वि = हि * ~~ 7 क ^ s | क a ' ` +, 4 . ५ 7 | क 7 1 [1 » ’ ’ शै ह, त ^ च = J ध 7 न् । . 4 ह ५ ५ . ¥» , 7 व ह चै i > 4 # # * ee च ॥ + ¥ . e - ४ क क - r ~ ५ 7 J 7 : ~ 7 नि > : वि > ॥ ५ » छ । ‘ = 1 1 4 , 4 ् . त + A # ध 7 7 * , ॥ 7 ज # = a 4. f na ~ ह ( * ॥ @ § =~ » . 2 = f 7 uF 4 +, ५ . ae nf) के : A 1 ( ‘ % . “ on ३ १ oy 7 न » ~ e = * Oy a * कि + )' ~ ‰ सू 8 - ss ~ १ = ¢ 7 ~ >.> ४ wv # R's J । : + ~ # ७ 7 ~ #, . + Se AS - | त चि = _ “ ° च ‘et ॐ fas ~ + < र 4 ° ध 7 ॥ >& ~ र . ए वि च + ky 4 7 rr Fe ५ i % > , = ति - 2 . Sy 1 ५ = . 7 - ‘. च ‘ we + ४ oh - > : 7 भ 7 > ति # = ~ e ५ , ॐ j नि >? o # - 4 a 7 . ’ wn ति [ ध >
BIBLIOTHECA INDICA;
COLLECTION OF ORIENTAL WORKS PUBLISHED UNDER THE PATRONAGE OF THE Hon. Court of Wirectors of the Last Envia Company, 4ND THE SUPERINTENDENCE OF THE
ASIATIC SOCIETY OF BENGAL.
Epitep sy Dr. E. Roer.
Vou. X.
श्रोविग्रनाथकविराजविरवितं साहित्यदपणं नाम अनङ्कारशाखरं 1
THE SAHITYA-DARPANA
MIRROR OF COMPOSITION,
TREATISE ON LITERARY CRITICISM ; BY
VISWANATHA KAVIRAJA.
THE TEXT REVISED FROM THE EDITION OF THE COMMITTEE OF PUBLIC INSTRUCTION,
By Dr. E. ROER. TRANSLATED INTO ENGLISH,
BY AU JAMES ए. BALLANTYNE, LL. D. |
CALCUTTA : PRINTED BY J. THOMAS, BAPTIST MISSION PRESS. 1851.
५.५, 19 ग न स ^ BIBLIOTH
REGLA | NACE "571९
CORRECTIONS.
Or THE TEXT:
¥ पं ॥ | w
é १९ नं श जं टः
€ te Wt मं €
। 4 Re न ९९ न te
Qe ९ तज wa fantasy नं १९ मृरूषाठः याथ नाद् पिमाऽभिथा ॥
१९९ ९४५ तात्कत्म्यं तात्कको
१९ © BAT gage
Re ९ भरति wy प्रति ““ wrsf
Re १९९ मापिभविष्- नं ४४ मलपाठः चित्यारम्ब बन. = मानाऽप्यत्यन्ना ZUIts: 1
re ९९ नं ४४ wiafcafata |
Or THE TRANSLATION :
+ 9, +, 14, instead of Agneya read Agneya. » 8, + 1, instead of SivA read Siva. » 19, + 34, tnstead of Kérya read Kavya.
ADVERTISEMENT.
Some account of the work here offered to his notice may be not unacceptable to the reader.
Among the Sanskrit texts printed at Calcutta under the authority of the General Committee of Public Instruction, there are two works the titles of which are given in English as fol- lows :—
“ Kdvya Prakds'a; 8 treatise on Poetry and Rhetoric by Mamata Acoargya. (1829).”
^ Sdhitya Darpana ; a treatise on Rhetorical Composition by Vis'waNATHA Kavirasa. (1828).”
The Kavya Prakds'a—the “ Illustration of Poetry,’’—con- sists of a number of metrical rules (kdrikd) interspersed with comments and illustrative examples. The rules are founded on the Aphorisms of VAmana, who owed his knowledge of the subject to the divine sage Buarata. The Séhitya Darpana— the “ Mirror of Composition’’—also has memorial verses us its text; and the rules are frequently illustrated by the same examples as those employed in the earlier work. Both works are held in high esteem; but that of Vis’'wanatHa—the more recent and the more copious of the two—is generally admitted as the standard of taste among the learned Hindus.
Of the etymology of the term Sdhitya two explanations are offered. According to the one, it is dcrived from hifa ‘ benefit’ and saha ‘with,’ because a knowledge of it is beneficial in all departments of literature. The other, with less appearance of
iv Advertisement.
reason, explains it as denoting the sum total of the various sections of which the system itself is made up.
The term Rhetoric, as employed to denote the subject of a treatise of this description, is liable—according to our view of the division and denomination of the sciences—to an objection the converse of that to which we hold the term Logic liable when employed to denote the all-embracing sphere of the Nyaya philosophy. In the Sahitya we have but a part and the least important part of what, according to Anistotle,* belongs to Rhetoric. In order to attain its specific end of convincing or persuading—between which we agree with Mr. Smart in thinking that there is more of a distinction than a differencet —Rhetoric does not hesitate to avail itself of the graces of language which gratify the taste; but in the Sdhitya, “ taste” (rasa) is all in all. The difference between the political history of India and that of Greece or Rome so obviously suggests the reason why eloquence, in the two cases, proposed to itself ends thus different, that it would be idle to do more than allude to it in passing.
The Sdhitya Darpana is divided into ten sections—of lengths varying. from eight or nine pages to eighty or ninety, The first section declares the nature of poetry. The second treats of the various powers of a word. The third treats of taste. The fourth treats of the divisions of poetry. The fifth discusses more fully one of the powers of a word adverted to in section second. The sixth takes particular cognizance of the division of poetry into ‘that which is to be seen,’ and ‘that
* The main consideration being that of Argaments—ra 3 4AAa xpocOjKar—* but the rest mere out-work.”’ Rhet. B. 7 ९. 1.
¶ ^“ That common situation in life, Video meliora proboque, deteriora sequor, proves indeed that there are degrees of conviction which yield to persuasion, as there are other degrees which no persuasion can subdue: yet perhaps we shall hereafter be able to show that such junctures do but exhibit one set of motives outweighing another, and that the application of the term persuasion to the one set, and of conviction to the other, is in many cases arbitrary, rather than dictated by a correspondent difference in the things.’’ Sematalogy—p. 175.
Advertisement. v
which is to be heard.’ The seventh treats of blemishes. ‘The eighth treats of style. The ninth treats of the varieties of composition resulting from the blending of styles, and the predominance of one or other of them. The tenth and last treats of embellishment. To the subject of this tenth section the Kuvalaydnanda of Aryayya piksuita, with which the stu- dent usually commences, confines itself.
According to established custom the Sdhitya Darpana opens with an invocation. The author then proceeds to say that as his work is ancillary to poetry, its fruits can be no other than those which poetry bestows. These are de- clared to consist in the attainment of the four great objects of human desire—viz. Merit, Wealth, Enjoyment, and Salva- tion—which, “by means of poetry alone, can be obtained pleasantly even by persons of slender capacity.” Salvation, it is to be remembered, or liberation from the liability to being born again, is the reward held out to its followers by each of the various systems of Hindi doctrine. Even the Grammarians claim for their own art (—more than was claimed for the kindred Grammarye of the Dark Ages—) the power of leading the soul to bliss;* and it is scarcely to be wondered at that the poets should contend that the goal might be gained, as surely as by any of the more rugged routes, and much more pleasantly, by the “primrose path” of Poesy. Poetry is to conduce to this by setting before its votary such examples for imitation as that of Rama, and for avoidance as that of R4vana, and so training him up to virtue. After showing how all the four great objects sought after by the wise have been at various times obtained through conversancy with poetry, our author gravely disposes of the objection that the possession of the Vedas renders the study of poetry with such
* According to the Grammarians—‘‘ A single word, perfectly understood, and properly employed, is, alike in heaven and on earth, the Kdmadhuk'’—the marvel- lous cow from which you may ‘milk out whatever you desire’’—including, of course, final emancipation if you wish it.
vi Advertisement.
views superfluous, by asking where is the wisdom of seeking to remove by means of bitter drugs an ailment that can be cured with sugar-candy.
Having established the importance of Poetry, he proceeds to determine what it is that poetry consists in; and this he de- cides 18 ‘ Flavour’ (rasa).* Between this and the VedAntic con- ception of the Deity, he does his best (in his third section) to make out a parallel, which the reader will be the more likely to understand, if he have some previous acquaintance with Vedantic speculations.
It is worth noticing that the notion of reckoning metre among the circumstances that constitute poetry is not even hinted at by our critic. The fact that the learned of India are accustomed to put into verse almost all their driest treatises— on law, physic, divinity, &c.—affords a ready enough explana- tion why the accident of metre should not be mistaken by them for the essence of poetry. Their test of poetry, (under which title, as we shall see, they reckon “poetry in prose”—gadya kdvya), coincides pretty closely with that specified by Whately as the test of “good poetry,’ when he says (Rhet. p. 344,) —‘‘The true test is easily applied: that which to competent judges affords the appropriate pleasure of Poetry, is good poetry, whether it answer any other purpose or not: that which does not afford this pleasure, however instructive it may be, is not good Poetry, though it may be a valuable work.” The Arch- bishop goes on to say, “ Notwithstanding all that has been ad- vanced by some French critics, to prove that a work, not in metre, may be a Poem, (which doctrine was partly derived from a misinterpretation of a passage in Aristotle’s Poetics,) universal opinion has always given a contrary decision. Any composition in verse, (and none that is not,) is always called, whether good or bad, a Poem, by all who have no favourite hypothesis to maintain.” The pandits furnish ap- parently an exception to the universality of this dictum, for if
* Vakyam rasdimakang kévyam—see p. 10.
Adcertisement. Vil
you wish to astonish a pandit, you have only to ask him grave- ly whether, for example, that terse metrical composition, the Nydya compendium entitled the Bhdshd-parichchheda is a poem. If, in holding it to be as far removed as anything well can be from poetry, he goes on a “ favourite hypothesis,” it is because the notion of an opposite hypothesis probably never occurred to him.
In the 2d chapter (on the various powers of a word) the explanation of some of the terms is rather curious. ‘“‘ Let that ‘Indication’ (says the author) be ‘ Superimponent’ which makes one think of the identity with something else of an object not swallowed (by that with which it is identified, but expressed along with it). That ‘Indication’ is held to be ‘ Introsuscep- tive’ which makes one think of the identity with something else of an object swallowed—not expressed but recognised as it were within that with which it is identified.” For ex- ample—“ The horse—the white—gallops:” here “the horse” and “the white” mean just one and the same thing, and both terms are exhibited; but the same sense would be equally well understood (by a jockey, for example, to whom the horse was notoriously “the white”—or “the dun”—or “ the chesnut”—) if the sentence were briefly ‘The white gal- lope.” Here the “white” has swallowed the “horse,” and the case is one of “ Indication inclusive introsusceptive founded on Notoriety” (riughdvupdddna-lakshand sddhyavasdnd.) This classification of phraseology may serve to illustrate a passage in the “ Poetics” of Aristotle, which Mr. Theodore Buckley (of Christ Church) concurs with Dr. Ritter in condemning as spurious. The passage occurs in the 21st chapter, where, in speaking of metaphors, Aristotle, as rendered by Mr. Buckley, says ^ And sometimes the proper term is added to the relative terms.”? We incline to regard the calumniated passage as genuine. Let us see. Aristotle goes on to remark “TI say, for instance, a cup has a similar relation to Bacchus that a shield has to Mars. Hence, a shield may be called the cup of Mars,
viii Advertisement.
and a cup the shield of Bacchus.” Now, it seems to us that if the following proportion—viz.
Cup: Bacchus:: shield: Mars
were not present to the mind of the hearer, then (to use Mr. Buckley’s words—on a kindred passage in the 11th chapter 3d Book of the Rhetoric—) “ with a view to guard the metaphor from any incidental harshness or obscurity” the proper term may be advantageously added—making what our author calls a case of the ^“ Superimponent”’ (sdropd.) Thus, had Aristotle followed up his remark by a special example, we should have read “The cup—the shield of Bacchus’—‘“ The shield—the cup of Mars.” According to the Hindu phraseology, when we omit the proper term and say “ The cup of Mars,” then, (through Indication Introsusceptive) the cup has swallowed the shield— which latter, nevertheless, 1s discerned within the other by the eye of the intelligent.
From the chapters of the Sdhttya Darpana which treat of Dramatic Poetry, many interesting extracts have been given by Professor प्र, प्र, Wilson in the Introduction to his “Select Specimens of the Theatre of the Hindus.”
J. R. B.
Benares College, 5th January, 1851.
PREFACE.
THE present edition of the Sahitya Darpana has been prepared from a copy of the first edition of the same with the corrections and emendations of the Pandits of the Sanskrit College in Calcutta, and of a MS. in the Library of the Asiatic Society (No. 156 of the Sanskrit Catalogue) containing the text, and also the commentary by Ram- charana.
The rendering of the Pracrit and the explanation of obscure passages in the original are taken from that commentary. I have added to this edition a list of the authors and works, mentioned in the text, with a reference to the passage, where their names first occur, and also an index of the technical terms, which, it is hoped, will be found useful in a work like the Sahitya, abounding as it does with the definitions of the school.
a = ~ ~ ^ = =” 0 5 ^ क = ५८ Rl el
Digitized by Google
e3 Stantsuintioth &
MOXCHEN
THE MIRROR OF COMPOSITION.
SALUTATION TO GANES‘A!
Cuaprern 1.—The Declaration of the Nature of Poetry.
Ar the beginning of his book, desiring the unobstructed completion of what he wishes to begin, he [i. e., the author—commenting on his own metrical treatise—] makes his address to the Goddess of Speech, because in the province of Eloquence it is she who is the constituted authority.
Text.
Invocation. 1.—May that Goddess of Language, whose radiance is fair as the autumnal moon, having removed the overspreading dark~ ness, render all things clear in my mind !
CoMMENTARY. a. As this book is ancillary to Poetry, by the fruits of Poetry only can it be fruitful :—therefore he states what are the fruits of Poetry :—
Text.
। 2.—Since the attainment of the fruits consisting of The subject de- : elared by impli- the class of four [i. e., the four great objects of human desire—viz., Merit, Wealth, Enjoyment, and Libera- tion|—by means of Poetry simply, is possible even in the case of those of slender capacity, therefore its nature shall be now set forth.
CoMMENTARY.
a. [The allegation in the text is borne out by facts]—for it is notorious that the fruits of the “class of four” Aave been attained by means of the counsels, as to doing and forbearing to do [respectively] what ought to be done and what ought not to be done, deduced from Poetry—(to the effect] that ^^ ०06 ought to do as Rama and the like,
B
2 The Mirror of Composition.
not as Révana and the like.”” And it has been said—“ Addiction to good Poetry produces sagacity in regard to Merit, Wealth, Enjoyment, and Liberation, and [it produces also] fame and favour.” Further— [to explain these assertions severally ]—the attainment of Merit through Poetry [may take place] by means of the laudation of the lotus-feet of the divine Naéréyana. That this is the case is notorious, from such statements of the Vedas as this one, viz. ;—* A single word, properly employed, and perfectly understood, is, in heaven and on earth, the Kdmadhuk—([the cow from which you may ‘milk out whatever you desire.’]”? And [as for] the attainment of Wealth—(that this may take place by means of Poetry] is established by the evidence of the senses [for we see men make money by it] :—and the attainment of Enjoyment (is possible] just by means of Wealth. And [finally—by means of Poetry] the attainment of Liberation (may take place) through the scrutinizing of the fruits [—at best but transitory—] of Merit arising from it (—i. e., arising from Poetry, as above explained— and to be relinquished on being found to fall short of Liberation—] or [Liberation may be attained] through the possession of conversancy with statements conducive to Liberation [—such as are to be met with in sacred poems like the Bhagavad Gitd).
The praise of 5. [And justly may this pursuit be commended Poetry. above others,} for, from the Scriptures and the Insti- tutes of Science, by reason of their insipidity [or dryness,] the attain- ment of the ‘class of four’ (§. 2.) takes place painfully, even in the case of men of ripe understanding; whilst, simply from Poetry, again, by reason of its producing a fund of the highest delight, the attainment takes place pleasantly, even in the case of the very tender-minded.
An objection e. ‘But thea—(some one may here object]—since answered. there are the Scriptures and the Institutes of Science, why should men of mature minds take any pains about poems f”’—this too is not proper to be said [in the way of objection—for, truly,] when a disease, curable by bitter drugs, happens to be curable by candied sugar,—in the case of what man, having that disease, would the employment of candied sugar not be most proper ?
व, Further—the excellence of Poetry is declared also in the Agneya Purdna—thus—‘'In this world to attain to be a man is hard, and there very hard to attain is knowledge; to attain to be a poet there is
The Mirror of Composition. $
bard, and very hard to attain there is [poetic} power.”” And again— “ Poetry is the instrument [in the attainment] of the ‘ class of three’ [—viz., Merit, Wealth, and Enjoyment,—see §. 2]”. And in the Vishau Purdaa [it is declared)—‘ And the utterances of Poetry, one and all, and all songs,—these are portions of Vishnu, the great-souled, who wears a form [composed] of sound.”
e. [By the word] “therefore” [ the text—see §. 2—is meant} “for that reason’’—(and by the word] “its”’—*of Poetry.’”? The nature thereof—[or what it is that Poetry consists ef ]—is to be set forth:—and by this [i. e., by the statement, in the text, that the natare of Poetry is about to be set forth,] has the subject [of the treatise—viz., Poetry—] been [by implication, and hence all the more ingeniously, | propounded
The definition ^ Im regard, then, to the question—“ of what— Peg Be the Jeaving everything else apart—does Poetry consist ?” objected to. a certain person [viz., the author of the Kdvya Pra- kés!a)—says—“ This [—i. e., Poetry—] consists of words and लढा ings faultless, with Style [see Chapter 8th]—and, farther, [even though] undecorated.”” This requires some consideration—as thus :—if the agreement be this that the nature of Poetry belongs to that only which is faultless, then (look at the following speech of Révana, in Bhavab- hati’s drama of the Viéra-charitra.|—
‘For this indeed is an utter contempt of me that there are foes [of mine at all], and amongst these this axchoret, too! He, too, even here [in my own island of Ceylon] slaughters the demen-race! Ha! Doth Révana live? Fie, fie, [my son—thou] conqueror of Indra! what [avail is there} from Kumbhakarpa awakened [untimeously from his six months’ slumber—zgigantic ally though he be]—or what from these (my own score of brawny) arms that in vain swelled with (the pride of carrying off | the spoils of the poor villages of Heaven ?” —
First objection [If faultlessness, I say, were essential to Poetry, to the definition. then] the nature of Poetry would not belong to these verses, by reason of their being tainted with the fault termed “ non- discrimination of the predicate’’—(see Chapter 7th:—for the ex- pression “in vain” is faultily mixed up in a descriptive epithet ap- plied to the subject—the ‘‘ arms’”—whilst the speaker really intended to my “how vain are now these arms that then did swell’’}. On
B 2
4 The Mirror of Composition.
the other hand he [the author of the Kévya Prakds'a] admits that the easence of the highest Poetry is Suggestion [which—see Chapter 2nd —the example above-quoted presents in abundance—for the speaker does not really entertain any doubt of his being himself “ alive,” whilst his making a question of it suggests in a lively manner his astonishment ;—nor is he speaking of a literal ‘anchoret’? when he contemptuously indicates by that term the hero Réma who had been dwelling in banishment in the forest ;} hence the definition has the fault of ‘‘ not extending’’ (to cases which it unquestionably ought to include].
Acompromise = ‘‘ But then [some one may say] a certain por- rejected: tion is faulty here [i. e., in the example under §. 2, J.\ but not, again, also the whole ;’’—[now] if [we were to apply the definition with this qualification] then [see what would happen]—in what portion there is a fault, tbat [portion] urges that the case is one of not-poetry ; in what [portion] there is Suggestion, that [portion] urges that the case is one of the highest poetry ; hence, being dragged in two opposite directions by its two portions, it would be neither one thing nor another—poetry nor not-poetry.
hk. Nor do such faults as unmelodiousness (see Chapter 7th] mar only a certain portion of a poem, but quite the whole (if any part of it]—that is to say—when there is no damage to the Flavour [see Chapter 3rd,] it is not admitted even that these are faults; else there could be no distribution [such as the recognised and unquestioned one —see Chapter 7th—of faults] under the heads of “the invariably a fault” and ‘the not invariably a fault ;’’—as it is said by the author of [the work called] the Dhwani—‘ And the faults, such as unmelodi- ousness, which have been exhibited, are not 80 invariably: they have been instanced as what must be invariably shunned when the sentiment of Love is the sole essence of what is poetically figured (or suggest- 60]. Moreover, were it thus—(i. e., were it the case, as your view of the matter seems to imply, that a fault is always a fault,} then the nature of poetry would have very few objects [of which it could be predicated }—or [probably] would find place nowhere, from the exceed- ing unlikelihood of faultlessness in every respect.
Asecondcom- 7% ^ But then [some one else may say] the ne- Promise rejected. ative particle is employed [in the definition §. 2, f.
The Mirror of Composition. 5
not absolutely, but] in the sense of ‘a (४८८१९. = If it were so, then, as {on this interpretation] the statement would be this—that ‘ Poetry consists of words and meanings a little faulty,” (this absurdity would follow, that} the name of Poetry would not belong to what [words and
meanings] are {absolutely} faultless.
_ Seeond obj jec- Jj. Granting the possibility (that Poetry may con- dares inthe def. sist, as alleged in §. 2, %., of words and meanings] nition. when “a little faulty”’—if, [I say, it be 80,] still this is not to be mentioned in the definition of Poetry; just as, in the definition of such a thing as a jewel, one omits such a circumstance as its being perforated by insects—(that circumstance not tending to constitute anything a jewel, though it may not cause it to cease to be regarded as such,|:—for such circumstances as its perforation by insects are not able [I grant you] to repel a jewel’s claim to the name of jewel, but (the effect thereof 18] only to render applicable to the case the degrees of comparison. In like manner, here, such faults as unmelo- diousness (render applicable such terms as “‘ superior” and “‘inferior’’ | in the case of Poetry: And it has been said [by the-author of the षषम] ‘‘ The nature of Poetry is held to reside even in faulty {compositions} where taste &c. are distinctly recognised, in like man- ner as (the character of a jewel, or the like, is held to belong to] such a thing as a jewel perforated by insects.”
A third objec- k. Moreover [in the definition under § 2. ^] the ४०० application of the distinction [conveyed in the expres- sion | ^“ with Style” to words and meanings is inappropriate—[as is prov- ed] by the fact of its having been declared by him [the author of the Kdvya Prakds'a} himself, that the Styles are properties of the Flavour (or sentiment] alone [and hence not of words or their meanings], by means of such [unmistakable expressions employed by him] as this— viz., “ which [Styles] are properties of the Flavour [or sentiment), just as heroism and the like are [properties] of the soul.”’
Acompromise ९, . If [some one should yet argue, saying,] ‘‘ This न apt ted oe [employment of terms objected to in § 2. k.] ४ appro- rejected priate, because there is here a metaphor (the expression “words and meanings” standing for the Flavour}, since these [viz., the words and meanings] are what reveal the Flavour (or sentiment] ;’— even that way it [the definition] would be unfitting. To explain :—
6 The Mirror of Composition.
these ° words and meanings,”’ which he chooees to regard as constita- ting Poetry, there either is Flavour or there is not. If there is not, then neither is there the possession of any property thereof—since the pro- perties of anything [—and there is no dispute that Style is a property of the Flavour—] conform ([—as regards the being present or absent—] to the presence or absence of that [whereof they are the properties]. If {on the other hand] there ts—then why did he not state that distinc- tion thus—‘ [words and meanings} possessing Flavour’ —since other- wise there is an unfitness in [predicating}] the possession of the pro- pertics thereof? If (in reply to this, you contend} ‘“ That is under. stood [—for, by predicating the presence of properties, one of course predicates the presence of the subject of the properties—},’’ then [I repeat that] the proper course was to say ‘“‘[words and meanings] with Flavour’ and not “with Style ;” for no one, when he has to say “ The regions possess living beings,”’ says ‘“‘ The regions possess those that possess heroism and the like’—([although the possessors of heroism and the like are of course no other than living beings}.
Asecondcom. * ^ But then [some one, in defence of the defini- Promise in re- tion in the Kdvya Prakds'a, may further contend,} In gard to the third objection reject- saying ‘words and meanings with Style,’ the aim was श to state this—that in Poetry there are to be employed those words and meanings which develope [some one of the three varieties of | Style’—if [any one does urge this—then I say} No {[—this defence will not avail—] for, in the case of Poetry, the pre- sence even of words and meanings which develope Style, is a cause of ita elevation only [—§ 5.], but not the cause of its essence—([and we are not enquiring what Aeightens Poetry, but what te Poetry} ;—for it has been said [by the author of the Dhweni, whose authority the author of the Kévya Prakds'a never questions |—“ words and meanings are (merely] the body of Poetry, and Flavour and the like its soul [or essence }.””
१. The Styles [or qualities of Elegance, Energy, and Perspicuity,— see Ch. 8th—in respeet of Poetry, as mentioned in § 2. X.] are like he- roism and the like [in regard to men :—and 80, to carry out the parallel between what is signified by the terms that will be made use of in this treatise and the corresponding things relating to men, it is to be un- derstood that] Faults [see Ch. 7th] are like one-eyedness and the like ;
The Mirror of Composition. 7
Modes [see Ch. 9th] are like the particular dispositions of the mem- bers (of the body]; Ornaments [see Ch. 10th] are like bracelets, ear-
A 4th objec. Tings, and the like. Hence that also which he says ac {[—see the definition of Poetry quoted under § 2.61 viz., “and, again, (even though] undecorated’’—I reject—for [—to state his meaning without ellipsis—} he means to say ‘‘ Everywhere, when ornamented—and sometimes even when no ornament appears— {faultless} words and meanings constitute Poetry’”—([and, I say, I must reject this} because here, too, (as well as in the case referred to under § 2. m.] embellished words and meanings, as regards Poetry, serve only to hewghten it
Another defi- 9 For this reason I reject also the position of the nition rejected. anthor of the Vakrokti-jtvita, viz., that “ Equivoque is the life of Poetry,” because equivoque is of the nature of ornament— [and hence not the body even—much less the soul or essence).
p- And as for what he (the author of the Kévya Prakds’ a} instances {as exemplifying his assertion that there may be Poetry] ‘‘ sometimes when there is no obvious ornament’’—(viz., these verses, |
‘ For there is that very husband who gained me as a girl, and those same April nights, and the odours of the full-blown jasmine, and the bold breezes [wafting perfume] from the Naucleas,—and I too am the same :—but still my heart longs for the sportive doings, in the shape of toyings, under the ratan-trees on the banks of the Reva :”’>—
—this requires some consideration—for here [where we were told that there was no obvious ornament] it is plain that there is that du- biously mixed ornament [to be described in Ch. 10th] which has its root either in the description of an effect without a cause [—the lady describing herself, not as regretting, but, .as longing for what she had already possessed—-whereas possession annihilates Jonging|—or in a cause without an effect ([—the lady having sufficient reason for १०६ longing—while she yet speaks of herself as doing so*].
* It is but fair to mention that, in the Kdvya Pradipa, a commentary on the work containing the definition which our author persecutes so perseveringly, it is remonstrated that if there be no other ornament in these verses than that which it required so much ingenuity to detect, then it was not so very great a mistake after all to instance the verses as being without ‘‘ obvious ornament,’’
8 The Mirror of Composition.
Other similar 9% For the same reasons I reject such definitions as definitions ob- [that involved in the following verse of the R4jé Bhoja acorn: in his Saraswati Kanthdbharaxa,—viz.,| ‘‘ The poet, making Poetry—i. e., what is faultless and possesses Style, embellished with ornaments, and having Flavour—wins fame and favour.’’
A definition ”: ‘And as for what the author of the Dhkwani says admitted with a —that ^^ the soul of Poetry is Suggestion” —what does 9 = he thereby mean? Is it Suggestion in its three-fold aspect—(1) as regards the action, (2) as regards embellishments, and (3) as regards the Flavour and the like,—that is the soul of Poetry ? Or is it only that which takes the shape of Flavour? Not the first— for then it [—i. €.» the definition of Poetry—] would improperly extend to such things as enigmas (—where more, no doubt, is suggest- ed than is uttered]. But if the second [is what he means to assert— then] we say ^° Agreed.”
Obdjectionsto 5. ‘‘But then [some one may object, to the defi- the proviso re- nition with our proviso,|—if Suggestion be the soul foe of Poetry only when it is in the shape of Flavour and the like—then, in such cases as (the following—viz., ]
«**My respected {mother-in-law} lies here; and here I myself. While it is day, observe this; and do not—O traveller, since you get blind at night [like other people afflicted with night-blindness]—lie down upon my couch [mistaking it for your own)’ ’”’—
{[—in such eases as this—the objector may ask—] ‘‘as there is the suggestion of actions only [—the speaker here intending to suggest the traveller’s doing the reverse of what she saye—] how (on such terms] can you apply the name of Poetry to ¢his 7” If [any one asks this]—-we say that here also [—whilst we admit that there ts Poetry—we admit it] only because there 18 a semblance of Flavour [—and the semblances of Flavour, as we shall have occasion to declare further on—see § 3. ©, —are admitted to constitute Poetry ;—and there is here the semblance of the Flavour of Love—a sentiment real only where legitimate—] for otherwise [—i. €.» if we admitted the foregoing to be Poetry without shewing that it had any reference to Flavour] then there would [by parity of reasoning] be Poetry in the proposition ^^ Devadatta goes to the village’”—from its being understood that there is [here also) some- thing suggested—in the shape, viz., of his being attended [as a gentle-
The Mirror of Composition. 9
man usaally is} by his followers. If [you say] “Be it so” [—that the expression °< Devadatta goes to the village” ts Poetry, on the strength of the unqualified definition given by the author of the Dkwani—then I say} No,—for I will allow the name of Poetry to that only which hes Flavour.
Concurrent ४, For the aim of Poetry is, by means of giving a testimonies cit- sugar-plum (in the shape] of the enjoyment of Flavour, ed, + ९ $
—in the case of princes and the like, averse to the Scrip- tures and the Institutes of Science, with very tender minds, and proper to be taught,—to inculcate the practising of what ought to be done and the forbearing from what ought not to be done,—[and this it aims at effecting by inculcating] thus—‘‘One ought to act like Réma and not like Rdvana’’—as has been declared even by the an- cients. And so too it is stated in the Agneya Purdna—viz.,— In this [Poetry] which is rendered first-rate by skill in words, Flavour alone is the 0/2." Also by the author of the Vyakét-viveka it is said —‘*(As to the fact] that the soul of Poetry—(meaning by the soul that in respect of which everything else is something subordinate} —is Plavour and the like—no one has any difference of गाणा. 8o also the author of the Dhwani says—as for instance,—“ For not merely by narrating—‘ Thus it fell out’—is the soul of Poetry compassed ;—for that (—viz., the mere narration of events] can be effected even through Histories* and the like [such as the Mahdbhérata—which histories, though in verse, are not held to be poems].”
Objections ४, ^ But (some one may object—if Flavour is the
essence of Poetry—] then some flavourless (—e. g., simply narrative—] verses in the composition will not be Poetry (—and thus the difficulty will recur—see § 2. g.—as to whether the compo- sition, as a whole, is poetry or not-poetry ; ]’’—if (any one argues thus, then I say] No—for, as we allow that words, themselves tasteless, have a flavour when included in tasteful verses, 80 [do we hold that] those (verses which may, in themselves, be insipid] have a flavour through the flavour of the composition itself [in which they- are embodied]. And as for the customary application of the term Poetry to those [separate copies of verses] even that are without Flavour, in
* So Aristotle—Poetics, Ch. IX.—says, ‘‘the history of Herodotus might be written in verse, and yet be no less a history with metre than without metre,’’ &o. ९
10 The Mirror of Composition.
consideration of the presence of such letters [—see Ch. 8th—] as give rise to [some of the varieties of | Style, and the absence of faults, and the presence of ornaments—that is merely a secondary (not a strictly technical] application of the term, {which has come into use} from the [superficial] resemblance (of such verses] to poetical compositions which do possess Flavour (and which alone are Poetry in the strict application of the term).
