
लस्य को दोष इति चेत्‌ a) सपर्तविपरत्ताभाव ए दोषः
यतो डतु; aaa सन्‌ विपषन्नाद्यावत्तमानय सम्यग्‌ हतुतामास्ति.
Wal अयन्तु तदभावादेव wy सत्वविपकच्षादगाठत्तिवेकल्येन
साध्यसाघकत्वादनध्यवसितत्वसध्यवस्यतौति vse a

दितीयं मेदमाविर्भावयति |

श्रविद्यमानसपच्तविपक्तः पर्चकदेशठत्तिर्यथा सवेमनिल्यं
कालादिति ॥

अत्रापि सव्यस्य adtaaata सपक्षविपक्तयोगभावः।
कालं पर्ठान्तरनिलयेष्वस्ति म faafafa पत्तेकरेणवत्ति-
त्वम्‌ ॥ ६० ॥

अरनुमानपरिच्छेदः। १२७

तार्तौँयं मेदं व्यनक्ति।
विद्यमानसपक्तविपक्तः पक्षव्यापको यथा अनित्यः शब्दः
श्राकोञविप्रीषगुणत्वारदिति ॥
शब्दस्यानित्यत्वे साध्ये यद्यप्यनित्यनित्यौ सपन्नविप्ती
विद्येते, तथापि mene कस्यचिदपि साकाशविभरषगुणस्य
वस्तुनोऽभावात्‌ हेतोः सपत्तविपचचाव्यापकत्वम्‌ । पत्तव्यापकत्वं तु
व्यक्तमेव ॥ ८१॥
aqa भेदं प्रथयति |
विद्यमानसपरत्तविपकत्तः पन्नेकटेणदत्तियैथा ai gaafaai
क्रियाषच्वादिति।
अचर सवैद्रव्यस्यानित्यत्व साध्येऽनित्यत्वेन FURY सपल्लाः।
नित्यत्वेन सामान्यविशेषसमवाया विपक्तास्तत्रोभयतापि नास्ति
क्रियावच्छं तैषां निष्करियसात्‌ । तदुकम्‌ |
quit पञ्चानामपि निर्मुणलनिष्कियते इति 1
सपत्तविप्तयोः सतोरपि हेतोरनव्यासिः तथा पचचौकतेषु सव्वै-
द्रव्येषु एधिव्यादौ क्रियावच्वमस्ति नाकाणदौ मूत्तानामेव क्रिया-
aaa व्योमादौनां fafimaara । तदप्युक्तम्‌ । हखितिजलन्योति-
रनिलमनसषां क्रियावक्वमूत्तत्वपरल्वापरत्ववेगवच्छानौति waa-
रेशदठत्तिल्लम्‌ ॥ ८२ ॥
पञ्चमं भेदमाह |
अविद्यमानविपक्षो विखमानमपन्नः परतव्यापको वथा स्वै
ara नित्यसुत्प्तिधरषकल्रादिति ॥

१२८ न्धायतात्पश्चदौ fat |

अच सम्यस्य काय्येस्य odlacia afafeca: | सप्ता
सत्वाकाश्ादयस्तवोत्रत्तिध्श्चकत्वामाव एव तेषां निल्यल्रात्‌ | प्रे
का्व्येऽयं Sq: wala एव ॥ ८३ ॥

षष्टं भेदं व्याचष्टे |

अविद्यमानविपत्तो विद्यमानसपक्तः पत्तकरेशहत्तियेया wa
ava fast सावथवलादिति ॥

अवयवैरारभ्यमाणत्वे सावयवत्वं ग्राह्यं न Baad: ae awa
दति विभ्रदस्तदङ्गोकारे व्योमादि सावयवं स्यात्तस्यापि घटाद्यव-
यवैः सद वत्तमानत्वात्‌ | तच्च सावयवत्वं पन्ने घटादावस्ति
न बुद्धगादौ तस्य निरवयवल्ात्‌ | स्वस्य aye पत्चौकारा-
fered) नास्त्येव सपक्षे सत्यपि व्योमादौ न सावयवत्वममूत्त-
त्वात्‌ ॥ ८४ ॥ #

sfa षड्नध्यवस्ितभेदान्‌ व्याख्याय कालात्ययापदिष्टमेदान्‌
व्याचष्टे |

कालात्ययापदिष्टभेदासतु 1 प्रत्यन्नविर्दो यधानुष्लोऽयमग्निः
क्रतकल्वादिति ॥

कालात्ययापदिष्टमेदा eam इति शेषः ¦ श्रत्ानुमाने
यदपि पत्तेऽग्नौ wand प्रमाणप्रसिदमस्ति) amen
ग्रादिणा waaay वाधिते घर्भिखि स्थायुकतया हतुः
कालाव्ययापदिष्टी भवति ) प्रल्यक्तेणानुमानविष्रयवाघात्‌ |

मै

The commentator does uct explain the bracketed portion of

the text [ See page, 11; lines 7-8 |

अरनुमानप्ररिच्छटः | १२९.

am gna निधि मशक्त्वात्तथ्ा विधौष्णयस्य चाग्नेरन्य-
वानुपलम्भादग्नाबपि ward प्रतीतत्वात्‌ | अन्य्ास्यानुमानस्या-
्हततेस्ततः प्रत्यच्प्रामाख्याभ्युपगभमे सति प्रत्यन्नप्रतोतप्रतिेषे
ए्वत्तमानमनुमानं तद्विपरौतवत्तिना तेनेवाग््यीष्णप्रग्राहिणा
पर्केण बाध्यते विघयापहारात्‌ | तस्मिन्‌ सत्यनुमानस्याभाव
एव स्यात्‌ ¦ AHA ।
वैपरोत्यपरिच्छटे नावकाशः परस्य तु।
aa तस्य waa gan विषय) इतः ॥ इति ।
नन्वयं uaa! न Para: | saws दृष्टत्वादिति
चेत्र। wae दौश्येनायितस्यापि दुष्टत्वसम्भवात्‌ अन्यथा
प्य कस्यापि Fat: श्वरूपासिद्धयमाषे सति Fania
afa न स्यात्‌\ ततो दुष्टपच्तवत्तिष्णुतयायं हेतुरंत्वाभास
एवैति ॥ ८५ ॥
दितौयं Wears |
aqarafaast यथा परमएरवोऽनित्या मूत्तेलवादिति ॥
अबच्छित्रपरिमाणयोगितं ane लव्ययपि पररमाशुष्वस्ति
तथापि aut नित्वलरसाधक्तनानुमानेनेतदनुमाने बाध्यते ae
$पि परमाणूनां नित्यत्वात्‌ | नित्यत्रसाधकं किमनुमान-
fafa चेत्‌ । sat) परमाणवो नित्या अरकायल्वादाकाश-
वदिति । मन्नस्यानुमानस्य को विरेषो येनेदं तहाप्क्सिति

वेत्‌ ।

ts

१३० न्यायतात्मश्दौपिका ।

यस्मादण्ुलरो नास्ति सक्रियो faa wa ars
fama सत्यजन्यो यः परमाणुः स afea इति ॥
wana बलौयसू्बमिति त्रूमः। ततो बवनलवता

qa वाध्यते इति साव्वतिकन्धायारेतत्तद्वाधकं भवति । पर
area चाणुपरिमाणतारतम्यं क्चिदिखान्तं परिमाणतार-
तम्या्नहापरिमाणतारतम्यवदिति प्रमाणम्‌ । पर्माणुनाम-
कार्यत्वं चोपादानकारणाभावात्‌ । यतः काद्यद्रव्यात्परख
तन्तुवदन्पपरिमाणमेवोपादानकारणं प्रसिदम्‌ | न च परमाण
भ्योऽन्यदल््रपरिमाणं किख्िदस्तोति ॥ ce

ठतौवं मदसुपन्यस्यतोति ।
्रगमविर्डो यथा ब्राह्मणेन पेयं सुरादि द्रषद्रव्यल्वात्‌
स्ौरवदिति॥
अत्र हेतुतेरूप्ये सत्यपि सुराद्दिपाननिषेधकैना गमेन बाध्यते।
ama; क इति चेत्‌ |
गौड Get च anal च विज्ञेया सिविघा सुरा)
यव्रैवेका तथैवान्या न पातव्या festa: ॥
सुरां पौल्रा fest मोदादग्निवसां सुरां पिषेत्‌ |
तया सखकाये निदग्ध सुखतं किल्सिषात्ततः ॥
दत्यागसादिति ब्रूमः। ब्राह्मणस्य पानाहा सुरा पौला सतौ
पापसाधनं न भवतौति प्रतिज्ञातात्पर्ययाधेः। तते चौरं निद्र्थं
तस्य च पापसाघनल्वाभावः श्रुतिस््ृत्यागमेकसमधिगम्यः। येन

अनुमानपरिच्छेदः। १२९१

चागमेन ACCA पापसाधनल्वाभाव उक्तस्तनेव सुरापानस्य
पराप्रसाघधनतवभुक्तभिति। प्रतिज्ञाया दृ्टन्तग्राहकंप्रमारेनंति
विरोधः ॥ TON
aaa मेद माड |
प्रत्यत्तेकदेशविरद्ौ यधा सव्वं तजोऽनुष्णं रूपित्वादिति ॥

अतर HAM तजसोऽमुष्यत्तं साध्यं तच्ानुमानस्य प्रत्यन्त
TARA प्राकूप्रवत्तप्रतयक्तेण वङ्कयहपल्यादावौष्णयय्राद्दिष्प
सन्द्ररल्णादटावनोष्णाग्राहदिरण विरुष्यते इति प्रत्यत्तेणेकदेशे विरुदो
हेतुभवति ॥ प्ट ॥
पञ्चमं भदमभिघत्ते ।

अनुमानेकदेशविरुदधा यथा नित्याखया द्रवत्वरसरूपगन्धसर्णा
नित्या अप्रटेशत्त्तिसमानजात्यारम्भकत्वे सति परमाशश्रत्तिला-
तद्रतेकल्रवदिति |

अत्र परमाणुवत्तिनो द्रवल्वादयः पञ्च धरिः नित्या इदि
साध्यम्‌ ¦ अप्रदेशव्च्यादिहतुः । परमाणव््यंकत्वसंख्यावदिति
दृष्टान्तः । अत्रानिव्याश्रयात्रितानां दरवलादौोनामनित्यत्लमस्ति।
तद्ययवच्छेदाधं पत्ते नित्याश्चया इति पदम्‌ । तया परमा णुहत्ति-
aifzaa हेतौ तहत्तिना संयोगेन व्यभिचारः स्वात्तत्रिदच्यधैम-
प्रदेथवरे्तिपदम्‌ | संयोगस्य venafearq । तथा च सूत्रम्‌ ।
संथोगविभागशनब्दएवविगेषगुणानां venafmeafata |

दरबत्वादयस्तु न तथा ¦ अ्रदेगहत्तिपरमाणदत्तित्वादिन्यक्ते-
पि पग्माणुगतदिलादिभिरनेक!न्तिकल्वं स्यात्तदपोदायम)रन्ध-

१२२ न्यायतात्मररौषिका।

केति! एवं दिल्वादौनामप्रदेगहत्तिपरमा ण छत्तित्वेऽपि at
परत्वापरत्वहित्वषएथकत्वादौनामक्रारगत्वमिति वचनादनारभ्भक-
लवात्‌ | WATT HAR AA वुद्धपेक्तत्वःत्‌ | तथाप्यप्रटेशवरच्या-
रभ्रकपरमाणठत्तिकम्मणातिव्यासिः wera समान
जातौयेतिपदम्‌ । WUT समानजालोयानारश्चकलत्वात्‌ । एव.
मप्यप्रदेश्छच्य। दवि विश्रषष्डुा द्प्रणक्ेनातिप्रसङ्गस्तत्परिहाराय
गुणत्वे सतौति पदं स्रवमभ्युद्यम्‌ |

अस्मि्ानुमान पाथिवपरमाणुरूपादिष्वेव निव्यत्वमनित्यल-
साधकेन प्रत्यनुमानेन विरुध्यते संहारावश्यायां चतुजगतीयानां
परमाणूनां faa: संयोगे सति पाथिवपरमागरूपादयस्तेजसा-
भिः cad इति प्राथिवाणरूपादौनाम नित्यत्वात्‌ ) way:
मानचेदम्‌ | पा्थिवपरमा्टक्पादयोऽनित्याः पाथिवपरमागु-

स्प्रादित्वात्‌ । घटगतरूपादिवदिति ॥८८ ॥
ae WATE |
na OA! "A 9 च $ 4
आगसैकदेगविसर्द्ो यथा सर्व्वेषां Fagiat शरोराणि afs
वानि शषरोरतल्वादम्मद्रादिगर)रवदिति॥

आगमे स्वर्धोणां शरीराणि पा्थिवाम्यतरजसवायवौोयतया
व्यावस्न्ते। अत्र तषां सर्ववेषामपि गरोरेषु पार्विवते साध्यमातै
ईतोरेकटेप् अ्ागमेन विरुध्यते ॥ <€“ |

aq षटर्‌कालात्ययापदिष्टमेदानुक्ता संप्रति प्रकरग्पसममुदा-
छुरति।

अनुमानपरिच्छेदः

१२२

प्रकरण्समस्योटाहरणं यथाऽनिव्यः शब्दः पल्लसपच्योरन्ध-
तेरत्वात्‌ सपत्तवदिति nx

पर्तसप्रचयोररिति पत्तः शब्दः waagifaaaa घटादि-
, स्तयोरन्यतरत्वभमेकलरत्वं vas सप्रत्ततवच्चेति यावत्‌ । waa
एवं डतर नित्यत्वं इव fam: शब्दः पन्तसपत्तयोरन्यतरत्ात्‌
सधक्वदिति नित्यल्वेऽपि faquaat वर्तमानः भ्रकरणसमो
भवति ॥८१॥

आटर्विरद्राव्यभिचारौो प्रकरणसमत्वेन संग्टहोतोऽस्ति
तदपाकन्तुमाद |

एकत्र तुखयलन्नरविरेद्रैतुदयोपनिपातो विर्दाव्यभिचारौ-
wa इति ॥

एके इति वयभमिव्यधेः। एकतरेति एकस्मिन्नेव afta qa-
wad च afsageqrayg तुल्यलक्तणविस्दहेतुहयं तस्योपनिपात
उपन्यासः | विरुचं न व्यभिचरतीति विर्दाव्यभिचारौ । भित्र
धमिणोरपि Sat: afanial विसुदाव्यभिचारौ स्यात्‌ afa-
हच्यवेभेकवरिति पदम्‌ । तथापि नित्यः न्दः प्रभेघत्वादनित्यः
शब्दः काव्यत्वादनयोविरुदाव्यभिचारिलं स्यालन्निषेषाय qe-
aatfa पदम्‌ । एवमप्यनित्यः शब्टस्तोत्रादिधर्मोपितत्वाच्छब्दो

~+ oe = न न द अ = = ~~~ -- ~~ "~= Wee et ree ^

* The commentator adopted the rendiug of the us ए, whieh is
printed in the Footnote of 12th page, But the reading of ether isa

is quite differeut (See p12. 1. 1-~ 1

१३४ न्यायतात्मखदोपिका |

गुणः सामान्यवत्वे सत्यस्मदादिवाद्चेन्द्रियग्राश्यत्वादिलेतयोरपि
तथात्वं स्यात्‌ तत्रिक्ठच्यै विरुदेति पदम्‌ । aaafeaaa धमिणि
चैरूप्यादिना समलक्तणं fan विरुद हेतुदयसुपनिपतति
a विरुदाव्यभिचारौ नामास्य शास्त्रकारस्य मतं far
Haass: ॥ ९२॥

इदमुटादरति।

saat नित्यमाकाप्ममू्तदरन्यत्वादाकषदनिल्यमाकाशमस्म-
टादिबाद्धोन्दरियग्राद्यगुणाधारत्वात्‌ घटवदिति ॥

अत्ोभवयखिन्रप्यनुमाने व्योमेव ufa साध्यतन्तु नित्यानित्यलं
तत्र नित्यत्वे साध्ये अरमूनतद्रव्यत्लादिति हेतुः, असूत्तेलादिल्ु्ते
नुहादिभिद्रंव्यलादिवयक्त पएरथिव्यादिभिख व्यभिचारः स्यात्त.
बरिच्यर्थममू त्ते ्रव्यत्वादिव्ुक्तम्‌ । तथानित्यले साध्येऽस्पमदादौति
हेतु; अतापि aed: परमाणभिरन्तःकरणप्रतयक्तेण चात्मना
नैकान्तिकल्वन्यदान्नायास्मदादिबाद्यपदे । पक्तेऽसिदल्वापोद्ाय
शुणाघारेतिपदम्‌ | गुणात शब्द्‌ |

अत्र दयारपि देत्वोर्व्योसि प्रयुकषत्वेनकाधारत्वम्‌ । तैरूप्येण
away नित्येतरत्वसाधकलेन विरुत्रम्‌ । नद्यतोभयोरपि
साधकत्वं वस्तुनो द्यालमकलत्वासम्भवात्‌ । नापि प्ररस्परविरोधा-
दुभयोरप्यसाधकत्वं नित्यत्वानित्यल्वव्यतिरेकेख प्रकारान्तरासम्न-

* The reading adopted by the commentator here differs some-

what from the text { Sve page 12, Lime 4.5 },

अनुमानपरिच्छदः। १२५

वात्‌। न चान्धतरस्य हेतो विगर षोऽवगम्यति । येनेकपन्लावधारणं
स्यात्तलोऽयं तुच्यलक्णशविरुददेतुहयोप्रनिपातो विर्दाव्यभिचारौ
भवति । मर च प्रकरणसमात्‌ vata हेतुहयामकत्वात्‌ |
प्रकरण्समस्य तु स्वपरयक्तसिद्धावेकद्ेत्लात्मकत्वादिति॥ < ॥

नन्वयम सिद्धादिवङ्गलत्वाभास एव किंवा हेतुरपि स्यादित्या
NETS |

स खलु पुरुषविगेषमपेक्तमाणो दत्वाभासो भवेत्यन्यतरा-
faatfeafefa |

यथा परं wafadl हेतुः खप्रयोक्तारमसमयेमपेच्य
तेनासाध्यमानी Farrel भवति। यथा स इति विरा
व्यभिचारौ ) पुरुषविगरेषसमिति। खप्रयोक्तारं दुवंलमपेच्य
ard भवेत्‌ । यदा तन्यतरानुमाने धर्मिय्राहकप्रमाण-
बाधादिकं दोषसुद्धावयेत्‌ t agai कानात्ययएपदिष्टादिदोषग्रस्तं
स्थाटन्यच प्रमागम्‌ |

Ha तु व्योम्नो व्धापकत्वेनातमवन्तदुत्पादक कारणाभावात्‌
प्रामाखिक्छां निल्यत्वसिदौ सत्यां धर्मिग्राहकप्रमाणवाधितत्वाद-
नित्यत्वसाधकभेवानुमगनं कालात्ययापदिष्धं भवतोति । विर्दा-
व्यभिचारौ न सर्वधा हताभास इत्यन्तम्‌ ॥ ९४ ॥

ेतुप्रसङ्गेन Palla सोदाद्रशानुदाद्त्य संप्रत्युदा-
हरणाख्यं ठलतौयमवयवं व्याचष्टे ।

सम्यगृटष्टान्ताभिघानमुदाहरणमिलति ॥

अत्रोद्धादरणमिति we Raq लक्तण्म्‌ । उद्ाद्धियेते

१३६ न्यायतात्पश्चदटौ पिका |

निर्दिश्येते साध्यसाधनं अरस्मिन्नित्युटाङरणं निदमनमिति। किं
तदित्याह सम्यगित्यादि। Zea साष्यस्ाघनयोरन्तोऽवसानं
यस्ित्रसौ दृष्टान्तस्तदभिघानं कथनमिति | सम्यक्पदं दृष्टान्ता
भासव्युदासाथेम्‌ | दृषटान्तपदं यक्िञ्िदभिघानस्योदाहरणल्व-
AVIA |

a वचेदसमुदादहरणं safafa ate: प्रत्यवस्येयम्‌ । दतु-
azatfa प्रतिपाद्यप्रतिपच्यङ्गभूनत्वात्‌ | डतुरेवैकस्तव समध
दति aa विप्रतिपन्नं प्रति तत्रयोगीऽपि प्रतिप्यदमेनात्‌।
संप्रतित्नं प्रति तु तदभाकेऽपि acinar) तत्राग्निरस्तौति
निशिताप्तल्वपुरुषप्रमो तव चनादपि साध्यसिदौ ह तोरप्यनपंदणौय-
त्वप्रसङ्गात्‌ । श्रथ wafers देतुरपेष्यत एवैति चैत्तद्युदा-
हरणमम्यपैक्षग्रोयङेव तहिना तदयोगादित्धलं प्रसङ्गन ॥ ९५ ॥
` तद्धेदमाद ।

तदि विधं साघम्यवेधम्यमदादिति॥

समानो घर्मो यस्य स सधम । विरुद्धो विसटशो वा at
यस्य स विधर्माः तयोर्भावौ armen तयोर्मेदात्तदिभेद-
fama: ॥ < ६ ॥
aaragerecta 1

अन्वयमुखेन दृष्टान्ताभिघानं साधर्स्योदाहरणं यथानिलः
शब्दस्तोत्रादिधर्मोपितल्रात्‌ ययन्तौव्रादिषर्मोपितं तत्तदनित्यं दृष्ट
यथः सुखादोति ॥

अन्वयसुखेनेति। साध्यसामान्येन साधनसामान्यस्य व्यापि

अलुमानपरिच्छेट्‌ः । १३७

went निदर्शनं aradtzrect मवति । तीव्रादिधर्मौ-
taafafa ainaqaed आदिगन्दात्तौव्रतरत्वतीवत्रतमत्वादि-
एरिग्रहः। तीत्रत्वादिघम॑रुपेतः we एव तस्य भाव इत्यध; |
शदततोत्रादिधर्मोपेनमित्य(दि अन्वयव्यासि प्रद भेनम्‌ |
. सुखादौति दृष्टान्तः । wifemerevarteuftas: 1 लार-
तग्येनानुभवनात्‌ सुखादौ तौोत्रादिधर्मोपेतल्वमसत्यव तस्माद नित्य-
लरमसतोति साव्यसाघनवत्छम्‌ ।

ननु तौव्रादिधर्मपितत्वादित्ययं equines: यतोऽन्त्यशष्द्‌
एवानुभूयते! लौत्रादिधर्मोपेतत्वं न णब्दजनितश्ब्दान्तरेष्विति
चैत्‌ । नेवम्‌ । पूव्येशब्दानां यदि लोत्रादिघरमोपेतत्वं न स्यात्तदा-
aia शब्दे न स्यात्पत्वेशब्दजनितल्वादन््यणब्दस्य | तथाच सति
सम्रानज्ञातोयारम्भकत्मपि भज्येत तस्मादस्त्येव पव्वैशन्देष्पि
तीव्रादिधर्मोपितत्वम्‌। श्रचानुमानम्‌। विवादाध्यासिताः शब्दाः
तीत्रादिघर्मोपिताः भब्ट्‌त्वादन्त्यशब्द्वदिति ॥ €७ ॥
वैषर्म्यो दाह रणम! ।

व्यतिरेकमुखेन टषटान्ताभिघानं वेघर्म्यदाद्रणं यथा यद-
frei न भवति तत्तोत्रादिधर्मोपैतमपि न भवति यथाकाभ-
मिति 1 ‰

व्यतिरेकमुखेनेति। साघ्नसामान्याभावेन साध्यसामान्या-

# The reading “waaterescermaenagiscaaga भवति" is
added here ia the text { Vide page 12, Line £6)

१८

१२८ न्यावतात्प दौ पिका |

भावस्य व्धासिव्यतिरेकस्तहारा टष्टान्तभण्नं aati
भवति । यद्निव्यं न भवलौवल्यादि व्यतिरेकव्या्धिप्रकटनम्‌।
आकाशमिति दृष्टान्तः! तव्राजित्यत्वाभावात्तोव्रादिधर्मोपितल-
स्याप्यभावः। query च प्रमाणसिदत्वात्‌। aga
ae

2४

¦ ॥

तस्मात्‌ वेधम्येदृ्टान्तोनेष्टोऽवष्यमिहाययः |

तद्भावेऽपि तन्नेति वचनादपि तद्तेरिति॥
ayaa Tayi व्यतिरेकृष्टान्तं विना wad नासि
तत्रेदमपि नास्ति इति वचनादेव await साध्नव्याहत्ति-
प्रतोतैरसम्भवादित्यधं; ॥ ९८ ॥

उदटाहरणलक्तश्षप्रणयनेनोदाहरगणभासा; प्रतितिष्ठा waw
तस्तेषां लक्षणं सोदादर णमा |

उद {हरण ल्त णाह ता उदाहर णवद भासमाना उदादरणां
भासास्ते चानेकप्रकारास्तथाचानित्यं मनो मूत्तत्लादिल्येतस्ि
प्रयोगे सवऽपि उदाहरणाभासा उच्यन्त इति ॥

श्रतो दादहरणाभासा इति TAA । रषं MAMA । उदाहरष
लक्षणं साध्यसाघनक्राडोक्ततत्वं तेन रहिताः । वतिनोदाहरश
तौल्येनाभासमाना; स्वार्थासाधकत्वादुदादरणाभासा भवि
उदाहरणणएभासा इति aay कते किमपेच्त स्थात्तवुतत

"=-= (~~~ र ~ nn oe ee

क The reading adopted by the commentator here differs Som

what from the text (Sve [५९ 13, Line 1)

अनुमानपरिच्छट्‌ः | १२९

उदाहरणवदाभासमाना इति पटम्‌ । सम्यगुदाहरणेष्वतिव्यासि-
नि्रच्यथैमुदाहरम्टलक्षणरह्िता दति acyl ते च बहुधा
wae | शअरनेकप्रकारा इति। उदाहरणानां बाहुविध्या-
दिति प्रेष; । तथाचेति प्रयोगोपदशनार्थं प्रयोगानन्त्रं निद शनस्य
wifaqufaaaa | अनित्यं मनो मूत्तत्वात्‌ दत्यचानुमाने
एदादरणाभासोदाहरणणएनि कष्यन्त्‌ इत्युक्तम्‌ |
ननु मनसि कथं मूत्तेत्मिति चेत्‌ । अनुमानादितित्रूमः।
मनोऽणुपरिमाणं आ्रासमम॑यो गिल सति निरवयवत्वात्‌ ware:
वदिति ॥ €< ॥
उदादरणाभासानेव enata |
aga तदनित्यं दृष्टं यथा परमाणुरिति साध्यविकल इति ॥
यन्मु त्तमिल्यादयन्वयव्यासिः । श्रते साध्यस्यानित्यत्वस्य पर-
म्राणावभावात्‌ दृष्टान्तस्य साध्यवेकल्यं aaasfa परमाणणे-
नित्यत्वात्‌ ॥ १०० ॥
यथा कमिति साधनविकल इति ॥
अत साधनस्य मूर्तस्य Ray साधनेकस्यम्‌ ।
मैत्तभावम्त॒ कच्यणोवासनारूपत्वात्‌ ॥ १०१॥
यथाकाशमिध्युभयविकल इति ॥
भ्रनित्यतवमूत्तत्वयोराकागेऽभावादुभयवै कलम्‌ ॥ १०२ ॥
यथा शगविषाणमित्याख्रयरहौन इति ॥
शशविप्राणस्यामावादृष्टान्तस्या यवक्यम्‌ | TY महान्‌
होषो व्यातेनिरधिकरगाघा निेतुमश्क्यत्वात्‌ ॥ १०२॥

१४० न्यायतात्प्थदोपिका।

चटवदित्यव्याप्तयभिधानभिति॥

a व्याप्तेदभिघानमव्याप्तपभिधानं नाम eat भवति।
aya तदनित्यं evfafa व्यािमिविरचय्येव घटृष्टान्तोप-
दानात्‌ व्यासिनि्याशेव दृष्टान्ताभ्युपगमात्‌ ॥ १०४ ॥

यदनिल्यं wad दृष्टमिति विपरोतव्याकषपभिघानसिति॥
aad तदनित्यं दृष्टमिति वाये यदन्यथाभणनं तदिपरौत-
व्याप्चपभिधानं नाम दोषः ॥ १०५॥
किमेतौ दृष्टान्तदोषाबन्यघ्ा Fans ।
uat q वचनदोषाविति ux
एतावव्याप्चपभिघधानविपरोतव्याप्ाभिधान्रूपी वचनदौपरौ
वक्तदोषाविल्यर्घो न वबस्तुदोषौ बकप्रमादोत्पन्नत्वात्‌] एते
प्रायाश्चल्वारो वस्तुदोषा इत्यावेदितम्‌ ॥ १०६ ॥

षट्‌ साधर्म्योदादरणाभासान्‌ Way वेधर्म्योदाहर भास्‌
वसयति |

¶ यत्नित्यं तनमूत्तमपि न भवति यथा परमाणुरिति साधना
aad इति ॥

साघनादव्याहतच्तः सएघनाव्यादत्तो नाम वेधदृषटान्तदीग
भवति । एवं साध्याव्याव्न्तादिपदेष्वपि fags: सख्यं कायः

* 'Phis aphorism adopted dy the commentator is net in tl
Text { See page 15 }.
pag

+ The text reads ^ यदृ जित्यं ` instead ef “य ज्जित्यं'' \ ६५५ p 13, (4

अनुमानपरिच्छेदः। १४१

यन्नित्यं तन्पत्तमपि न भवतोति व्यतिरेकव्यासिः | परमाणुरिति
दृष्टान्तः) तस्य सूत्तत्ान्ुत्तेत्वसाधनादव्याहत्तत्वम्‌ ॥ १०७ ॥
यथा कर्मेति साध्याव्या्रत्त इति]
कश्मणोऽनित्यत्ेन साध्याव्याहत्ततवं BAA ॥ १०८ ॥
यथा घट इतन्युभयाव्याहत्त इति ॥
घटस्यानित्यत्वानृत्तत्वाच साध्यसाघनदयादन्याहत्तत्वम्‌ ॥१०९
यथा खपुष्ममित्याश्चयद्टोन इति ॥
खपुष्यस्यासच्वाृष्टान्तस्या AIP AGA ॥ ११० ॥
आ्आकाशवदित्यव्याप्तातल्यभिधानमिति ॥
यचिव्यं तच्मूत्तमपि न भवतीति व्यतिरेकव्यासिमक्ततैवा-
काशस्य दृटान्तोकरणदव्याप्षपभिघधानलतम्‌ || १११॥
श्यदमूत्तं तदनित्यं न भवति यथाकाशमिति विपरौलव्धा्रय-
भिघधानमिति॥
यत्निल्यं तन्मृत्तेमेव न भवतीति पक्तव्येऽन्यथाकथनमं विप्ररौत-
व्याप्षसिधानं दोषः ॥ ११२॥
अनयोरपि aqaziga न वस्तुदोषल्मित्याद््‌।
एतौ वचनदोषाविति ॥
एताविति अव्यापपभिषानविपरौतव्याप्तयमिघाननन्सी दृष्टान्त.
दोषौ न भवत इत्यधेः |

# The reading adopted by the commentator here differs some.

what from the text (Sve page 13, Line 13 }.

१४२ न्यायतात्मश्चदौपिका।

ननु दृष्टान्ते वक्गुकौ श्रलमप्यपेच्छत इति wat व्यतिरेके
चाव्याप्ताभिधानविपरोतव्याप्यभिधाने दृश्टान्तदोषाविति Za
करण्याटवादौनामपि तच्रापेक्षणैयत्वन तदभावे तेषामपि
टृष्टान्तदोषापच्या दृष्टान्ताभासानामियन्ताभङ्गप्रसङ्गात्‌ ततो
घचनदौष्ादेवेतौ ॥ ११२ ॥
एतेषु विभागमाद )
अरत्राद्याः षट्‌ साधर्म्योदाहरणाभासा sat षर्‌ वैघर्म्योदा-
षहरणामासा इति॥
व्यक्तमेतत्‌ ॥ ११४॥
तौषाञिन््मतेऽन्यप्युदादर णाभासाः सन्तौत्याइ ।
अन्येतु सन्देदृदारेणापरानष्टावुदाहरण्यभासान्‌ व॑श्षयन्तीति ॥
साध्यादौनां यः Weald दृष्टान्ते स एव द्वारमुपायस्ते
नेत्य; ॥ ११५॥
तानुष्टादहरति ।
सन्दिग्धसाध्यो यघा महाराज्यं करिष्वत्ययं सोमवंशोदुतत्वात्‌
विव्तितिराजपुरुष्वदिति ॥
अत्र सोमवंशस्य कलयापि महाराज्यकरणं साध्यं सोमवंशो-
तत्वं देतु; दृष्टान्तः। सोमवंश एव कथिद्राजपुवस्तत्र साधनं
निधितं परं राज्यं करिष्यति न वेति साध्यस्य सन्दिग्धलत्वात्‌
सन्दिग्धसाध्यो दृष्टान्ताभा सोऽयम्‌ ॥ ११६ ॥
सन्दिग्धसाधनोऽपि यथा नायं सवज्ञो रागादिमक्ताद्रष्या-
पुस्षवदि लति ॥

श्रनुभानपरिच्छेद्‌ः | १४३

अत्रापि दृष्टान्तौहतै target येन केनाप्युपायेन निचिता
cane रागादिमच्ं सन्दिग्धम्‌ । नन्वमवेज्नत्स्य दागादिमत्वेन
घद्ाविनाभाविल्दसर्वन्नतवं fafaaa afafaat सन्द्ग्धोभयो-
sa wa सन्द्ग्धसाधन इति चत्‌ । सत्ये परमनुदरा कन्येति
azfu azuana सन्दिश्धत्वेनाविवकच्तित्वाद्‌ रागादिमच्छं विव-
रितम्‌ । तत्स न्दिग्धमस्तौोति सन्दिग्धसाधनत्वम्‌ ॥ ११७ ॥

सन्दिग्धोभयो यथा गरमिष्यत्ययं wii faafaa: पुरुषः
समुपाजितश्क्तधगत्वाहेवदन्तवदिति ॥

wa टृष्टान्तौक्ते देवदत्ते उभयं सन्दिग्धम्‌ । Hae देवदत्तः
समुपाजितश्क्तधग्मत्वो न वा सखर्यास्यति न वेत्यभयस्य साधनस्य
साध्यस्य च सन्दिग्भरत्वात्‌ ॥ ११८ ॥

सन्दिग्धा्यो यथा नायं सवैज्ञोऽवद्यवकुलात्‌ भविष्यदेव-
टत्तपुचरवदिति ॥

अते टृष्टान्तौल्ते भविष्यति Sazaya प्रमाराभागदाखयस्य
सन्दिग्धत्वम्‌ ॥ ११९ ॥

एवं साधर्म्येण चतुरो दृष्टान्ताभासान्‌ प्रकाश्य dua
तानाह |

सन्दिग्धसाध्याव्यादन्तो यथा यो महाराज्यं न करिष्यति

स सोमवंभोद्ुतोऽपि न भवति यथाऽन्यो wages इति |

* The Text reads “agaaata” nistcad of ‹अवद्धयवक्तत्वात्‌" { See
¶त्नात्‌
p 14, Line 6}.

१४४ न््यायतात्प दौपिका |

सन्दिग्धपा्यादव्यात्तः सन्दिग्धसाध्याव्याघ्वत्तः | एवं पुरो-
ऽपि विग्रहः खयमभ्य्यः। यो महाराज्यं न करिष्यनोत्यादि
व्यतिरेकव्या्षिः। अन्यस्मिन्‌ राजपुरषे सोमवंगाटन्यतोत्पादिष्णा-
वपि राज्यकरणं प्रमाणाभावात्‌ afer ततो दृष्टान्तस्य सन्दिगध-
UTI AMSA ॥ १२० ॥

सन्दिग्धसाधनाव्याहनत्तो यथा यस्तु waw: स रागादिरहितो
यथा समस्तशस्त्राभिन्न इति i

aq समस्तशास्त्राभिन्ने रागादिमच्तं साधनं सन्दिग्धम्‌ |
कदिचिन्तस्यापि रागादिमच्वादिति सन्दिग्घस्नाघनाव्याइत्ततवं
दृष्टान्तस्य ॥ १२१ ॥

सन्दिग्धोभयाव्यारत्तो यथा वः aa न गभिश्चतिसप्तभु-
पजितश्क्तधर््रऽपि न भवति यथा दुःस्थः पुरुष इति ॥

qa oe पुंसि ait: समुपाजितश्कघरमत्वस्य च प्रमाणा
arara fara: | afefaeaitsta स्व्गामो समुपाजि तश्क्ष-
waa स्यादिति सन्दिग्धसाध्यसाघनत्वम्‌ ॥ १२२ ॥

सन्दिग्धाखयो यधा यः aes: सोऽवदवक्तापिकः न भवति
यधा भविष्यटेवदत्तपुतर दति ॥

अत ृष्टान्तोक्रतस्य टेवटत्तपुतरस्य भविष्यच्वादटेव सन्दिग्धा-
यत्वम्‌ | को वेद पुतो वा gat वा भविष्यति ॥ १२३२ ॥

* The text reads "बच्छुवक्तापि' instead of 'छवरद्यक्क्रापि' ( See
page Lt, Line 13},

अनुमानपरिच्छदः । १४५

Ta दृष्टान्तं साभासं स्पष्टयित्वापनयं लक्षयति |

दृष्टान्ते प्रसिद्ाविनाभावस्य साधनस्य दृष्टान्तोपमानेन पत्ते
व्याप्धिख्यापकं वचनसुपनय दति ॥
7 अलोपनय इति लच्छं AG तु AUT उपनौयते प्राप्ते
दृष्टान्ते प्रसिद्ाविनाभावं साधनं साध्यक्राटिमनेनेत्युपनयः । किं
तत्‌ अ्यार्िख्यापकं वचनमिति साध्यसाधनयोः क्रोडोकरणं
aa: | at ख्याध्यतं येन तत्तघा। क्री पन्ते प्रतिन्नायाम्‌ ।
HAUS साधनस्य sat: । कोणः प्रसिदत्यादि। HEV
कैन दृष्टान्तौपमामैनेति। दृषटन्तश्योप्रसानं तथाचेति रूपं
वचनं तन |

वचनभ्रुपनय waa यत्किञ्धिदचनमुपनयः स्यात्तत व्यासि-
ख्यापकमिति पदम्‌ । कस्येत्यपैचाप्रतिक्तेपाथं साधनस्येति पदम्‌ ।
साधनाभासस्यापि व्यास्षिख्यापरकं वचनमुपनयः स्यात्तत्रित्ययें
टृ्टान्ते प्रसिद्धाविनाभावस्येति पदम्‌ । यत्र कापि व्यासिख्यापरक-
वचनस्यो पनयत्वापनु्ये पत्ते दति पदम्‌ | हेतुवचनं चातिव्यासि-
aaa दृष्टान्तोपमामैनेति पदम्‌ | उपमानेनेति विशेषण
quad तेन वैघस्येणाप्युपनयः स्यादिति तात्पथ्म्‌ ॥ १२४ ॥

oa 6 „~ > a ¢
उपनयः साघम्यव्रेधम्यभेदाद्‌ fear भवति तत्रायं ae दश्यति।

‰ तथाच तौोत्रादिछमीपेतः ae इति साधर्म्योपनय इति ॥
« he reading “ex fgfaw: साधस्मर्रोपनयो वैधम््मरीपनयद्धेति" is
added in the text before the aphorism adopted by the commentator

here, (See page L4. Line 17 },

१४६ न्धायतात्पश्चदौपिका ।

तथेति wet दृष्टान्तोपमानन्योतनाधेः यथा सुखादि तीव्रादि-
धर्मोपेतं तथा west: | सुखादिसधमेगततीत्रादिधर्मो-
पैतत्वौपनवादयं साधर्म्योपनय इति कथ्यते ॥ १२५ ॥
दवितीयं सेदं दशयति |

न च तथा तीत्रादिघर्मोपितः शब्दो न भवतौति वध्यौ
पनय इति ॥

अत्रापि तदेति वैघम्पदृष्टान्तोपप्रदशेना्थः। यथाकाश्ं
लौव्रादिषर्मोपितं न भवति तथ्ाकाश्वन्न1 न तोव्रादिधर्मोपितः
शब्दोऽपितु तौव्रादिधर्मोपत एव । आकागवेधम्येव्याव्रत्ततौव्रादि-
धर्मोपेतललौ पनयनाद घरम्यो पनयोऽयसु चते | यद्यपि नज्‌दयेन न
कथिदथभेदस्तघाप्यु्रिमेदोऽस्तौति नानयोरेक्यमिति। साधना-
भिधानस्य सामर्ध्यीदटेव पत्तघमत्वप्रतौतिसिदव्यधिकरएस्य
चासाधकत्वात्‌ दिधाप्युपनयोऽसौ व्यथे इति चेत्र हेलभिधान-
सामध्यादपापिसिद्वावनन्वितस्य च तद्योग दृष्टान्तोऽपि न वाचः
स्यात्‌ । असिद्स्यापि ₹ईतोश्चान्या हतुखसंमवात्ततो fafsar
न्वयप्रतिपत्तिन स्यादिति दृष्टान्तेन सां दृदौक्रियते इति चेत्‌।
अत्रापि अरपत्तघमेस्यापि हतोर्भरान््या हेतुतदभेनात्र ततः पक्त
धमत्वसिद्िरस्तौति दृ्टान्तखडनोः पर्तेःस्तितख्यापक उपनयो
ऽभ्युपेतव्यः । असिड्स्यापि paleo दश्यते इति कथं ततः
पर्तधमत्वसिच्िरिति aa । विनाभूतस्यापि ₹रतोर्हतुलं दृश्यते |

-----_-------~----- ----------------- न. <

« The word नच is omitted in the text, ( See page 14, Line 18 3

अनु मानपरिच्छेदः | १४७

कं ततो नान्वयसिददिरित्यसं प्रतिवन्ष्या । ततो डतो; oman:
निशित्ये उपनयोऽङ्गो कत्तव्य एवेति ॥ १२६ ॥
षत्युपनयं व्याख्याय निगमनसवगमयति |
उपनयानन्तरं सहेतुकं प्रतिक्नावचनं निगमनमिति॥
aq निगमनभमिति ag शेषं तु waa fanaa
नियम्यते साध्यलक्तपार्घोऽनंनेति निगमनम्‌ fa तदित्याह सहेतुकं
प्रतिन्नावचनसिति ईेतुसदहितः पक्तनिर्देश दत्यधै;। कदा उप-
नयानन्तरमिति | प्रतिज्नावचने निगमनमित्यक्त aisha इत्य-
सामपि प्रतिज्ञायां निगमनतं wrasse atqafafa |
तथाप्यनित्यः शब्दः कतकलत्वादिल्येतद्पि निगमनं wrafaaa
उपनयानन्तरमिति। उपनेयसुक्ता Baga ya: प्रतिनज्ञावचनं
ufafewma तन्निमम नभित्यथेः ॥ १२७ ॥
sarecta |
# तस्माद नित्यएषेति a
तस्मादिति तौतव्रादिधर्मोपरतत्वात्‌। शन्दोऽनिल्एव भवतौति
निममनम्‌ ५ १२२८ ॥
ननु स्वार्घीनुमाने यथा लिङ्कसामण्ादुक्नैकते तथा पराथनु-
amauta | दरयास्तु विशेषः श्वप्रतौतौ सखयमिदमनुसन्धोयपि | पर-

: विशं > 54
* The reading “agfa fefad साघम्दव्वधभ्परैवनेदात्‌"' is added in the
text before the aphorism adopted here, and the reading “erat

fanaa” is added after the aphorism (Sec page 15, Line 2.3 ).