Other defni- ८, 4४ as for what Vdmana says [in his Aphor- tions objected isms}—that “The soul of Poetry is the Mode’ [—or me Diction—see Ch. 9th]—it is not so:—for a Mode is a species of disposition—and disposition consists in the arrangement of parts—and the soul is something different from that. And as for what has been said by the author of the Dhwani—that ‘A Sense commended by the intelligent—, whicb, it has been settled, is the soul of Poetry,—of this [i.e., of such Senses] two kinds are men- tioned, named [respectively] the express (or literal] and the under- stood [otherwise than literally]”—(the allegation, I say,] here—that the soul [of Poetry] can consist of an express Sense—is to be rejected, by reason of its contrariety to his own declaration [quoted under § 2. r.J—viz., that ^ The soul of Poetry is suggestion” [—see § 10].
w. Then what, after all, ४ Poetry? To this it is
The author’s own definition replied (as follows] :— of Poetry. Text 3. Poetry is a Sentence the soul whereof is Flavour. CoMMENTARY.
a. We shall declare [in Ch. 3rd] what it is that Flavour consists of. Flavour alone [—the text declares—] is the soul (of Poetry]— essentially the cause of its life—since it is not admitted that, without this, anything zs Poetry.
6. [The Sanskrit word for Flavour—viz.,] the word rasa, by
regular derivation, (from the verb ras ^" ६0 taste or
Pehl re. relish,’?) signifies ‘what is tasted, or relished.” In न the this [1. €.» under the term raga] are included the in- complete Flavours, and the semblances, &c. thereof
[—which will be treated of in Ch. 3rd). Among these, then, [we The first de- may have} Flavour (complete as well as real] as [ex-
cour proper. emplified in the following verses—viz., ]
The Mirror of Composition. 11
५८ Perceiving that the house was empty, having arisen very gently from her couch, and having for a long time gazed upon the face of her husband counterfeiting sleep, having confidently kissed him,—then seeing his cheek quiver, the girl, with face downcast through modesty, was long kissed by her laughing lover.”
For in this example there is the Flavour [or Sentiment] called (to distinguish it from the love of separated lovers] "^ love in union.”
The second ¢- Incomplete Flavour [is exhibited] for example oer ies ee (in the following verses] of the great minister, manager ing its fall de- of the questions of peace and war, Réghavdnanda :— प **To the limit [only] of whose [lowest] scales [when incarnate as the Fish} the ocean reached; on whose [६०10186] back [rested] the globe of the world ; on whose [boar’s] tusk the earth {was upheld] ; on whose {man-lion] claws the lord of the sons of Diti [expired] ; in whose footstep [as the dwarf Véamana) both worlds [found their measure as he traversed each at one step]; at whose rage [as Pa- rusaréma] the bands of the Kshattras (melted away] ; on whose arrow [98 Réma] the ten-faced [Ravana met his death); in whose hand [as Krishna} Pralambésura [expired] ; in whose contemplation (as Buddha] the universe [melted into its proper nothingness] ; on whose sword the race of the evil-doers [will perish when the tenth incarnation shall take place] ; to Him, whoe’er he be, all hail!”
In this example [the Flavour of ] love—its object being the Deity— is an incomplete Flavour [—seeing that the Deity is no fit object, for instance, of those tendernesses, &c., which belong to the Sentiment of Love proper—avy more than a son, against whom one may feel angry for a moment, is a fit object of those hostile attacks in which Anger proper naturally vents itself, and the description of which conduces to reproduce, in Poetry, the Sentiment itself in its completeness. }
wis thea Ac: d. The semblance of Flavour [is exhibited] for ex- gree, or the ample [in the following verses]— =< pte « Accompanied, in one flower-bell, by his loved mate, fally developed the honey-bee drank [nectar] ; and the black deer, with न his horn, scratched the doe, who, at the touch, bent down her eyelids.”
For since, in this example, the Flavour of “love in union” (—§ 3. 6.] is located in the lower animals, there is a semblance of that Flavour
© 2
12 The Mirror of Composition.
{which is regarded as reel when it occurs in mandind] ; And so of others [—for, having exemplified the three-fold variety of -poetic emotion in the case of one of the passions, it is unnecessary to exemplify it in all.)
ग ae: e. Then, again,—in Poetry, of what nature are fined general. faults [—which we do not consent—see § 2. f.—to
j regard as destructive of Poetry|{ To this it is replied (in the following half of a line which completes the half-line No. 3.]—
Text. 4. Faults are depressers thereof.
ComMMENTARY.
a. Unmelodiousness, incompleteness in the sense, &c., [operate depreciatingly on Poetry] through the words and meanings—as one- eyedness and lameness (operate depreciatingly on man) through the body ; and [70 the second place} such [faults] as the mentioning of things calculated to excite emotion [—see Ch. 3rd—] by their own names (bluntly, instead of suggestively,—these being faults} which depreciate the Flavour which is the soul of Poetry (not mediately, like the former class of faults, but} directly, as idiocy [depreciates directly the soul of man—both of these classes}, are called [in the text] the depressers of Poetry. Special examples of these [various faults] we shall mention (in their proper place—viz., in Ch. 7th]
Style, & 6. Of what nature are the Styles, &c., [which were "नकी general- alluded to under § 2. f.)? To this it is replied—
Text. 6. Styles (—Ch. 6th—] ornaments (—Ch. 10th—], and Modes (—Ch. 9th—], are called the causes of its elevation.
ComMENTARY.
a. Styles (or qualities—as already remarked under § 2. £4.) are (in regard to Poetry) as heroism, &c., (in regard to the soul of man}. Ornaments are (to the language of Poetry] as bracelets, earrings, &c., (to the human figure}. Modes, throngh [their application to} words and meanings, are a kind of arrangement of parts (leading to different varieties of Poetry), as, through the body, (man, by different muscular arrangements, may have the symmetry of a Hercules or that of an Apollo.) Elevating {as they do} the Flavour simply which is the soul
The Mirror of Composition. 13
of Poetry, these are (not incorrectly] called the heighteners of Poetry [for this rises, of course, with the Flavour, of which it consists).
6. Although the Styles here (—spoken of in the text—) are the pro- perties of the sentiment, (—and how—it might be asked—can they be heighteners of it when they are nothing separate from itself ?—] yet the word ‘Style’ is employed here, by synecdoche, for "^ the words and meanings which develope Style ;” and hence what is declared 18 this— that words which develope Style are heighteners of the Sentiment, as was said before [—see § 2.m.]. Special examples of these (—i. e., ef ornaments, &c.,—) we shall mention [in the proper place}.
€ 8० much for the “ Declaration of the Nature of Poetry’’—the first chapter of the ‘Mirror of Composition,” the work of the illus- trious Viswanétha Kavirdja, that bee of the lotus-feet of the divine Nérfyana, the pilot of the ocean of composition, the best of guides on the road of (ingeniously poetic] Suggestion, the jewel-mine of the poet’s finest utterances, the lover of that nymph (embodied in) the Eighteen Dialects [employed in dramatic composition—see Ch. 6th—] minister of the peace and war department.
CHAPTER II. Toe DecLaRATION oF THE NaruneE oF a SENTENCE. (Having declared—§ 3—that Poetry is a kind of Sentence, and the meaning of the term Sentence being as yet undefined,] he declares what a Sentence consists of.
Texr. A. ‘Sentence 6. Let a Sentence mean a collection of words pos- क sessing Compatibility, Expectancy, and Proximity. ComMMENTARY.
a. Compatibiity means the absence of absurdity in the mutual association of the things [signified by the words]. If the nature of a sentence belonged to a collection of words even in the absence of this {compatibility of the things signified), then (such a collection of words as} ^“ He irrigates with fire’’ would be a sentence (—which it is not here held to be ;—fire—and everything but water—being incompatible with irrigation).
14 The Mirror of Composition.
७. Expectancy (—‘‘ the looking out for’ some other word in con- struction—)]) means the absence of the completion of a sense ; and this [absence of a complete sense] consists in the listener’s desire (on hear- ing the word] to know {something which the other words in the col- lection will inform him of—if the collection of words ६ a sentence}. If the nature of a sentence belonged even to that [collection of non- inter-dependent words) where this expectancy is a wanting—then such [a collection of words} as ‘‘ cow, horse, man, elephant” would be a sentence.
c. Proximity means the absence of an interruption in the appre- hension (of what is said}. If there could be the case of a sentence even when there is an interruption in the apprehension, then there would be a coalescence (—into one sentence— } of the word ‘ Deva- datta,”’ pronounced just now, with the word “goes” pronounced the day after.
d. Since expectancy (§ 6. 5.) and compatibility (§ 6. a.) are properties, the one of the soul, and the other, of things ;—it is by a figure of speech that they are here (—i. e., in the text § 6.) taken as properties of a collection of words.
Text. 7, A-collection of Sentences is a Great Sentence.
ComMMENTARY. a. Only if this (Great Sentence too) possess (the requisites men- tioned in § 6—of ] compatibility, expectancy, and proximity. TExtT. 8. Thus is a Sentence held to be of two kinds.
CoMMENTARY.
a. ‘Thus’’—that is to say, inasmuch as it may be a Sentence (see § 6] and inasmuch as it may be a Great Sentence (see § 7.)
6. And [if a justification of this employment of terms be required] it is said [by Bhartrihari in his Vdkyapadtya) ^ Of Sentences, com- pleted as regards the conveying of their own meaning, when put to- gether, there becomes further, through their being viewed under the relation of parts and whole, the nature of a single Sentence.”
c. [To give examples] of these (two kinds of Sentences), there is the Sentence simple—as [in the verses given at length under § 3. 6.
The Mirror of Composition. 15
—viz.—] ^“ Perceiving that the house was empty, &€.” The Great Sentence is such (a collection of sentences) as the Rémdyana (of Va4l- miki), the Makdbhdrata (of Vyésa}, and the Raghuvans'a {of Ké4li- désa].*
d. It has been stated [in § 6] that a collection of words is a Sen- tence. (But the question remains) then what is the criterion of a word? Therefore he says :—
Text. Definition of | 8. A word means letters (so combined as to be] the term word. suited for use, not in logical connection (one part with another—] conveying a meaning, and only one.
CoMMENTARY.
a. As (—for example—] “jar” [is a word].
6. By (the expression employed in the definition] suited for use” the crude form (in which a vocable appears in the Grammar before receiving its inflection) is excluded {from being regarded as a word }.
e. By (the expression employed in the definition] “not in logical connection” [the exclusion is effected) both of Sentences and Great Sentences (which—§ 8—consist of letters, and are suited for use, —but which, as their parts are connected in sense, are not to be denominated ““words’’}.
d. By (the expression employed in the definition) ^^ only one” (the exclusion is effected] of sentences containing a plurality of words inter-dependent (—see § 6. 5.—yet not excluded by the limitation under § 8. ¢., which refers only to words in logical connection, with- out ellipsis; while, by the present exclusion, a collection of words not in logical connection but yet, when the ellipses are supplied, inter-de- pendent, 18 debarred from being regarded as a ‘‘ word’’).
e. By (the expression employed in the definition) “conveying a meaning,’ (the exclusion is effected) of (such unmeaning combinations of letters as) kachatatapa (—which is an unmeaning combination of the first letters of the five classes of consonants).
* Compare Aristotle—Poetics, Ch. xx.—*"‘ But a sentence is one in a two-fold reepect ; for it is either that which signifies one thing, or that which becomes one from many by conjunction. Thus the Iliad, indeed, is one by conjunction.”
16 The Mirror of Composition.
J. By “letters” [in § 8) it is not intended to speak of a plurality, (—for a word may consist of a single letter).
g. In that (—i.e., ina ^“ Word’— what meaning may reside, is next to be considered).
Text.
9. The meaning (that may belong to a word) is held to be three-
fold—viz., Express, Indicated, and Suggested.
ComMMENTARY. a. The mature of these [three Meanings] he next The three pow- ers of aword— States :— Denotation, In- Text.
0 10. The Express meaning (vdchya) is that con-
veyed to the understanding by the (word’s} Denota-
tion (abhidhd) ;—the [Meaning) Indicated (lakshya) is held [to be
conveyed] by the (word’s] Indication (/akshand) ; the [meaning Sug-
gested (vyangya) is held to be conveyed) by the (word’s) Suggestion (vyanjand). Let these be the three powers of a word.
CoMMENTARY. a. ‘These’ (—i. e., the three powers] Denotation and the others.
D ; Text. enotation the leading powerof 11. Among these [three powers of a word) the
+ primary one is Denotation, for it is this that conveys to the understanding the meaning which belongs to the word by con- vention [which primarily made it a word at all).
Se ComMMENTARY.
ventional force a. (How one learns the conventional meaning of 14 is words may be illustrated ४0०5 :-] On the old man’s
saying—when giving directions to the middle-aged man—‘ bring the cow,’’—the child, having observed him (the man to whom the order was given by his senior) employing himself in bringing the cow, determines, first that ^ ४16 meaning of this sentence was the fetching of a body possessing a dewlap, &c.”’ and afterwards, through the insertion and omission [of the portions of the sentence ‘“‘bring the cow” which he as yet understands only in the lump) in such {other sentences heard by the child] as ‘fasten the cow’— ** tring the horse’—he ascertains the convention that the word “ cow”
The Mirror of Composition. 17
shall mean “‘the thing with a dewlap, &c.,” and the word “bring”’ shall mean “ fetching.”
6. And [this—§ 10. a.—is not the only process by which the conventional meaning of a word may come to be known—for] sometimes (the meaning of a word may be gathered) from the utter- ance of familiarly known words along with it—as in this example— viz. ^ [0 the bosom of the expanded lotus the honey-maker drinks honey” —[where the hearer, knowing that bees drink the jutces of the lotus, infers that it is the bee that is here called the honey-maker, and that the juice of the lotus, extracted by the bee, is called honey). .
८, Sometimes (the conventional meaning of a word:is learned) from the instruction of one worthy (of confidence])—as {when such a one declares} ‘‘ This” (—pointing—suppose—to the animal—) ‘is what is denoted by the word horse.”
d. And it is that power of a word which conveys to the under- standing the conventional meaning without the tntermediacy of any other power of the word that is called here (—in the text § 11—} Denotation
Pour-fold Di- Text.
vision of words + । a sa teapace’. Of 12. A convention [whereby the express meaning of
what they de- a word is settled] 18 accepted [by men among them-
mre selves} in regard to Kinds, Qualities,. Things, and
Actions.* | cs CoMMENTARY.
Kieds. a. [By] a “Kind” (—or geous—is meant] the
nature of a cow and the like [which resides} in the
[particular] body (called) cow and the like—(and in virtue of which the thing is a cow or the like]
त ४. [By] “ Quality” (is meant) a settled habit of a
thing which is a cause of making a distinction (between
one thing and other things of the same genus) :—for [the qualities)
white, and the like, difference such a thing as a cow from its congeners
—such as a black cow. |
c. Names of ‘ Things” are those that denote a
a single individual—es Hari (—the name of the god
* These four.are the Categories of the Hindu grammarian. D
18 The Mirror of Composition.
शप], Hara [—the name of the god Siva], Dittha, Davittha, (and other proper names].
d. ‘Actions’ are habits of a thing (not settled, as qualities are—see § 12. 6.]—but in course of accom- plishment—such as ^^ cooking’”’ [—which is the habit of a thing whilst in progress towards being ready for eating] :—for, what is denoted by such a word as ‘ cooking” is the collection of proceedings, from first to last, such as the putting on (the pot with the rice to boil] and ulti- mately taking it off (the fire} again.
e. For only in respect of these (four—§ 12.—) distinguishing characters of all individual cases (that call for the employment of words] is a convention made, and not in regard to individual cases themselves—lest there should befal the fault of endlessness [in the fabrication of words}, or of vagueness [inasmuch as—to use the illus- tration of the Kdvya Prad{pa—if, in assigning to such and such indi- viduals the name of “cow,” we made no convention as to the generic character of the individuals, then water-jars would lay claim to the name as fairly as any cows not specified individually].
J. Now “Indication” (—the second power of a word—see § 10 —is explained].
Actions.
Text.
Indication 13. Where the principal meaning [of a word —see § what power ofa 11—] is incompatible (with the rest of the sentence more: —see § 6. a.—] this power of Indication is commu- nicated (to the word], whereby another meaning (than the express one —yet] in connection therewith, becomes apprehended, either through Notoriety [of the employment of the word in some particular second- ary sense) or through a Motive (—discernible in the connotation—for using the word rather than some other word which would have merely denoted the thing expressly}.
CoMMENTARY.
८, The power by which, in such [an expression] as ^, The impetu- ous Kalinga,” a word, such as ^" Kalinga,” incompatible [with the epithet ‘‘impetuous’”—if taken]in its own sense—such as that of a particular country (on the Coromandel coast], causes one to think of [not the country, for instance, that the word denotes, but] the men, for instance, connected therewith ;—and [—to give a second example—
The Mirror of Composition. 19
the power] by which, in such [an expression] as ‘A herd-station on the Ganges,”’ a word, such as “the Ganges,” incompatible with the matter in question [—here, viz., the actual site of the station of herds- men—J] inasmuch as the thing that it denotes is in the shape, for instance, of a mass of water [on the surface of which the herdsmen could not have built the huts of which the herd-station consists], causes one to think of something connected with itself by the relation of proximity or the like—such as the river’s bank,—éhis power of a word—communicated to it [ § 13]—other than the power which (—to use the language of some—] belongs to it naturally, or which is not {[—to use the language of others—] that given to it by God—([this second power it is that] is called Indication.
Two sources 6. In the former [of the two examples under § 13. : 1 tele a.} the reason [why the word denoting the region of Notoriety, and Kalinga has the power of indicating the inhabitants of १० that region] is ‘‘ Notoriety” [see § 13.],—the fact, simply, of its being familiarly known [that the name of the region ts employed to signify its inhabitants]. In the latter of the examples, the * Motive” [—see § 13.—for using the word ‘‘ Ganges” when we really mean ‘‘ Sank of the Ganges’’} consists in this, that it causes one to think of the extreme of coolness and purity [pertaining to the Ganges itself] which would not have been thought of from the exposition of (the same matter in the shape of the expression] ^ A herd-station on the bank of the Ganges.”
Why the ९" If a word were, without a reason, to indicate sources of the whatsoever has any relation (to that which the word power of Indi- व cation require denotes], then there would be an excessive influx (of to be specified. ali sorts of associated ideas—everything in the world being related in some way or other to everything else—], hence [in the text—§ 13—] it is stated that this [power of Indication] arises “either through Notoriety or through a Motive” [—the ordinary relations furnishing which latter are specified under § 17. ९.1].
Alleged = in- d. But some [(—among whom is the author of the stances of Indi- Kérya Prakds'a—}] instance the expression ‘‘ Expert in cation rejected. business” as an example of [the power of Indication, arising—see § 13—from] “ Notoriety.” What they mean to say is this —that the primary meaning (of the word kusala ‘‘expert’’ |—that,
D2
20 The Mirror of Composition.
viz., of ‘‘a gatherer of sacrificial grass’’—from the etymology kusam 04८४ ^“ who gets sacrificial grass’’—being incompatible with the matter in question [—viz., ‘‘ business’’}, causes one to think of the sense of ‘*expert” which is connected (with the primary sense of ‘“‘ the gatherer of sacrificial grass’) through the relation of a similarity of character in respect of the being a person of discrimination [—which the gatherer of sacrificial grass must be, elee he could not tell one kind of grass from another}. Others do not accept this [view of the matter], for {according to the view which these prefer) the primary meaning of the word kus/ala] is simply that of ‘expert’ —notwithstanding that the sense of “gatherer of sacrificial grass’ might be gathered from the etymology :—for, the reason for the (technically recognised] ety- mology of words is one thing [—viz., the convenience of the Gram- marians, who must find an etymology, however far-fetched, for every word that is not a radical—), and the reason for the employment (of a word] is another [—viz., the fact of the word’s having, by convention, such a denotation as the speaker happens to have occasion for]. Ifthe primary meaning [of every word] were that which is to be gathered from the etymology, then in the example “The cow sleeps’ also there would be “° Indication’’—because [when speaking of the animal] even at the time of its sleeping [and therefore lying still], one makes use of the word go “ cow,” which word go is formed by the affix do put after the root gam ‘to move’’—according to [the direction of Pénini—viz. ] ‘‘gamerdoh”’ [i. e., ‘‘let the affix do come after the root gam, and the word go ‘a cow’ will be the result’’].
Indicationdi. ¢- He next states the distinctions of this [power of
vided into in- Jndication]. clusive and in-
dicative. Text.
14. The primary meaning’s hinting something else Premera (which is required in addition] for the establishment of a logical connection among the things [and not a mere grammatical connection among the words] in the sentence—let this, when [the primary meaning] itself also is taken in, be called
therefore inclusive Indication (upddéna-lakshana).
CoMMENTARY.
a. Inclusive Indication, where [the source of the power—tee § 13.
The Mirror of Composition. 21
b.—is] Notoriety ;(is exemplified in such sentences] as “The White gallops ;’’—and where [the source 18] a Motive—in such as ‘‘ The Lances enter.”’ For, in these two cases, by ^ white” and “ lances,’’ and the like, which, from their being things inanimate, cannot alone have a logical connection, as agents, with the actions “ galloping” and ‘“entermg,”’ with a view to the establishing of this [logical connection among the things expressed in each sentence], ‘‘ horses,” ‘‘ men,”’ and the like, connected with themselves [1. e., with ^^ white” and ‘‘lances’’ | are hinted [—so that we understand ^ The white horse gallops,” “‘ The
Indication ine कष्टाः with lances enter’”]. In the former [of the two clusive—twofold cases exemplified], as there was no Motive [for speak- — ० ing, for instance, of the horse 88 white—which term
hints nothing beyond the whiteness,—the source of the Indicatory power in the expression 28] Notoriety (—the horse being necessarily well known as ‘‘the white” by the person to whom the remark was intelligibly addressed]. In the latter [of the two cases exemplified], the Motive [for speaking, for instance, of ‘‘lances’’ instead of ‘‘men with lances”] was [४0 direct attention to], for in- stance, the extreme denseness of the (phalanx of] lances. And in these cases the primary sense also (§ 13.) is taken in [—for the white- neas accompanied the horse in its gallop, and the lances accompanied the men who entered with them]. But in [simply] indicative Indica- tion there is implication only of something else (—to the exclusion of that which indicates]. Such is the distinction between the two (kinds of Indication] ; and it is this [first kind] that is spoken of as “ the use of a word without abandonment of its sense.”
Text.
Indication in- 15. The abandonment of self, with a view to the dicative defined. establishment of the logical connection of something else with something in the sentence—this, since it is the cause of an indication {and of nothing more] is indicative Indication [or Indica- tion simply ]—(lakshana-lakshand).
CoMMENTARY.
a. For instance—‘ The impetuous Kalinga,” and ‘A herd-station on the Ganges’’ [—see § 13. a.—are examples of Indication simply ]— for, in these two [examples], the two words ^ Kalinga” and ‘ Ganges” give themselves up (—sacrificing their own sense—of a region and 8
22 The Mirror of Composition.
river—| for the purpose of establishing, in logical connection with the things in the sentence, ‘a man” and ‘“‘a bank ;” or [we may have in- dicative Indication in such a case] as [the following—addressed to one who had injured the speaker—viz., }
° Much benefit have you done :—how is it to be expressed? Bene- volence alone has been exhibited by you, Sir. Acting thus ever, O friend, may you be happy therefore for a hundred years.”
Here, in order to establish, in logical connection with the other matters in the sentence, ^ injuries,” &c. [which are what are really meant to be spoken of —], the words ^ benefit’’ and the like give themselves up [and stand, ironically, for injuries and not for benefits at all]. In this example, there is an incompatibility in the primary meaning [of the words ^^ kindness,”’ “happy,” &c. ;] since it speaks of blessings &c. for an tnjurer. The relation [between what is here in- dicatory and what it indicates] is that of conxtrariety [—the mode of Irony—], and the result is [this that] the excess of injury [is under- stood to be complained of and imprecated]). It is this [kind of Indi- cation] that is spoken of as ‘the use of a word with abandonment of its sense.”
Text.
16. These, further, are severally twofold, through वि नी Superimposition (dropa) and Introsusception (adhya- fold Indication yasdéna) into the Super- imponent and CoMMENTARY.
क Introsuscep- a. ^“ These’—i. e., the aforesaid four kinds of In-
i dication—(see § 13, 5. and ९].
Trext.
17. Let that [Indication] be Superimponent which makes one think of the identity with something else of an object not swallowed [by that with which it is identified, but expressed along with it}. That [Indication] is held to be Introsusceptive (which makes one think of the identity with something else] of an object swallowed [—not ex- pressed, but recognised as it were inside of that with which it is iden- tified}.
COMMENTARY.
a. (Thus, then, first, we may have] Superimponent Inclusive Indi-
cation [§ 14] the source [of the power—§ 14. a.—] being Notoriety :
The Mirror of Composition. 23
—as (in the following example]|—‘ The horse—the white—gallops.”’ For here the horse, the possessor of the quality ‘‘white,’—in the shape [of the unsuppressed term ‘‘horse’’—and hence] of something “not swallowed” [§ 17},--18 thought of as identical with the colour ‘white’ which iuheres in it :—([that is to say—‘ the horse” and “ the white” are understood to mean here just one and the same thing].
b. ([Secondly, we may have Superimponent Iaclusive Indication—§ 17. a.—] the source (of the power—§ 14. a.—] being a Motive :—as [in the following example ]—‘‘ These—the lances—enter.’’ Since the pronoun denotes the men bearing lances (—who—see § 14. a.—are denoted also by the word “lances” }—there is here a case of the Su- perim ponent.
e. [Thirdly we may have] Superimponent Indicative Indication, [¶ 17. a.], the source being Notoriety [§ 13. 5.], as (in the example} “The Kalinga—the man—fights.”’ Here [it may be remarked that] the relation (which is notorious—see § 13. ¢.—] between the ‘“‘ man” and (the region of ] “^ Kalinga” is that of location and located.
ढ. (Fourthly, we may have Superimponent Indicative Indication] the source [§ 14. a.) being a Motive—as [in the example] “ Longevity —butter.” Here “butter,”’ the cause of “longevity,”’ is thought of as identical with the “longevity’’ related to it through the relation of eause and effect. The Motive [for speaking of butter as ^^ longevity’’] is the fact [which it is desired to call attention to] of its causing lon- gtvity differently from anything else [—no other article of Hindu diet being so nutritious—], and invariably [—butter, as a prolonger of life, being reckoned infallible}.
e. Or (of this fourth case—§ 17. d.—to take other examples illus- trating the most ordinary relations, besides that of cause and effect, by which this employment of language is prompted—] as—when a man belonging to the king is going—([one may say] ‘‘The king—this one—goes.” Here the relation is that called the relation of owner and owned. Or as—when [there is meant] only the foremost portion (of the arm from the elbow—all of which, in Sanskrit, is called “ the hand ;”"—one may say] ‘“‘The hand—this—([from the wrist down- wards}.”” Here the relation is that called the relation of whole and part. [Or] when it is even a Brdhman [that one is speaking of; one may say} ‘“‘The carpenter—he’’—[while, strictly speaking, it is im-
24 The Mirror of Composition
possible that a man of the Brdhman tribe, though workiug in wood, should be a man of the carpenter tribe]. Here the relation is that of the doing the work of so and so. [07] when sacrificial posts [to which the victims are tied] for Iudra [are spoken of—one may say} ‘‘ These Indras.” Here the relation is that of being for the sake of so and so. And so in other cases also.
J. The Introsusceptive [Indication] which makes one apprehend the identity with something else of the “object swallowed’’ [§ 17], on the other hand, [—the examples from § 17. a. downwards having il- lustrated the case of objects “ not swallowed’ |—of this, in its four varieties, the preceding examples [may serve as exemplifications, if you expunge the term denoting the ^" object swallowed,’ —thus reducing the examples to the following form—viz., ‘“‘ The White gallops” —* The Lances enter’—‘ The Kalinga fights”’—and—dutier being meant by it—* Longevity”—as when we say ‘ He eats longevity,” meaning «^ He eats butter, which will make him long-lived’ }.
Text.
Farther sub- 18. All these, when the relation is other than that division ofeight- of Jikeness, are [called] Pure (suddha) ; but when [they fold Indication into the Pureand arise} from likeness, they are reckoned Qualificatory the Qualificatory. (८११2). By this they are divided into sixteen
ComMMENTARY.
a. ‘*These’—i. e., the aforesaid eight kinds of Indication. ‘ Re- lations other than that of likeness’’ are the relation of cause and effect, &c. [see § 17. ¢.].
b. Of the Pure [varieties] among these, the preceding examples (from § 13. a. to 17. ¢ inclusive are exemplifications |
c. Superimponent Inclusive Indication Qualificatory, when (the source of the power see § 17. a.—is} Notoriety, [is exhibited in such an example] as ‘‘ These oils—pleasant in the cold weather, [when, rubbed on the body, they keep out the cold].”” Here the word “ oil,” taking along with it [—whence the Indication—see § 14—is < लप sive’—] its primary meaning, which is in the shape of the unctuous matter expressed from sesamum seeds (—the Sanskrit name of this fluid—viz., tasla—being derived from the name of its most usual source—viz., ८६८2 ‘the seeds of the sesamum,” as the English word ‘‘oil” is derived from the Latin name of the olive tree,] is applied
The Mirror of Composition. 25
{notoriously} to other.unctuous fluids also, such as that expressed from mustard seed, [which fluids are like it. It may be remarked that the Indication in this example is termed Superimponent because of the presence of the pronoun “‘ these ;’’—=see § 17. 4.)
द. [This form of Indication—the Superimponent Inclusive Quali- ficatory—] when (the source of the power is] a Motive [is exemplified in such sentences] as ‘“‘These—the princes—go’’—[employed,—as such a sentence often is,) when persons 206 princes, but (६६८ thereto, are going.
€, Introsasceptive Inclusive Indication Qualificatory, when [the source of the power 18] Notoriety, [may be exemplified by the example under § 18. c., omitting the pronoun—] thus—‘ Oils—pleasant in the cold season” : and when [the source of the power is] a Motive, [by the example under § 18. d., with the like omission]—thus—“ The princes go.”
J. [Then again we have] Superimponent Indicative Indication Qualificatory, when [the source of the power is] Notoriety :—as ^ The king—the lord of Gauda—clears away the paltry foes” [—where the lord of Gauda, though harassing his foes, yet retains the name of fing, which in Sanscrit is held—rdjan from the causal form of the verb ranj —to signify ‘‘an engager of men’s affections’—because the lord of Ganda is still, in other respects, like those to whom the name is ap- plicable in the full extent of its connotation] :—and when [the source of the power is} a Motive—([in such an example] as ^^ That cow—the man of the Panjéb.”’
$, (Further, we have] Introsusceptive Indicative Indication Quali- ficatory—when (the source of the power is} Notoriety :—as “ The king clears away the paltry foes ;”—and when [the source of the power is] a Motive:—as ‘That cow talks’’—([these two examples differing from those under § 18. /. in the suppression, or introsusception, of a term].
Misconceptions 4. In this case (—that of “ That cow—the man of disposed of. the Panjib”—§ 18. /.— instead of admitting, as they ought, that the man is indicated by the word ^. cow’—] some say “The qualities which belong to a cow, such as senselessness and sluggishness, are indicated + and these serve as causes why the word ‘cow denotes the thing [properly called] ‘man of the Panjab.’ ”’
E
26 The Mirror of Composition.
This is not right—because the word ‘cow’ cannot denote the thing {properly called] ‘‘man of the Panjab,” in respect of which no con- vention was entered into (—it being only through convention—see § 11—that a word can primarily denote anything]; and because it {denotatively] makes one think only of the (dewlapped and long-tailed] thing meant by the word “‘cow,”’ since the power of denotation is exhausted therein, and there is no resuscitation of that power thus ex- hausted [—or functus officio in making one think of the genus ‘‘ cow” —see § 12]. Others again, (partially correcting the statement above quoted, say,) ‘‘ The thing [properly called] ‘man of the Panjab’ is not denoted by the word ‘cow,’ but only the qualities belonging to the thing, the ‘man of the Panjab,’ are indicated as being of the same kind as the qualities belonging to the thing which (the word ° cow’] itself denotes.” This [second view] also others [and we ourselves} do not accept. To explain :—In this [expression under discussion], is the sense of “‘man of the Panjdb,”’ understood from the word “cow,” or is it not? On the former [of these alternatives—is this sense under- stood] merely from the word ‘cow’ [employed denotatively], or, through the inseparableness (of qualities from that in which they inhere —is it, J ask, understood] from the qualities (of sluggishness, &c.] indi- cated (by the word ^ cow’’}? Not the first, [of this subordinate pair of alternatives, can be accepted}, because this word (‘‘cow’’] is not as- signed by convention to the thing [properly called) ‘‘ man of the Panjab ;’’ nor the second, because there is no room for a sense gathered from inseparableness (—such, €. g., as that of a quality in respect of that whereof it is inseparably the quality—] when there 18 a concord- ance between the words [—as we see there is in the example—the two words being in apposition—in the same case—as denoting the same thing], for a word’s expectancy (—when looking out for another to agree with it—see § 6. 6.—) is fulfilled only by a word (—and not by a sense connoted in a word and such as, if expressly declared, would appear under the form of a word in a different case—e. g.—“‘a man of bovine stupidity”}. Nor is the second (alternative, of the first pair, admissible]—for, if the sense of ‘man of the Panjab,” is not understood from the word “cow,” then the agreement in case, of this and of the word ‘man of the Panjdb,”’ [which the example ex- hibits], would be improper [—it being only words signifying the same
The Mirror of Composition: 27
thing that agree in case]. Hence here the word “ cow” having no logical connection in its primary character (i. e., as a denotative term— see $ 11—] with the word ^ man of the Panjab,” indicates the thing {properly called] ^ man of the Panjéb” through the relation [see § 13. e.] of community of properties [between the cow and the man]—such as ignorance. The Motive (§ 13., in which the power of Indication here takes its rise] is the causing one to think of the excess of ignorance and the like in the man of the Panjéb.
Whytheterms *_ And this [kind of Indication—§ 18. ¢. द. e. f. Pure and Quali- g.—] is called Qualificatory because of the association न aremade of & quality (—the thing indicated being understood, in
this case, to have the qualities of that by the name of which it is metaphorically indicated] ; but the former [kind of Indica- tion—§ 18. 5.—] is pure from admixture of metaphor. For Metaphor ` consists in the simply coveriag up the apprehension of the difference between two things absolutely distinct, by means of [a reference to] the greatness of the amount of their likeness :—~as that of “ fire,’’ and “a boy” [so hot-tempered that we call him a perfect fire]. But in न white” and ^“ cloth,”’ there is no apprehension of difference at all (—that which is really ^ cloth” being that which at the same time is really ^ white” and is not merely metaphorically called ‘ white’—whilst that which is really a ^. boy” is not really “fire,” but only like it, and hence me- taphorically called 1६.] Hence in such cases [88 that where “ cloth” is called ^“ white’’} the Indication is quite pure [—§ 18].
Farther sub - Text. division of one eightfoldbranch == 19, Let Indications for a purpose be twofold, in
cording to the respect of the Abstruseness or the Obviousness of what Abstraseness or = $ suggested.
CoMMENTARY.
a. Where [the source of the power of Indication—§ 13 8, 15] a Mo- tive, Indication of eight sorts has been exhibited (—§ 18]. These, having become severally twofold in respect of the Abstruseness and the Obviousness of what, in the shape of the Motive, is suggested, are six- teen. Of these [—the abstruse and the obvious—] the “ Abstruse’’ is
E2
28 The Mirror of Composition.
that which is to be understood only by the force of an intellect matured by the study of the sense of Poetry—as (is exemplified in the passage given under § 15. a., viz.,] ‘‘ Much benefit have you done, &e.’” The ‘¢ Obvious” is that which, through its extreme clearness, is intelligible to every body—as [is the purport of the following—viz.,) ‘‘ It is the intoxication of youth alone that teaches the blandishments of enamour- ed maidens.” Here, by the word “teaches,” the sense of “‘ brings out ioto manifestation,’ is indicated ; and the emphatic character of the manifestation [—i. €. how perfectly the intoxication does bring out the blandishments—] is apprehended as clearly as if the thing had been stated expressly [instead of being txdicated by the word ^ teaches’ |.
Text.
Further subdi- 20. These also are twofold, through the fact that vision of the six- frui : ; teenfold branch of the fruit [—viz., the excessivencas suggested—see § ee १ 14. a.,) pertains bed the thing (indicated), or pertains what is suggested. to a quality (not inherent in the thing).
CoMMENTARY.
a. ‘*These’—i. €.) the sixteen kinds of Indication just mentioned [—under § 19. a.]. These, having severally become doubled through the fruit’s pertaining to the thing or to the quality, give thirty two kinds. He exemplifies [the two kinds] in succession :—
‘There are the clouds, in which the cranes disport, and with whose smooth dark loveliness the sky is overspread:—there are the dewy winds, and the melodious joyful screams of [peacocks] friends of the clouds. Be all these as they list. I, very firmly stout of heart, am Réma. I endure all (hard though it be to bear those vernal sights and sounds with patience, which enhance the joy of lovers when united}. But how will she be now—Videha’s daughter? Alas—my goddess—O do thou be patient.”
In this (speech of Rama, from the Vira Charitra, of Bhavabhiti, } Réma being indicated [by the expression ^“ [ am Réma’’ which is insignificant taken literally), in the shape of a person extremely patient of affliction, and (this indicated R&ma) being the possessor of the quality (of patience—suggested, under the circumstances, by the em- phatic and indicating employment of the proper name—which proper name otherwize, being simply denotative, would connote nothing—], the
The Mirror of Composition. ` 29
frait—the exceedingness [of the patience]—pertains to Aim (the thing indicated). ।
€, [Again] in this [second example राढ. ] ‘a herd-station on the Ganges” (—see § 13. a.], where the dank, Sc. are indicated, the fruit, the exrceedingness, pertains to the character consisting of coolness purity, &c., (and xo¢ to the daxk—the thing indicated—which—see $ 13. 5.—is not regarded as the locus of these qualities).
Text.
21. Thus then are the varieties of Indication held by the intelli- gent to be forty.
CoMMENTARY.
a. [That is to say] there are eight where [the source of the power 18] Notoriety [§ 18], and thirty two where (the source of the power is a Motive in the shape of some] fruit (§ 20. ८.1 ; hence the varie- ties of Indication [—so far as we have yet seen—] are forty. More- over—
Text.
Final subdic 22. ese also are severally twofold accordingly as vision of forty- it [—the power of Indication—) resides ina Word or oun: ae in a Sentence. its instrument is ComMMENTARY. me og, These” —i. e., these [kinds of Indication] just
mentioned (under § 21]. Among these [we have an example of Indication distinguished] by the fact of its residing in a Word [in such a case} as ^° A herd-station on the Ganges [—see § 13. a.}; and [of Indication distinguished by the fact of its residing in a Sentence (—and not in any separate word thereof—in such a case] as “Much benefit have you done, &c.”—(see § 15. a].
6. Thus 18 Indication of eighty different kinds.
e. Now “Suggestion” [—the third power of a word—see § 10—is explained]. | Text.
Suggestion 23. When Denotation, &c., repose (after having what power ofa done their duty], that function, of a word or its sense
&c., by which a farther meaning is caused to be thought of, is what we call Suggestion (voyanjand).
ॐ ` The Mirror of Composition. ComMMENTARY.
a. [It is a maxim that) when the causers of the understanding of « word take rest (after a single exertion], there is (as regards anything further in the case of that one employment of the word] an annibila- tion of their agency. When, in accordance with this maxim, the three functions called Denotation [§ 111 Indication [§ 13] and Drift [—or purport of the sentence as a whole—which may be found treated of in the Kdvya Prakds'a—] disappear, after having caused each its own ap- propriate thing to be thought of, that function of a word, or of a sense, or of a radical, or of an affix, &c., through which another meaning is caused to be thought of,—([that function] which takes the various names of ‘‘ suggesting,” “ hinting,” ‘‘ conveying,” ‘‘ acquainting,”’ and the like, 18 what we call [the power of ] Suggestion.
6. In this [power of Suggestion, two varieties are comprised—for : }
TEXT. Suggestion two- 24. Founded on its Denotation, or (founded on]
fold, founded ; dicati if = = (म icons ० 168 [power of ) Indication, a word’s (power of ] Sug
on Indication. gestion is twofold. CoMMENTARY. a. He describes that which is founded on Denotation [as follows]. Text.
Of Suggestion 25. That [power of] Suggestion which is the न on Deno- cause why something else is understood from a word which, though having [possibly] more meanings than one, has been restricted to a single meaning by conjunction or the like, is (that power of Suggestion which is spoken of—in § 24—as being] founded on Denotation. CoMMENTARY.
a. By the expression “ and the like’? (—in the phrase °" restricted to a single meaning by Conjunction or the like’—] is meant Disjunc- tion, &c.—for, (to expand the “ &c.,’’} it is said [by Bhartrihari in his
How the Deno. दद्व Pradtpa] “Conjunction, and disjunction, tation of ambiga- companionship, hostility, a motive, the circumstances ग is re- of the case, a characteristic, the juxtaposition of ano-
ther word, power, congruity, place, time, gender, ae- cent, &c., are causes of one’s recollecting a special sense [of some word] when the sense of the word is not (of itself} definite.” Thus [—to
The Mirror of Composition. 31
exemplify the defining power of each of these causes in their order—} in the example “ Hari with his conch-shell and discus,”’ the word Hari denotes Vishnu alone [—and not a “lion” ora ^ monkey” or any other of the meanings of the Sanscrit word hari}]—because of the ‘conjunction’ of the conch-shell and the discus; and in the example ‘Hari without his conch-shell and discus” [it denotes] him alone too (—+eeing that the ‘ Disjunction’ would be nnmeaningly declared in re- spect of what—e. g., a lion—had never been conjoined with a charac. teristic conch-shell or the like]. In the example ^ Bhima and Arjuna,” the Arjuna is the son of Prithé [—he, and not the thousand-armed de- mon of the same name slain by Parasurdma—as told in the Mahdbhdrata —being the ‘ comrade’ of Bhima). In the example ‘‘ Karna and Arjuna” the Karna is the son of the Sun-god (—famed for his ‘ hostility’ to Arjuna—and not any one else of the persons named Karna]. In the example ‘I salute Sthénu’”’ the word sthdnu means the god Siva [—and not a ** post’”’—as there 18 no ‘motive’ for saluting a post). In the example ‘‘ My lord knows all,” the word ‘lord’ means ^^ you, Sir,” {[—and not the Deity—the ‘circumstances of the case’ being under- stood to be these, that the words are addressed to a king or some other great man]. In the example “the angry one on whose banner is the alligator,” the God of Love is meant [—and not the Ocean, which also has an alligator for a heraldic device, but of which anger is held to be no ‘ characteristic’|. In the example ‘ The God, the foe of Pura,” Siva is meant (—as we gather from the ‘ jurtaposition’ of the word « God” —for, otherwise, the term purdri might have stood as well for the “foe of the city” as for the ‘‘foe of the demon एप], In the example ‘‘ The cuckoo intoxicated with the Spring,” the word madhu [it is obvious] means the ‘ Spring” [—the Spring-time being the only thing, among those denoted by the word, that has ‘ power’ to intoxicate the cuckoo—and not “‘ nectar’’ or ‘ distilled spirits’? which it does not meddle with.] In the example ^" May the meeting with your beloved preserve you,” the word mukha means “encountering” or ‘‘ coming face to face’’ (—because there is no ‘congruity’ between the desired result and ‘‘a face” or any other sense of the word mukha]. In the example ‘“‘The moon shines in the sky,” (we are certified, by the ‘place’ that] the word chandra means the “ moon,” and not “gold” or “ camphor,” &c.]. In the example ‘The fire at night,” (we know,
32 The Mirror of Composition.
from the ‘ time,’ that] the word chitrabhdus here means a “ 976 ` [and not the “sun’]. In the example ‘‘ The wheel glows,” [we know that] the word rathanga means a ‘“‘ wheel’’ (and not a “ruddy goose’’] from its having the termination of the neuter ‘gender.’ As ‘ accent’ mo- difies the sense in the Vedas only, and not in Poetry, no example of its occurrence is here given.
The rejection | 6, And some, not able to endure this assertion,—in pecan ges § 25. a.—that Accent operates for the removal of am- atricters of De- biguities not in poetry, but only in the Veda—which notation justifi- $ ed ०६१२०४६ objec- 9386ा 107 was made before me by the author of the tors. Kévya Prakés'a,—say ‘‘ Accent also, in the shape of change of voice and the like, is really, in Poetry, the cause of the understanding in a particular sense (something that would otherwise be ambiguous]— : and again, according to the showing in the lectures of the holy sage [Bharata], ‘It, (—viz., accent—], in the shape of the acute, &c., is really the cause of one’s understanding (to be intended] some one particular Flavour—as, for example, the Erotic [—when, in the absence of accent, the Flavour intended might have been doubtful]’ —hence, in the case of this also [—i. €,» in the case of Accent, as well as the other defining agencies exemplified under § 25. a.—] some ex- emplification is proper :’’—[but, to these objections, I reply] this is not (right]. The accentuations, whether as changes of voice, &c., or as [the three varieties of accent called] the Acute, &c., cause one to un- derstand one particular sense consisting in that only which is suggested ; and not, assuredly, (does accentuation acquaint us with] any distinc- tion in the shape of the restricting to a single sense some word with more senses than one—which [see § 25. a.—and not anything re- apecting the matter suggested,] is the present subject of discussion.
A c. Moreover—if there were to be directed the re-
ccent to be ree. : :
avoided in the stricting, on every occasion, to a single sense, by the क force of an appropriate accentuation, even of ६00० mean-
ings of ambiguous words left undetermined [further than this] through the absence of fixation by the circumstances of the case or the like [—see § 25. a.—] then, in such a case, we should not find recognised [that Ornament, among those treated of in Ch. 10th— called] paronomasia :—but it is not so, [—for we do find this ornament recognised, by all the authorities, in cases where there would be no
The Mirror of Composition. 33
place for it if the duplicity of meaning were banished by accentuation] ; and therefore has it been said that “ when the exhibition of paronomasia is the business in hand, then, in the paths of Poetry, aecentuation 18 not esteemed (but is to be carefully avoided) ;’—and this is a maxim (of common sense—seeing that the accentuation would defeat the end in view]. But enough of this [idly censorious] glancing [—on the part of these objectors—see § 25. 6.—] at the declaratious of the ve- nerable [author of the Kévya Prakds'a, to whom—though constrained to find fault with him occasionally myself—I am indebted for so much of the materials of my work, that I may call him justly the) bestower of my livelihood.
d. By the “ &c.” [in the extract from Bhartrihari given under § 25. a., is meant), in such a case as (that of one’s saying] ‘A female with breasts just so big,” (the making one aware] by gestures of the hand, &c., [—the fingers being just so far opened as to mark the size intended—] that the breasts, or the like, resemble the unexpanded lotus ; and so in other cases.
e. When (a word is] thus restricted, in respect of its Denotation, to a single meaning, that power which is the cause of one’s thinking of another sense of the word is (the power termed, in § 25,] Suggestion founded on Denotation. [This occurs] for example [in the following verses] of my father (—literally, of the feet of my father—] the great minister, the lover of the nymph (consisting) of the fourteen dialects, the ehief of great poets, the venerable Chandra S’ekhara, minister of peace and war, [—the verses being these—viz., |
“Whose body is embraced by Durgdé, overwhelming by his radiance the God of Love, on whom (as a crest-ornament) has arisen a digit of the moon, venerable, surrounded everywhere by his snakes, whose eyes are made of the chief of stars, who has a solid affection for the most majestic of mountains [—the Himdlaya—], having mounted on a cow (—the emblem of the earth—], with his body adorned with ashes,— resplendent is this beloved of Umé.”’
Here, from the ^^ circumstances of the case’’—(see § 25. a.—the minister intending to describe, not the god 81758 who reduced the god of Love to ashes by a glance of his eye, and who is decorated with cobra da capellos, but his own king who is lovelier than Cupid, and who is surrounded by his minteters—and so on through the weary string of
F
34 The Mirror of Composition.
puns—] the sense of the terms [in the expression] “ beloved of Uma” being restricted, in respect of the Denotation, to that (not of the god- dess Um, or Gaurf, and her husband, but) of the queen named Umé and her husband king Bhdnoudeva, [it follows that] the sense of the ** beloved of the goddess Gauri,”’ (—i. €. the god S‘iva—] is under- stood (—to the glorification of king Bh&énudeva by the comparison—] only through Suggestion. And so of other cases.
J. He (next) describes that [power of Suggestion) which is found- ed on Indication {§ 24].
Text.
Suggestion found- 26. But that Motive for the sake of which (the ed on Indication. == कणकश of} Indication is subservient, let that [power] whereby that [Motive] is caused to be thought of be [called] Suggestion founded on Indication.
CoMMENTARY.
a. When, in such (an expression] as ‘ A herd-station on the Ganges” [—see § 13. a.—], the power of Denotation has desisted {[—see § 23. a.] after causing one to think of such an object as a mass of water (which the word ^ Ganges,” denotes], and the [thereto sub- sequent] power of Indication has desisted after causing one to think of such an object as the bank,—(then] that (power) by which such a thing as the excess of coolness and purity (—the ‘ Motive’ for employ- ing the particular form of expression—see § 13. ®. } is caused to be thought of, is (the power called] ‘ Suggestion founded on Indication.’
8. Having thus deseribed (—in § 25 and 26—] Suggestion per- taining to words [—see § 23], he describes Suggestion pertaining to the things (signified by the words}.
Text.
Suggestionfound- 27. That arises from the Sense [of words] which sia 0 causes one to think of something else through the speciality of the Speaker, or the Addressed, or the Sentence, or the Proximity of another, or the Drift, or the Occasion, or the Plaee, or Time, or Emphasis, or Gesture, or the like.
ComMMENTARY.
a. [In saying ^ That arises, &c.”] the word “ Suggestion’’ is (to be supplied] in construction (—the text, without ellipsis, being ‘‘ That (power of ) Suggestion arises, &c.}’’
The Mirror of Composition. 35
6. Among these [various specialities, there may be an example} where there is some speciality in respect of the Speaker, the Sentence, the Drift, the Occasion, the Place, and the Time—as [is the case in} my own [lines here following—viz., |
“The season is the Spring-time—and he of the flowery bow (the god of Love] now rages—: gently flow the breezes that bear away with them the languor of love ;—this pleasure-garden too is beautiful with its arbours of the cane :—my husband is far away :—tell me— what ts to be done to-day ?”
Here—it is in respect of [not any particular words here employed, but in respect of ] the Place [(—so suitable under all the circumstances, for an assignation—] that some one hints to her confidante [—likely to guess the ° Drift’ of this ‘Speaker’—] ‘‘let my unavowed lover be sent speedily.”
e. Where the speciality is in respect of the person addressed [—§ 27—we may have such an example) as [the following, viz.,]
‘The border of thy breasts has lost the whole of the sandal-wood {with the cooling unguent of which they bad been anointed :]—the colour of thy lip has been rubbed out :—thine eyes are quite devoid of collyriam :—this thy slender body has every hair erect :—O falsely speaking go-between !—heedless of the access of pain to [me] thy friend, thou wentest hence te bathe in the lake—not [88 I had sent thee] to that wretch.”
Here, by Indication of the contrary [(—see § 15. a.]—‘‘ Thou hast gone near him’ is indicated ; and, through the speciality of the mes- senger ‘addressed’ (—she being not a messenger simply, but one re- garded as ^" falsely speaking’’—] it is understood to be suggested [—on the ground of this sense —see § 27—] that ‘‘ (Thou wentest] to dally with that [wretch].”
d. Where the speciality is in respect of the Proximity of another (-¶ 27—we may have such an example] as [the following—viz. } -
“That crane stands unmoved and undisturbed on the leaf of the lotus—like a conch-shell placed on a tray of pure emerald.”
Here, from the immobility of the crane its security (is inferred], and, from that, the fact that the place is devoid of people ; and thus [i. e., by directing attention to the fact,) itis said (not expressly but suggestively) by some one to her unavowed lover by her side (—for else, the remark
F 2
36 The Mirror of Composition.
on the solitariness of the spot, would not have given rise to the same suggestion }—‘‘ This [—where the wary crane stands fearing no intrusion —]is the place for an assignation.”” Here the Motive [—for the remark —or, in other words, the thing sought to be suggested—] is that spe- ciality (—of fitness, namely, for an assignation—] of a thing [anteced- ently] suggested—this (thing antecedently suggested] consisting in the fact that the place is devoid of people :—({so that here we have Sug- gestion founded on Suggestion}.
Emphasis— e. ‘It 18 an alteration of the sound in the throat what. that is called, by the learned, Emphasis (kdki.)’’ The varieties of Emphasis, which is of the kinds mentioned (by writers concerned with the question, and not to be dwelt on here], are to be recognised from [accompanying] Gestures and the like (—§ 27.]. (To take an example] where the speciality consists in this, [we may have such a couplet} as (the following :—viz.).
‘In submission to his preceptor, alas, he is prepared to depart to a far country. In the Spring-time, joyous with its bee-swarms and its cuckoos,—he wont come back—eh, friend of mine ?”’
Here (she says) ‘he wont come back’’—but, by the (slily appro- priate] Emphasis, [(—accompanied perhaps by a slight toss of the head —], it is suggested that “he assuredly will come back.”
J. Where the speciality consists in Gesture (chesh¢é) [we may have such an example] as (the following—viz. ]
‘¢ Perceiving that her lover had his mind [anxious] about the time of assignation, the quick-witted dame closed the lotus-flower with which she was playing—whilst her laughing eye conveyed to it the import.”
Here, by the gesture of closing the lotus, &. it is suggested by some woman that ^ The twilight [—when the lotus-flowers close their petals—] is the time of assignation.”
$ Inthe same way [as in the cases above exemplified) the case is to be understood when there is a Speciality in respect of the Speaker and the rest (enumerated in § 27] taken either separately or any way combined.
Text.
Division of Sug- 28. Through the threefold division of Meanings,
gestion according this [power of Suggestion] is held to be, in respect
to the threefold division of Mean- of each (of the above-mentioned varieties—] three-
ings. fold.
The Mirror of Composition. 37
ComMENTARY. ;
a. By reason that Meanings have a threefold nature, through their being Express or Indicated or Suggested (—see § 9—], all the just- mentioned powers of Suggestion are threefold. Among these—there is [—for instance] the power of Suggestion belonging to an Express meaning—as {(—1in the example under § 27. 6.|—‘ The season is the Spring-time, &c.,” (the words of which are all to be understood liter- ally) :—([2ndly there is that] belonging to an Indicated meaning—as [in the example under § 27. ९.] ^“ The border of thy breasts has lost the whole of the sandal-wood, &c.’’ [—where the words indicate the reverse of what is said, and the Suggestion originates in this indicated meaning] :—(and 3rdly there is that] belonging to a Suggested mean- ing—as (in the example under § 27. d.—] That “ crane stands unmov- ed, &c.,’’ [where the Suggestion of its being a suitable place of assigna- tion arises out of the suggested secludedness of the spot}.
6. But Suggestiveness pertaining [see § 23. a.] to the radical part of a word or to an affix will be treated at length (in the latter portion of chap. 4th].
€, (Some one might object that we were told, at § 3., that Poetry is a Sentence, and further, at § 6., that a Sentence consists of Words ; bat, on the other hand, we are told, at § 2. r., that Poetry consists in Suggestion, and further, at § 23, that Suggestion, may come from the sense and not from the words—so that we are left in perplexity as to which does constitute Poetry—the words or the sense. To remove this perplexity the author declares, as follows :—]
Text.
The matual ree 29. (106 meaning conveyed by a word suggests, lstion of Words and so also does a word applied in another sense क (—than that which it then ९०८०, but might else- rate of Poe- where denote—see the example under § 25. ९.1. When
। the one suggests, then the other is its coadjutor.
ComMENTARY.
a. Because a word, when it suggests, has an eye to another mean- ing [without which it would fail of suggesting]; and so too a meaning, [when it suggests, has an eye] to the word (—without which the mean- ing would vanish] :—hence, when the one suggests, the co-operation of the other must needs be admitted.
38 The Mirror of Composition.
Text.
1 30. Through the being distinguished by the three Word according to accidents of Denotation, &c. (§ 10.) a Word also is te + of held (—as the Meaning thereof is—] to be of three
kinds—Expressive, Indicative, and Suggestive. ComMENTARY.
a. When it has the accident of (the power of ] Denotation, the word is (simply) Expressive (odchaka) :—when it has the accident of Indication, it is Indicative (lakshaka) : when it has the accident of Suggestion, it is Suggestive (vyanjyaka).
8, Moreover [—the senses conveyed by separate words, in virtue of their exerting one or other of these three functions, being supposed decided—a difference of opinion presents itself in regard to how words act ix concert. On this the author proceeds to remark].
Texr.
he: quel 31. Some say that there is a function (of the whether the power Sentence] called Purport (¢étparyya) [which function ee ieee consists] in making one apprehend the connection ~ व १ to among the meanings of the words. Others say that
` the sense (alleged to come) from the Purport is (nothing else than] the sense (that comes) from that (Sentence itself ], and the Sentence [itself] is what makes one apprehend that [sense]. ComMENTARY.
a. Because of the surcease of the power of Denotation (—§ 23. 6.—] when the meanings of the several words had been conveyed, there is a function, called Purport, declaratory of the connection among the mean- ings of the words, in the shape of the sense of the sentence ;—such is the opinion of those who (—like the followers of the Ny&ya—] say that a connection takes place among the [separate meanings] denoted [by the separate words in the sentence]. The opinion (on the other hand] of those who say that significance belongs [१०४ to the words separately—but—] to the connected (words in the shape of a sentence}, is this, that the sense (alleged to ४९] conveyed by the Purport [of the sentence] is just the sense of that [sentence itself ] ; aud the declarer of that [sense of the sentence] is just the sentence itself.
&. So much for the 2nd chapter of the Sdhitya Darpana, entitled the ‘ Declaration of the nature of a Sentence.”
The Mirror of Composition. 39
CHAPTER III. (Tax DECLARATION OF THE ‘FLAvouRS, THE ‘Moons,’ &c.]
Now what is this Flavour (—rasa—see § 3. ९.] ? To this it is replied :-
Text. Flavour define ३2. Love or the like, brought out into manifestness {not by the direct mention thereof but] by,an Excitant, an Ensuant or an Accessory, (and being] the permanent mood [or main sentiment in any composition—see § 203—], attains to the rank of a Flavour (in the opinion] of the intelligent. CoMMENTARY.
a. [What] the “Excitants, &c.” [are] will be mentioned [under § 61—160—and 166.]
४. And the ‘ Spontaneous’ [indications of strong feeling—see § 164—] are not mentioned separately (in the text—although some per- suns may imagine that they ought to have been—) because they really are Ensuants, (—and these are mentioned in the text).
e. (When he speaks of the Flavour as something) ‘‘ brought ont into manifestness,” (he means to say, that,] Flavour is this [something] made manifest in a different eharacter to which it is changed—just as curd or the like (consists of milk or the like presented under a change of character]; but [he does} not [mean to say] that something previ- ously completed (and previously so extant] is [in this case] revealed, as a [previously extant] jar is [revealed unchanged] by a lamp. This is stated by the author of the Loekana, [—the ^" Eye,’’ scilicet of cri- ticism—when he says] ‘“‘ The expression ‘ The Flavours are perceived’ is employed just as the expression ‘ He is cooking the boiled rice’ is em- ployed—(neither expression, however convenient, being strictly correct, inasmuch as the matter operated upon in the one case is not ‘ boiled rice’ but only becomes such through being cooked; and the matter operated upon in the other case is १0८ ‘ Flavour’ but only becomes such through being perceived.]’’
e. And in this [text § 32], although merely through our taking the word ^ Love, &c.’’ the fact of its being a = ^ permanent’’ mood is also [implied] there [—* love, &c.’”’—see 203—being just what constitute
40 The Mirror of Composition.
these permanent moods or main sentiments in a composition—] yet the word ^^ permanent” is taken in again (not tautologically, but in reliance on the maxim “‘exceptio probat regulam,”*] with a view to the declaring that these are १०८ [necessarily] main or permanent conditions where there are other Flavours. And heoce Laughter, Anger, &c. are only transitory (and incidental] when there is [as the Flavour or Senti- ment of the composition] the Erotic, the Heroic, or the like :—as it is said “Only when in the position of the Flavour [of any given com- position] does a ‘mood’ (bhdva) attain to being a main or permanent one.”
d. The manner of the fruition thereof [i. ९. of Flavour] shall now be told—which will involve a declaration of its nature.
Text.
How Flavour 33. This Flavour [arising] from the exaltation of is apprehended. [that leading element, of the three, held to constitute Nature, that is termed] ‘ Purity,’ indivisible, self-manifested, made up of joy and thought (in their identity], free from the contact of aught else perceived, akin [as a uterine brother] to the [ecstatic contempla- ४०४] perception of God, the life whereof is hyper-physical wonder, is enjoyed, by those competent, in inseparableness [of the Flavour from the fruition thereof ],—like the form of the Deity [which ta—according to the Veddénta—itself the joy with which it is recognised by the liberated 80४]. |
CoMMENTARY.
a. (Asit is said) “A mind untouched by Foulness and Darkness (—two out of the three that, according to the Sdnkhya Philosophy, constitute Nature—see ‘Lecture on the 7attwa-samdsa,”’ No. 49, and Prof. Wilson’s Sdakhya Kériké, p. 52—) is here called Purity (sattwa) :""—so a certain internal character, of this just-mentioned de- scription, which leads one to a turning away of the face from extrane- ous things cognizable, is [what we speak of in the text as} ‘ Purity.’ Its “exaltation” (spoken of in the text] is its manifestation when it has risen above [the two other constituents of Nature, viz.,] Foulness and Darkness [as above-mentioned]. And the cause hereof (—1. €. of this mental character—] is the ‘study of such like supermundane matters of Poetry (as may be mentioned here or elsewhere}.
* See Whately’s Logic—B. ii. Ch. v. § 6.
The Mirror of Composttion. 41
९. [By calling it] “indivisible” [he means to say that) this [Fla- vour—thongh consisting, in some sort,—see $ 52—of a number of ele- ments—] is one thing only—consisting of the wonder that arises from the display of the ^ Excitants, &c.” [that give rise to Emotion—see § 61], and of (the Emotions themselves—such as] Love, &c. The cause of this [—i. €.» of its indivisibility] we shall tell (—further on —see § 60.]
९. Itis ‘‘self-manifested,”’ &c., [the text informs us—and this it is} in the way that we shall mention [at § 60].
d. {In the epithet applied to Flavour—viz.—] chinmaya, the affix mayat [—see Pénini V. 4. 21.—) gives the sense of “ consisting of” [—Flavour being made up of thought.”’]
€. ^ Wonder” is akind of expanding of the mind. Another term with the same import is “Surprise.” And the proof of this [—that
The opinion the life of Flavour is ‘ Wonder’—] is the dictum of my (नः all poetic reat great grandfather, the most venerable io the as-
vour is reda- . + cible to ‘ Won- sembly of the intelligent, the chief of learned poets, one the illustrious Naréyana. Dharmmadatta mentions that (dictum of my great great grandfather's, when he says] :— ‘“‘In Flavour, even in every case, Wonder is felt as its essence. Since Wonder is its essence, [it fullows that] Flavour, even in every case, is (that Sentiment or Flavour, called) the ‘Surprising :’—hence the learn- ed N4r4yana has declared that Flavour, is just [that Sentiment or Flavour called} ‘the Surprising’ [and no other].”
¢ [By] ‘those competent” (he here particularly refers to} the ancient men of virtue, [in respect of whom the statement of the text is trae} since it has been declared.—“‘ The virtuous apprehend the ex- panse of Flavour, as the ecstatic contemplator (discerns God in beatific vision }.”’