१४ न्धायतात्मध्यदौपिका)

प्रतीतौ तद्दाक्येनो | परं प्रत्यपि वाचकत्वं लिङ्गस्यैव । ary
तदुप्तेपमात्रे चरिताधेम्‌ । लिङ्गं तच्च हेत्वादिभिरेवावयवेरन्वय-
व्यतिरेकाभ्यां प्रत्यपादि । तावतेव साध्यसिदवयष्यं निगमनस्येति
पराभिप्रायं मनसिक्लत्य तदपोदायाद।

न्‌ चेदमनयकं साध्यविर्द्ाभावप्रतिपादकप्रमाण्सुचकत्वाद-
स्येति x

इदं निगमनं व्यध न भवति। किन्तु साथकम्‌ । अच
aq: साध्येत्यादि । साध्यमनित्यलादि aa faas नित्यतादि
तन्रास्तिलवाचकप्रमाणपिशनत्वात्‌ । ब्रस्येति निगमस्य । कोऽ
भिप्रायः। यद्यपि aad लिद्गसासष्यंमेव बोधयति न साध्यम्‌ |
तथापि fare aed न बदिव्यसिपक्तधमेलामात्रम्‌ । तस्मिन्‌
सत्यपि प्रकरण्समकालाव्ययापदिष्टयोरसाघधकल्ात्‌। faa
व्रतिपत्तत्वमबाधितविषयत्वसपि तत्सासग्य॑म्‌ | तद्धौभयं याव.
wana न प्रतिपाद्यते aanfanasmangiat श्रनित्रत्तैः
साधने धभिणि संहृतेऽपि साध्यसिषिरयोग इति साध्यविरुदा-
भावप्रतिपादकप्रमाणस्चनाघं निममनगेषटव्यम्‌। अनेन हि
विपरौतप्रमागाभावसाधकं प्रमाणसुपदण्य प्रकरगसमत्वादाभाषे
faaia साधनं विदितसाप्रथ्थं साध्यं साघयतौति निगमनं
सार्धकमिति। तनो यदयनुक्नमपि सामष्वमर्थालभ्यते इति तत्‌
व्यधेमुखेत । तदा दष्टान्तादिकमपि व्यं वाच्यं स्याद्रतिन्ञा-
नन्तरं दत्वभिधानादैव घोमतां स्वयभेवान्वयव्यतिरेकस्ररेन

साध्यावममदिति॥ १२८ ॥

अनुमानपरिच्छदः। १४९

aq किमर्थं विपक्षे बाघधकप्रमएणान्वेषणमिल्याह |
न च तदन्तरेण साध्यावधारणमुपपदयत दति ॥
तदन्तरेशेति । साध्यविस्द्धाभावप्रतिपादकप्रमाणमन्तरेण |
-साध्यस्यावधारणं निसयो न चटामटाखते प्रतिपक्तस्यापकप्रमाण-
शङ्काया अनिवत्तनात्‌। न च निगमनाएदन्यत्किञ्धिदाधकम्‌।
तस्यैव प्रतिपत्नोल्ापकप्रमाणाभावावेदकत्वादिति प्रागप्युक्ञ-
त्वात्‌ ॥ १३० ॥
wala सूत्रक्रस्सम्ब्रतिं दशयति |
तथाचोक्तं विष्य पक्प्रतिपत्ताभ्यामर्थावधारणं निखंय
af ॥
विष्यति अनित्यः wet नित्यो वेति dice saa
साध्यस्यानित्य एवायं क्तकल्वादिव्यवधारणं fata: क्रियत
gaan, काभ्यामित्याद् 1 पक्तप्रतिपक्ताम्यासमिति। अतर पच्-
प्रतिपक्तशब्टेनोपचारात्मच्विषयं साधनं प्रतिपक्तविषयं साधन-
दूषणमुच्यतेऽन्यथा निखयायोगात्‌ ¡ कोऽथः । निगमनेन प्रति-
पत्तसाघनं प्रतित्तिप्य साध्यनिखयः कत्तव्य इति ॥ १३१॥
fag यो निगमनं areas fanaa बाधकं प्रमाण
मभ्युपगच्छति। स fade, स्यादिव्ाञेदधितुमाद |
निगमनाभिधानमसाधनाङ्गमभ्युपगम्य बाधकं प्रमाणमभ्यप-
गच्छतो निग्रहस्थानं प्रसज्येत॑ति |
बौद्धो fe निगमनं साधनाङ्गं न भवतौति sfarwifa :
स यदा सं कणिक सच्चादिल्यादावनुमानेऽघक्रियाकारित्वमेव

१५० न्यायतात्पदटोपिक।

aa तच्वात्षणिकेषु क्रमाक्रमाभ्यामनुपपद्यमानं खदन्याप्या-
सथेक्रियामादाय निवक्तते ततो त्षणिकं खरविषाणप्रायं
स्थादिति fara बाधकमुपन्यस्यति। तदा प्रतिज्ञासंन्याम-
नास््रा निग्रह्स्थानेन fetal भवति । निगमनं नाभ्युपगच्छा-
मति प्रतिक्लाया विपत्ते बाधकप्रमाणाभ्युपमत्या सन्यासात्‌ ॥१२२॥
नन्वन्यत्यजतोऽन्यदरह्वतच कथं निग्णष्टोतिः स्पादित्याह |
निगमनाघत्वादाघकस्येति |i
बाधकस्य विप्रत्तचेपकप्रमाणस्य निममनप्रयोजनत्वात्‌ |
निगमनाघमेव बाधकमुपन्यस्यत इत्यथैः ) १३३ ॥
aq निगमनाभिधानेऽपि कदाचित्परस्य विप्रतिपत्तिनं
व्यपैति ततो विपक्ते बाघकभेवोपन्यस्यते किमनेनान्तमेडनेत्याद |
निगमनाधविप्रतिपत्तौ हि बाधकप्रमाणोपन्यासो युक्तो
हेत्वथविप्रतिपत्तौ तत्ाधकप्रमाणोपन्यासवददिलोति ॥
aq aaa तया कटोपन्यस्यते किं प्रागीव उत निगसमनाध-
विप्रतिपत्तौ 1 कदि प्रारीव तदा व्यम्‌ । श्रथ निगमनाधेविप्रति-
पत्तो तदप निगसनमेषोपन्यास्यं तस्य agua! इदमुक्तं
स्यात्यरा्थीनुमानं न संप्रतिपन्न प्रति वैवथ्थात्‌ । विप्रतिपव्रं प्रति
तु यावता हलोः साधकत्वे बस्तुव्रल्योपपद्यते तावानघ्ौ वचनेन
प्रतिपादनौयो न प्रतिपरततृविशिषानुरोधेन afd प्रतिपत्तृणां
fafaanfanarq त्चिन्््रदुरन्वव्रष्वाच्च | तदुक्तम्‌ ।
aq प्रत्यभिध्ातव्यः सिद्धान्तो न नरान्‌ प्रति।
को fe विप्रतिपन्राघस्तद्ुरौरलुधावतीति ॥

` रनुमानपरिच्छेदः | १५१

तत आ्राकाङ्ायां वाक्यं प्रयोक्रव्यम्‌ | तथा हि शब्दः किं
faa: fa वाऽनित्य दृत्याकाङ्घगायां weisfaa इति प्रतिन्ना-
वचनेनानि्थिलानित्यमालविश्ि्िः शब्दः कथ्यत) कस्मादि-
त्याकाङ्कायां तोत्र दिधर्मोपेतल्लादित्यनेन साधनघममात्मुच्ते।
यदि तीत्रादिधर्मापितः शब्दस्तत; किमित्याकाङ्ायां यदिह
तीत्रादिधर्मोपितं तदनित्यं ze यधा सुखादौत्यमेन साध्य.
सामान्येन साधनसामनन्यस्यान्यमावसुच्यते। नित्यं न तौत्रादि-
धरमोपितं यथा व्योभमेत्यनेन साध्याभावे arava ewe |
aaa wel a च तथेत्यन्वयव्यतिगेकाभ्यां दृषटसामय्यस्य
साधनस्थोपनपरोऽभिषोयते। ततौ यथा यत्कृतकं aga
दृष्टं यथा घट दति बहिव्यासिसश्भरवेऽपि कछतकस्तजोऽवयव्यनुष्णो
न भवति प्रत्यत्तविरोघात्‌ । तथा यत्तोव्रादिघर्मोपेतं तदनित्य-
मिति afeatii सत्यामपि तौत्रादिधर्मोपेतीऽपि ai
ऽनित्यो न भविष्यतोति fauangrai तस्माद्‌नित्यएव शब्दों
भवतोति निगमनेनाथेपरिसमासिः क्रियते। wa दृष्टान्तः
डलवर्थत्यादि 1 यथानित्यः az: कतकत्वादित्यस्य ईहतोर्मीमां सकं
प्रति विप्रतिपत्तौ सत्यां शब्दः खतकस्तोव्रादिधर्मोपितत्वात्‌ सुखादि-
वदिति तत्ाघकप्रमाणोपन्यासो भवति | तथा निममनाधविप्रति-
TH बाधकप्रमाणोपन्यासोऽपि स्यात्‌ । ततो बाघकप्रमाणस्य
निगमनाधेला त्रिगमनमेवैषटव्यं किं तावता MAMA ॥ १२४॥

अथ पञ्चावयवप्रयोगस्य Waa प्रकाशयन्‌ कथानकं

प्रस्योति |

१५२ न्धायतात्पश्चदौपिका।

सोयं परमो न्यायो विप्रतिपन्रपुरूषप्रतिपादकलत्वात्‌ कथा-
प्रहत्तिरतुत्वाचेति ॥

स दरति ga व्याचिख्यासिलोऽयमितोदानौं परिसमासः।
पञ्चावयवरूपो न्यायः। परम इति aa: कस्मादित्याह |
विप्रतिपक्नत्यादि । विङ्हज्ञानौ विप्रतिपन्नः|

अच विप्रतिपन्नेति च पदमुपलक्षणम्‌ । तेन सन्दिग्धाव्युत्त्रा-
द योऽप्युपलच्यास्तेषामपि प्रतिपाद्यसानल्वात्‌ । अन्योऽपि रान्नो
न्यायः | कलहायमानजनप्रतिबोघकल्वेन परमो भवत्येव । तथा
कथेत्यादि faatal हेतुः 1 कथा तु वच्छमाणलन्षणा | एतेन कंथा
पञ्चावयवप्रयो मपू कत्तव्येत्यावेदितम्‌ ॥ १२५॥

अथ कयां लक्षयति|
वादिप्रतिवादिनोः पक्नप्रतिपत्तपरिग्रहः कथेति ॥

अत कथेति aa शेषं तु लक्षणम्‌ । aad खाभिमतार्थो-
ऽनयेति कथा| पत्नेत्यादि पन्नोऽनित्यलादिस्तव्मतिपक्तो निल-
त्वादिस्तयोः परिग्रहः सखोकार इति । कयो रिव्या वादौत्यादि।
साधनदूषणवादिनो; परिग्रह्धी वाद saa यः कञिद्ादः कथां
स्यात्त्रिहच्ये पन्नप्रतिपक्घेति पदम्‌ । तथापि साधनदूषणरहितं
पक्तप्रतिपत्तपरिगर मातं कथा स्यात्तदपौदायं वादिप्रतिवादिनो-
रिति पदम्‌ । बादिप्रतिवादिनोः पत्चप्रतिपत्नकक्तौकारेण वचनो-
पन्यासः HAMA ॥ १२६ ॥

तद्धेदमभिघन्त |
सा दिविधा वौतरागकधा विजिगोपषुकधा चेति॥

अनुमानपरिच्छदः | १५२

स्तयसुप्रनतेष्वपि विषयेषु afmara: aaa: स ata-
रागस्तस्य कथा एका सा विजेतुमिच्छ्‌विजिगोषुस्तस्य कथा
दितोया च ॥ १३७ ॥

्तताद्याया AAVATS |

यत्र चौतरामो atauita सह तच्चनि सयां साधनो-

पालम्भौ करोति सा बौतरागकथा बादसंन्नयवोच्त इति ॥

aan; पूर्वीकस्वरूपो वोतरागेणंव सद यत्र साधनोपा-
wat करोति सा बौतरागकथा भवतोति संटङ्कः। सपधनोधा-
लश्माविति साधनं खपक्ते ठटपालख्रथ् परपचेऽनुमानदूषणम्‌ |
तच्चत्यादि । यस्य वस्तुनो यः; खरूपं तत्तस्य तत्चमुचते ! यत्र
करोति सा बौतरागकेत्यक्ते किं करोतोति कश्मापेन्ता स्यात्तद-
पनोदाय साघनोपालम्भाविति we) कः करोतीति कचपेत्ता-
प्रतिक्तेपाव वोतराग दरति पदम्‌ । विजिगोषुकथायामपि वौत-
रागः परानुग्रहाय ज्ञाना्ुरसंरक्षणाथञ्च विजिगोषुणा सह वादे
vata तत्रातिव्याभिनिदच्यथं वौलरागेणेति पदम्‌ । एवकारो.
इन्ययौगव्यवच्छेदायः | किमयं करोतौत्यपेत्ताव्यातच्ै तच्च-
निखथाथेमिति पदम्‌ | कोऽथः | aa वौतरागस्तच्चनिखिनीषया
वीतरागेणव सहनतु विजिगौषुष्ण खपक्तप्रतिपच्चौ अनुमान-
दूषणे उपन्यस्यति सा वोतरागकधा भवति। साच वादसंज्ञयै-
वोच्यते! न युनवींतरागकथातो वादः vam पदाथः, किन्तु
वोतरागकथेव वाद्‌ इति ॥ १३८ ॥

र 9

१५४ न्यायतात्यखदौपिक ।

वौोतरागकधा वादसंन्नयैवोच्त wa सतकारसमग््तिं
दशयति |

तथाचोक्तम्‌ । प्रमाणतकसाघनोपालम्भः सिदान्ताविरदः
पञ्चाठयवोपषन्नः पत्तप्रलिपक्तषपरस्ग्रह्यो वाद इति॥

प्रमाणषतकव्यादिवि्रषरछविररि्टिः पक्तप्रतिपक्षपरिग्रहो वादौ
भवतौल्यन्वयः। प्रमाकेत्यादि। प्रमाण प्रत्यक्षादि प्रमाणानु-
ग्राहकः सखपक्तेऽनुकूनलः परपन्ते प्रतिकूलो युक्तिविशेषस्तकः t
साध्यतेऽनेन पत्त इति माघनमनुमानम्‌ । उपनभ्यते gaa
प्रतिपक्तोऽनेनेत्वपालश्मो दूषणम्‌ । प्रमामोस्तकंग च गोचरौक्त-
aaa arama यत्र स तथा \ सिदान्ताविर्ड इति ।
प्रमाणलोऽम्युपमम्यमानः सामान्यतिगेषवानघः मिदान्तः | तन्ता-
धिकरणाभ्यपगमसंस्थितिः feared इति सूत्रकारवचनात्‌ | तन्तं
शास्तरमधिकरणं येषामर्थानां ते तन््राधिकरण्णास्तेषामभ्युपगम-
संखितिरिलखिश्नावनिवमः fasta इत्यथैः ।

स चतुविधः सवत चप्रतितन्लाधिक्ररणाभ्युपगमसंखित्यर्घान्तर-
भावात्‌ । तव स्वैतन्ताविरुडं सलन्तेऽधिकतोऽ्थः सवेतन्वसिदान्तः
सर्वषां सं प्रतिपत्तिविषयो यथा प्रमार्णानि प्रमेवमाघनानि प्राणादौ-
न्द्रियाणि गन्धादयस्तदथी इत्यादि! मसमएनतन्तेप्रसिदः परतन्ताः
सिद्धः । प्रतितन्वसिद्ान्तो यथा भौतिकनोन्द्रियाणि यौगानां
अ्रभोतिकानि सांख्यानाम्‌ । यस्सिदावन्यप्रकरणसिदिः सोऽधिकरग-
सिडान्तः । तोयस्य सिद्वावन्यस्य प्रतिक्रियमाणस्य प्रतिन्नाथेस्य
सिदिः सोऽधिकरणसिद्ान्तः यथा aaa: fearel वु.

WAR ATT: | १५५

मत्कारणसामान्यमिदावन्यस्य तत्करणसमयेस्य नित्यन्नानच्छाप्रयल्ना-
धारस्य तत्कारणस्य सिददिरिति | अपरोक्धिताभ्युपगमातदिशेषपरौ-
चणमभ्युपगमसिदान्तः। यक्किञचिदसतं art farang विशेषः
परौच्यते सोरम्बपगमसिदान्तो वास्तु द्रव्यं we: सतु किं नित्यो
ऽनित्यो वेति शब्दस्य दव्यत्वमनिष्टमभ्युपगम्य निव्यानित्यत्वविभेषः
परोच्यते | एवं चतुविघमिदान्तमध्ये स्वौक्ततसिदान्तेनाविरद्ोषदुष्ट
ति पञ्चावयवापपन्न इति। पञ्चावयवाः प्रतिन्नादयः,

कशिन्तु पञ्चावयवेति ad खपक्षमाधनं १ प्रतिपक्तसाधन-
दूषणम्‌ २ साघनसमथनं g दूषगममर्घनं ह अतिदुतोच्वारणा-
प्रसिदप्रयोगादिशब्ददोषवजन५मित्यतेः पञ्चावय्तरुपपन्र इति
व्याख्याति । परिग्रहम वाद इत्युक्ते चः करित्परिग्रहो are. स्यात्‌
तदयाहच्यश्रं पन्नप्रतिपत्तेति पदम्‌ । बौदान्यभिपेतदिदद्यवयवं-
वादेऽतिव्यासिव्यपीद्ाधं पञ्चावयवोप्रपन्र इति पदम्‌ । दितद्धवयव-
वादस्य परप्रतिपत्तेरनङ्गत्वात्‌ | भपसिद्वान्त्वम्ते वादेऽलिप्रसक्तय-
पमोदाय सिदवान्ताविरुदति पदम्‌ । अनेन कारणेन च।ग्टदयालु-
नापि सिदान्तानुरोव्ेन वादः wast न सखाच्छन्देनेति शिल्तितं
भवति | जन्वितण्डग्नोरतिव्यासिनिषेधाधं प्रमाणतकंमाघनोपानम्
इति पदम्‌ ¦ aa fe य्ाकघद्धित्मरपराजिगौोषयथा छनादटोना-
मप्यनुन्नातलात्‌ | नच was lat प्रमादिनं तर्केण वा faatia-
सामष्यसाघमाप्ालम्बलं परश्वान्त्यापादनमातफनत्वात्तषाम्‌ |

अल्लावमभिष्रायः। वलधमीवकाधिकरणौ विरुडावैक-
क्रानाबनव्मितो पक्तप्रलिप्रलो वस्तुधर्म agat fast) gar

१५६ न्यायतात्पग्यदीपिका |

सत्यात्मा नासत्यात्मति oat; अधिकरणमाखय एकमधिकरणं
ययोस्तौ । विचारं प्रयोजयतो न नानाध्िकरणौ विकद्वावपि
यथधानित्य आवसा अनित्या बुदिरिति। अविरुावपि विचारं न
प्रयोजयतो aa क्रियावद्रव्यं गुणुवच्वेति। feaatarafa न
विचारार्हौ इयोः प्रमास्तोपपन्ते;ः यथा क्रियावद्रव्यं निः क्रियच्च |
कालभेदेन तथावसिलौ विचारं न प्रयोजयतो निखेयोत्तरकालं
विवादाभावात्‌ ¦ तावेवंविधविग्रष्रणी wat पक्तप्रतिपर्नौ तयोः
परिग्रह इल्यम्भावनियम एवंघर्म्मवं wal aduafa च रूपो
वादो uafa | तथा प्रमाणशब्देन प्रमाणमूल्लाः प्रतिन्नाद्यवयवा
व्यपदिश्यन्त | ततो वादे प्रमाणबुदिपरिग्यहोता३व साघनोपा-
लन्भौ प्रयोक्तय्यौ। तकंशब्देन च wayganfasaa वोतराग-
कथालन्नापनादुद्भावननियमो सभ्यते 1 तैन वाद्‌ प्रमाणबरुदधा
परेण प्रयुक्तानि च्छलजातिनियद्स्यानानि न निग्रहवुगोद्भाव्यन्ते
किन्तु निवारणवुद्धया। तच्वन्नानायावयोः wafaa च साधना-
भासो दूषणाभासौ वा तच्वज्ञाननिभित्तमतो न त्रयोगो युक्तः
उपालम्भ श्रवात्‌ | समसस्तनिग्रहश्धानानुषङ्ग इति चेन्न! उत्तरयोः
पदयोर्मियमघत्वात्‌ | तथाद्धि सिद्ान्ताविरुड इत्यनेनाष-
सिदान्तः पञ्चावयवोपपन्न इत्यनेन च पञ्चग्रहणात्‌ न्यूनाधिक
्रवयवग्रहगाद्खताभासपञ्चकश्चेत्यष्टादेव निग्रहस्थानानि वाट्‌
निवम्यन्ते। कस्मादिति चेत्‌ । गुर्वादिना सह वादोप्ररेशत्वात्‌ |
यतस्तत्ववुभु्सुरेव गुर्वादिना सह सन्देहविच्छेटाञ्नाताधौवनोधा-
घ्यवसिताभ्यनुज्ञा wate वादं करोति। ततोऽसौ यावता

अतु मानपररिच्छदः। १५७

सानेन aa प्रतिपद्यते तावदक्तव्यम्‌ | नाधिकमप्रतिदल्दि-
त्वात्‌ ॥ १३८ ॥

a वादः कञ्िदप्रतिपक्तोऽपि भवतोत्दापि सूतरज्लत्सस्मतिं
दशयति |

तं प्रतिपक्तहौनमपि वा gang प्रयोजनाधिंत्वमेति ॥

अत्र प्रतिपक्तशन्देन प्रतिपक्तविषयं साघधन्‌सुच्यते उपचारात्‌ |
तेन रद्धिनसमपि afafa वादं विदध्यात्‌ | अप्यघत्तन afea-
मपि atl केनव्यादह। प्रयोजनेत्यादि तत्बुभुत्ापरतये-
व्यथे; ॥ १४० ॥

श्रस्यैव सूचस्य तात्पमादह।
यथा शिष्यो गुरुणा ae प्रश्रहारेरीषेत्य्ेः इति a

अत वादं विघत्तेनतु प्रतिप्रचसाघनमभिधत्तं इति वाक्य

शेषः ॥ १४१ ॥
aq विजिगोषुकथां adafa 1

qa q विजिगोषुः विजिगौषुणा ae aagarenfaarit
जयपराजयाधः प्रवत्तते सा विजिमीषुकथा। sau at
परानुग्र्ाथं ज्नानाद्करमेरत्तप्पार्घच्च प्रवत्तते | सा चतुरङ्गा वादि-
प्रतिवाद्दि-समापति-प्राश्चिकाङ्गा। विरजिमोपुकश्ा जल्यवितण्डा-
संद्रोक्तति ।

aa विजिगौपुर्वीतरामो वा विजिगीषुणा सद जयपराजया-
aa yada) सा पुरुषगक्तिपरोत्तएफन्ता विजिगीषुकथा
भवतोति deg: नामेत्यादि । नाभी द्रेव्यादिप्रािः। gat

१५८ AAAS AAT |

wea) ख्यातिः atfa: | an कामयते वाच्छतियः a
तथोक्तः | जयेव्यएदिस्तस्य जयः परस्य पराजयश्च । परानुग्रहाध-
fafa परस्य श्िष्यादटेः award प्रति निश्य्योत्पादनहारेणणमु-
ग्रहः WATS: | यद्वा परस्य नौदाटैरज्ञानान्धतमसमलोमस-
सोचना श्रमो नरकान्धकुहरे मा पतत्रिति कपया त्व
प्रकाशादोऽनुग्रदम्तदधं वा | ज्नानाद्भरेव्यादि ज्ञानाङ्गरः ATH:
शिष्यादिखो वा लस्य नौदादिख्गभ्यो रक्षां वा)

वादिप्रतिबादौव्यादि। आरम्भको वादौ | प्रत्यारश्मकः
प्रतिवादी । त्षमामाष्वश्छ्यैष्ठश्यवादहुश्ुत्यादिगुणग्रामाभिरामः
सभाप्रतिः | प्राश्िकीाः पुनः

खसमयपरसमयन्नाः कुलजाः पत्तदयेष्छिताः afar: |
वादपथेष्वभिगुक्तासतृलासमाः प्राश्िकाः प्रोक्ताः ॥

दूति लक्षणलक्िताः। ते ae weit यस्थाः सा तथोक्ता।
waaite सा च aude वितर्डासंन्ना च प्राक्त प्राचप्रामा-
fuatefa शेषः, wa विजिगोषुकधालक्षणे विजिगोषुपददयेन
वादनलक्षणोकाषोतरागपददयव्यवच्छदः | लाभेत्यादि जयेत्यादि
arcana च विजिगोषोः प्रयोजनकथनम्‌ । परानुग्रहपदटेन
ज्ञानाद्रेत्यादिप्रदेन च बौलरागविजिगौष्वोः फलकथनम्‌ |
चतुर रत्यादिपदेन त्राङ्लाद्विव्यवच्छेदः। तन चतुरङ्गेव विजि-
Tyna कर्तव्येत्यारदितमन्यया जयपराजयव्यवख्ादौख्ध्यात्‌
au इति वितण्डेति वच्यमाणस्वरूपे विञजजिनौषुकथाया एव
विरेषसंज्ञादय्म्‌ ॥ १४२ ॥

अनुमानपरिच्छदः १५९

अवापि सूत्रसंवादं दयति),

तथा चाह तच्लाध्यवबसायसंरत्तगाधं जल्यवितर्डे बोडप्रयेह-

aang कण्टकशाखावबरणवदितीति ॥

तथा asaa aaa इति शेषः । तत्वेत्यादि | तत्वानि
प्रमागादौनि तेषामष्यवसायौ निश्चयः तस्य aafayranater
दिभ्यो रत्तणाय जल्यवितर्डे प्रयोक्तव्ये) कोऽथः | तच्मुप्रपोभ्रुय-
मानं बोदादिवादिदुरदुरूटुं जल्पवितण्डाम्यां खर्डयित्वा aat-
तव्यमिति ! ग्र दृष्टान्तः । यथा बौजाङ्रः कर्टकितशाखा-
दतिकरणात्‌ तायते तथेति ॥ १४२ ॥

प्राग्‌ विजजिगौषुकथा जल्यकितण्डासंन्नोक्ता तत्र॒ जल्यलत्तणं
लत्तयति ।

यथोक्तन्न् णो पपन्रचछलजा ति निग्रदस्था नमाधनोपालनम्भो जलय
इति ॥

यथोक्ेव्यादिविशेषणविशिष्टो want भवतोत्यन्वयः । यथोक्त-
त्यादि) यथोक्तं यल्ल्तणं प्रमाण्तकं माचमर्थादादस्य तेनोपएतो
यः स aaa छन्तजातौत्यादि, ब्रथविकस्पोपपच्या वचन-
विघातः छलम्‌ । Baraat जालिः] पराजयनिमित्तं
निग्रहस्थानम्‌ । छलादिभिः खपक्नपरयच्योः साघनोपालम्भौ
यत्र aaa इलादिपदोपादानं जक्यस्य वौतरागकथात्वव्यव-
SETA | HINA | अव यथोक्ललकच्णोपपत्रग्रदहणेन प्रमाणलको-
माव्रमुपलच्यते। न सव्वं वादलकच्तणम्‌ ! सिदधान्तारविर्दः पद्धा-

१६० न्यायतात्म््यदौ पिका ।

वयवोपपन्र इत्युत्तरपद इयस्य निग्रदस्थाननियमनिबन्धनस्याव्ाभि-
सवन्धासम्भवात्‌ अलय सम्ग्रनिग्रदश्धानानां सम्भवा |

ननु छलजातिनिग्रहस्थानसाधनोपालम्भ इत्ययुक्तं छलादोना-
ससदुत्तरत्वेन साघनदूषष्डानुपपत्तेः। तदयुक्तं ware: क्रिय-
माण्यो; AIA: इलादौनामङ्गमावो TATA
स्तन्ताणां साधनदूषणभावः। न हि तानि खयं साधनत्वेन
दूषणत्वेन वा प्रयुज्यन्त। किन्तु सम्यक्‌ साधने प्रयुक्त |
परग्कलजाल्यादिना प्रत्यवतिष्ठमानस्छलं जातिनिग्रहस्ानं वा
त्वया प्रयुभिल्येवं तदुङ्नावनद्ारेण निरस्यति। निरस्त च
तस्मिन्‌ qua: प्ररिरत्तितो भवति। परेण वा साघने प्रयुक्त
सदसा दोषम्परण्यन्‌ सयं जात्यादिना प्रत्यवतिष्ठते । जात्या-
द्याक्ुलितश्च प्रतिवाद्युत्तरमप्रतिपद्यमानो जोयते । fat afaa
प्रतिपन्ना खपक्षसिदिरिति । तथा क्रचिदहौतरागस्यापि प्रमाणोप-
पत्रतत्लनाणाय च्छनादोन्युपयुज्यन्ते। अन्यथा स प्राच्ञलमति-
लादेतर्डिकक्तुप्तदूषणाडइम्बरेण लच््ाध्यवसायात्‌ प्रचा्येतेत्यनं
प्रसङ्गन ॥ १४४ |

अध वितण्डान्तन्नणं तार्डवयति |
स प्रतिपक्नस्यापनाडोनो वितर्डति ॥

स यथोक्तो we) प्रतिपक्षखखापनाहोनतया विशेषितो
वितण्डालं प्रतिपद्यते । प्रतिपत्त्या पनाहौनेति प्रदं जल्येऽति-
anfafaqatay | कोऽथ; | dafwae waa एव साधनवादि-
uaa प्रतिपक्नो दस्तिप्रतिहस्तिन्यायेन तस्मिन्‌ प्रतिप

अनुमानपरिनच्छदः | १६१

वितर्क न साधनं वक्ति aati परपन्चप्रतिषेधार्यैव प्रवत्तत इति
तत्कथा वितर्डा भवति ।

कचित्‌ सं इत्यनेन वाद प्ररारगति। ततः प्रतिपन्नः
Bia, स्थाप्यते येन तद्रतिपक्तस्यापनं प्रमाणं तेन त्रा समन्तात्‌
Slat वादो वितक्डा भवतीत्येवं व्याचष्टे च।

ततो वितण्डायां प्रतिप्तस्थाप्रनादौनेति लत्तणस्य a प्रति-
पत्नदहौनमपि वा कुर्य्यादिति dave च far:
रवादाद्यौतरागकथायामपि वितकग्ड प्र तिपत्तव्येलि यत्‌ aaa
तदयुक्तम्‌ । बोतरागकथायां वितण्डा awafaataarar
पत्तिस्तदथंमेव तदारम्भादिति॥ १४५ ॥

अलक्तितानि छत्तादोनि cata da वा न शक्यन्त इति
प्राक्‌ छलं लक्षयति |

वचनविघातोऽथेविकल्योपपत्या wafafa |

छलयते परोऽमेनंति छलम्‌ । किं तदित्याह । वचनविघातः
परप्रयुक्तवचःखण्डनम्‌ | RAE वाच्यस्य विरद्रतेन विकल्पमनमघे-
विकल्पम्तद्वटनया उल्लण्ठतया | वचनव्याघातेऽतिव्यास्षिनिः्रघाघें
विकल्पो पपद्येति पदम्‌ । अयम्रधैः। वचनविघातो a मुखपि-
धानेनापितघविकल्पोपपत्या । वक्तुरनभिप्रेतम्थं aga बचस्या-
रोप्य च्छलवादो यत्त न्निभैघे करोति aera भवति ॥ १४६ ॥

Za सामान्यम्‌ च्छलं लत्तयित्वा तद्विभजते,

aq fafad ane सामान्धच्छनलसुपचारच्छलं चेति ॥
२९

१६२ न्यायतात्प्रथ्चदौ पिको |

तस्सामान्यलन्तणएलसितं at वाक्च्लादिमेदेन तिधा भवति
तत्र बाक्निमित्तमस्यति वाक्छलम्‌ । wd सामान्वच्छलादा-
वपि विग्रदशिन्त्यः |

ननु यथा wast वाग्‌निर्मित्तं तथेतस्दयि mar
बाग्‌निमित्तमस्तति तदपि त्ैबोचलतामिति चत्‌! सत्वं परं
तत्र सामान्योप्रचारयोः प्रघानत्वन ताभ्यामेव व्यपदेशो न वाचा ।

व्यपदेशस्य प्रधानमरूलत्वादिति ॥ १४७ ॥
तेच वाक्कछलमादह |

samy तरविग्रीषाभिहिता्थे वक्लुरभिप्रायापरिज्ञानादर्थान्तर-

HAA वाक्कछलमिति॥

अनेकाथेवाचकं पदं वाक्यं वा अविशेषस्तस्यार्घाभिधानाव
प्रथोगोऽप्युपचाराद्विशेषः। चदा दप्ेस्य पदस्य वाक्यस्य वा
एकतरा्थानिघीरणेन यत्रतिपादनं सौोऽविग्रेषस्तेनार्येऽभिदहिते
सति। वक्तुरभिप्रायो faafaa: कञ्चिदटेकोऽधथः। तदनव-
बोघाद्यान्याधरचना सा वाकच्छलं भवति। बर्घ॑न्तरकल्यना
TRA परोक्ताथेपरिज्ञानादनु यार्थान्तरकल्पमना सापि
वाकच्छनं स्यात्तन्नि्च्यथै वक्त॒रभिप्रायापरिज्ञानादिति पदम्‌|
निर्ाशप्रतिपदितऽथंऽतिव्यािनिषेधाथं अविक्नषाभिहित इतिं
पदम्‌ ॥ १४८ ॥

उदादरति।

--- ------~-~------ ---~-" =

* ‘The test roads “aycfaataregtarte’ [ ८}, 16. Ta 1: ]

अनुमानपरि च्छेदः | १९३

XN

नव कस्बलोऽयं मएणवक इति क्तं BAITS । कुतोऽस्य
मवेकम्बला इति ॥
श्रयं माणवको बटुनैवकम्बल इति aah वाक्ये नवः
-कम्बन्तोऽस्य नव कम्बला अस्थेति च समासपटमयदयेऽप्यकिशिष्टं
तत्राभिनवकम्बनयोगं वक्घरभिप्रेतं प्रमाग्णेपपन्नं च परिन्नाय
मवसंख्यासंवन्धमध्यारोप्य तव््रतिपरेघेन पररः प्रत्यषतिष्ठतं | छुती-
ऽस्य नवसषंच्यकाः कम्बला दति। इथं garda चानेन बाक-
छलमुद्धा वितं भवति ॥ ese ॥
परिहरति!
तस्था प्रतिपत्तिलन्षसं निग्रहस्थानं वाच्यम्‌ । नवः कम्बलो-
ऽस्येति वक्तरभिप्रायापरिन्नानादिति o
कुतोऽस्य नवकम्बला इति यो वाकच्छनमुदनोभषत्तस्व
अप्रतिप्रत्निरित्यिन्नानसत्तणं निग्रह्स्यानं Fea) नवः कम्बल
दति वक्तराश्यानवब्रोघादिति ॥ १५० ॥
निग्रहस्यानदानं FARMAN |
उत्तरापरिन्नानाद्वा विप्रतिपत्तेव विपरोतज्ञानादिति॥
वादिप्रतिपादितस्य वाक्वस्थोत्तरानवगमात्‌ प्रागुक्तमप्रति-
प्रतिलक्षणं निग्रहस्थानं वाच्यम्‌ । यद्वा वाय्युक्तस्य विप्रतिपत्ते-

विपररोतज्नानात्रिग्रदखानं वायम्‌ | वाकारौ प्रागुक्तनिग्रहेतु-

५ The word “gay? i added before this in the teat ¢ See

pave 16. Tine 14 },

१६४ न्यायतात्पयटौपिको |

समुच्चये । विपरोतन्नानादिति पदं विप्रतिपत्तेरित्यस्यैव विवरण
रूपम्‌ ॥ १५१ ॥
QATAR |!
संभवतोऽघस्यातिक्तामान्योमादसहूतःयेकल्यना सामान्य-
च्छस्ल(मिति॥
afa व्यापकं सामान्यमतिसामान्यं तद्योगात्‌ afwzerart
we कस्यचित्‌ स्रवतो व्यक्तयन्तरेऽसंभाव्यमाननिष्यरर्दक्ता-
भिदहधिलस्य सतो यदसब्रताघेकन्पनया प्रत्यवस्थानं तस्ामान्य-
च्छलं भवति। वाकच्छजऽतिव्या्िनित्रधाचमसङ्गुतेति fai-
पणम्‌ ॥ १५२ ॥
एतदुदादरति।
अहो नु खल्वयं ब्राद्मणञ्तुर्वेदाभिन्न इत्युक्तं केनचित्‌
amare | किमताखय्यं संभवति wy ब्राह्मणे चतु्दाभि-
safafa | wa च्छनलवाद्याह्) a) त्राद्यैनानेकान्तिकत्वा-
fefa u
aaafa | त्रात्यः म॑स्कारवजितो दिजस्तेनानैकान्ताद्यभि-
चारात्‌ | गेषोऽच्तगाथः सुगमः । भावा्धंस्त्ेवम्‌ । चतुर्वेद भिन्नत्वं
प्रति ब्राह्मणत्वं न्याववादिना साधनं faafaafafa मत्वा छनः
वादौ अनंकान्तिकतासृद्धावयति। ala ब्राह्मणत्वे मत्यपि चतु-
वदाभिज्नत्वाभावात्‌ तवदुक्तौऽयं ₹हेतुरनेकान्तिक इति । wafafa
निरिं टपरेऽन्यस्िन्‌ areas सपनन ara विपत्ते च ब्राह्मणएत्व-
FAAS | पनच्चच्हत्तेरनैकान्तिकलत्वाच्च। यस्मिन्‌ कन्ति

अरनुभानपरिच्छेदः । १६५

द्राह्मणे चतुव्रदभिन्नल्वं भवतीत्यतिव्यापकसामान्ययो गा्सभावितं
पुरोवत्तिददिजे चतुर्वदाभिन्नत्वं ब्राद्येऽसद्ावकश्यनया व्यादतमिति
सामान्यच्छलमिदम्‌ 1 १५२॥
परिद्धरति)

तस्यापि पूत्वैवन्निग्रहस्थानं वाच्यम्‌) कस्माङेतुलस्याविव-
fara) fa afe awa मति चतुवेदाभिक्नत्रमाखय्य-
कारणं न भवनोत्यभिप्रेतं aaa शालिसम्प्रस्तिवद्दितीति ॥

तस्यति सामान्यच्छलवादिनः। न Hat बाक्‌च्छलवादिनं
इ यपेरथः | yaatefa । वक्रमिप्रायापरिज्ञानादुत्तरापरिज्नानादा
अप्रतिपचिलक्तणं निग्रहस्एनं वाचम्‌ । कस्मादिति foun |
हेतुत्वस्येति। यदि ब्राह्मणत्वं चतुरवदाभिन्नत्वं हेतुलेनोपन्यस्तं
भवेत्तदा नैकाम्तिकतोद्धावयितं न्याखा स्याब्रान्धथा । ats ave
wa fa विवक्षितमित्याह । fa adtfa i. सम्भावनापून्वेकः
प्रगंसावादोऽयसिति aia: श्राल्िदृष्टान्तः सुबोध एव| १५४॥

उपचारच्छछलमाद़ |

उपचास्प्रयोगे मुख्याथकल्पनया प्रतिषिध उपचारच्छन्त-
fafa ॥

वाहौको मौरग्निमणवक त्यादि लक्तणाप्रयोग उपचारः ।
तदुक्तो

सुख्याथेवाधे तद्योग रूढितोऽ्प्रयोजनात्‌ |
अन्योऽर्थो aaa यत्‌ सा लक्षणारोपिता क्रियेति ॥
तत्प्रयागे मलि यस्य waa: सान्नादाचखः स तस्य मुख्यो

१९९ ITAA THT 1

QA TANS शाखादिमान्थस्तत्कल्यनया तद वतारेण उपचार.
प्रयोगस्य यः प्रतिषेधः स उप्चारच्छलं भवलि। अर्थक्रल्यनया
प्रतिषिव उपचारच्छलभित्युक्त वाकच्छलादावतिव्यािस्तत्मरि
eu मुख्येति पदम्‌ । मुख्याधयकल्यना च Hwa विनान
भवतोति डपचारप्रयोग इति पदम्‌ ॥ १५५ ॥
afaenata |
मञ्चा; क्रोणन्तौत्युक्ते च्छलवाद्ाह्न पुरुषाः क्रोशन्ति न
मञ्चास्तषामदेतनलादिति |
Fa waaay काषटवटिताशतुःस्तम्रूपा war
क्रोशन्तौति शब्दायन्ते । शेषं सुगमम्‌ ॥ १५६ ॥
छखवादिनो दूषणं चक्ति |
4तस्यापि निग्रदस्ानं पूव्मैवत्‌ । उभयथःपि नोक्त शास्त्रे च
शब्द प्रयो गदशंनादिति॥
तस्योपचारच्छन्तवादिनः पृत्येवत्परानिप्रायापरिज्ञानादुत्तरा-
परिन्नान।दविपरौतक्ञानादा faufaufaaad निग्रहस्थानं वाचयं
भवति wa हतुः उभयधेत्यादि। सुख्याथतया श्वुरककुद.
सास्नादिमति गोशब्ट्वत्‌ | wana चायुुतभिव प्रकारदयेन
लोक Ze च शब्दे प्रतत्तिदश्नाक्न्तणणप्रयोरी मुख्यार्थेन fay
न युक्त इत्यथः ॥ १५७ ॥

# Tre word “यथा ` is added before this in the text (See p. 17.
Jane 10),

| Tie readin 11111 bv the commentatar here differs some-
what froin the test (See page 17. Line 12).

अनुमानपरिच्छदः | १६७

अथ Rava जातिलक्षगं प्रकटयति |
प्रयुक्ते हेली समोकरणाभिप्रायेग प्रसङ्गो जातिरिति ॥

वादिना हेतौ साधते प्रयुक्त युक्वा व्यवस्थापिते सति समौ-
कराभिप्रायेष परेण सदात्मनः साम्यापादनसंकस्येन यः प्रसङ्गः
प्रतिषेधोऽनिष्टरापादनं वा सा जातिभेवति । प्रसङ्गो जातिरित्युक्त
प्र्यक्ताभासादावपि प्रसङ्गोऽस्ति न चासौ जातिस्ततो व्याच
परयुकी हेताविति पदम्‌ । प्रत्यक्षाभासादौ न खलु हतौ प्रयुक्त
wast भवति । तथाप्यसिदतवादिप्रसङ्ः wan इतौ भवतोति
तत्परिचये समोकरणाभिप्रायेणेति पदम्‌| असिदत्वाव्यापादनं
fe प्ररक्तप्रतिक्तेपाय न ya: aqua awa ay समो-
करणाय | इदं तु जातेलक्तणं प्रायिकं प्राप्तयप्रासतपादिजातिष्व-
भावात्‌ । व्यापकं लक्णन्त्िदं हतुप्रतिविम्बनप्रायं किमपि
प्रत्यवसानं जातिः! तथाच aad साधम्यवेघर्यभ्यां प्रत्यव-
सानं afar. वादिना ईती व्यवस्छापिते सति aad
jan वा यत्‌ प्रतिकूलमवस्यानं सा जातिरित्यथेः ॥ १५८ ॥

निग्रहस्थानं aaafa ।
पराजयनिमित्तं निग्रहस्थानमिति ॥

पराजयो इारिस्तस्य निमित्तं यदथादिप्रतिपत्तिरप्रतिपत्ति-
वा तन्निग्रहस्थानं भवति । तथाच सूत्रम्‌ । विप्रतिपत्तिरप्रति-
पत्तिश्च निग्रहस्थानम्‌ । विरा कुत्सिता वा प्रतिपत्तिरविप्रति-
प्र्तिस्तच्च प्रतिपत्तेरभावोऽप्रतिपत्तिरिति | संकलनिग्रहस्यानानां
सामान्य लक्तणमिदम्‌ । fafad निम्रहस्यानमिर्यु्ते faatar

१६द AAAS पिका ।

स्यात्तवरिहतच्यथं पराजयेति पदम्‌ । येन परः पराजोयतें
तन्निग्रहस्यानमित्यधः ॥ १५९ ॥

अधानयोरगेषविशेषाभिधानं सामव्यीभावात्‌ कतिपये मेदा
भण्यन्त इत्याह |

बहवश्चानयोः Gat भेदास्तेषां कियन्तो Fer लक्षणोदा-
हरणाभ्यां प्रदश्यन्त इति ॥

जातिनिग्रहख्ानयोरानन्त्यात्‌ सवं मेदा वक्तं न Ware |
ततः yaar एव चतुर्दिशतिजातिमेदा दहाविशतिनिग्रहस्यान-
Reta लक्तयिष्यन्ते उदाहरिष्यन्ते च |

तत्र जातिसूत्रभमेतत्‌। साधम्यं १ वैधर्म्य २ लवं ३
अपके 8 वरये ५ रव्य ६ विकल्प ७ ara रू प्राप्ति <
श्रप्रासि १० प्रसङ्गः ११ प्रतिदृ्टान्त १२ अनुत्पति १३२ संशय १४
प्रकरण १५ अहेतु १६ श्र्यपत्ति १७ अविशेष १८ उपपत्ति १९
उपलख्ि २० aquafa २१ नित्य २२ भरनिव्य २२ काय
समाः २४ ।

निग्रहस्थानसूतश्चेदम्‌ ¦ प्रतिनज्नाद्ानि १ प्रतिन्नान्तर र
प्रतिज्ञाविरोध ३ प्रतिन्ञासंन्यास ४ aac ५ ब्र्थान्तर ६
निरथकं 9 अ्रविन्नञाताथे ८ अ्रपाधेक < अ्रप्र्काल १० न्यून ११
अधिक १२ पुनस्त १२ ्रननुभाषण १४ अन्नान १५ ग्रप्रतिभा १६
fama १७ मतानुज्ञा १८ पण्यनुयोज्योपेन्तरष १८ निरनुयोज्यानु-
योग.२० भपसिद्वान्त २१ Farry २२ निग्रहस्थानानि।

तत्राननुभाषणा १ ज्ञाना 2 प्रतिभा a विक्षेप ४ पय्येु-

अनुमानपरिष्ेटः । १६९

योज्यापेक्तणानि ५ श्रप्रतिपरद्या संग्होतानि शेषाणि विप्रति-
पच्या ॥ १६० ॥
तत प्र क्‌साघम्यवेधम्यसमौ लक्षयति ।
# साधम्बपेधम्याभ्यासुपसंहारे सिदे तडविपय्धयोपपत्तेः
सा घर््य्धर्म्याभ्यां प्रत्यवस्थानं साधम्धवेधम्धसमाविति ॥

साघर्म्येग wate quay व्यतिरेक at; साधनमभि-
धाय सिषाधविषितपकत्नोपसंहारे fae साधनवादिना aa साध्य-
धरममस्यानित्यलादेविपयव्यस्ततोपपादनाधं साध्ये वैधर्म्येण वा
ANNI तौ ATTA ATA जाती भवतः ॥ १६१ ॥
एतावुदादइरति |

यथा अनित्यः शब्दः manag घटवदिव्युक्ते जाति-
वाद्याह | यदानिव्यघटसाघम्यरत्‌ कतकलत्वादनित्यः we इष्यते
नित्याकाशसाधम्यगदमूत्तेखान्नित्यस्तरिं प्राप्नोति! यदि च
नित्याकाग्यवैघम्यत्‌ कतकत्वाद नित्य इष्यते घटादय नित्यदघर्य-
दमूत्तेत्वात्तहिं नित्यः प्रप्नोति विशेषाभावादिति ॥

न्धायवादिनाऽनित्यः we: कछतकलत्रात्‌ घटवदिति साधर्म्येण
तौ yam जातिवादौ साधर्म्येरौव प्रत्यवतिष्ठते |

ननु यथा कतकत्वेन शब्दस्य घटस्य च साधम्यं तया अमूत्त-

त्वेन शब्दस्याकाशस्य च साधम्थमस्ति ततो यदि aaa

* The words सिद्धे and साघम्मपेधम्धीम्यां प्रत्य ्रस्यानं wre omitted

in the text [ See paye 1S. Line I]

a5,

१७० न्यायतात््रदटोपिका |

घटवदनित्यः गन्द ऽभिनलव्यते तद्यमूतततादाकाशवब्ित्यः स्यात्‌ |
तथाहि शब्दो नित्योऽमृत्तल्ादाकाशवदिति। न चात्र विशेषः
कशिय्येन घटसाधर्भ्यात्‌ कतकल्राटनित्यः शब्दौ न पुनराकाश-
साधम्यादमूत्तत्वान्नित्य दति । एष aman: प्रतिषेधः । यदि
च नित्येत्यादि-साघर्म्यण प्रतिषेधे क्ते वादिनाऽनित्यः शब्द्‌
क्तकत्वात्‌ यत्‌ पुनर्निल्यं तदक्तकं दृष्टं यथाकाशसिति
वैधर्म्येण साधने प्रयुक्ते च वैधर्येण परः प्रत्यवतष्ठतं। यदि
त्ववा शब्दौ नित्याकागवेधर्म्यात्‌ क्तकलत्वाटनित्योऽभिप्रेयते तर्हिं
घटाद्यनित्यवेधर्म्याद मूत्तत्वात्नित्यः स्यात्‌ ¦ तथाहि नित्यः wet
ऽम्बरत्तत्वाद्यत्‌ पुनरनित्यं aqd दष्टं यथा घट दइति। न
चात्रापि कञ्चिदिशेषी येन नित्याकागकैधम्यत्‌ कछतकत्वादनित्यः
Wal न पुनघटादयनित्यवेघम्ादमूत्तत्वान्नित्य इति । एष awe
समः प्रतिषेधः। कथित्त साधम्यसमे वरैधम्यतमे च प्रत्येकं
साधम्थवेधम्याभ्यां प्रतिषेधसिच्छति ॥ १६२ ॥
अनयोर्त्तरमुत्तरद्गयति।

अनयोसंत्तरमविनाभाविनः aaa वैघम्यस्य च हेतुता

म्धुपगमाद प्रसङ्ग धूमाद्टिवदिलि ॥

भो जातिवादित्र खलु साधम्यमाव्राद्‌ वेघम्यमातादा साध्य

॥1

सिदिभेवति । fat लविनाःमाविनः arvatguals । wa यत्‌
wana हतुतन विक््चितं तद्नित्यत्रनाविनाभरूनमव। न
fe कश्िदयेस्तिजगत्यपि सोऽस्ति वः कतकः सन्नानित्यः। ततो
य: कतकः सोऽनिल्य wai यः पुनर्नानित्य; स॒ Baw एव नास्ती.

अनुप्ानपरिच्ख्दः। १७१

त्यन्वयव्यतिरेकाभ्यां अनित्यलेन सदाविनाभूतस्य क्रलकत्वस्य
Waa TAI साधम्यवेधम्थक्तनोऽयं प्रतिधो न भवति)
wa धुमादिवदिति eer: | यथाग्निमल्साधस्घमनग्निमदे
waa निथिताविनाभावस्व धूससाघनस्य प्रतिघो न भवति ।
तथातापौति दृष्टान्ताः | fa च त्वया नित्याकाश्रसाधरम्ात्‌
घटादनित्यत्रैषर्म्यादमूत्तत्वात्‌ शब्दस्य नित्यत्वं साध्यते। az-
qua नित्यत्वेन सह किं विनाभुतमविनाभूतं ar; यदि
विनाभूतं तद्धतिप्रसङ्ग;। काकस्य काष्णद्रादवलः प्रासाद
इत्यादोनामपि सम्यग्‌ डेतुल्रानुषङ्गात्‌ | अरशाविनाभरुतं तदयुक्तम्‌ |
aquau नित्यत्रेन सद्धाविन।भावाभावात्‌। नद्येवमस्ति
योऽमूत्तेः स नित्य एव) aq न नित्यः सोऽमूक्तं एव
a भवतौत्यन्वयव्यतिरेका बुद्ध्रादावसूत्तत्वऽपि नित्यलाभावा-
दिति॥ eee
उत्कषीदोनां TH जातीनां एकं लक्षणमाह ।

साध्यृटान्तयोदेग्विकल्याद्‌भयमाध्यलाचो AAG HATA -
वण्षिकल्यसाध्वसमा इति ॥

साध्यट्ृष्टान्लौ प्रतत तयोः सावयवत्वादिधम्कसमनात्‌
उत्कर्भापकषेवखःवखाविकल्यसमा जान्यो भवन्ति। तथा
उभयो; साध्यटृषटान्तयोः साध्यत्वापादनेन माध्यसमः जातिभवति।
waa साध्यधर्चिण्यसन्तमपि दृष्रान्तधरमःरोप्योतकर्देग प्रत्यव-
स्थानमुत्षेममा । टदृष्टान्तधस्चविकल्पनेनेव साष्यधशिणि सिद
स्यापि धश्चस्यापकर्वेग प्रत्यवस्यानमपकसलमा । वराः wT

१७२ न्यायतात्म्धदौ पिका)

नोयः साध्यघञ्निघखस्तदिपयथयादवसर्यो evra
वथो; परस्रसमीकररोन प्रत्यवसानं वप्रवसयसभे जातौ ।
warn प्रत्यवस्थानं विकल्यसमए। साध्यटृ्टान्तयोः
साध्यतापादनेन TATA साध्यसमा ॥ १६४ ॥
ayaa सूतं विवरौतुभेकंकम्‌्नलन्नणमाद।
साध्ये टृष्टान्तादनिष्टधगप्रसङ्ग उत्वषसम इष्टधसनितत्तिरप-
कषेसम इति ॥
साध्ये ufafa अनिष्टस्य वाद्यनभिप्रेतस्य wae दृष्टान्ता
दखतमसन्ननं wise जातिभवति। तथा दृष्टान्तात्‌ साप्ये या
इष्टस्य fers धन्यस्य fasta: सा श्रपकपसमा भवति । १९५ ॥
एते उदाहरति |
safe क्षतकत्वाद्‌ घटवदनित्यः ne: तदा घटवरेव सावयवः
स्यादथ नैवमनित्योऽपि afe न स्यादविशेषात्‌ | श्रश्रावगाश्च
घटो दृष्टः शब्दोऽपि Brant न स्यादविगेषादिति ॥
्रत्तराधेः सुबोधः | भावार्थम्‌ । घटः; सावयवः शब्दस
निरवयवः ततो घटे यत्‌ सावयवत्वं तच्छष्द्‌ऽनिष्टं तस्मिंश्च aat-
रोप्यमाे उत्कषेसमा जातिः । तथा TET घटात्‌ शब्दस्य
खावणत्वेऽपक्लष्यमाणेऽपकष््समा जातिर्भवति ॥ १६९६ ॥
बस्र्मावस समे उदाहरति |

es

* The reading adopted hy the commentator here differs same-

what from the text (See page 18, Line 14-17 }.