Indifference of 9” 1 are told that) “The gustation [of Fla- ebject and opera- vour] is the arising of joy in the soul from the con- ig क व tact of matters of Poetry”’ :—now, on this showing, it
is [plainly] declared that Flavour is nothing distinct
from the gustation thereof ;—but still, [though admitting this] we
[find it convenient to) employ such expressions as ‘‘ Flavour is tasted,’’
either admitting (for convenience] a fictitious distinction [between the
tasting and the flavour tasted], or employing the verb reflectively G
42 The Mirror of Composition.
[—see the Laghu Kaumudi, p. 313.) The same thing is stated (by another authority, who says,] “ Since its essence consists in its being tasted,* Flavour is nothing other [in respect of its b0dy—if it can be said to have one—] than the body [consisting] of [its) manifestation.” And so in similar places elsewhere such applications [of the term Fla- your as denoting something distinct from its perception—see § 51. 4.—) are to be understood tropically.
० kh. “But then” {some one—fancying that he is jection to thisno giving utterance to an objection—may say] ^“ by all ene this you assert that Flavour (—in which Poetry con- sists—see § 3.] is not an object of knowledge [but a mode of know- ledge] ; and since Suggestion is a mode of knowledge [the result of which also—see § 2. +. and 59—is declared to be alone Poetry—] it turns out that these two are one. And yet (hear what the author of the Vyaktiviveka says—viz.—] ‘ What we mean by a Suggester [or mani- fester—vyanjaka—] 18 a cause, through the knowledge due to itself, of the knowledge of some other extant thing,—as a lamp [lis, in rela- tion toa jar or the like]. And if it be otherwise [—i. e¢., if you do not grant that Suggestion is the manifester of Flavour already extant] then what difference is there between this [manifester of something not previously extant] and 8 maker? (which all deny, it to be—Flavour not being a product—see § 52]. According to this showing, [as op- posed to your view of the identity of the manifestation and the thing manifested], there is really a distinction between the Suggested and the Suggester, as between a jar and alamp,—and 80 how can Flavour [which you identify with the act of manifestation or Suggestion] be the thing Suggested 7?”—If, (0 friendly objector, you say all this,] you say rightly. And therefore have they declared that this, the making [of Flavour] called Gustation, is a certain operation quite peculiar [and distinct] from the [ordinary] kinds of ‘ making’ and ‘ manifesting ;’ and therefore [does the author of the Vyaktiviveka say) ^^ Tasting, _Relishing, and Wondering, are quite peculiar names.” And there- fore, by myself and others who take it to be established as the only {explanation of the phenomena in question] that there is a function
* Compare Berkeley’s expressions with respect to ideas—‘‘ the existence of an idea consists in its being perceived’’—; and again with respect to things,—‘ their esse is percipi.’’ Principles of Human Knowledge, Chs. 2 and 3.
The Mirror of Composition. 43
[—viz., ‘ Suggestion’—denied by the Grammarians and by the Nai- yayikas—] distinct from Denotation, &c., (therefore, I repeat, by myself and those who think with me] it is stated that the Flavours, &८ consist of [what we choose, for convenience, to regard sometimes as an olyect of knowledge, and which we then call) the [meaning] ‘ Suggest- ed’ (vyangya)
४ But again [—adverting to the assertion of the text that Flavour is made up of joy—some one may object—‘ Then, since the ° Pathe- tic’ [§ 228] and such like Flavours are made up of pain, they cannot be Flavours at all.” To this it is replied (as follows]
Text.
Things pein- 34. Of the fact that, even in such a Flavour as the falin reality are < Pathetic,’ &c. [in reality] pleasure only is produced— in poetry sources
pleasare only. the consciousness of the intelligent is the only proof.
ComMENTARY
a. By the “&c.” (he means such other Flavours as] the ‘ Dis- gusting,’ the ‘ Terrible,’ &c. [see § 234 and 233].
6. Still [—though the authority cited in the text ought to suffico— १९६] in order to close the mouths of the unintelligent, the opposite side of the argument (—see Aphorisms of the Ny&ya, 39. a.—] is men- tioned, [and disposed of, as follows]
Texr
35. Moreover, if in these [§ 34] there were pain, then no one
would turn a look towards them [—which, however, people do—] ComMENTARY.
a. For no one, possessed of understanding, engages [—knowingly, and without some ulterior view—] in paining himself ; and [yet] we see that every one enters with engrossing interest into the ‘ Pathetic,’ &c.
6. As another illustration of the unfitness [of the objection], he remarks [as follows).
Text.
36. [If it were] 8० [(—see § 35—] then such [compositions] as the Réméyaxa would be causes of pain [—instead of giving delight to every man of taste].
ComMMENTARY.
@. For since (—according to the supposed objection—see § 33. i.]
the ‘ Pathetic’ is a cause of pain, we should find cause of pain even in © 2
44 The Mirror of Composition.
such (heart-delighting compositions] as the Rdmdyasa the leading Sentiment of which is the ‘ Pathetic.’
6. But how then, (some one may ask], can pleasure arise from causes of pain? To this he replies (as follows].
Text.
37. Grant that mundane sorrow, joy, &c. be produced from what things, so far as they belong to the world, happen to be causes of sor- row, joy, &c.—yet what harm is there if we say that pleasure is pro- duced even from ali these, when, through their being consigned to [the transcendental world of } Poetry, they have attained to being hyper-physical Excitants ?
CoMMENTARY.
a. For, what things indeed, such as (the banished] Réma’s residing in the forest, are called causes of pain in the world (—or in their ac- tual occurrence—], those very things, when consigned to Poetry and to dramatic representation, in consequence of their assuming the func- tion of ° hyper-physical excitation,’ [§ 44. 5.], having left off being de- noted by the term causes, possess the right to be denoted by the term hyper-physical excitants (vibhdva) ;—and, from these, only pleasure is produced—as from bites [and scratches] and the like in toying. And hence it is only in the [actual] world that the rule holds that from wordly causes of sorrow, joy, &c., worldly sorrow, joy, &c. [respective- ly] arise; whilst in (the transcendental world of] Poetry, on the other hand, pleasure alone arises from all the exciting agencies, &c.—and, according to this determination of the state of the case, there is no fault [in the text under consideration].
त, 6. (But if the poetic representation of sufferings that in poetry any- produces only pleasure, ] how then are tear-sheddings, cae &c. produced by the seeing or hearing, in a poem or
in a dramatic performance, the [sad] adventures of Harischandra [in the Mahdbhérata} and the like? To this it is replied {as follows).
Text. 38. In like manner tear-sheddings, &c. [§ 37. ९.] are held to come from the mind’s being melted [—not pained—].
The Mirror of Composition. 45
CoMMENTARY.
Why poetry a. How then does this perception of Flavour from
Ta delight Poetry not take place in the case of all? To this he replies (as follows]. TExt.
39. Gustation does not take place then [—i.e., at the time of a dramatic representation or the like—] without the Imagination of Love, &c. [—i. €. without the capacity of conceiving whatever passion is in- tended to be depicted].
CoMMENTARY.
a. And Imagination [or cultivated intellectual Susceptibility] (v4- sand) both now developed and not neutralized by past demerit [—liter- ally ^ present’’ and “‘ ancient” —] is the cause of the gustation of Fla- vour. If the former of these were not [necessary], then this (power of relishing poetry} would belong even to Brahmans learned in the Vedas, and to students of the old Logic, &c. [—who, however, do not read poetry, and cannot therefore acquire a sensibility in regard to it— this sensibility requiring to be matured by cultivation—see § 19. a.] ; and if the second were not [necessary], then it would not happen [—as, however, it does happen—] that even some of the most eager [students of Poetry] are seen not to have a [right) perception of Flavour [—which is explicable, in the case ef these commendable strugglers, only on the supposition that demerit incurred in some anterior state of existence frustrates their efforts].
6. And it is said by Dharmmadatta—‘“ Those present [at a drama- tie representation} who have Imagination, may relish the Flavour (of the composition represented] ; but those devoid of Imagination are, in the theatre, like the wood-work, the walls, and the stones.”’
Sympathy arises € But—from those causes which excite love, &c., from the specta- in Réma, &c.,—such as (his beloved] Sité; &c., how tor’s identifying | : himself with the 18 it that love, &c., is excited in the spectator? To प this it is replied [as follows].
Text.
40. The Excitants, &c. [§ 61] have an operation called the making common (—through sympathy—], by force of which the person com- petent [to appreciate Poetry—see § 39—] makes himeelf out to be not a distinct person from him [—the hero—] whose jumping across the
46 The Mirror of Composition
sea [—as Hanumén does in the Rémdyaza, |—&c. [are the matters re- presented]. ComMMENTABY.
a. But [some one may ask—objecting to the possibility of one’s imagining himself the possesser of superhuman power—] how can 8 man imagine [himself to poesess] the vigour to jump across the sea, &c. ? To this it is replied [as follows).
TExt.
Sympathy not 41. The idea [arising in the mind] even of [mere] क, (^ = men, of [possessing] such valour, &c., as [is required] hero to the spec- in jumping across the sea, &c., is not censurable (as “oe an impossibility—such idea resulting] from the con- ceit of community [with the hero of the poem].
ComMENTARY.
a. Love, &c., also [—as well as heroism—] are felt through this community [of the spectator with the hero]—hence he remarks [88 follows}.
Text 42. Through community (or sympathy], in like manner, Love, &c., felt. CoMMENTARY.
a. {For] if Love, &c., were recognised (by each spectator) as being located in one’s self, then the spectators would experience shame, tremor, &c., [and all the appropriate moods of mind and body which, in fact, they do experience—] but if [the feelings represented on the stage were recognised by them] as located in another [—e. g., in the hero re- garded as quite distinct from themselves]—then there would be insi- pidity [or an absence of all Flavour).
8. Moreover [not only are the emotions common to both, but] the Excitants, &c., [of emotion], in the first place, [—the Flavour eventually resulting being, logically and analytically if not chronologically and really, subsequent to the exciting agencies—] are recognised as being common [to the hero with the spectator rightly recognising them)]—on which he remarks [as follows]
Text.
43. At (the time of ] the gustation thereof [i. e., of Flavour], there
is no distribution of the Excitants, &c., [of emotion—such as could put
The Mirror of Composition 47
it into the head of a spectator to say] ‘‘ this is the other’s [i. €. the hero’s}—that is not the other’s—this is mine—that is not mine.” ComMMENTARY.
es. But still—how have these Excitants, &c., a character thus ez-
traordinary 7? To this it is replied [as follows]. Text.
44. (In the eyes} of those who admit that the functions called Ex- citation, &c. are hyper-physical [—see § 33—], their extraordinariness is their beauty not their blame.
CoMMENTARY.
a. By the “ &c.” (he means) Accommodation [§ 44. ¢.] and Acces- soriness [§ 44. d.].
8. Here [§ 44.] ‘ Excitation’ (or alterant action] (vibkdvana) means the producing the requisite arrangement for the germination* (or springing up] of the gustation of some particular kind [of emotion] sach—e. g.—as Love (—see § 61. 4.]
e. ‘Accommodation’ [of the plastic mind or body to this alterant agency] (anubhdévana) means the perception of such Love, &c., [as is spoken of in the preceding paragraph] in the shape of Flavour, &c., , (—meaning by the “&c.” an ‘incomplete’ Flavour—see § 3. ¢.], im- mediately thereafter—[i. e. immediately after the arrangement specifi- ed in § 44. 8.].
व. ^ Accessoriness’ (sanchérana) means the promoting [and serving by concomitance to heighten] this [Flavour] that has become such [as just described in § 44. c.]
e. But then—[some one may ask]—if the Excitants, &c., in the order of their enumeration, are (—as they seem to have been just de- scribed to be, respectively, nothing other than] Causes, Effects, and Concurrent causes—how are all the three [spoken of—at § 32—as if they were all] Causes of the apprehending of Flavour? To this it is replied (—as follows, that such is simply the fact.]
Text.
45. For, though in the ordinary course of life the Excitants, &c.,
($ 61] are in the shape of Causes, Hffects, and Concurrent causes, yet
* Compare Taylor's expression—" the uodeveloped initiatives of good things to come :’’—see ° Saturday Evening,’ p. 6.
48° The Mirror of Composition.
they are held to be Causes alone in respect of the apprehending of Flavour. ComMMENTARY.
a. But how then, in the gustation of Flavour, do these [three] seem
to be one? To this it is replied [as follows). Text. 46. First each reason [—in order that the state
How Flavour : is single, though of the case may be clearly understood—] is mentioned rate yin क separately as being perceived ; and [then we say) let composition of all this commingled—the Excitants and the rest— + constitute, like the [composite] flavour of sherbet, the Flavour tasted by the intelligent.
CoMMENTARY.
a. As, from the commingling of sugar, pepper, &c., a certain un- precedented relish is produced in the shape of the flavour of the sherbet; 80 is it here also, from the commingling of the Excitants, &c.—such is the meaning (of the text § 46].
8. But then [some one may ask}—if Flavour is produced only from Excitants, Ensuants, and Accessories commingled, how can it be found (—as you will not deny that it is—] where there exists but one (of the three], or two? To this it is replied (as follows].
Text.
What might 47. If there be present, out of (the three—viz.,] the ee pe Excitants and the others, two or [even] one, then there eal is suppl: is no fault, for there is instantaneously a supplying of ciation of Ideas. the others [by the Association of Ideas].
CoMMENTARY.
a. And this supplying (—of what is awanting may occur] in virtue of the [suggestive character of the] matter in hand, or of something else. For example—([take the following verses].
८ A face, long-eyed, fair as the autumnal moon ; arms sloping at the shoulders ; and a bosom compact, with close high breasts; sides—as if polished ; span-measured waist; loins joined with handsome hips ; feet with the toes upturned; and her whole person disposed just like the utter unconstraint of a [blithe] dancer’s mind.”
Here, whilst Agnimitra, in love with Mélavik&, describes only Exci- tants [of the emotion of Love] in the shape of (the various beauties
The Mirror of Composition. 49
of ] Malaviké, there is, through the mere fitness of things, a [mental] supplying of ‘ Accessories’ such as the longing [of the lover describing his mistress}, and of Ensuants,—such as the [rapturous] rolling of the eyes. And thus in regard to the supplying of others [of the three, when not all are conveyed in the poet’s words,] an inference is to be made {by the intelligent reader, for himself—it being unnecessary to mul- tiply examples. |
6. To those who [—not holding the correct view laid down in § 43—] say that the Flavour is located in the one represented (—i. ® in the hero—], he says [as follows]
Text.
The locus of 48. The taking cognizance of Love, &c. as belong- the Flavour not ing [entirely] to the person represented, would not be- srl hero—and come Flavour—for this (Love, &c. so far forth as be-
longing entirely to Aim] was limited (to the hero him- self], and was mundane [—whereas Flavour—see § 33—is hyperphy- sical—], and it [the Love, &c. of the Hero] is separated by a long in- terval, (—the hero having possibly died a thousand years ago—whereas the spectator belongs to the time present—whatever that may be—and Flavour—see § 54—is irrespective of Time. ] ComMMENTARY.
a. For, the perception of Love or the like, in R&ma or the like, produced by the sight of (his beloved] Sfta or the like, was limited (to the single lover, and does not belong to a whole theatrical audience] ; and it pertained to the [every-day] world ; and it is separated by a long interval from the witnessing, &c., of the play or the poem (in which the incident is described]. Hence, how should ¢é attain [§ 32] to the state of being a Flavour—seeing that Flavour is characterized by its being devoid of this triad of characters—(being not limited to one— not mundane but hyperphysical—and not of the past but irrespective of Time —] ?
6. He rejects also [the notion of | its being located in the repre- senter {of the hero—i. €, of its being in the actor :—remarking as follows).
Text.
2 ध्र 49. {६ 18 not the player [—poor hungry wretch—] vour thehistrio- that is the taster of the Flavour—exhibiting (as he
50 The Mirror of Composition.
nic representer does] the appearance [—i. e. performing the part—] of म Rédma, or the like, merely as he has been taught, or as he has learned by practice. CoMMENTARY. a. Moreover (—to meet an obvious objection—he adds]. Text.
Theactor,so 50. By his realizing to himself (—if he does so—}
far forth as be the import of the poetry (—which he more probably
is a man of th jndiff । : teste, ranksasa repeats with indifference if not with weariness—) he
spectator. too ranks as a spectator. CoMMENTARY.
a. (That is to say}—if, on the other hand, through his realizing the import of the poetry, be enacts the character of Rama as if [he felt it to be) his own, then he [—the actor—] too is reckoned among the audience [—and whatever we may remark of them, applies so far to him].
Text.
Flevour not 2!- This (Flavour) is not something that may be an objective en- made known—for the perception of it is inseparable from a its very existence.
ComMMENTARY.
a. For, ‘what may be made known’ (770४2), as a yar for in- stance [—by the light thrown upon it by a lamp or the like—}, that, even whilst existing, is sometimes not perceived ; but not so this [गन vour}, for, apart from perception, it does not exist—[§ 33. 4.].
Text. Flavour not a 52. Since this (Flavour] has its essence (or is not product. itself except] in necessary connection with the aggre-
gate of Excitants, &c., (on which it depends, } therefore it is not an effect {or product]. ComMENTARY.
a. If Flavour were an effect (—or product—like ordinary mundane things—] then it would be one having for its cause [inasmuch as it could have no other cause—] the knowledge [i. e. the perception] of the Excitants, &c.; and therefore, at the time of the perception of Flavour, the Excitants, &c., would not be perceived—for we do not see {that there occurs] simultaneously the perception of a cause and the perception of the effect of that [cause] :—for [—to give an illustration
The Mirror of Composition. 51
of our meaning—) the perception of the touch of the sandalwood- unguent, and the perception of the pleasure produced thereby, cannot take place simultaneously [however rapidly the one may succeed the other—] ; and (on the other hand], the perception of the Excitants, &c. is not [—in the mundane and ordinary sense of the word—] the cause of the perception of Flavour, since this [Flavour] exists (as we have said} in necessary connection with the aggregate of the Excitants, &c. [and is therefore perceived simultaneously with them ;—and as these are therefore not to be spoken of as its cause, i¢ is not to be called their effect] :—such is the purport [of the text]. Text.
Plavoue indes 53. Nor is it eternal—being non-existent previous 1 to its perception. fature. CoMMENTARY.
a. For (—as remarked at § 51. a.] at the time when it is not per- ceived, it does not even exist ; and verily it does not belong to a thing that is eternal to be incapable of existing at a time when it is not perceived.
Text.
54. Nor is it [Flavour] moreover, something that will be [—con- tinuing perdurably, apart from the perception of it, after having once come into existence—] because it consists in (nothing else than) its own manifestation in the shape of positively apparent joy [felt then and there ;—and yet] neither is it, moreover, of the present,—for it is of a nature distinct alike from an ‘effect’ [§ 52] and from ‘what can be made known’ [§ 51—to one or other of which heads everything merely mundane and of time present can be referred—while—like the Deity— this ‘Flavour’ is irrespective of Time]. Since its object (—or what . furnishes the occasion of its manifestation—] is the experiencing of the Excitants, &c. [§ 61), and also since it is apprehended by the intelli- gent in the shape of pre-eminent delight, clearly its conveyer is not wished to be [—i.e. cannot be allowed to be—] ‘unconditioned’ (nirvikalpaka) knowledge [—the mere knowledge that ‘this is some- thing’| ; (and yet] in like manner neither it is perceived as ^ condition- ed’ (savikalpaka), because of the absence of adaptability in it to (being described by] any combination of terms [—as will be explained in the commentary here following).
H 2
52 The Mirror of Composition.
ComMENTARY.
a. (Isay that the object apprehended, when ‘ Flavour’ ts appre- hended, is not ‘conditioned’ knowledge, | because whatever [cognitions } are received through ‘conditioned’* knowledge are adaptable to some employment of language, [—i. e. an account can be given of them in separate and intelligible terms—} but not so is ^ Flavour’ [—which, being every way indivisible,—see § 60—cannot be analyzed and then defined in terms of the analysis. }
Text.
No. 55. And it [‘Flavour’] is not something imperceptible, for it is something manifested (see $ 30] ; and [yet] its manifestation is not [ per se] perceptible, because the possibility [of its being apprehended } is [dependent] on sound [—i. e. on the words that constitute the poetry —).
ComMENTARY.
a. “Do tell then” (—the reader will be ready to exclaim—) ‘¢ what like és the real nature (—the ¢atéwa or ‘ quiddity’—) of this strangely characterised sort of thing such as was never seen or heard of (before)? To this it is replied.
Text.
तः No. 56. Therefore [1. €, since ‘ Flavour’ does not gether hyper- fall under any division in these exhaustive classifications aca of mundane knowledge—] truly it is to be regarded by
the intelligent as Ayperphysical (alaukika). ComMMENTARY.
a. Then again what is the evidence that this (‘Flavour’) is an
entity? To this he replies.
ग The terms sirvikalpaka and savikalpaka are explained in the Tarka Sangraha as follow :—‘' That [—viz. Perception—pratyakeha—] is of two sorts—nirvikai- paka and savikalpeka, That knowledge which does not involve the [knowledge of the] species or sort, is sirvikalpaka [i. 6. ‘without an alternative’—] as [the knowledge that] ‘This is something.’ That knowledge which does include specifi- cation (or the reference of the object to one of the categorics—see § 12—] is savi- kalpaka (—i. e. ‘ with an alternative’—for the object might possibly be correctly referrible to a different subdivision of the category—] as [the knowledge that] ‘ This is [the man called] Dittha,’ ‘ This is a bréhmay,’ ‘ This is black,’ [not red, or yellow].””
The Mirror of Composition. 53
Text.
Proof that No. 57. The evidence of this (—i. e. of Flavour’s ध प being an entity—] is considered by the learned to be vour at all. just the Gustation thereof (—which exists—see § 33.
g-—] in inseparableness from (the ‘ Flavour’] itself. CoMMENTARY.
a. ‘Gustation’ means tasting ;—and that is of the kind described [by the author of the Dhwani] as follows :—‘‘ ‘Tasting’ is the arising of soul-joy from contact with the meaning of Poetry.”
6. But then [some one may object]—if ‘ Flavour’ is not a product [—as it is denied to be—here implicitly—and explicitly at § 52—] then how is it characterised, by the great saint [Bharata], as follows— viz.—* The production of Flavour takes place from the union of the Excitants, the Ensuants, and the Accessories?” To this it is replied.
TExtT.
No. 58. By reason of the production of its Gustation [—which, in the sense to be explained in the Commentary, may be said to take place—] the production of this [‘ Flavour’—which—see § 52—is not a prodact,} is (spoken of ] ¢ropically.
CoMMENTARY.
a. Although the Gustation (of ‘ Flavour’) also is not [really] a pro- duct, seeing that it is nothing distinct from the Flavour [itself—which is no product—}, yet its being a product is spoken of tropically—for it is 8 product, in a secondary sense of the word, in respect of its occa- sionalness (—seeing that every man does not experience it, nor any man at all times}.
Text.
No. 59. Its not being the “^ Express, &c.” (but only the ‘Sug- gested” —see § 2. ».—] I shall declare in the exposition of ‘ Sugges- tion’ [in chap. 5th].
CoMMENTARY.
a. ‘Its”—i. €, Flavour’s. By the ^“ &c.” is meant its not being the ‘Indicated, &c.’ [see § 9].
6. But then [some one may object]—if ‘ Flavour’ consists of ‘ Love and the rest’? [—meaning by ‘the rest” the appropriate concomitants of each emotion—] commingled [—as declared at § 46—) how [are we to understand) its (self-)manifestation [see § 33} and its indivisibi- lity [§ 33]? To this it is replied.
54 The Mirror of Composition.
Text.
Flavour, being No. 60. Since ‘ Flavour’ [exists] only from its knowledge, isself- being identical with the knowledge of [the emotious ^ and concomitants, such as) Love, &c.—hence is estab- lished its self-manifestation [—knowledge being, itself, light—), and its indivisibleness.
ComMMENTARY.
a. If Love, &c.’ were something distinct from the body of light [or knowledge}, then only could its self-manifestation not be establish- ed; but the case is not so,—for its identity therewith is admitted (by all the authorities], as it is declared (by the author of the Dkwani]— thus—“ Although, by reason of its being nothing other than the ‘ Fla- vour,’ the ‘ Gustation’ (of Flavour] is not a product [§ 52], still, being assumed to be a product in respect of its occasionalness [§ 58. a.}, it is moreover treated as divisible into Love [and the various poetic emo- tions] &c., [these being supposed to subsist] in the shape of modifica- tions (—as curd is a modification of milk—] of that increate Imagina- tion which is identical therewith (i. e. with increate Flavour.]’’ :—and [° Flavour,’ I repeat, is held to be identical with Knowledge as he elsewhere declares] thus—‘ And on assenting to the identity of Joy, &c. (with ‘ Gustation’ and ‘ Flavour’), having reposed upon our couch of established doctrine, mayest thou enjoy the slumber of delight for a thousand years of the gods !’’—and [88 he again declares) thus—“ It [Flavour] is undivided from its enjoyer, being made an object of cogni- tion identical with the Love [or other emotion], &c., of the possessor of Imagination.”
8. On (the shoulders of } those who do not admit the fact that Knowledge is self-manifesting—the rod must be let fall by the Vedén- tists [who more especially cherish the tenet disallowed by these}.
८. The ‘indivisibleness’ thereof (i.e. of Flavour—is to be inferred } just from its identity (with the knowledge of the emotions, &c.)—for Love [and the other emotions], &c., in the first place being recognised severally, attain to being ‘Flavour’ only as they appear when having all become one. This is declared [by the author of the Dhzwani] as follows—‘ The Excitants, the Ensuants, the Involuntary [indications of emotion], and the Accessories, being recognised first dividedly, attain to indivisibility :’—and [again—as he remarks in prose—]
The Mirror of Composition. 55
“ But in strict reality this (Flavour) is to be apprehended only as something indivisible, like the nature of the Deity as set forth in (the theological system of ] the Vedanta.”’
d. Now what are those ‘ Excitants,’ ‘ Ensuants’ and ‘ Accessories’ [§ 32] ? With reference to this [question], he tells us what is an ‘ Exci- tant’ (as follows].
Text.
What is meant No. 61. What things in the [every-day] world by an‘ Excitant.’ cause one to think of Love or any other [of the emo- tions}, in Poetry and the Drama are called ^ Excitants’ (vibhdva).
CoMMENTARY.
a. For, what things,—e. g. Sité (the beloved of R&éma), &c. are, in the [actual] world, causes of one’s thinking of the Love, or the Laughter, or any other (emotion) belonging to R4ma or any one else,—. these same, when consigned to Poetry or the Drama, are called vibhdva (—the term being derived from the causal form of the verb bhé ‘to become’ preceded by the particle vi implying ‘ difference’ or ‘al- teration’—] for, by these [—which we may call ‘Excitants’ or ‘ Alterants’—] the [mental or bodily] states (९4९८), such as Love or other [emotion], of the spectators are altered (vibhdvyante), i. ९, are made suitable for the manifestation [§ 32] of the first sprout of ‘Gustation’ [—see § 44, 5.—which sprout requires, for its full । development, the artistic treatment which will be detailed in due order.] This is declared by Bhartrihari [0 the Vdkyapadtya] as follows :—‘‘ He (the intelligent reader or spectator] thinks of [the tyrant] Kansa, and the like, energising as if they were presented to his senses, when these [personages] have become objects of his understand- ing in the shapes bestowed upon them by (the poet’s) words.”
6. He [०९६] mentions the two varieties thereof [—i. ९. of the ^ Excitants’}.
Text.
Division of the No. 62. The two divisions thereof (—i. e. of the Excitants into the Excitants—see § 61—) are those called the substan- Substantial and the Enhancer. tial (dlambana) and the enhancer (uddipana).
ComMENTARY.
«. [The meaning of the text is) plain. Among these (he pro-
ceeds to explain the former of the two varieties].
56 The Mirror of Composition.
Text. ‘The Substan- No. 63. The substantial (§ 62) is (such a material ee 0 and indispensable ingredient as] the hero, &c.—for dients of poetry. thereupon is the arising of Flavour [altogether] dependent.
ComMENTARY. a. By the “ &c.” [is meant) the heroine, the rival [of the hero], &c. 6. Of what [Flavour] each of these Excitants is [the Excitant], will be mentioned in the exposition of the nature of each (Excitant]. c. Among these [Excitants, then,] there is the Hero [—whose generic description follows—].
Text. Definition of No. 64. Liberal, learned, of good family, graceful, e Hero. with the ardour of youth and beauty, clever, a general
favourite, brilliant, ingenious, and well-bred,—such is the leading character.
ComMMENTARY. a. This leading character, clever, swift in act, possessing such merits as a good disposition, good behaviour, &c., is the Hero (ndyaka). 6. He now mentions the divisions thereof (—i. €. of the genus Hero—].
Text. : No. 65. He ([—i. e. the Hero—] is first declared Fourfold divie up sion of the ge- to be of four kinds—viz. (1) ‘high-spirited, but tem- mies diets perate and firm’ (dhiroddétta) ; (2) ‘ firm and haughty’ (dhtruddhata) ; (3) ‘gay and thoughtless, yet firm’ (dhiralalita) ; and (4) ‘firm and mild’ (dhiraprasénta).* ComMMENTARY. a, [All this is) plain. 8. Among these, the ‘high-spirited, but temperate and firm’ (hero is of the following description].
* Firmness, though belonging to every kind of hero, is mentioned in the de- scription because its presence or absence occasions a subdivision of the Aeroines— (see § 102).
The Merror of Composition. 57
Text. र) य ५ No. 66. Not given to boasting, placable, very perate and firm. profound, with great self-command, resolute, whose self-esteem is concealed, faithful to his engagements—{such is the hero
who] is called ‘ high-spirited, but temperate and firm:’ [§ 65].
CoMMENTARY.
a. ‘Not given to boasting’—i. €. not a practiser of self-praise. ‘With great self-command’—i. e. who is not of a nature to be over- powered by joy or sorrow, &c. ‘ Whose self-esteem 18 concealed’—i. €. whose [proper] pride is covered by decorum. ‘Faithful to his engage- ments’—i. €. who carries out what he has undertaken.
४, {Such is the first class of heroes—heroes such] as Rima, Yu- dhishthira, and the like.
८, Now the ‘firm and haughty’ [hero is of the following descrip- tion. }
Text. The hero fr No. 67. Given to deceiving, hot, unsteady, hav- ead haughty. ing much egotism and arrogance, fond of praising
himself—([such is the hero who] by the learned is called the ‘ firm and hanghty.” CoMMENTARY. a. [Such is the second class of herces—heroes such] as Bhimasena and the like. &. Now the ‘ gay and thoughtless, yet firm’ (hero is described].
Text.
The hero gay No. 68. न from care, ever gentle, devoted to end thoughtless the arts—let this be the hero ‘gay and thoughtless, ar yet firm.’
CoMMENTARY.
a. ० Arts’—i. ६, pantomimic action, &c.
6. (Such is the third class of heroes—heroes such] as king Vatsa in (the play called) the Ratndvals.*
c. Now the ‘firm and mild’ (hero is described).
* Translated in Wilson’s "ण Specimens of the Theatre of the Hindus.” x
58 The Mirror of Composition.
Text.
The hero frm No. 69. Possessing largely the generic good qua- and mild. lities (of a hero—see § 64—] a Bréhmay or the like—let this be the [hero] ‘ firm and mild.’
ComMENTARY.
८. (Such is the fourth class of heroes—heroes such) as Madhava in (the play of ] Mdlatiand Mddhava, &c.*
6. And he next states the subdivisions [of these four classes of heroes—§ 65—] according to their character as lorers.
Text. Subdivision of No. 70. But [heroes are constituted] of sixteen
the f 1 f 1. 15181 -- 1 त व एक kinds, by these [four divisions—see § 65—] which
kinds. may have [severally] the character of (1) ‘ impartial,’ (2) ° saucy’ (3) ‘ faithful,’ and (4) ‘sly,’ (in matters of love}. ComMMENTARY.
a. That is to say :—through the fact that these—viz. the ‘ high- spirited, but temperate and firm,’ &c., may be severally ° impartial,” ‘saucy, ‘faithful,’ or ‘sly’ (in the character of a lover—69. 5.),—a hero may be of sixteen descriptions.
Text.
The hero whose == ०. 71. But among these [various kind of heroes fondness isimpar- mentioned in § 70), that one is called the ‘ impartial’ tially distributed. Fs matters of love} who is equally attached to several
women. CoMMENTARY.
a. [That is to say] the ‘impartial’ hero is he whose affection towards two, three, four, or more women, is equal :—as [is the case with the hero in the following example].
«<The daughter of the king of Kuntala stands (awaiting youl, having bathed ; and this night, which is (by rights] the turn of the sister of the king of Anga, has been won from her to-day by Kamali with the dice, with the approbation of her Majesty [the chief queen).” The king, having been informed respecting the fair ones of the harem [in the foregoing terms] by me (the chief eunuch] who had ascertained [these matters], stood for two or three hours (of twenty-four minutes each] with his mind perplexed by indecision.”
* See Wilson’s ८८ Theatre of the Hindus.”’
The Mirror of Composition 59
Text.
Theherowho No 72, Though culpable, yet undismayed; when is saccy in his reproached, yet not ashamed ; lying [bare-facedly] even ae when his offence was seen ;—such is the one called [—as regards his amatory conduct—see § 69. 4.—] the ‘saucy’ hero,
CoMMENTARY.
a. Mine [are the following verses illustrative of this character. ]
% Perceiving the flush of anger, I went near [intending] to kiss her face. Then she spurned me with her foot; but I having nimbly caught hold of it whilst I burst out laughing,—O my friend, the anger of the fair-browed one, shedding tears from her then being unable to do anything, prolongs, whenever thought of, the amusement of my mind.”
The here who Texr. pe ane No. 73. The ‘faithful’ is he who is devoted to one. ComMMENTARY.
a. [That is to say] the ‘faithful’ hero is he who is attached ta only one heroine :—as [is the case with the hero whose wife speaks of him in the following verses].
% My garments, O friend, are not beautiful, the ornaments of my neck are not resplendent, my gait is not (coquettishly] curvilinear, my laugh is not loud, nor have I any [of the hoydenish blandishment called] pride ;—yet other people say ‘ Her beloved is fond of her—he never throws a look on any else’ ;—therefore do I hold that, by thus tauch, all others are ill-off [compared with me].”’
Text.
"११ No. 74. The ‘sly’ is he who, being attached to simulates affec- [only] one, acts, covertly, with unkindness towards ee another, (whilst) showing affection outwardly.
| ComMENTARY.
a. (That is to say]—he, again, who, being attached to only one heroine, whilst exhibiting ostensibly an affection for two heroines, acts, underhand, unkindly towards the other heroine, is the ‘sly’ hero; as (is the hero of the following verses).
०८0 sly one! where then shall I tell this, that, even whilst embrac.- ing, thou didst hastily relax the knot of thy arms on hearing the tinkle of the zone-gems of this other [wife of thine approaching? I need
12
60 The Mirror of Composition
not tell it to Aer—for—] my fair friend, giddy from the poison of thy many buttered and honeyed speeches, heeds me not at all.’”’ Text.
Subdivision of No. 75. And the aforesaid divisions of heroes, का best, through their being all threefold in respect of their ‹ lowest.’ being of the ‘ best’ the ‘middling’ or the ‘ lowest’
description, are [further subdivided into] forty-eight. Com MENTARY. = | a. ^“ 41" --2, ९. the aforesaid sixteen divisions [—see § 70]. The various as- ४, Now he speaks of the assistants of these
9०९७४६७ ०१६0० ७९0. (heroes), since this [topic] is connected [with the foregoing, so that this is its proper place]. Text. The comrade of No. 76. But let that one be called his ‘ comrade’ the hero. who, somewhat deficient in the qualifications of him
[--1. € of the hero—), is his assistant in some wide sphere of affairs in which he is engaged. ComMMENTABRY.
a. [That is to say—] he is called ‘comrade’ (pithamardda), who, coming somewhat short of the just mentioned generic qualities of the hera [—see § 64—], is the assistant of him—i. e. of the hero—through- out the extensive transactions connected with some matter that he is engaged in ;—as were Sugrfva [the monkey king of Kishkindhya)], &c., (comrades) of Ramachandra, &c.
6. Now the assistants (of the hero—not in extensive and diversif- ed transactions—see § 76. a.—but] in [affairs of} love [are to be described].
Text. ie peewee: No. 77. Let the assistants in [affairs of ] love be sistants in matters the ‘humble friend’ (eita), the ‘ dependant’ (ehefa), of love. the ‘buffoon’ (vidkshaka), &c., (—and let these be] faithful, skilful in jests, removers of the pride of angry dames, pure. ComMENTARY.
a. By the “ &c.”’ [are meant) makers of garlands, dyers, purveyors of the betel-nut, perfumers, &c.
8. Among these (described generically in § 77-~he proceeds to describe specifically] the ‘ humble friend.’
The Mirror of Composition. 01
Text. The ‘humble No. 78. But the ‘ humble friend’ is one whose possessions fall short of [what would furnish the means of ] enjoyment ;—he is subtle, acquainted with some portion of the arts, ingenious in dress and address, eloquent, pleasing, much esteemed in company. CoMMENTARY.
a. What a ° dependant [07 servant—see § 77—] is, is perfectly
well known {—and therefore any account of him need not be given}. Text.
No. 79. Let the ‘ buffoon’ be one with a (whim- sical} name such as ^^ Flower-spring,” a causer of langhter by his actions, his person, and his speeches, &c., delighting in equabbles,—acquainted with his own business.
CoMMENTARY.
a. ‘ His own business’’—i. 6, eating, &c.
6. He next mentions the assistants (of the hero] in taking thought about affairs [of state].
The ‘ buffoon.’
Text.
The assistants No. 80. Let the ‘minister’ be [the assistant of in affairs of state. the hero] in the taking thought about affairs [of state]. CoMMENTARY.
a. = ^ Affairs (of state]’’—i. e.—politics, diplomacy,* &c.
6. But as for what is set down by some one, as a definition, when the topic is the describing of ‘assistants’—viz., “ The minister and [the king] himself, both of them, and also a friend,—[these are the agents} in taking thought about affairs of state ;”’—this [I say] ought to have been reserved for a definition [in some work on Politics) where the topic was the definition of a king’s means of taking thought about his state affairs (—he being, in such case, supposed to take some share in the cares of state himself—else it is not to him that a work on Politics addresses itself—], but not when the matter in question was the description of ‘ assistants’—([meaning thereby persons so named and considered only in so far as they do for the hero what he is thereby released from the necessity of doing for himself unless he chooses.
* See the commentary on verse 89th of the 2d Canto of Magha’s poem the 44 1; 1
62 The Mirror of Composition.
And the definition censured is chargeable with the irrelevancy animad- verted upon—] for when it is said ‘‘ The minister is the assistant of the hero in his [—i. €. the hero’s—] taking thought about state affairs,” by the sense [of the sentence], the hero is set down [as being one that takes thought about state affairs—which he by no means necessarily 18]. And as for what is said [by some one, in reference to the same topic of ‘assistants’ ]—viz. ‘“‘ The thoughtless (king—§ 68—)] has his kingly functions subordinated to his ministers; the others (§ 66, 67, and 69] have theirs in the charge of their ministers and themselves [jointly] ;? —this also is a point the mention of which is mistimed, because, by the mere mention of his characteristic (thoughtless- ness], it was settled that the ‘‘ thoughtless hero” is one the taking thought about whose state affairs is entirely in the charge of his minis- ter. And, in the taking thought about state affairs, his minister is not his assistant [—and the present topic, be it remembered—§ 80—is that of “assistants’—)]) but is himself the sole manager,—for ke [the thoughtless hero] takes no thought about affairs of state [and cannot therefore have an assistant in doing it].
The assistants © Now the assistants belonging to the inner apart- belonging to the + inner 9०६३, ™ents [are described].
Text.
No. 81. In like manner in the harem [the following are assistants —viz.—] dwarfs, eunuchs, mountaineers [retained as guards], bar- barians, cow-herds, left-hand brothers-in-law, hump-backs, &c. Pos- sessed of pride, folly, and vanity, one of low family, raised [by the connection] to power, the brother of an unmarried [concubine] and [in so far) brother-in-law of a king, is called a left-hand brother-in-law.
ComMENTARY.
a. By the “ &c.” are meant mutes and others.
®. Among these [enumerated in § 81], the eunuchs, dwarfs, moun- taineers, hump-backs, &c. [are to be found spoken of in such passages] as [the following one which occurs) in the [play called the} Ratndvali* {or the ^ Necklace’ }.
० ¶ € eunuchs (—alarmed at the approach of the monkey of the stable which had broken its chain—] fled, having abandoned shame because of their not being reckoned among men ; the dwarf, in terror,
* Translated by Professor Wilson in his Specimens of the Theatre of the Hindus.
The Mirror of Composition. 63
ensconces himself within the [looge and wide] trowsers of the cham- berlain ; the mountaineers, the guardians of the bounds, acted in a style accordant with their name (derived from kri ‘to do’—i. e. they did valiantly, १०८ running away from the monkey*—]; while the hump-backs, fearing that they may be seen (by the monkey), cowering down, slink quietly off.’’
8. The “left-hand brother-in-law’ [such as the cruel coxcomb Samsthénaka] in such [plays] as the Mrickchhakati,t [or the “ Toy- cart”’] is well known. The others too [of the assistants not here ex- emplified in quotations] may be recognised as they present themselves.
e. Now the assistants in punishing [or in the administration of criminal justice—are to be described].
Text.
१, वत No. 82. In regard to punishments [the assist- in mattersof po- ants of the king are] his friends, the princes [his = sons], foresters [employed as police], lords lieutenant,
generals, &c CoMMENTARY. «. Punishment” means the chastisement of evil-doers ;—(all this
ea Text.
The assistants § No. 83. In his religious duties let these [. e. his in things sacred. = agsistants] be chaplains and domestic priests, and so too ascetics, knowers of Brahma. CoMMENTARY. @. “Knowers of Brakma’—i. e. knowers of the Veda, or knowers of the [divine] soul 6. Amongst these [various classes of assistants there is not an equality in pomt of rank—for]— : Text. rank No. 84. The highest [in rank, among the vari-
म of ous classes of assistants], are * comrades’ (§ 76], &c
* Seach is one explanation of the pun. Professor Wilson suggests another— “ Kird{a, a mountaineer, being derived from the roots fri to scatter and afa to go, that is, they scattered or ran away.’’ This is more in keeping with the conduct of the others—but the humour would perhaps be heightened by its lying on the [णण eal tribute to the valour of the guards who alone were not afraid—of a monkey.
t Specimens of the Theatre of the Hindas.
64 The Mirror of Composition
ComMENTARY. a. By the “ &c.” are meant ministers [§ 80], priests [§ 83], &c. TExt. No. 85. In the middle rank (among assistants] are the humble friend [§ 78) and the buffoon (§ 79] :—in like manner the left-hand brother-in-law [§ 81. 5.) domestics, &c., are called the lowest in rank.
ComMMENTARY.
a. By the “&c.” are meant purveyors of betel-nut, perfumers, &c. [§ 77. ०.]
8. Now, since this is the appropriate place for it, he gives, in re- spect of messengers, a definition which includes their division.
Text.
Messengers de- No. 86. A messenger—tome one sent on some fined and divided. gffgir—is of three kinds—(1) the discreet, (2) the cautious, and (3) the [mere] conveyer of a message ; and female mes- sengers also are of the like descriptions.
ComMMENTARY. a. Inthis passage—§ 86—] the definition [—apart from the division which it involves—see § 85. 6.—] is [or consists of the words} ‘* A messenger—some one sent on some affair.”’
Text.
No. 87. But the one called the ‘discreet’ [messenger—§ 86—] is he who, having formed his judgment as to the mind of both, speaks according to his own discretion, and executes his commission well and neatly.
CoMMENTARY.
a. ‘Of both”—i, e. the one by whom he was sent, and the one to
whom he was sent.
Text.
No. 88. The ^ cautious’ [messenger—§ 86—] is one of measured speech, who executes his commission (and no more}. The [mere] ‘ con- veyer of a message’ [$ 86] is he who conveys [without perhaps under- standing] the message as it was spoken to him.
ComMMENTARY. a. Now the amiable qualities of a hero [are to be described].
The Mirror of Composition, 65
व्व. The eight ami- No. 89. Brilliancy, vivacity, sweetness {of tem- ध qualities of a लशा], depth [of character], steadfastness, keen sense ; of honour, gallantry, and magnanimity,—such are the eight manly qualities that originate in (the element* of ] goodness.
CoMMENTARY.
a. Among these [eight amiable qualities, the first is defined as follows}.
Text.
Brilliancy in No. 90. They call that [quality—§ 89—] ‘bril- the character of Jiaucy’ (80064), from which [—as being the constituents a hero—what. = । :
of it—] there come heroism, dexterity, veracity, great perseverance, complaisance, tenderness towards inferiors, and the holding one’s own with the great.
CoMMENTARY.
Complaisance. a. Among these—there is ‘complaisance,’ as [ex- emplified in the following passage].
‘Every one of his subjects thought [to himself] ‘I myself am ese teemed by this lord of the earth.’ Disrespect was shown by him in no quarter, as [none is shown] by the ocean to a hundred streams [—every one of which alike it receives into its bosom].’’
6. And so [examples might be given, were it necessary,] in regard to the others [of the list in § 90).
€. Now ‘vivacity’ (—§ 89—is described].
TExtT. Vivacity. No. 91. In ‘vivacity’ there isa steady glance, a striking gait, and laughing voice. ComMMENTARY.
a. [Of this we may have an example such] as [the following).
“His glance values at a straw the pith of the essence of the three worlds ;—his firm and haughty tread appears to bend the earth. What! Is this the spirit of Heroism [incarnate] even in a [mere] youth, [yet having such weight 88 a mountain might have,]—or is it Pride [9० sonified) 7
* See Lecture on the Sankhya—§ 50. K
66 The Mirror of Composition.
Text. Placidity. No. 92. The not being discomposed even amid agitations, is what is called ‘sweetness’ [of temper—§ 89].
CoMMENTARY. a. An example may be inferred [by the reader for himself J.
Text. Equanimity. No. 93. The not being altered by fear, grief, anger joy, &c., is [what we mean by] ‘ depth’ (of character—§ 89].
CoMMENTARY. a. [Of this we may have such an example] as (the following testi- mony to the equanimity of the hero Rama]. ‘Not the slightest discomposure in his aspect was observed by me— either when he was summoned to his inauguration or when he was banished to the forest.”
वषय, Steadfastness. No. 94. The not departing from one’s intent, even where the obstructions are great, is [what is meant—see § 89—by] * steadfastness.’
ComMMENTARY,
a. As—
% Even at the moment when he heard the song of the Sirens, S’iva continued intent upon his meditations ;—for, of those who are masters of their own souls, no obstructions whatever have force enough to divert the attention.”
TExtT.
Sensitivencss, N0- 95. The not enduring, even at the expense of Gallantry, and life [in the recalcitration against it—], of any imputa- 9 . Gon or disrespect, &c., cast upon one by another, is what is called a ‘nice sense of honour’ (—§ 89—]. ‘Gallantry’ [§ 89] implies elegance in language and dress, and likewise in amatory demeanour, ‘ Magnanimity’ [§ 89] implies liberality, affability of address, and equality (of behaviour] towards friend and fve.
CoMMENTARY.
a. Of these also, examples may be inferred (by the reader for him-
self j.
The Mirror of Composition. 67
Text.
The Heroine de- No. 96. But now, the Heroine is of three kinds-— susie and divided (1) one’s own, (2) another’s [wife or daughter], or (3) into ‘ one’s own, .
another’s,’ and 2 common woman. She is a woman possessed of the ‘anybody’s.’ generic qualities of the hero so far as this is possible.
CoMMENTARY.
a. The heroine again is possessed of the generic qualities of the hero, liberality and the like [—§ 64—], so far as these are compatible (—‘‘ mutatis mutandis” —considering the difference of sex]. And she is of three sorts [—inasmuch as she may be] one’s own wife, or a female belonging to another, or a common woman [i. €. a courtesan}.
6. Among these [three kinds of heroines—§ 96—], ‘one’s own’ wife [18 the one defined as follows}.
Text. No. 97. ‘ Oue’s own’ [—§ 96—] is she who is possessed of modesty, sincerity, &c., who is intent on the affairs of the house, and faithful to her husband.
CoMMENTARY
a. As —
“In the house of the fortunate are wives who through modesty lay aside all embellishments, who remain ever subject to another’s will {—not seeking to be independent],—with minds averse to everything but what is decorous.”
Text. TheHeroine-- 0०. 98. She too [—i. e. ‘ one’s own’ see § 97—] ‘one’sown’— = 18 named of three sorts, (1) the youthful, (2) the ado. भ 16866४४ and (3) the mature.
ComMMENTARY. a. Among these —
Text.
The Youthfal No. 99. She is called the ‘ youthful’ [—or ‘ artless’ heroine. § 98—] who, on the arrival of (the period of ] youth,— being altered by love [then first felt], shrinks from caresses, is gentle amid her indignation, and extremely bashful.
K 2
68 The Mirror of Composition.
ComMMENTARY.
Youthfulness % Among these [various characteristics we may exemplified. exemplify each severally—and first then of the ‘ youth- ful’ damsel in respect of her being] ‘at the first arrival of the period of youth’—as (in the following verses] of my father.
‘* The Joins now take to themselves the bulkiness [which previously was the characteristic] of the waist; the belly takes possession of the depression [which previously was the characteristic] of the breasts ; the line of hair on the body (characteristic of the period] runs off with the straightness of the glances [which then fall into a sidelong habit). Seeing Cupid newly inaugurated in the empire of her mind, the mern- bers of the fair-browed one, for the moment, as it were, mutually plun- der one another, (as people are wont to do at the commencement of a new reign before the king can ascertain what properly belongs to each }.”
The frst sen- 8. (Now of the ‘youthful’ damsel in respect of sations of love. her being] ‘altered by love then first taking posses- sion (of her mind}’—as [in the following verses which occur] in my Prabhévatt-parinaya (or ^^ Marriage of Prabhavati’’).
‘“‘Lazily and languidly she sets her footsteps on the ground; she never goes out of the inner apartments; she no longer laughs uncon- strainedly, but practises every moment some bashful restraint or other. Little she speaks, and that little always somewhat touched [or tinged] by a certain sort of deep covert significance ; and she looks up with a frown at her female friend who entertains her with a discourse about sweethearts.”
Maiden Coy- ९, [Now of the ‘ youthful’ damsel in respect of her nessexemplified. being one] ‘who shrinks from caresses’—as—
** When looked at, she casts down her eyes; she speaks not when spoken to; she stands turning away from the couch; when clasped perforce, she trembles ; when her female friends [who have conducted her to the bridegroom’s house] are about to retire, she too wishes to depart from the dwelling. By this very coyness my beloved bride has become now more than ever dear to me.”’
Gentleness. d. (Now of the ^ youthful’ damsel in respect of her being] ‘gentle amid her indignation’—as—
«५ On the occasion of her husband’s first offence, she does not know—
The Mirror of Composition. 69
in the absence of a female friend’s advice—though every limb is trem- bling with agitation—how to convey a sarcasm. With her rolling lotus eyes the girl just merely weeps—with the pure tears dropping from the lower part of her pure cheek, while her ringlets dangle shaking among them.”
Basbfulness. ९. [Then the ‘youthful’ damsel, in respect of her being] ‘extremely bashful’—[may be exemplified]—as in the verses [already given under § 99. 4.) viz., ‘‘ Lazily and languidly she sets,” &e.
¢ Here [—i. e.in the enumeration of the characteristics of the ‘ youthful’ heroine—§ 99—], the separate mention of the ‘ shrinking from caresses,’ which [characteristic] is included also under the head of ‘ extreme bashfulness’—/[so that the definition might seem chargea- ble with tautology—], is made because this is a remarkable species [of the forms which bashfulness assumes].
g- Now the ‘adolescent’ [heroine—literally the one ‘ middlemost’ between the ‘artless’ young wife or maiden and the dame mature and ‘bold’—§ 98—is described].
Text.
The Adolescent No. 100. By the ‘adolescent’ is meant one won- heroine. derful in caressings ; who has become more impas- sioned while waxing in youth ; somewhat bold in speech, and with a middling amount of modesty.
CoMMENTARY.
a. Among these [various characteristics we may exemplify each severally,—and first then of the ‘ adolescent’ dame in respect of her be- ing] ‘ wonderful in caressings’—as—
“Towards her lover, by the fawn-eyed one, when her fondness was excited, there was somehow shown such ingenuity in caresses, that several times the hundreds of pigeons belonging to the house set them- selves as scholars to imitate her cooings.”
&. (The ‘adolescent’ dame in respect of her being] one ‘become more impassioned,’ is as [exhibited] in this same example [ just given —§ 100. a.}.
८, [Now the ‘adolescent’ dame] ‘that has waxed in youth’—is as (described in these verses} of mine—.
70 The Mirror of Composttion.
« Her two eyes [in vivacity of movement] shame the wagtail ; her two hands rival the lake-born (lotus) ; her breasts attain a height that causes a doubt whether they be not the (gracefully swelling] temples of the elephant ; her brilliancy is like that of gold or of the Michelia Cham- paka; her voice rivals nectar; the flash of her side glance is like a wreath of expanded nymphaese ceerulete.”’
d. And so in respect of the others also [(—of the characteristics enumerated in § 100—exemplifications might be given were it needful].
९. Now the dame ‘ mature’—
` Text. The Mature No. 101. Infatuated with love; of robust [and no heroine. longer tender] youth ; learned in all kinds of caresses ;
lofty of demeanour; with no great amount of modesty, and ruling her lover.
CoMMENTARY.
a. [Now the ‘mature’ dame in respect of her being] ‘ infatuated with love’ —as—
< (Brava !—or, literally,] fortunate art thou, who, when meeting with thy beloved, utterest, in the midst of caresses, hundreds of confiding and endearing phrases :—but [—as for me—] my friend,—when my lover puts his hand to the knot that binds my robe,—I’ll swear if I recollect anything whatever.”
6. [Now the ‘ mature’ dame, in respect of her being) ‘ of robust [and no longer of tenderly budding but of full-blown] youth’—as—
^ Her bosom hath very lofty breasts; her eyes are very long ; curved are her eye-brows, and still more (curved or indirect] than these 18 leer speech ; her waist is very slender ; not a little massive are her hips ; and somewhat slow is the gait of this one whose youth is wondrous [in its full-blown gorgeousness}.”’
c. [Now the ‘mature’ dame, in respect of her being] ‘learned in all kinds of caresses’ —as—
‘‘This sheet—in one place marked with the [juice of the chewed } betel, stained in another place with the marks of the unguent made of fragrant wood, in another place giving out the lime [which is chewed along with the betel], and in another place [trampled] by a foot [red- dened] with lac-dye,—with its crumplings, its rents, and its disorder,
The Mirror of Composition. 71
togetber with the withered flowers fallen from her hair, tells of the woman’s having been dallying in every fashion.”
द. (Now the ‘mature’ dame, in respect of her being] ‘lofty of demeanour’ —as—
‘By sweet discourse—yet mingled with frowns ;—by admonitory shakings of the finger ; and by languidly moving bodily gestures, whose kindred (as being closely related thereto—in the order of cause and effect—] are great passions [excited in the beholder of her blandish- ments}, many a time and oft does she, with her great staring side- glances, assist the possessor of the five arrows [—the god of love—) in the subjugation of the three worlds.”
e. (The ‘mature’ dame, in respect of her being] one ‘with very little modesty,’ is as [exemplified] in (the verses under § 101. a.], ० Brava! thou that utterest,” &c.
f. (Now the ‘mature’ dame, in respect of her being] one ‘ruling her lover’ —as—
«५ ‹ [गत् of mine, curl my ringlets ;—my dear, give my forehead its sectarial mark again ;—my soul’s lord, do unite again my necklace which is broken on the border of my bosom :’—thus speaking, at the time of desisting from caresses, she, whose face is like the full moon, quivering when touched by him, was again clasped in his arms.”
9 He now mentions other divisions of the heroines ‘ adolescent’ and ‘ mature.”
Subdivision of No. 102. These two are (1) possessed of self- स according command, or (2) not possessed of self-command, or
y can or can- not keep their (3) partly possessing and partly not possessing self- ५ command ;—hence of six sorts. ComMMENTARY.
a, ‘These two’—i. €. the ‘adolescent’ [§ 100] and the ‘ mature’ [101].
8, Among these [are those described as follows].
Text.
No. 103. [When moved] by anger, the ‘adolescent’ [heroine], if ‘possessed of self-command’ [§ 102], will burn her lover with deri- sive sarcasms; if ‘partly possessing and partly not possessing self- command,’ [she will burn णण] with her tears; and if ‘ not possessed of self-command,’ (she will assail him] with harsh speeches.
72 The Mirror of Composition.
CoMMENTARY.
a. Among these [three varieties of angry dames—we may have] the ^ adolescent’ who is ‘ possessed of self-command’—as—
९ [प saying ‘Thou art my beloved’ thou sayest truly,—since thou hast come to my bower dressed in the gown belonging to thy sweet- heart ;—for, by being beheld by the loved one, the beauty of a lover’s ornaments attains its end (—and thou hast come dressed, forgetfully, in the garments of my rival].’’
6. Now the ‘adolescent’ who partly possesses and partly does not possess self-command’—as—
“*My girl !—* My lord ?’—* Lay aside thine anger, indignant one.’—‘ What has my anger done ?’—‘ It has vexed me.’—* Your ho- nour never offends me,—all the offences are on my side.’ ‘Then why dost thou weep with sobbing voice ?’—‘ Befure whom am I weeping?’ ‘Why—is it not before me ?”?—‘ What am I to thee 2 -- My cherished one.’—‘I am १०६, and therefore do I weep.’
c. Now this same one (—the ‘ adolescent’—] when ‘not possessed of self-command’—as—
«५ () wretch! That loved one, with hundreds of desires, stands alone in thy mind—though attractive only through her artificial blandish- ments ;—and there is no room for me,—therefore [expect not me to revisit thee]—enough of the farce of walking [to thy side, when not admitted to thy heart].”
TEXT.
No. 104. The ^ mature’ dame [when indignant], if she be ‘ possess- ed of self-command,’ then, concealing the appearance of anger, takes no concern about fondnesses, whilst ostensibly showing all respect towards him.
CoMMENTARY.
a. ‘Towards him’—i. €, towards her lover :—for example—
« She balked his sitting down beside her by advancing to meet him ; and even a hasty embrace was prevented by the pretence of fetching the betel-nut [to present to him] while he was yet at some distance ; and no conversation with him was entered into by her, keeping her people employed near her :—thus, indirectly, did the sharp-witted dame cause her anger against her lover to attain its object.”
The Mirror of Composition. 73
Text.
No. 105. But she [^ the mature’ dame] who ‘partly possesses and partly does not possess self-command,’ will (when indignant] vex him with ironical speeches.
CoMMENTARY.
a. ‘* Him’”—1. €. the hero :—as [in the following verses] of mine—
‘Since, even when unadorned, O beauteous youth, thou dost for- cibly carry off my heart,—how much more now—adorned as thou art with the scratches of the nails of her [my rival] !”’
Text. No. 106. The other will scold and beat him. CoMMENTARY.
a. ‘‘ The other’—i. €. the [* mature’ dame] ‘not possessed of self- command’—as (the dame spoken of in the verses under § 72. a.-viz.], “ Perceiving her countenance crimson with passion,” &c.
6. And in all these (descriptions of behaviour, from § 103 to § 106 inclusive] the expression ‘{when moved] by anger’ is supplied [from § 103].
TExtT. कक ५ id No. 107. These, moreover, are severally two- fold, through their being in the shape of the lower
ing to the rank they respectively or the higher in the affections of the hero.
hold in the affec- tions of the Hero. CoMMENTARY.
a. ‘‘*These’”—i.e. the six kinds of heroines mentioned close by [—see § 102—] :—as—
‘Seeing his two dearest ones seated together on one seat, having approached behind, having politely closed the eyes of the one, he made a pretence of engaging in play with her. (At the same time] gently turning his neck, quivering with pleasure, the wretch kisses the other one, the page of whose cheek shone with inward laughter while her heart bounded with delight.”’
Text.
The heroine No 108. Hence [—see § 107—] twelve varieties ‘who is ano- of the ‘adolescent’ and ‘mature’ (heroines, together, } epee divided: are spoken of; but the ‘youthful’ [heroine—§ 99—] is of but one kind [—so far as we have yet gone]; therefore let the divisions of ‘one’s own’ (—see § 97—] be thirteen. The one ‘be-
1.
74 The Mirror of Composition.
longing to another’ (—the second in the list of heroines in § 96—] is spoken of as of two kinds—(1) ‘ another’s wife,’ and (2) a ‘ maiden.’
CoMMENTARY. a. Among these—
Text. No. 109. [The heroine who is) ‘ another's wife’ is one addicted to wandering, &c., who brings dishonour on her family, and whose mo- desty is lost.
CoMMENTARY.
०. As—
« My husband, if I even breathe, calumniates me ; my fellow-wives are ever smelling my mind [or guessing at my thoughts] ; my mother- in-law is the very goddess of gestures, [and exercises her sagacity in misinterpreting every gesture of mine] ; my sisters-in-law lick the pur- poses of my two eyes, (finding, no doubt, a flavour of mischief in every glance]. Therefore, from a distance, [when I see any of my persecu- tors approaching—] this deprecatory joining of the hands [18 made by me—by way of saying] ‘ Well—what is the reason now for thy scowl ? —O thou that canst appreciate sensible and pleasant conduct,—it is labour in vain here [my trying to please these people].”’
6. For in this [passage], that her affections find their object in a hero other (than her husband] is understood through the force of the meaning suggested (—see § 23—]—viz., ‘my husband, inasmuch as he gives me food and raiment, is my lord but not my love ; but thou, inasmuch as thou ‘canst appreciate sensible and pleasant conduct,’ art my beloved,” &c.
TExtT. No. 110. But the ‘ maiden’ [§ 109] is one whose marriage has not taken place,—bashful, newly arrived at [the period of ] youth.
ComMMENTARY.
a. And her being reckoned as ‘belonging to ies gas another,’ is because of her being dependent on her with thosethatare father or some one else—as, for example, MAlati, in cla (the play of) Mdlatt and Médhava*—and the like.
क Translated in Wilson’s ‘‘ Specimens of the Theatre of the Hindas.’’
The Mirror of Composition. 73
Text.
1) No. 111. Let the ‘common’ heroine [§ 96], be a heroine who is courtesan, possessed of self-command (see § 102—], १५ skilled in arts [see § 68. ८.--]* She hates not the worthless, nor does she love the good. Only with an eye to gain will she exhibit fondness :—she will make her mother turn out of doors, even though he may be agreeably acceptable to her, the man whose money is expended,—with the wish that they may meet again [when he is better provided]. In general, the paramours of these women are thieves, persons diseased through excess, fools, and those who have come by money lightly,—pretended devotees who are libertines in secret, and the like. In some cases, however, when love obtains the mastery, she becomes honestly enamoured. Whether she be attached, or devoid of attachment, the possession of her is hard to obtain.
CoMMENTARY.
a. ‘Libertines in secret’? are those who pursue their pleasures clandestinely. A ‘person diseased through excess” is one with the gout or a disease from debauchery and the like.
8. Among these [‘common’ women], the one ‘devoid of attach- ment’ is such a one as Madanamanjari in the (play called the] Nafa- ka-melaka.
८, [A ‘common’ woman—honestly] ‘enamoured’ is one such as ` Vasantasena in the Mrichchhakatikd* (or the ‘‘Toy-cart’’].
छ. And again—
Text.
The sixteen kinds No. 112. These [heroines] that have been separa- of heroines now ob- : = क eas Lee ; cr air aetna ted into sixteen divisions [ viz. the sets of thirteen divided according and two in § 108, and the one in § 11i—] become
५ व cart [severally] eight, [thus giving one hundred and
‘ condition.’ twenty-eight kinds], through their conditions—[for, each one may be] (1) ‘ one who has an obsequious lover ;’ and, in like manner, (2) who is ‘ill-treated,’ or (3) ‘who goes after [her lover],’ or (4) ‘ who is separated by quarrel,’ or (5) who is ‘ neglected,’ or (6) ‘whose husband is abroad,’ or (7) who 13 ‘ prepared in her house,’ or (8) who is ‘longing in absence’ {of a lover not intentionally neglectful].