श्रमुमानपरिच्छदः। १७३

शब्दो यदि क्रतकत्वानुमानेनानिल्ो atria तथा सति
घटोऽपि क्तकल्वानुमामेनानित्यो व्यय इति वसखपरसम!। अथा-
नवस्थाभयात्‌ घटो नानुमानेनानित्यो वरयत ततः णब्टोऽप्यदस्यः
स्याद विशेषादिति ॥
वछात इति साध्येत श्रनवस्याभयादिति दृष्टान्तौक्षतो
घटो यदि क्रलकत्नादनुलानेन वपत तदा aa aY टरष्टान्तः
aisfa तथा वसाः स्यात्तदणमे चान्या दृष्टान्तो aw दूलनव-
स्थादौख्यं स्यात्‌ | शेषं ATA ॥ १६७ |
विकल्पसमासुदाहरति।
au विकल्पसमा। कलकत्वाधिगेषेऽपि यथा मूत्तत्वामूत्त-
लादिधश्विकंल्यस्तथा नित्धयतलवानिव्यत्वविकरूपौऽपि स्याद विररेषा-
दिति ॥
साध्यटष्टान्तयोः शब्ट्घटयो; wRanaa नोल्येऽपि यथा
quae अङ्गोक्तते तथा शब्दे नित्यत्वं घटेऽनित्यल्वं चाङ्गो-
क्रियताम्‌ | न खलु कोऽपि विशेषोऽस्ति येनैकमङ्गोक्रियतेऽपरं
wad इति ॥ १६८ ॥
साध्यसमोदाषटरणं दशयति ।
aq साध्यसमा! यदि छतकतवादुभयोरनित्यलं afe
साध्यत्रसुभयीः स्यात्‌। नवा wufacfanatfefa

~~~ ० Re EE --~ ~~~ ----~---------- ~ --- ~

* The reading adopted by the commentator bere differs ४0८

what froin the text (See page 19, Liue 1-5 ),

१७४ न्यायतात्प्र्दौपिका )

उभयोरपि कषाष्यटृष्टान्तयोः Weal: | Wawa: | यदि
यथा घटस्तथा शब्दस्तहि यथा wea घटोऽस्त्‌ यन्द्‌खानिव्य-
तथा साध्य इति घटोऽपि साध्य एव्र स्मात्‌ कथमन्यथत्‌ ठन्‌
तुता ॥ १६६ ॥

षां जातो नाभेकमेवोत्तरमादह |

एतेषासुत्तरम्‌ | किञ्ित्ाधम्यौदुपसंदहारे सिदे वधम्याद-
प्रतिषेष इति ॥

किद्धितसाधर्म्याद्ुमवत्वादिरूपात्‌ साध्यस्य वद्किमश्वादेरप्र-
संहारे उपनये दृष्टान्ते बा सिद उधर्म्यान्महानके दृष्टस्थाल्यादि
मचलक्तणादयं प्रतिषैधो न भवति । सव्या साध्यस्य दृष्टान्त-
दा न्तिकव्यवस्थाभड्ख का त्वात्‌ ॥ १७० ॥

एतदेव aa खयं विद्ठणोति।

किचिसाघम्याइमवत्छवादिनच्तणात्वाध्यदृष्टान्तयोरधविक्ये-
ऽपि व्यवसा दृष्टा तदपलापि लोकादि विरोधः । सन्पानुमानाना-
मप्रामाख्यप्रमङ्गखेतीति i
साष्वदृ्टान्तयोरिति व्किमिच्वमहानसलयोधन्मविकल्येऽपोति
भासुरलतेजमलत्र दाहकल्वाय॒पर्विन्तिष्णुल-स्थाच्यादिमच्च भूमिष्ठ
त्रादि-तुख्धातुल्यधम््सन्देऽपि व्यत्रस्येति। afeawea fats
दुष्टा । नतु सर्वषां दृष्टान्तधर्माणाम्‌। नापि दृष्टान्तमन्मैधन्मासिदौ
प्र्ृतस्यापि बह्किमत्वस्यासमिद्र्ताक शास््रविरोधात्‌ 1 एतदेवाद् ।

* The Text reads Ceara प्रामारयप्रसङ्गश्चः (See page 19,
Line 1.74 3,

-श्रनुमानपरिच्छेदः | १७५

तदपलापेल्यादि। तदपन।पे किञचचित्साधर्म्यीत्छाष्यसिद्धिव्यवस्था-
asa | लो कस्यादिगन्दात्‌ प्रमएणग्रास्तरस्य च विरोधः | दौोषान्तर-
aay | सर्वानुमानेत्यादि । किशित्साघम्यत्साध्यमिडग्नम्युप-
गमे तन्सूलानां सर्वेषामतुमानानासप्रामाखमासज्येत | साष्व-
afafa सवषां टृष्टान्तघन्धाणं असम्भवात्‌ |

fay त्वयापि जात्य्यापनं किचचितसाधभ्यीत्‌ सवणा साधम्यीद्‌
बा क्रियते! यद्याद्यः पत्चस्तहिं कथमस्मत्पत्तं प्रतिच्धिपसि।
ay हितीयः ate जातैरनुलखयानभमेव कस्यचिदपि सवथा साधरम्या-
भावात्‌ ॥ १७१ ॥

प्राप्षपरप्रास्तिसमे जातो AE |

प्राप्य साध्यसप्राप्यवा हेतोः प्राप्षपविशिष्टत्वादप्राप्यासाघक-
त्वा प्राप्तप्राप्षिसमाविति ॥

वादिना हेतौ प्रयुक्त जातिवाद्याह। श्रयं हतुः प्राप्य साध्यं
साधयेदप्राप्यवा) यदि प्राभ्य तरिं दयोलंच्सखरूपयो्यगपत्सन्च-
वात्‌ कथमेकस्य साष्यनान्यस्य हेतुता विज्ञेषाभावाददिति प्राभि
समा जातिः! अघाप्राप्य हतुः साध्यं साधयेत्तरि सवं साध्यं कि
नासौ साघयेदविगेषात्‌ | wear प्रदौपः प्रकाश्यं प्रकाशयतौ-
त्यप्रािसमा जालिभवति ॥ १७२ ॥

सूचस्यासुभमेवायमादह ।

यद्ययं हेतुः प्राप्य साध्यं साघयेदुभयोः mefafaeare-
gutta किं कस्य साधनं साध्यञ्चति। अ्रप्राप्वसाधको नास्ति
काष्टाग्निवदिति॥

१७६ न्यायतात्पथ्धदौपिका।

हेतुः प्राप्य माध्यं साधयत्यप्राप्य वैति पक्तद्यम्‌ | तत्राद्यं प्तं
व्याख्याति aaa हेतुरित्यादिना | उभयोरिति साष्यसाघनयोः।
wifa: संयौगरूपा तयाऽबिजिष्टतं दयोरेकोभाषैन तुल्यत्वं तस्मात्‌ ।
agents ययाङ्कल्योरेकतमिक्ितयोः साध्यसाधनभावो न
स्यात्तथा साध्यहेखोरपोत्यैः |

दितोयं प्तं व्याख्याति । अ्रप्राप्येत्यादिना। sa aa
यदि प्रािप्तोऽभ्युपगस्यते तदा न साध्यसाधनभावो दयोर-
हल्य रिवेकल्र मिलितलरात्‌ । अ्रथाप्रापिपक्तस्तथापि न साध्य-
साधनभावो astielat काष्ठादि प्राप्यैव दादकल्वादिद्भना-
दिति॥ १७२ ॥

TAG: परिहारमाह |

चटादि निष्यत्तिदश्ननात्‌ dea चाभिचाराद प्रतिषेध ofa ॥

प्राक्‌ प्राधिपक्षदोषं परिहरति घटादौत्यादिना। प्राष्य
विशेषऽपि चक्रचौवरादयो खत्पिर्डं प्राप्यैव घटादि कभरुत्पादयथन्तो
zefat नाप्राप्य। घटादौव्यत्रादिशब्दारीपादिग्रहस्तेषामपि
घटादिकं प्राप्यैव प्रका्कल्वात्‌। अप्रास्षिपक्नदौपषं प्रतिक्तिपति।
पोड़नेत्यादि । अभिचारादिकद्धाप्राप्यापि दविष्ठं दुष्टं पौडयत्‌
ष्यते । लतो नायं प्रसङ्गः! अयं भावः! नायभेकान्तो यत्‌
चेतु; प्राप्यैव साध्यमप्राप्येव वा साधयतीति किन्तु रौपादिकं
किचित््राप्य काश्यणादिकमप्राप्य च साध्यं साधयति) ततस्त
RT WAST न स्याताम्‌ ॥ १७४ ॥
अस्येवो त्तर सत्रस्य TART |

अनुमानपरिच्छेदः। १७७

1 wn © ane,
सैप्राप्ठयप्रा्ठाविरषेऽपि प्रतिजियताथतत्तय wat साध्यसाघन-

त्वादयो wut दृष्टस्तं निराकत्तमगक्याः) सव्वेप्रमाणविरोधा-
दिति 4 ।

यद्यपि केचन Baa: प्राप्य साधकाः केविदप्राष्य तयाप्यमौ
साध्यसाघनत्वादयौ बह्किमच्छधूमवत्वाटयो ual: प्रतिनियताधे-
adat निञ्वितखाश्रयव्यापारा दृष्टा वया qua सत्येव वद्धिमत्वं
Rane सत्येवानित्यत्वं वा ते च त्ताः प्रतिघ न wear |
सर्वेषां प्रल्यत्तादिप्रमाषणनां विरोधात्‌ । प्रत्यक्लादिप्रमारेदि
हेतुः कोऽपि साध्यं प्राप्य कोऽप्यप्राप्य साधको दृष्टः! तलो
यद्येकान्तोऽभ्युपमम्बते तदा प्रत्यक्ञादिविरोघो भवस्येव | दृषटाप-
arg i fat ard प्रतिषरिषो a प्राप्याप्राप्य at प्रतिपैधवति ।
यदि mia तहिं दयौरेकौभ्रूनयोः fa कस्य ufate प्रतिप्ैधकञ्च
wizfafavara ¦ अथाप्राप्य तद्धि अप्राप्यसाघको नास्तोति
कथमयं प्रतिषेधस्तावको भवति ४ १७५॥

श्रलुत्मर्तिसमां लक्षयति ।

प्रागुत्पत्तेः कारणणभावादनुत्प्तिसम दइति॥

णब्दस्योत्पत्तः प्रागनित्यत्वे कारणाभावात्‌ तस्य चोत्पच्य-
दोगादनुत्पच्या प्रत्यवस्यानमनुत्पत्तिसमा जातिभवति ॥ १७६ ॥

अस्यव सूतस्य सोदादरसं विवरखम!ह |

a = ot rts ---- --- -` em -- ----- -~-~----- ~ ----------~

* Phe text reads स्प्राद्रद्राप्चितिशेषेःपि' (Sec page 20, Line 3).
RR

१७द MAMAS AAT |

«afr शब्दः काव्येतवादिल्युक्ते प्रागुत्पत्तेरनित्यत्वे कारणं
नास्तोति नित्यः प्रसक्तम्तस्योत्यसिरनुपपन्नेति ॥
शब्दोऽनित्यः कान्यत्वादिति वादिना प्रोक्त जातिवादी
प्र्यवतिष्ठकते। शब्दौ यदानित्यः तहि शब्दोत्पत्तेः प्रागनित्यलें
किमपि कारणमस्ति नो ati न तावदस्तौति aa waz
मनित्यलवं प्रल्युत्पत्तेरेव कारणत्व दुत्पत्तेः प्राक विचाव्यमाण-
aa न!स्तोति चेत्त्यनित्यत्र कारणस्य काव्थत्वरूपस्याभावात्‌
शब्दौ faa: प्रसजति)
ननृत्पत्रः मन्‌ शब्दोऽनिव्यो भविथतौव्याह। तस्येति ।
तस्य शब्दस्योत्परत्तिरयुकंव नित्यत्वात्‌ ॥ १७७ ॥
एतदोषपरिजिद्दौषया प्राह ।
तथाभावादुत्पन्नस्य अब्दस्य कारणोपपत्तेरप्रतिष्ेघ इति ॥
तथाभावादनिव्यभावादूत्पन्रस्य शब्दस्य कारणमनिल्यल्ल-
सधको इईतुरथादुत्प्निस्तहटनातोऽयं प्रसङ्गो न भवति |
कोऽ: शब्दः ससुत्पद्यमानोऽनित्यद्ेनेवोत्पद्यते । तललोऽनित्यो
भवत्येव । कश्िदिमं aaa योजयति। उत्प्रत्रस्य शब्दस्य
लथाभावादुत्पत्तिसद्वावात्‌ कारखापपत्तेरनित्यत्वसाघकडेतुपपत्त-
ta प्राततषि्तो न भवतोति ॥ १७८॥
ननु तथापि saa: प्राक्‌ शब्दस्यानित्यतले न क्चिदतुरस्तोति।
शब्दो नित्य एवेत्याशद्वाद |

* The test veads प्रासुक्तीः insted of argapas aud प्रस॒क्ास्योपपन्तिः
instead of “gamRMaetragta’ | See page 20. Lines 8-9 |

प्नुमानप्रिच्छेट्‌ः १७९.

aqua, शब्द wa नास्ति कस्य नित्यत्वादिधमश्िन्त्यतं
ति ॥

aafaad नाम शब्दस्य धर्मः सच ae सति सभ्भवति।
चान्धया | शच्टश्चोत्पमनत्र एव भवत्यत Bun: प्रागनुत्पत्नः we
एव नास्ति। नित्यत्रादिधस्षः कस्य fama) धमिरं विना
धम्मस्यासम्भवात्‌ । किञ्च! हतूपन्यासात्‌ प्राक्‌ प्रसङ्गस्योत्पत्तेः
कारणाभावादस्याप्यतुत्पत्तिरेव | तथाहि हेतृत्मत्तेः प्राक्‌ प्रसङ्गो
नास्ये हेतावुत्मन्रे तु तस्योत्मत्तिरगुप्रपन्र३ति ॥ १७९ ॥
श्ररेतुसमं जातिमाद)

तकाल्यासिदेहेलारदहेतुसम इति a

fat: साधनस्य aa ad awfa aaa «
ara सिद्धगनुपपस्चदहत्वभावेन प्रत्यवस्यानमरतुसमा जाचि-
भवति ॥ १८० ॥
एतदेव वित्रणोति 1

afe ga साघनमसति साध्ये कस्य साघधनमथ पखादविद्यमानं
wa माघधनमघ युगपत्तश्ापि fa कस्य साधनं साध्यं at दयो-
स्तस्य कालत्वादिति ॥

सम्यक्‌ साधने प्रयुक्तो दंषगमपश्चन्‌ जातिवाद्याद्ध। साधनं
साष्यात्‌ yaaa cared युगपदेति । यदि gafafa साध्यात्राक्‌।
श्रविद्यमानसिति साध्यकान्ते इति शेषः ) दयारिति इयोः साध्य
साघनयोरेकौभूतयोः सतोः सद्यविनख्ययोरिव साभ्यसाधनमाना-
TUT TAG ॥ १८१ ॥

१८० न्यायतास््रश्चदौ पिकः

परिहरति
aa Sqn: साध्यसिद्धः प्रहद्यादिविरोधः qa इति॥
साध्यस्य कार्यस्य हेतुत एव भिदेनिष्यत्तेदयं प्रतिषेधो न
भवति |
ननु यदि हनोः साध्यसिदधिनं waafe को दोषः
स्यादित्याह प्रहच्यादौति । यदि हेतुतः साध्यसिदधिनं सलौ क्रियते |
तदा ग्रहत्तेरादिगब्दाच्रिहत्तिव्यवहाराटेश्च विरोधः eqs
लोको fe गदादिदेतुनः कूटादिनिष्पत्तिं निखाय तद्रदणाय
प्रवत्तमे तदन्यस्मान्रिवत्ततं च । ततो Fqa: साध्यिदयस्तौ कारे
प्रतरत्तिनित्तौ waar विदष्येयाताम्‌ | सूत्राध इति Bqa: साध्य.
सिद्धिरिति सूतस्यायम्थं इत्यथे; | १८२ ॥
इतोऽपि हेतुप्रतिषेघो न भवतौत्यदह |
प्रतिषेधानुत्पत्तिय म॑ तैकाल्यसिडरिति ॥
चेकाल्येऽपि जातिवाद्युक्तप्रतिषेघ्रा सिदहेतुप्रतिषेधस्यानुपपन्ति-
ta ante)
aq afaafer वस्त्रयायं प्रतिषेधोऽभिधोयते, सप्रति
Far पूवमुन पवचादाोखिद्युगपदेति | aa नादयः कल्यः | यदि
qaaafa प्रनितेष्ये कस्यायं प्रतिकेवः स्यादर्भिंणं विना धर्मस्यालुप-'
पत्तः | अथ पष्ठात्तष्ममति प्रतिषेधे कथं प्रतिषेध्यं प्रतिपेधाधि-

* The texr adds अद्योत्तरम्‌ | before the aphorism adopted by
the coumentitor Here» See qerge 21. Line 151.

† satay tor qqufagy ’

अनुमानपरिच्छदः। १८१

छितत्वात्‌ प्रतिषष्यस्य । चरथ युगपन्तश्चापि सव्येतरगो विषार्णयोरिव
fa कस्य प्रतिषध्य प्रतिषधकश्च wa) एककालत्वेनाविशेषात्‌
प्रतिषेध्यप्रतिषधकयोशथ भिन्नकालत्वात्‌। इति प्रतिषेधस्य
Sararasequfagd न स्यादित्यथः ॥ ८२ ॥
ननु यद्यपि aarasfa प्रतिषेधासिदिस्तथापि तव ₹हैतु-
सिद्विनीस्तो त्या गदु |
सखवचनेनेव प्रतिषेधासिदधौ हेतुसिदिरिति सूत्रार्थं इति॥
पूर्वोकषयुक्या त्वदुक्यचनेमेव चैकान्येऽपि प्रलिषेघानिष्पत्तौ
रेतुसिदिजतेव ! सूत्राधे इति । ufatarquadienfe सत्र-
स्यायमथ TIT! ॥ १८४ ॥
अविशेषसमां जातिमाद)
एकधमोपपन्तरविरेषे सर्वीविशेषप्रसङ्गात्‌ सद्वादोपपसर-
विशेषसम इति ॥
एकस्य काव्यत्वादिलचणस्य wera यदि
घटशब्टयोरविगेषम्तौ च्धमिष्यते तदा सवेभावानां wae स-
स्वधश्मस्योपपत्तेः walfania प्रत्यवखानमविगेषस्मा जाति-
भवति ॥ १८५ ॥
एतदैव aa विद्ठणोति।
afe घटणशन्ट्यौरेकस्य कााव्थत्स्योपयत्तेरनित्यत्वेनाविगेष
QUA | तदा स्वभावानां सद्वावोयपत्तेर विशेषः प्रसन्यत इति ॥
प्रारीव व्याख्यातप्रायभेतत्‌ ॥ १८६ ॥
एतत्परिहरति ।

यर्‌ न्यायतात्पर्दौ पिका |

तच दमुच्ते। सदधाविगशरषे प्रत्यक्षविरोधः | अनिव्यत्रेना-
fant त्वनुप्रानविरोधः। केनचिदविररेषे प्रमेयत्वादिना सिद्ध-
amafafa ॥

भो जातिवादिन्‌ यस्व धास्मरहतोरविशेषः समापायतेस किं
सवया saifaaaa आआहोखित्‌ केनचिकर्भमण। aaa कल्पे
प्रत्य्तप्रमाणविरोधः | प्रत्यक्ेणए घटपटाटौोनां भैदोपनलग्धात्‌ ।
दितोयकन्येऽनुम।नविरोघम्तेनातादौनां निव्यत्वेन बद्ादौनाम-
नित्यत्वेन च साधितल्वात्‌। तथा द्यासमादिनित्यो अनादिनि-
धनत्वाद1तिरेकै घटादिवत्‌ ।

aaa wa प्रमेयत्वादिना यद्यविशरेषः साध्यते! तरि
सिदस्यैव साधनम्‌ | प्रभेयल्ेनादिगशन्दात्‌ सत्वतसपक्तत्वादिना च
सवा विभेषस्यष्टत्रात्‌ ॥ १८७ i

खप्रलद्धिसमामाद |
निदिंष्टकारम्पामाधेऽप्युपलग्बादुपलब्धिसम इति ॥

fafece साध्यधद्मसिदहिकारणर्‌पस्याभावेऽपि साध्यधर्मौप-

ल्पा प्रत्यवस्थानमुपनलख्िसमा जातिभवति ॥ १८८ ॥
एतदेव सूतं AE |

पृथिव्यादिषु काव्त्नसिदये निदिटस्थ सावयवश्वम्याभावेऽपि
वुडयादौ काव्यत्वमुपलब्धमिंति ॥

* 11८ Test reads अनुसानाममव्रिरोधः instead of अनुमानविरोधः

( Sce page >|, Line & }.

अनुमानपरिच्छेदः | a]

एथिव्यादिकं कायं सावयवत्वात्‌ घटवदिति वादिना प्रोक्तो |
जातिवाद्यादह) ufaanet काश्चलसिद्ययथं इतुतयोपन्यस्तं यत्‌
सावयवत्वं तदभाऽपि agi ्रादिगन्दात्‌ सुखे दुःखे च Hae
ev बुहयादौनाममूत्तत्वात्‌ HATS | ततोऽप्रयोजकोऽयं माव-
यवलेतुः । पृथिव्यादेः काय्यल्लसिदारित्युपलब्छयः प्रतिषेध उप-
लञ्धिसमो भवति ॥ ese ॥

परिहरति)
सपर्तैकटेशस्यापि धूमादेगमकल्दभेनाद प्रतिषेध इति |

हेतुदिधा स्पक्तव्धापौ सपकषेकदेगतस्तिश्च । अत्र सपक्तेक-
दे वत्तमानो हेतुः सपन्नेकदेश इत्युक्त उपचारात्‌ । यदा मपत्त
Bat Bat यस्यासौ सपर्चैकदेण इति भित्राधिकरणो बद्व्रोदहिः।
तत; सपत्तेकदेगव्यापकस्थापि धूमादेः साधनस्य साध्यगमक-
त्लावलोकनादथं सावयवत्वहेतुप्रतिषैधो न भवति। कीऽथेः।
यधा पवेनाऽयं बेह्किमान्‌ धुमवच्त्वान्महानसवदित्यत्र धुमानुमानें
न खलु धुमवच्ं सपत्तभूतं समस्तमपि महानसस्तोममास्तिध्ुत
fa महनसक्रतिपयानि तथापि बङ्किमत्छतभमकं भवत्येव । तधा
सावयवत्वे कावथल्रनं सपत्तभूते Feel च प्रवन्तमानमपि
एथिव्यादौ काय्येत्साधकं भविष्यति दोषाभावात्‌ । किच्च यदि
स्वेसपरत्तव्याप्येव डतुगेमकोऽभिलष्यल तदा रएकटेशव्यापिनां
धुमादिहेतूनामगमकलवे सति तन्मुलवक्कयनुमानोच्छदोऽनुषज्येत |
ततो यथैकदेशव्यापिनो धूमादेगेमकत्वं तथा सावयदल्-
स्यापि॥ eee |

१८४ न्धायतात्मश्चदौप्िका।

्राशङ्कापुरःसरं qatara विहणोति।

1 fz ~, o
aa तहिं gene: araafateca are कारणान्तरादपि
तद्र्मापपत्तेरप्रलिषेध ofa ॥

. ~. ¢ a
यदि सावयवत्वं genet न प्रवत्ततं। तदहि साधनं विना
~ * o_o €
साष्यसिद्धययोगात्‌ game: कथं aaeafafefcaimera: |
अत अहेति ग्रन्यकोारः। कारष्णन्तदात्‌ सावयवत्वादन्स्माद्रतोः
काय्येल्धर्मोपपत्तेरयं प्रतिषेधो नभवति ॥ १९१॥

कारणान्तरग्दिति पदं व्याचष्टे,
प्रमाणान्तगादपि काय्येत्वसिदेरित्य्थं इति |

यदाङ्ारावस्यायां धूमाभावेऽपि प्रसाणान्तरादह्किसिदि-

स्तथातापि काय्यत्वसिद्धिभविष्यतीति ॥ १९२ ॥
प्रमाणान्तरमेव दगेयति |

प्रमाणं चानुपनभ्धिकारणष्व्त्सु प्रागूहं चानुपलम्भादिति yx

प्रमाणमिति ae: काख्यत्रसाधकमनुमानम्‌। उपलध्धि-
कारणानि नुधश्नेभिनिभित्तानि हानोपादानादौनि। न उपलब्धि
कारणान्यनुपलन्धिकादणानि। तैष्वसत्खविद्यमानेषु।! दौ नञौ
प्रह्नलमथं ममयत इति aaa यद्युपलब्विकारणानि न |

सन्ति तर्ुपलन्धिकारलानि सन्तीव्यधेः । स्यात्तत उपलब्थिकाररेषु

सत्सु उपलश्िकानात्‌ mag aga बडयादिकं कायं

४ The text adds werferq to the aphorimn adopted by thie

commeutatur here ( See page 22, Line ] }.

अनुमानपरिच्छेदः। १८५

भवतोति शेषः। प्रयोमस्त्वेठं बुद्धाादि कायमुपनव्िकारगेषु
ae प्रागूडुमनुपनलभ्यमानल्वात्‌ । उपनलख्विकारगेषु सन्न्‌ WIE
यन्नो पनतभ्यते तक्काय्यम्‌ ¦ यया घटादि wal चेदम्‌ । तस्मात्कार्यं
मिति) उपलख्िकरारणाभावे मदप्रि वस्तु नोपलभ्यत इत्यघन्च्धि-
कारणेषु सत्सि पदम्‌ | AAT AAT कुद्यादभावे HIS चानुप-
नलभ्यमानववात्‌ घटादिकं काय्यं तथा बुद्धयाद्रपौतल्यथः॥ १८३ ॥

अस्मिन्नेव बुद्धादिकाव्यत्वसाधके हनो ब्रनुपलस्सिमामु-
इावयितुमाद)।

तदनुपनलब्धेरनुपन्म्भादभावसिदौ तदिप्योतौ पपत्तरनुपलाब्यः
सम दति ॥

तस्य बुहादिकएच्धस्य wag यानुपलस्िः सा agqueafar.
स्तस्या ्रनुपन्तम्भादप्राप्नतरभावमिदौ नास्तित्वसद्वावे तदिप्ररोतानु-
पनच्धिविपरीता saafs: प्रागूह्ुमपि बुश्रप्रादिसद्धावस्तद्‌पपत्त-
रनुपनल्धपा प्रत्यवसानमनुपलद्धिममा sifadata ।

Wa भावः| TANS: TNs यानुपनखिः ar स्वात्मनि
add न वा। awa चेत्तदा यत्र favaiquaferaaa aw
यघानुपलग्रस्तथान्‌पलम्पेरप्यनुपलग्धः स्यात्‌ । अनुपव्धश्चानु-
परलश्म उपन्श्िरूपो भावाभमावय्योरभावस्य विरद्वातममकलत्वात्‌ ।
भावस्याभावाऽभावः अभावस्याभावो भावः | तथाच या बद््रादि-
कार्यस्य प्रागूहमनुपलस्धिरक्षा तस्याद्चेदनुपन्तन्धिस्तह्धि तदिप
रोातोपरलब्धिः aT) यते चापनलख्धिस्तत पलम्भस्तता sere:
कार्यस्य प्रागूडुमप्यस्तित्ं स्यात्‌ । नुपततब्धिः waif न वत्तेते

av

१८६ न्धाघतात्पथदोपिका 1

चेत्तद्यनुपलच्िसखरूपेणापि नास्ति) तथाध्यनुपलब्धेरभाव उप-

0 ¢. +
लखिरूपस्ततोऽपि बह्यादिकाव्यस्य प्रागूडूमप्यस्तिलं स्यात्‌
इति ॥ eee Il

अरसुमेवाधं मनसिज्लत्य ad व्याचष्ट ।

दतस्य बुडयादि काग्यस्यानुपलब्पेरतुपत्तम्मादभावसिद्धौ अ्रनुप-
लब्धेविंपरोतोपलन्धुापपत्तेः । प्रगूदुमपि game: agra:
सेद्छतोत्यभिप्राय इति ॥

सूत्रव्याख्यानादिदं व्याख्यातप्रायम्‌ | अनुपन्लब्धेरनुप्रलखिरुप-
AATEC भवन्‌ प्राक्‌ पश्चाच बुद्धयादिकमस्तौति व्यनक्ति | ततो
qand: का्यत्वसाधको हेतुरसिच saa: ॥ १९५ ॥

UATUTATE |
अनुपलम्भालकल्ादनुपलन्धर्हेतुरिति॥

अनुपलन्धरनुपलम्भाव्कत्वान्नास्तित्वरूप्वेदयात्रादियं बुद्धवएा-
नुपल्धरभावसाधिकानुपलश्िरैतुरबडयादेः काच्यैत्वनिषेपे ईत
भवति | अयं भावः। wauafacquaanfaat न च तस्या
अनुपलब्धः खरूपमेव विषयः; ¦ यद्यनुपनब्धेः सखरूपमपि विषयः
स्या त्तरं यनार्थऽनुपलच्िस्तस्य यघाऽसनच्चं तधानुलब्धेरपि खरूप-
नाशणद सत्त्वं स्थात्रे च तथास्ति किन्तु वस््वनुपन्तश्म विषया i तनो
बुद्धाः काच्यल्निषेशरैऽसौ ₹ेतुनं भवति |

a ne a ae
nen ee = -----,

* The reading adopted by the counnentator here, difters some-

what from the text (See page 22, Line 3-4 ).

अनुमानप्ररिच्छदः) १८७

fay निषेघधकप्रमाणेनोपलभ्यं aad 1 न चानुप-
लब्धिः स्वस्मित्निषेधकं प्रम्राणम्‌ । तथाच खविषये साम्ये सति
सखात्निष्धत्वमामर््यऽपि न काचित्‌ त्तिः ॥ १८६ ॥
~" असुभमेवाधं समघ्रयते |

नास्तोति ज्नानमनुपलच्धिः। सा ततम्बभावतया प्रच्याक्ष-
वेदा तदनु पलच्धिरसिदेत्यभिप्राय इति॥

भो जात्िवादिन्‌ अनुपलब्धिः स्वात्मनि and न वेति
यदिक्यदयं पय्येकल्पि तदव्ययम्‌ । यतौ नास्तोति ज्ञानमभाव-
रूपो नोघोऽनुपलब्धिः । सा चानुपल शधि; ततृस्वभावतया नास्तोति
रूपतया warmer प्रतिप्राखिन्नेया । न पुनः सा स्वस्मिन्‌
ufaal स्वस्या एव विनाशिका। येन तस्याः स्वरूपमेव न
स्यात्‌! ततो यथो पलधि्विधिसुखिन तथानुपनश्िनिपेधसुखेन
विद्यत इति अनुपलख्धिरसिदेव |

किञ्चेदमस्मडेतुप्रतिषेधकं waza: स्वस्मिन्‌ ade न वा।
awa चेत्तद्धि aa विषये प्रतिषेधकवचम्तस्य यथा प्रतिषेष.
स्तथा स्बाकनोऽपि प्रतिमेधः। ततो हतुप्रतिषेधकवचःप्रतिषषै
हेतुसिदिः सुस्यैव । न वर्तते चत्तदा खरूपमपि प्रतिभेघकवचसौ
नास्तोति हतुसिद्विस्तदवस्या \ १८७ ॥

नित्यसमा जातिमाड्‌ ।

नित्यम नित्यमावाद नित्ये नित्वल्लोपपत्तर्ित्यल्वमम द्रति)

नित्यम नियभावात्‌ सवदाऽनित्वलाख्यघग्षास्तिल्लादनित्यल-
योगादनित्ये शब्दे नित्यत्वोपपत्तेनित्यल्वेन प्रत्यवसानं नित्यसमा

gat न्य{यतात्पशटोपिका)

atfauafa अयमथः । अ्रनित्यः ae saa जातिवादी
अनित्वलाख्यमाध्यधन्चस्वरूपविकन्प्रनन शब्दस्य नित्यलमापा-
दयति। तथाहि किमिदमनिव्यललं शब्दस्य निल्मनित्यं बा।
afe faa तद्धि घर्मस्य निव्यत्वा्तदाययस्यापि wea नित्य.
भावादरनिव्यघमींघ्रारतया सत्वान्रित्यत्वम्‌ | अथान्यं avatar
नित्यत्वःनित्यं fad faa weafa neers ॥
इदमेव aa araria |
्रनित्यत्वघमस्य fad सवदा महाबादर्मिगणेऽपि qe

मवदा सद्भावः अयानित्यत्वं aser नास्ति तथाप्यनित्यला-
fam: णब्द इरति ॥

अनित्यत्वधर्मा afe faawe धर्मकः भब्दस्यापि निस्यलं
स्य नित्यत्वस्य waasae च धर्मिणं विनावस्थानाभावाद्भिति
गष: । wafaaea wait यद्धि सवदा नास्ति तच्ाप्यनित्यल-
भ्यानित्यत्वाच्छञ्ट्‌ा नित्यं wa १८९ ॥

प्रस्योत्तरमाद।

अनित्यत्वम्य मवद्‌ाभ्युपगमै नित्यत्वविरोधः। अनभ्युपगमे
चासिद्धा देतुरिति॥

भो जानिवाद्रित्रन्प्तित्वं नित्यमनित्यं afa प्रश्यतस्तवं
कोऽभिप्रायः | किमनिन्यत्वं सवदाभ्युपगच्छमि। अग्र सवथा
नाभ्युपगच्छसि वा।

नाद्यः aa, अनित्यवस्य सर्वदा सौकार नित्यत्वं

fanaa नित्वानिल्ययोः परस्परं विरुडतादटेकसद्धावेऽन्धस्था-

परमुमानपरिच्छेदः। gue

wars | a fetta: अनित्यत्वस्य सवधानभ्युपममे faaataa-
wafefa uaeat Sqrfan नित्यत्वस्य Baa एवासी कारात्‌।
ततः WHAM ASTORIA: ॥ Roe ॥

aya घश्चस्यएवस्थानादश्छिणऽप्ववस्धार्नासिलि यदुक्तं तत्‌
परिदरलि।

waqaifaad न तस्मिन्‌ सति शृब्ट्मद्भाव इति ॥

नित्य सनिन्यत्वभादादनित्यत्वाध्रारस्य गब्दस्य faad तदा
wid यद्यनिव्यघ्वं vraag भदेदनिल्यत्वं तु प्रध्वंसर््पं तस्मिन्‌
सति कथं masta: स्यात्‌ । किञ्च ai प्रत्यप्येवं am vay |
azfund यच्रिव्यत्वं तत्‌ fa निल्यमनित्यं ati यदि fad
afe नित्यल्रे afaaa तदपि fa नित्यमनित्यं वैति। ya:
पुनरावत्तनेऽनदस्ा । अया नित्थं तदा नित्यत्वस्य स्वरूप्हान्या-
ऽनिव्छत्वभेव जय यीसुभगं भावुकं बभूव ॥ २०१ ॥

नन्वन्या अपि सूचाक्ता जातयः सन्ति ता; किमिति नोक्ता
Tale |

एतिनान्यलवस्यावनोऽनन्यत्वादन्यत्वं नाम्तौत्यादौन्टसदुत्तरामिष
परतयक्तानौति ॥

आता पृथिव्यादिभ्याञन्य इच्छाद्यधिकरगत्वादवतिरेके az-
afeaa आनिवान्याङ्) किमन्यत्वमात्मनोऽन्यत्‌ उतानन्यत्‌ |
प्राचि परते आमान्यत्योमेध्ये अन्यदरन्यलं वाच्यम्‌ । येनावान्य-
aime भवलि । तम्मिन्रप्यन्यल्ररन्यत्वान्तरं वाच्यम्‌ { तथाच.

सन्यनवेखा इति mia ud afeta मक्ता इंतोयिकं भक्त्‌माहान्य-

१९० न्यायतात्पवदौोपिका।

ल्स्येत्यादि | अन्यलस्याकनः सकाशादन्यत्वादभिनत्रत्वादन्यते न
भवलोत्यनन्यसम 1 दौन्यसदुत्तराणि | एतेन कतिपयजातिखरूप-
निरूपकेनोत्तराभिधानेन च प्रत्याख्यातानि ज्यानि | तथा मूल
सूत्ोक्तचतुर्बिंशतिजातौनां मध्ये प्रसङ्गप्रतिष्ठान्तसंशयप्रकरणाघा-
पच्य पपत्यनित्यकाग्धसमानामष्टजातोनां यदच लच्वणोत्तरे न
व्याचख्याते तदासामासखेबान्तभीवादिव्यद्यम्‌ ॥ २०२ ॥
अन्येषां जाल्युत्तराणां निराकरणहेतुमाह |

निमित्तान्तरात्‌ सज्नान्तरे थोज्यमानेऽर्थे तधघ्ाभावस्य निरा-
कात्तमशकत्वादिति ॥

निमित्तान्तरदृष्टान्तादिरूपात्‌ | संज्नान्तरे नित्यत्वादिरूपै |
योज्यमाने परेखापाद्यमाने अर्धे । तथा भावस्य णब्द्स्वाभाविका-
निल्यत्वादेः प्रतिकचैपुमत्तमत्वादन्यान्यपि जाच्युत्तराणि निर.
क्षतानि । कोऽथेः। यानि कानिचिल्नावयत्तराणि तानि fate.
त्षाधम्ादिनिमित्तमादत्य नित्यत्लारौ aa तत्रोद्वाव्यन्ते। तानि
व न सत्यानि न च Gagan भ॑ प्रभरूयते। ततो वसुखभाव-
सामथ्यं ्रबनम्बदान्यान्यप्यसदुत्तराणि निराकत्तव्यानि ॥ २०२ ॥

ननु सर्वाणि जाद्यत्तराणि कुतो नोक्ञानोत्याह |
आनन्त्यात्र सर्वाणि जाव्युत्तराण्युदाद्त्तुं शक्यन्त दूति ॥

वाचो युक्तौनामानन््याज्ञातीनामानन्दयं ज्ञयम्‌ | गेषं
सुगसम्‌ ॥२०४॥

ननु यद्यनन्तानि जात्यत्तराणि कथं तहिं सत्रकता चतु-
विंशरतिसंख्यया नियमि तानौत्याह |

अनुमानपरिच्छेदः। १८१

सूकाणणमग्यदाहरणाघत्वादिति ॥
wana चतुविंगशतिज्ातय इति यदुक्तं तज्नात्युदादहरण-
संख्यानाम्‌ | न पुनर्जातिमंख्याधेम्‌ । कथमेतदवसौयत इति
चेत्‌ । स्थलान्तरेऽनन्यसमदौनां ऊएतौनां लच्णणो दाडइरणनिरोत्त-
TTA ॥ २०५ ॥
उपसंहरति ।
उक्ता जातिभैदा इति ॥२०६॥
अथ नियदस्यानान्याहइ |
श्रधेदानीं निग्रहस्यानान्युच्यन्ते । तान्यपि fanfawernfa-
पच्योर्विकल्पाद संख्यानौव्यतः संक्षेपतो व्युत्पाद्यन्ते इति ॥
परथ जातिकथनानन्तरं निग्रहस्थानान्युच्यन्त इति dew |
तानि च निग्रहखानानि विप्रतिपत्तर्विरदन्नानस्य विपरोत-
ज्ञानस्य वा श्रप्रतिपत्तरन्नानसय च वैचिच्र्यदसंख्यातानि भवन्त्यतः
समासात्‌ कतिपयानि लक्नणोदादरणाभ्यां प्ररूपयिष्यन्त-
SH ॥ २०७ ॥
aa प्राक्‌ प्रतिज्ञाहानि लत्तयति।
ara प्रतिदटृष्टान्तधमीनुक्ना प्रतिज्ञाहानिरिति॥
ufasfaga वादिना साधनेऽभिदहिते प्रतिवादिना च
तच gat प्रोक्ते तीथे वचसि वत्तमानो art यदि
स्वसाध्ये प्रतिपक्तदृषटान्तधर्मनुजानाति | तदाऽस्य प्रतिन्नादानि-
भवति ॥२०८॥
एतःसुदादहरति।

१८२ न्धायतात्पश्ररीपिका।

wafe कलक्रत्वेात्‌ घटवदनित्यः we इष्यते तद्य काशवद-
quafaa: fa नेष्यते। एवं प्रतिवादिनोक्त वाद्याह | भवतु
fa नो बाध्यते तस्य निव्यल्वाभ्युपगेनानित्यलप्रतिक्ना हौयत
इत्यतः प्रलिङ्ञादहानिर्नाम निग्रहस्थानं भवतौति |

नित्यलश्ं।कारात्‌ तेस्यानित्यल्रप्रतिज्ञा व्यपैयादिति ara: |
तथा प्रलिन्नाहानिरिल्युपलन्तणम्‌ | da हतुविर्षणडान्यादयोऽपि
निग्रहाय खधियाभ्युह्याः ॥ २०८ ॥

प्रतिज्ञान्तरं wagfa |
प्रलिज्ञातायंप्रतिषरैघे wafasaraeafaea: प्रतिज्ञान्तर-
fafa a
प्रतिज्ञाता्थस्यानित्यः we इत्यादेहतुव्यभिचवारादिना पर्ण
प्रतिषेध ma तं दौषमनुडुत्य घञ्चविकल्पादन्धान्तरयाजनाद्य-
स्तदथनिर्दशः प्रतिपिधानद्वच्यथं प्रतिन्नान्तरभणनं स प्रतिन्नान्तरं
निय्रहस्धानं भवति ॥२१०॥
लक्षणसरत्ं निद्शनदशनद्वारा व्याचष्ट |
सव्यमनित्यं सत्वादित्यस्य टष्टान्ताभाउन प्रतिक्ञातायेस्य
परति घर्मा विवादाखदे।भूतलक्षणस्तस्य विकल्पः afasara-

विओेषणत्वन योजनं तदथ इलि प्रतिषेयनिव्रच्यर्थो यथा मगकार्थो

क The reading adopted by the cummientater here differs ३७९

what from the text ( Ses page 23) Line 8-10 )

अनुमानपरिच्छेदः। १८३

ua इति निर्देशो यथा विवादास्बमदोभूतं सव्वैमनित्यमित्येत
व्रतिज्नान्तरं निगरहस्थान ₹हत्वन्तरर्बदिति॥ #

प्रक्‌ wa पक्लौक्रत्य दृष्टान्ताभावैन परेण प्रतिषेधे कते सति
Aafasaa fama यत्पक्तान्तरोप्दानं विवादास्यदरौभूतं wer
afaefaaagd तम्मतिन्नान्तरं नाम निग्रहस्यानं भवतोति
भावः) यथकद्ेतूपन्धारे तत्मरतिषैधे चान्यरेतुमुपन्यस्यतो amt
निग्रदसधानं तददिदमपि।

aq ufaareia: प्रतिन्ञान्तरस्यच को fanaa इति चेत्‌।
उच्यते प्रतिन्नाहानौ स्वया प्रतिज्ञात्यागः प्रतिन्नान्तरे तु तस्या
एव प्रतिज्ञाया विशनेषणान्तरेण योजनसिव्येकरेपरावर्तात्रानयो-
रष्वं युक्तमिति i aren

प्रतिक्ञाविरोघधमभिधत्त।
प्रतिज्नादेत्लो विरोधः प्रतिन्नाविरोध इति a
यत्र प्रतिज्ञा हेतुना विरुध्यते Sqat प्रतिज्ञया स प्रतिन्ना-
विरोधो भवति uw agen
एनमुदाहरति |
यथा गुणव्यतिरिक द्रव्यं मेटेनानुपलश्भादिति ॥
यदि द्रव्यं गुणव्यतिरिक्त तदा मैदोपलम्भ एव भवेन्रल्लमेदटोप-

ee. ------------

* The commentator adopted the reading of the ms marked C.
which has been mentioned in the Foot note of page 23 (See page 23,
Line 13 ).

Ry

१९४ न्यायतात्पदोपिका |

wat 9a gq द्रव्यं गुण्व्यतिरिक्तं प्रतिज्ञाय सदनानुपलम्भं
हेतू ङखनः प्रतिज्ञारेत्वोविरोधात्‌ प्रतिन्नाविरोधो नाम निग्रह
स्थानं भवलि |
नन्वयं विरहो Zara न पुनः प्रतिज्ञाविरोध इति चैत्‌
a| विरुदद्धेत्वाभासे ज्याषिस्मरणादिरोधोऽवधायते। श्रत तु
प्रतिन्नाहेतुक्चनखवणमा तदेवेति मदान्‌ भदः ॥२१३॥
प्रतिन्नासन्यासं waafa |
पन्तप्रतिषिषे प्रतिन्ञातार्थीपनयनं प्रतिज्ञासंन्यास दति ॥
प्रमाणादिरिरदपन्तप्रतिष्रैधे प्रतिक्नाताचस्य diosa: स
प्रतिन्नास॑न्यासो भवति ५२१४॥
एतदुदाहरणमाह |
ॐ अनुष्णो ऽयमग्निः कछतकलत्वादित्यस्य प्रतिषेष बाद्याड।
संपश्यष्वमदहो मध्यस्थाः साल्तिणो नाहमनुष्णमग्निं त्रवोमोत्य-
भुक्तो पालम्भोऽयभिव्येतत्तस्य प्रतिन्नासंन्यासलक्तेणं निग्रहस्यान-
fafa u
अग्निरनुष्ण इति वादिना ca aatad ana yas
बाधितल्रादयं कालात्ययापद्दिष्ट इति परेण प्रतिषे च यदा
नारौ आ्प्रत्य(यनाधं does wae इत्यादि वक्ति तदा
तस्याभ्निरनुष्ण इति सखौल्तप्रतिज्ञापङ्कवात्‌ प्रतिक्नासंन्यासो नाम

[1 "^ ~~~ ~~~ ---+- "+~ ~~ ~ , ~ ~--~----- - .------~ -~------- =-=
~~ =-= a. = =

* The Text reals + बघाहुष्णोऽयमम्निररि्यख्च' (sce [५ 4.
Line 7 ).

अनुम!नपरिकच्छदः | १९१

निग्रहस्थानं भवति । तेघा पक्तशब्द्‌ स्यो पलन्त णत्वादेत्वादिसन्यासा
अपि निग्रहडेतवः प्रतिपत्तव्या इति |
नतु प्रतिन्नाह्ानेरस्य च की विशेष इति चदुच्यसे ¦ प्रतिन्ना-
हानौ प्रते्तघग्स्वोकारातरतिक्तात्यागो;च्र तु परप्रतिषेध्पत्‌ खयं
खप्रसिज्नात्यागः॥२१५॥
हेत्वन्तरं निरूपयति |
श्रविशेषोत्ते sat प्रतिषिद्धं विश्रषमिच्छतो हेत्वन्तरमिति x
विशिष्यते येनासौ विशेषो faiad तेन रदित इतौ प्रोक्ते
परेण च age समुद्धाविते तदनु सविग्रेषणं हेतुं ब्रुवतो
हेत्वन्तरं भवति ॥ २१६ ॥
एतन्निदगेयति |
यथा नित्या देटा अस्मव्यमाणकन्तुकत्वादिव्यस्य जोश
कूपारामादिभिरनेकान्तिकत्वेन प्रतिषेधे संप्रदायाषिच्छदे aaifa
विशेषणमिच्छतो रेत्वन्तरमि{लि ॥
मोमांसको नेयाधिक्त प्रति वैदानामपौरुषेयत्वं साधयति)
यथावैदा नित्या अस्मव्माण्कन्तुकत्वादिंति ) रत्र जोश्पकूपा-
रामादयञ्िरतनत्वादस्मव्माकत्तेका अपि न नित्या इति a:
छतो; परेणानैकान्तिकत्वे sarfat संप्रदायाविच्छदे सतीति
हेतोरविंगेषणं areal हेत्वन्तरं नाम निग्रहस्थानं भवति 12291
हेत्वन्तरं कथं निग्रदस्थानं भवतोत्याह |
पूव्मैस्यासाधकस्योपादानादिति॥
qaafa अस्मय्येमाणकत्तुकत्वस्य Fat असाधक्वमनै.

१८६ न्धावतात्मरदौपिका।

कान्तिकित्रात्‌। यदपि प्रतिन्ञाद्धान्या इतुहान्यादौोनासुपलक्तण-
वेत्रतिन्नान्तरेणण इहेत्वन्तरस्याप्युपलन्तणं भवत्यन्यथोदाहरणान्तगा-
दौनामपि एूथगभिघानं प्रसज्येत । तथापि ₹हलन्तरस्य यत्‌ .एयग-
भिधानं तत्परार्घानुम7नव। क्यस्य साध्यसाधनभावेन Besa
तेनोपनयान्तरं निममनान्तरच्च प्रतिन्नान्तरशब्देन उदाद्रणान्तरं
दूषणान्तरं च हेन्तरेण संग्टहौतं भवतौल्यघः ॥ २१८ |
अ्रधौन्तरमाद |
प्रकतादर्थदग्रतिसंबद्ाथम्रन्तरमिति ॥
यथोक्रलत्तशे पत्तप्रतिपत्तपरि ग्रह हेतुतः arafasl waar
प्रकतं हेतु प्रमाणसामर्य्येन समर्थयितुमसमर्घोऽहमित्यध्यवस्यत्रपि
कथामपरिव्यजन्‌ वादो यव्राधन्तरं त्रवोति तदर्घीन्तरं
भवति ॥ २१८ ॥
उदाहरति |
यथा faa: शब्दोऽस्मभवस्वादिति हेतुः । Fas हिनो त-
amiga प्रत्यये सति छदन्तं पदभित्यादि प्रसक्तानुप्रसत्तया
प्रक्लतार्थानुपयोगिग्रस्रान्तरमुपदिश्तोऽयन्तरं नाम निग्रदस्यान-
मिलति a
शब्दस्य faaafesr अस्मशेवस्वादिति हेतु प्रागन्नानात्‌
प्रयुज्य पश्ादनैकान्तिकं War तदीषाच्छादनाय प्रकतामुप-

# The Text reads “get net fam: प्रमेयत्वादिति तुः" ( ५८

page 24. Liue 17-18 }.

अरनुमानपरिच्छदः। १९८७
योगिनीं ₹ईतुणन्द निष्यत्तिसुप्रदिश्तोऽघीन्तरं नाम निग्रदस्ानं
भवतोति भावः ॥ २२० ॥

निरथकं निग्रदस्थानमाद ।
वसंक्रमनिर्दयवच्धिरथकमिति ॥
अभिभरेयरद्दितकेवलवस्पनुपूर्वौमातं facia निग्रदसधानं
भर्वति ॥२२१॥
sé निदश्रेयति।

marsha NS, कचटतपानां मजडदबत्वात्‌ धभठटधभव-
दितौति॥

श्रते कचटतपानां शब्टौऽनिव्य एतावान्‌ wat रशेषं
सुगमम्‌ ॥ २२२ ॥
अविन्ञाताथंमाद।

परिष्रतिवादिभ्यां विरभिहितमप्यप्रतौतमविक्नातार्ध-

भिति॥

यकाघनवा कयं दूष णवाक्यं वा fa; कंथितलमप्यप्रसिद्प्रयोगादि-
निमित्तन परिषदा प्रतिवादिना च न stad) तदविज्ञातार्थे
निग्रदस्थानं भवति ॥ २२३ ॥

एतदेव Blaze |

qe x चिरभिदहितमप्यप्रतोतप्रयोमातिद्रतौच्चारितादिना

* The Text adds here “arfgar’ { See page 25. Line 6 ).

१९८ न्यायतात्पयदौपिकः। |

निमित्तेन पषेद्रतिवादिभ्यां न ज्ञायते तदन्नानसंवरणायोक्तम-
faara नाम निग्रहस्यानमसितीति ॥
अप्रतोतप्रयोगा अजटदचोक्रोडज््थानिरटाटेकि्ठा शत्या
दयः । यद्वाऽवं जिनयनश्वूलमाननामघेववांस्त कोतुसच्त्ाद्रसिनौ-
` व्रदित्यादयः। एतेन seta प्रयोगैः कथा प्रवत्तनोयेति
दशितम्‌ ॥ २२४॥
अपाधकमाचष्टे।
पौवीपर्यायो गादप्रतिसंवदार्थमपाधेकमिति x
yd विग्ेषणमपरं fais तयोभवः Halos विथेषण-
विशेष्यभावः; तस्यायोगोऽसंबन्ध स्तस्मादसंकवदाधमनन्विताथे aera
तदपायैकं नाम निग्रहस्थानं भवति ॥ २२५ ॥
उदादरसि |
यथा दण्दाडिमानि षडप्रूपा कुण्डमजाजिनं प्रललपिरडं
ufa i
अनन्वितं वाक्छपदभ्यां दधा । aa वाक्वानन्वितते ew-
दाडिमानि षडपूपा इत्युदाहरणम्‌ | रत्र दशदाडिमानां षड-
पूपानां न कञिदन्वथः संबन्धाभावात्‌ 1 आकाह्कगसद्धिधि-
योग्यताषशादेव fe वाक्यानां भिधौऽन्वयो waa चायं ara:
siizaraate | पदान्वितल कुण्डमजाजिनं पललपिष्डमिन्यु-
दाहरणम्‌ । अत्रापि संषन्धाभावारदेनन्ित्तत्रम्‌ || २२९ |
श्रप्राप्तकालमाह |
अवयवविप्वासदचनमप्राप्तक्ौालमिति ॥

अनुमानपरिच्छेदः । १६९

अवयवानां प्रतिक्ञाटोनां विप्यसेन यथाक्रमोलद्धनेन प्रयुज्य-