क Translated in Wilson’s ‘‘ Specimens of the Theatre of the Hindus.” L 2
76 The Mirror of Composition.
ComMMENTARY. a. Among these— Text. The heroine No. 113. Whose lover, attracted by her amiable sincerely loved. qualities, leaves not her side; who has surprising charms, and is fondly attached,—let such a one be the one ‘who has an obse-
quious lover.’
ComMMENTARY. a. As [is exemplified in the verses under § 73. a.J—‘ My gar- ments, O friend,” &c.
TExtT. The heroine No. 114. Whose lover goes near her bearing the sinned against. marks of his having been toying with another,—this one, red with jealousy, is called, by the learned, the ‘ill-treated’ one.
CoMMENTARY. a. As [18 the lady in the verses under § 103. a.]—‘* Thou hast
said truly,” &c.
Text. The heroine No. 115. She who, acknowledging the power of making advances. Jove, sends to seek her lover, or goes herself to seek him,—this one is called, by the learned, the one ‘ who goes after [her
lover).’
CoMMENTARY.
a. [These two cases are here exemplified] in their order—as—
«८ ^ Having gone to him, speak to him adroitly in such a manner that he may not discern my levity (in sending to lure him back after having capriciously repelled him), and that he may act tenderly to- wards me :’—thus did a certain one instruct her female messenger.” *
«५८ [ have laid aside this my pair of bracelets ; I have fastened my girdle tight ; with much pains I have produced dumbness in my chattering anklets;—and, O my dear friend, just when I had begun to be eagerly impatient to set out on Love’s errand, this wretch of a Moon throws aside the protecting mantle of the dark ! *
* Mdagka—Canto, ix. v. 56.
The Mirror of Composition. 77
Text. ; No. 116. If one of good family goes in search How heroines ; 5 + of different de- [of her lover], she goes crouching [—literally— scriptions go out melted or absorbed into her own limbs—making her- on assignations. : ; 111}; self as small as possible—}, with all her [tinkling] ornaments silenced, and veiled in her wrappers. But a courtesan, if she goes in search (of her lover}, will have a dress of wondrous splen- dour, her anklets tinkling as they move, and a face all smiles of joy. A female servant, if she goes in search [of her lover], while she gets along with great strides, will have her speech stammering through delight and her eyes staring wide open in her flurry.
CoMMENTARY.
a. In the case of the first of these [we have an example in such verses as those under § 115. a.—viz.) ‘‘I have laid aside,’’ &c.
6. Among these the ‘ female servant that goes in search’ [of her lover, is one such as the damsel described in the verses following—] viz.
“ Here the servant girl, repeatedly exhibits her betel-stained teeth ;— for the filly, laughing without a reason and with an affected tone of voice, flauntingly setting her staggering footsteps here, there, and every- where, with her hips dancing high, stays wriggling about in front of the young men.”
८. Examples of the others are to be inferred (by the reader for himself}.
d. As being connected with this topic, the places of going on an assignation are next mentioned.
TExt.
Localities adapt- No. 117. A field, a garden, a ruined temple, the ed for assigna- house of a female messenger, a grove, a caravansera, et and a cemetery,—so too the bank of a river, &c.—thus there are eight places for the satisfaction of those who, following after men, set out on an assignation ;—and moreover there is a resource any- where in places screened by darkness.
701 But she who, in anger, having repulsed her soul’s penting her own lord even when wooing, afterwards experiences re. = morse, is [the heroine called] the one ^ separated by
quarrel.’
78 The Mirror of Composition.
CoMMENTARY.
a. As [in these verses] of my father’s,
‘TI did not listen to his fond speeches, nor was the necklace (which he presented] near me regarded by my sight; the admonitions too of my female friend, to the effect that I should show kindness to my lover, were rejected. When he fell at my feet, alas, at that moment why was not he, when departing, retained by me—fool that I am— with my two arms, and clasped eagerly to my neck?”
Text.
eee Ore No. 118. But she—most disrespectfally treated outraged by neg- -—to whom her lover does not come, after having deck: made an assignation, is to be known as ‘ the neglected.’
CoMMENTARY.
a. As—
९८ Arise, my messenger—let us go. A watch [of three hours] has gone, and he is not come. He has gone elsewhere :—long life to him —may he be the life’s lord of her (to whom I resign him].”
Text.
The heroine No. 119. Let her, whose lord, by constraint of pining in absence. various affairs, has gone to a far country, afflicted by the pains of affection, be the one ° whose husband is abroad.’
ComMMENTARY.
a. As—
‘You may recognise her, of measured discourse, my second life, in - the absence of me her companion, like a solitary duck.* I can fancy the girl, grievously pining whilst these heavy days go by, altered in appearance like a lotus pinched by the cold.”’¢
Text. The heroine No. 120. But let her who is arranging herself— expectant. being all ready in her house, expecting the arrival of
her lover—be the one ‘ prepared in her house.’ CoMMENTARY. a. As in [the following passage which occurs in} a drama of Riéghavananda—.
* The chakravdka, or Brahmany duck, is supposed to lie under the necessity that the male and female shall pass the night on opposite banks of the river. ¶† See the ^“ Cloud-messenger’’—Stanza 82.
The Mirror of Composition. 79
‘* Remove my armlets;—enough (—nay too much—] with these strings of jewels on my two wrists ;—what need of this necklace ?—it weighs on my neck like (the heavy and clinging branches of ] a creep- er!—O do thou put upon me [nothing besides} one single new pearl- necklace. Unsuitable is a superfluity of [bodily] decorations when one is concerned with the festival of him [—viz. the god of love}—who has not [even] a body [—his body having been reduced to ashes by the fiery glance of 8158 when the god of love rashly shot him.*]
Text.
The heroine dis- No. 121. But she, whose lover, though he in- sppointedthrough tended to come, through accident did not come, प she, afflicted with the grief of his not coming, is the one ‘ longing in absence’ (of a lover not intentionally neglectful |
CoMMENTARY
a. As— ¢
«‹ ° What—has he been stopped by some [other] mistress {- 0 has be been vexed at my female friend (—who carried my message and may not have delivered it properly—] ?—or has there been some matter of moment, that my lover has not come to-day?’ Thus reflecting, the fawn-eyed one, leaning her lotus-face upon her hand, sighed deeply —and long she wept, and the garlands of flowers she flung away from her.”
Text.
न No. 122. Let the one hundred and twenty-eight twenty-eight kinds [kinds of heroines—see § 112—] inasmuch as they aa नव may be of the first-rate, the medium, or the lowest, hundred & eighty- description, be eighty and four added to three hund- me red. |
CoMMENTARY.
a. And on this point (—viz. the subdivision of all heroines alike according to the eight ‘conditions’ specified under § 112}, some one says—‘* Those two (kinds of ] women who ‘ belong to others’ [—see § 108—], viz. the maiden and the married woman [whose affections are set elsewhere than on her husband], are not subdivisible according to all those ‘ conditions’—but only according to some of them :—for example], before an assignation [has been made with them by any lover], they may (no doubt] be ‘longing in absence’ [—see § 121]. Then
* See the Kumdra-sambhava, 3d Canto, stanza 72.
80 The Mirror of Composition.
again after (an assignation has been fixed], setting forth, along with the buffoon [§ 79] or some one else, they may become ‘ goers after’ [see § 115—] ; and if, for some reason, the hero have not come to the appointed place, they may be ‘neglected’ [—see § 118] ;—such alone [out of the eight] are the three * conditions’ applicable to these two, because the other conditions [—such, for instance, as the being separated by quarrel —§ 117—] are incompatible with these two whilst they have no lover devoted to them.” Text.
Heroines of N°: 123. In some examples a mutual commingling composite cha- of [the various characters ० ] these [various kinds of Amer heroines—see § 122—] 18 seen.
CoMMENTARY.
a. As—
०८ ‹ Not we, indeed, are worthy of the gift of this [branch with its new shoots that you offer us, to be worn as an ornament behind in our ear]. Go, give this branch [—etymologically the cherisher of its ‘ shoots’—vita—] to her who in secret drinks (the lips of } and cherishes thee [—vifa—or ‘rogue’—as thou art.—] Let the two (—alike entitled to the name of cifapa—] be joined, since the junction of like things has been long (the rule]. Wretch! what should we do with thy needlessly deposited earfuls of the shoots and flowers of plants? Have not doth my ears been long filled full with your honour’s unkind words—well-known to everybody ?’—Thus speaking, the other dame struck her lover simultaneously with the dark lotus and with her eye—the lovely eyelashes of the one expanding wide like the filaments of the other [—and vice versa—], and each being con- fined by her ear* [—the ear being the boundary of her beautifully long eye—and the lotus with which she strikes him having been previously worn behind her ear as an ornament].”
6. For this one [—the hervine of the foregoing verses—], (1) by her sarcasms, (2) by her harsh language, and (3) by her striking him with the flower [which had served as the ornament] of her ear, is com- pounded of the character of (1) the ‘ adolescent heroine who possesses self-command’ (see § 103], of the ‘adolescent who does not possess self-command’ [see § 103], and (3) of the ‘mature heroine who does
* Magha, Canto 7th, verses 53, 54, and 56.
The Mirror of Composition. 81
not possess self-command’ [see § 106]. In like manner in other cases the reader can judge for himself [out of what elements the character of any given heroine 13 compounded}.
TExtT. ग No. 124. There are others also, (besides the three € farther । ‘ $ + subdivision of hundred and eighty-four mentioned in § 122, with the gee endian, VAFieties suggested in § 123], beyond number; but these are not specified for fear of prolixity.
CoMMENTARY. a. ‘‘These’’—i. €. heroines. 6. Now the graces of these [heroines are to be described].
Text.
The twenty No. 125. In youth these [heroines] have [—divid- eight graces of ed amongst them—] twenty eight ornaments [or graces] मन arising from the quality of ‘ purity’ [—sattwa—the source—see Tatiwa-samdsa, p. 25—of all that is best and brightest in the phenomenal world}. Among these [twenty-eight], three, viz. (1) ‘the slight personal indication of natural emotion’ (204०2), (2) ‘its stronger expression’ (Adva), and (3) ‘the decided manifestation of feeling’ (९८4), are produced by bodily movement ;—(4) ‘brilliancy’ (s‘obkd), and (5) ‘loveliness’ (Adnti), and (6) ‘radiancy’ (क), and (7) ‘sweetness’ (mddhurya), (8) ‘ boldness’ (pragalbhaté), (9) ‘meekness’ (auddrya), (10) ‘steadiness in attachment’ (dhairya), —let these be the seven (from 3 to 10] that arise (naturally) with- out effort ;—eighteen in number are the following—viz. (11) ‘mi- micry ofa lover’s manner, &c.’ (८), (12) ‘ flutter of delight’ (vi/dsa), (13) ‘simplicity in dress’ (vichhitti), (14) ‘ affectation of indifference’ (vievoka), (15) ‘hysterical delight,’ (Ailakinchita), (16) ‘the mute involuntary expression of affection’ (mofftdyita), (17) ‘the affected repulse of a lover's endearments’ (Auffamita), (18) ‘ fluster’ (८020 - rama), (19) ‘voluptuous gracefulness’ (/alita), (20) ‘ arrogance’ (mada), (21) ,‘ the suppression of the sentiments of the heart through bashfulness’ (vikrita), (22) ‘ pining’ (¢apana), (23) ‘simplicity verging on silliness’ (maugdhya), and (24) ‘ distractedness’ (vikshepa), (25) ‘impetuous curiosity’ (kutéhala), (26) ‘giggling’ (Aasttu) (27) ‘tre- pidation’ (chakita), and (28) ‘ sportiveness’ (६०८).
M
82 The Mirror of Composition.
And the [first] ten, beginning with ‘the slight personal indication of natural emotion’ (९4८८), belong to those of the male sex also. CoMMENTARY. Some of these a. The first ten, beginning with ‘the slight per- gracesmay belong = 8008] indication of emotion’ (Adva), and ending with to the male sex,
bat have not the ‘steadiness in attachment’ (dhairya), may belong also
1 to heroes, but all these produce a special admiration
male. only when lodged in heroines,—[for—what reader cares about the hero’s first tremours, &c., compared with those of the heroine {|
6. Of these (twenty-eight) the ‘ slight personal indication of natur-
al emotion’ (bh4va) [is defined as follows]. Text.
No. 126. Bhdva is the first alteration in a mind previously un- altered.
CoMMENTARY.
The grace call- a. That is to say—dhdva [९ 125] means 8 change, ed bhéva—what. barely awaking, in a mind [previously tranquil and] unaltered from the time of birth forward,—as [18 noted in the heroine of the following lines].
० ‹ Again there is the same springtime, and the same [aromatic] breeze from Malaya, and this is the very same maiden,—yet her mind is, as it were, altered.’ ”’
b. Now of Adva, [§ 125]—
Text.
The grace call- No. 127. But dhkdéva [§ 126), where the altera- ed héva—what. tion is slightly modified,—so as to show, by altera- tions of the eyebrows or eyes, &c., the desire for mutual enjoyment,— is called Adva.
CoMMENTARY.
a. As [18 exemplified in the following description of Pérvati, from the Kumdra Sambhava, canto, iii. v. 68].
‘With limbs like the young flowers of the Nauclea Kadamba [in which each filament stands on end], the daughter of the mountain be- traying the ‘change’ (in her heart now warmed with love for S‘iva], stood, with her lovely face turned aside, while her eyes glanced hither and thither.”
The Mirror of Composttion. 83
6. Now of held [§ 125) :- TEXT.
The grace called No. 128. And let he/é mean the same when the
held—what. change is perceived to be very great. CoMMENTARY.
a. “The same’—i. €, bhdéva [—see § 126]. For example :—
‘Such is the behaviour of the woman, agitated in every limb, that the mind of her female friends is in doubt whether she be any longer one of the ‘artless’ {heroines mentioned in § 99, and not promoted into the next class mentioned under § 100}.
Brilliancy. b. Now of ‘brilliancy’ (s/0bhd—§ 125).
TExtT.
No. 129. What is called ‘ Brilliancy’ is that grace of limb which
is derived from beauty, youth, high spirits, and high feeding. CoMMENTARY.
a. Of these [varieties] we may have the brilliancy due to youth— as (in the following from the Kumdra Sambhava, canto I. v. 31).
‘*She now entered upon the age beyond that of childhood, [that period of adolescence] which is an ornament, of the straight person, not supplied [a5 extra, as dresses and jewels require to be], a cause of intoxication yet not having the name of wine, a weapon of Cupid other than the [five] flowers [which serve as his arrows}.”
6. And so too in the case of the others (—derived from high spirits, &८,]. Now of ‘ Loveliness’ (kdnti—§ 125).
Text.
Loveliness. No. 130. This same ‘ Brilliancy,’ when increased by love (which adds greatly to the attractions of the woman loving], becomes ‘ Loveliness.’
CoMMENTARY.
a. That is to say—‘brilliancy’ [§ 129] when much increased by the arising of love, takes the name of ‘ loveliness :’-—as [is exemplified in the verses under No. 100—beginning] ‘‘ Her two eyes shaming the collyrium,”’ &c.
b. Now of ‘ Radiancy’ (dipti—§ 125).
Text.
Radiancy. No. 131. Loveliness, when expanded exceedingly, is called ‘ Radiancy.’
mM 2
84 The Mirror of Composition.
ComMENTARY.
a. As [18 exhibited in) the description of Chandrakalé, in my play of the same name :—e. g.
५ 816 is the ecstasy of youthfulness—the laugh of the abundance of excessive beauty,—the ornament of the face of the earth,—the subju- gation of the minds of the young men.’’*
b. Now of ‘ Sweetness’ (mdédhurya—§ 125).
Text.
Sweetness. No. 132. ‘Sweetness’ is pleasingness in all kinds
of states [—whether sick, naked, in exile, &c. &c.].
ComMMENTARY.
a. For example [—take the following passage from the drama of S‘akuntala} :—
‘‘The lotus is beautiful even when clogged with confervse,—even the dark spots of the [gentle) Moon are fair. This slender maid, though clad in bark, is most charming,—for of gentle forms, pray, what 18 १०८ the ornament ?”’
b. Now of ‘ Boldness’ (pragalbhatéd—§ 125).
TEXT. Boldness. No. 133. ‘ Boldness’ is the being devoid of fear. ComMMENTARY.
a. For example :—
‘* These women make their lover their slave, by hugging when hug- ged, by kisses in return when kissed, and by bites when bitten.”’
b. Now of ‘Meekness’ (auddrya—§ 125).
वष. Meékness. No. 134. ^ Meekness’ 18 mildness at all times. COMMENTARY.
a. ‘She utters no harsh word [—though so unkindly treated—], she makes no frown, she throws not aside [in testy rage] the orna- ments of her head :—([but] towards the face of her female friend, con- templating her from without through the lattice, she only turns her two eyes suffused with tears.’
6. Now of ‘ Constancy’ (dhkatrya—§ 125).
* The preference of abstract to concrete terms, in this as in other comparatively recent specimens of composition, is noticeable.
The Mirror of Composition. 85
Text. Constancy. No. 135. By ‘constancy’ is here meant the state of mind called steadfastness, whilst the heroine declares her own re-
spectability.
a. For example [take Malati, Act ii., preferring death to marriage with any other than her beloved].
“ Let the fall moon [agonizing to separated lovers] blaze in the sky ; let Love scorch me,—what can he do beyond death? My father is be- loved and honoured, my mother of unblemished descent, and so too my family ;—but I am nothing,—I no longer exist,—([nor will I consent to exist if, honourably descended as I am, I am forced to wed with other than the man I love].
Now of ‘ Fun’ (/ild—§ 125).
Text. Fun. No. 136. The mimicking of a lover in respect of
the manners, dress, ornaments, and loving speeches, which his fondness had moved him to employ, they call ‘ Fun.’
ComMMENTARY.
a. For example [we find Parvati reminded of her making fun of S‘iva in the following invocation}.
^ May P4rvati protect the world,—playfully mimicking S'iva,—hav- ing as a snake-bracelet the creeping root of a lotus (instead of the cobra da capello}, and having made the cluster of her locks into a wild top-knot [such as is cultivated by S’iva and other ascetics].”’
8. Next of the ‘ Flutter of delight’ (vi/4sa—§ 125).
Text. Flutterofde- § No. 137. But let that peculiarity in movement, in light. the way of standing, or sitting, or in the action of the
mouth or eyes, &c., which is caused by the sight, for instance, of the desired one, be called the ‘ Flutter of delight.’
ComMMENTARY. a. As an example [take Mddhava’s account of Mélati’s manner on recognizing him,—Act I. sc. 2.]. <“ Meanwhile there was manifested a certain triumphant specimen of Love’s teaching, the wondrousness of which transcends the power of speech, raising an agitation in the long-eyed maid, and scattering to
86 The Mirror of Composition.
the winds my self-command,—so richly was this [specimen of Love's teaching] diversified with all that is exquisite.”
b. Next of ‘Simplicity in dress’ (vichchAi¢ti—§ 125).
TExtT.
Simplicity in No. 138. ‘ Simplicity in dress,’ which adds to love- dress. liness,* consists in the employment of little ornament. ComMENTARY.
a. Asan illustration (see the instructions in the following lines of Mégha, canto viii. v. 70.]
‘‘The body cleansed by ablution with pure water, the lip adorned by the lustre of the chewed betel, a thin white robe,—let thus much constitute the decoration of fluttering dames,—provided he be not fancy-free, [—in which case a more elaborate toilet may have to be put in requisition to produce an impression]}.”
8, Next of the ° Affectation of indifference’ (virvoka—§ 125).
Text. Affectation of No. 139. But ‘Affectation of indifference’ is (the indifferencee == ghowing of] disrespect even towards a desired object,
through exceeding haughtiness.
CoM MENTARY.
a. For example :—
९५ प 110 make great allegations of fault even when one is following what is right, —who would rather yield their lives than look their lover full in the face,—whose conduct even in regard to what they exceed- ingly desire is repellant,—may those women—the wonders of creation to the three worlds—be auspicious to thee !”
b. Next of ‘ Hysterical delight’ (Ailakinchita—§ 125).
Text. _ Hysterical de- No. 140. The commingling of smiles, and of light. weeping with unwet eyes, laughter, alarm, anger,
&c., from the delight produced, for instance, by meeting with the best beloved, is what we call ‘ Hysterical delight.’ ComMMENTARY. a. Asan example [take the following from the poem of Magha, canto >, ए. 69}.
* The ‘ simplex munditiis’ of classical quoters.
The Mirror of Composition. 87
० Even in her joy, the taper-limbed girl repulsed her lover’s hand— not wishing to repulse it,—chid him amid the sweetest smiles, and wept ravishingly without a tear.”’
b. Next of the ‘ Mute involuntary expression of affection’ (moffd- yita).
Text. ais No. 141. Her mind being attuned to his,—when ute involun- tary expression of her lover is, for instance, talking,—her scratching affection. her ear, or the like, they call a ‘ Mute involuntary expression of affection.’
a. Asan example (take the gestures of the woman from which the speaker of the following lines infers her love for his friend].
०८ 0 fortunate man! when thou beginnest to speak, that woman has an inclination to scratch her ear, a yawn comes to her lotus mouth, and she stretches all her limbs.”
6. Next of the ‘ Affected repulse of a lover’s endearments’ (kuff{a- mita—§ 125).
Text. Affected repulse No. 142. When he takes her hair, her bosom, of a lover's en- or her lip, &c.,—the prohibition ^^ Don’t’’—whether sa conveyed by the head or the hand,—through agita- tion, even when she is delighted, is what they call the ‘ Affected re- pulse of a lover’s endearments.’ CoMMENTARY.
a. For example (the prohibition may be expressed by the hand as in the followiug instance).
“When her lover bit her cherry-lip, that fac-simile of the likeness of a bud, an expression of pain was as it were uttered by the girl’s hand on which the bracelet shrilly rattled.”
b. Next of ‘ Fluster’ (vibhrama—§ 125).
Text.
Flaster. No. 143. The application of ornaments, &c. to the wrong places, through hurry arising from delight or eagerness, on such occasions as the arrival of the beloved one, is what we mean by ^ Fluster.’
CoMMENTARY.
a. (For example] :—
88 The Mirror of Composition.
‘Having heard her beloved approaching outside, she—not having yet completed her toilet-—applied to her forehead the black antimony [intended for her eyes], to her eyes the vermilion [intended for her lips}, and to her cheek the patch (which should have decorated the centre of the forehead].”’
6. Next of ‘ Voluptuous gracefulness, (laltta—§ 125).
Text. Voluptuous No. 144. Let the disposition of the limbs with gracefulness. elegant delicacy be called ‘ Voluptuous gracefulness.’ CoMMENTARY.
a. As [18 exemplified in the demeanour of the heroine of the णि. lowing verses from the poem of Magha, canto vii. v. 18.].
‘© She walked with a step languid through love, with her anklets sounding more heavily [than when in brisker movement}, with her lotus-like left foot gracefully dancing, while planting the other one not 80 coquettishly.”’
९, Next of ‘ Arrogance’ (mada—§ 125).
Text.
Arrogance. No. 145. ‘Arrogance’ is a change produced by the pride of prosperity, youth, &c.
CoMMENTARY.
a. For example [we have Arrogance* rebuked in the following verses |.
“ Exalt not thy conceit, though on thy cheek there shines, drawn by thy lover’s hand, a flower-bud [designed as an ornament]. Is no one else, thinkest thou, the recipient of such decorations ?—were it not that the trembling [of the lover’s hand] is an obstacle, [—while thy lover is so cool and collected that his hand never trembles even when sketching a flower-bud on thy cheek) 1
6. Next of ‘ Bashfulness’ (vikrita—§ 125).
* Arrogance may seem an odd ornament of the heroine, yet it is a topic which can supply the poet with the means of embellishing a picture. The same remark applies to some others of the so-called ‘ ornaments.’ Besides, unreasoning hoydens are to be regarded with a degree of indulgence, and Bacon has remarked that Pride, which is laughable in a man, is graceful in a horse.
The Mirror of Composition. 89
TEext. Bashfalness. No. 146. Through modesty, not to speak even when one ought to speak, is what we mean by ‘ Bashfulness.’
ComMMENTARY.
a. For example :—
‘‘Being asked after her health, by me who had come from afar, she answered nothing; but her two eyes bathed in tears told all (that she had suffered in my absence and now felt at my return].”’
6. Next of ‘ Pining’ (tapana—§ 125).
Text.
Pining. No. 147. ‘Pining’ is the conduct arising from the
access of love in separation from the beloved one.
CoMMENTARY.
a. For example (take these verses] of mine.
‘She pours forth sighs, and rolls upon the ground ; she looks out upon your road, and long she weeps ; she flings hither and thither her weak tendrils of arms ;—moreover, O dear to her as life !—even in her dreams she longs to be re-united with you :—she wearies for sleep, but her hapless fate bestows it not.”
6. Next of ‘Silliness’ (maugdhkya—§ 125).
TExt.
Sillieess. No. 148. The asking, as if from ignorance, even of what she perfectly well knows, in the presence of her lover,—this is called ‘Silliness’ by those who know things rightly.
CoMMENTARY.
a. For example,—t(in the following verses, the heroine, knowing very well that pearls are obtained from the sea, asks, with touching simplicity ]—
“ My lord, what trees are they, and in what village, and by whom planted, of which the seed-pearls of my bracelet are the fruit 2”
6. Next of ‘ Distractedness’ (vikshepa—§ 125).
Text.
Distractedness. No, 149. The half arranging one’s ornaments, the wildly gazing in every direction, and a partial blabbing of secrets, con- stitute ‘ Distractedness,’ [arising from some cause or other} when near a husband or a lover.
N
90 The Mirror of Composition.
CoMMENTARY.
a. For example :—
‘Her hair is but half arranged, and in like manner she but partly forms the ornamental mark on her forehead ;—something of a secret she gives utterance to, and startledly the slender dame gazes in every direction.”
b. Next of ‘Impetuous curiosity’ (Autéhala—§ 125).
Text. 1 No. 150. Let the lively desire to behold a pleasant mpetuous : व curiosity. object be called ‘ Impetuous curiosity.’ CoMMENTARY.
a. For example, [impetuous curiosity appears in the lively desire of the ladies to get a sight of the king entering the city with his bride, —as described in canto VII. of the Raghuvansa, the 7th verse of which here follows}.
^ One lady, withdrawing the foremost foot, which was supported by the female decorator [employed in tingeing it with lac-dye}, dripping as it was with the pigment, neglecting all gracefulness of gait, traced a path stained by the lac-dye up to the window [which she hurried to look out at].”
b. Next of ‘ Giggling’ (hasita—§ 125).
TEXT.
Giggling. No. 151. But ‘Giggling’ is aimless laughter result-
ing from the outbursting of youth. ComMMENTARY.
a. For example :—
«५ Since the slender-limbed one has again laughed without a reason, surely he of the flower-tipped arrows is establishing his rule within her.”
b. Next of ‘ Trepidation’ (chakita—§ 125).
TExtT.
Trepidation. No. 152. ‘Trepidation,’ is agitation from fear, be-
fore a lover, from whatever cause. ComMENTARY.
a. As an example, (take a verse, canto VIII. ए, 24., from the
passage in the poem of Magha descriptive of the sports of the bathers).
The Mirror of Composition. 91
‘Trembling, when struck on the thigh by the passing fish, the fair- limbed one fell into excess of agitation. The ladies are nervoas—O ex- ceedingly—even without a cause, in sports ;—how much more, then, when there ts a cause [—such as this bumping of a fish against one] !””
6. Next of ‘ Sportiveness’ (keli—§ 125),
TExt.
Sportiveness. No. 153. Playing when walking about with one’s
lover is called ‘ Sportiveness.’ CoMMENTARY.
a. For example :—
‘“‘ Her lover, unsuccessful in removing from her eye, with his breath, the pollen of the flower (which had got into it], the bold and high- plump-breasted damsel pushed away with a knock of her bosom upon his.”?
5. Now, as regards the amatory demeanour of the artless and the unmarried [of the fair sex, we have to remark as follows).
TEXT.
Tis वत No. 154. When looked at, she exhibits bashful- of an enamoured 1९88, and never returns the look to his face: she looks न at her beloved either furtively or when he is walking about, or after he has passed. Even after having been many times asked, she usually answers her lover something in a stammering tone, slowly, and with face down-looking. She ever attentively hearkens to his words when elicited by others,—turning her eyes elsewhere ;—thus acts a girl when enamoured of her lord.
CoMMENTARY.
a. Now, as regards the amatory demeanour of all heroines [we have to remark as follows].
Text.
क eee No. 155. She wishes her beloved to remain long of enamoured he- near her ; she goes not within the range of hig vision roines in general. unadorned. On one occasion, under the pretence of covering or fastening her hair, she will display plainly her armpit, her breasts, or her lotus navel. She gratifies the attendants of her beloved by words and other things ;—she places confidence in his friends and treats them with great respect. In the midst of her female friends she recites his praises; she bestows upon him all her wealth ; she sleeps
N 2
92 The Mirror of Composition.
when he sleeps, grieves in his grief and rejoices in his joy. Standmg in the line of his sight, from a distance she ever gazes on her beloved. She speaks to his attendants in his presence. On beholding any symp- tom of fondness in him, she laughs with delight. In like manner, she scratches her ear, loosens and ties up her hair, yawns, and stretches her limbs, or catches up a child and kisses it. She begins making the sectarial mark on the forehead of her female friend ;—she writes on the ground with the point of her toe, and looks up with a sidelong glanee. She bites her lip, and looks on the ground when she speaks to her be- loved, and quits not the spot where her lover is to be seen. She goes to his house on any sort of pretence of business. Anything given to her by her lover, having placed on her person, she long gazes at. She ever rejoices in his society, and in his absence she is miserable, and thin. Greatly does she admire his disposition, and she loves whatever is dear to him. She asks from him [as keepsakes] things of little value ; and when sleeping she turns not her back on him. In his presence ([—out of decorum and respect to him—] she never gives way to the blameless moods [of trembling, stammering, &c., mentioned under § 125). Kindly and blandly does the fond dame converse with him. Among these [points of demeanour here enumerated] the more bashful gestures belong to the young wife, those of which the modesty is of a medium description to the middle class of heroines (—see § 98—], and those where modesty has waned to heroines who are the wives of others, and dames maturely bold, and courtezans.
ComMENTARY. a. Asamere hint of what is meant, take my [verses here follow- ing]. । ‘‘When looked at by me, this one, forsooth, but glances at me ap- proached,—and she displays her armpit adorned by fresh nail-scratches.” b. And 80 [of the other points of demeanour which it would be superfluous to exemplify).
Text. Means available No. 156. By sending of letters, by soft looks to a lady f = ; : ealing 0 and gentle words, and by sending female messengers, tion. it is agreed [by the learned] that a woman may re-
veal her sentiments.
` ‘The Mirror of Composition. 93
CoMMENTARY.
a. Next, then, of female messengers.
Text.
What females No. 157. Female messengers may be a friend, an may serve as mes- actress, a slave-girl, a foster-sister, a neighbour, a i wandering ascetic, a workwoman, a female artist, &c. ; and likewise one’s self.
ComMENTARY. |
a. ए a ‘workwoman’ is meant a washer-woman or the like. By a ‘female artist’ is meant a woman who makes pictures, or the like. By the ‘ &c.” are meant female purveyors of betel-nut, perfumers, and the like. Among these, the ‘ friend,’ [acting as a messenger, may be recognised in the narrator of the heroine’s sad case in the verses, quot- ed under § 147, beginning) as follows :—
**She utters, sighs,” &c.
6. Qne acting as messenger for one’s self may be recognised in the following lines of mine
“O traveller,—thou seemest thirsty ;—why, then, goest thou else- where? Canst thou not refresh thyself with a little water (even here where thou art so heartily welcome] 7
८. And these [§ 157] serve the hero also as messengers to the heroine.
d. The author next mentions the qualifications of a female mes- senger.
Text.
The qualif No. 158. Her qualifications are skill in the tions of a female [lighter] arts, perseverance, fidelity, penetration, न good memory, sweetness, readiness to understand a joke, and fluency of speech. These women too [—as well as the he- roines mentioned under § 75—] are, in their own line, either of the first class, of the lowest, or of the intermediate order (of merit].
ComMMENTARY.
a. ‘* These, —that is to say these female messengers.
8. Now, as for the ‘rival’ [mentioned under § 63 as one of the ‘substantial ingredients’ in poetry] :—
Text.
No. 159. The ‘rival’ (or opponent of the hero] is a presumptuous,
dissipated, sinful person.
94 The Mirror of Composition.
ComMENTARY.
As is R&vana in respect of Rama.
a. Now, [having fully explained the ‘ substantial’ division of the Excitants of poetic Flavour, we have to remark upon the second divi- sion of the two mentioned under § 62—viz.] the Excitants which en- hance [the Flavour which is more essentially dependent on the others].
Text. No. 160. The ‘ Enhancing Excitants’ (uddtpana-vibhdva) are those which enhance the Flavour.
CoMMENTARY. a. And these (‘enhancing excitants’ are as follows} :—
Text.
The Excitants No. 161. The gestures, &c. of any principal cha- वव Pi racter [ § 63], and in like manner places and times, vour. &e.
ComMMENTARY.
a. By the ‘ &c.’ after ° gestures,’ are meant beauty, decorations, and the like. By the ‘ &.’ after ‘ times,’ are meant, the moon, sandal-wood ointment, the voice of the Cuculus Indicus, the hum of bees, and the like. Of these the moon (as enhancing the sentiment of the scene, may be exemplified] as in these lines of mine. °“ Resting his rays [—as if they were a hand—which the word kara also means in Sanskrit—) on the swelling bosom of the eastern hill from which the mantle of the co- vering of darkness had fallen off, the moon kisses the face of the eastern horizon which opened its eyes—viz. the lotuses [that expand when the moon rises].
6. Of what Flavour each of these [§ 160] is the appropriately en- hancing excitant, will be mentioned when describing each [Flavour :— see § 209, &c.]
८. Now, (having given an account of the Excitants mentioned at § 32, we have next to speak of} the ‘ Ensuants’ (which also give rise to Flavour].
Text.
An Enauant No. 162. That which, displaying an external con- pened: dition occasioned by its appropriate causes, in ordi- nary life ranks as an effect, is [reckoned], in Poetry and the Drama, an Ensuant (anubhdva).
Fhe Mirror of Composition. 95
CoMMENTARY.
a. That [gesture or the like] which, manifesting externally the love, &c. excited in the mind of Rama, or the like, by the appropriate eauses,—by Sit4, for example, as the principal cause, and the moon- light, for instance, as an enhancer of the sentiment,—is called, in or- dinary life, an effect (of love, or the like,]—this, in poetry and the drama, is, on the other hand, called an Ensuant [—because here it is of no importance what things are causes and effects as regards each other objectively, —the only consideration of importance being,—what things, whether causes or effects among themselves, serve as causes in respect of Flavour. See § 44. e. and 45.]
6. What, then, is this {* Ensuant’—which you thus define]? To this he replies as follows :—
Text.
TheEnsuants No. 163. They consist of those feminine graces enumerated. {comprised in the enumeration under § 125] which result from bodily movement, and those graces which result without bodily effort, and the involuntary [indications of strong feeling—§ 32. 6.], as well as other gestures [than the involuntary),—so far as these are in the shape thereof [—i. €. in the shape of effects which serve in poetry as causes, and are therefore termed enswants to distinguish them from effects simply].
CoMMENTARY.
a. ‘Inthe shape thereof,’—i. €. in the shape of Ensuants. And in regard to these,—what Ensuant is conducive to each sentiment shall be stated when describing these (sentiments :—see § 209, &c.].
8. Among these [Ensuants] the involuntary (sd¢twika) (indications of strong feeling) are defined as follows.
Text.
Involuntary evi- | No. 164. Those changes [in a human being] dences of feeling are called involuntary [—or honest and spontane- ous—] which arise from sincerity (sattwa).
ComMMENTARY.
a. Sincerity [—as we may here render the term which, in Indian philosophy, stands for the cause of all that is best and brightest in the phenomenal world—) is a certain inward disposition which [spontane-
96 The Mirror of Composition.
ously] reveals the repose of one’s soul [where it does not interfere to modify the indication]. Text.
No. 165. These [involuntary evidences of feeling) differ from the Ensuants in general [§ 163] only in their taking their rise in honest sincerity.
ComMMENTARY.
a. Asa stout bull [differs] from an ordinary specimen of the cow- kind,—such is the remainder (which requires to be supplied in order to complete the sense of the text].
©. Now, which are these? To this he replies.
Text.
These specified. No. 166. Stupefaction (stambka), perspiration (sweda), and horripilation (romdncha), disturbance of speech (swara- bhanga), trembling (vepathu), change of colour (vaivarnya), tears (asru), and fainting (pralaya),—these eight are what are called the involuntary [evidences of strong emotion).
ComMMENTARY.
a. Among these—
Text.
And explained. No. 167. By Stupefaction is meant a prevention of motion, by fear, or joy, or pain, &c. Perspiration is an exudation from the body, caused by love, or warmth, or heat, &c. Horripilation is a change in regard to the hair of the body, caused by joy, or sur- prise, or fear, &c. What they call disturbance of speech, is stammer- ing, occasioned by intoxication, or joy, or pain, &c. Trembling, means a shaking of the body, arising from desire, aversion, fatigue, &c. Change of colour is an alteration in the colour caused by sorrow, or intoxication, or anger, &c. Tears are water flowing from the eye, ori- ginating in anger, or in grief, or in great joy. Fainting is the cessa- tion, through joy or grief, of motion and also [(—which distinguishes it from mere stupefaction—] of consciousness.
CoMMENTARY.
a. [These—or some of these—may be exemplified] as in the fol- lowing verses of mine.
‘* At the touch of her person—Ah—my eyes half close ;—my whole body becomes petrified, while every hair stands on end; my cheeks
The Mirror of Composition. 97 are wet with perspiration; my mind, altogether withdrawn from all other objects, attains to great joy—even to absolute deity.”
6. So of the others (—enumerated in § 166].
€. Now of the ‘ Accessories’ [§ 32].
Text.
Pe eee re No. 168. The ‘ Accessories’—(vyabhichéri) are in the production those that more especially [—which is the force of on herow the ४--] co-operatingly [—which is here the force of the abAi—] go along with,—whether immersed in or distinguish- able from,—the permanent agency ; and thirty-three are kinds thereof.
ComMMENTARY.
a. For, in regard to Love, or the like, while it remains the main sentiment, Self-disparagement (nirvveda), and other such things, are called ‘ Accessories,’ inasmuch as they tend in the same direction, whether obviously or covertly.
६. Well—which are these? To this he replies.
Text. The Accessories No. 169. Self-disparagement, Flurry, Depres- specified. sion, Weariness, Intoxication, Stupefaction, Stern-
ness, Distraction, Awaking, Dreaming, Dementedness, Arrogance, Death, Indolence, Impatience of opposition, Drowsiness, Dissembling, Longing, Derangement, Apprehension, Recollection, Resolve, Sickness, Alarm, Shame, Joy, Intolerance of another’s superiority, Despondency, Equanimity, Unsteadiness, Debility, Painful Reflection, and Debate. ComMMENTARY. a. Among these, ‘Self-disparagement’ (nirvveda—§ 169). Text.
No. 170. Self-disparagement consists in a dis-esteeming of one- self in consequence of coming to understand the truth [—in regard to something previously mistaken], or in consequence of calamity, or of bitter jealousy,—this leading to depression [§ 172], painful reflection [$ 201], tears, sighs of expiration, changes of colour, and sighs of in- spiration.
CoMMENTARY.
a. Among these [varieties of self-disparagement] the self-disparage-
ment resulting from discovering the truth [may be illustrated] as
follows :— (sees | 959 Stanton. 4 2 @ वै $= rie
96 The Mirror of Composition.
०८ Fie upon me! This is a conch-shell with convolutions from left to right (—and therefore worth a mint of money, as ensuring prosperity to the house in which it remains,—] which I have pounded down (—think- ing it a mere ordinary shell with the convolutions the other way—] wishing to mend a chink that was left in an earthen jar by a grain of sand (which probably dropped out in the burning)}.”
Text.
Fiarry. No. 171. ‘Flurry’ (dvega—§ 169—) means disturb- ance. When it is occasioned by rain, it is [shown in the shape of } distress in the limbs ; when occasioned by some portentous phenomenon, [it shows itself] as petrifaction of the limbs ; when occasioned by fire, as perplexity about smoke, &c. ; when occasioned by the invasion, &c. of a [hostile] king, (flurry is manifested in] the getting ready one’s weapons and elephants, &c.; when occasioned by (wild or excited] elephants or the like, (it is shown in} paralysis, trembling, &c. ; whea occasioned by the wind, [it appears as} perplexity about dust, &c. ; when occasioned by something desirable, [it appears as} rejoicings ; and when occasioned by something undesirable, as grievings ;— and 80 its other modifications are to be understood according to circumstances.
CoMMENTARY.
«. Among these, [there may be Flurry] occasioned by an enemy ; —as for example (in the Raghuvansa, canto 11, v. 69}.
“‘ He, not regarding the king, who was calling out ‘ Hail! hail! kept fixed in the direction of Bharata’s elder brother his glance which flashed flames of wrath against the Kshattras, whilst the eye-balls fiercely projected.”
8. Examples of the others may be inferred according to this (sam- ple of illustration, which may therefore suffice].
८ Next of ‘ Depression’ (datxya—§ 169).
Text.
Depression. No. 172. Depression, arising from misfortane, &c.,
is a lacklustreness which shows itself in squalor, &c.
CoMMENTARY.
a. For example :— “The husband, old and blind, reclines on the bedstead ; of the house only the posts remain ; the rainy season is at hand, and there is
The Mirror of Composition 99
no good news of the son. The jar containing the carefully collected oil-drops is broken ;—so, looking sorrowfully at her daughter-in-law weak through pregnancy, the mother-in-law takes a good long cry.”
6. Next of ‘ weariness’ (srama—§ 169).
Text.
Weariness. No. 173. Weariness, arising from fatigue, indul-
gence, travel, &c., occasions sighing, drowsiness, &c. CoMMENTARY.
e. For example :—
“Tender as the Acacia Sirfsa, straightway, when yet close to the city, having gone hastily but three or four steps, 81४६ caused the first tears to fall from the eyes of Raima [—unmoved by any thought of his own hard fate—] by exclaiming, ‘‘ Oh—how /ar is it that we have to
8०1" 8. Next of ‘ Intoxication’ (mada—§ 169). Text. 0 No. 174. ‘Intoxication’ is a combination of confu-
anditseffectson sion and delight occasioned by the employment of "न wine. By this, the best kind of man is put to sleep;
while your middling description of man laughs and sings, and he that is of the baser sort talks rudely and blubbers.
CoMMENTARY.
@& For example (—take a verse from Magha, canto 10, र. 12].
‘The laugh was a-foot, entertaining through the manufacturing of stammered speeches, ludicrously revealing profound secrets, on the part of dames brilliantly elevated by triple draughts of wine.”
8. Next of ‘ Stupefaction’ ( jadatd—§ 169).
‘Text.
Stapefaction. No. 175. Let ‘Stupefaction’ signify incapacity for action, occasioned, for example, by seeing, or hearing, anything [ex- tremely] agreeable or disagreeable. In this case there is a gazing with unwinking eyes, silence, &c.
ComMMENTARY.
a. For example, in the following Prékrit poetry from my ‘ Advea- tures of Kuvalayds'wa.’
“Then the pair stood for a moment face to face, with their eyes,
० 2
100 The Mirror of Composition.
dull with weeping, mutually fixed on one another, as if they had been under the influence of hydrophobia.”’
6. Next of ‘ Sternness’ (wgratd—§ 169).
Text.
Sternness. No. 176. Let ‘Sternness’ be the harshness which arises from [rude] valour, or from [another's] offences, &e. In this case we have perspiration, shaking of the head, reviling, beating, &c.
ComMENTARY.
a. For example [—see the sternness of Mddhava,—Act V.,—ad- dressing the priest who was going to immolate Mdlatt).
५५ On the head of thee who hast raised the sword, for destruction, against that body which shrinks even from the playful blows of a sirtsha-flower, where the sentiment associated with the blows is no other than the sportive humour of an affectionate female friend, may this my arm fall like the smooth mace of Yama (the god of death, in whose mace there is no knot, as in a bamboo, at which there is any chance of its breaking].
6. Next of ‘ Distraction’ (moha—§ 169).
वद्य,
Distraction. No. 177. By ‘ Distraction’ is meant perplexity, aris- ing from fear, or grief, or impetuosity, or painful recollection,—caus- ing giddiness, falls, staggerings, failure of sight, &.
ComMMENTARY. ` @, For example—(see the Kumdra-sambhava, canto 3, इ, 73).
५५ The goddess of love was for a moment as it were benefited by the distraction arising from this sharp affliction, which paralysed the action of her faculties,—she being thus [for the moment) unconscious of her husband's fate.”
९. Next of ‘ Awaking’ (vibodha—§ 169).
Text.
Awaking. No. 178. ‘Awaking’ means the return of conscious- ness, occasioned by such causes as the departure of sleep, and occasion- ing yawns, stretching of the limbs, rubbing of the eyes, and the re- viewing of one’s limbs [—a process the more strictly consequential if the person awaking be a Veddnoti who believes that his limbs cease to exist when he ceases to think of them].
The Mirror of Composition. 101
ComMMENTARY.
a. For example :—
‘‘These women, keeping their bodies unmoved [in order not to awake their husbands], having been, though the last to fall asleep, yet the first to awake, do not even unclasp the circling embrace of the listless arms of their lovers enjoying repose after the lassitude conse- quent on long indulgence.”
8. Next of ‘Dreaming’ (swapna—§ 169). |
Text.
Dreaming. No. 179. But ‘Dreaming’ is a sleeping person’s notion of objects, which is a cause of anger, or of agitation, or fear, or debility, or joy, or grief, &c.
CoMMENTARY.
a. For example—{ Megha-dita, इ. 106.]
‘‘Do not, indeed, do not the tear-drops of the deities of the spot fall abundantly, large as pearls, on the buds of the trees, as they be- hold me with arms outstretched in empty space for the sake of stringently embracing thee [whom I fondly imagine myself to have] obtained somehow or other in the visions of a dream १
९, Next of ‘ Dementedness’ (apasmdra—§ 169).
Text.
Dementedness. No. 180. But by ‘ Dementedness’ is meant a dis- turbance of mind occasioned by such a thing as the influence of one of the planets ;—this leading to falls, tremblings, perspiration, foam- ings at the mouth, slavering, &c.
ComMENTARY.
a. For example: (look at the ocean as described by Magha, canto ॐ, इ, 72.].
“‘He doubted whether the Lord of the Rivers [i. e. the Ocean], clinging to the earth, foaming, and tossing high his sounding huge waves like wanton arms, were not one possessed.”
8. Next of ‘ Arrogance’ (garrva—§ 169).
Text.
Arrogance. No. 181. ‘Arrogance’ is pride arising from valour, or beauty, or learning, or rank, and leading to acts of disrespect, co- quettish displays of the person, immodesty, &c.
102 The Mirror of Composition.
` COMMENTARY.
a. For example—[Mahdbhérata|—
< Whilst 7 bear arms, what need of other weapons! What is not achieved by my weapon, by whom will be achieved ?"
¢. Next of ‘ Death’ (maraza—§ 169).
Text.
Death. No. 182. ‘ Death’ is the quitting of life, this being occasioned by weapons or otherwise, and leading to the falling down of the body, &c.
ComMMENTARY.
a. For example, [Raghuvans’a, canto 11. v. 20].
““Wounded in the heart by the irresistible arrow of that Cupid R&ma, the female fiend [(—when her enamoured heart was literally pierced by an arrow from Réma’s bow—] departed to the dwelling of Life’s lord [—viz. the god of death—] being sprinkled with her [ill] smelling blood as [a woman going to the dwelling of her life’s lord or lover, is sprinkled with sweetly smelling] sandalwood unguent.”’
6. Next of ‘Indolence’ (alasya—§ 169).
| Text.
Indolence. No. 183. ‘Indolence’ is an aversion to movement, this being occasioned by fatigue, or pregnancy, &c., and being a cause of yawning, continuing seated, &c.
ComMMENTARY.
a. For example :-
‘She no longer adorns her person, nor does she converse with her female friend, but, indolent, through the load of pregnancy, the girl, long seated, yawns.”
6. Next of ‘ Impatience of opposition’ (amarsha—§ 169).
Text. Impatience of No. 184. ‘ Impatience of opposition’ is a deter- ++ mination of purpose occasioned by censure, abuse,
disrespect, &c., and leading to redness of the eyes, shaking of the head, knitting of the brows, violent abuse, &c. CoMMENTARY. a. For example :— ‘‘I will perform penance for having acted otherwise than I ought towards you—worthy of all honour as you are ;—but still I will not
The Mirror of Composition. 103 belie my great vow of taking arms [to put you to death in the first in-
stance}.”’ ९. Next of ‘ Drowsiness’ (nidrd—§ 169). Text. Drowsiness. No. 185. ‘ Drowsiness’ is a contraction of the mental
faculties, occasioned by fatigue, exhaustion, intoxication, &c., and causing yawning, twinkling of the eyes, deep inspirations, relaxation of the muscles, &c.
CoMMENTARY.
a. For example :—
“She is as it were pictured in my heart, with her eyes half closed through drowsiness, as she uttered words partly with sense and partly unmeaning, in which the syllables were languidly articulated.”
९. Next of ‘ Dissembling’ (avahitthé6—§ 169).
Text.
Dissembling- No. 186. ‘ Dissembling’ is the hiding of appearances of joy, &c., this being caused by fear, or dignified importance, or mo- desty, &c., and leading to employment in some other matter, or to lan- guage or looks, &c., directed otherwise (than to that in regard to which concealment of sentiment is aimed at].
Com MENTARY.
@. For example (—Kumdra-sambhava, canto 6, v. 84].
“Whilst thus the divine sage spoke, Parvat{, at her father’s side, holding down her head, counted the leaves of the lotus with which she played.”
b- Next of ‘ Longing’ (auteukya—§ 169).
Text.
Longing. No. 187. ‘Longing’ is impatience of the lapse of time, occasioned by the non-arrival of a desired object, and causing mental fever, hastiness, perspiration, long sighs, &c.
CoMMENTARY.
a. For example :—
“For there is that very husband who gained me as agirl, and those same April nights, and the odours of the full-blown jasmine, and the bold breezes [wafting perfume] from the Naucleas,—and I too am the same :—but still my heart longs for the sportive doings, in the shape of toyings, under the ratan-trees on the banks of the Reva.”
104 The Mirror of Composition.
९. What the author of the Kdvya-prakds'a says in regard to this passage [—already remarked upon under § 2. p. 7] that the main thing in it is the Flavour,—this is to be regarded as superfluous, because an ‘ Accessory’ [such as is exemplified in the present instance] is en- titled [see § 47] to be called a ‘ Flavour’ since it is associated with the property of flavouring, [—and therefore there was no occasion, tauto- logically, to make the assertion—true though it be).
€. Next of ‘ Derangement’ (unmdda—§ 169).
Text.
Derangement. No, 188. ‘ Derangement’ is a confusion of thought, arising from love, or grief, or fear, &c., and giving rise to inappro- priate laughter, or weeping, or singing, or talking, &c.
ComMMENTARY.
a. For example :—take these verses of mine :—
‘Brother bee! whilst wandering everywhere, hast thou seen her who is dearer to me than my life ?”” [Having attended to the hamming of the bee, which sounds like the Sanskrit word om ‘ yes’ —the 8 peaker continues joyfully—] ‘‘ What !—dost thou say yes ? Then quickly tell me, friend, what is she doing, and where is she, and how १०
b. Next of ‘Apprehension’ (sankéd—§ 169).
Text.
Apprehension. No, 189. ‘ Apprehension’ is the anticipation of evil from the cruelty of another, or from one’s own misconduct, &c., this leading to changes of colour, trembling, side-looks, and dryness of the mouth.
ComMMENTARY.
a. For example :—take these verses of mine :—
५ Apprehensive (of discovery], at dawn, she long applies the sandal- wood unguent to her limbs scratched by her lover; she applies again and again the red dye to her lip wounded by bis teeth,—the tender- limbed one all the while startledly casting her eyes around.”
6. Next of ‘ Recollection’ (smrits—§ 169).
Text.
Recollection. No. 190. What is called ‘ Recollection’ is know- ledge having as its object something previously cognized, this being ex- cited by such causes as our perceiving or thinking of something similar, and leading to a raising of the brows, &c.
The Mirror of Composition. 105
CoMMENTARY.
a. For example :—take these verses of mine :—
*O how well I recollect that face of the lotus-eyed one, bashfully held down on seeing her female friend smiling, when I, artfully direct- ing my eyes somewhat in some direction, in some measure caught her eye, [which would not consent to meet my direct glance,—that eye of hers) the pupil of which was dilated in a sidelong fashion (as she stole what she fancied an unobserved look at me} !”
8. Next of ‘ Resolve’ (mati—§ 169).
Text. Resolve. No. 191. ‘Resolve’ consists in making up one’s mind upon a point by attention to the rules of morality, &c., whence there arise smiles, confidence and delight, and self-satisfiedness.
ComMMENTARY.
a. For example (—S‘’akuntald, Act I.]
“ Undoubtedly she is fit to be married by a Kshattriya, because my virtuous mind is enamoured of her. For in all doubtful points the dictates of the conscience are the guide of the virtuous.”
6. Next of ‘Sickness’ (vyddhi—§ 169).
Text.
Sickness. No. 192. ‘ Sickness’ means a fever, for example, arising from humours, &c., and causing a wish to lie on the ground, or causing trembling.
ComMMENTARY.
a. When this consists of inflammation [as in fever], then there is a wish to lie on the jcold] earth, &c. When it consists of cold (as in agues|, then there are tremblings, &c. Examples of this are evident {and need not be here cited].
6. Next of ‘ Alarm’ (¢résa—§ 169).
Text.
Alarm. No. 193. ‘Alarm,’ occasioned by thunder, light-
ning, meteors, &c., causes tremblings, &c.
ComMMENTARY,. a, [For example, Kirdtdrjunfya, canto 8. इ, 45]. “ When touched gently on the thighs by the fishes that were gliding about, the nymphs, with their eyes rolling in alarm, and with their P
106 The Mirror of Composition.
bud-like hands quivering, exchanged each a [frightened) look with her companions.” ©. Next of ‘Shame’ (orfdé—§ 169). TEXT. Shame. No. 194. ‘Shame’ is the absence of boldness, causing the face to hang down, &c , in consequence of misconduct.
ComMMENTARY. a. For example :- ००0) how well I recollect’’ [&c. see § 190. a.) b. Next of ‘Joy’ (harsha—§ 169).
Text. Joy. No. 195. But ‘Joy’ is mental complacency, on the attainment of a desired object, which occasions tears and sobbings, &c. ComMENTARY.
a. For example—(Raghuvans’a, canto 3. v. 17].
५ Having long gazed on the countenance of his son, as a poor man gazes on that of a treasure-jar, the father, through the joy of his soul, could scarcely be contained in his body, like the ocean swelling up [in full tide} on the rise of the moon, (which the ocean regards with a parental feeling,—the moon having, it is said, been produced by the churning of the ocean].”
6. Next of ‘Intolerance of another’s superiority’ (asdiyéd—§ 169).
Text.
Intolerance of - NO- 196. ‘ Intolerance of another’s superiority’ is another’s superi- impatience of another’s merits and prosperity, arising १५९८ from disdain, and leading to the inveighing against faults, frowns, disrespect, signs of anger, &c.
ComMMENTARY.
a. For example—(Mdgha, canto 15. ए, 1].
‘Well, the lord of Chedi (S‘is‘upéla] could not endure the honour shown in that assembly by the son of Péndu [Yuddhishthira] to the enemy of Madhu [Krishna], for the mind of the arrogant is intolerant of another’s advancement.”
6. Next of ‘ Despondency’ (vishédda—§ 169).
Text. Despondency. No. 197. But ‘ Despondency’ is a loss of vigour
The Mirror of Composition. 107
arising from the absence of expedients [to meet impending calamity], causing panting and sighing, and distress, and a seeking for aid, &c.
CoMMENTARY.
a. For example—my verses :—
“This thy top-knot, formed of a close twisted bunch of hair, while, like an iron rod, it breaks my heart, like a black snake too, bites it.”
6, Next of ° Equanimity’ (dhriti—§ 169).
Text.
Equanimity. No. 198. But ‘ Equanimity’ is complete content- ment, arising from true knowledge, or from the arrival of a desired object, &c. ; conducing ४० the production of amiable discourse, to cheer- fal liveliness, &c.
CoMMENTARY.
a. For example, my (picture of a reformed reprobate] :—
“« After having long oppressed the poor, and waged a war of alter- cation with my own people, and given no regard to the heavy punish- ments of another life,—now, forsooth, this same body, for which I had collected stores of wealth, has its wants satisfied by a handful of wild rice.”
6. Next of ‘ Unsteadiness’ (chapalaté—§ 169).
Text.
Unsteadiness. No. 199. But ‘ Unsteadiness’ is an instability aris- ing from envy, aversion, desire, &c., and causing abuse, harsh language, and self-willedness, &c
CoMMENTARY.
a. For example—(a lady reproves, in the following address to a bee, the unsteadiness of her own fickle lover in going after a younger mistress ].
“OQ bee! amuse your wanton mind with other flower-stalks that can bear your handling. Why dost thou prematurely and unprofitably render useless the young juiceless bad of the unblown jasmine ?”’
6. Next of ‘ Debility’ (g/dni—§ 169).
Text. |
Debility. No. 200. ‘Debility’ is an unliveliness resulting from enjoyment or fatigue, or sorrow, hunger, thirst, &c., and causing tremblings, emaciation, inactivity, &c.
४ 2
108 The Mirror of Composition
CoMMENTARY.
a. For example—(U¢tara-rdma-charttra) :—
‘‘Long and bitter sorrow, withering her heart’s flower like a tender young shoot severed from the stem, debilitates her pale and delicate frame as the autumnal heat the inner leaves of the ketaki.””
8. Next of ‘ Painful reflection’ (ehinté—§ 169).
Text. Painful reflec- No. 201. ‘ Painful reflection’ is meditation aris- tion. ing from the non-possession of a beloved object, pro-
ducing desolateness, sighs, and feverishness.
ComMENTARY.
a. For example—my verses :—
«° Leaning thy cheek upon thy hand, and thus [in appearance] joining with the expanded lotus its enemy the moon, what dost thou mournfully revolve, fair one, in thine inmost heart ?”
b. Next of ‘ Debate’ (vitarka—§ 169).
Txt. Debate. No. 202. ‘Debate’ is discussion, originating in doubt, and causing one to shake the brows, the head, or the finger.
ComMMENTARY.
a. For example :—
‘«¢ What,—has he been stopped by some lover?” &c. [see § 121. a].
Others than 5, Andas for the statement ([—see § 168—] that these come un- these thirty-three are kinds of ^ Accessories,’—this was re aed intended to include also things analogous; the author cesaory. therefore proceeds to remark as follows :—
Text.
No. 203. ‘ Love’ also [§ 206], &c., in reference to several of the
Flavours, may be ‘ Accessories’ [§ 202. 5). ComMMENTARY.
a. Toexplain:—when the flavour is, for example, the ‘Erotic’ [§ 210], ९०४८ alone [—of all the permanent conditions—§ 206—] 18 denoted by the term ‘permanent,’ because this must remain—being indispensable ; while ‘mirth’ [—another of the permanent conditions —§ 206—], on the other hand, when it occurs [in the course of an erotic composition), is merely an ‘ Accessory,’ because the definition of
The Mirror of Composition. 109
an ‘Accessory’ [86६ § 202. 5.—] applies to it, [—the comic element, where not the principal one, serving, in ‘Romeo and Juliet’ for exam- ple, to enhance the effect of the erotic].
b. This has been declared (—by the Dhwantkéra—as already re- marked under § 32. ¢.]} as follows :—‘‘ Only when [inseparably] per- manent in the Flavour [of any given composition}, does a ‘condition’ (24420) take rank as the permanent one” (—§ 205).
€, Then in respect of what Flavour may what ‘conditions’ perma- nent (when principal] serve as ‘ Accessories?’ To this he replies :— ` Text.
Which Flavours No. 204. In the ‘Erotic’ and the ‘ Heroic’ may serve as Ac- [§ 209], ‘ Mirth’ (§ 206—is an appropriate Acces- asa a sory], aud so in the ‘ Heroic’ is ‘ Resentment’ held to be :—then, again, in the ‘ Quietistic’ [(—§ 209], ‘ Disgust’ [§ 206] is declared to be an Accessory. The rest, besides this, may be inferred, for themselves, by those who can weigh their thoughts.
CoMMENTARY. a. Now of the ‘ permanent conditions’ (sthdyi-bhdva). Text. A ent NO. 205. That condition which neither those akin antes defin- to it nor those opposed to it can overpower,—the root of the sprout of Gustation [§ 44 4], this is held to be the ‘ permanent condition,’ [or main sentiment of the composition).
ComMENTARY. | a. Asis declared (by the Diwanikdra}|—‘ This permanent condi- tion, running through the other conditions like the thread of a garland, is not overpowered by them but only re-inforced.”’ ९. He enumerates the divisions thereof.
Text.
The permanent No. 206. ‘Love’ [or ‘ Desire’) (rat¢i), ° Mirth’ conditions ena- (Adea), ‘Sorrow’ (s'oka), ‘ Resentment’ (krodha), = ‘Magnanimity’ (८७2), ‘ Terror’ (dhkaya), ‘ Dis- gust’ (jugupsd), and ‘Surprise’ (vismaya),—thus these are eight [per- manent conditions] and there is also ° Quietism’ (sama).
ComMENTARY.
a. Among these——
110 The Mirror of Composition.
Text.
No. 207. ‘Love’ is a tendency of the mind towards a thing that is conformable to the mind ; by ‘ Mirth’ is intended an expansion of the mind excited by incongruity of sentiment, &c. ; what is designated by the word ‘Sorrow’ is a commotion of the mind occasioned by the loss of a beloved object, &c. ; by ‘ Resentment’ is meant a feeling of sharp- ness towards opponents; what is called ‘Magnanimity’ is a steady audacity where any action has been entered upon; but ‘Terror,’ oc- casioning disturbance of mind, is what is produced by the power of what is terrific; ‘ Disgust’ is aversion, arising in respect of any object, from seeing or otherwise perceiving in it what is offensive ; but what is meant by ‘ Surprise’ is an agitation of mind in regard to strange things that transcend the limits of the mundane ; ° Quietism’ is the happiness arising from the repose of the soul iu a state of indifference [to the transitory concerns of time].”’
ComMENTARY.
a. For example,—in [the play of ] Mdlat{ and Médhava, (the per- manent condition is] ‘ Love ;’ in the Ndéfaka-melaka, ‘ Mirth;’ in the Rémdyana, ‘Sorrow;’ in the Mahdbhérata, ‘Quietism.’ And so of
the others. Why these 6. [And these conditions are called permanent] be-
ee are cause these are ascertained, by the direct cognizance of perma-
nent. men of taste, to be not destroyed, but on the contrary just re-inforced, by other conditions, among these [above enumerated), occurring, whether these be akin to or opposed to (that one which hap- pens to be the main sentiment).
९ Moreover—
Text.
No. 208. These,—the ^ permanent’ [§ 206], the ‘ accessory’ (§ 168], and the ‘involuntary’ [§ 166),—are therefore called bhdva [which we have rendered ^ condition’—] because they give occasion for the existence of (bhdvayanti) the ‘Flavours’ which depend upon the various gestures [or other indications of passion on the part of the actors |.
ComMENTARY.
a. Asis declared as follows [by the Dhwanikéra}—“ A ‘ condi-
tion’ (4hdva) consists in (or takes the name it does in virtue of ] the
The Mirror of Composition. 111
causing of this [Flavour] to take place, through joy or sorrow or other things.”
b. Now he states the divisions of ‘ Flavour.’
Text.
The Flavours No. 209. The ‘ Erotic’ (sringdra), the ‘Comic’ enumerated. (Adsya), the ‘ Pathetic’ (Aaruna), the ‘ Terrible’ (rau- dra), the ‘ Heroic’ (vira), the ‘ Fearful’ (6haydnaka), the ‘ Disgustful’ (61040८80), these eight are ‘Flavours; and so is the ‘ Quietistic’ (s'dnta) held to be (by some].