मानमनुमानवाक्यमप्राप्तकालं नाम निग्रहस्थानं भवति ॥ २२७॥
एतदटेवाद |
प्रतिज्ञादीनामथवशात्‌ क्रमस्तेषां विपय्येयेणाभिधानं निग्रह-
सथानसिति ॥
स्पष्टम्‌ ।
ददं च निग्रहस्थानं नियमरकथाघामेव नत्वनियमकथया-
याम्‌ ॥ २२८ ॥
aa व्यनक्ति |
म॑ होनसप्यन्तिमेनाप्यवयवेन न्युनसिति॥
पद्धावयवे वाक्ये प्रयोक्तव्येऽन्तिभमेनापि निगमनादिनाप्य-
बयवेन wad प्रयुच््ञानस्य न्यूनं नाम निग्रहस्यानं भवति | त्रपि.
शब्दावुभयतापरि खखाथेद्रदकौ द्रष्टव्यौ ॥ २२९ ॥

हौनस्य निग्रहस्यानतं हेतुमाह ।
साधनाभावे साष्य्िदरयोगादिति ॥

wa साधने प्र्चावयवं वाक्यं aa विना साध्यसिहिनं
भवल्यतस्तदेकतमेनाप्यवयवेन हनं सत्‌ न्यूनं नाम farsa

भवत्येव ॥ २३० ॥

~. i += ~", - EO ~ न ज ee

* The text adds here “चप्राप्रकरालं'' (See page 25, Line 15),
† The Text veats “अन्यतमेन instead of “agfapHa” (Seo

page 25, Line 15 ),

२०० न्धायतात्पश्दो पिका |

गरधिकमभिघत्त।
हेतूदाहरणाधिकमधिकमिति ॥

एकेनेव हेतुना दृष्टान्तेन वा प्रतिपादितैऽर्थे amt दृष्टान्ता -
न्तरं वा प्रयुल्ञानस्याधिकं नाम निग्रहस्यानं भवति अत्रद्तू-
दाहरणग्रहणं सञ्छाधिकोपलक्षणायेम्‌ | तेनोपनयनिगमना धिक्य-
मपि निग्रहाय 3दितच्यम्‌ 1 इदंतु निग्रहस्यानमेक एव 3q-
दृष्टान्तो वा मयाऽभिधेय इति निवमकथायाभेव नान्यत ॥२२१॥
अधिकस्य निग्रहस्थानलत्र हेतुमाह |
एकेन क्तकल्वादितरानयेक्यादिति ॥
स्पष्टमेतत्‌ ॥ २२२ ॥
पुभरुकं व्थनकति |
शब्दार्थयोः पुनवचनं पुनरकमन्यत्रातुवादादिति 1
nae चाभिह्ितस्य पुनरभिधानं gata नाम निग्रह-
स्थान भवत्यनुवादादन्यत ॥ २२३ ॥
Wasa व्याचष्टे |
साधकं पुनवचनमनुबादस्तद्वयलिरेकख पुनरभिधानं नित्यः
शब्दो नित्यः शब्द दति शब्ट्पुनरुकम्‌ । नित्यो ध्वनिरविनाशे
शब्द इत्वधपुनरुक्तमिति i

saafa adt aa alas पुनरच्यते सोऽनुवादस्तत्र प्रौनर्क्तयं

-- ns te ---~~---~---. ee “~~.

# The ‘Text reads “mareeara” instead of “garRTa” [ See

pege 25. Line 16 |

अतुमानपरिच्छेदः। २०१

न दोषाय। यथा हेलपदेथात्‌ प्रतिज्ञायाः पनवेचनं निगमन-
fafa | शेषं व्यक्तम्‌ ॥ २३४ ॥
पुनरुक्तान्तरमाडह।
अरथीदापन्रस्य MIA पुनवचनं पुनरुक्तमिति ॥
प्रागुक्तणब्द्सामष्यरूप्राट्ीद्धापन्रस्या्थस्य तद्प्रलिपादकेन
शब्देन यत्युनभंणनं तदपि युनरुतं निग्रहस्ानं भवतीत्यघः ।२२५॥
uafaznata |
यथा साघर्म्योदाहरणेऽभिदहितं वधर्म्यीदादरणाभिधान-
मिदि u
अयं भावः। दृष्टान्तो fe व्यारिनिशिद्ये निदश्यके। सा

ae

देदेकेनव fast तदा facta दलादपि dawagfafafan:
स्यात्‌ |

aq ईतोरन्वयव्यतिरेकावगमाथं मयमभिधेयमिति चेन्न ।
प्र्रय्यतिरेकिणोऽन्यत्र साधम्यकधर्म्यादाहरणयोरवणश्यस्चावा-
भावात्‌ | अन्वयव्यतिरेकिखपि परापेक्तां विना यदि eaafa-
dad तदा पौ नरुक्तचभेवमपे्ायां तु न कशिदोषः ॥ २३६ ॥
रङ्ग पोत्तरयति |

कधं तत्‌ निग्रहस्थानमिति कथावसानविरोधित्वादेकेन
क्ृलकत्वादितरानथेक्यादिति ॥

कथाषसानंति प्रसकानुप्रसक्तचा wart न दायादिति।

i स्पष्टम्‌ । इदमपि निग्रहस्थानं नियतक्रथायां नान्यत्र विरोधा-
२९

RoR arradtayetfaar ।

भावात्‌ | agafaata पुनस्तं a भिद्यते तथापि fae.
ASI UPI पुनस्ते TITHA ॥ 239 ॥
अननुभाषणमाभाषतं |
विज्ञातस्य परिषदा तरिरभिदहितस्याप्यप्रत्यच्चारणमननुभाषणं
प्रतिवादिनो निग्रहस्थानमिति ॥
परिषदादिषिदितस्य वादिना तिरुचरितस्यापि aaa
यदप्रव्युच्वास्णं तदटननुभाषणं ara प्रतिवादिनो निग्रहस्थानं
भवति | प्रतिवादिनि इति चोपलन्तर तन प्रतिवादिप्रतिपादित
टूषणस्यानुच्चारणं वादिनोऽपि निग्रहो जेयः ॥ २२८ ॥
अत युक्तिमाह |
अप्रतयुञ्चारयन्‌ किमाखयः परपक्चप्रतिषरघं ब्रूयादिति ॥ ‰
श्रप्रत्युच्चारयन्‌ बादयुत्तामननुवदन्‌ किमाखयः किमाधारः
सन्‌ प्ररपक्तनिपेधमभिदटभ्यात्‌ | अयमधेः | यदि प्रतिवादो waa
नानुवदेत्तदि कथं स प्रतिपत्तं दूषयेत्‌ । यतः सर्वोऽपि परो
मनूदैव दूषयति । एतेन दृष्यमाव्रस्याप्यनुबदनं प्रत्यसमधसयेदं
टूषणसुकतम्‌ | न सर्वानुवादासमधं प्रति । तस्य व्ययैत्वात्‌ ॥ २२९॥
awa प्रज्ञापयति | |
अविन्ञाताथे चान्नानम्‌ ॥
परिषदावगताघधमपि वाक्यं aa प्रतिवादौ खयं प्रति.

न्न ~~~ --- ~~ ~ "~ - ~ -~ -* " ----~. * ~^""-~~ ~~ ~~~ ------- ----. ---~~ ---+--*

* The Tost reads grytq inatend of Wary (See page %

Line bt.

अनुमानपरिच्शदः | Roz

घदव्रप्य्तः सम्यक्‌ नावगच्छति तदज्ञानं नाम निग्रदस्थानं
भति ॥२४० ॥
एतदेवाह |
aq वाक्यं fatfafeaafa परिष्रदावगताथे प्रतिवादो
प्रत्युचारयव्राधेतः सम्यगधिमच्छति तदज्ञानं नाम « निग्रह-
स्थानमिति ॥
स््टमेतत्‌ ॥ २४१ ॥

प्रतिमं विभावयसि ।

कथामभ्युयगम्य तूष्णौभावोऽप्रतिमा वादिप्रतिवादिनोनिगह-
स्थानमिति ॥

त्वया मद मया बोतरागकथा विजिमौघुकथा वा कन्तव्येत्य-
wane वादौ प्रतिवादौ वा यदि तूष्णीमासीत तद्यप्रतिभा
नाम तयोदयोरपि fared भवति ॥ २४२ ॥

विक्तेप्रमाद |
काथ्यव्यासङ्गात्‌ कथाविच्छेटो fan ति ॥

वादमुपक्रम्य सिमाघथिषिलस्याधस्य Zena wale
छानलयापनाधं Ta काय्यं व्यासज्य कथा विच्छिद्यते स विक्षेपो
नाम farses वादटिप्रतिवादिनोभवति ॥ २४३ ॥
एतदेव वदति |

The Test adds here afaarfgat (Sco page २६. Line 150).

२०४ IATA पिका |

कथामभ्युपमम्य सभ्येषु मिलितेषु त्रवोत्यद्य मे again
मस्ति। तश्सिन्नरवसितं पञ्चात्कवशधयिष्थामोलति ॥
स्यष्टम्‌ | तावं amare: यद्धि सत्मयोजनं सभ्या
agate कथां विच्छिन्द्ताऽपि न निग्रहीऽन्यथा निग्रह
एव ॥ २४४ ॥
मतानुज्ञा प्रज्ञापयति |
सप्ते दौ षाभ्युपगमात्‌ Uta दोषप्रमङ्गो सतानुन्नलि॥
यः परेणापादितं टरोषमनुहव्याभ्युपगस्य च ब्रवोति भवत्पन्ते-
ऽप्ययं दौषः समान दलि म प्रमतानुज्नानान्मतानुज्ञा नाम
निग्रहस्यःनमापद्यतं ॥ २४५ ॥
एतदेव व्याचष्ट |
य; wud मनागपि दषं न परिहगति। कीवन्तं परपन्तँ
दूषणं प्रस्नयति | watt saa तमपि चौर इति। तस्येदं
निग्रहस्थानम्‌ | ai दोषाभ्युपगसमात्‌ परेणानभ्युपगम।दिति ॥
gia चौरो भवान्‌ पुरषत्वाविगषात्‌ प्रसिद्धचौरवदिल्युक्त
aug भव्रानपि चौरः पुरुषत्वाविग्षादिव्यप्रतलिषिद्मनुमत-
fafa ward चौरोऽस्मोति सख्यमनभ्युपगच्छत्रपि चौरो
भवतोति भावः ॥ २८१६ ॥
पथ्चनुयोज्योपे्तणमास्याति।
निग्रहं प्रा्स्यानिग्रहः पय्येनुयौ ज्यो पर्त{मिति ॥
पथ्यनुप्रोज्योपत्तग्पं नामेदं तव निग्रस्यानमायातमतौ
निष्ट तोऽसोति निग्रह्लोपपच्या चोदनौयस्तं य stad नानु

` श्रलुमानपरिच्छेदः ) Roy

a परथ्चनुधोज्योपे्ण्णत्‌ प्यनुयोज्योपेक्षणं नाम निग्रदस्थान-
मास्तिक्नुते ॥ २४७ ॥
ददमेवाई।
पर््यनुयोच्छो नाभ निग्रहोपपत्या चोदनीयस्तस्योपेक्छणं
नियदप्राप्तौ सत्यामननुयोग इति ॥
स्पष्टम्‌ ¦
uaa नियदहस्थानं कस्यात्र निग्रह दति oe: सभ्परद्धावनोयम्‌।
न खलु निग्रहप्रा्ोऽपि खनिष्दोतं कोऽपि ब्रुयात्‌ ॥ २४८ ॥
निरनुयोज्यानुयोगं लक्षयति |
अनजिग्रदृस्याने निग्रहस्यानाभियोगये निरनुयोनल्यानुयोग
स्ति ॥
श्रनिग्रहस्ानेऽनुद्धाव्यदौषे यो निग्रहस्थानानुयोगो दोषोद्धावरनं
स निरनुयोज्यस्यानिग्टहीतव्यस्यानुयोगादोषोड्धावनान्िरनुयोज्याः
गुयोगो नाम निग्रहस्थानं भवति ॥ २४९ ॥
उदादरणदारेकतष्टयनक्ि।
यया सावयवत्वेन बृधिव्यादौ काथ्लसिडौ परो ब्रूयाद-
प्रयोजकोऽयं हेत्वाभास इति तस्यदं सिच्याभिवोगलक्तणं fang.
स्थानमिति ॥
पृचिव्यादिकं काय्यं सावथवत्वात्‌ घटवदिति डेतुना पृथिव्यादौ

-------~-------~----~ ~~ ----~ ~~न ~ - प भमन ज न "= ~~ " "५" =^" am emma

# The word “fatwa” is ०५111५८५ in the text (See

page 28. Line 2),

९०६ ATTA AA TAT |

काव्यत्वसिद्धौ कतायां परोऽभिघत्ते 1 बुहयादौ सावयवल्वाभावेऽपि
कार्थ्यतोएनन्भाद्‌ व्याक्षयभावेनाप्रयोजकोऽयं हेत्वाभास shat
ag मिष्याभियोगनलत्तपमतिग्रहे निग्रह्ाभियोयरूपं निग्रहस्यान
भवति। सपक्तैकटेणव्यःपिनोऽपि भूसादेगेमकल्वद शनात्‌ ॥२५०॥
अप्रसिदान्तं aaafa |
सिडान्त मभ्युपैत्यानियमात्‌ कथाप्रसङ्गो ऽपसिह्ान्त इर्ति |

स्वस्वदटशनाभिप्रायेणाप्प्रणोत ana: सिद्धान्तः) यस्तं
सिदान्तमभ्युषगत्य कथायां प्रत्तः सिसाधविषिताथसमधन-
रभसेन दूप्रणोदरगरभसेन वा स्सिद्ान्तविरुदमभिधत्ते । घोऽप
सिद्धान्तेन निग््ह्यते॥२५१॥

aa विवरोषुराद)

यथ मौमसामभ्युपगस्य कञ्चिदग्निहोतं खगेसाधनमित्याह |
कथं मुनरगिनिदोतक्रिया ध्वम्ता सतौ ख्ेसाधिका भवतौत्यनुभुक्तः
wie. तया त्रिययाऽराधितः परमेश्वरः फलं ददाति राजादि-
घत्‌ 1 तस्येश्वरानभ्युपगमादपसिदान्तो निग्रहस्थानमिति ॥

मौमांसामते ईश्वरो 2am नास्ति। अग्निहोत्रं खगसाघन-
fafa) तलो यदा मौमांसावादौ क्रतुक्रियातुष्टः war फलं
ददातीति वक्ति तदा तस्य मोमांसानभिमतेग्बरस्वकारादप-
सिडान्तो निग्रदस्यानं भषति ॥ २५२ ॥

कषाच्िन्मते प्रतिक्ञायेविपर्य्यासोऽपसिद्रान्त दत्यपसिदान्त-
wag afaaafe तन्मतं कुट्यितुमाद्‌)

प्रतिक्नाता्थैविप्धयनस्तु प्रतिन्नाद्ानिर्नापसिद्ान्त इति a

अनुमानपरिच्छदः । २०७

प्रतिन्ञातार्थस्य यो fanaa: स प्रतिक्नाद्दानिरेव au-
सिदान्तो नभवति । wa भावः। स्वसाध्ये प्रतिदट्टान्तधमाभ्य-
ant हि प्रतिज्ञाहानिः। sofas सिद्ान्तमभ्युपगत्य
BWA HANA ततो न waa प्रतिन्ञालाथविपव्यः। किन्तु
स्वसिदान्तविरदाभिधानम्‌ । तस्मात्‌ प्रतिज्ञाहानेरपसिदान्तः
प्रगेव ॥ २५२ ॥
हेत्वाभासानां निग्रहश्थानत्वमादह |
हेत्वाभासाख यथोक्ता इति ॥
यथोक्ताः पूर्वोक्रलक्तणेलच्तिताः। अरसिडविरुडानेकान्तिका-
नध्यवसितकालात्ययापदिष्टप्रकरणसमा; षट्‌ हेत्वाभासा निग्रह-
स्थानानि भवन्ति चकारो दृष्टान्ताभासानन्वयविपररोता-
न्वयादिससुच्चये । तेषामपि निग्रहस्थाननिमित्तत्व।त्‌ ॥ २५४ ॥
एतटेव SAAS |
देत्वाभासलकच्णनेव यथोक्तेन Fama निग्रहस्थानानी-
त्ययं; ॥
WEA ॥ २५५ ॥
सूते दाविंशतिर्निंगरदस्यानानौति यदुक्तं तत्र नियमा किं
तूपलच्तणा्यमित्यादइ |
एतेन दुवेचनकपोलताडनवादिबादोनां साधनानुपयीगि-
aa निग्रहखानत्वं व दितव्यसिति ॥
एतेन कतिपघनिग्रहश्ानलक्षणोदादरणनिरूपरोन arfe-
We कुचेष्टादिग्रहः) गेषं WEA २५६॥

२०८ न्यायलात्पव्यदोपिका |

नन्वन्ेरपरशनब्दादोनामपि निग्रहसयानत्रसुक्तं तत्‌ किं नोच्यत

द्त्याह।
जियमकथायां त्वपण्ब्दाटौनामपि दति a

नियभमकथा नाम मंस्छतेरेव शब्दैः स्लोकबन्धेन वा agai
त्यागेन at वक्रव्यसिल्येव॑रूपा | तस्यामपशब्दानामदिशब्दादहेगा-
दोनां च निग्रहख्ानलवं ज्ञेयम्‌ | पएतेनानियतकथायां पन्न
amrea निग्रहो नन्यथा । इति शब्दौ निग्रहद्यानपरि-
PATA: ॥ २५७ ॥

इति ओोकछष्णभिंगच्छमर्डनभरौ मन्प्हेन्द्रसूरियिष्य-
खोजयसिंहसूरिविरचितायां न्धायतात्पय-
दोपिकाभिधानायां न्यायसार-
टोकायामनुमानपरिच्छदो
दितोयः समाप्तः ॥

अगमपरिच्छद्‌ः |

देतोथिकपरिच्छटे समेदमनुम्रानं प्रपञ्चा संप्रत्यागमलक्तणं
सूचयति |
अ्रवसितमनुमानमागमसेदानीं लक्षणमुच्यते इति ॥
अनुमानं नाम प्रमाणमवसितं समाप्तमिदानोमनुमान-
समाप्यनन्तरमागमलच्तणं कथ्यते।
ये काण्णदाद्याः शब्दोऽनुमानं व्यासिनेनाघप्रत्यायकत्वात्‌
भुमानुसानवदित्यनुमानेनानुमाने णब्टमन्तभीवयन्ति तन्मत
व्यदासायावसितमिति। कूटाकूटका्षापगपरौत्तणप्रवणाप्रत्यनेण
प्रुलदेतोव्येभिचारात्‌ । तत्‌प्रत््तस्यापं।टनस्वरूपः काषपपणः
सर्वोऽपि सत्यस्तदन्धसूबसत्य इति त्रंकाल्याक feat बद्मूल-
त्वात्‌ 1 अन्यधा सत्ासत्यत्प्रतौत्यनुपपत्ते; । तथा चात्र साव-
काशं प्रत्यनुमानमेतत्‌ । weet नानुमानं विभितव्रकारणप्रभवत्वात्‌
प्रलक्तवत्‌ | ततो व्यासिसून्तात्‌ सामान्याथनिष्ठाच्रानुमानाव्याप्तय-
भावेऽपि परोक्नायप्रमापकल्वादाक्तिमात्ाथैगोचरत्वाच wie
प्रमाणं Gata) Aza
परोक्तप्रमितिं कुवंदयासषपदि विरहऽप्यतः ।
पदं एथक्‌ प्रमां स्यात्‌ व्यक्तिमाताघगोचरम्‌ \ १॥
२७

२१० न्यायतात्पश्येदौपिका }

आगसं लच्धति |
समयबलेन सम्यक्‌ परोक्लानुभवसाधनमागम इति ॥

अत्रागम इति ल्यं शेषं तु लचणम्‌ ! अ गम्यन्ते म्व्यादया-
apa पदा Adda: | किमागम sere) सम्यगि-
व्यादि। सम्यगित्यादिपदानां समासो व्यवच्छदद्च wad)
केनेत्याह | समयवलेनेति। समयः पुरुषक्तः सङ्कतो न
भुनरविनाभाव्दत्‌ स्वाभाविकः खाभाविकत्वे ह्यविनाभावि-
धूमादि लिङ्गवच्छब्दा अपि नियतमेवाथं प्रव्याययेरत्र तु पुरुष-
सङ्तवशएदनियतम्‌ । प्रत्याययन्ते च देशनेयत्येन सङ्कतिताः Net:
सर्वानप्यधींस्ततोऽविनाभावादन्य एव समयस्तस्य वलं ग्रहण-
स्मरणलत्तणं तेन | अत्र सम्रयवलेनेति पदमाममस्यानुमानल्व-
व्युदासाधंमनुमानस्य व्यासिमून्त्वात्‌ | न च वाच्यं arfats
समयो व्यास्ेरनुमेयाविनाभावितया समयस्य पुरुषेच्छाधौनतयःः
च faa: पाधेक्यात्‌ | ततः समयजनिलसाहाय्यात्‌ संया दिरहित-
धरोच्छनुभवस्य यत्‌ साधनं णब्द्रूपमगब्द्कूपं चेषटालिप्यत्तरादि
वा तत्सवेमागमप्रमाणं भवति ॥२॥

तस्य भेदटमाद्क |
स fafaat दृष्टाटृष्टाथमेदादिति ॥

श्रव्राथणब्टेन प्रयोजनं SIA) AA दृष्टार्थो यथा नद्यास्तीरे
सन्ति परिपाककस््रारास््राणौत्वादि। तत्र गतस्य दभेनात्‌ |
श्रटृष्टार्थो यथा खगेकामो वजतैत्यादि। इद भव ह्यासुमिक-
स्गेफलादशेनादिति aa a

sma ita: | २११

तादाकातदुत्पच्यादिसम्बन्धा संबद्तया अरथीनभिधायकलेन
सवशन्दाप्रामाख्वरदिनं WANE टष्टाधीनां प्राक्‌ WATE.
मरह ।

aq eeratat वाक्वानां man प्रठत्तिसाम््यीतप्रामाण्े
गम्यत इति #

तत्रेति दृष्टध्वाकानिदौरणे | दृष््ीनि वाक्यानि पुत्कामी
यजदित्यादौनि) प्रायेणेति wataagqe सतीति ज्ञापनाश्रम्‌ |
ABTA मनोऽपि फलस्य नाशात्‌ | प्रत्रत्तिरिष्टानिष्टादानदान-
रूपः may व्याप्रारः। साम्य प्रेखितियधोक्तवस््वासषिः 1
WANA; | पचरकामो यजेत्‌ कारौरौं निर्वपेदुर्टिकाम इत्यादि)
erat पुतेष्टौ वे वर्षेऽमौचनिर्ुत्तायां युवदृष्टफनं-
दशनात्‌ प्रामा्यमवगस्यते 1 यद्येतानि वाक्यानि सत्यानि न
घटेरंस्तदा पुष्कलद्रव्यव्ययसाध्ये कोशा वदे तदुक्तं कश्चणिनप्रवोगाः
प्रवत्तरत्र च प्रसितफलान्रास्तिन्नुवोरंम्ततो यथा प्रत्यक्षादिकं
स्वप्र्ायिलमधै प्रपयक्ममाणतवेन सखौ चक्र तथा णन्द्ऽपि स्वोक्तमधे
प्रापयन्‌ प्रमाणत्वेन Slats 1 Waa दयोम्तल्यत्वात्‌ |
WIA गब्दटानामयंसम्बन्धाभावात्‌ व्यघेवाक्त्वेन सृष्णीकलवा-
पातात्‌। अधेवयमाचक्तौयाः प्रल्यन्नादधि snag |
ws] न तदभावात्‌ TA) शब्दोऽपि प्रमाणमर्धसम्बदत्वादेव,
ननु शब्द्स्या्यन as कः सम्धन्धद्लि चैत्‌ प्रत्य्तस्याप्रि स क
दस्ति वाच्यम्‌! ग्राह्यग्राष्टकभाव इति चेत्‌ | श्रत्रापि षाच-
वोचकभावो भविष्यति! ततः शब्दः प्रमाणत्वेन alate एव ।

२१२ aaa aera faa |

तथाच Walt: | श्ब्ट्ः प्रमाणं स्ववाचा्ंप्राघरसमधलात्‌ |
wea) तथा पुचकामो यज्ञदित्यादि eeraatenfa
प्रसाणानि। waaay सति समधप्रत्तिजनकत्वात्‌ प्रत्यन्न-
afefa ४)
FETAL प्रामाखखमाचष्टे |
अदटृष्टार्थानां पुनरापोक्तलनति ॥
अदृष्टा्थानि खगकामो यजतत्यादौनि। पुनः शब्दो दृष्टाध-
प्रा मार्यव्यतिरेके | श्राप्तोक्तलनति at यत्रावञ्चकः स तत्राप्तः।
यदा आप्तौ रागदेषच्यः सा यस्यास्ति । watfeary अप्रत्यये
स WAHT WATE गम्यत इति शंषः । wa भावः।
अटृ्टायवाक्वानां साक्षदथदशनाभावादाप्तोक्तत्रेन प्रामाण्यं
गम्यते | नान्यथा 1 न चश्ोञनरतं वक्ति | तहेतुरगएदिदोषाभावा-
दाप्रतहानेश्च | तदुक्तम्‌ |
गमो ह्याप्तवचनमा्षिं दोषन्षयं विदुः ।
SISTA वाक्चं न ब्रूादेत्वसम्भरवात्‌ ॥ ५}
परं शङ्कत ।
कश्रमिति॥
अतर कथसिति awa: स चैवं प्रश्नयति। ननु armel
fafeasta aga स्रगपदिफलानुपलनये आसोक्ञस्य सुतरां
दुरवधारगत्वाददृष्टाघवाक्वानां कथं प्रामाण्ं ज्ञेयमिति ॥ ६॥
परिदगरति।
पुत्रकामा यजजतत्थादि वाक्यानां प्रत्तिसामथ्यात्‌ प्रामास्य-

अआगमपरिच्छेदः | २१३

मनुमाय तग्मणितुरतौन्दरियाथदशित्वेन परमराप्तत्वमवधाय्यं तव्मणौ-
तानां कसवेवाक्वानामप्रामाखचे कारणाभावात्‌ प्रामाख्छमनुमोयत
दति ॥

~ श्रटृ्टायेवाक्यानां प्रायेण प्रव्त्तिसामध्यात्‌ प्रामाण्यं
दुज्ञानमिति पुत्ेकामो यजदित्यादिवाक्यानां प्रहत्तिसाम-
ष्यत्‌ प्राक्‌ प्रामाण्यमनुमेयम्‌ । यथा विवादासमदानि evra
वाक्यानि प्रमाणानि। कर्बादयवेगुख्छे सतिप्रे्नावत््रवत्तकत्वात्‌
प्रत्यक्षवत्‌ 1 sfequiafa कादाचित्कफलवफल्यन प्रकतिद्धेनो-
न्यभिचारनिहरन्यधं ware सतोति पदम्‌ । aq
शान्तिकपौष्टिकादिकर्खनेकश्चः फलो प्रलग्भात्‌ । ततस्तप््रणेतु-
टृष्टाधैवाक्यप्रगितुरतीन्द्धिया अन्नातिक्रान्ता ये इश्टिनिष्य्यनन्तर-
भविष्णुपुत्जन्श्णन्तिकपौ टिकादयोऽर्थीस्तद्‌ सित्वेन हेतुना
परमाप्तत्वमतिसादहादखवञ्चकत्वं सवन्नत्वं वा Fay. तधादि
सुत्रकामो यजेदित्यादि वाक्यप्रसेता परमाप्तोऽतीन्द्रियायेद्िला-
द्य तिरेकेऽस्मदादिवत्‌ । नतस्तत्मणौतानामाप्तप्रणोतानां सरव॑-
वाक्यानां दृष्टादृष्टाथीनामेककन्तेकतवेन प्राप्राणयमनुमानविषयौ-
fart. यया दृशादृष्टा्थीनि सव्ववाक्यानि प्रमाणान्याप्तोक्तत्वात्‌
पित्रादिवाक्यवत्‌। न चाप्ोक्ततलमसिडम्‌। विवादास्यदानि वाक्या-
न्या्षप्रणोतानि समधप्रइन्तिजिनकत्वे सति areata fuarfe-
वाक्यवत्‌ । प्रामाण्ये हेतु; अप्रासाख्चेत्यादि । बौडादिरादान्ताना-

7 ९ ~ A = oe ४ 4.4
+ The word ga 15 omitted in the text ( See page 29. Line त.

२१४ न्यायतात्मदरोपिका |

मेकटेशसंव।देऽपि नरात्पाक्षणिकत्ादिकमप्रामाणये कारणमस्यत
तु प्रमाणोपपरन्नसतस्तवम्तुदटेशकत्वेनाप्रामास्ये न किद्ित्कारण-
मस्तोति स्वणि ेदवाक्यानि प्रमार्त्नन स्ौकाव्थाणि। तधाच
प्रयोगः) वेदवाक्यानि प्रमाणत्वेन ataraifa अप्रामाणय-
कारणरह्ितत्वात्‌ ya प्रत्युक्तपित्ादिवाक्यवद1तिरेके वच्चकवाक्-
वद्वा) तदेवं afanafaaaaiq क्चिदासोक्तत्वात्‌ कारणं
AMA बदता प्रकरणकारेष स्वमते परतः प्रामारयं समर्थितं
स्मतो निरासि॥७॥

ननु पुरषाणां रागादिदोषकलुषितान्तःकरणंत्वेन पीरुषेय-
त्वादेटवाक्यानां प्रामाण्यं न युक्तं किन्तु नित्यत्वात्‌ युक्तमिति
aaa परं निराक्ररोति।

न नित्यल्ेन वाक्यानां fe नित्यत्वे प्रमाणाभावादिति ॥

a fede: प्रमाणं नित्यत्वादिति वक्तं शकम्‌ । वाक्यानां
निव्यत्वे प्रमाणाभावात्‌ | wart विना च साष्यसिदेरयोगात्‌ |
तथाहि त््रित्यल्वं प्रत्यक्षेण प्रतीयते अनुमानेमवा | न तात्र
au । तस्य विद्यमानेन्द्रियकवम्तुत्तित्वेनानादिकालाकन्तितिवस््न-
नवगमात्‌। न च यौगिप्रव्यक्तेणेति वाचं तदनभ्युपगमादन्यधा
वेदवादिनां निर्विवादं सथैविद्ादाभ्युपगमः स्थात्‌ । नाप्यनुमानेन
तदविनाभाविलिद्गाभावात्‌ । कच॑स्मरण।(दिलिङ्गस्यानेकान्तिकं-
त्नात्‌ |

wa नित्या वैदाः संप्रदायाविच्छेदे सव्यस्मद्ैमाणकरत-
कत्वादाकाशवदित्यनुमानं नित्यलेऽस्तौति Fa. विशेषणस्य

अगमपरिच्छद्‌ः | २१५

सन्दिग्धासिदल्वेनास्य रहेत्वाभासल्वात्‌ | तथाहि यदादिमता-
मपि प्रासादादौनां संप्रदायो व्यवच्छिदयते तदानादौनां वेदा-
नामव्यवच्छदौ संप्रदायोऽद्यापि विद्यत इत्यस्य दुःखहानत्वादिशे-
षणं सन्दिग्धासिद्धम्‌ | विगशेष्यमप्येकतरासिदरं प्रतिवादिना वेद-
| at: स्मरणात्‌ | यथात्ततो at fe a acia प्रहिणोति इति।
प्रजापतिः सोमं राजानमन्वरूजत्ततस्वयो वेदा wagada |
संप्रदायाविच्छेदख्च «SLUT यथावत्पादस्तादृश्श्चाकाशे
नास्तोति साधनवैकल्यं दृष्टान्तस्य ।

किञ्च बेदकरस्मरणं प्रत्यक्तेणानुमानेन att यदि wate
तहिं कुमारसम्भवादौनामपि कर्त्तः प्रत्क्तास्मरर्णन्नित्यतापत्तिः ।
नाप्यनुमानेन तस्य ३ेटक्चैनुभवसाधकलत्वात्‌ | तद्यथा यद्येना-
सखमवद्दिरेष्रं ada समानहेतुकं यथा सम्भवद्िग्रषो घटो
खटान्तरेण | wavafenute नित्यवाक्यान्यनित्यवाक्यैरिति।
a चायं ₹हेतुरसिद्धस्तदिभ्रेषस्य कापि फनाप्यप्रतोतत्वात्‌।
दुभेषत्ादिस्त दिशे षौऽस्तौति चेत्र । तस्य दुर्वाक्येष्वपि भावात्‌ |
शान्तिकद्िंखरादिकाम्प्राविसंवादः सोऽस्तोति चेत्‌ न। तस्यापि
क्वापि व्यभिचारेणानेकान्तिकत्वात्‌ |

अन्यच्च श्रपौरुषेयत्वेन नित्यत्वं साध्यते| स चासौ अपोरुषेयः
fa सम्बन्ध उत वप उत वाक्यम्‌ । तत्ते तादात्म्रतदुत्प्तिसंयोग-
समवायसंबन्धाः शब्दार्धवोरसम्भवादेव निरस्ताः! वाच्यवएचक-
भावस्तु चेत्‌ साद्धेतिकस्तदा सद्तस्य युरुषजन्धतादपौरुषेयत्वं कथं
wid अध निव्यः सोऽपि संबन्धिनोः यन्दाधयोर्नित्यलेऽनित्यले at

२१६ न्यायतात्यथदरौ पिका ।

स्यात्नित्यते सर्वदा सवत्र सर्वशब्दायप्रतोति; स्वादपैक्षपौयाभावात्‌।
अनित्यत्वे तु संचन्धस्याप्यनित्यल्ं आधारनाग्र सत्यासेयनाशत्‌।
नापि amtaa वेदे च मेदाप्रतिभासात्‌ य एव वैदे ककारः
स एव लोकं प्रतिमातौति सैदाप्रतिभासे प्रत्यभिज्ञाया एवालं-
aetna । नापि वाक्यं तस्य वरव्युहामकलत्वात्‌ Tata चोक्त-
युकतैरपौरुषयत्वाघटनात्‌ । किच्च ।

ताल्वादिजन्ा ननु await वर्षको वेद इति Bee ।
uae ताल्वाद्दिरतः कथं स्यादपौरुषेयोऽयमिति प्रततिः ॥
यच्च
वेदस्याध्ययनं सवै गुर्वध्ययनपूवैकम्‌ |
वेद!ध्ययनवाच्यत्वादघ्रुनाध्ययनं यथा ॥
अतीलानागती कान्तौ वेदकारविवजिंतौ t
कान्त्वात्तद्यघा कालो वर्तमानः BATA ॥
tata निव्वलरसाधनम्‌ । तद्यस्विंस्तस्मिंस् वाक्ये yaa wa
भित्युपेक्तणौयमेव ॥ ८ ॥
ननु यदि निव्यल्े प्रमाणं नास्ति तद्यनित्यते fa प्रमाण
fafa परं गद्किलाह।

अनित्यते पुनर्वाक्वल्ाद्यनेकमनुमानमिति॥

अनेकमनुमानमिल्यव waned वाक्यत्रादयनुमानानि
यथा वेदवाक्यान्यनित्यानि वाक्त्वाक्ञौकिक्रवाक्यवत्‌ । पौरुष.
याणि वेदवाक्यानि विचित्तरचनाल्लात्‌ कालिदासादिवाक्यषत्‌।

अआगमपरिच्छेदः। २१७

वैदसंप्रदायो व्यवच्छिद्यते संप्रदायल्लाद्याकरणादिसंप्रदायवदि-
त्यादोनि॥ <€ ॥

प्रसङद्ान्तगम्ाह्‌ |

।

स्वटोपलब्धानुपलच्धिप्रसङ्श्च विपये नियामकामावा-

दिति॥

यदि वैदवाक्वानां नित्यत्वं भवेत्त नित्यललादगापकत्वे
सति सवेटोपन्त्भोऽनुपलम्धो वा प्रसज्ये तान्यानपेक्तणात्‌ । अयं
भावः) fa शब्दानाम द्द्रियग्रहणय)म्बतास्ति नवा | आद्ये कल्ये
waza नित्लल्वादयापकलत्वेन सा्वदिकै इन्द्रियसम्बन्धय सति
सवदा सवेशब्दोपलच्धिः कैन वार्येत । ददितौयस्मिन्‌ कल्ये त्वनुप.
af: सावरद्क्यापद्येत wena) ततोऽपे्तणोया-
भावाद्युक्े एव सवेशब्दानां सवदोयलब्धनु पलब्ौ । तदुक्तम्‌ ।
faa Tana वा हेतौरन्धानपैत्तणयत्‌ |
atarat हि भावानां कादाचित्कतत्वसम्ध्रव; ॥
विपथ्थये कदा चिदुपलब्धावनुपलभ्पौ नियामकस्य व्यवेस्थाधकं-
स्थाभावात्‌ कदाविदुपनतभ्यतं कदाचिव्रत्यत्र नियामकं किञ्चि
ब्रास्तौव्यर्थः॥ १० ॥

प्ररमा शद्भतं |
अभिव्यज्ञकाभावात्‌ तदनुपलख्धिरिति चेदिति |

अभिव्यच्नकः शब्दप्रकाश्को वायुस्तदभावाच्छन्दानुपलख्िनं
लनित्यभावाक्रतेति Go: ॥ ११॥
Pas

२१८ TAA AS THT |

परिदिरति।
न aefaenifefa
तस्य शब्दाभिव्य््नकवायोरनिदशो वेशिच्येनाकथनं तस्मा-
दभिग्यच्काभावात्‌ कछला तदनुपलब्धिभवतोत्धेः ॥ १२ ॥
Ua: परं nea |
वागुसंयोगविभागाविति चेदिति u
वेकः कौष्टास्य वायोम्ताल््लोष्ठपुटादिसम्पकंः संयोगः ।
तदिश्चेषो विभागस्तौ शब्दोपलब्धतुपलब्धो प्रति डतूभवतः।
कोऽ; । यदा वक्षः He बायुस्ताल्योष्टपुटादिष्वभिद्धन्यते
तदा weer अभिव्यज्यन्ते तदभावे नाभिव्यज्यन्त इति ॥ १२॥
प्रन; प्रसङ्गएपादनेन ufcecfa |

न । सवेशब्दानां युगपद्रदगप्रसङ्गादिति |

यदि वायुसयोग एवाभिव्यच्नकस्तदा युगपत्स णब्टोपलब्धिः
प्रसज्येत । व्यञ्नकस्य wane प्रति qQuara । यथाऽभिन्यच्क-
प्रदोपसद्वावे चचरिन्द्रियग्राह्याणां घटपदोनां युमपदुपनम्भस्तथा
शाञ्ट्‌ाभिव्यञ्ञकवागुसडाव Waar सवगब्दानां ग्रुगपद्प-
लम्भ; स्यादित्यथ; ॥ १४॥
परः प्रञ्जकति।

कथमिति ॥

अयमभिसन्धिः परप्रश्रस्य a fe मया सर्वश्दामाभेवा

एवाभिव्यच्रकोऽभ्युपगम्यते । किं तु यावदा शब्दास्तावहाभि

आमस्रपरिच्छद्‌ः। २१९.

व्यञ्जका इत्यस्माकं सिद्ान्तस्ततो awa गष्टस्याभिव्यच््क-
स्तस्यैवाभिव्यक्तिनं सवेशब्दानां तैन नातिप्रसङ्ग ति ॥ १५॥
qaiaqaal पराभिप्रेतं व्यच्ञकनानात्वं विषयिणि faaizafa |
ara तावत्समानेन्द्रियम्राद्यसमानटेगसमानधमापन्रानाम-
धीनां ग्रदषाय प्रतिजियतसंस्कारकसंस्काव्ये न भवतौन्द्रियला-
aqafefa ॥
अभिनव्यच्कनानात्वखर्डनायेदमनु मानम्‌ । तत्र Wa ताव-
दित्यादिः dary न भवतौति पय्येन्तः पत्तः । इन्द्रिसत्वादिति
छतुः। wasfefa eer: प्रतिनियतेव्यादि 1 प्रतिनियता
एव कनव्यज्ं प्रति निधिताः संस्कारका वायवस्तैः। संस्वायं शब्द्‌
ग्रहणायःभिसुखोकाख्सिति। समानेन्दरियग्राद्यादिविग्रषण्वय-
मर्थ नाम्‌ | तेषां च व्यवच्छदामेवम्‌ | ग्रोज्रमघीनां ग्रहणाय प्रति-
fader न भवतौन्द्रियत्वादित्यक्ते wattle तत्त
तषहकारिसचदकतरूपरसादटिग्रहणप्र्व्तिष्णुचित्तेन व्यभिचारस्तत्ि-
gua समनेन्दरियग्राद्येति पदम्‌ । भित्रदेगस्याख्लरूपादिग्रदः
wa प्रतिजियतदौपादिसंस्कारकसंस्छतेनं चक्लुषानेकान्तापनीोदाय
समानदेशेति पदम्‌ इदञ्च युगपदिन्दरियसंबन्धसिद्यध gaiqa-
सिखितष्टततैलयोः wera) प्रलिनियतसंस्कारकसंस्कतन
चक्तुभातिव्यािविच्छित्तये समानघमतिपदम्‌ ¦ wa भावः।
ये समानेन्द्रिवग्राह्माः समानदे्ाः समानधमीपन्नाश्च शब्टास्तेषां
ग्रहणाय प्रतिशब्दभेककसंस्कारकसंस्कवाच्यं खों न भवति fai-
तवेकसंकारकसंस्कतमेव तान्‌ तघाविधान्‌ मन्दान्‌ गुगपहुह्ाति |

२२० न्यायतात्पथ्य॑दौ धिका |

यथा agian समानेन्द्रियग्राह्यसमा नदेशसमानघम-
पच्ान्‌ घटदौन्‌ युगपद्ह्ाति तथानेनानुमानेन परप्रयुतं
VARMA खण्डयित्वा युगपत्सव॑शब्द ग्रहं समधितम्‌ ॥ १६ ॥

यावन्तः गब्दास्तावन्तोऽभिव्यच्छेका इति पराभिप्रेतसरोत्र-
विषयभूतभब्द्‌व्यच्ञकनानात्वं निराचष्टे |

शब्दा वा प्रतिनियतसंस्कारकसंस्ाया न मर्वन्ति। समानै-
न्द्ियग्राद्यसमानदेशसमानधर्मापत्रत्े सति युगवदटिन्दरियसंबद्ध-
त्वाद्टादिवदिति॥

अलानुमाने wet: प्रतिनियतसंस्कारकसंस्काया न भव.
न्तोति ua: | समानेन्द्रियेत्यादि संबडत्वादिति पन्तो देतुः।
घटादिवदिति दृष्टान्तः । एतिनियतत्यादि। प्रतिनियता ca
शब्दं प्रति निश्िताः। aera इत्यभिव्य्नकाः। समानन्द्रि-
याद्िपदानां व्यवच्छंद्यन्त्वेवम्‌ । युगपदिन्दरियसंबदत्वादित्यक्ते हेतौ
एकद्रव्यम्मवेतल्वाद्‌ युगपचन्तुरादिसंबदत्वेऽपि प्रदौपादिप्रति-
नियतसंस्कारकसंस्कार्वये रूप्रादिभिव्यभिचारः स्यात्तत्र
समानेन्द्रियग्राह्येति पदम्‌ । समानैन्दरियग्राद्या श्रपि भित्र
ena: प्रतिनियतसंस्कारकसंस्काय्यां भवन्तौोति तत्परिहाराय
समानदेग्ति पदम्‌ । समानेद्दियग्राद्ये समानदेश्स्येऽपि द्रवी.
भ्रूनसियितष्टततंके प्रतिनियतसंस्कारक सं्का्यं एवेति aera
च्छदाय समानधमति पदम्‌ | कोऽ्थः। यथा समानेग्द्ियग्राद्य-

* Phe word "प्मानदेश'' fs omitted in the text (See page 30.

Lane : >,

AMAT? | २२१

समानटेणसमानधर्मापत्रा घटादयश्न्तुः प्रति प्रतिनियतसंस्कारक-
संस्कार्य्य न भवन्ति किन्त्वेकप्रदोपसंस्छताः तदौचरोभवन्ति ।
aa समामेन्द्रियग्राद्यसमानदेशसमानधमपन्राः wet श्रपि
ala प्रति प्रतिजियतसंस्कारकसंस्काय्या न भवन्ति क्िन्तेकाभि-
व्यञ्ञकवाव्वभिव्यक्तास्तन ते स्वे ग्राहिश्न्त इति। तदेवमनु-
मानदयेन विषयिविषययोव्य॑च्ञकनानात्वनिरासे yaar च
समानधर्मेति पदं केचिन्न मन्यन्ते! सवेा साधम्भावात्‌ |
कथित्साघम्य तु युज्यते ॥ १७ ॥

ULHAAINET |

उत्परस्तिपक्षेऽप्ययं समानो दोष दति afefa ou

अभिव्यक्तिपक्षे एकब्यज््नकसद्ाषे गुगपत्सवगब्दग्रहणमिति
यो दोषः प्रोक्तः स भवदभिमते उत्पस्तिपर्षेऽपि समानः एक-
शब्दोत्पादकबायुसम्मरकं युगपत्सवेश्ब्टोत्पाटेन सवेशब्टग्रहण-
प्रसङ्गात्‌ | अश्रान्योत्याद्नैऽलंकमौँगौऽपि यदयं प्रेरितो वायु-
स्तमेव करोति नान्यसिति वक्रि तद्यंनदभिव्यक्तिपत्तेऽपि
समानम्‌ | तदुक्तम्‌ |

अन्यायं प्ररिलो वायुयेघाऽन्यं न क्ररोति a: |

¢ .
तथ्ाऽन्यवसख्षस्कारशक्रोऽन्यं न aiesafa ues 4

एतत्परिहरति)

2Rz न्यायतात्पस्यदोपिका ।

a सृत्पिर्डप्रटौपटृष्टान्ताभ्यां #कारकव्यस्ज्ञकवेधम्यसिद-
रित्यलमतिप्रसङ्मेति ॥

ख त्पिर्डेन प्रदोपेन च कारकव्यच््रकयोमं हदं धम्यम्‌ ¦ तनो
त्प ्तिपक्चे तदुक्तो दोषो न भवतोति शेषः! अयं भावः।
कारकं हि नियतं aaa त्नियतम्‌ | तथाष्यको घटोत्ादको
सुत्पिण्डो चरमेव घटयति न पटादि । व्यच्ञकद्यैकः प्रदोपः परार्थं
प्रकाशिलोऽपि घटादौनपि प्रकाशयति । ततः कारकव्यच््नरकयो-
मुत्पिर्डप्रदौपटृष्टान्ताभ्यां वैघम्येसिदनयत्यानैयत्यनिष्यत्त सत्प ्त-
पत्ते युगपत्सर्वशब्दग्रहणप्रसङ्गो न भवतोति ॥ १८ ॥

aq प्रागुदिषटप्रमाणतित्वसंख्यासमर्थनपूवे yatay fay
प्रमाणेषु उपमानादिप्रमाकान्यन्तभाीवयति।

एवभेलानि चौण्येव प्रमाणान्येष्ववोपमानार्थापलिसन्धवा
भावेतिद्यादौनःमन्तभौीव इति ॥

तो्ेबेत्यदैवकारः प्रमाणचतुष्टनिरासार्यः | ननूपमानादौनि
{कि प्रमागणन्यप्रमाग्णानि al आद्ये aa तान्घपि लन्तयि-
तव्यानि स्युस्तन्न्तणोक्तौ च प्रागुक्तप्रमागत्रिलसंख्या विशीर्येत ।
दितौ कथं परेषां तानि प्रमाणत्वन प्रमिडानीत्यागद्भयाह।
udaafe | अत्राप्यवक्रारस्ित्वान्तभीवावधारणायेः। उप.
सानादौनां लक्षणं यथास्थानं awd) श्रादिशन्दाचेष्टालिप्या-

दौनां परिग्रहः ॥२०॥

* The 1/९ ३4; ""कव्कारव्यङ्क' instead uf “RICHUAA

{ ०८१ pause 0. Line 7 1.

अआगमपरिच्छदः। RRQ

mer उपम्रानमन्तभावयति ।
यथा गौरवं गवय इत्युपमानं गब्टेऽन्तभृतमिति ॥
अस्यैवमयघटना। अप्रेक्तितिगवयेन केनापि नागरिकेण
alee गवय दति षष्टो वनेचरो यथा Mid गवय इत्याचष्टे ।
ततः प्रष्टुनिंष्टद्किताप्तमावस्य वनेचरस्य वचनात्परोक्तेऽपि मवथपिर्डे
याहग्नौस्तादृम्यवय इत्यपमितिप्रसितिङ्देलि aafawit गवय-
प्र्तणाद्सान्ताइवति च । श्राप्रवनेचरवचनादुधमानविषयभूते गवय-
पिण्ड संन्नासंज्निसंबन्धप्रतिपत्तेः सम्मन्रत्लादागमस्याप्तवचनरूप.
त्वादागमान्तुपमानमन्तबभ्रूव | तथाच प्रयोगः यादृगौ-
Rema इत्यपमानं शाब्दमाप्तवचनत्वात्‌ स्वगकामो यजदि-
व्यादिवाक्यवत्‌। न Masta याटमगौस्तादटसवय दूति वाक्यं
गोसाष्टश्येन गवयं ज्ञापयत्‌ एथकूप्रमागमिति। पृष्ठवुक्नोद्राकारं
ad कुश्भं विभावयेरित्यादिवाक्वानासपि gaa प्रमार्त्वापत्तः।
तथाच variate विथो्यतेव्यलम्‌ ॥ २१॥
मोमांसकोक्मुपमानमपमानर्यात |
अनेन dent? गौ रिव्युपमानसिति चेदिति ॥
gua विहरमाण्स्य पुंसो गोसवसपिर्डनिवसनान््ा-

मिका गरनेन सदटणोति aq ज्ञानमुक्रोलति तद्गीपिख्डवदिष्ट-

* ‘The reading adopted by the commentator here, differs some-
what from the text (Sve page 20, Line LI ).

† The text adds hero “w@tat’ (See page 50. Live 12),

२२४ न्धायताव्प्चदौ पिका |

त्वादिहेतुना प्रत्यत्तादिष्बनन्तभैवदुपमानसिति ए्यक्‌प्रामास्-
म।स्तिघ्रुते। ततः कथमस्य शब्देऽन्त्भाव इति भावः। अत्र
wait: | गवयसाद्ृश्यविषयं गोविन्नानं एृथक्प्रमाणं प्रत्यन्नाद्य-
विषयत्वादथीपर्यादि साध्याथुवत्‌ । व्यतिरेके घटज्ञानवद्धेति ॥२२॥
परिहरति |
न । तस्य स्मृतित्वादिति ॥

अनेन wedt मदीया गौरिति परेण यदुपमानमूचे तदुप.
माने न भवति। किन्तु स्मरणं गवयदर्थनादभेन गवयेन सभौ
साभिका गीदानुभूता गौरिति ज्ञानस्य स्मरतिरूपत्वात्‌ ॥ २२॥

स्मरणमेव HATTA |

qaaa fe wiemfafne उपलब्धो मो पिण्डः | कस्पादुप-
लश्ियोग्यत्वादयोम्यल्वे वा न कद्ाचिदुपन्तभ्येताटृष्टवदिति ॥

भरूयोऽबयवसामान्धयोमः MEA । तच्च गवि मवयेऽप्ये कभेब |
तेन area विगिष्टा मोपिष्डः पूर्वभेवाखरयग्रहणकाने WAR |
कस्मादिति परप्रश्राङ्ा साटृश्यव्रिशिष्टमोपिण्डोपलम्भे Bq: 1
उपलब्ियोम्यल्वादिन्द्िवग्रहण्योग्यत्वा दित्यः । अयं भावः; ।
साटश्यविशिष्टो गोपिण्डः किमुपलब्धर्योग्योऽयोग्यो वा । योग्द
उपलब्धियोग्यत्वादेव प्राग्युपलब्धस्तद्िशिष्टौ गोपिष्डः ! प्रयोग- `
aia मोनिष्ठं गवयतादृश्यमनुघनतब्धगवयोऽपि गोल्लोपलभश्रकाले
लभते। तदानीं इन्दरियसंबहत्वे सत्यपनम्भरयोम्यत्वादौतलवदिति।
श्रयोग्यत्रे उपनलभ्ानुचितत्वेऽट्टवदमाघमी दिवन्न करि चिदुप-

लभ्येत । BRAT चावश्यम्‌ । तस्मात्‌ स प्रागप्युपलब्ध एवेति

आगमपरिच्र्टः। २२५

प्रतियोगिगवयग्रहणोपस्छतसंस्कारात्‌ मोस्मरणमेवेदटं नोपमान-
fafa i 2s

ननु यहि प्रागेव aaaaizufatuer गोपिर्डः समुपलब्ध
wat तव्रिणेयः कुतो नाभूदित्याशङ्या ह |

निविकल्यकेन तु प्रत्यक्तेण ya साटृश्वसुपलब्धं तेन तदोप-
लवाभिमानो न भवतोति ॥

विकल्पो निश्वयः। सच प्रतियोग्यदशनाननो जु्भते। ततः
सादृश्यग्रहणकाने प्रतियोगिगवय्राभावाव्रिविकल्यकमेव प्रत्यन्तं
wafae तन च सादृश्यं wee) तेन ₹ईतुना। तदा
गोग्रदणकाते। उपलब्धयभिमानो मघा सादृश्यं स्द्ोतमेषेत्येवं
रूपो नोज्ञसतौति सादृश्यग्रहणं प्राक्‌ निर्विकल्यकं जात-
मेकेत्यथः ॥ २५ ॥

यदि निर्विंकल्यकप्रत्यक्तेण menue सादटश्यमु पलब्धं
afe तस्य संस्काराकरण्ात्‌ प्ात्ततन्निश्वायिका स्मृति; कथं
स्यादिव्याशद्भयाद |

निविकल्यकोपलस्मेऽपि श्सदकारिसामध्यादभावादिषु स-
विकल्पिका स्मतिदृेति ॥

निविकल्यकंप्रद्यक्तग्रहणिऽपि सहकारिसामष्यादाययादि-
करणम्राहात7ादभावे अ्रादिश्रब्दात्‌ सामान्ये च मसविकल्िका

निश्वायिका aia: DWargm | ययं मावः 1 कस्यापि fezuat

~~~ ~~ ---~- ------- me ---- mer cei ~ `~ ----* -"" "` = नन

# The text. adds bere “alegrg’ । See pews SOL Line IT 7.

२९.

२२६ न्यायनात्पथ्दौपिकी |

aga गत्वा aes प्रच्य gad कचित्कथिदप्रान्तीत्‌ ।
अल्रामुकोऽस्ति न वेति! ततस्तस्य निविकल्यकप्रत्यक्तग्टरीता-
भावस्यापि तद्शनसामर्व्यात्त्रखाच तत्र नास्ेषेत्यभावप्रतिपत्तौ
सविकलिपिका स्मृतिजायते। लया निविकल्यकप्रत्यक्तेण गोत्व-
ग्रहण्काले साटश्ग्रहगऽपि गवयदभनसहकारिसामध्यात्‌ स्मति-
faanfaar भविष्यतीत्यनेन सगौ agar गौरिति we
स्मरणमेव नतूपमानम्‌ ॥ २६॥

लघुनैयायिकसते waaay गवये दृष्टे या मंन्ना-
संन्निसंवन्धप्रतिपत्तिः सौप्मानम्‌ । प्रथक्‌ Waa खो चक्राणा
साप्यागमानत्र भिद्यत इति aaa |

संज्नासंज्जिसंवन्यप्रतिपत्तिरप्याप्तवचनकाय्ये ति ॥

अटव्यामटाखमानस्य पुंसो वनेचरवचःखवणादनन्त्रं Maat
पिण्ड afaisw गवय इति सन्नायां गवयसंज्नया वाच्यः पिष्ट
इति या संज्ञासंक्निसंबन्धघटना साप्याप्तवचोजन्या तन्ृलत्वात्र
तूपमानकाय्यम्‌ । ब्राप्रवाक्यातिदेशात्परोन्ने गवयपिर्डे कथं
संज्नासंन्निसंबन्धप्रतिप्तिरिति चेत्‌ सादृश्ये सङ्तकरष्ात्‌
Beas च गोगवययोारेकत्वात्‌ | अन्धधा व्यक्तौनामानन्त्या-
स्मद्कताकरणे सति संज्नाव्यवहारम्ोपापत्तेः ॥ २७ ॥

पूर्वो क्तेऽथं qfaare |
तथा प्रश्नोत्तराभिधानादटन्यप्रमाणनिरेशाद्धेति॥
यथा नागरिक्षेणाटविको वाचा ve: alewaa इति।

anaizfase स meaiffa चादेवोत्तश्याञ्क्र) ad waa

अ्रगमपरिच्छटः, २२७

तस्य संन्नासंन्निसंबन्धप्रतिप्रत्तिजन्न। न कवलभेतत्‌ । तधा
aquaria? जानोया दइव्यन्यस्य प्रसागस्याप्रतिपादेनाच।
संक्नासंज्निसंबन्धन्नानायेमपि नोपमानं एथक्‌ प्रमारत्वेमेषटव्यम्‌ ।
मैरर्धक्यादित्यधः ॥ २८ ॥

परमतमाश्द्भतं |

श्रस्य गवयश्ब्द्‌ः संन्नेति प्रतिपत्तावुपमानसिडिस्तथा शब्दा
श्यवेणादिति चेदिति ॥

न दयाप्तवाक्वखचणकाले waar मवयपिर्डे संज्ञासं्ि-
संवन्धन्नपिरस्ति। aft तु मोतुल्यस्य कस्यचिदधेस्य गवय-
शब्दो वाचकं इति सामान्यतः प्रनौ तिस्तः खोता तहपक्यात्‌
सामान्येन ग्रोतसंवन्धोऽरण्यानीं पव्यटन्‌ Weed पिर्डं Te
स्मता्रवाक्या्थोऽस्य मवयशब्द; dafa यदा प्रतिपद्यते तद्ोपमानं
waa प्रमाणं भवति । wa 84:1 तथेत्यादि | यथा प्रश्नकाले
यादग्गौस्तादम्यवय इति शब्दयवणं तथा गवयवोन्तखक्षरीऽस्म
गवयगब्द्‌ः संनतिं णब्दानाकस्पनात्‌ ॥ २९ ॥

ufcecfa |

ud तहिं गौरर्यामित्येवं weiss गोगब्दः संन्नेति ofa
पत्तौ प्रमाणान्तरं वाचं सम्रानन्यायत्वाददिति ॥

वमिति अआघ्तवाक्वा्टेव संन्नासंतन्निसन्नन्धप्रतिपत्तौ जातायां
यदि प्रमाणान्तरमुपमानं स्वीक्रियते afe कनाप्यासेन पुरो-

* The Toxt reals “qa Wat TG sraarfefa °` (See page 31.

Line 3 ),

ART न्यायतात्पथ्दौपिका I

वत्तिनि मो पिण्ड गौरयमि्येवं age ग्राहिते यदाऽस्य गोपिर्डस्य
गोशब्दः संज्ञेति प्रतिपत्तिस्तदापि प्रमाणान्तरं वाच्यं स्यात्‌।
Mfrs गवय पिण्ड च संन्नासंज्िसंबन्धस्य समानन्यायत्वात्‌ 13 ot
प्रसङ्गापादनेन ya: परिहरति।
मो पिर्ड़ान्तरेऽप्पि सङ्गतग्रहरण प्रमाण्णन्तराभिधानप्रसङ्गः

afa i

qaafaq गोपिण्ड गौरिति सङ्कतग्रहेऽस्य गोशब्दः data
प्रतिपच्यथं प्रमाणान्तरमिष्यते। तथा गोपिर्डान्तरेऽपि शब्दा
दन्यान्यगोपिर्डे च प्रमाणान्तरं वाच्यं भवेत्‌। तथाचानवस्थादि-
टो षापत्तिः ॥ २३१॥

पुनः परमतं Wed |

तथाश्ब्दानभिषानेऽपि प्रतिपादकप्रतिषाद्ययोरेवमभिप्राय
इट्शस्य सर्वस्य wine: संज्ञेति साम्यं प्रतिपत्तिरिति
afefa |

तथेत्यादि तधाशब्दोऽस्य गोश्ब्टः dafa शब्देस्तस्याप्रति-
पाटनेऽपि | प्रतिपादक इति संप्रतिपत्रो aati प्रतिपाद्य इति
सन्दिग्धो विप्रतिपच्रो ari सामथ्यसिति इयोरप्यृहनशक्ति-
fata: | केवनलव्यतिरेको at) यथा गोखब्दौऽस्य ararfeadt
वाचकः; सति वच्यन्ते त्रदेरत्र प्रयुक्तत्वात्र aed a तदेवं यधा
घट इति। दैधमिति प्रतिपादकगतल्वेन प्रतिपाद्यगतत्वेन च।
yaar दैधमिति पुरोवत्तिंगोपिष्डगतत्रेन तन्जातीयगो पिर्डमत-
तेन च। अयमथः) अयं पिण्डो गौरिति ataaewatca

श्रागमधरिच्छेटः। २२९

गोशब्दः Wifa वाक्यानुच्वारेऽपि सङ्कतग्राहकस्यायमाश्यो
ama प्रतिपाद्यः सवेस्यापौदटशस्य साखरादिमतः पिण्डस्य
गौरिति aga: ग्राहितोऽस्ति पिण्डान्तरे स्वयमेव ज्नास्यतौति

प्रतिपा द्यस्याप्ययमाश्यो यदं प्रतिपादकनेदृत्तस्य माल्नादि-
मतः सर्वस्यापि पिण्डस्य गौदिति aga ज्ञापितोस्महगन्योऽपि
मया गोशब्देन वाच डति)

Taal: सामथ्यीत्‌ ऊदहशक्तिविगरेषात्‌ प्रागुक्तकवलबव्यति-
tfautsfa frat प्रलिपत्तिभवति । ततः प्रमाकान्तराभिधान-
प्रसङ्खोऽयुकते इति भावः ॥ २२॥

परोक्षपरि दारं सखवपकेऽपि प्रत्तयति ।

समानमेतदकापि मोमदृशो गवय दरति शब्दादुभयोरेवमभि-
प्रासो गोसटशस्यधेस्य naan: संन्नेति areas प्रतिपत्ति
fafa 1

saraifa यादम्नीस्ताटम्भवेय इति सलेऽपि ! . उभयोरिति
प्रतिपादकप्रतिपाद्ययोः wafafa यथा awa प्रतिप्राय-
प्रतिपादकाभिप्रायवश्नात्‌ प्रमाणं विनापि संज्नासंन्निसंबन्धप्रति-
पत्तिस्तघास्मन्मतेऽपि । शषं व्यक्तम्‌ ॥ २२॥

नन्वासवाक्याद प्रत्यत गवये कथं संज्ञासंक्गिसंबन्धघटनेत्याश्डय
परिहरति)

म॒ च naa एवार्थे सं्नासंज्जिमंबन्धप्रतिपत्तिरप्रत्यन्नेऽपि
शक्रादौ संक्नासंन्निसंवन्धप्रतिपत्तिदभेनादिति ॥

शक्राटाविति। यः सुराणामधौणः खाराज्यभोक्ता च स

Ao न्यायतात्पव्दौ पिका |

शक्र इत्यनया प्रक्रियया प्रत्यच्लवदप्रत्यकतेऽप्यघं संज्ञासंन्निसं बन्धघटनां
Waza न चेवं wad संन्नाकमेत्यस्य सुख्यस्‌त्रस्य विरोधः,
रच wane संज्नानिवेशयोम्यवसतुनि दृद्प्रमाणावगमाथं-
त्वात्‌ ॥ ३४ ॥

अथ प्रत्यत्नानुमानोप्रमानण्ष्टाः प्रमाणानौत्यत्तपादप्रणीत-
प्रमाणभेदाभिधालस्‌चतिरोधं शङ्कते |

सत्रविरोघ इति चेदिति।

दहागमे उपमानान्तभावेन प्रसाणनित्वाभिधानात्‌ मुख्य-
सतेषूपमानपाधेकयेन प्रसाणचतुष्धाभिधानात्‌ विरोधः सम्प्र
इत्यधेः ॥ २५ ॥

aafatid परिषरति)

न! प्रमाणनिग्रहसानाभ्यां दश्ान्तदहेत्ाभासादौनाभिव
प्र्योजनवणेन पृधमगभिघानाददिति ॥

प्रमाणत्यादि | यथा प्रमाणनिग्रहसखानाभ्यां कत्वा Barat.
मपि दृष्टान्तहेत्वाभासादौनां मूलस्‌तर प्रयोजनवशात्‌ परथगभिधःनं
कतं तथागमान्तभूतस्याष्युपमानस्य एथगभिधानम्‌ । अथं भावः |
प्रमाणप्रभेवसंण्यप्रयोजनेत्वाद्यक्षपादोक्लमूलस्‌े प्रमाणान्तगंतो-
$पि दृष्टान्तो निग्रहस्ानान्तगे्ता रपि हषवाभासाः शिष्य
ओेमुषोससुन्मेषकाग्थवभ्रायया प्रथगुक्तास्तथागमान्तगेतमप्युपमानं
मूलसूत्र एथगुक्तसिति।॥ ३६॥

परोऽनुयुक्त |
afe प्रय) जनं वाचमिति ।

अआममपरिच्छेदः। २२१

उपमानए्धगभिषघानस्येति शेषः ॥ २७ ॥
प्रयोजनं व्यनक्ति ।
शब्द्प्रामाश्यसमथेनसिति ॥
उपमानण़धद्थनस्य प्रयोजनमिति वाकशेषः ॥ २८ ॥
परः च्छति)
कथमिति i
कथं ग्ट्प्रामाण्यसमधनमिति शब्दाः ॥ २८ ॥
wa समघनं परा्तेपपूवं भवतोति प्राक्‌ पराक्तेपसुपक्तिपति ।
केचिदा; प्रत्यन्तानुमानविष्यत्वे णब्द्स्यानुवादकत्वं तद-
विषयत्वे संबन्धा ग्रहणादवाचकत्तसिति॥
केचिदिति ताधागताः। प्रत्यक्तेत्यादि प्रत्यत्तानुमानयी at
विषयः सोऽप्युपचारात्‌ प्रतयत्नानुमाने ते विषयो यस्यासौ werar-
नुम्रानविषयः ) यदा प्रत्यत्तानुमानयोविषय एव विषयो यस्ये
त्युष्सुखादय इति सूतेलैकविषयपदलोपो समासः | तद्भावः
प्रल्यक्तानुमानविषयत्वं तस्मिन्‌ । अनुवादकल्ल{मिति अन्यप्रमाण-
रहो तेक विषयत्वम्‌ । तद विषयत्वे इति प्रत्यक्तानुमएनविषया-
विषयत्वे । संबन्धेति शब्दस्य विषयेण as वाच्यवाचकभाव-
संबन्धस्तद्हणम्‌ | प्रत्यस्तानुमानाविषयल्ादेव । अवाचकत्व्मिति
शरधप्र्यायकलत्वम्‌ ¦ अयमथेः। प्रमाणेन fe विषववत्ैव
भाव्यम्‌ | विषयश्च दृश्यादश्यरूपः प्रत्यक्तानुमानगम्यः। ततः

* The Text reals “sat शब्ट्‌प्रामाग्समर्धनं प्रयोजनम्‌" (See

page 31, Line 19 ),

२३२ न्यायतात्पव्धदौ पिका ।

शब्दः प्रमाणं भवन्‌ fa प्रत्यत्तानुमानविषयस्तदविधयविषयो
वा। तवर नाद्यः कल्यः सुजन्पः । प्रत्यसतानुमानप्रसिता्थप्रमापक-
तेन शब्दस्यानुवाद्‌कल्वात्‌ | प्रमाणान्तरण्हौतेकविषयलस्यैवानु-
वादकलक्तण्णात्‌ | अनुवादकस्य तु स्मृतरिवाप्रामाख्यभूमित्वात्‌ |
प्रयोगशात्र। शब्टोऽप्रमाणं प्रमाणान्तरप्रमिताधेप्रमापकत्वात्‌
स्मृतिवदिति | दितौयेत्‌ प्रत्यत्तानुमानाविषयलत्वेन वाच्यकाचक-
भावसंबन्धाग्रहणाच्छब्द्स्यावाचकतवं स्यात्‌ ¦ यतः शन्दाययोः
संबन्धा वाच्यवाचकभावः सप्रत्यत्तमम्योऽनुमानगम्यो वा स्यात्‌ |
न च तदिषये Giaafafa u ge tl

प्देनैवा्ः प्रतिपाद्यः। aa पदं सद्केत्यता्मित्या्ह्य परः
प्राह |

पदाधस्याप्रसिदत्वान्र पटेन संबन्धग्रहणमितरेलरायत्वा-
दिति॥

पदं सुभिङ्न्तं तस्यार्घोऽभिधयस्तस्यान्यप्रमाणा विषयलेना-
क्ातत्वात्मटेना्थस्य संबन्धग्रहणं न AAA 1 Ta हेतुः । इतरे
तराखयत्वादन्योन्या्रयदोषापातादित्वधेः ! तथाहि पदेन vera
प्रसिद्धे सति संबन्धग्रहणं संबन्धय्रहणे च सिदे परेन पदाथस्य
प्रसिदिरित्यन्योन्याख्यस्य प्रकटदोषत्वात्‌ ॥ ४१॥

ननु पदेन प्रदाथेसंबन्धग्रहणं ar a घट्ट aaa तु
पद्‌ार्धसंबन्धो ग्रदौष्यत इत्येतदपि निराचष्टे

वाक्यार्थस्तु प्रसिद्धानां पदएनामन्नयमाज्मिति ॥
उच्यते खो चितोऽर्घोऽनेनेति वाक्यम्‌ | पदानामन्योन्यापेच्छाणां

श्षगमपरिच्छदः t २३३

संहतिवाक्छमिति aaa) तस्यार्थो वाच्यः प्रसिदानामिति
केनापि प्रसापेन पूवं रूढ्ानाम्‌ \ प्रदएधौनामिति स्पष्टम्‌ । अरय
aa) केनापि warwa प्रसिद्धा ये पदार्थास्तषासाकाहगसत्रिधि-
योग्यतावश्ाद्यदन्नवम्रात्रं fat मेलमात्रं म वाकाय wate
तस्माच्च कथं संबन्धाव्रवोधस्तत्रासामष्यात्‌ । एवं च वाक्याथी-
्संबन्धायदणे पदाथा प्रसिदिस्तदप्रसिद्धौ च वाक्या्थाप्रसिद्धिरिति
करं शब्ट्स्य प्रामाखम्‌ । waa केचिदाइरित्यनेन
संवन्धः ॥ ४२ ॥

एवं परान्नेपमुपत्तिप्य तत्परिदारायोपमानोपायमाड ।

तविरएकरणाशसुपरमानं निदभेनाधत्ेन एथगुक्तम्‌ । यथा
काथाधिनोः;प्रसिद्गवयस्य प्रसिदमासादष्यं उपादायोपमाना-
समेन वाक्येन म॑ज्नासंज्ञिमंवन्धप्रतिपत्तिः क्रियते तथा किद्धि-
वरिमित्तमुपादाय भक्रादिषदपदाग्ोरपीौति\ तस्मादन्याधेलात्‌
न सूत्रविरोध इति a

तद्धिराकगणाथेमिति परा्षगब्दाप्रामाखापास्तये। निदशे-
amadta दष्टान्तप्रयोजनलन । का्थाधिन इति गवयस्बरूपं
fan: | fafafafanfata सुरेश्वर्छेसहस्त्रा्तस्वादिकम्‌ |
गदाान्तःस्येनापोतिशनब्टन सन्नासंञ्रिसम्बेन्धप्रतिपत्तिः क्रियत दरत्य-
गुवत्तनौवम्‌ | यसधेः । यथा कैनाप्यापेनाविनज्ञरतगवचस्य स्वरूपं
जिज्ञासमानस्य yaaa wid wae wetat वादश्नौस्ता-
दम्यवय इत्युपसानवाक्येन waste waa संन्नासंज्ञिसंबन्धो

2 2

२२४ ` न्यएयलात्पय्थदोपिका।

न्नाप्यते\ तधा प्रमिदगशक्रादिपदार्थस्य शक्रादिपदाधं faa
स्तजन्नानेन टदेवैष्वरत्रसहस््राक्तत्वादिना निमित्तेन परोक्तेऽपि
QHZ संज्नासंज्ञिसंबन्धो aad) नच वाच्यं वस्य निमित्त
मप्यप्रसिद्वं तस्य कथं dadfadaan बोध्यत इति। तस्य
सवथा विप्रतिपन्गस्योपदेशं प्रति वालसूकवदटनधिकारात्‌ | लत
मनसोत wage परोक्रशब्दाप्रामाख्यानिम्तद णायापमानस्य
एयकथनादव्रागमान्तभाविऽपि न सूत्रविरोधः। तथा प्रत्यन्तानु-
मानविषयत्वे शब्द्स्यानुवादकत्वाद्यदप्रामाख्यमुक्ते तत्र युक्तम्‌ ।
तथाभ्युपगसमात्‌ । अन्यया तवापि प्रत्यत्तानुमानयोमिंो विषय
पर्च्छित्तुत्ेनाप्रामाणयापातात्‌ । शब्दप्रामाण्यस्य प्रागपि सम-
धिंतत्वाच ॥ ४२॥

ननु यदि मून्सूत्रकर्तरुपमानं थक्‌ प्रमाणमिति नेष्टं
तद्यीक्ेपपूषं परोक्ताञ्चक्रं किमितौत्याद |

परोक्ता त्वर्थापत्तिवक्रमाणस्य सतः प्रमा णेष्वन्तभावन्ञा पना.
fafa u

यथा waa प्रमाणल्नेनानिष्टाप्यधापत्तिः प्रमाणत्ेन atta.
नुमानेऽन्तरभावि तथधोपमानम्पि प्रमाणतया परोक्लागमेऽन्तर-
भावोति भावः i 8४॥

ननु yaaa surat fafasaa: सूच्विरोधः
तदवस्छ एवति परिहरति |

अआगमपरिच्छदः | २३५

अन्तभोवसत्वलुमान एवास्य शयथाञ्ुतोऽपि निराक्कतौ नागमे
षति a

यथायुत इति am पृदव्यीवरसितः। अथं भाव; उपमाने
प्रा्यीनुमानं सादृश्यलिङ्गन परोच्ताधानुमापकत्वात्‌ धुमानु-
आनवदित्यनुमानैन परार्थानुमाने उपमानस्य बोऽन्तभावः सं
ufafagl yaaa नल्वागभमे। कथमनुमानेऽस्यान्तभोषनिषेष
इति चेत्‌ । saa

नन्वनुमानं लिङ्लिङद्किभाषेन दृष्टम्‌ 1 पत उपरमनं ate
Sfag afe लिङ्गो कः। Ta) तस्य प्राक्‌ परिच््छिन्नरत्वात्‌ |
गवय्यन्न | तस्य प्रल्यक्ततिषयतात्‌ 1 सादृश्यं चन्न । तस्य प्रागपि
लिङ्गत्वनोक्ततात्‌ । श्रतपऽनुमानलत्तणाभावादुपमानस्यानुमाना-
न्तभौवो न युक्तः प्रयोगखात्र | उपमानं नानुमानमाप्रवाक्येना्ं-

प्रतिपादकलात्‌ पुत्रकामो यजजटिव्यादि बाक्रवदिति॥ ४५॥

ननु quad चतुषटाभिधानादिह तिलाभिधा्नं विसड-
faurag परिहरति |

चतुष्ाभिधानं way पञ्चत्वादिभिराकरणायथे a fae
fatwa varafagateautaata ॥

चतुमा warnrat भावशतुष्टम्‌। सूनसत्रे प्रत्यक्तगुमा-
नोपरमानशब्दाः प्रमाणानोति यनरमाशएचतुद्मुक्तं aera प्राणानि

~ न = =... = ~= ~~ <= see mane ---~ es ~ -. .----*~->

अ The word “qapgatsta” is omitted फ the text ( See page de,
Line 94,

२३९६ न्यायतात्मथदोपिकीा ।

पञ्च षड्धा न मवन्ति तदधम । न पुनः प्रमाकदिलनिहच्ययम्‌ ।
अत्र Sq) श्रागमे उपमानान्तभावस्य प्रमाणसिहत्वात्‌ ।
अन्तभावकं च प्रमाण्‌ं प्रारीवोपन्धस्तम्‌ ॥ ४६ ॥
परमतं VFA ।
त्रिलानभिघानादथ्ुक्तमिति चेदिति ॥

मूनसत्रे चतुष्ट पञ्चत्वादिनिषेधाधसुक्तं न विलनिषेधाध-
fafa यदुचखते} तदयुक्तम्‌ ! gata: कापि तिल्वएनभिंधानात्‌
यदि सूजकारस्तित्रमवाभ्यलपिष्यत्तष्टि ata क्राप्यभगिष्यत्र

चाभाणौत्त्नातमृ विरो घस्तदवसछ इति भावः ॥ ४७ ॥
पररिदरति।

a) शरस्य सूत्रकारस्यैठं स्वभावत्राद्यत्‌ सिद्रान्तमपि कचि.
न्नाभिघक्ते यधा कत्घ्ेकदेशविकल्पादिनाऽक्यविनिराकरणे बति ॥

सूत्रकारः प्रमागवित्वाभिनाषुकोऽयि uafaa माचख्यौ ।
तत्नायुक्तमस्य सूत्रकरत्तुरवप्रक्ञलिकलत्वात्‌ | एवं कथमित्याङ |
यस्िद्ान्तत्यादि 1 यदमौ क्रबिस्सिडान्तसपि खपन्नस्यापनमपि
alae) gag टृषटटमित्याद ! यथा क्रत्सकटेगेत्यादि ) क्रचिद-
ANAS WA BAAS प्रस्तुते WAAR: RAAT
विकल्पादिनाऽव्यविनो निरासौोऽम्ति। तथादहि। किमवयव्यव-
येषु aad न वा। wa कल्ये किं ardvaatia वा।
कार्त्ञयन दत्तावेकस्मित्रवावयमै परिसमाप्तलास्तदमेकावयव-
हस्तित्वं न स्यात्‌ । एकटेशन हत्तौ faind तस्यो प्रयतं विरध्येत |

अअगमपरिच्छटः। २२७

aida at केऽप्यशास्तनो भिश्रा अभिन्रावा vag: faa पुनर-
प्यमे कांशव्रत्तरेकस्य कात्साकदेशविकल्यनानतिक्रमादनवसादौ-
ख्प्रासुषङ्गः । श्रभिन्नत्व न केचिदंगाः स्युः दवितीयेऽवयन्येव न
स्याद वयवसंबन्धाभावादित्यदयविनि निराह्कतेऽपि दूत्कारः wre
प्रत्यवयविव्यवस्ापनाय स्वसिदान्तं नावातोतरक्लौलाभ)लत्वात्‌ |
भवयवस्थापने सिदान्तशैवं काल्दधयकटेशादिविक्षल्पानां aut
सिचान्तयोरसिदत्ादस्ोकार एव परोद्धारः । नदि कथं aaa
aaa इति चेत्‌ । स्वरूपेणाखयायितभावनलन्तण्या aw aaa |
तथाच क्तं भवदुक्त ARAMA: ॥ ४८ ॥

faa खसिद्ान्तानमिधानमित्याद |
शिष्या्ासूष्ठादिशक्वतिश्ययुक्तानामेवात्राधिकारन्नापनाध-

मिति॥

ae स्ववुद्धा सिदान्तावदोघधः। श्रादिणन्दाद्‌ाक्नेपन्तम-
लादि | तच्छक्तिवेभवभाम्रुरागामेव seats खन्यावशास्दे-
ऽध्ययनाधिकारप्रवोधनाध्ं स्वसिदान्तानभिधानम्‌ । ठरेवमस्म-
च्छास्लमध्येतुमधिकन्तव्यं ये श्वदुद्धाेपरमाधधौ facdifafa
भवः ॥ ४९ ॥
उपसंहरति |
तस्मात्‌ खितसुपमानं शब्टेऽन्तभूतमिति ॥
स्पष्टम्‌ ॥ ५०॥

पथार्यापत्तिमनुमानेऽन्तभाीवयति |

२२८ न्यायतात्यथेदौपिका |

अर््ापत्तरप्यनु मानेऽन्तभावोऽविनामाषवलेना्ं प्रतिपत्तिसाध-
त्वादिति ॥

दृष्टः Wat वाथो येन विना नोपपद्यते तस्यास्य परि.
कल्पनमयीपत्तिस्तस्या श्रप्यनुभानेऽन्तभवो भवति । a Had
गमे उपमानान्त्भाव दत्यपेरथ;ः। wa Fq:1 waar
भावत्यादि। अविनाभावः खभावतः साध्येन साधनस्य व्याभिः।
Heaa तसरामर्यंन माध्याधंन्नसिहेतुलात्‌। wat भावः|
प्रत्यक्तादिप्रमाणषटकयरि च्छत्रः योनव्वाद्यर्थी रातोभोजनादिं
fatal भ्रम्वव्रन्यमट्ष्टं राचिभोजनादिरूप्सर्ध यच
कन्परयेत्‌ wath: प्रमाणं स्यात्‌ । तदुक्त

प्रमाणषट्‌कविक्नालो यत्नार्ोऽनन्यघाभवन्‌ ।
अदृष्टं कल्ययेदन्धं साधैपत्तिरदाषता ॥

णएलाहश्यथी पत्तिरविनाभाववलेनाध गमयन्त्यनुमानमेव |
तथा दयायपत्युयापकोऽर्थोऽन्यघामुपपद्यम्रानत्वेनानवगतोोऽवगतो
वा अटष्टा्थैकल्पकः स्यात्‌ । आद्ये कष्येऽतिप्रमद्गः। दितीये-
ऽन्यघानुपपद्यमानत्वावगमौोऽघपत्तेः प्रमाणान्तरादा। प्राचि
चन्तेऽन्योन्याययोऽन्यघानुपपदयमानत्वेन ज्ञातादघीदर्थाप्तिरर्था-
पत्तेरन्यथानुप्पद्यमानलक्ञसिरिति, feat साध्यधभिरि भूवौ.
ena विपरक्षेऽसुपलम्मो ar) प्रधमपचै भूयौ द्भनादेवः
साध्वज्नप्ठ (वर्था पत्तर्वियध्यम्‌ । featasfafaat निश्चितो ar
प्राज्बिकल्ये तत्पत्रादेरपि गमकलापत्तिः। दंलोयिकेऽनुमानभेवा-

धापत्तिनिचितान्यधामुपरपत्रलस्याभुमानरूपलवात्‌ । प्रयोगैवम्‌ |

श्रागमपरिच्छेटः | २२९

अर्थापत्तिरनुमानं अविनाभाववजेनायंप्रतिपत्तिसाधनलवाचुमादि-
वदिति॥ ५१५

अविनाभावभेव दशेयति |

अन्या नोपपदत saa सत्येवोपप्रद्यत इति लभ्यते । श्रय-
मेवाविनाभाव दति ॥

एतदर्यौ दृष्टान्तेन स्म्टौक्रियते। यथा पौनो रेवदत्ती दिवा
न भक्ते Awad रातौ aa भोजनं विना पौनल्स्यान्यथानुप-
पत्तरिति। क्िदवदत्तं पौनं ey fafaere ( wet देवदत्तः
पीनः परं दिवा न भृतो । Gata यदि दिवा न dae awa रातौ
भक्तं तदिना पौनत्स्यायोगात्‌ | अत्र dae साधनं रातिभोजनं
च साध्यम्‌ । wad च रातिमोजने सत्यैवोपपद्यमानमन्यथानुप-
पद्यमानं राचिभोजनेन सहाविनाभाव्येव । तलतोऽविनाभावविभा-
वितखभावाथीपत्तिरनुानम्‌ । aay जौवन्‌ देवदत्तो शे
नास्ति। तदवश्यं बद्िरस्ति जोवच्वस्यान्ययानुपपत्तेरित्याद्यघा-
पच्युदाहरणानि स्वयमूह्यानि ॥ ५२ il

परमतं wea |

aa सामान्याकारेणान्वयग्रहणं नास्ति। यथा सुख्यकारषण-
त्वाप्रतिबदगक्तयीस्तव्राघपल्तिः gaa प्रमाणमिति चेदिति ॥

अन्वयेति | साध्यसामान्येन साधनसामान्यस्य व्यािरन्वयः।
कारकत्वमिति मुख्यकारणानि समवाय्यादौनि aife aza-
aaa काय्यनिष्यज्नतिस्तत्र समवायिकारणं द्रव्यमेव । समवायि

२४० न्यांयतात्पथदौपिकी ।

कारणग्रत्यासव्रभेव लसामथ्येमसमवाधिकारणम्‌ | साहाय्यमाते
व्याप्रियमाणं निमित्तकारणम्‌ । तेषां भावो सुख्यकारणत्वम्‌ ।
aufaqenfafcfa i न प्रतिबद्ा मणिमन्त्ाद्भिः शक्तियंस्येत्य-
प्रतिवदशक्तिरग्न्यादिः। अयमथः! का निष्पत्तिः सकमलकारण
साकल्यात्‌ टृष्टादृष्टमेदटेन कारणानां भूयस्त्वात्‌ | नच कारण-
साकल्यं कचिदस्मदादिप्रत्यत्तं किन्तु का्यनिष्यच्युत्रेयम्‌ । तथा-
sufaasafaasnfe: स्फोटादिकाय्येसमजंति। श्रप्रतिबडशक्ति-
त्वमपि च दुलंच्यम्‌ | प्रतिबन्धकानां मणिमन्त्राटौनामनन्तत्वात्‌ |
ततो यत्न मुख्यकारणत्वस्याप्रतिवदग्रक्तश्च वङ्कयादेन्नप्ती प्रत्यन्ता-
Wawa सामान्धाकारेणाप्यन्वयव्यास्भिग्रहणं नास्ति ततान्वया-
भावादनु नानानुल्यानेऽर्थापत्तिः एक्‌ प्रमाणं भविष्यति। यथा
aa सन्ति सकन्तसहकारिकारण्णनि कार्ययोत्पल्यन्यधानुपपन्त-
स्तथा अवास्य प्रतिबद्गक्तिवद्धपादिः स्फाटादिका्व्यीन्ययानुप-

पत्तेश्च ततोऽर्घाप्यन्तभागोऽनुमामे न युक्त इति भावः ॥ ५२॥
ufcetia |

न । तत्रापि केवनव्यतिरेक्यनुमानान्यतिरेकात्‌ | केवलव्यति-
रेक्यर्थापस्तिरिति संक्ञामेदमात्रसिति॥

कैवलव्यतिरेकोति। प्रकव्यापकोऽविद्यमानमपत्तो fava
eluant ई३तुः केवन्व्यतिरेको। ब्रव्यतिरेकति श्रनधिकल्म्‌ |
के वलव्यतिरेक्यनुमानैनेवाथा पत्तिसाध्यसिद्धावघाप्र्तिप्रमाणाधिक्छं
न मवतोत्यधेः | कथं कैवनलब्यतिरेकोति चेदु ्यते। कार्वयोत्पत्ति-

खआममपरिच्दः | २४१

gaat कारणानि सकलमहकारिसमेलानि समस्तप्रतिवन्धक
शून्यानि वा अनन्तरमेव कार्य्योत्पादकत्वात्र यदेवं न तदेवं यथा
aaaaafunfaagt वद्धिवेति। aa: केवलव्यतिरेक्यर्थापच्यी-
aaa मेदो न aga इति भावः ॥ ५४६॥
युन. परमतं IES ।
अन्वयाभावानत्र तदनुमानसिलि चेदिति ॥
यदेवान्वयव्याधिमत्तदेवानुमानम्‌ । केवलव्यतिरेकी त्वन्वया
भावादेनुमानं न भवति। किन््र्यापत्तिरित्यधंः ॥ ५५ ॥
परहरनि।
ai केवलान्वयिनो व्वतिरेकाभावेन प्रमाणन्तरल्रप्रसद्ध-
दिति a
qaqa केवलब्यतिरेकौ नानुमानमिथयतं। तङि
केवन्तान्वव्यपि नानुमानं fa q प्रमाण्णन्तरं स्यात्तल्यन्याय-
त्वात्‌ ॥ ५६ ॥
प्रसद्गन्तरमप्याद । `
अपिच प्रत्यक्तादिमेदानां fafaramiq प्रमरएान्तरत-
प्रसङ्गः इति ॥
यद्यन्वयन्याप्चपभावात्‌ कैवलव्यलिरेकौ पथक्‌ प्रमाणभिष्यत
तद नितिकल्पकसतिकन्यकयोग्ययो मिरूपाषणं प्रत्यत्तमेदानां
काय्र्कारणानुभयात्मनामनुमानभेदानां टदटाटश्टरूपयोः शब्द्‌
भेदयोश्च किञ्चिदैसटृश्यात्‌ थक्‌ पथक्‌ प्रामाख्वमगुषन्ये-
तंति ॥ ५७ ॥
ॐ:

२४२ न्यायतात्पर्खधयदौपिका !

उपमंहरति ।
तसमादविनाभाववलेनार्धप्रतिषाद्‌ Hae a प्रत्तिरनु मान-
fafa ॥
ATA nus
अय सहस्रे शनं auaatfa ज्ञाने awa: पृथक प्रमाणं
परैः स्वो चक्रे तदप्यनुमानेऽन्तभावयति |
बहुत्व संख्यातिषयल्वे सत्यल्यसंख्याविषरयस्य सर्व चोपलब्धलान्रा-
नुम7नात्सम्भवो faa दति ॥
सम्भवति aga auafafa समवः 1 समुटायेन सस॒दाचि-
aaa: waa इति सभ्भवनक्तणम्‌ ¦ बहत्वसंस्याविषयल्
सस्रा दिसं ख्यामोच्रत्वे सल्यल्यसंख्या विष्र्स्य शताटिद्रव्यरूपस्य
waa deel प्राप्तत्वादनुमानात्‌ सम्भवो न पएथरभवति।
ससुदायमसमुदायिनोरविनाभावत्वेनानुमानरूपत्वात्‌ । तथाहि
विवादास्पदं ura सखरसमुदायिशतवत्द्स्रत्वात्‌ पूवगणित-
सहस्रवदिति । एवं खां द्रौण इत्याद्यपि॥ १८ ॥
अधाभावमागमादिप्रमाणत्रितये यथासम्भवमन्तभावयति।
अभावस्य तु चिष्वपि वथासम्मवेनान्तभाीवस्तघाद्धि कीरवादा-
भावप्रतिपत्तिरागसादिति »

प्रत्यक्तादिप्रसाणानुत्पत्तिरभाव इत्यभावलक्तणम्‌ | तदुक्तम्‌ |

i 1 0 -- . ..-~~ . -~~

* ‘The test reads = प्रतिपादृकंत्वा्विश्ेषा o (See page 33. Live
9-10 ).

्रागमपरिच्छेदः1 २४३

प्रत्यक्तारेरनुत्पत्तिः प्रमाग्यएभाव उष्यते)
सात्भनोऽपरिखामो वा विक्ञयने वान्यवस्तुजि श
अभावस्य प्राम्नारखस्यनलमिदम्‌ 1
प्रमाणषञ्चकं यत्न APRA न ATA i
AMAA ARMAS तच्राभावप्रमारूतति 1
प्रत्य्तादिक्रभेग्पान्तभाजै वल FA waa az-
यक्रव्यत्वाहपरोल्ये नाभिधानं कलम्‌ ¦ fafafai प्रत्यक्ताजुमाना-
गमेषु \ अगमदिति व्यासबचनात्‌ ॥ ६० #
अनुमानेऽभावान्तमीवं विभावयति ।
अआत्सादिषु रूपद्यभाषप्रतिपत्तिरनुमानादिति॥
भलमादौत्यत्रादियन्दादमैमादिग्रदः) रूपादौत्यताददिशब्दा-
रसारदिग्रहः 1 अनुमानं यथा | आत्मा रूपादिमुक्ती faya war
मूत्त द्रव्यत्वात्‌ | atafzafefa ¦ व्योम रूपरसगन्धशृन्यमस्यशं-
awifentfeatefa u ६१६
प्रत्यत्तेऽन्तभावमादह 3
qanfey घटादयभावप्रलिपत्तिः प्रत्यत्ताह्दिद्दियव्यापार-
wiaurfaarfefa 2
घटशृन्यं yaafae wat घटो नास्ति वेत्धादिरूपा
घटादिवसत्वभावन्नसिः प्रत्यन्त प्रभाणात्‌ wafai wa हतुः!
efeaanf | इन्द्रिखव्यापारभगवे षव भवतौलच्यवं शला इन्द्रिय
ष्यापारभावभाविनौ aga तस्मगदि ्दियप्रहत्तिपूरकलत्वादि-
त्श्रः |

२४४ न्ायतात्मय्यरी पिका ।

ननु waa च्छातलसु प्रलच्य प्रतियोगिनं संस्मृत्यास्यानपेतचं

मानसलमभावज्नानसुज्ञालसौति | तदुक्तम्‌ |

गोलवा squad स्मृत्वा च प्रतियोगिनम्‌ |

मानसं न) स्तिताज्ञानं जायते HAGA ॥
दलि देत्‌ । a) विकल्पामद्त्वात्‌ । तथाहि । waa च्छात-
लादिवस्तं घटादिप्रतियोगिभिः मंशष्मसंरुषटं at aaa
नाद्यः कल्पः । प्रतिय्ोमिमंर्ष्टस्य भरूतनलनादिवस्तुनः प्रत्यतेण्‌ ग्रहश
तत्र प्रतियोग्यःवग्रादकत्वनाभावप्रमाणस्य प्रव्र्तित्रिरोघात्‌।
प्रत्रत्तौ वा न प्रमाखयम्‌ ¦! प्रतियोगिनः सच्चेऽपि तद्महत्तेः।
दिमोये त्भावप्रमाणवेयय्यम्‌ | प्रत्वन्नेमोव प्रतियोगिनां घटादौ-
नामभावप्रतिपत्तेः। तथाच प्रयोगः। निचटं भूतलमिल्यादि-

क्तानमिद्दरियजमि्ियषन्व्-व्यतरेकानुविधायित्वाद्रूपादिज्नान--

afefa ॥ ar
परमतं WEA)

अन्यत तद्धाक्मावित्वं पयवरसिलभिति Sfeta a

अन्यत्रेति भूतन्लादयय्विकग्णे | तद्धावभावित्वमिति इन्द्रिय
व्यापारभावभावित्वम्‌ । a वत्तमानं च ख्यते चत्तुरादिना,
इति न्यायादिश्दरियसम्बन्धो धरएतन श्व स्थितो नाभावग्रहशे
इत्यः ॥ ६२॥

परिदहरति।

न । र्प्राददिष्विव आधकाभातादिति॥#

अआआगमपरिच्छदः। २४५

शन्दरियव्यापारो नान्यत्र पय्य॑वसितो et इत्यादिगष्टाद्सादि-
fanarasfa बाधकाभावात्‌ | कोऽथः) चथा चन्ञुरादौन्दरिय-
व्यापारे fad qd मधुरो रस इत्यादि न्नानसुञ्नश्ते। न ततर
fafaaran न्‌ चान्यचेन्दरियव्यापारस्तयाऽभावय्रषहपेऽपी)ति इन्द्रिय
ननितभेवाभावन्नानम्‌ ॥ ६४॥
युन; परं NF |
सम्बन्धाभावो बाधकं इति चरदिति।
इन्द्रियाणां data: समवायो वा सम्बन्धो वस्तुना सहो
ब्रमति। अभावस्य तु तुच्छरूपत्वात्‌ संयोगः समवायो at a
PUAN ॥ ६५ |
परिहरति |
न | सपगप्रत्षयोरभिदत्वादिति ॥
AMAT सम्बन्छाभावो बाधक उक्तः स स्वपक्ते aU vig
naa चासि tian ६६॥

सम्बन्धाभावस्यासिदततं दशयति)

aug ताषटूपादिषिवापरोत्तामुभवकार््यीमुमेयो योग्यता-
श्यः सम्बन्धः 1 परपक्षेऽपि संयुक्तविगरेषण विशेव्यभावादिरिति।

खपे ईति मोमांसकपक्षे | र्ूपादिव्वित्यत्रादिशब्दाद्रसदि-
प्ररिग्रहः श्रपरोक्लानुभवेनि साक्तात्कारिन्नानम्‌ अनुमेय इति।
भ्रनुमानक्नेयः | वोग्यतति स्वस विषयग्रहणोधितता | Wawa; |
ang द्रन्द्रियाणां भ्रतिसौच्छयादप्रत्यत्तत्वे इन्द्रिया्धयोरयोस्व-

२४६ न्याय तात्पथदौपिका।

ताख्यः सम्बन्धोऽस्ति | साक्तादनुभावान्यधानुपपत्तरित्यनुमानानु-
भितः। सच arava: सम्बन्धो यथा रूपादिष्वस्ति तथां
भावानुभवेऽपि। तथां परपन्तेऽपि मत्पक्षे चकश्ुःसंयुक्तं भूतलं
विगेष्यन्तस्य घटाभावो विशेषणमिति स्वरूपः । संयुक्तपिद्धेषण-
विगेष्यभावादिः सम्बन्धोऽभावग्रहकेऽस्त्येव । अादिशब्दात्‌ संयुक्त
समवाय संयुक्तसमवेतसमवाय समवाय.समवेतसमवायसम्बन्धचतु-
ट गरसंजदविशेषगविरेष्यभावग्रहः | तथाच Wala: | श्रभावानुभवं
ष्न्द्रियसम्बन्धपुरसटरोऽपरोक्षानुभवकाव्येतात्‌ घटाद्यपरोक्तानुभव-
वदिति) ततः wea: सम्बन्धाभावोऽसिष्च इत्यथे; ॥ ६७ ॥
पन. प्ररमतमाशद्तें।

संयोगसमवाय्रर्ितस्य वि्धेषणएविरष्यभाधानुप्रपत्तिरिति
खेदिति॥

अभावस्यावम्तोत्वात्ंयोगसमवायराद्दित्यम्‌ । sa विेषण-
विगेष्यभावगाघटनेति भावः ॥ € ॥

परिद्िरति।
a. विशिष्टप्रत्यथवगरेन तत्सिद्दिरितौति ॥

यदयप्यभावस्य कात्षशूपत्वात्संयोगः समवायो षा नोपपद्यते)
तथापि भरूललं चटाभावविशिष्टसिति विशिष्टप्रत्ययबलेन fator
विशेष्यमावसम्बन्धसिदिभवति। यथा मोमानिति। War
faaa fe ` संयोगसमवायसम्बन्धाभावेऽपि बिशिष्टप्रत्ययवग्रन
गवा स्तिलसम्बन्धसिदिरस्तोति fast घटाद्यभावप्रतिपत्तिः
प्रत्यक्तादिति॥ ६< ॥

श्रासमपरिच्छदः। २४७

अरथैतिद्यमागमेऽन्तभगवथति |
अनिषिषटप्रवक्तकं प्रवादपारम्मव्यमेतिन्यमागभेऽन्तमूत-

fafa i

aafaafafa लच्यम्‌ । रेषन्तु way) इतिशब्दः सम्प्र
दायवाचकोऽव्ययः | इतिदेव रेतिद्धम्‌ । अनिदि्टप्रवक्तुकमिति |
अनिर्ष्टो न निरसोतः स्यं evaa saat यस्यत्यनिदिष्टप्रवक-
कम्‌ \ प्रवादपारम्पय्येमिति ददपरम्मरायातो वाक्छप्रघोषः।
अनिदिष्टप्रवकृकं यक्रवादपारम्पय्यं तदंतिह्यं नाम प्रमाणमा गभेऽ-
न्त्मवति। कोऽथेः 1 teafag सत्यमसत्यं वा यदि ad त्यात
वाक्यत्रादागम एव । तथाच प्रयोगः| एेतिद्यमागम श्रास्तवाक्य-
त्वात्‌ पुत्रकामो यजीदित्यादिवाक्यवदिति | अथासत्यं तद्च॑प्रमाण-
मेवेति ॥ ७० ॥

उदादरति।
यथेह वटे qa: प्रतिवसतोति ॥

WEA ॥ 92 ॥

कौथिचेष्टा waa प्रमाणत्वेन खोलछतास्ति तामप्यागभेऽन्त-
भावयति |

#प्रयब्रजनिता शरौरतद बयवक्निय) चेष्टा नादाणास्त्रादिसमय-
aaa पुरुषाभिप्रायविरेषमथविगेषञ्च गमयन्ती नागमाद्िद्यते
लिप्य्तरादघप्रतिपत्तिवदिति ॥

* The reading adepted by the commentator here, difftrs तक"

what from the text ( Sve page 34, Line 8-11 ).

Rae न्यायतात्प दो पिका |

प्रयलजनिता मरौरतद्‌वयवक्रिया चेष्टेति उे्टानलच्षणम्‌ |
चेष्टते विविधक्रियया प्राणौ अस्यामिति Ber) प्रयङ्गेति।
TRIVIA दस्तादिव्यापारः waa) we च पदं वात-
प्रकोपोत्पन्नवाक्यादिकपदव्यवच्छेदाथम्‌ | तदवयवेति करादयः
शरोरावयवाः | नादयशास्तं भरतकविप्रणौलो ग्रयः। आदि-
शब्दाज्ञोकचेष्टादिग्रहः। समयवसेनेति wRaata, भ्रभि-
प्राथविशेषमिति अद्वानविषजेनादिकम्‌ । अथंविशेषमिति
व्यद्धरूपम्‌ । द च्छापूविका देहतदवयवकरादिचेष्टा wea
वशाद्‌ाशयविरेषं MPRA वावसोधयन्त्यागम एव भवेति ।
a पथक्‌ प्रमाणमित्यये; । faaauelfa दृष्टान्तः |
यथा पुरुषाभिप्रायविशेषमयविेषश्चावगमयली लिपिरूपाद-
काराद्यत्तरादयेन्नसि्नागमाद्भिद्यते तथा वचेष्रापि। यदि
चेष्टायाः wan प्रामाण्यमिष्यते तहि ज्िव्यक्षरादौनामपि

थक्‌ प्रासाखमेष्टव्यं स्थात्तल्न्यायत्वात्‌ | ततश्चष्टा नागम

fzua | समयवललेनाथप्रतिपाद्‌कत्वालिप्यत्तरादयं प्रतिपत्ति
वदिति ॥ ७२॥
उपसंहरति |

aed ्वस्थितमेतचौ येव प्रमाणानोति ॥

व्यवखितमिति प्रमाणतककगुक्गया निष्टङ्कितम्‌ | ated.
कारथतुष्टादिनिरासाथेः। एतेन तत्तमधितं यदुक्षमा यपरिच्छ
afafad प्रयक्तमनुमानमामगमडइति॥ ७२॥

अगमपरिनच्छदः | २४८

प्रमाणं waafas भवतोति aafana faa: प्रमेयं
च्छति।
fa पुनरेभिः ware: प्रमात्तव्यसिनि ॥
प्रमातव्यसिति ज्ञातव्यम्‌ ॥ ७& ॥
परत्युत्तरयति |
उच्यते} प्रमेयमिति ॥

प्रमोयते wad इति प्रमेयम्‌ । विषयो wat इति
WaT ॥ ७ ॥

पुनः प्रच्छति |
किं लत्तगर्मिति #
सख्रपरजातोयव्यावनत्तको wl लक्तणम्‌ । किं स्वरूप.
fama: ॥ ७६ ॥
पुनरतरयति |
यद्विषयं ज्नानमन्यन्नानानुपयो गिखनेव निःमेयसाङ्गः भवति
तत््रमेयसिति ti
यद्विषयमिति यद्ताचरम्‌ | अन्यन्नागेत्यादि | विवक्छितप्रभे
यात्‌ बसत्वन्तरज्ञानान्यन्यज्नानानि तेषामनुपयो मित्वनानपेक्िल्विन |
निःखयसभिति aie) अच्रान्यन्नानत्यादि fagaitte प्रमाण-
न्नानस्यात्मादिन्नानोपयौर्त्विन मोन्नाङ्गत्वाद््ममारव्धवच््छेदः 1
Ht | यस्य ज्ञानमन्नानमनपैच्येव det साधयति avta
भवति| इदे तु प्रमेयस्य विग्रषलच्णमन्धादयपरिच्छट्‌ प्रमा
विषयः प्रमेयमिति सामान्यलच्षरस्योक्तत्वात्पौनर क्या पत्तेः ॥ ७७ ॥
4.

२५० न्यायनात्पय्यटोपिका |

तेन किं avafaanrs |

तदेव तत्वतो ज्ञातव्यं सर्वदा भावयितव्यज्च | न कोटसख्यादि
तजज्नानस्यानुपयोगादिलेति ॥

तदेवेति प्रागुक्तलक्षएललितं प्रमेयम्‌ 1 तत्वत इति cca:
भावयितलव्यसिति पुनः पुनश्चेतसि चिन्तनौघम्‌ | ्रनुप्योगादिति |
अ्रमोच्ताङ्गत्वनेलि शेषः । ata प्रमेयं तत्वतो Fa यन्मोतच्ताङ्गः
भवति । a कोटिकोटिकोटकाः सन््तेत्यादि ज्ानममोन्नाद्क-
a4 तस्य व्यधंल्वात्‌ | तदुक्तम्‌ ।
aa पश्यतु वा Ai वा त्लमिष्टन्तु पश्यतु |
कीटसंस्यापरिन्नानं तस्य नः क्रो पयुज्यती yon ॥

प्रमेयमेदमाद |

aaqfad हेयं १ तस्य निवर्तकं २ हानमात्यन्तिकं a तस्या
प्य ४ दतोलि॥

हेयमिति । हौयतेऽवश्यं परित्यज्यत इति Sata प्रमेयम्‌ |
तस्येति । तस्य हयस्य निप्रत्तेवां जनकं दितीयम्‌ । हानमिति
तस्येति प्रदस्यात्राप्यनुवरत्तनात्तस्य हयस्यात्यन्तिकं हानं सर्वथा
स्यागस्तुतोयम्‌ ! तस्येति । तस्यात्यन्तिकहानस्योपायो fqaqe
प्रमेयं भवति ।

ननु सरत्रक्लतामगशरोरेन्रियाेवुहिमनःप्रत्तिदोषत्रेव्यभाव-
फलदुःखापवर्गासत प्रमेयमिति दादशविधं प्रमेयमसुक्तम्‌ । तन्मध्य
आद्यन्तयौ दावुपादेयौ शेषा दश Zar: |

अगसपरिच्छदः। २५१

aaa तच्तुविधसुक्तमतोऽत् सूत्रविरोध इति aa
हादगविधस्यापि प्रमेयस्य चतुषट्ेन भाव्यमानस्य मोत्ताङ्गता
भवलोनि न विरोधः ॥ ७€ ॥
श्रय हेयस्वरूपं निरूपयति |
अत्र इथं दुःखमनागतमेकविंशतिप्रकारमिति ॥
अत्र॒ ग्रन्यत्वादक्रमेऽप्यनागतं दुःखं दहेयभिति रेयखरूपं
ज्ेघम्‌ । अनागतमिति। अतोतस्योपभुक्तत्वादत्तमानस्योपभोमं
विना दुस्यजत्वाद्‌नामतेव दुःखं Ba भवति ॥ ८० ॥
तेत्‌ प्रकारानाह |
रौरं ufsfeatfe az विषयाः षट्‌ gaa: सुखं दुःख.
Qian
तत्र watt प्रततम्‌ । षडिन्द्रियाणि ध्राणटरमनचक्ुरूक्‌-
खओतेमनांसि। षट्‌विघयाः मन्धरूपरसस्पभेशब्दस्पृतिसङ्गल्माः |
षरट्‌बुदयः षडन्द्रियाणम्‌ 1 षट्‌पिषया; FRU) आन्नादशूपं
wan तदिपरौतं दुःखम्‌! एवं दुःखभेकटिशतिप्रकारे
भवति ॥ द ॥
भगौरादोनं दुःखत्व हेतुमाह |
तच रौरं दुःखायलनलवाद्‌ःख्म्‌ । इन्द्रियाणि विषया
gery लक्साघनभावान्सुखमपि दुःखानुषङ्गादूःखम्‌ । Tay
बाधनापोड़ासन्ताप्ासकं मुख्यत एवेति ॥
Wot qe दुःखं न भवति । किम्तु दुःखस्यायतनल्वा-
त्वात्‌ दुःखम्‌ । देहावच्छित्रस्येवात्मनो दुःखानुभवात्‌ । इन्दि

२५न्‌ न्यायतात्मव्यदरौपिका |

याणि विषया quae प्रागुक्स्वरूपास््रयौऽपि दुःखनिरवत्तक-
लाद्ःखमिन्दरियादिवशंवदानामवणश्यं दुःखौभवनात्‌। सुखं तु
वेषयिकादिकं दुःखप्रसच्ननादःखं सुखस्य दुःखाविनाभावित्वात्‌ |
qa दुःखं तु waaay) नाके शास्त्रे च तस्यैव
मुख्यतया दुःखणब्द्वाखखत्वात्‌ । एतेन शरोरादौनामौपचारिवां
दुःखत्वमावदितम्‌ । तामपि दुःखडहेतुत्वादिति ॥८२॥
feala प्रभेयमाडह |

तस्य॒ निवैत्तकमसाधारणं कारगमविदयाटष्णे धमाधर्मा-
fafa |

तस्येति हेयस्येकविंश ति विधदुःखस्य । निवत्त क {मित्यस्य पदस्य
व्याख्या ward कारणमिति। यदा| किञ्िबिर्वत्तकं
साघारणमपि भवति तदयवच्छेदाधमसाधारणं कारणमिति
पदम्‌ ! fa निवत्तकमित्यादह। ब्रविदीत्यादि। अविव्यादोनां
wet स्वयमेव वच्यत्यत्र नोच्यते। यद्यपि धमः सुखस्य
हेतुस्तथापि सुखस्य दुः खाविनाभावित्वात्‌ दुःखटेतुरेदोकतः wean
अविदयाटरौनां aerate |

aunaratats, प्रदजिताथ्विपरोरन्ञानमविदया ae स॑.
स्कारेगति ॥

सम्यगध्यातविद्धिरिति। लच्ननर्यपं यथार्थ दयितस्तस्य
विषथ्थस्ततया अनित्यं वस्तुनि नित्यघ्लनानातत्वेन यत्‌ at at
सुखदुःखदहेतुभूतेन वसनापरपरब्दायिण संस्कारेण afsarsfaar

भवति । मिष्याज्ञानमविदयेत्यथ्रः । vena 1

अआमम्रपरिकच्छेट्‌ः। २५३

afaa नित्यबुदिया ama श्चिवासना।
श्रनात्मन्धात्मधौ येयम विद्यीक्ता शयोरिणामिति॥र्४॥
ami aaafa |
पुनभव॑प्रथनं awita ॥
quad विशिष्टेद्भोमादिस्तयाघना पुनः YRS SUT
wata i ८५॥
घर्मधर्मावाह ।
सुखदुःखयोरसपधारणौ हेतू ध्धाधन्याविति॥
सुखदुःखे प्रतीते। तयोरसाधारणावसामान्यौ at हेतू तौ
धर्माधर्मौ मवतः | सुखदेतुैर्मः दुःखदतुरधन्य इत्यथः ॥ ८६ ॥
sala uaa प्ररूपयति ।
खानं दु.खविच्छटः) श्रात्वन्तिकमिति न कदाचिक्कथश्ि-
दुःसमम्बन्ध yaa दांत ॥
हान मित्येतस्य दुःखविच्छेद इति arent) श्राव्यन्तिकेमिति
पदस्य न कदाविदित्यादि व्याख्या) आव्यन्तिक्षपटेन कादा-
चित्कसुख्जनितो दुःखा च्छटौ व्यवच्छिद्यते ॥ ८७ ॥
qaqa प्रसेव्रमाद ।
तस्योपायस्तचखछन्नामस्छाससविसयमिति ॥
लस्यात्यन्तिकदुः waaay नेठन्नसम्बन्धि तच्वन्नान-
मुपायो डतुभवति । व्छन्नाननियुक्ते यस्य वस्तुनो यो भाव-
waa तखसिति वचनात्‌ सामान्यवसुतच्छन्नानमेपि तदुषायः

२५४ न्यायतात्पथदोपिक्ा |

स्यात्तद्रगवच्छंदायाकविषयसि्युक्तम्‌ । ताखिकमामन्नञानमात्य-
न्तिकदुःखल्यागरहेतु रित्यधे; ॥ टट ॥
MAAS AAA AACA: सम्यक्‌ aan: सम्पद्यते
नान्यधेत्यताधं afi दशैयति।
तथाचोक्तम्‌ |
Mat वारे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिष्यासितव्यः।
खो तव्यः शुतिबाक्वेभ्यो मन्तव्यखो पपत्तिभिः ।
ज्ञात्वा च सततं ध्येय एते दभेनरहैतव इति ॥
आति Sam: | वा एवां) रे इति वक्तुः fear,
सम्बोधनम्‌ | द्रष्टव्य इति बह्दिरनुमानादिना। देहान्तर qed
दुःख्यहमिल्यादि प्रत्ययेन ! निदिध्यासितव्य इति निध्यातुेष्टव्यो
दिदटल्िनव्य दति aaa उपपत्तिभिरिति तकंसम्पकवी-
ककागाभिरयक्तिभि्ुक्तयस पुरो aaa) एते श्ुलिखवणमनन-
ध्यानादयः कतेचन्नमा्ात्कारे हेतवो भवन्ति| शुतिवाक्यादिभिः
सम्यक WIAA ध्यातव्य इत्यथः ॥ ८€ ॥
नन्वात्मन्नानात्‌ किं फलं भवतीत्याह |
तरति शोकमःतसविददिति॥
शोकमिति संसारक्तगशरूपम्‌ । आलानं विदित्वा संसागावार
पारं तरनोति भावः ॥९०॥
एक एव fe भूनाम देहे देह व्यवस्थितः |
एकधा वहुधाचैव दश्यते जलचन्द्रवत्‌ ॥ इत्यादिवचनात्‌
एकण्वात्मेत्यदेतवादिमतमपाकरोति |

अआगम्मपरिच्छेदः | २१५५

a दिदिधः) परश्चापरथ्रेति॥

स इत्यादा) पर इति utara; पर इति संसारो।

अनयोः खरूपं स्वयमेव वच्छति ge: ॥ €१॥
आकमते श्रुतिसंवादमादड।
तथाचोक्तम्‌ | डे ब्रह्मणो वैदितव्ये परश्चापरन्चेत्याटौनि ॥

ब्रह्मणो इलति । श्रात्मानौ । एसैन awed निरस्तं ज्ञेयम्‌ |

ननु alfa ama केवलमस्ति ad वे खल्विदं ब्रह्म नेद
नानास्ि किञ्मेति न्यायात्तदरतिरिक्तः सवः प्रपञ्चो मिथ्या
प्रतीयमानत्वात्‌ शुक्तिशकले कनलधौतन्नानवदिति चेन्न । विकल्पा
मलात्‌) तथाहि मिथ्यात्वं किमत्यन्तासत्त्रमुतातत्तन त्म नि-
aaa at) wa पत्तदयेऽसच्चख्या तिविपरो तख्या तिप्रसङ्गः |
तार्तँविकपन्नेत्लनिर्वाचयत्वं किं निर्क्तिगा हव्यं प्रतोत्यगो चरत्वं वा ।
नाय; | घटोऽयं पटोऽयमिति निर्सीतोङ्ेः waa agra) न
हितोयः। waaq नियतसंस्ानतया समस्तवस्ुप्रतिभासात्‌ |
यथा प्रतिभासते न तथेति चेन्न, विपरौतख्यातिप्रसक्तेरि-
WAR ॥ ९२ ॥

aa परं लक्षयति |

ततरैशव्यविशिष्टः संसारधर्मरौषदप्यसंरृटटः परो भगवान्‌
महेश्वरः van, सकलजगददिघातेतोति ॥

रएे्य्य॑मप्रतिहतेच्छतवं तेन युक्तः | रे्वव्धमिन्द्रादिष्वप्यस्तौति
agar संसारधरमे रोषदप्यसंखूष्ट इति । संसारघर्मा रागदेष-
सोहादयस्तेरखणष्टः। संसारघमाश्छ्टत्वं लयस्षयो गिष्वप्यस्तौति

२५९ न्यावतात्पथ्य॑दोपिका |

afacrara पर इति। परः we: | परत्वं सांख्याभिमते प्रधाने
प्यस्तोति तदपास्तये भगवानिति । भगवान्‌ पूज्यः | भगवत्वसु-
तमभेष्व्यस्तौोति तत्परिहाराय मरेणष्बर इति। महेष्बरो मदा
नधिपतिः। मदश्वरत्वमर्वाचीनेष्वपि सम्भवतोति तददिनिदत्तये
wan इति सर्वन्नो विण्ववेदौ । wane यो मिष्वपि भवतौति
तदपास्तये सकनलजगद्िधाता famwer; एवम्नेश्वय्यादटि-
गुणविशिष्टः परमात्मा परः Fast भवति। कथिस्वेश्वय्य-
विशिष्ट इति १ संसारधर्मरौष्रदप्यस्यृष्ट दति र परो भगवान्‌
मङग्वरः aaa एति ३ सकलजगद्दिधातति 8 चतुलक्षणौं पर
मामन मन्यते। यथायुक्तमर्थो are: Fut: waz i
शिष्यः पृच्छति 1
सं कथं ज्ञातव्य इति ॥
VARS केन प्रकारेण ज्ञेय इत्यधेः ॥ € ४ ॥
प्रतयत्तरयति ।
अनुमानादागमाच्ति ॥
स्पष्टम्‌ ॥<५
तत्रानुमानं दभेयति |
तथाहि विषादाध्यासितसुपलस्िमक्तारणकमभरूलाभाविला-.
दस्तादिवदिति ॥
विवादाध्यासितमिति भूमूष्रादिकम्‌। उपलब्धौत्यादि।
उपलच्धिमान्‌ afeata कारगं निदानं यस्य तदुपलख्िमलीार-
ug वुद्धिमत्पृवकमित्यघेः । ब्रश्रूलेत्यादि ! प्रागभूत्वा अनुत्पध्च

स्रागसमपरिनच्छंदः। २५७

प्चाद्वतौव्येवं भोलमभरलाभावि aga तस्मात्‌ श्रत
व्यासः स्रयनेव काथ्या । श्रयम्थेः । वघा वस्त्रादिकं प्रागनमूला
प्रधाद्नवत्‌ बुविमत्तन्तुदायपूदैकम्‌ ! तया मूभूषरादिकम्नपि
प्रलयकाले भूत्वा पत्‌ प्रादुःषत्‌ वुद्धिमत्पूवकं सिद्मतीति
कन्तेसिद्धिः। न चाासिदतावन्धकौमग्बन्धरिन्तयः। पचे eat
fafaaafaara । अन्धतरासिद्धोऽयं हेतुरिति चैत्‌ 1 न। ₹हंख-
न्तरेण साव्यमानलत्वात्‌ । तथाहि विवादोध्यासितमभूतवाभावि
विशिष्टरचनाववात्‌ प्रासादादिवदिति, नापि विर्डता व्योश्ा-
few निहत्तत्वात्‌ 1 नाध्यर्मकान्तिकता विप्रच्ादव्यन्तव्याहत्तः |
नापि कालात्यग्राघदिष्टला प्रत्यललाद्यवाधितघमिखणि awa ।
नापि प्रकगणसमता स्वपदपत्तमिद्धौ हेतोस्तैूप्याभावात्‌ |

अ मूमभूषरादिकां बुहिमत्पृवकं न भवति। सथरोराजन्य-
ल्वादगेमवदिलि प्रत्यनुानव्राछितोऽसौ हेतुरिति चत्र । अद्रा
दिभिरनेकान्तिकत्वात्‌ ॥ ८६ ॥

नन्वस्मिन्रनुमाने व्याधिबलातकत्तुमातस्येव सिद्धिनं युन-
विशिष्टकरत्तुरित्याग्ङ्गयाड |

सासान्यव्यापेरनवच्यत्वेन निराकरत्तुमश्कात्वात्ततः सामान्य-
सिद्धौ पारिभेष्यात्काथविरोषाञ्च कन्तुविगेषसि{डथितादिकाय-
विगेषात्तत्कत्तुविरेषसिदिवदिति ॥

सामान्यव्यापेरिति यदमूत्वाभावि तदुपलश्िमत्कारणक-
fafa सामान्यव्यापेः । भ्रनवद्यलनंति अ्रसिऽखादिदोषशुन्यतखेन |
पा{रिगिष्यादिति प्रसक्तप्रतिषेधेऽन्यत्र प्रसङ्गात्‌ शिष्यमाणः

aR

२५८ न्याचतात्पथदौपिक् 1

प्रत्ययः पारिगेष्ये तस्मात्‌ । काथ्यैविशेषादिति faarfeate-
वैशेष्यात्‌ । aaa | प्रागुक्ता सामान्व्यासिस्तावव्रिदीषलवात्‌
केनापि ufaea न शक्यते] ततः सामान्यव्यासषः सामान्येन
कक्तैसिद्धौ जातायामस्मदादिषु कन्ततप्रसक्तावस्मदादिभिः
faataafaquaaaa पारिशेष्यात्‌ क्रिव्यादि काय्येवेशे ष्या
कन्तैविशेषसिदिर्भवति } चितादिषृष्टान्तेन यथा विशिष्ट
चिच्रादिदशैनादियिष्टचितज्लदादितत्करत सिदिस्तथेति । तथाच
प्रयोगः! faanfen विशि्टकत्तजन्यं विश्िष्टकायत्वादिशष्ट-
चिद्रादिवदिति।

ननु कत्तवेशिच्चसिद्धावपि शरौर्खेव ant सिद्धयति। न
तदिलक्षणः । तथाहि ईश्वरः wot कन्तलादस्मदादिवदिति।
Tita च काथं तस्य चित्यादि कश्निष्णत्वम्‌ | तथाच प्रयोगः।
श्वरः त्ित्यादिकन्तौ न भवति शरोरित्वादस्मदादिवदिति
चेत्र । हेतोराययासि्त्वात्‌ । fast वा शरौरित्वकन्तुत्वसाधक-
प्रमाणाभ्यां बाधः। ननु HUM चेदभिप्रेतं तर्हशठरः
aut न भवत्यशरोरितवान्मृक्तातमवदिति न कततुत्वसिदिरिति
wa) शरोररकेणात्मनानेकान्तिकंत्वात्‌ ६ ९७ ॥
अयं पराकसद्धावे BAR द्यति)

एको रुद्रो न दितौग्ोऽवतख्छे य इमाल्लञोकानी शते Saath
रित्यागमष्चति॥

* The Text reads ० factarsa तस्थे Bar KI TAT o (Sce page Jb
Line 6 ).

भ्रागम्रपरिष्छेदः। २५६.

एक एव रद्र: परमाल्मास्ति । feral नावतस्ये न्‌ स्थिः |
भाते प्रभवन्ततौश्िन्यः शक्तय इच्छान्नानक्रियारूपास्ताभियं
दरमांज्ञोकान्‌ जगन्ति ind स्वसखजनितकश््फलोपभोक्ततिन निय-
मयति। ईशत sara बेदिकत्वादेकवचमे aa) क्रापि न
दितौयाय सस्ये इति पाटः । तत्र दितीयायेति aera watar-
स्थाने चतुर्थीं । तते हितौयेन सह न aw किन्तरेक एवेत्यर्थ; ।
लस्ये इत्यात्मनेपदं वदि कत्वात्‌ । चग्रब्दादन्योऽप्यागमो Ha: ॥६८॥

प्रपरात्मसखररूपमाह |
संसारफलो पभोक्तानन्तोऽपर इति ॥

संसारफलं सुखदुःखादिकं तदाश्वाद कषेऽनन्तोऽनेकविधोऽपरः

संसार्यात्मा भवति। det फलोपभोक्तव्यनेन acaraafa-

afafaata: । अनन्त इत्यनेन ब्रह्माद तव्यव च्छित्ति; ce a
लस्यातिसौच्छादप्रलच्ते सत्साघकमनुमानमाह |
स खलु बुद्यादिकार्व्याणां आग्रयभूतोऽनुमातव्य इति a

स vara) बुद्ाादौत्यत्रादिश्न्दात्‌ सुखदुःखेच्छादेषप्रयन्न-
धमाघमोदिब्रहः। STE ह्त्याधारः। आत्मा बुदयादि-
कार्थ्याणासमाघारतयानुमामेन नेय इत्यथैः | अनुमानं gary
वुद्धराटयः क्रचिदाखिताः काख्लाद्ग्लात्‌ चउापादिघदिति।
पुरस्तादिन्द्रियादौनां निदेद्यमानत्येन पारिरोष्यादात्माधार
दति॥ १००॥

* Phe text reads “aptategte (See page 36, Eig + }.

२६० न्यष्यलाद्पश्चटोपिका |

कायंमपि किमपि निराघारं मविष्तौत्याश्दुपाद |
न fe कास्यमनाघारं fafaquaafafa ॥
aq काय्य aad साधारसिति भावः| १०९॥
atafearfa विधया बा बुद्धादौनामाधारो भविष्यति।

न GAHAN |
a afenuamad युक्नमुणद्तन्दरियस्य विष्रयसप्ररण1-

aintfefa |

इन्द्रियां च॑त्तृरादौनां Aare qa a भवति।
wa रेतुः उपद्रतित्यादि 1 vavafafed यस्य | विषयम्मव्यघटनात्‌
यदि इन्द्रियं बुद्धाद्याधारो भेत्‌ तदोपहतेन्द्रियौ न किचित्‌
स्मरेट्‌ाघारविनागओे आधघेयस्वापि विनाशात्‌) रस्ति च स्मरण
मुपरतेन्द्रियस्यग्पि । तत इन्द्रियं तदाघारो न भवतीत्यधः ॥१०२॥

नन्वकस्मिन्निन्द्रिये उपडकैऽपोन्द्रियान्तरेष au भविष्यती-
MING |

श्रन्यानुमूतिऽ्यःन्यस्य सारणदभोनादिति ॥

श्रन्येद्दरियेणानुभूतऽयऽन्वम्यन्दरिवष्य BATT AY
नेलानुभूतं नासा wea); wa प्रयोगः) shed नानुभावकं
करगलवरद्ातरादिवद्धिति। अ्रन्यद्दरियानुभरुतमन्यन्द्िय न at
व्यन्धानुमरूतलात्‌ चेतनुमूतं मच्वदिति ॥ १०३॥

aq मा wafafeatfa gaara: किन्तु शमर
"रिष्यत इत्यःशङ़गय्‌ाड |

श्रगसपरिच्छद्‌ः | २६१

Sana शरौरंस्यापि वास्यकौसारादिभेदभिनच्रत्वादस्मरणएमिति॥

अन्धामुमूतमन्यो न स्मरतोत्यत एव न्यायात्‌ शरौरस्यापि
स्मरणं नोपपद्यते न करवलमिन्द्रियागामित्यपैरथैः। कुत Tas |
बास्येल्यादि । आदिशब्दात्तारु्यवाडवयेदग्रहः। waa: |
अल्यपररिमाएणाव च्छत्र महापरिमाणस्यासस्भवादालश्ररोरात्कौम)र-
स(रुखयवाद्न कशरोराणि भिन्रानि। तेन्‌ यदि शरोराखयं चैतन्यं
स्यात्तदा येन TANNA aae ततस्तरुणादिग्ररोराणां
स्मरणं न स्यादन्यानुभूनेऽन्यस्मरणाभावादस्ति च स्मरणं तस्रान्र
भररोराश्रयं Faas 1 प्रयोगौ wag बालश्रौरवदिति। यथा
NUE नानुभूनमायुकं कर्णत्वाडात्पदिवत्‌ । तथा बालशरोरानु-
भूतं तरुणगरोरं न स्मरति | श्रन्यामुभूतलाच्वेचानुभूतं मेद वदिति
प्रयोगः | बानलर)रात्‌ कौमारभरौरं प्रथगित्यत्र fa प्रमाणमिति
चेदुच्यते faarenarfad परिमा frase इौनाधिकपरि-
माणत्वात्‌ घटशरावप्ररिभाशवदिति। परिमाएमेव fanaa
नतु शरोरमित्ति aa विवादास्मदं परिमाणमाखयविनाशादेव
विनश्यति परिभाणल्यात्‌ मुहराभिदतविनष्टघटपिमाख्व-
दिति॥ १०४॥

उकन्धायातिदेदन कौद्मतेऽपि स्मरणं नोपपद्यत इत्याद ।

एतेन YATRA SHURE! काय्येकरणभावात्‌

ऋरणसपास्तमन्यत्ववचनादिति ॥

क „ eee cam -*-- ~ --~-- ~ "~~~ ----- "~~ ~ -- ---*~---- ~ ~“ ee "~ ~~ ~

* The Toxt reads ^ ऋन्यत्वरविश्ष्ाद्‌ तिः (See page ५७. Line 15 ),

२६२ MAAS पिकी |

एतेनेति अन्यानुभूतेऽन्यस्य स्मरणं न भवतोति aaaa
पूर्ववुडानुभूतेत्यादि बौदरादान्ते नेराकेयऽपि पू्वेबद्यलुभूतमथ-
सुत्तरवुिः स्मरति काय्यैकारणमावात्‌। स॒ चैवम्‌ । पूवेवु दिवेरदलु-
भवति तदनु खमद्गौमुत्तगरबदधिमुत्पायातमंस्कारं तत्त fata
त्णिकत्वाद्दिनश्यति । at gaafe: कारणमुत्तरबुदिः काथ.
Ra yaaa: कावकारणभावेन स्मरणं यदुक्तं तदपि
निरस्तम्‌ । eiidenfaat मदेन कथनात्‌ । श्रयं भावः)
ूर्वोत्तरबुद्तोः काय्यकारष्मा्ऽपि भेदोऽस्तिनवा। नास्तीति
चेत्‌ कथं का्यैकारणमभावस्तस्य सदनिवन्धनत्वात्‌। रस्तीति
Wate यथा चेतमेथोरन्यत्वेन चैतरानुभूतं मैत्रो न स्मरति।
ततथा पूषेव चानुभ नसुत्तरबुिनं स्मरिष्यति । अन्यतेनाविशने-
भात्‌ ॥ १०५ ॥ ।
भेदेऽपि यदि पूर्ेवुद्यनुभूतं काय्यैकारणभावादुत्तरवुदिः
स्मरति। तदाचाव्यानुभूतं शिष्यः atzatfa काय्येकारणभावख
विद्यमानलादिव्याद्भय परः परिहरति |
कार्पासे रक्ततावद्दिति चेदिति।
यथा क्पासबौजै लात्तादिरच््कद्रव्यनिष्यादिता रक्तता भेद-
साम्येऽपि रक्तबौजसन्तान एव quiet रक्ततां व्यनक्ति। न
बौजान्तरसन्ताने | तद्दुपाध्यायदृदिजन्मा संस्कारोऽपि सूसन्तान
ua स्मृ तिसुहधावयति i न fast भित्रसन्तानत्वात्‌ । तदुक्तम्‌ ।
afeaa fe सन्तामे आहिता कर्मवासना

फलं तदैव सन्धत्त HIG रक्तता य्या ॥

अआगमपरिच्छेदः। २६३

ततश्चाचाग्यानुभूनं शिष्यः स्मरेदिति aula दोषो ara

सावका इत्ययः ॥ १०६ ॥
परीक्तं परिहरति |
न । साघनदूपराभावादिति ॥

सपत्नस्य साधनम्‌ | परपन्लस्य दूषणम्‌ | ATH वात्र युक्त

एष कर्पसरक्तताख्यो दृष्टान्तः ॥ १०७ ॥
aka साधनदूषणाभावं विभावयति |

अन्वयाद्यभावाच्र साधनमसिदलाद्यनुद्धावनान् दूषणमिति ॥

अन्वयेति | सति सद्धावोऽन्वयव्या्षिरादिशन्दादसत्यसद्वावीो
व्यतिरेकव्यासिः 1 असिदइव्वादौति | अ्रनिश्चितपन्तहत्तित्वमसिद-
त्वमदिशन्दादिरुदत्वादिपरियदः | अयमयेः। दृष्टान्तो हि
सखपक्तसाधनाय परपन्तदूषणाय वा प्रयुज्यते) कापास रक्घता-
वदिति agat यो दृष्टान्तः स न खयपत्तताधनाय पूवेन्नानानु-
भूलस॒त्तरक्तानं स्मरति! कायकारणभावापव्रलात्‌ कापा
गक्गतावदिति भवदनुमाने दृष्टान्तदा्छन्तिकयोदैषम्ये नान्वय-
व्यापाजनकल्वात्‌ | यतो dead कारणभूतायाः पूरवैबुेनिरन्वय-
विनाशाङ्गोकारात्‌ वदुपरामो नोत्तरवदौ संक्रामति । दच््टान्ते च
कार्पासे ला्षारमरक्तिमा बोजविनाशात्परमाणषु संक्रम्य इयणु-
कादिन्याक्षा काय्यं भवतोति दृष्टान्तदाछछीन्तिकयोवेषम्यं BET I
तथा यत न स्मृलिस्तत्न न कायकारगभावापन्रत्वमिति व्यतिरेक-
anfacfia नास्ति) नापि परपक्तदूषणाय पूवेन्नानानुभूताध॑सुत्तर-
ज्ञानं न स्मरति। तत्तो विभिन्रलादन्यदन्ताननुद्धिवदिल्यत्र पर

REY न्ययतात्य द पिका |

पचे डेन) रसिदत्वादिदोषानुदावनात्‌ । तस्मादयुक्तं एष दृष्टान्त

दति साधुक्तम्‌ ॥ १०८ ॥

faq काररसरक्ततापि टृष्टान्तत्वनाद्वियेल यद्धि aaa

HIN रक्षतोपपव्येत । सापि नोपपद्यत sare |

a च aqme निरन्वयविनाश्नोत्पारे रक्ततोत्सद्यते,
©.
काप्परासखान्तरबदिति ii

भिरन्दयविनाग इति । निगलोऽन्वयो सुहरादिदतुग्रासी
निरन्वयः स चासौ विनागरश्चति निरन्वयविनाशस्तदुत्पाद्‌ तत्सम्भवे |
प्रवमः) काप्प॑समोजे रक्षता तदोत्पमद्यते यदि कतिपय-
क्षणावस्यायित्वं स्यात्‌ । ठम्मते तु सवेवम्तु विनाभककारग्ण-
भावेऽपि विनश्यति । ततो यस्मिन्‌ काप्पीसबोज रक्ततोत्मादिता
तत्तदानौमेव काकनाणं AS च्{णकात्वात्‌। तत्सन्तानभूते काप्रास-
RA सन्तानल्तरकाप्पसवोज इव रक्तता कौतस्कूत्य॒त्मद्येत ।
अथ कार्पाीसबौजरक्षता स्वसन्तानवोजान्तरे रक्ततां जनयतोति
चेन्न) विकल्पेभङ्गरत्वात्‌ i तथःहि! करणिका कार्प्ासरक्तता खः
Al पूवं पञचादा Wee | नव्यः कल्पः। सप्रसमयभाविनि
तण व्यापाराभावात्‌ | व्यापारे वा सब्येतरगोविषाग्णयोरिव
काथकारण्भावो विशेत) तस्य पौ्मीपर्यधुथ्धत्वात्‌ । न
देत।विकः। सखरूप्ररासत्यास्तस्याः समुत्पादकत्वायोगात्‌ |
्रन्ययानुत्प्रत्रः पिता पुतरसुत्पादयेद विषात्‌ } नापि ता्तीविकः
wag? स्वयं धिनष्टत्वात्‌ | तदेवं चणिकत्वपक्ते रक्ततोत्पत्तिवत्‌

शरममपरिच्छदः। २९५

पूवेइदेरुत्तरवुषु्रत्पादस्यापि दुरुपपादत्वात्‌ स्मरणं न कथचचित्‌
सद्गतिमङ्गति॥ १०८ it

अधोक्तन्यायेनेव बौद्धाभिमतं क्षणिकत्वमपि कुञ्यितुमाद।
एतेनैव ufone निरस्तं क्षयमिति ॥

एतेनेति | बृह्यात्नोराञ्रयास्रयिभवव्यबेस्धापनेन | AAA
afua dq uzifefaifeaaafud सर्णिकलं ware
day तथाहि । afuae ud रेतुस्तत्त््वं किं प्रभेयल्लमथं-
क्रियाकारित्वंवा। नादः पक्त; । प्रभेयलस्य नित्यपक्तेऽपि विद्य-
मानलेनानेकान्तिकल्वात्‌ । सववस्तुनां चणिकलत्वान्नित्यपन्त एव
नास्तोति aa, ्श्फिकित्साधकस्य हेतोरसिद्त्वेन afaaa-
स्याद्याप्यप्रसिद्त्वात्‌ । नापि दितोयः। चणिकते क्रमयौगपद्य-
भ्यामयैक्रियाकारिलस्य दुधंटत्वात्‌ 1 तथादह्क। चणिको ऽधः खामयै-
क्रियां क्रमेण कुश्ये यौगपद्यनोभयरूपेण वा । नादयःकल्पस्तस्या-
क्रमत्वात्‌ | waaaifa वा कतिपयतन्नणस्थायकत्वन चणिकत्व-
भङ्गात्‌ ¦ न ददितीयः। यौगपद्येनैकस्मिन्नेव aa सकलकला-
कलापव्यापिकायव्येकदम्बकस्य निष्परादितलात्‌ दिनोयादिक्षसे
afunaa तस्यासत्त्वात्‌ सकलशृन्यलाप्रत्तेः। न Sala उभयपन्तौ-
प्रधिप्दोषानुषद्गात्‌। इति सक्वेतो रसिच्त्नात्‌ चत va
त्णिकत्वपत्तः। तथाच प्रथोमः। नास्ति ण्वि कन्तोऽधे-
क्रियाकारिल्वविरदादह्याहंतवदिति ॥ १९१० ॥

ud क्षणिकत्वस्य युक्तिबाधानुद्रोध्व प्रत्यचबाधान्‌ द्यति ।
२४

२६६ न्घायतात्वदोपिका |

प्रत्यभिन्नाख्येन च yaa स्फटिकादिष्वक्षणिकत्वं च॑
waa इति ॥

प्रत्यभिज्ञेति । दर्भनस्मरणप्रभवं ज्ञानं प्रत्यभिक्नाख्यं प्रत्यक्तम्‌)
स एवायं फरिको यो मथा पूगमदर्थीति। पूर्वत्तरविवत्त-
वर्चयेकद्र्यव्यवमायिप्रत्यभिन्ञाख्यप्रत्यतच्न्नानेन स्फटिकादिपदाच-
व्वत्तणि कत्व सुपन्च्यते ¦ यदि wi तषणिकमभविष्यत्तक्िं स
एवायं स्फटिकं इति प्रत्यभिज्ञा भगवतो न प्रोदजुभ्भि्यत)।
Wawa चेयं तस्मात्‌ कणिकत्वं नास्तौत्यधे; ॥ ११९१ ॥
परमतमाश्ड्ते।

प्रदोपादिष्विव श्चान्तमिति चेदिति।

waaay प्रदोषे क्ते तस्मिन्‌ प्रनष्टे प्ररौपान्तरे च रचित
स ward प्रदौप इति प्रत्यभिज्ञा श्रान्ता तथा स्फटिकादिष्व-
सणिकत्वग्राद्िणौ प्रत्यभिन्ना श्चान्तेत्यथेः। प्रदौपादौयत्ादि-
शब्दाल्ल नपुनजोतनखकंशादिग्रद्रः ॥ ११२ ॥

परिहरति |

न। एकत्र बाध्यत्वेन श्चान्तत्वे सवत्र भ्नान्तत्वकल्पनायामतिः
प्रसङ्गादितौति ॥

amafa प्रदोयादौ। wiafa त्वदभिप्रतनोलादिपरिक्नानै-
fa अवमथेः। यदि प्रदौपाद्येकल्रयाहिणि प्रत्यभिनज्ञाख्यः
प्रत्यक्तेऽयं स प्रदोपो न भवति भित्रकालजनितत्वात्‌ प्रदौपान्तर-
वदित्यनुमानबाधात्‌ ard सति स्फटिकादिष्वपि लद्गान्तमिलुः |
aay तहि ततराप्येकच नोलादिन्नाने प्रमाणबाध्राद्गान्ते सति

WIAA TET: २६७

नोल! टिक्ञाने सद॑मपि श्वान्तं स्यादित्यतिप्रसङ्स्ततो लाभ
मिच्छतो qaafata तथेति veer a

fay afuaaafedt ad श्नान्तमपि प्रत्यभिज्नान्नानं नं
सश्धवतौव्याह !

अनभ्युपगमाच सादृश्यस्य aftaa स्ान्तिवजाभ7एव

षति ॥

्णिकत्वे ल्षणिकवादिमते सादृश्यस्याखोकारात्‌ प्रत्यभि-
प्राया wifes weet तस्याभाव एव) wa भावः।
प्रदौपादौ प्रत्यमिज्ञान्नानस्य भ्रान्तत्वं agua. तत्‌ पूर्वोत्तर
प्रदौपक्तरानां Bed साटश्यमादृत्य । तत्‌ सादृश्यं wana
मम्यते न ati यद्भ्युपगम्यतं तहिं <fuaaqaafa: |
साटश्यस्य नित्यत्वात्‌ । नाभ्युपगम्यते वचेत्तहिं aexer-
स्वोकारात्‌ aad भ्रान्तिबोजमेव न स्यात्ततः प्रत्यभिज्ञाप्रत्यक्षेण
स्फटिकादिष्वत्तखकिलं ह्यत इति युक्तमुक्तम्‌ ॥ ११४॥

अथ प्रमेयमुपसंदरति।

तदेतत्सिद्धमेतत्‌ शगोराटिव्यतिरिक्त चात्मा व्यापको नित्य
इति ५

श्ररोरादौत्यष्रादिशब्दादिन्द्ियय्रद्रः । शरोरादिन्यतिरिक्त
waar विषणेन तत्‌ प्रत्यक्तम्‌ । aga वाचस्मतिना । एथि-
व्यापम्तजो वायुरिति तत्ानि। तत्छमुदाये शरौरविषयेद्दरिय-
संज्नास्तभ्य्रैतन्यम्‌ | तथा प्रत्ये कमद्रग्यमानचेतन्यान्यपि च भ्रूतानि

२९८ न्यायतात्मय्यर्द पिका! ।

समुदितावस्थानि चैतन्यं व्यन्नन्ति। मदश्किवदित्ि। शसैरा-
दौनामात्त्निषैधकयुक्तौनामुक्तलरात्‌ |

नलु कायाकारपरिणतानि भूतान्येव aafatfauy
चेलनां विरचयन्ति। सा च कायाकारपरिणतेषु तष्ववतिष्ठते।
तदभा३ तु aaa विलौयते। ्रलस्तद््रतिरिक्तो न कथिद्ातति
चेत्र । विचारासहत्वात्‌ । तथाहि । किम्धूतानि भूतानि चतना-
रचनायां व्याप्रिधेरन्‌। किं सचेतन्यानि नि््चैतन्धानि ary
यद्याद्यः कल्पस्तर्हिं तच्चैतन्यं तभ्यो aaa) Bata
aafe भ्ूनघटितदेहे afasaraata agafaaed सखकारणमनु-
मापयतीत्यात्मा सिद्धयति । न व्यत्यरेत्तौ चत्‌ । तरिं सवभूताना-
aw स्याटेक रैतन्याभिन्नत्वात्तत्सखरूपवत्‌ । स्वसचतन्याभिनत्रानि
yaifa तेनायं दोषो न भवतोति Sa. तत्रिष्पादयदेदेऽपि
तज्जन्य वतुश्धंनन्यप्रसङ्गात्‌ | चत्वाश्चपि संयुज्यातिमद्चैतन्य-
मारभतद्नलिचेत्‌) Al चतन्यानामन्योऽन्यं मिश्ौभावाभादेन
संयोगविरोधात्‌। अन्यघा ठद्व(कचेतन्यानि dye महत्तमं
चैतन्यं निवर्तेरन्‌ aa adaanfa भूतानि चेतनाविर ची
च्धापर्तमहन्ति ! नापि निथेतन्यानि। तेषां नितान्तं वैलक्षस्येन
चैतन्योत्पादायोगात्‌ । अन्यथा कोरदूषकाः ग्राल्युत्पादने.
व्याप्रिचेरन्‌ | arama नित्यत्वं च पुरो वच्यति) १११५॥

परः प्रख्रयति।
नित्यत्वं aa इति चेदिति॥
यद्यप्युक्तानुक्रसग प्राग्‌ व्या्कत्वं प्रित युतम्‌ । तथापि

IMATE: | २६६

afaad ufad afamarenuand सेद्यतोति wafaafar-
प्राय; । कुत इति Bat: vu eee
प्रत्यत्तरयति।
श्रनादिलादिति ॥
शरनादिल्लमुत्पत्यादिराहित्यम्‌ । तस्मादात्नी नित्यत्वं
लिद्धाति। waited ava नित्यो भावत्वे सत्यनादिलाद्मोम-
afefa) waa सतोति faiaw wawastt व्याक्षिपर-
ाराथम्‌ ॥ ११७ ॥
अनादित्वभेवानुगयुडक्ते |
ada कथमिति ॥
तदटेबेत्वनाद्रिलम्‌ । कथमिति कैन प्रकारेषेत्यधेः॥ ११८ ॥
प्रनादितवं साधयति)
aaa wifafa जन्मान्तरानुभषस्‌ चकस्मरगलिद्धस्य ₹ष-
भयशोकम्तन्याभिलाषादेरुपन्तम्भरदिति ॥
तत्व नोत्पन्न देहिनि | जन्मान्तरेऽनुभवो जन्मान्तरानुभवस्त-
aan यत्‌ att तक्षिङ्गस्य तिदस्य हर्षादेदशनादाकाऽनादि-
भवति 1 अयमथः। जातमात्रेऽपि प्राणिनि यदषभयशो कस्तन्यामि-
नताणादि चेशितसुपन्भ्यतं agenfaa न भवति | तदात्लजातल्नेन
तदास्मेखननुभवात्‌। किंतु पारभविकभ्‌। तेन च पूवेभवानु
स्मरणमनुमोयते। तदथा) जात्तमात्रप्राणिनौ इर्षीटदिस्मररं
पूैभवानुभवपूवैकं स्मरणत्वात्‌ संप्रतिपन्रस्ररणवदिति। यथा
चेह भवे प्राग्‌भवानुभरतं waife wea. तथा पूलपूर््वभवे

२७० न्यायतात्पच्यदोपिका!)

पूजेपूत्मभवानुभूतमित्यनन्तभवपारम्पर्य्येणातनो व्यक्तमनादिलं
सिद्धति 1 अन्यताप्युक्तम्‌ |
तदजं स्तनेहातो रक्तोृ्टेभयस्रतेः |
भ्रूतानन्वयनाल्सिद. प्रक्लिन्नः सनातनः |

प्रयोगस्त्वेवम्‌ । ब्रात्माना्ष्टः प्रृवीनुभ्रुतस्चकस्प्रणलिङ्ध-
हषेमयभोकादिमच्ात्‌ | नय णवं न स एवं यथा घट दति
व्यतिरेको py ११८ il

एवमनादिलवं प्रसाध्य व्यापकत्वं प्रसाधयति |

घर्मादेराख्यसंयोगः्पे्तस्य गुरुत्वादिवदाग्रयान्तरे वाय्वादौ
क्रियाकन्ततदभेनादरिमादयुपैनस्य युगपदसंख्यातशरोराधिष्टाद-
त्वाचामनो व्याप्रकत्वसिद्धिः॥

भवतोति सम्बन्धः । धर्मादेरिलि। wasaqEd: atfemeie-
WaT! ग्रः | आग्रयेत्यादि। आख्यो निजाधार ara
aaa ad यः म तया लस्य इदं धर्मा टे 29 षणम्‌। गुरुत्वादि-
वदिति cera: अत्रादिगशब्टाद्‌द्रवत्वादिमग्रद्रः। ब्राखयान्तर इति।
घर्माधर्मयोराखयः Faw: तस्मादन्यव्ाखये | इदं वाखाद्‌ा वित्य
विशेषणम्‌ | वाष्वादाचित्यद्ादिशन्दरादग्निग्रहः। afar.
त्यादि । afua-afea-afaa-aa कामावसायितल्वरित्-वश्रिल्र-
प्रापि प्राकाम्यरूपमणिमादाषटकम्‌ | तदुपेतस्यप्रकरणाप्रब्रत्रादा-
WAL) AIBA) वातः; aaer वाति ज्बलनद्टङं ज्वलति | तयो.
वातो द्॑ज्वननक्रिया क्रियालादवश्यं aeqat । ₹तुख wataals-
वान्यासम्भवात्‌ | तथाच प्रयोगः | वावादिक्रिया धरमीधरजमिता

श्राममपरिच्छेदः । २७१

क्रियात्वं प्रतिपन्नक्रियावदिति । धर्माधर्मौ च निजाख्यादन्यत
वाव्वादौ गुणल्वाह्ुरुत्वादिवव्रिजासखयसंयुक्तावेव क्रियां कुर्व्वीयातां
नान्यथा | यथा Waa saa वा स्वाग्रयसंयुक्कमेवाखयान्तरे
पतनादिक्रियां करोति तथा) प्रयोगखात्र walfe: स्वाश्रय.
संयोगापेत्त एव वाखादिक्रियाजनकौो गुणलाद्ुरुत्वादिवत्‌ |
धर्माधर्मौ त्वामनो गुणौ) गुणौ च गुणिनं विद्धाय न क्षापि
तिष्ठतः | ततः सावेचिक्या वाव्वादिक्रियाया wataaltfaa
घमीधर्मयोख स्वा खरयसंयुक्तयोरेव क्रियाकर्तुतान्निजाश्यस्यासनोऽ-
पेक्तितयाव्मा व्यापकः सिद्धयति तथाचार्धापत्तिः। श्रात्ा
व्यापकः wai वाखवादिक्रियाजनकधप्घमसद्ावान्यथानुप-
पत्तरिति | तथायमात्माष्टाक्गयो गजट पु स्थनेपयवशाद्राप्ताणि-
मादिसिदष्टको miata स्तोके सति भोम्यभूरिकमनिमूलनाय
युगपदसंख्यानि शरोराखधि तिति } तच्च ॒युमपद्वहगशरोराधि-
Bla aaa विना नोपपद्यते। ततो युगपदसंख्या
तदे हा पिष्टानादप्यात्ा व्यापको भवति watfa प्रयोगः|
अरावा व्यापको ग्रुगपदसंख्यातश्रौ रधिष्ादत्वात्‌ व्यामवदिति,।
fag: Fadl व्यापरकः॥ १२०]

अणिमादि खसिद्षटकलजुषटस्य नेतन्नस्य युगपद्देहाध्ष्टाटत्वै
पुराणोलतिं च दशयति |

तथाचौक्म्‌ । पुराणादिषु)

maa वर शरीराणि बहनि मनुजेश्वर ।
प्राप्य योगबलं HAGA सरथा ast चरेत्‌ ॥ १॥

ROR न्यायतात्पश्चदोपिकाः।

मुज्ञौत विषयान्‌ afaafard तपश्चरेत्‌ ।
संहर्च पुनस्तानि सूग्यस्तजोगणानिव ॥ इति
यदा Fave पुरुषागयुषात्कश्चाणधिकानि भवन्ति । तदा
विशिष्टाङ्गयोगवनलेन युगपद्ह्नि शरोराशि eer ay afagiaa
मुक्ता कौथित्तपरस्तघ्रा च प्र्ौणेषु सवकर्मसु तानि पुनरात्मा
मद्रस्ति। यथा aa खतेजांसि प्रसव्य पुनः संदरति।
तथेत्यर्थः ॥ १२१ ॥
उपसंहरति |
तदेवसधरामतच्वक्नानप्ररलोकसद्वावेन परलोके प्रहच्युपयो गि-
त्वादध्मचयहेतुलाचं निःखेयसाङ्गभितीति ॥
तदेवं पूर्वोक्तयुक्या व्यवसखछापितमपरमात्मनो steer तत्व
ज्ञानं यथ्ावखितश्वरूपावदोधः। स्वर्गापवगैरूपपरलो कास्ति-
त्वेन परलोके स्वगीदविषये तपःसंयमनियमोपासनल्तण-
प्रत्यु पकारित्वात्‌ | अधर्म; पापं ततृक्षयरतुत्वाच्च निःयेयसस्य
सोचस्योपायो भवति । परलोकसद्वा्ैनेति पद्‌ परलोकार्-
तपःसंयमाद्विप्र्रत्तिनिमित्तार्थम्‌ । यदि प्राक्‌ परलोकोऽस्तीति न
प्रतिपद्येत तडि तपस्याप्रहत्तिभिः we: क; स्र श्चिक्किश्ये ता मतच्छ-
ma स्फुरिते खगीदिपरलोके सोकते तपःसंयमादिना यापनि
प्रलीने AVA भवतौल्ययः ॥ १२२ ॥
अरघ परमामज्ञानस्य मान्ताद्गत्वं सच्यति।
परमाकन्नानं च तदुपासनाङ्गत्वेनापवगेसाधनमितीति I
तस्य परमात्मन उपासनाङ्माराधनो पायस्तद्ामेन परमास-

च्रागमपरिच्छेदः। २.७३

साधनं ज्ञानं ataarad भवति, परमात्मानं सम्यण्विक्नायोप्रास्य
च संसारो मुच्यत इति भावः ॥ १२३ ॥
उपासनस्ररूपं निरूपयति |
स चोपासनविधिः। कीशक्तयसमाधिलाभायमनुष्ानमिति॥
लशा रागदहषमो हःभिनिषेश्ास्तत्लयाय यः समाधिः पर-
मनि चि्ैकतानत्ता ania यदनुष्ठानं तपःखराध्यावादि
विधेयम्‌ ¦ तदुपासनविधिभेवति। ata यत्‌ क्तेशनिनाश्क-
समाधिसिडयं a भवति तत्कष्टमात्रसित्युक्तम्‌ ॥ १२४ ॥
अताध्यालगास्तसग््तिं दशयति |
लधाचोक्तम्‌, तपःखाध्यायेश्वग्प्रणिघानास्िका क्रिया att: |
करेशतनूकरणाथेः समाधिलाभा्थखेति x
तपःप्रतौनि वन्यमाणलन्षरणएनि । तलदासिका क्रिया काय-
वाञ्चनोव्यापारः। सा योगहेतुलाद्योम Tyas) स चराग-
इषमोहरूपक्तेशलाघवाध चित्तेकलानताककसमाधिसिक्ैय च
भवति) तपःप्रशतिभि, क्रेणंस्तनृक्लत्य समाधिमास्तिघ्रुतं
इत्यथैः ॥ १२५ ॥
तपौ लक्षयति |
तत्रोमादकामादिव्यपोद्ाधे माध्यास्मिकदिदुःखसद्धिष्णुतवं तप
षति ॥
कामादोत्यव्रादिशब्दात्‌ क्रोधादिपरिग्रडः। श्राध्यास्िकादो-
त्यादि । दुःखं तिधाष्यासिकाधिभौत्तिकाधिदंविकमेदात्‌ । तचरा
कानमधिक्षत्य जातमाध्यासिकं व्याध्यादि । भूलान्यधिक्लत्य
२५.

२७४ न्यायतात्मथदोपिका |

जातप्राधिभौतिकं मानवपष्वादिभरूलजनिनप्रहारादि। रैवमधि-
कत्य जातमाधिदैविकं शौोतवातातपादि। सेच्छया तचिविध- |
दु;ःखमहिगशुत्वं चान्द्रायणादिरुूपं तप इत्युच्ते ॥ १२६ ॥
eraia निरूषय्रलि।
प्रभान्तमन्लस्येश्वरवाचिनोऽभ्यासः खाध्याय इति ॥
पौनःपुन्येन परिश्ौलनमभ्यासः) कामणादिन्तद्रकमकर-
रौद्रमन्निवारणाथं प्रशान्तेत्युकम्‌ ¦ शेषं स्पष्टम्‌ ॥ १२७॥
ईश्वरप्रणिधानं बोधयति |
परमेश्वरतत्लस्य प्रचन्धनानुचिन्तनमोखर प्रणघानमिति |}
परमेश्वर तत्वस्य परमात्मस्वरूपस्य प्रबन्धेन नैरन्तय्येण यदनु-
चिन्तन पय्थानलोचनं तदोश्वरप्रणिधानं frais भवति ॥ १२८ n
qa तपःप्र्तिको योगः क्लेगतनुकरणार्य भवतौल्युक्त-
मासोदतः क्रेशानाद्।
समासतो रागदेषमोहाः HIT: समापिप्रत्यनोकाः । संसारा-
पत्िदागेण क्तशङितुतलादिति॥
समासत दइति। यद्यपि व्यासाददवस्तथ्ापि = agaiq
करणा रागाद्यास्व एव । कशानां विलप्रतिपादनेन anaay ।
यदुक्तं सांख्यैः सांख्यसप्नत्याम्‌ |
पञ्चविषव्ययभेदा दशधा शक्तिश्च करणवैकल्यात्‌ |
अष्टाविंश्रतिभेदा तुष्टिनिवधाष्टधासिदिरिति ॥
कारिकायाम्‌ ) अ्विच्यास्मितारागदेषाभिनिवेणा garde
तमीमहामोदमोहतामिग्रागखतामिसखरसंज्नाः पच्चविपथया; तीशा.

प्आममपरिच्छेदः1 २७५

परनामान इति). अआतन्नोक्ताथेविपरोतन्नानमविद्या। पुरुष.
बुडगोरेकात्मतेवासिता । wae विदुपोऽपि तथा we:
कदाग्रहोऽभिनिकेण इति। स्वरूपाणामविद्यास्मित्ताभिनितेश्चानां
, माह सभावत्वात्‌ । रागेत्यादि । परोल्यात्मको रागः | चप्रौत्यालमकरे
इषः। विपर्धस्तज्ञानं die समाधिप्रत्यनीकर इति पर.
बरह्मणि चिनत्तकतानल्वविनाशकाः 1 रागादौनां प्रोत्याद्यातमकलत्वात्‌
कथं क्तेशत्वभिल्याद संसारेत्यादि । wanes | अयमथः!
यद्यपि रागादय मुख्यहत्या क्तेगशब्द्वाच्या न भवन्ति तथापि
समाधिप्रतिकूलल्ेन दुःखभारापारसंसारकारणत्वात्‌ कशा
भवन्ति ॥ १२९ ॥

यथा तपःप्रभृतयः क्तेभविनाश्कास्तथाट्टङ्ञोऽपि भवतौति
तदङ्काष्टकी माचष्ट।

तथा यमनियमासनप्रणायामप्रत्याद्धारधारणाष्ानसमाधयो.
ऽषटावङ्गानौति ॥

यमादोनां wat प्रत्येकं खयमेव वच्छति । भअषटावङ्क नोत््यन्न
योगस्येति शेषः ॥ १३० ॥

तादौ aaiaaata |

ana दृशकालावस्थाभिरनियताः पुरुषस्य ufeafseaat

यमा अहिसाब्रह्मचर्य्यास्तेयादय इति ॥

# The reading adopted by the commentator bere differs some-

what from the text ( ८८ page SS Line 11.12},

२७६ न्यायतात्पयदोपिका ।

aafa निर्डास्णे। श्रवश्येति बालत्वादिनन्तणा । श्रनियता
दति असङ्ोचिताः। शुद्धिः कश्प्षक्यः। afe: पश्योप्चयः।
यमा इति यम्यते बाध्यतेऽनगेलं चलचित्तमेभिरिति यमाः।
्रस्तेयाटय इत्यत्रदिश्ब्दाच्छत्यादिपरिग्रहः । श्रयमधेः। देण-
दिभिरनियताः सवंस्मिन्‌ देशे सवस्मिन्‌ काले सर्वस्यां बाला.
दवस्थायां न हिसिष्यासि, ब्रह्य चरिष्यामि, न चोरयिष्यामि,
नासत्यं वच्यामि, न परिग्रहोष्यामि इति सरूपाः ara.
aaa: पुख्योपचायकाशाहिंसानब्रह्मचस्यीस्तेयसत्यापरिग्रहा यमा
भवन्ति | अर्रिसासदतास्तेयत्रह्मयाकिञ्चनता यमा इति
वचनात्‌ । देशकालावश्याभिरनियता इति प्रदं लियभेष्वति-
व्यासिनिषेधायेम्‌ ॥ १२१॥
नियमानभिधत्त |

ेणकालावस्थापैलतिणः पुख्यहेतवः क्रियाविररषा नियमा
टेवताप्रदक्तिणकश्ध्योपासनजपादय इति ॥

नियम्यते वचित्तमेभिरिति निवमाः। देशकालावस्थापेल्निण
इति पदं यभेष्वतिन्यािग्यवच्छेदा्थेम्‌ । aa देश्ापे्ति रेवता
nefad द्तिण श्रान्त्वा वामदिममनात्‌ | कालापैचि सन्धयो
पासनं प्रात्मध्याङ्कसायंकालेषु aetna saws
जपः परिणतावसधायां जपानुन्नानात्‌ | जपादय दत्यतादि-
शब्टात्तपःप्रतयोऽन्येऽपि व्रतविरेषा ग्राह्याः! ततो देशाद
पक्षिणः पुश्यप्रवेत्तका देवताप्रद्तिणादयः क्रियाविरषा नियमा
भवन्ति | १२२ ॥

aA: | २.७७

रसनं लक्षयति i
योगकर्म विरोधिक्तेण्जयाधैः करणबन्ध श्रासनं aqaafe-
कादौति॥
अ्रस्यतेऽननेत्यासनम्‌ । योगकमेाष्टाङ्कक्रिया तिरोधिनो थै
क्ण अर्थात्‌ करेयावहा व्याध्यादयस्तज्जयनिर्भित्तं करणानां
शरोरावयवानां करचरणादटोनां बन्धः संयमनमासनं भवति। तच्च
पद्मकस्सस्तिकादिकम्‌ | आदिशब्द्‌ाद्ौरवेचरासनादिग्रहः। पञ्चका-
दोनां Wad गास््रान्तयात्‌ ज्यम्‌ । Ya ग्रन्यमौरवभया-
प्रीयत । १३२२ ॥
प्राणायामं ज्ञापयति।
asta वायोर्मतिविच्छेदः urea रेचकपूरककुभ्भक-
प्रकार दूति ॥
प्राणस्यायमः प्राणायामः। कोष्ठे wa: कौषटस्तस्य वायो;
श्व(सप्रश्व(सरूपस्य योगविच्छदः प्रचाररोधः। स्र प्राणायामो
भवति। सं च रेचकपूरककुम्भक्भेदाचधा। तत्न nitive
बाधोवहिविरेचनाद्रंचक;। बाह्यस्य वायोः शरीरान्तःपूरणात्‌
पूरकः) gfe वायोदेहान्तनि्चलौकरणात्‌ कुम्कः।
तदुक्म्‌ ¦ ग्रौयोगण्ास्ते।
प्राणणयामो मतिष्छेदः श्वासप्रश्वासयोम॑तः;
tam: granada कुम्भक्चतिस faut a et
यत्कोष्ादतियन्नेन ATATAR GUAT: |
बहिःप्रचेपणं वायोः स रेचक afa aa eu

ङ न्यायतात्पश्येट) पिका |
GAIA यदापानात्‌ पूरणं सतु पूरकः।
aifaay स्थिरोक्तल्याराधनं सतु ज्ुख्कः\॥३॥१३४॥
श्रध ताग्रुजयोपायमाह।
स च शनैःगनेजतव्यो बनगजेन्द्रेवदिति॥

स तिप्रकारोऽपि वायुमन्दं मन्दं वशे नेयो यधा वनगजैन्दरः |
मत्तो fe वनगजः शनेःशनेज्नोधम्मनोऽव्यन्तमुपकुरुते बलाच
विङ्रते | एवं वायुरपौोत्यथेः ॥ १३५ ॥

प्रत्याहारस्वरूपं प्ररूप्रयति |

समाधिप्रत्यनीकार्थेभ्यः समन्ताचेतसौो व्यावन्तेनं प्रत्याहार
इति ॥

प्रतौपमाहरणं विषयेभ्य इद्दरियाणां प्रत्याहारः i warty
परभन्रह्मणि चतःस्येमा तस्य प्रत्यनोकःाः प्रतिकूला येऽथ विषया.
दयम्तभ्यः सर्वथा यत्तस्य व्यावत्तनमिन्द्रियनित्तेयित्तनिहत्यः
धोनलात्‌। स प्रत्याहारो भवति प्रत्याहारस्िन्दरियाश
विषयेभ्यः सप्राद्वतिरिति वचनात्‌ ॥ १३६ ॥

धारणां aagfa |
चित्तस्य टेशसम्बन्धो धारणेति ॥

धारणं धारणा । देशे हृत्प्रदेशे परमात्मनि वा चित्तप्यथः

सष्वन्धः afagar सा धारणा भवति ॥ १३७॥

ष्यानमभिधत्ते |

अगमपरिच्छंदः1 २७९

waa प्रत्ययेकतानता ध्यानमिति .॥
ध्यायते ध्यानम्‌ । तत्र परमाल्सादौ ध्येये दृष्मदे्े ar)
प्रत्ययस्य ध्ये्रालम्बनस्य एकतानलता प्रत्ययान्तरेणापराख्ष्टसतुलयःः
प्रवाहो ध्यानं भवति, wag विषये तस्मित्रेकप्रत्ययसन्तति-
रिति भणनात्‌ ॥ १२८ ॥
समाध्ख्ेरूपं बोधयति |
तदेवाथेनिर्भासमावं सखरूपशून्यमिव समाधिरिति ॥
सम्यमाधौयत इति समाधिः | तदेव ध्यानसेव । भ्रयनिभीस-
मारं ष्येयाकारमात्रावल्स्बनमिदं Gang ध्यायामोति faut
भेदप्रत्ययात्मकेन actu शून्यमिव tfeafaa समाधिभेवति।
निखिलं विकशल्पजानलसुन्मृल्य aa चेतः परब्रह्मणि निलौयते स
समाधिरित्यर्धः। निरस्तसमस्तचिकल्यजालं warmed च
चित्तं योगमार्गे सुलोनमिव्युच्यते | aga Satara
इद विचतिप्तं यालायातं शिष्टं तथा qutag |
चेतश्तुःप्रकारन्तच्च चमत्कारकारि भवेत्‌ |
fafangafas यातायातच्च किमपि सानन्दम्‌ |
प्रधमाभ्यासे इयमपि विकल्यतिषय ग्रहं तत्‌ स्यात्‌ ॥
fae faxarad सुलोन मिति निखलं परानन्दम्‌ |
लन्माव्रक विषयग्रहमुभयमपरि व॒ेस्तदान्नातसिति ॥१३९॥

.---------~^ ^ - "~ ~ ------- ~ -~------"--~~-~---~- -----~~-

* The Text reads * दननैक्रतानता ध्यानमिति (See page 59,
Line 3 )

२८० न्यायतात्ययथदो पिका ।

सप्राधिखरूपं खयमेव किञचिददिष्वगीति।
ध्यानोत्कषगंत्रिबपताचलप्रदीपावस्थानम्ित्रैकतरेव चेतसौऽव-
स्थानं समाधिरभिधौप्रते इति ॥
यया निवौतनाचलस्य प्रदौपस्यावस्धानं स्थिरं भवति।
लश्रात्यन्तष्यानाभ्यास्तवशादटेककतेव ध्येय एव चित्तस्य यत्‌ ख्िरमव-
स्यानं तत्समाधिङर्चयत THT ॥ १४० ॥
उपसंहरति |
एवमेतानि योगाङ्गानि aay ब्रह्मादिषु स्थानेष्वनेकप्रकार-
दुःखभावनयानभिरतिसंन्नितं परं suet महेग्वरे च परां भक्तिः
मायित्याल्यन्ताभियोरीन मुमुक्षुणा सेवितव्यानोति॥
एतानोति पूर्वोक्तानि । सुभुक्तुरेति मोन्नकामेन) श्रनभिर-
तोति श्रनपेक्तारूपम्‌ । परमिति सवैकानौनम्‌ । रषं व्यक्तम्‌ ।
अवमथेः। समग्रमपि जगदुग्रदुःखात्तमिति वासनया सर्वचाप्य
रतिरूपं मादु वराग्यमारुष् परमात्मनि परां भक्तिं च ला
मोत्तमाकेन पुंसाष्टावपि योगाङ्गान्य॒पास्यानि ॥ १४१ ॥
यो गाङ्सेवाफलमाह |
लनोऽचिरेणेव कालेन भयवन्तमनीपम्यसखभावं शिवमवितथं
waaa: पश्यति । तं eer निरत्ययं खवः प्राप्रोतौीति ॥
तत इति । अष्टाङ्गयोगसेवालः। अनींपस्येति । wand
जगहिलक्तफत्वादनौपभ्य soared: स्वभाव यस्य स तथा तम्‌।
लोकोत्तरस्वरूपमित्यथः) afaaafafa सत्यम्‌ । वितधत्वरतु-
रागादिदोषादूषितल्वात्‌ । निरतिश्यसमिति। निरखितानुमवं

अगम परिच्छदः । २८१

तारतम्यरह्धिते वा; त्र्टाङ्भयोगव्िात्‌ सर्वोत्कु्टगुणविशिष्ट
fad arama निःेयसमाग्रौयत इत्यर्यः ॥ १४२ ॥
अय शिवनौ्षषणादटेव मात्तौ भवलोत्याख्याति |
यदा चमवदाकाश्यं अषटयिष्यन्ति मानवाः |
तदा ख्विम्र विन्नाय दुःखस्यान्तो भविष्यति ॥
aaa विदित्वातित्युमेति इत्यादि च॥
श्र विज्ञायेत्यस्याग्र वत्तेमानघुरुषस्येत्यध्याद्ायमन्यथैककन्तुक-
लाभावात्‌ क्ताप्रत्ययस्यासम्भवः स्यात्‌ | दुःखस्यान्त इति Ars: ।
तमेवेति शवम्‌ । अतिस्ल्युमिति । अतिक्रान्तो waa सोऽति.
सुत्यर्मोचस्तम्‌ | शिवदभेनाद्ेव dia इत्यत्र तभव विदिलैत्यादिः
रागमः प्रमाणमुक्तम्‌ । गेषं स्पष्टम्‌ |
अयं भावः| TATA waged दुधेटम्‌ i aut faa-
मविन्नाय मानवानां मोन्नोऽपि gaz दति। wa व्योमदृष्टान्तो
व्यतिरेकेण fang: 1
aq शिवदशनादेव सुतिधरेन्तहिं तपःक्तेणादि सनं व्यधमिति
चेत्र! anata पान्तयरेतुत्ात्‌ | कौणएपाप्रनां च शिव
दशनात्‌ ॥ १४३ ॥
उपहरति ।
तस्म्ाच्छिवदभ्रनादेव aia इति ॥

* he reading “शिवमयं rer’ is mevtioued in the ५५८६ note

wf Page 39,

RE

QTR न्धायतात्पथदोपिका।

एव कारोऽन्ययो गव्यवच्छेदायः ॥ १४४ ॥
aa मोक्तपिप्रतिरपतिनिराचिकीष्या प्रसमुल्यापयतिः।
कः धुनरयं ara दलि ॥

am tia; कीदक्‌ wea. च्रयमिति। इदमा faen:
प्राक्‌ प्र्यसत्रभषनात्‌ | Ba तस्य परोत्तत्वात्‌ तन्निर्भो
safaa: स्यादिति| १४५॥ |

निराचिकौधयौ नौक्यमोत्तसखरूपं दर्श्यति ।

एके तावदसयन्ति। समस्तविरेपगुगोच्छटे संहारावस्थाग्रा-
माकागवदात्मनोऽव्यन्तावस्थानं Als इति ॥

wa इति कौलुक्वाः | समस्तविशेषगुणोच्छेदे दति | समस्ताश्च
ते विगेषगुणाश्च समस्तपिशेषगुणा वदिसुखदुःखेच्छादेषप्रयलधम-
WHEAT नवसंख्यकास्तषामुच्छेदः सर्वथा प्रलयस्तस्मिन्‌ ।
संसपरावस्थायासिति प्रलयावखायाम्‌ | आ्रकाशवदिति आकाश
स्येव । अत्यन्तावस्थानमिति सावेदिकौ शितिः । प्रलयकालोना-
त्मावस्थिलिव्यपोहाथेमत्यन्तावस्थानमित्यु्तम्‌ | अयमयैः। aa
धिकाणां मते चतुदणगुणाधिकरण gran) तत्र चतुरईशानां
गुणानां मध्ये पञ्चे गुणाः सामान्या वादयो नव विरि्टाः।
यहि बुह्गादयो नव विभिष्टा गुणाः समुच्छिदयन्ते तदा शिला
शकलकनल््स्यात्म नोऽत्यन्ताव्ानं मोत्तो भवति | wat प्रलयकाले
विशिष्टगुणगब्दोच्छटात्‌ कीवनस्माकाशस्यावस्वानं भवति तथे.
त्यये: । तथाचानुमानं नवानामाकविरेषगुगानां सन्तानोऽत्यन्त-
afead सन्तानत्वात्‌ प्रदौपसन्तानवदिति) तथागमोऽपि।

MTA? che |

ae a antes प्रिधाप्रिययोरप्रहतिरस्ति। श्र्रौरं वा
वसन्तं प्रियाप्रिये a waa दत्यादि। wai faarfuanca
सुखदुःखे । नहते शब्दो निप्रैधायं । वाशब्द Tare |
ada धिषणादौनां नवानामपि मूलतः |
गुणानामात्मनो wa: सोऽपवरमैः प्रकौ त्तिः ॥
तस्याञ्चावस्यायाम्‌ ।
स्वरूपैकप्रतिष्टानः परिव्यक्त ऽखिलेर्गणैः |
ऊर्मिषट्‌कान्तिमं रूपं तदस्य !इहश्मनोषिणः ॥
Bag कामक्रोधमदगवनलोभदन्ा इति ॥ १४६ |
सुष्वम्यगप्युच््ेदः कुतोऽभिमत दति faa: संगच्छते ।

कस्मादिति ||

प्र्षाबम्हत्तः Beane सुखोच्छटोऽलुचित दति

भावः; ॥ १४७ ॥
प्रत्यत्तरय्रति ।,
सुखदुःखधीोरविनाभाविखेन विषैकदानादुपपत्तरिति।

HA सुखदुःखणब्टावुपदारात्‌ सुखदुःखश्तुवाचकौ । तयो-
श्ाविनाभावित्वात्‌ सुखहतूनां सद्वावेऽबश्यंभावेन दुःखदेतु-
सद्नावादिवेकद्ानम्‌ | सुखमादत्य दुःत्यागस्याघटनात्‌ । अय-
मधः। सासारिकमङ्गनाङ्गपरिषड्नाटि यत्सुखं तत्वं दुःखानु-
पक्तम्‌। तलः सुखेऽनुभूत विषसं एकतम धवः खं दुस्त्यजम्‌ | सु खदतूना-
aa टुःखजनकल्वेनाविनाभूतलखात्‌ । तहि सुखं दुःखानु-

२८४ AAA aA aa |

षक्तं तदविनाभूतलात्‌ । धूमवह्िवदिति । तया संखानुभये दुःखं
दुस्त्यजं faa: सम्बदत्वात्‌ विषमंप्रक्तमधुवदिति ॥ १४२८ i

अात्यन्तिकवबृदयाद्युच्छदात्‌ शिलाणकलकन्य aa प्रे त्नावन्तो
न प्रवव्छेन्तोव्यागद्कयाद |

न च सुखा प्रक्लावतां प्रत्िः। कण्टकादिदुःखपरि-
डारायलेनापि प्रहत्तेरपनतम्पादिति ॥

प्र्तावन्तो वुदधिमन्तस्त सुखाथमैव प्रवर्तन्त इति न। किं
तु दुःखत्यागायारि vada) Awa विवच्धते। दुःखस्पभेशून्य-
गश्वत्सुखाभावात्‌ दुःखस्य चावश्यहातव्यत्वात्‌ विवेकहौनस्य च
दुःगशकत्वात्‌ विषसंप्क्तप्रधुवदुभै अपि सुखदुःखे त्यज्येयातामतो
waa: Asta नंतावान्‌ दुःखविद्चव इति। aa: सुख्‌-
प्रापपमथैभिव दुःखत्यागाधेमपि प्रेक्नावम््हत्तेरु्यलम्भोऽस्ति । तथाच
प्रयोगः। पेक्ञावतां प्रवर्ति्दुःखपरिहागाधैपपि प्रव्रत्तित्वात्‌
नाण करोइरप्रहतिवद्धिति । तनोऽन्यन्तदुःखोच्छदावरैताहततेऽपि
मान्ते दन्ना; प्रवल्तिष्यन्त इत्यप्रः ॥ १४९ ॥

अध Bala प्रसापयितुमौन्‌क्यसाचमधितिएलि।

मोदहावस्थालवान्म्‌च्छौदयवस्धाबदत्र विवेकिनां प्रहत्तिन qa
ATTY इति)

अन्ये इति काणाद्ापैत्तया नेयायिकनायकाः एवं प्राहुः)
aga प्रराभिमत wie विरेकिनां प्रावता waft न
भवति | मोहावखात्वात्‌ शन्यावख्ाभावादित्यधं; । यथा मूच्छ
गुरुतरगरोमिनिमिता gat) अादिशन्दात्‌ चैव्यादिगरद्रः | aa

अ्रगम्परिच्छदः। २८५

सू च्छीदयवस्यायां न कोऽपि प्रवरौवत्ति aa) श्रयं ar
भवदभिमनो wie मोद्ावस्यामनुकरोति। सवधां बुदिसुखयो-
SRAM | ततो यथां म्च्छौव्यवस्थायां सूधाससिति
मनषया afsefa wear सू च्छदयवस्यायं न प्रवत्तते।
तथा भवदुक्त मोक्षे न कीऽपि प्रवव्छति। चैतन्यशून्यलेन
इयोम्त॒ल्यत्वादन्यथा प्रे ्तावत्तात्तत; । तथा चानुमानम्‌ । विवादा-
wifat wa प्रेननावन्तो न प्रवव्यन्ति। मदाबख्धाल्रात्‌
मू च्छदयवस्धावद्दिति॥ १५० ॥
करटकोडारवद्िति परोक्दष्टान्तस्य ae स्यषटयितुमाचष्टे |

दुःखे सति सुखोप्रभोगस्यासम्भवात्‌ कण्टकादिदुःखपरि-
हरोऽपि सुखोपभोमाघं एषेत्यसमो दृष्टान्तं इति ॥

सुर्व!भावेऽपि कर्टकादिदुःखपरिद्धाराय pera vada
इतिं यः पराक्तौ दृष्टान्तः। सौऽसमौ favat दुःखे सत्यवश्यं
सुखोपभोगाभावात्‌ | wave दुःखपरिहारेष्पि या प्रहत्तिः सा
Sanaa) saws: काण्ट्कादिभङ्गदुःखे सुखं तावन्न
भवति। सुखदुःखयोमि्ी विरोघव्याघ्राप्रातत्वात्‌। ततो
यदा तद्टःखधरिद्णाराय प्रश्वावान्‌ wads लदा तदपद्दारे
भिचित्छखमस्ति नवा । नास्तोति तावयव्रक्तेमणक्यं सुखामुभूत्या
प्रलौनिविसेधापत्तेः। श्रस्तीति चेत्कथं दु:खपरिदारायैव प्रहत्ति-
ने सुखार्था । तथाच प्रयोगः) प्र्ावव्रहलिर्दःखपरिद्ाराघापि
सुखत्व प्रे ्तावग्मह्ित्वादिदल्ितरक्निष्कागनप्रहत्तिवदिति।

ननु कण्टकमङ्गप्रागवेस्थाया एवं कर्टकःादाग व्यज्यमान

२८६ न्यायतात्यथ्येदोपिका |

त्वात्‌ कुतः gafata aa 1 at wma fa सुखमयो दुःखमयो
घा) प्रकारान्तराभावात्‌ । न तावहुःखमयौ दुःखहेतुकण्टकादि
शस्य स्यासत्व | सुखमयो चेत्तहिं रुखार्थव प्रहत्तिरित्याया
तम्‌ ॥ १५१॥
परमा ङ्कते |
कुतो भुक्तस्य सुखोपभोगसिद्धिरिति चेदिति ॥
चेदिति। ga: प्रमाणादिति ware: uv १५२ ॥
भ्रागमादुक्तं fe t
सुखमात्यन्तिकं aq बु्चिग्राह्ममतोन्दरियम्‌ |
तं वे ated विजानोयात्‌ दुष्यापमक्ताकभिः |
तधा श्रानन्दं ब्रह्मणो रूपं तच alastuasaa । fanaa
we ब्रह्मेति ॥
आल्यन्तिकमिति afamta | afearafafa sata
feafafa ग्रासप्रत्यच्ण्‌ । ufafafafaaadt: सांसारिक
दुःगखब्युदासस्तस्य नेतदूपत्रात्‌। ग्रक्ललाभिरिति। safe
कमितक्तेचज्नतक्सैः । कोऽथः । अनिन्दरियप्रभवलन।टतिभाश्बः
विश्ि्ज्ञानसंबेद्यं चेयन्नप्रयन्तं सौख्यं यत्र सान्ना्धवति तम्‌
अनात्मत्छज्ञेरतिदुल aid विद्वान्‌ विद्यादिति। age
मित्यादि | आनन्दसिनि ae सवंदाय्णानन्दकं ब्रह्म
परमालमनो रूपं स्वरूपं तत म) क्तऽभिव्यतिंमेति। विन्ञाने
विशिष्टज्ञानजुषटटमानन्दमाद्धादकम्‌ ! aw प्ररमामस्वरूपञ्चापि
ोच्तेऽमिन्यज्यतं | एवं मुक्तस्य सोख्यसद्वाव श्रागमप्रमाणुमुकतम्‌ |

SIMA Se: | २८

ननु नक्रानां विशिषटगुणानां सन्तानोऽत्यन्तसुच््छदतं
सन्तानत्वात्‌ प्ररोपसन्तानवदिति प्रागुक्तनानुभानेनायमागमो
बाधित इति Sa. विकल्यान्तमत्वात्‌ ! तथाहि किमिदं
सन्तानलं नाम किं काथ्यकारणभावेन wafatararcact-
प्ररोत्पत्तिर्वा | नायः पच्चस्तटटत्तसन्तानस्य भवताःमनभ्युपगमात्‌ |
aq Veen: सन्तानोऽभ्युपगम्यते तेषां मतेऽधि काथकारण-
waa प्रवत्तमानानां बुह्ध्रादिक्तणानां qari निमलतया
प॒नसत्पादटेन स्वधा सन्तानानुच्छदात्‌ ! न द्वितौयः! प्रदौप्रारी
तादक्‌ सन्तानत्वाभावैन ELINA साधनवेकल्याप्यतात्‌ । तथा -
विघमन्तानत्वसद् केऽपि चात्यन्तोच्छछदाभावात्‌ परमाखणुपाकज-
रूपादिभिहतुव्यभिचारौ । गशब्दवदि विद्युदादि लत्यन्तानुच्छेद-
वस्षन्तानत्वस्य feaatfear: सन्तानोऽपि स्यारत्यन्तं
नोच्छ्द्यित च fanaa बाधकाभावादितव्यनेकान्तिकोऽपौत्यलं
TAFT ॥ १५२ ॥

मुतास्य दुःखाभावे सुखानन्दशब्दावौपचारिकाावित्याशद्भय
परिदहरनि |

मुख्यां बघज्ाभावान्नोपचारकल्प्मेति ॥

MA सुखानन्दशब्दयोर्पचारकल्पना गौणौ वर्तिन भदति |
श्रत 2a: । मुख्याय स्स्ाभिधाव्यापारदाचखे सुखाद्धादरूपे बाधका.
प्रमाण्पभावात्‌ ¦ अधमथेः। weaafafear मुख्यवल्योपचार-
दच्या च । यत्र मुख्याघवाघस्तत्रीपचारिकौ । यधा माणवके
ऽग्निरित्यत्र माणवक दाहकत्वस्य HAMA बाधात्‌ दुद्धरक्रोध-

रथ PUTA AST RT |

aitafaas उपचारिकः। अरत चं Aa amass hae
Gaaaqeatraafent aaa भवति। सुखानन्दगन्द-
वाच्यस्य सन्तोषद्धदरूपय्य सुष्यावस्य बाधायोगात्‌। Az
सुखानन्द्शब्टयो; सखदाच्यं वाचवतोन कि्िहाघकमिति wa: +
प्रयोगश्चात्र THAI WA सात्तात्‌ खवायवाचकौ RST
बाधकाभावात्‌ Be घटशव्द्वदिति॥ १५४ |

Uta मुख्याधनाधं THA ।

श्सुखसं वेद नयोनित्यत्रात्‌ मुक्तसंसारिणोरविरेषप्रसङ्ग इति
चेदिति ॥

न सुखं परमानन्दरूपं संवेदना ज्ञानम्‌ । लयोनित्यल्वान्ुक्ता-
त्मनः संसारिणश्वाविर्रषः प्रसच्येत। सुखसंवेदनयोनित्यभावेन
qaaa संसारिण)ऽपि तत्सम्भवात्‌ | अयमश्वः | सक्तस्य ये सुख.
संवद्रने ते faafaa faa ari न तावद्‌नित्ये सुखसंमेटनयो-
विनाशेन पुनर्दुःखोत्पादान्मुक्तस्यापि संसारितप्रसङ्गः। नित्ये
aafe तथौरात्मगुणत्मेन aaziaa we सम्बन्धानुक्लातमनोव
संसारिण्ययि ते व्यकौभवतोऽन्यध्षा नित्यत्रना्ात्‌ । संसारिण्यपि
च तह्य मुक्तस्य संसारिण्याविरेषः प्रसज्यत aa: सुखानन्द्‌-
शब्दयो र्मख्या्थं॑ग्रसङद्कवाधकसद्वावपत्‌ wary ग्रौप्रचारिक्येक

तन्तिः ॥ १५५ ॥

* The Text adds “agvargr” in the bezinning of this पताका

(Sve page 40. Line 14 }.

प्रागमप्ररिच्छटः; REE

परिहरति।

न चक्तुधटयोः कुद्यादेरिव सुखसंवेदनयोविषयविष्रयिसम्बन्ध-
WANTS BAS संस्ारावस्ायां सम्भवात्‌ aaa च सूक्ता
वस्थायां भवति सुखसंवेदनयौः सम्बन्ध दत्तो नाविश्चेष इति ॥
यथा चच्ुपेटयोधिषयविषयिसम्बन्धप्रत्वनौकस्य कुया;
सम्भरवाग्मिधः सम्बन्धो न भवति। तधा संसारावस्थायां सुखः
संवेदनयोविषयविषयिषम्बन्प्रत्यनी कस्य दुःखादेः सन्भवाकक्ता-
वस्थायां तन्नाशे विषयविषयिसम्बन्धप्रत्यनौकदुःखादिनागेऽत्ति-
सुखसंषेदनयो; सम्बन्धो भवत्यतो हेतमुंक्संसारिणोरविशेष-
प्रसङ्गा न भवति। अयमधः। wafaufa घटो विषयः तयो
रन्तरा भिल्यादौ सम्बन्धप्रतिबन्धुक्े सति यथा faa: सम्बन्धो
न भवत्येवं संसारे संसारिणो विषयविषर्यरूपयोः qaddeaat-
विषयविषयिसम्बन्धप्रतिकूलपापोचयवशत्‌ दुःखादिकमुदौयते।
afaq सति तस्रम्बन्धो न भवति। यदा तु चन्ुघट्योरपि
कुडादिन्यपममम्तदा we तत्सम्बन्धः स्यात्तथाद्टङ्गयोगपरिपुष्ट-
gaan दुःखादिनाॐ जाते सुखसंवेदनयः सम्बन्धः
waa | दुःखादिनाशश्च सवधा सुक्लस्यैव नान्यस्येति त्वदुक्त
भुक्रसंसारिणोस्तोल्यप्रसङ्गो न युक्त इति ॥ १५६॥

जुन: परमतमा शङ्कते |

तस्य wae छतकतेन केंदाचिन्राणप्रसङ्ग इति चेदिति ॥

तस्य सुखसंदेदनयो; सम्बन्धस्य संसारावस्यायामभूला सुका
वसायां waa: मतः कतकत्वम्‌ । यस्तु कलकः सोऽवश्यं

29

२९० न्यायतात्यय्य॑दौपिका |

नभ्यतीलि तत्सम्बन्धस्य क्रतकल्वात्नाशः प्रसज्येत afte
सुखसंवेदनयोः सम्बन्धो faa wana घटवदिति।
सम्बन्धस्य नाशे च yam पुनः संसारिलप्रसङ्घोऽपि
Tan १५.७ ॥
परिदरति।
न प्रध्वंसेनएनेकान्तादिति॥
सम्बन्धानिल्यलसाधकस्य Atma हेतोः प्रष्ंस।भावेना-
नेकान्तिकल्वात्‌ त्वदुक्तो Facet भवतौति दषः । सादिरनन्त-
Wala: WHATS लतकतेऽप्यनशखरत्वात्‌ | ततः पक्षत्रयतत्ति-
त्वात्‌ WAAAY हेतोव्यैक्लमनेकान्तिकित्वम्‌ ॥ १५ ॥
सुनः Wed |
age सलौति चेदिति}
प्रागुकतेऽनुमाने वस्तुत्व सरति क्रतकत्वादिति हेतौ सविगेषणे
कतेऽनैकान्तिकत्वं न भविव्यति। प्रध्वंसस्याभावरूपतयाऽवसत्‌-
त्वादित्यथेः ॥ १५६ ॥
परिहरति |
न टूव्या दिष्वनन्तभावेन azfagarfefa ॥
द्रव्यादिषु दरव्यगुणकश्यसामान्यविशेषसम वायेष्वनन्तमीिना-,
प्रवेशेनास्य वस्तुलरस्यासिद्वत्वादित्यनैकान्तिकत्वपरिष्टारो न
भवति \ Wawa.) भवन्मते द्रव्यादिषट्‌पदार्चै वसुलम्‌ । ततः
सुखसंवैटनयोवेसतुङूपो यो विषयविषयिभावः सम्बन्धः स कि
दव्यादिष्वन्तभवबति नो ari wattage: पुरः died)

श्रागमपरिच्छेदः। २९१

[१
नान्तभेवति @afe सम्बन्धस्य न aqafafagenfey कापि
तदनन्तमवात्‌ | द्रव्यादिषट्‌कान्तगंतस्मैव वसुत्वाभ्युपगम)च।
अन्यथ्याभावस्यापि वस्तुलापत्तेः ॥ १६० ॥

अन्तभावपन्नं प्रतिक्तेषुमादह |

gaia वा सषमवायाभावादिभिः सद तत्सबेदनस्य सम्बन्धो
न स्यादिति॥

समवायो युलसिद्धानासाधारव्यध्रारभूलानामिद्ेत्ि प्रत्ययरतुः
सम्बन्धः | अभावो भावप्रतिपन्यौ । आ्रादिशन्दात्संयोगग्रहस्तै; सष
तस्संबेदनस्य वम्तुरूपविषथपिषयिसम्बन्धङ्ाएनस्य सम्बन्धी न
घटामटाकेत अ्रथमथः\ वस्तुरूपविषयविषयिसम्बन्धो यदि
द्रव्यादिषरपदाष्यामन्तमगेच्येत afe द्रव्यादिषु यधा aafed-
Maat भवेत्‌ | प्ररं समवायेनाभावादिभिश्च संह विषयविषयि-
सम्बन्धसंवदनसम्बन्धो न भवेत्‌ । तथाहि समवायस्तावत्‌ ay
सम्बन्धः | सम्बन्धे च सम्बन्धान्तरं घदि खौक्रियते afe तन्नापि
मम्बः्यान्तरं तन्ाय्यन्यदित्यनवस्छालतानलूता AAA कथं
समवायेन सद सम्बन्पस्सश्राऽमावस्यावसतुरूपत्वात्‌ संयोगस्य च
सयं सम्बन्धत्वात्‌ ताभ्यां सहापि वस्रूपविष्यविषरयिमम्बन्ध-
संवेदनसम्बम्थो Taz एव | एवञ्च त्वन्मते Fit वस्तुस्वरूप विषय-
विषयिसभ्बम्धो येन age सतति विग्र.षणपेण कतकल्वहतते
रनकन्तिकित्वमुक्तिः स्यादिति) १६१ ॥

प्रकारान्तरेण विषगरविष्रयिसम्बन्धं He |

RER AAAS UAT |

gevifeaniq कञ्मकारकं विष्रयः। asifaa wea
विषयौति afefa 1

wee wala आ दिशब्दादोश्वरादिग्रदहः। कर्मत्यादि।
aa च तत्‌ कारक aaa ज्ञयरूपं दितोयाविभक्तयन्तं
afeafa यावत्‌ + asafaafafa विषवजनितम्‌ । अयमधेः ।
पुमान्‌ afafaeq पश्यति तष्न्माधम््दिवग्रात्‌ । ततो यद्‌
दृष्टादिप्राप्यं घटादि ज्ञेयं वस्तु स विघयस्तेन च fanaa जनितं
sia विषयि। एतेन ज्ञानं स्वरूपेणैव विपव्धयम्तु सखरूपैण
न विषयः। किन्तु ज्ञानजनकत्वेनेव्युक्तम्‌ । एवं सम्बन्धसिद्दौ
सुखस॑वेटनसम्बन्धस्य नश्वरत्वं तदवस्यमित्यध; ॥ १६२ ॥

परिदरति।
ww me
न्‌ प्रबरस्ञानस्य fara: ae सम्बन्धमा वप्र सङ्गादिति ॥

यद्यर्ध Waa स्वरूपेण न विषयः किन्तु तज्जनकत्वेनेति
मतम्‌ । तदा नित्यस्येश्वरस्य ज्ञानस्यार्थः सह्‌ सम्बन्ध एव न
स्यात्तस्यादृष्टादप त्तितवस्त्वजन्धल्वात्‌ । न fe यथा लोकिकं
ज्ञानं विविधघटादिविषयेष जन्धते तथेश्वरन्नानमपि जन्यते,
नश्वरल्वापत्तः। किञ्च ज्ञानस्य विषयजन्त्वऽभ्य॒पगम्यमानेऽस्मदादि-
न्रानस्याप्यर्धेः सद सम्बन्धी न स्यादतीतमविष्यत्मदाधनामसन्चेन
कारणत्वाघटनात्‌ । रस्ति च नित्यस्यापौष्वरस्य ज्ञानस्या
सश्बन्योन चमस कलक्राऽ्पि विनाभौौति सम्बन्धानित्यत्रसाधकल-

Batfag sfa il १६३ |

अआगमपरिच्छेदः। RAR
sudetta |

तस््ाव्कुतकत्बेऽपि नित्यसुखमंवेदनसम्मन्धस्य विनाशक1रणा-
watfaad fwatafa |

नित्यसुखमंवेरनसम्बन्धस्य यद्यपि क्तकत्वमस्वि। तथापि
तददिनाशकारणाभावात्तस्य faca स्थितं सिदमिति यावत्‌ |
कोऽथः | सम्बन्धः क्तकत्वेन a aa विनश्यति। यददिनाणश्हेतुः
स्याद्यथा घटादिषिनाओे सुरादि: न्‌ fe नित्यसुखसंदन-
सम्बन्धविनाओे कोऽपि हेतुरस्ति। क्तकत्वभेव भविष्यतोति
चेत्र । तस्य प्रागपि faatfeaar ) तस्मादिनाग्रकारणाभावात्‌
सुखमंदेदनसम्बन्यस्य नित्यं सवतःसिद्धभिति। तथाच प्रयोगः|
सुक्तमुखस॑वंदनयोः सम्बन्धः क्तकीऽपि a विनश्यति विनाश
कारणाभावात्‌ प्र्वंसाभाववदिति ॥ १६४ ॥

श्रय ख(भिमतसिङिं enafa |

सस्सिदभेतत्नित्यसंवेद्यमानेन सुखेन विष्टात्यन्तिकी दुःख.
faafa: पुरुषस्य ara इलति ॥

नित्यसवेव्यमानेनेति पदेन सांसारिकंसुखातिव्यास्षिव्युदासः |
सुखेनति ata काण्णदाभिमते atanfaaa: 1 अआआत्यन्तिकौति
पदेन भवोद्धुलकादाचित्कदुःखनिडत्तिव्याहत्तिः। प्रुषस्येत्या-
wa: | अरयमघः। सोपाधिसाबधिकपरिमितत्रिदणमन्दिरिसुखा-
दपि निरुपाधिनिरवध्यपरिमितसुखससर्गरैदग्रा या सावदिकीौ
द्‌ःख नित्त: सा पुरुषस्य vat भवेति । १६५॥

२९४ ITAA ae aA

अथ येषां Went प्रसादात्‌ न्यायरन्नप्रा्तिजज्ञुषी तानभि
WEY: भास्तकारः प्रा ।
जिताः समुद्रा गुरूभिममदौयेरतनं ददद्धिस्विदथैरलभ्यम्‌ |
यदौयमानं सततं हिजानां प्रवदते चेव करोति सक्तिम्‌ ॥
मदोयेर्गरुभिरध्यापकैः समुद्रा जिभ्विरे । wa Squid faa.
षणम्‌ fa कुवद्धिदवैरप्राप्यं ज्ेयरूपं wa ददानः) कुतो
न्यायस्य taafaane । यत्‌ न्यायरल्नं हिजानां प्रतिप्रद्यमानं
वदत एव ! तोच्छवुदितयान्यान्यन्यायगरास्तप्रणयनेन त्रैघते । एव.
कारः सवेदापि द्धिप्रनिपादनार्थः। चकारस्य व्यस्तसम्बन्धातर
केवनं asa) किन्तु न्याग्रप्रदोपाल्लोकाव्नाकितपरमावमरूपतया
afa परमानन्दरूपं करोति च। same: समुद्रा agd
ददिरे aq सुरन्भ्यं afana निष्कासितत्वात्‌ | तच्च गण्वद्धितीय-
माणं नोग्रते। संसारम ददतुत्वात्‌ । afa न तनोति च।
अतः समुद्रदत्तरल्लादन्याटृथे Bata ददानैमंद्ुरुभिः समुद्रा
जिता इति} १६६ ॥
facnifa यदतिदुलेभं तत्‌ न्यपरल्नं त्ववा कधं प्रास्षमित्याद् |
आचाव्यम्माराध्व मवापि wat तन्चायरलं शसुपरोपकारि।
उसगिकाः न्यपदेनिंवद्धं संसारमुक्तये खलु सहिजानामिति॥
तत्‌ gata न्यायरलं चास्यं निजगुरुमाराधष्य मयापि

प्राप्तम्‌ | atest तत्‌ परापकारि प्ररोपयोगनिष्ठम्‌ । तत्‌ त्या किं

* Another 1 [111 ख|

आगमपरिच्छेदः। २९५

कतमित्यादह | उत्सगिकंनिजवुदधयनन्यथ्ाकतैः wud: स्तोका-

> 0) . ५
च्रगुम्फिलम्‌ ! किमथेमिन्याह । संसारेत्यादि । उत्तमब्राह्मणनां
भवविमौोक्तायेति ॥ १६७ ॥

यौ कष्णषिमरुच्छ.गच्छ qET AAs AM:
शिष्ययौोजय सिंहसूरिरखिलप्रामागिकग्रामगौः |
एतां निसितवान्‌ परोपकृतये ओीन्यायसाराथितां
wera विहृतिं छपापरवशनैः सषा वि्रोध्या वुधैः ॥
ARG न्यायसारस्य मनस्ता त्मथ्थदरौपिका |
मनोषिणां मनःसौधे सवेदापि प्रकाशताम्‌ ॥

इति ओोक्लष्णपिगच्छमर्डनश्रोमडन्द्रस्रिगिष्ययो जयसि
संरिविरचितायां न्यायतात्पर्यदौपिकाभिधानावां
ोन्यायसारटोकायामागमपरिच्छद-
i
स्तात्तीयिकः arya: ॥

Aho ! Shrutgyanam

Ls RES.
सूचिपत्रम्‌ |

INDEX OF WORDS.

Tah

१५० ¦ ब्रंतिच्याछि yr ozo eu,

अ] i afanafa
अकिञ्चनता २७६ , अतिप्रसङ्ग
ARE २०९ |
अक्लतकत्व ८ | अरतिख्ल्यु
WHAT go,xce ` अतिव्यापकं
अक्रम
et 8 |
HANS ५१,६८,२२०,२३६ | अतिसामान्य
अन्तर as, श्रतिमाहादि (?)
ख्याति eo | ब्रतोन्दरिय
afmaeia २८,२०९ | RAT
शरङ्क्रिया २७७ | अत्यन्तावस्ान्‌
अङ्गयोग २७२ ` अतिरूपत्व
अचेतनत्व १७ |
अज २५ अदृष्टाय
अजिन २५.१९८ aga
अन्नान २९,१६८,२०२.२०३
अणिमा
अणु ७४,१२६,१२८ । RER
अतिटेग २२६ भधिक

POR RL REG REQ

RHE RIG, RER

BEE 22, Be Se eos VER

२५४,२१५९,२६५
। WHAT ३५,४०.०३,२५२.२५२,
२७,२७० ` २५००,२७ VOR, AER,

अनक्धारण १, २, ५७, ५८, | अनमुपनलच्ि १,२२१.२२,२९,
६९४, ९५ ५८, aX, ES, ९४९६; १८०,

अनका १९,४९,५४.य८१, >१७,२१८

ॐ a
श्रधिकरण ११५७९ | COM LRA LOR, REE, RAG,
अधिकरणसिडान्त ५४ | २२७,२९ १
अधिकार | अनागत 24
afasta Go | अनाधार २३९

9
अध्यवसाय १६.६६ | अनिग्रह २
|
अध्यात्म २५ | अनित्य Ree
{ ध
श्रध्याकश्णस्व २७३ | अनित्यजाति १६
श्रध्यासं १९. ¦ अनियम रट
! éé
अनध्यवसाय „६ ४,६५,६ € | अनियमकथा १
£.
श्रनष्यकरस्िित © Po Vee VLR, | अनिद्ामक 2
अनिर्दश २९
१२६,१२८,२०७
| अनिर्वीच्यत्व २५५
अननुभाषण AE VET RoR |
अनिश्चय स
अननुयोग २७
अनन्त ३९ अनिधित ७.9
अ्रनन्तरौयकलत्व we | aay ९०
AQAA Zoo PL | अनुग्रह्‌ २,१६
fi e
WAAaqy २०७ | अभु{चन्त्‌न ३
अनन्बितित्व yen | अनुत्पत्तिजाति १६८
अनभिरति ३९.२८० | अनुत्पत्तिसम Ro, 209
अम्वच््टित्र १२४ | अनुपपत्ति २४
अनवद्य ae | अनुप्योरत्व at

| ree |

अमुपलख्िजाति १६८ | WATER २१.२द१,२द२्‌
अनुपलब्धिसम २२.१८५ | WaT ५८,६०
अनुपनतम्ध २२,२४ । श्रनेकान्त १६४
्रतुप्रसक्ति २४६,१९ € | ्रनेकान्तिक ७,१०,१०५,१११,

GMT १,२,५.२८.५२.५४, | VER CRE, LRA RELA,
१५, ९०, ६८, 86,02, ८७, | CRB LEW LEE RARE
BETS, RAL, RAW, २२७, | २५७,२६५
२२८.२२८,२४ १,२४२.४२ | अनैकान्तिकता १६५
२४८.२५६,२८७ |
अनुमान AVE AW AGAVE,
२१,२२, ३२, २६, ४८, ५५,

€१९१.००,.०६११ ५२, 92, ८५

अनंकान्तिकछ ९७,२४.,१६४,

२१५
TART ge

अन्तःकरण २.७७.ख्द२.१२४

८७.८८.९४ ९८,१०८,१२८, | ATTY १५०
१२७,१३९.,१८२,२०८,२१४ | अन्तभव ३२,२२०
२२०,२३२१,२३५,२२७,२२८, | अन्धतामिख २७.&
२२८,२४१०२४२१२४३१२४८, | अन्धतरासिद्ध RET, VLE
RUE, ATO | अन्ययोग BY, AER
अरनुमानरवरूड ११.१२ | भन्यसम Be
्रलुमानकदटेगधिरुद १९१९ | श्रन्योन्याखरघ RAR, RIT
aqua ५, अन्वय ५,१२.३२,२२,३६,९०,
अनुमेय र्र्‌ < १, CE, १८०, १०८. VRE,
अनुयुक्त RE | RHO, LER, LV, LBS, L BE,
अरनुवाद RE, Ree | POL ROL RRE, ABO RV,
|

अनुवादक २२२२२५४ २४४; ५६२

[ Ras |

श्रन्वय SVT १०२९.

अन्वयञ्चतिरेक Rok
अन्वयर्व्यतिरेकिन्‌ ५,६.९९,
९००,१०१.१०९.,१०८
अ्रत्वयव्याप्ि १०८.२४०.२४९
श्रपकषं १८, १७१
श्रपकणंजाति १६
अपकषसम १८,१७१.१७२्‌

अपद्‌ात्मकं ८१२२
श्रपनयन १४
अपर २५,२०,२५१
श्रपरत्व RRIF RR
अपरमात्मन्‌ RUE
अपरात्म २५९
अपरिग्रह २.७६
अपरषणम २४३
अपरोत्त %, 92,08
अपनलाप १
अपवर्म २८,२५.०.,२७२,
RGR
QOS az, aG

अपसिद्वान्त २८.,१५५.१६८
२० é $ ०9
BUT RH, VEE, VET

अपरूप

¦ अपेन

aS
अपौर्षय

१६८
अप्रतिभा
अप्रतिभास
अप्रतिषेध

5
` अ्प्रतोत्‌

¦ अप्रमाण

अप्रमित
प्रसोजक
अप्रसङ्धः

manag ia faa

अप्रसिद्ध
प्रसिद्त्व
अप्रा्कःल
१९९
anita
अप्राधिजाति
अप्रा्भिसमा
अप्रामास्य
अव्राधित

ger

२१७

१,५५.५६
१९१५.,२ १५.२१६
अप्रतिपत्ति १६.२२.,१६५.,१६७

?

VET ROR
२१६

१८५२०

RY, १८७, LES

AR

२२

२१,२६५
RA, VET LET,

२०
१६८
१७५

२९
१४

[ ३०१ |

waifanfaga ६.१०० १०२, | अयोग २५
१०६ | अ्रयोगिप्रत्यक्च र
HUTA २,५.,१५.१८.२०.२१, | अ्रयोग्यल २०
२२,२५,२९.,३०,३२,५०,७६., | ALATA २२३.२२७
८०, ८१, २२२, २२५, २४२, | WA २.३२,५.,६,१५.१६,१७२०,
ABR ABB ABA RELY | १११२१२५.२९ २,८२०.२१,
अभिचार २०,१७६ | = ७०,७२.८२,८७,२५०
अभिनिवेश 02,208 x04 | श्रथेक्रिया १५०.२६५
अभिमान २०,६२ | अथेक्रियाकारित्व १४९,२६१
श्भियोग RO Re अधख्याति go
अभिव्यक्ति २१८.२२१ | अधयुनरुता २९.२००

अभिव्यज्नक २,९.२१७.२१८ | AAlaAT २,२४.२५,१६ ८,
1

RE, RRO, AR Reg REO
अभूत्वा भावित १६ , WAP २०,२२,२३,१८०;
अभौतिक २.| २२२,२२२,२२४,२२७.२.२८,
mara ८६२७४ | २३८,२४०.,२४१,२४२.२७१
अभ्युपगम १५४ | अरधापत्तिजालि १६८
अम्धुपगमसिद्रान्त १५५ | अलंकार २१९.२२१
BATA re) अवञ्चकत्व २१२
अमत्त १७० ` श्रवधारण्‌ १५,५७
WARS ८,१०.,१८,२२,१२४ | अवभासक ४
अयुक्त ३ | अरवभासमान S22
श्रयुत TR | अवयवे ५,२५.५१,९८६९,१३१,

agatay ८१.८२ | १४८,१५६.१८८.१८८.२२६

[ ३०२ |

अवयविन्‌ RR, RAE | अविग्रेषजाति
अवण ११५ | अविगेषसम
MAT १८,१८,१७१, १७२,१७२ | अविसंवाद
श्रवर्यंजाति १६८ | अविसेवादकत्न
श्रवाचकत्व ३१.२२१ | wate
अवच्छद २४ | qafata
afaararr २५,१६८,१९७, | अव्यतिरेकिन्‌
१९८ , अव्यभिचारिन्‌
भरविद्मानसपर्षविपक्ल १० अव्यापक
धिदा २५,२५२,२५२,२७४, , अव्यापकत्व

२७०१५

\
|
|
|
|
|
|
{
|
|
२१०,२३८,२२९,२४२ | aad
\
।

wfaatata ५,१४,२२.३२, १४२

GO, GE, GE Ee ER, ek, AVS

१०५,१०६.१०८.१४५.१७१, | अष्टाङ्गयोग
अविनाभावाभास cs | असत्‌ख्याति
अभिनाभावित्व ४०,१४२,२५२, | अ्रसक्छस्याति

QTR असब्मतिपत्तत्न
अविनाभाविन्‌ १८,१७०.,२१४ १०६.,१४८
चरविनाभ्रूत १७०,१७१ | ्रसदुत्तर
अरविराधिन्‌ ६ | असन्त
अविवेक ठ | असम
afafuvea १९ | असभव
अविप्र २,३२,१६,१८.२१.२४ TH

RR

२४०
५२.८७
५४,८९ ee

५४

MUTA १२,५४.१४०.,१४१,

२७५

AX, HR, ROW
RRR

६9

२५५
६५१००,१०२,

१८९
१७
२८१५
५४
५१

[ ३०३ |

Rada
SaaAy

७,१९.२४
१५
असिद्ध ७,८,९.१२.२२.,२२.५४,
PER VLA LAB LLL LG,
११८.,१२२,१२५,२०९

fame <,१२४,२१५.२१४
असिद्धि २०,२१,२५
अस्तित्व <०
अस्तेय २८,२०५,२७६
अस्मिता ROB, ROY
RIFT ६२
शहिता ८,२७५.२६
श्रतु १९८ |
श्रहतुल्र

अदतुसमं २०
तुस्मा १७८

TI

STATE T PAV, LES RID
ATA १,७,८.११.,१२.१८)

२२,३८,६१,८२५१२.५.,२१४,
REP RER
श्राकाशपुष्यं १३
SIT २,२१,२८.,२२,२२,२४,
३९, ४०, ४१, ४८, ६२, Ve,

3 |

OR, १३०, १२१,१२२.१६८२,
२०६,२००,२१०,२१२.२२४,
२२५,२२६ २२८,२४६.२४७,
RYT RUE RAT, VRB ARE,
RRO, RVR, AER, RS", ATS

आ्आममविर्द ११.१२०
अगमेकटेगशविर्ध ११
अचाय ५२.२१२.,२६३
आ्रात्मख्याति ६७

भ्रात्न्‌ २,१२.२३,२५.,२३०,३२२८,
२८६ १,००.८२, ८२. ११५,
१२१.१२४,१८८.२४३२.२५०,
२५१.२५४.२५५,१२५.,२०९,
र ६ a म. GIR ६८.२८

श्रात्यन्तिक २४,२५,४०,४१,
२५०.,२५२,२८४

आघार ९२१९६,२६०
नए¶धिदैविका २७३.२७४
आधिभौतिक २७२,२७४
राधेयं २१६.२६०
आध्यासिक R98
अनन्त्य २२.२२
WA ४०,२८६
MAA RY RE

आनुमानिक

आपत्ति २८,२७४
Aa २८,२१२.२२२१२२६
AIA र२०,२१२,२२२

श्राप्तवाक्य २२०,२२८,२२५;
२४७

५२.

=
ZSBT OS, AER
द्तरख्याति ६७
इतरेतराखय २१.२२२
दन्द ५०,५१

¦ इन्द्रिय २,३,२०,२२.३४,२५,

ईशौ

| उत्वषजाति

असि २१२
शआ्राभास ५६
आमलकं &
आयतन ३५ ।
आरम्भक १५८
आराधन २७२
STA २४
ATG 2,58
श्रान्ो र
अल।चना ८६ ।
ATAT RWIS; VRA |
aaa haa २२७ :
आश्रयासिद्ध ८.११६.२५८
WIAs la 23,282
आखयेकदेगामिह ८,११६
आधित रे
शमन २८,२०५,२ ७५
अआरद्भाद २५१

२६,५२,६ VER, 22,92, 98,
OZ SE BYALA ARLE AHA
२४४,२४५,२५०,२५१,२६०
द ।
RE
gina २.७०
FAT 525,85 82,4048,
५१५.,६४,७२,८२,१०९, १०८,
११६.२०६,२५८.,२.०३,२७४,
RER
a
उत्कं १८.१७१
gen
१८,१७१.१७ब्‌

१८

SARITA
उत्कषपकषसम
PE, VERS RRR,
2,208

उत्तर

sata Re, PAR

[ २०५ |

उत्सिक २९४

उदाहरण ५.१२.१२,१७१२२.
२५,९६; १२१५. १२६९, १३७,
१२८,१२८,२००

उदादर्णन्तर १९६

उदहरगाभास १२.१२.१३८
१२८

Sen ५२

उपचार १७,४०.१६५.१६६, |
१८२,२२१,२८७ |

उपचारल १६,१०, 282,
१६५.,१६६

उपनय A, VB WA es ee,

TBA 88g, FGI, १७४३१९४,
[4 © ©
उपन्यास १५
उपपत्ति १६,१८,२०.२१.२२,
२७, १९ ०
उग्रपत्तिज्ञाति १६८
उपमान 28,29, 22, 82,04,
€ ०,७१, १४५, RRR, २२३;
RAS, RAW, ARE, AVS, AZo
RAG RRB ARB RAW ARE
२२७,२२८
र

sufafa २२३
suey २०
उपलब्धि १,२,२९.२३०,२६.५८,
६२,२९०,२१य्
उपलब्िजाति १६
उपलब्धिसम = RZ, VER, VER
उपसम्भ २१.२०,२०,६२
उपसंहार १८,१९., १७४
उपादान २४,१२०,१८४
उपादेय २५.०
उपाधि ८९९०
उपाध्याय Rar
उपायं २४,२५,२५०
उपालम्भ १५, १६.२४.१५३;
PAS १५५,१५८.,१६०
SATAA २७,२८,२७२,२७द्‌
२७६.
उपेत्तण २७
उभयपिकल १२,१२८.
उभयाव्याहत्त १२,१४१
उभया सिद्ध ११८,११९
षट २२१
र |
। aE VW AR

f ३०६ |

कथा विच्छेद २७
कटाहः Roy
कन्या 88
कन्दलोकाार go
कपिल ८,११७.११
कपोलताडन २०७
कपोलवादिक RG
at १६,१६२
करण ५२,२६०,२७४
करणवन्ध ३८,२७ॐ
we ७,२४,२६
wa ४१,८४,१२७.२९ ०
कर्मकारकं २९२
कञ्यवासना २६२
Ha eT ६२
कलधौलः २५५
RAAT VE, YO, 58
काकनाश्र २६४
HIME २०९,२८४,२८३
काटम्बरौ ४४

BERT ge
AB A, RR, EB, EW RAE, ABO
अदन्‌ ग्र
चट )
कटि at
ए]
एकतानता २८,७९
एकेतानत्व २७५. ,
रकेण २२६
एकान्त १७६,१७७ ,
ए।
रेका té
फेकान्तिक ११२
Ula २०,२४,२२२,२४७
ar २५.२५५
चरौ ।
श्रौपचारिक २५२
ओलुक्य २८४
arate २८२
की 1
Ae १६६
कण्टक १६ ,
कथा १५,२६,२७,२८,१५१,
PUR, VAR WCE AeA Rosy

कादाचित्क ७,१०८,१०८,११८,
२१२.२९१५१२५२.२८ ३२

कारक ४१,२२२

कवर्ण १,१७,२०.,२१

| ३०७ |

कारिका २७४
RTO २१९१
कात्स २३६,२३७
कापास RER
काण १७६,२७४
काय्यै २६.४६.८८
काष्यकारणभाव २६२.२६४
काग्येसम १९०
काय्येसमजाति ges
कार्षापण Ree
ATA २,२,१०,२०,६१,७२;
ERB, CRY ALE

कालात्ययापदिष्ट G22 208,
९११.११२.,१२८,११२२,१२५.,

१४८,१८४,२००,२५०
कालिदास २१६
fataq १२०
HALT २०७ |
Hz १८०
HU RY, eG
VAST २४६
कुमारसम्भव २१५
कुम्भक २८,२७७ |
Hz २०९

। कूप २४
| HART ८,११,१८,१८.२२,
२६,४०,११४
| weer २२२२६
aru पिं गच्छ TE Ro REY
| वोवलब्यतिरेकिन्‌ ५,७.२३,
। <९,१०८,११२.२२८, २२९,
| २४०,२४१
| केवन्तान्वविन्‌ ५,६,२२.०९.,
। = ROU, RPE, LOO Qos, eo,
| २४१
| कोरदूषकं २६८
| कोष्ट ११६
| कौतस्कुति २९४
| कीरव्य दरे
| ale Qc
| कष्ठ २१८,२७७
` क्रम २५,१५०,२६५
| क्रमयेगपद्य REY
क्रिया ५७

MT २३८,५१,२७३,२७४, १७७,
REE

२८४

२०३२५.४६.१२४.;

१४९८.,२१४.२६२,२६४,२६५,
२६७
aaa २५०,२५४,२५६,२७०,
२७१,२.५२.,२८६
क्व॒ |
खरविषाणं १३
खारो २४२
ख्याति 22 €9 QUT
म |
ममन १२
गएपति 2
गन्ध २,७५,.७६्‌
गमक EVES
सम्य १.९
मवय २०,२१
JT २४,५०,७४.८४,१२७,
१२४५२९०
गुर्‌ १६,४२.१५६.,२१९.२८४
मोचर २४९
गौड़ १२०
Tai ga
a |
ant २८४
RT OP OR OY ०६.८६ |

A
FM २,२०,७२,७४,७५.,८२
न्वतुरद्धः PE VAS, VIS
चतुर्लल्षणौ २५६
। age ७,७४
| चान्द्रायण २७४
| avatar tC
चित २६
चिरत १९५
| चौवर १७६
| चेतनां र्य
| चेतः Ar २७
| चेष्टा २४.२२२.,२४७,२४द्‌
| सेतन्य REV REO, RET
चोदनोय २.७
| चीर 29
Hi

Rat १ ह 3 4 2 3 १ ध भू, १ भर 3 > १ xe 9

१९०.१९१

। ऋलकवादिन्‌ १६

| ऋलवादिन्‌ १७,१६४,१६६
| ज ।

| जनक ४१

ay २८,२७&

[ Re |

जय १६ | तचन्नान =८,२५,२०,२८.,५१,
जयो १८९. ११७,११८,२१३
जयसि ८६,२०८,२९५ | तच्लनिणय १५
जम १६.,५१.१५१५.१५०.,१५८, | AUITAA ve
१५९.,१६०,२०७ तथागत ९५
जल्पकः २१४ | aguta ALA ALY
जाति १६,१०,२२,५१,५७.८४, | तन्त १५४
१५६, १५९, १६०, १६७, | तन्भात &र
१६८,१६९.,१७१.,१७२,१७४., | तपः; २०,२८१२७०.,२०२,२०४;
१७५,१८५,१८०,१८८,१८ ०, | २७६,२८१
१८१ तपस्या ROR
जातिवादिन्‌ १८,१६९,१७०, | तमम्‌ ११६,२७४
१७५,१७८,१८२,१८३,१८७, | TH १५,४.५१,६५.१५४,
श्ट १५१५.१५६,१५८
जाल्युत्तर २२.१९० | TATA ४९.
जोव २६,५७ | ATR १२२
afa १०६.,१८४.२५१ | ताव्मयेदोपिका २८५
ज्ञान २,३,४ | ताथागत २२१
WTATHT १६,१५२.१५७.१५८ | सादानय २११,२१५
ल तार्मिख २७४
| ata ५
तच १,१६.४२.,५१,१५२; | TAT १०,१२२
२५०,२६७ तुष्टि २७४
तत्लकौमुदरौ ६२ | तूग्णौग्भाव २६

aul २५,२५२.,२५२ | दूषणाभास १५६
तेजस ७५. | Ba र
लिषुर ४9 | दृष्ट ५,९२
विरूप © | दृष्टान्त QR, LB LS LS Re,
ARTA २०,२१,१७९,१८०, | ३१,४०,५१,९०,१०२.१२२,
२०९ १२५,१३२६,१२८,२४०,१४१,
arya ८१ १४५, १७४,२००,२२०,२६३,
त्वच्‌ 92,53 २९४
द दृष्टान्तदोषं १४१,१४२
ea 94 | दृट्रान्ताभनासं १२६,९४२,१४३;
देन २५२५४ | २०७
दाड्मि २१.१९८ | z २९
टार्णन्तिक १७४,२६३ | देवि ११,१२२
दिश्‌ १०,६१,१२४,१२५ | देवेश्वर २२४
दुःख २४,३२१.२८,४०,४१, | दे २,२,३०,२०८
७७,११९.२५०, २५१, २५२, | देशवन्ध ३९
RYS,ROZ, VOR ATO ATL, | दीष २७,३ ०,२५.०
२८२,२८३,२८५,२९.३ द्रटक ged
दर्दुर Que | द्रव्य २,१०,२४,४०.७४.८४,
टवेचन्‌ २८,२०७ १२४.१२५,२९.०
दूषण ३९,१५२,१६०,१९०, | द्रौण ABR
RR, RER feat १२०,१६४,१६५
दूषणसमथेन १५५ | देष ३८.७७,२७२.२७६,२७५,
दूषणान्तर १९६ रेरे

| २११ |

SIUa Sk
ध्‌ ¦
धश १,२,२,५,६,१८,१९.२०,

ग्‌ १ 3 म्‌ र > र © 9. र भ्र > 8 8, 8 ए 3 ५८,

२,८९.८२, CVE RAR, AAR,

RII, AOR VER VER
BPH ९,५८,९६,१०१,१७९
धास्णा 85,26 25 294,290

fara र्रर
qa ४९.
ध्यान २८,२८,२७४,२७१,
ROT, ROL, RT
ध्वनि २६.१६५
ध्वस्त ग
न |
नमस्कार ४४,४१,४६,8७
नमस्या ४९,५०
नर्‌ १५०
नागरिक २२२,२२६
नान्तरोयक «Ty TO Te eg
न्ास्तिल ९०

निगमन ५१५.८६११४०,१४८) |
१४९११५०.१५१,१९ ४,१९ ९,

द ०० 3 र्‌ o १

| निग्रह २७,१५६,१६२,१८५५

RoR, Roe
निग्रहस्थान १५,१६,१७.२२,
२४,२५.२६,२७,२८.२१,५१,

१ ४ é, १ च Ma १ ध ६ १ १ we 4 १ , ©,

VERT TEM REE, FEO, १९८,
PER, VER, LEB, LES VES,
RES, VEE Roe, QOR VoD,
Ro 4% © OR © GRR ©
निग्रहाभियोमः २०६
नित्य १
नित्यज्ातिः १६८
। नित्यं २९.
| नियोग १००
| नित्यसम १८७
निदेशेन २२,१२६,१२०
निमित्त २.२२,२२,११५.
। नित्रम २८,२८,२७२,२७५,
| १७६
नियमकघा 226 Roo Roe
निरनुयोज्यानुयोग 20,265,
॥
| निरन्वय २६,२६४
। निरन्वयविनाश २६४.

f ३१२ |]

निरयैक २५,१६८.१८७ | न्यायप्रदौप २०४
निरवधि २९३ | न्यायरतर २९४
निरवयव १७२ | न्धायवादिन्‌ १७,६२,१६४,१६९
faafar २५५ | न्यावगास्त YR, APO, REY
निरुपाधि २९२ | न्यायसंग्रद ee
निर्णय १५,५९१,१४८.,१५६ | न्यायसार २८,४१.४२,४४.८६९,
निर्ह RR, २९५
fara 28,240 | न्ययसारटौका Rot
निविकल्यक 2,8,20,02,58, | न्यून २५,१६८,१९९
८५,२२१५,२२६,२४१ | प।
निवारण १५६ | पक्त ५,९६.०) १२,१४,१५.२४,
निशित ५७.८९.९५ | १०१,१११.१८६,२४०
निःयेधस २४,५१,२४९ | पक्षत्रयव्यापक १०
निःखेयसाङ्ग २०२ | पत्तत्रयेकदेशतत्ति १०
निषेध ५०,९९ | पच्च <८,१००
निभेघमुख १८७ | पक्तधश्मता ९८,१४द
निष्म्ति २० | पक्तधरत्व ६,१००,१०१,१०५,
निस्तर २२४ | १११,११२,१४६१४७
नैयायिक ६७,१०६,११६,१९५, | पत्तवचन wee
रत्् | पक्तविपनत्तव्यायक €,१० ४
नेरा २१४ | प्रत्तविपक्तेकदेशहत्ति <,१०
न्याय AY RU VR YR kao, | OATH <, १०,११

१५२, १८४.२०४,२६१५ पत्तसपक्तव्यापक १०
न्यायतात्मश्चदौपिका ४३,२०८ | पत्तसपन्तेकदेणहत्ति १०

[ ३१२ ]

पत्ताभास é
adaenateT €,१०.११
प्रञ्चरूप &
पञ्चवग Aes

USTSIT ५,१५.,९४.८५.९६

१५१,१५२.,१५४.,१५१५.
परी

BR
az २१.२२.२३२
पदात्सक RRR
az २१,२२
agar RG,2099
Ut RAR WY
परतन्ते १५४
परत्व १२.७.१२
परपक्त ७,६,२४
परब्रह्मन्‌ २७५
परम १५
परममन्यायत्व १५१
परमाणु ११,१२.७२,८२,९३,

१२०,१२०,१३१,१२९
परमात्मन्‌ ४२,२५५,२७२,२९४

alana २९
परमेश्वर २८२०६
प्ररलोक ३७

|
|
|

पराजय १६११७

Uta RS

पराथं ५,९२,९३२,९.४,९५

पराद्यनुमान १४७,२३५
परिग्रह १५
परिच्छद २८.६९.
परिणाम ११६
परिणामिन्‌ ८
चघरिमाण २,७४
परिषद्‌ RAVER, १९८७
परोक्ता २२,५२
परौदार ४७,२२७

UTA ५,२९.,२४,.७१.८७. दघ,

८९,१९ ५.,२१०.,२२८.२२२
परोपरेश ५
पय्यनु योज्य २७

प्यनुयौज्योपेक्तण VET Ros,
२०५
पर्यालो चन

Ra
पषेत्‌ १९८
पलल १९ त
पाटच्चर 82
पाप १२०.१२१
पारभवषिक २६९

पारम्मव्ध
पारिशेष्य
पिण्ड
faara
पोड़ा

[ ३१४ |

९9

२६ |

र्‌ ©

२.
रभ.

GAA २६.१६९८,२००.२०१,

ROR
पुनभेव
Guay

१२३५
yaaa
पूरा
पूष
पूरक
पूल्मैवत्‌
पूर्वाचाय्य
at
पौनर्क्य
पौरुषेयत्व
पौव्वाफय
पौष्टिक

२५

२७१ |
पर्ष ८, १२. १७ १ १ 4, १ १०) |

a

९६.१५७ ।

२८,२.७७,२७८
९6, १०६
६५

°द्‌
Rts
२५.१९८
ALS

प्रकरण ४२,४४,५१,५५.११२
BAB १९८ ०३२१४२७०

| प्रकरणजाति १६८
| प्रकरणस्म 822,222,228,
| ११२,१२२,१२३.,१२५.१४८,
|

प्रणिधान २८,४०,२७२,२७४
| “fasta १६०

२०७
प्रकरणसमता RLS
| प्रकाश २,७२्‌
wad >०५,२५
प्रक्जति ५१,६२,११६
प्रत्न र.
| प्रज्ञापति २१५
|
|
|

प्रतिन्ना ५,६,१५,२२,२४,२५,

। 8,89, १०४, १०७, १४७)

| PA VLE VEC Ag

| प्रतिज्ञात ६,२.२८

| प्रतिन्नान्तर २२,२४,१६८,

| १९८२,१८३,१९४

| प्रतिन्नाकिरोध २४,१६८

; प्रतिज्ञासन्चास २४,१५०,१९८.
१९८४

प्रतिज्ञाहानि २३,२८,१६८,
PER VER, REQ, CEB RCE,
Reg Ros

{ ३१९ ]

Do, OR, 98 SY Se C8 Fa,
SASSER CREAR,
RAR RAG RRA RAP, ARE,

२४२,२४८.२९६

| प्रत्यत्तत्व १०
प्रयक्षविर्द RR

| WATT ‘SR, LES
प्रत्यन्ते aenfaag ११
प्रत्यनोक २७४

प्रतितन् १५४
प्रतिदटृष्टान्त RR
प्रतिदृष्ट न्तजति १९९८
प्रतिनियत २०,३०
प्रतिपक्ष १५,१६.१५७,१९६
प्रतिपक्तसाघनदूषण १५५ ।
प्रतिपसि ३०,३१.२२.२३
प्रतिपत्त २१
प्रतिपादक ११५,३१,२२८,२२९
प्रतिपाद्य २८.२२९
प्रतिपिपादयिष्ष ५
प्रतिबन्धकं २४१
प्रतिभाव RE
प्रतिभात ४२,६७ ¦

प्रतियोगिन्‌ ५०,८०.,२२५.२४.४

VA VERA RY,
RE, VLE VIR CWS, १५८}
१८९१ ५ 4 ९9, १९८

प्रतिषेध १७,२१,२३.२४,२६,
६३,१७०

प्रतौकार

प्रतोति Re

WA १,२,४,१,६,२१,२०,
३१, RR, २७, 82, ४८, ५५)

प्रतिवादिन्‌

are

प्रत्यभिज्ना ६०,२१६.२६६,२६७

प्रत्यभिन्ान २७
प्रत्यय RY, BB WS ROS
TATATA १९८
Wana R22
, प्रत्यारम्भरक १५८
प्रत्याहार «BT RE, ROY ROG
प्रदौप २०,२७
प्रधान BLL, VE, RAE
प्रध्वंस २२१४०, १८८
प्रपञ्च २५५
Wald AR
प्रमा २,६९,७०,८७, १२२,
२४९.

WRATH १ ५२.५६७, १ & > g AR ९५

[ ३१६ |

र्‌ १ 3 ae > र ४ 2 र १ ? र > र रे 9

२४, ४४, ४५, ४७, ४८, ४९,

५०, ५१ 9 RR, ५.२, YS, yy, | Wa

ई 4, & ॐ 3 ७ 3 ७ १ > © भर > = ॐ >
१०२,१०८,१२२,१२०,१३८,
१५४,१५५.१५६९१५९,२३०,
रध

प्रमाणशास्न १७१
प्रमाणाभास KR
प्रमाद >,६८,६९
प्रमित ५०६२२३२

प्रमेय २,१०,२४.,४८, ५१, ee,
६९, 9०, १२१, १२२, १२३,
२३२०,२४९.,२५०,२५३

प्रमेयत् €,८,२१,२४,२६५

HAR ८,९१२४,७०,१ १५.१२१,
REG AER

प्रयोजन १५,२७०,२१,५१.२२०

प्ररोह

१६
प्रलय RGR
प्रवाद २४,२४०
nate १ ५१२०,२८,४०,५२;

२५५
प्रंसाताद्‌ १६५

|

प्रसङ्जाति १९८
प्रशङ्धोन्नेयिन्‌ १०८,१०९
Waa १७२
प्रसाद्‌ १५८
ufag १४.३१
प्राकाभ्ब age
प्रागभाव २६८
WAST ४२
प्राणायाम TROY, ROO
प्रात्यकिक ५२.६०
atfa १६.२०,७४,२७०.
: प्रात्तिजाति १६८
प्रा्चिसमा १७५
प्रा्यप्रा्निसम ge
प्राप्यकारि 92
` प्राप्यकारित्व ११५

प्रशस्तपादभाष्व ११५. १२०,
१२५

१६१२१;

प्रसक्त २०.२४

WAF ७, १७,१८,१९,२१,२७),
RE, RE, २०, २१, BR, ४०,
५०, ८१, Lod, १३६, १६७,
१०६,१८ ०,२१७२४१

[ ३१७५ |

प्रामाण्य १८,२९,२१ १५५.,११८,१५८.२१२.२६२;
प्रामाणिक १५ २६५.,२८७
aire १६,१५७,१५८ | ब्रह्मचय्यं २.७५,२७६
प्रियाप्रिय र्य | ब्रह्मन्‌ Bj RE,8o RAW Awe,
प्रेत्यभाव २५० | >६५,२७६१२८०.२ ८६

फ़ | ब्राह्मण १३२३०,१९४,१६५.२९५
फल २,२८,२५०.२६२ a

ee. भक्ति २९
सहिव्यीसि १४८,१५१ | भगवतो २६६
बहुत्रीहि gra | ध २५.५१,२५५.२५६
ara Wo, oR Rey | भटाचाय्य ६१
बाधक १५,२२,४०,२४४ | भरत Res
साधना २५२ । भव ROW RE
बाधा २५ | भागासिद्ध ८,११४,११५.१२७
ara २७ | भाद दभ्र
बाद्लाली ६५ | भाव २१,२२.२१७
बोज १६.२७ | भावुकं १८९
बुदि २१,२२.,२४,२३५,२६,४०, भाष्यकार भप

RRO AVL, RESO ATR | भासर्वन्न RT, BV VI ve Ue

afante Bu | भूत ६२,२६७,२६८
agifza ६२ | भूतान्‌ २५४
वुघ्न RRR | श्रयस्व ४६
बौद ६९,१३६,१२८,१४८; | भूषण go

| ३१८ |

WIVAHTT XE, 8, ey €9
८०,८७
az RR
भौतिक २,६१,६२
at far २७,४०,५९,८७
Fl
aq 29
मतानुन्ञा २७, १६८,२०४
मध्यस्य २४,१८४

मनस्‌ २.१०.,१२,६१,६२,७७
११५,१२४.१२५,१२९,२५०
सरोचिका

र्‌
AA R38
aed ER,O8B
महामोह RO
महायोगिन्‌ ११८
wearer ९६.
महिम २७० |
महेन्द्रसूरि ८६,२०८,२९५
महेश्वर ३५,२८,४८,५२,२५५,

२५६

माणवक RE, REO, AEE
माष्वौ १२०
मानस ७०,७२,२४४

| भिष्यान्नान RAR
| faurqaara २,६६
सिथ्याभियोग २०५

मोमांसक ६,१०६,१०७,११९,
१५१.१८ ५.२२२.२४५

| मौखांसष् २८,२०६
| मोमांसाभाष् ४४
| aa RTE YEE
| ata BL RTL REY
| Fa १७०,२२,२५

सुख्या्थं १६५
| भुसु्तु २८२८०
| मूच्छ Go, ARTY
| मूत्त १७०
। are 29,228
| qaata २६७

। मोत्त २९,४०,४१,२४९.२५१,
| ROR, २०२,२८१.२८२.२८४,
| २८५.,२८६,२६८७, RET REF 5
| मोट 25,80, 002,292,208,
ROY RTB ATTY
& |
aa
यतकार्मावसायिल्न

28
Ro

[ ३१८ J

यमं र८,२७५,२७६ | रसिनो १९८
qa २,८२.८२,८९ | राग २८,२०२,२०७४,२७५
मुक्तिं Rey | राजयुरूष १४
युक्तावद्धा ४ | UPSTART RUB, RER
युगपत्‌ २०१२८५२० | RE VE, RAE, RYE
युतसिद्ध THER REY | BE wea
MA ३८,१५१.८२.२७२,२७४, | कूप २,२,५,९,२२,४०,७५.
२७५,२७७,२८९. रूपित्व १९
योगबल २७ | रेचकं ८,२७७
योगशास्व AIO, ACE | a |
योगाङ्ग RETO | AMM १,७,१२,१७,२९,४९,
योगिज्ञान ४ | ५२,५२,५४,१२५,२४९
योगिन्‌ ५१,७२.८२,८६,१०५, | लक्षण सूत १९२.
१२०,१२४,२१४,२४१,२५५ । लक्षणाः १६५
यो गिप्रत्यत्त॒ २,२,४८,७२.ख८२ ; AS १२५
योग्यला २४,१५४,१८८.२२२, | लविमः २७०
२४९ लघुनेयायिक २२६
योग्यत्व २० | wae २१५
योग ११५४ | लान्ता २६२
द्‌ | | लाभ १६.१५७
र्जम्‌ ११६ | लिङ्ग ५,२७,५२,७०,८९,९.१,
रच्यापुरत | £8, ९५, ET, १४७, १४८
रस २,७६ | २१४.२२५
रसन २,७२५०९,८२ | लिद्गिन्‌ = ८८,९१,८५,२३१

[ ३२० |

लिपि ३४.२१०,२२२,२४७
नौला २२७
लूता २९१
लोक १९,१६६,१७४,१७१,
RAR
लोकिकं ५५. |
व]
वक्तदटोष १४०
वचन्‌ १४,१५,२१,२५.
वचनदोष १२,१४०,१४१.,
वचनविघात १६
वज्रासन R99
वञ्चक २९१४
वट २४
वनचर RRR
जशित्व २.७०
ag Bio
वसतुटोष १४०,१४१
वणे २५,११५
वश्य १८,१९,१७१
वश्यजाति १६८
aaa 26, ROR
वर्यावश्यसम १९,१७्‌

वाकच्ल १६,१९१,१६९२.,१९३२
१९४.१९५.,१६६

वाक्य ५,२५,२६.२८,२१,२२,
AB SUES, LET RAR

वाक्योधस्कार १२१
वाग्देवौ ४३
वाचक २१५,२२ १,२२२
वाचकत्व gua
वाचस्पति २६७
वच्य २२,२१५.,२२१.२२२,

२२३
वाद १५,५१.१५२.,१५३,१५४,
PUY, VUE, LYS १५८, १५९
१६१,२०३
वादित
वादिन्‌ ९,१५.१६,२२,२४,२५,
११९.,१५२.,१५७,१५८,१७५

२०७

वायु RE
वार्तिककार ५८
वासना २५२,२५२,२८०
aries ९.९
विकल्प १६,१८,१९.,२३,२२,

BE, ४.७,५२.८४,१७१,२२५
विकलयजाति ges

| ३२१९ |

विकस्पममं 24,292, 202 | विपरोत ६,२२
faaq RO, LET RoR | विपररोतख्याति ६७,२५५
विजातीय ५८ ! विपरोतव्याश्चि १२,१४०,१४१,
दिजिगोषु १६,१५२,१५८,१५९ | १४२
विजिमोषुकया १५,१६,१५२, | विषरोतान्वय २०७
१५७.२०२ विपयथय १,२,१८,२५,२८,२९,
विन्नान ४०,२८६ | ५१५.५६,६६.६८,९१,२७४
वितर १५५ | विप्यीस २५१९८
वितर्डा १६.५१,११५०,१५८, | विप्रकृष्ट २,५
१५८.,१६०,१६१ | विप्रतिपत्ति १,२,१५.१६.२२,
विदमान-सपक्त्‌.विपत्त १० ५८,६०, १६९११९०, १९९
विदा ८४ | विप्रतिपन्न १५.,१२६,१५०,
विधाठ ay | रर
विधान yo | विभाग REAR, VAL
विधि ६२.९८ | विमभे ५८
विधिसुख १८७ | विब्य १५
विनाूत १७१ | विक्त कद
विनाश २६ | विरुद ७,९,१२,१५,१११,
विन्य १७९ | ११८,१२१,१२२,१८ ४,२०७,

fat ६,७,१०.११,१००, | २५७
VOR LoD ULV LAB Avo | faasfanamfay =< eer

विपन्तव्यापक ego | विरुडविशेष्धासिह ८,११य
विपक्षसपरत्तेकरैशदन्ति १० | विरूदाव्यभिचारिन्‌ १२.१२२,
विप्रकरेणठत्ति €,१० १२५

a

| ३२२ |

विरोध १८,२०,२१,२२ | विषाणं २०
विवाद ६,२२,२४,२६,४०, | बौतराग १५,१६,१५२,१५०,
१२७, १५६ | श
fata Bo,89,25g AATIMHAT १५,१५२.१५४,
विबेकख्याति go | १५६,२०३
विवेकिन्‌ ge | वौरासन २७७
विशिष्ट २४ | व्रत्ति ६.२०
fay १८,२०,२४,५५,९ ०, | वदि २७९
१२५, ARBRE ० | मेद॒ १०,२,०४१०२,११०.
विशेषगुण १,८,१०.११,.१२५, | १६४,१६५.१८५.२१४१२१५,
RER | २१६,२१७
विशेषण ३,२४,७०.८०.८१, | वैगुख २१२
८१,८६,८९,९० | THAT १५,१८,१९.३०,२२,
fanaa २२, - RE, VFB, ABW, We
विशेषणासिद ८,११४,११७ | वेधपजाति १६
विशेष्य २,२४,७९८,८०,८१.८५ | वेघ्मादृश्टान्त १ २८,१४०,१४९
विशेष्यासिद = 228,229 | aaar fanaa १४७
विश्व ८ | qumiteretm १२.२६,१२७,
विषय २,२४,२५,२६,२७४१, | १३८
७०,२९८.२११.२६० | वेघम्मरीदाहरपाभास 22,282
विषयत्व १०,२९१ | वेधर्मममीपनय १४,१४५,१४६
विषयविषयिभाव २८० | वेराम्य ३८.२८०
विषयदिषयिसम्बन्ध २९१ | anton QTR

विषयिन्‌ ४१.२१९ व्यक्त ११६

[ are |

व्यति

व्यश्च

व्यञ्जक ३०,४१५ FE, VARS,
Res

+ व्यतिरेकं ५,१२.२६,२२,६१,

२०,९१, १०५, १२७, १२८,

२२६
२४८

व्याकरण aes

व्यापक १५,६,७,२७.+८९,२०,
EYRE

व्यापकत्वे ५५

TINT २३

व्यापिका &

sata ULB, YB, ST Cee 0,

<२,१०१.१०२.१२६, १३८;

PRE, VSO LBA UAB Ro’,

RPE AIS RAE AL, AYO,
Res

AT <१,१०१

व्धाप्यतत्तिछ् ६,१०१

` SAA g,9

व्याहति g

व्यास ८४,२९४२

। व्यासङ्ग २७

| व्योम RB

aa २७६

व्रात्य BS FEB EY

श |
शक्ति २७४

VBR LIS, LOR Rok RVG,
REG ARZ RIB 2S
व्यतिरेकदृष्टान्त oe eae
व्यतिरेकव्याप्ति १०७.१०९,
१२८,१४१,१४४,२६३
व्यतिर्यकन्‌ €९,१००.,२७०
व्यधिकरण ११४ |
व्यधिकरणासिद्र ७,११४
व्यपोह YERTR
व्यभिचार ४५,४९,९८०,६७,
११८,१२४.२१५
व्यभिचारो ८२्.८्ट |
व्यध विशेषणासिद्ध ८,११७
व्यधंविशेव्यासिद ८,११६
aes "
MARSH Yo
व्यवसा
ग्यवहार

ट्र ४ ao

f २२४ |

WE १,२,११,१८, १९.२१.२२, | गेषवत्‌

र. & १२९.) र्‌ 2 3 र १ + 2 ५ > भर a, q १ >

७१,७८१८ ०८ ८, RIA, |

PRR, FAV, VOI AOL, ARR,

२१८,२१९,२२०,२२३,२२४, ! शति

९९.

शोक २३५,२५४
अवण ७
शुत १६९६
२५,१२०,२५४,२५५

२२०,२२१,२२२.२२२,२२४, | AYA २,२०,७२,७८,८०,२१९

२२५.२२७,२४१,२६८
शब्द्‌ टोषवजेन ११५
शब्ट्पुनर्क्त RE Ree
MAT २४,२५,२६.२७,२५०, |
RA |
शरौरिन्‌ +
शस 8 88 Bs Be Yo Rod
WTR ८५,८७.२११
प्राान्तिकं RRR VEG
TIT ¢
प्रास्त १४,१०.२१५,४८,५५.,
VOR RVR
शास्राभिज्न १४०४
गिव २८ ,२०४,२८०.,२८ १
faz ९९१२
शुक्तधन्धत् १४
दधि 2े८,२७६
AAG RRR RRO

a |
ana २५१
संख्या २,२,२२.२४,७४.७७
BAT २,२३०.,२१,२२,२२,८४,

८५,२२२,२२६, RAY, ARE,
RRE,AReARZ ARES
HRT HAT २३०
BM २०,२१,२२.२२३,२२६

२२७,२२८,२२९,२२०,२२२,
२२४
संटद्क PUB, RYO LLL
dnfaaa QRE RAG
: संप्रदाय १९५
संबन्ध २१,२२,२२,२४,४१
संयम ROR
संयमन २.७७
संयुत २४
सयुक्तससबाय २

[ ३२५ |

संयुक्तसमवेतसमवाय र |
संयोग |
OBE, १२९, २९१५; २४५,
ABE AL? |
ITT |
संवाद्‌ २१४ |
संवेदन ४ १,७२
संशय १,२,४८,५१,५२,५३,
५५,१५६९,५०,५८.५९,६०,६१. |
4%, ९४, ६५, ९९; €9, ९८, |
Pha RRO
संगयज्ञातिं ` १६८
संसार २५,२९,२८,२९.,४१, |
१२२,२५४,२५८,२७४१२.७५,
QTR, AoE
संसारिन्‌ २५५,२५८,२७२,
नट्ट |
संस्कार २०,२५.,१६४,२२१, |
२५२,२६२,२८२ !
संस्कारकं २१८,२२० |
संस्का २०,२१९,२२० |
संस्थिति १५४
संस्मृति २४४ |
संदहति २२२ |

ATA २१.२१०,२१५.२२६,
RAS RRS RARE AVYS
सजातीय As
र
१०,४२,६२, ११६,
सत्य २८,२७६
साव RAV
सन्तान ११५.२६९२.,२६२,
२६९४,२८२,२८७
सन्ताप २५
सन्दिग्ध ९०,२१५.२२८
सन्दिग्धविशेषणासिद्ध ट

सन्दिग्धविशेष्यासिद्च ८,११७,
a

सन्द्ग्धिसाघन १४.,१४२.१४३

सन्दिग्धसाधनाव्याद्त्त १४,१४४

सन्दिग्धसाध्य १३.१४२

सन्दिग्धसाष्यसाधन १४४

सन्द्ग्धिसाध्याव्याहत्त 8,282,
१४४

सन्दिग्धास्रय १४,१४३.१४४
सन्दिग्धासिद् ८,११७
सन्दिग्धीभय १४,१४२

| ३२६

सन्दिग्भोभयाव्यादत्त १४,१४४ , समाधि

सन्देह १२.
सन्ध्या २८२७६ ,,
सज्ञिकषं २,७७,८१
सन्निधि ROTARY
सन्निप्रात ४

a qa ६ ५<,€ 2 9 3 १ g 5 १ ६ 9 भ्‌ १ >
१००,१०२,१०३,१०४.१०१५,
११२,११३.,२४०

` समानतन्त

1
Re, २९, र्‌ Be,

२७२, २०४, R94, RET,
RE, २८०

१५.४

Walaa aT ५८,५९
समोकरण १७,१६७
ससुदाय BBR
ससुटायिन्‌ २४२

सपन्तविपन्तव्यापक १० `
सप्र्त्बिपक्तेकटेगतरत्ति १०
सपत्तव्यापक १०
खपक्तेकरैगतत्त gue
सभापति १६.१५७, १५८
सभ्य २७ ,
समय २९,२४,१५८.२१०,
२४७, १४८
समवाय

२,२४,४१,७२,०४,

ॐ भ्र 5 8 ह 3 9 ॐ 3 >) € 3 bas ° > = १ 2: ठ र्‌ 3

१२०,२१५.२४१५,२४६.२९ ०, |

२८१

समवायिन्‌ ६<,८१,२३९,
२४०

समवेतसमताय रे

THA >२४,२१४,२१५.२१७,
२४७

सम्बन्ध २,२,२१५
सम्बन्धिन्‌ 2
सम्भव २०,२२,२२२,२४२
समभवत्‌ १७
सम्यक्‌ १,२.५,१२.२६९,२९,
é é SIR, F9
` aa ५६
सभ ने
WAT १४,२५,४२,५१,२५१..
२५६
सवज्नत्व २१२
सवेतन्व १५४
सवपक्षव्यापौ gas
सन्वैवित्‌ ७

{ ३२७५ |

सविकल्यक २,२०,२०.७२, | साधनममघेन Quy
BY TY Fs, VBL साधनसामान्य च्‌
afaafaat AWARE | सधनाभास १४५,१५६
सहकारिन्‌ २०,४१५,२२५,२४१ | साधनाच्ाहत्त १२,१४०
सहस्रात्त २२३.,२२४ ` साधम्य १५.१८, १८१२६,
सहेतुकं ९४ १३२७,१४२.,१४५.१७०
सद्य १७९ | साधब्यजाति १९८
सांख्य ५१,६२.,६२,११६,१५४, | arian १४७
RYE, ROB । साधञ्मयवैघन्यसम १६९.
सां ख्यसप्तति २७४ ; साध्धय्रसम १७०
साक्तात्‌ LO | साधम्रदादरण १२.२६.१२७
APATITE ऽर | साघमर्रोदाहरसाभास १२,
साच्तिन्‌ २४,१९.४ | 282,282
साद्य ८ | साधर्मीपनय १४,१४१५,१४६
साजात्य ९२ | साध्य Y,€,9, 24,25, L222,
माटश्य २०,२२,२७,२२५ २२,२५,४०८९,९ ०,८१.९४
साघक्र १५,१७७ | ९६,११८,१२३
साधन १,२,५.६.१४.१५.१६, | साध्यजाति १६८
२००२५.२८.२९,२५.,२६,५२; | aaa १८
८९,९०,९ १,८२.८ २,९४.९५, | साध्यविकन १२.१२९

१२६.१४५.१५२,१५२,१५४, | ANAM LTE, VOL, VR,
१५१,१५९.१६०,१८७.२६३ | १७३
साधनत्व ५ | साध्यसामान्य ५
साधनविकल १२.१३९ | साध्याव्याहत्त १२,१४०.१४९१

[ ars |

सान्तर ‘OQ

सामथ्ये ३१

सामान्य २,५.२२.२६१५५.९ ०,
<< ११४.१२०१२९ ०

सामान्यत १६.१७.१६१,
EB, REY
सामन्यतो ZF ५,९२९३,
९९.,१००
स(मान्यव् ६,८,९,११४
सामान्यव्याप्ि २६,९२,२५ॐ
सामान्धाभाव ५
साक २९,२००
सावधिक REQ
सावयवं १८,१७२्‌
सावयवत्व २१,२७१द्‌८ |
सास्रा १६६
साहचय् ८७
fazaraa २१,१८न्‌
सिदसाध्यत्वे gee
सिदान्त १५,२८,२२,५१, १५४,
१५९,२०६,२२६९

सिडि ७,२०,२२,२५,२१.२७४
qq २,६ १२; 2 8,2 ५, ४ ५ शर

|

RAR, RYE, ASR, AE AREY,

REG, RER
सुगत १०२
सुरा १२०,१३२१
सुरेश्वब २२२

सूल >२०,२१,२२.,२२,५१,५५,
EB EWS!S LIL PRR VU,
१५८ PGS VES, १८६, १८८;

REE, RRO
सूत्रकार «=O 98 £9 248,

१५८,२२६&
सूलकषत्‌ <८,१४८.,१५०,१८१
सूत्रविरोध Re
| aaa २७६
ea २९.२७
| efe eeu
सोपाधि २८९२
सोम २१५

४१, OD, TR, ११६, २५९१, `

सोमवंश १४,१४२,१४२,६४४

सौख्य २८६

सौगत १०१

स्थाप्रना १६

स्थल ठ्‌
2

ay ROE

समशन २,२,७३,७8,७६ | हान ३२४, ३५, PE RYO,
स्पाशन ऽ | २५२,२८३

स्फटिक २७,२९६ | ita ४२
स्फोट bas | डतु ¥ 8,9, 22,09, 26,22,
ACT २,२६,२७.,६८,२२४ | २१,२२, २४, VY, GE, o>,

स्मृति २०,६०,१२०,२२२ <९,९८्, €<, १००, १०१,

स्व प्रत्त ७,२७,२३ १०४,११०,१११.११२,११४,
स्व्यच्छसाघन १५५ ११९.१२१५,१३२३७.१४२, १४८,
स्वभाव १,२,५.२२.८्८,९०,८द्‌ १८२१२००.२०१,२१७

Be ४,५० | Saq १७.१८
म्बरूपासिद ०, ११२,१२८ | Saqaria १८६
सगं १४,२८,६४.६८,७१,८८, | हेलन्तर २४,१६८,१९ २,१९.५,

१०६९,१४४ १८ €
स्रस्तिका २८,२०७ | SATA अ, २२, 2B, २८,
स्वाध्याय २८,२०द२,२७४ | Rl, AR, १००, ११०११९१.
स्वाय ५,८२,९२०८४.९५५ । ११२, १२९, १३४, १३५,
खार्थानुमान १४७ १५६१ VES, LEB, Rod,
ZI

२.० 8, २१५, २२०
2a २४,२५०,२५१,२५२

दस्तिप्रतिहस्तिन्याय १६०

Aho ! Shrutgyanam