ComMMENTARY. a. Of these, the ‘ Erotic’ [is first to be discussed]. TExtT.
The Erotic No. 210. By sringa (—literally a ‘horn’—which descri sprouts from the head of a bull as a plant does from the earth—] is meant the budding of love ; and by the word sringdéra [—from s/ringam-drayati ‘he causes the horn to come’—] is meant that ‘Flavour,’ generally most manifest in the noblest natures, which is the cause of the coming on thereof. In this case let the substantial ingredients [§ 63] be heroines,—excluding another’s wife, and a cour- tezan if not Aonestly enamoured [§ 111), and heroes, who are honour- able men, &c. The moon, sandalwood ointment, the hum of bees, &c., are held to be ‘enhancers’ [§ 160]. Motions of the eyebrows, and side-glances, &c., are found as its symptoms ; and its ‘accessories’ may be any [§ 169] except ‘Sternness,’ ‘Death,’ ^ Indolence,’ and ‘ Dis- gust.” Here the ‘permanent’ condition [§ 206] is ‘ Love ;’—and (—according to the fancy of the mythologists] it is black-coloured, and " its deity is Vishgu [—who, in his incarnation as the amorous Krishna,
was remarkable for the darkness of his colour].
CoMMENTARY.
a. For an example—([we have a case of the ‘Erotic’ in the verses quoted under § 3. 6., beginning]—
“ Perceiving that the house was empty,” &c.
6. Here a husband of the just-mentioned description, and a girl of the just-mentioned description, are the two ‘substantial excitants’ [§ 63]; the empty house is an enhancing ‘excitant,’ [§ 160]; the kissing is an ‘ensuant’ [§ 32]; the bashfulness and the mirth are ‘ac- cessories’ [ऽ 194 and 203] ;—the condition of love, developed by all
112 The Mirror of Composition
these in a man of taste, assumes the nature of [what we call] the ‘ Erotic’ [Flavour]. ८, He mentions the divisions of this [‘ Erotic’ flavour]. Text. The Erotic No. 211. Now, it is held to be of two kinds, राट.) subdivided. === ¢ separation’ and ‘union.’
CoMMENTARY. a. Of these two [—he describes the former]. Text. Tava las eec No. 212. But where excessive love does not attain peration. the beloved object, this is ‘ separation.’ ComMMENTARY. a. ‘The beloved object’—i. e. the hero or the heroine. Text. This णवा; No. 213. And let this [love in separation] be of vided. four kinds,—consisting of (1) ‘affection arising before
the parties meet’ (puirva-rdga), (2) ‘indignation’ (mdéna), (3) ‘the being abroad’ (pravdsa), and (4) the ‘ sorrow’ (Aaruna) [of one who has no hope of a re-union which yet is destined to take place}. CoMMENTARY. a. Among these [four]— Text. L No. 214. What is called ‘ affection arising before ove between
persons yet stran- the parties meet’ (—i. €, while the parties are ध strangers to one another—], is the peculiar condition which belongs, before they have attained their wishes, to two persons mutually enamoured through having heard of or seen one another. ` And here the hearing may be from the mouth of a messenger, or a bard, or a female friend; and the seeing may be by magic [—as when Cornelius Agrippa, with his mirror, showed to Surrey the lady Geral- dine—], or in a picture, or face to face, orinadream. In such a case the following conditions are the conditions of love, viz., longing, thoughtfulness, reminiscence, the mentioning the qualities [of the loved one], anxiety, and discourse where the person addressed is not, con- fusion of mind, sickness, stupefaction, and death. By ‘longing’ we mean wishing ; ‘ thoughtfulness’ means the thinking about the means of attainment, &c. ; and ‘confusion of mind’ means the not distinguishing
साहित्यदर्पणे प्रथमपरिच्छेदः ॥
ॐ ममे गणेशाय ॥ सवतरखिका warcay निष्विप्नेन प्रारिखितपरिसमा्िकामा aryyar- धिहततया वाग्देवतायाः वामस्य माधक्ते |i | मङ्लाचरग I (९) शरदि न्द् खन्दरर्किश्येतसि सा मे गिरां देषी। अपहत्य तमःसकतमथानखिलान् प्रकाशयतु ॥ We WHS काव्याङ्गतया का्यफलैरेव फखवत्तमिति | | काव्यफलान्यार | (९) SSR सुखाद स्यधियामपि | काव्यादेव यतस्तेन TST SU ॥ चतुग्बगंफलप्रा्धिरिं काव्यता रामादिवत् प्रव्तिंतयं म रावारिवदित्थारिरत्याङत्यप्टस्तिगिदष्यपदे्दारेण सुप्र- तीतेव । wwe | ““घश्मायकाममेाखेषु वे खर्ट कलासु च । करोति कोन्तिं प्रीतिश्च साधका व्यमिषेवशमितिः' | fag काव्याद्धगयप्राक्भिभैगवन्नारायणचरणारविन्द् सवा- दिगा। एकः WE: सुप्रयक्रः सम्बगन्ञातः खं लाक चकाम-
श् aifeucua |
धुग् भवति इत्यादिवेद वाक्येभ्य सुप्रपिद्धेव। अर्थ॑प्रात्भिख प्रत्य- चषिद्धा। कामप्रा्तिचार्चदारेव। मेलप्रात्निखेतस्छन्यधर््यफ- खलागमुसन्धागात्। मेाीपयागिवाक्ये ग्ुत्यश्याधायकलवा ख | चतुव्वं्गप्रा्िडिं वेदन्रास्तेभ्यो Arena cares परिणत- बद्धौगामेव जायते। परमाभन्दसन्देाजनकतया सुखादेव सु- कुमारबुद्धीनामपि पुनः STATI गम् तदहि परिणएतवद्धिभिः सत्मु वेदशास्त्रेषु काव्येषु किमिति am: करणीय दृत्धपिन वक्यं | कटु काषधोापन्नमनोयस्छ रोगस सितन्रकरोपब्रमनीोयते कस्य वा रागिणः सितशरकराप्रृन्तिः साधीयसो न स्यात् ॥ किञ्च | काव्यस्टापादेयलमामप्रेयपराणेऽप्यक्ं | “aca दुर्लभं लाके विद्या तज सुदुर्लभा | कविं quai तज अक्िरत्र सुदु हंभेति" ॥ जिवगेखाधनं arafafa च विष्णुपराणे | “ararerary ये केचिद्ौतकान्यखिलानि ख। ष्ट मृन्तिंधरसरूते fawirtar महात्मन इति” ॥ तेम तुमा तस्व area खरूपं निरूप्यते, एतेनाभिधयञ्च प्रदशितं॥ तत् किंखरूपं तावत्काव्यभित्यपेचाथां कञ्चित् ““तदरेष अनब्दा्ती सगुणावगखङ्कतो पनः कापीति" एतचिग्धं । तथाहि यदि दाषरद्ितस्येव काव्यलाङ्गोकारखदर्ा | “न्यक्कारो थमेव मे यदरयस्तजाप्यसा तापसः साऽप्यजेव निडन्ति राख्सकखं जवल्यदरा रावणः |
Wwagiess: | |
धिक् धिक् अक्रजितं प्रबोधितवता किं garnets वा खगंयामटिकाविलुष्टनद्ये च्छः किमेभिभजेः" ॥ अख Wea विधेयाविमषंदेषदुषटतया काव्यलं न खात् WA घ्वनितलेनास्षमकाव्यताऽस्वाङ्गोरता तस्माद ग्या्निरललश- दाषः ॥ गणु Beatties car न पुनः सव्वाऽपोति चेत् afe aat® दाषः सोऽकाव्यलप्रयोजकोा यच ष्यनिः खखकलम- काव्यलप्रयेाजक CHAM HATA आ्रर्यमाणं RAGS वा ` feafa + eran न च fafacatt area दूषयन्तः चरति दुषटादयोा दोषाः किं तदहि सर्व्वमेव काव्यं । तथाहि । काव्यात्म- क्तस्य रसस्छानपकर्षंकल्बे तेषां राषलमपि नाङ्कोक्रियते। अन्यथा नित्यरेषानित्यरेाषलव्यवखापि न खात् ॥ यदुक्तं ध्वनिता । “्ुतिदुषटादया देषा wien a च दर्चिंताः। MATA WATE ते देया द्या इताः” ॥ किञ्चैवं काव्यं प्रविरखूविषयं निभ्विषयं वा स्वात्। THU निहवद्धेकानमस्कावात् । ननु face नजः प्रयोगद्रति चेत् तरिं रवद शब्दार्थ काव्यमिल्युक्रेनिदेषयेाः ara न wa सति waa ईषराषाविति चेद् एतदपि काव्यलक्षणे ` ऽवश्यं 1 रल्नादिखश्णे कोटानमुवेधादिपरिहारवत् । न हि कोटामुवेधादया TAS रलं ACHAT: fare उपारेय- तारतम्बमेव कन्तु ATTA श्रतिदुष्टादयाऽपि काव्यश्च उक्रञ्च। "“कोटानुविद्धरत्ादिसाधारण्छेन काव्यता । दु्टेव्वपि मता यज रमाद्यमुगमः स्फुटः" ॥
8 afearda |
किञ्च ।अब्टार्थयाः सगुखलविजेषमगपपशनं । गानां रतेकध- ंलस्.“से रसस्याङ्गिनो walt: यादय इवात्मनः" इत्थादिनगा तेनेव प्रतिपारदितलात्॥ रखामिष्यश्च कलेन उपचारत SITE इति चेत् तथायं । तथाहि । तथाः काव्यसखरूपलेनाभि- मतयः अन्दार्थया रसेाऽख्िन वा। मास्ति चेर् गकवत्नमपि wife गुनां तदन्वयव्यतिरेकानुविधायिलात्। अस्ति चेत् ` कथं ari रसशवन्ताविति विवशं । गणखवत्वान्यथानपपत्या Tawa इति चेत् तहिं सरवावित्येव वकं क्क न सगच्छाविति। मडि प्राशिमन्ता रेशा एति वक्रव्येनोयादिमन्ता Sw” इति के नाण्यश्यते॥ नन् weary षगणाविल्यनेन werfarergar WRITE काये प्रयोव्यावित्यभिप्राय दति चेत्। ग । गलामि- व्यश्कज्रब्दाथंवस्वस्छापि काव्य उत्कषमाजाधावक्लं नतु खरूपाधायकलं। on हि “arare wagrar रीर रसादि- त्मा wer: जीग्यादिवङ् दषाः काणलारिक्द् रौीतयोाऽव- यवसंखानविध्रेषवर् अलङ्काराः करकङ्ुण्डलादिवदितिः। एतेन “Mage पमः कापीति" यदुक्तं तदपि परास्तं we We: “स्वन साखद्धारो कचित्वस्पुटालङ्ारावपि wager काव्यमिति" तच सालद्धारश्ब्टाचयारपि काव्य खत्कषंमाया- धायकल्वात्। एतेन anita: काव्यजीवितमिति" बक्राक्षिजोवि- तकारोक्मपि परार | वक्राकेरखङाररूपलात्। यख afe- दस्फटाखद्कारले उदाहतं ।
“aq: RTATTUT: स एव डि वरस्ता एव चेनच्पास्
प्रथमपरिष्ेदः। a
ते चाशीखितमासतीसुरभयः Wet: करम्नानिलाः। at Marfa तथापि तज सुरतव्यापारखोखाविधौ रोवारोाधसि वेलदीतरतकते चेतः Tarawa” ॥ एतश्िगं। we fe विभावनाविकशेषाज्िमूखस्य सन्दे दस- WUSHITS Get एतेन । “METS गणवत् काष्यमणङ्ारर शङ्कते | रधान्वितं कतिः gee कीरिं प्रीतिञ्च fara दर्धादीनामपि कायशचरलमपास्तं ॥ यन्त॒ प्वनिकारेणक्ं “araarant च्निरिति' तत् fa वस्ललद्ाररसादि खचर fereat cafe: काव्यस्यात्मा उत रसारिरूपभाता वा।माद्यः। प्रहेशिकारावतिव्ाप्तः । दितीयखेदोमिति Aa: wa चदि र्खादिमाजङूप एव घ्वनिः काव्यस्यात्मा वदा | “न्ता -एत्थे fares एत्य ae दिश्रसश्रं पञाएडि। मा पडिश्च रज्िश्न्धश्र dene ae fraenfefa” *॥ TTR वष्ठमा अव्यत कथं काव्यव्यवहार इति चेद् wate Carreras भ्रमः । wet ““देवरन्ता ग्रामं या- तीति" वाक्ये तङ्ुत्यस्ड तदनुसरणशरूपव्यशा वगतेरपि काव्यलवं ख्वात्। अख्लिति चेत् । न । रसवत एव काव्यलाङ्गीकारात्। का- wa warm डि रसाल्रादसुखपिष्डदागदारेण | वेदनास्तवि-
© Gear । we निमव्जति ony दिवस रव wera | मा षथिक्र राबन्धक waret मम निमंश्सि ॥ टीना ।
< aifeacta |
aarat सकमारमतोनां crareradiat विनेचानां रामा- दिवत् प्रवर्जिंतथ्धं न रावच्छादिवदित्थादिरूग्या हृाप्रत्तिनि- aware दति चिर न्ने रप्यक्रलात् ॥ तथा चाप्रेवपराकेऽपकर । "'वाम्बेदग्ध्यप्रधानेऽपि te vary जोवितमितिःः।
व्यक्किविवेककारे शा्यकनं arerennta अङ्गिनि varices म कस्यचिद्धिमतिरिति"" | ष्वजिकारेषाणक्ं । “a fe कवेरि- facwarafreireararara दतिरहासारेरव afeagfc anfe” uve तदि प्रबन्धान्तव्वेर्सिां केषामपि नीरसानां पद्यानां काव्यं न स्वादिति चेत् । न। रखवत् पञ्चाकगतनी- रसपदानामिव GCs प्रबन्धरसेनेव तेषां रष्वन्ताङ्गोका- रात्। ay नीरसेव्बपि गुणाभिग्यश्चकवखंबद्भावाद् देषाभा- वादलङ्ारसद्धावाख काव्यव्यवहारः सख रसादिमत्काव्यबन्ध- साम्ादरश एव । यन्तु वा मनेनेाक्रं “रोतिरात्मा काव्यस्येति" aq रीतेः सङ्गहृनाविभ्रेषलात् । सहनटनायाञ्च अ्रवयवसंखा- नङूपलात्। WAITS तद्धिखलात्। यख ष्वनिकारेखाक्र।
“my; सङदरयद्चाष्यः काव्यात्मा या व्यवसितः | वाच्प्रतीयमानास्था तस्य भेदा वभो खतावितिः'॥
aa aware “काव्यस्यात्मा ध्वनिरिति स्ववचम-
faturgararal ॥ तत् किं पुन: काव्यमिल्युच्यते | (द) वाक्यं रसात्मकं कान्य
रसखरूपं निरूपयिव्यामः। रस एवात्मा साररूपतया जीव-
नाधायकेऽख तेन विना ae काव्यलानङ्गोकारात्। र खत इति
प्रथमपरि चेदः। ry
रष दति व्युत्पन्तियागाद् भावतदाभासादयोाऽपि गृद्यन्ते॥ aa रस यथा । “sai वासण्ं विलाक्य शयनादुत्थाय किञ्चि ख्छने- निद्राव्याजमुपागतय्छ सुचिरं fated पत्युमुखं | fares afters जातपुलकामालेाक्य गण्डखलों खल्भागखमुखी प्रियेण इसता बाला चिरं चुम्निता”॥ अच हि सम्ोागष्ट्ारास्या रसः॥ भावा यथा महदापा- जअराघवानन्दसास्पिविग्िकाणं। | wrarnraa watifa अलधिः एषठ ware दंदाथां धरणो नखे दितिसुताधीजः पदे रोादसी। क्रोधे TING: WL THAR: पाणी प्रलम्बासुरो ध्याने विश्वमसावधाभ्मिककुलं nateca नमः" ॥ wa भगवद्विषया रतिभावः रसाभासो यथा| “मधुद्धिरेफः कुसुमेकपाते पपा frat खामनुवन्तमानः | RHE च Giffen रटमीमकण्डुयत रष्णसारः'” ॥ aw fe सम्ोागग्रङ्गारस्य तियंगिबिषयवाद्रसाभाषः। हवमन्यत् ॥ दोषाः पनः MTS PTET टत्यु यते ।
(४) दोषासतस्यापकषकाः।
अतिदुष्टापष्टाथेलादयः काणलखश्जलादय इव देषदार- चेव अब्दार्थद्ारेण व्यभिचारिभावादेः खजब्दवाश्यत्वादया मृखंतादय Ta साशात् काव्यख्ात्मभूतं रखमपकंयन्तः काव्य-
< साहिन्दपंये।
स्यापक्षंका उच्यन्ते wat विज्ेषादाररथानि वच्छामः॥ ग्णारयः किं wear द्त्युच्यते | (५) उत्कषंदेतवः प्राक्ता गुणालङ्धाररोतयः ॥ `
गणाः बरोग्यारिवत् | भ्रखङ्काराः कटक्ङ्ष्डलारि वत् | रीतयोाऽवयवसंखान विषेषवत्। रे ददार णेव अ्रब्डाथेदारो तमेव का्यस्यात्मभूतर षमुत्कवंयः काव्यस्छात्क्षंका SIH । दृह यद्यपि गणानां causa तथापि गृण्ब्दोऽज गुणाभि- ग्यश्चकशब्दार्थयारुपचर््यते | wary गणशाभिव्यश्ेकाः अष्टा रखस्सा त्करषंका CAM भवतीति प्रागेवोक्रं । एषामपि विशेषोा- दाहरणानि TWTA: tl # II
इति ओमन्ञारायणचरणारविन्दमधुत्रतखादित्याखंवकणं- भारभ्वनिप्रस्लापनपरमालाग्यकविदक्िरनाकराष्टारदभावा- वारविखासिनीभुजङ्गशान्भिविग्रहिकमहापाचश्रीविश्चनाघकवि- राजङ्तः सादित्यरप॑रे काव्यखङूपनिरूपणा नाम प्रथमः परिच्छदः li wi
वाश्यखद्टपमा₹ |
(६) वाक्य स्म्ाद्ाग्यताकाङ््ासन्तियुक्तः पदा खयः॥
याग्यता पदाथानां परस्परसम्बन्धे वाधाभावः। पदा यखैतद भावेऽपि area afeer सिच्चतीत्यपि वाक्यं स्यात् । आकाङ्खा प्रतीतिपर्थवलानविरहः । ख ख ओाठजिंश्चाखाख- सूपः । निराकाङ्कृष्य वाक्पते Frew परुषा इस्तीत्यादीना- मपि वाक्यलं स्थात् । आख्तिबंद्यविच्छेदः । बुद्धि विच्छेदेऽपि
डितौ वपरिशेदः। ,
wwe ददा नोमु्रितस्य देवर क्श्रष्स्त दिनानरोशारि- तेन गच्छतोतिपरेन सङ्गतिः खात् । अजाकाङ्खायोग्धतयेा- रान्मार्थधर्ंलेऽपि परोखयधर्जलम्पलारात् ॥
(७) STRATA भ्ावाक्यम्। STUARTS AIM एव । (८) इत्यं वाक्ये द्विधा मतं । इत्थमिति वाक्यत्वेन महा वाक्छतेन च ॥ owe | “सा यबाधसमाप्तानामङ्गाङ्किलव्यपेचया । वाक्यानामेकवाक्यलं पुनः संहत्य जायते दूति"? 4 तज वाच्ये यथा । “We वासगररमित्यादिः' ॥ महावाक्यं यथा | रामायणमहाभारतरधुवश्रादि ॥ परोाकये वाक्यमि- am तत् किं पद खल्णमित्यत are |
(€) TEL पटः प्रयोगारनन्वितेकाथनोधकाः ॥ यथा घटः! warater इति प्रातिपदिकश्छ Taw: | अनन्वितेति वाक्छमहावाक्ययोाः | एकेति साकाङ्खभमेकपदवा- कार्मा । अथेग्रोधका इति कचटतपानां वधा दति बड्वच- wafaafea i तच । (Re) अथा वाच्य खच्च Sale जिधा Ber | एवां WET | (१९) बाश्ाऽथाऽभिधया बोध्यो SEAT लकया मतः ॥ AM BRAT ताः स्युख्तिखः शब्दस्य शक्तयः |
te arfearcua |
ता अभिधायाः। तज agfaarve arwarefaarsfrari उकमटद्धेन मष्यमदटडूमरिष् “मामानय'” Taye तं गवानय- MIWA बाखोऽख्व awe “साख्ादिमत्षिष्डानयन- au: इति प्रथमं प्रतिपद्यते । अनन्तर च्च “at बधान अश्वमा- गयः, टत्यादावावापेाद्धारार््वां tree “.लाखारिमानर्थः'" आगवगद्ब्दस्य चादररमथंः,, दति सद्तमवधारयति | afew afeguevafrerercra | war | “Cu ufaqaneret मधूनि मधकरः पिवति" cars कचिदापापदेात्। यथा “Maya” Tas | तञ्च सद्धेतितम्थे Meat अब्दस्य ्रह्मम्तरानमरिता afacferat माम ॥ |
(१९) सरतो BOA आते गुणद्रव्यक्रियासु च ॥
आतिभापिष्डादिषु गेलादिका । गणा विगेषाधागरेतुः सिद्धा agua: । शक्रादय हि गवादिकं awrite: हष्यगवादिग्या व्यावन्तयन्ति । caw एकव्यक्किवाचिना efcucfeaefaarce: । क्रियाः साध्यरूपा aqua: पा- कादयः | ua हि अधिश्रयशावश्रयणाञ्चकादिपुव्बापरोभूत- ग्यापारकलापः warfewezare: | waa fe व्यक्र्पाधिषु BEAT डते म aM आआगनवव्यमिचारदाषापातात्॥
अथ WVU | (१९) मुखायवाधे ATT AAPA: प्रतोयते । SI प्रयेजनाद्ासै SHAT शक्किरपिता ॥
डितीवपरिङेदः। १९
“afeay: साहसिकः'' carer कलिङ्गा दि शब्रा रे शवि्े- WHET खार्थेऽसग्भवम् चया अब्दस्य अश्वा खसंयुक्नाम् युर षादीन् प्रत्यायवति | यथा च “गङ्गायां चावः" Kate मङ्गा रिष्टा जखमवारिरूपार्यवाचकलात् प्रतेऽसम्भवनम् We सा- मोष्यारिखम्बन्धसम्नन्यिमं तटादिं बाधयति खा weeerfdar सञाभाविकतरा शशरागद्धाविता वा भ्रक्िलंखणा ara । wis ta रूढिः मदिद्धिरेव । Sac “गङ्गातटे चाषः” इति ances शोतलपावमत्वातिश्नयसछ eared प्रया- जनं । देतु विगापि चस्य कस्यचित् waft लशणेऽतिप्रसङ्गः सखारिव्यत ow “ES: प्रयोजनादापीतिः॥ केचित् त॒ “कर्मश gre.” इति रूढावदारन्ति । तेषामयमभिप्रायः 1 “aw aria’ दति व्यत्पश्तिलभ्यः कुञरगरादिरूपे मस्थाऽथः प्ररुतेऽसम्भ- वम् विवेशकत्वसाधमर्यैसम्नन्धसम्बन्धिनं दलरूपमथं बाधयति 1 तदन्ये न मन्यन्ते । कुत्रय्ादिरूपार्थख व्यत्पन्तिखन्य्वेऽपिं qwerea warden: अन्यद्धि शब्दानां व्यत्प्तिनिमि्- मन्व प्रत्तिनिमिकं । वयत्यन्तिखभ्यस् मुखा येल “गाः जेते” carafe खचणा खात् । “गमेडार्'' इति गमधातेडेप्रह्ययेन वत्पादितसख्य tree शयगकाखेऽपि प्रयोगात् ॥ |
ARITA | (१४) FARA वाक्यायऽन्बयसिद्ये ।
स्यादात्मनाऽष्युपाद्ानादेषोपादानलक्षणा ॥ ` रूढावपादानखर्णा यथा cmat भावतिः। प्रथाजने यथा
६९ efewcda |
“eet: sfanfn? । arated anf<fa: genfefire wearer Rathiianaenfeaa: कचं तयाऽन्वयभलम aritafege आ्मश्म्बन्विनेाऽखारथः परषादयजाकि- wat । YAN WATAATHTATH LS: । कषर कुम्ारीना- मतिगडनलयं प्रयोजनं । अच च TANNA ETA । शचशलच्लाथाग्तु परस्तेवा पलचणमित्यगयेभंदः । इ वमेव “HOUTA KAUAI (१५) Ut खस्य वाक्यार्थे TTA I उपलक्षणेतुत्वादेषा लक्षणलक्षणा ॥
कूटिप्रपोजनयोालंशणलकणा यथा । “कखिङ्कः साहसिकः” “agrat चोषः" इति च । अगयाहिं परूषतटयोष्वा कार्थ svafega कजिङ्गगङ्ग शब्दावात्मानमपंयतः॥ यथा वा | “saad ws तजर fanaa सुजनता प्रथिता भवता परं | विदधदीदृशमेव सदा सखे सुखितमाख ततः weet wa’ ॥
अजापकारादीनां वाक्यार्थऽग्वयसिदय उपटलतादयः शब्दा अद्मानम्पंयन्ति। अजापकारि्ं प्रत्युपकारादिप्रतिषादना- गमख्धयाथंबाधः | वेपरीत्यलचणः सम्बन्धः | फखमष्यपकाराति- भयः । इयमेव “Cowra” इत्युच्यते i
(१६) भारोपाध्यवसानाभ्यां प्रत्येक ता अपि हिधा, लाः पूथथाक्राञ्चतर्थेदखकणशाः |
दितोयपरिष्ेदः 1 १
(१७) विषयस्यानिगोषयस्यान्यतादाग्यप्रोति्त्। सारोपा स्यान्निगोशंस्य मता साध्यवसानिका |
SST उपादागलत्तणा सारापा यथा । “we Wat धावति” । अश्र हि ओतगणवानखाऽनिगीषंखरूपः खसमवेत- ओेतगणटतादाक्येन प्रतीयते ॥ प्रयोजने यथा । “TA कुन्ताः प्विज्ग्ति” । अच सव्वनाशा कुकधारिपरुषनिदटे wry सारोा- पालं ।। रूट खच्षणएलचखणा सारोपा यथया । “कलिङ्गः परुषा wafa । ww पुरुषकलिङ्गये राधाग्याधारसम्बन्धः ॥ प्रयो- जने यथा । “sree? | अत्रायुष्कारणमपि धृतं कार्थं कारण भावसम्बन्धसम्बन््यायुस्ताद्ाक्येन प्रतीयते | अ्न्यवेल- चष्येनाव्यभिचारणायुष्करलं प्रयोजनं ॥
यथा वा। राजकोये परुषे गच्छति “Tras गच्छति" दति । wa खखामिभावलखणः सम्बन्धः 1) यथया वा । अरय माजेऽवयवे “warsd” | अज्रावयवावयविभावलक्षणः सम्बन्धः ॥ ब्राह्मणेऽपि “"तरासा "° | श्र तात्कम्येलचेणः सम्बन्धः |) इन्द्रा चख BATS “अमो ONE” 1 अज तादथ्येलकणः सम्बन्धः| एवमन्यजापि ॥ निगीषस्य पनर्विंषयस्यान्यता दाव प्रतीतिकत् THAT | अस्याञ्चतुषुं भरेषु पूथ्वीदाररणान्येव ॥
* विषयस्ेति | निरक्षारोपविषययस्येषयैः | खनिगोशंख्य sae- शरब्दप्रतिपादितस्यान्धतादाम्यप्रतीतिश्शत् खजन्धपदायापद्धितिदारा नष्वता वष्डेदकातिरि क्षधम्मावव्रस्याभेदप्रतीतिष्या सा कच्डा सारोपा fea: a टीर।
१४ aifeaxda |
(१८) सादश्येनर सम्बन्धाः LUST: सकला अपि ॥ सादृश्यात् तु मता गेोण्यस्तेन षोडश्भेदिताः।
ताः पुष्वीक्षा अष्टभेदा GSU: । सादभ्येतरखम्बन्धाः कार्यकारणभावादवः । अजर wert पूर्णाराइरणान्येव ॥ रूढावपादागखचणा सारोपा गोणी यथा । ““एतानि तैलानि रमन्ते खानि" । अच तेखश्ब्दसिखभवच्ेरषूपं मस्यार्थ॑म्- पादायैव साष॑पादिेरेषु वर्त॑ते ॥ प्रयाजे थया । राजकु ACY AER गच्छत्छु “एते राजकमारा गच्छन्ति" ॥ रूढावृपारागखलण्ा साध्यवसाना गाणी यथा । “तेखानि Vad सुखानि ॥ प्रयाजने यथा । “राजक्मारा गच्छन्ति" ॥ SET ल्श लक्षणा सारोपा गाणी यथा । "राजा Are=z: कण्टकं ब्राधयतिः। प्रयाजने यथा “Areata” i रूढ SGU साध्यवसाना गणो यथा। “राजा कण्टकं areata” i प्रयोजने यथा । “areata” ॥
अच कचिदाङः “गोखदचारिणा गणा जाद्यमाग्चादयो awe । ते च twee वादहौोकाथाभिभधाने निमिच्ी- aah) तदयक्रं । TATA वादीका्थमभिधा- ठमसामथ्यात् | गेाश्ब्टायंमातचनाधनाच्। अ्रभिधाया विर- तलाद् विरतायाञ्च युनर्त्थानाभावात् । अन्ये पुनगोाभ्रब्देन “arerarat नाभिधौयते किन्त खाथंखहचारि गणस जात्येन वाहोकार्थेगता गणा एव SNA” | तदण्यन्ये न मन्यन्ते | तथा छाज गाशब्दाद्ाडीकायैः प्रतीयतेनवा। Wrasfe गाशब्दा-
fedtanfcac: | १५
रेव वा Shearer गुणात् । ्रविनाभावद्धारा तत्र न HUA: | वाषोकार्थऽख्यासङ्तितलात् ia दितीयः । श्रविनाभावलन्य- सार्थस्य ATT प्रवेशा सम्भवात् | शाब्दी WTATHT शब्दमेव noma ॥ म facta: यदि fe गाभरब्दाद्वादहीकार्थी न प्रती- चते तद्ाख्छ arena सामानाधिकरष्यमसमश्च सं स्यात्। तस्मा- TUATHA AMAT TT वाडीक्रब्देन षडहान्वयमलममा- नाऽज्नलादिसाधबयैसम्बन्धाद्वाहीकाथं लयति । arervar- जलवाद्चतिश्रयमेधनं प्रयोजनं | दयश्च wears “गाणी” Tae | TT तु उपचारामिश्रणात् श्रद्धा । उपचारो हि मामात्यग्तं वि्रकलितयोः सादृ्लातिन्रयमदिखरा मेदग्रतोति- VIIA यथा अ्रत्निमाणवक्येोः WHITATS माल्यन्तं भेद- प्रतीतिः | तस्मादेवमादिषु Wea WAU i
(१९) व्यङ्ग्यस्य गूढागूढत्वाद् दिधा स्युः फललक्तणाः ॥
प्रयोजने अ्रष्टमेदा BSI दभचिंतास्ताः प्रयाजनरूपव्यङ्ास्य गूडागृढतया प्रत्येकं fear भूत्वा षोडशभेदा: । तत्र गृढः का्या्थभावमापरिपक्षबुद्धिविभवमाजचवेद्यः। यथा 1 “oan बड़ तचेति'" ॥ च्रगृढधाऽतिस्पषटतया सव्वेजनसंवेद्यः | यया ।
“sufeufa कामिनीनां योवनमद एव खलितानि'” ॥
sa “उपदि श्रतिः इत्यनेन ““श्राविष्करोति'' इति arya आविष्ारातिश्रयस्चाभिषेयवत् we मतीयते ॥
१९ साहि्दपंये।
(po) ध्मिधररंगतत्वेन फलस्य ता अपि दधा ॥ एता अगन्तरोक्राः षोाडक्रभेदा Twat: wee पर्िगत- ay ध्मगतत्मेन च प्रत्येकं दधा भूखा दाचिबद्धेदाः ॥ करमेणादाइरति | ""ज्जिग्धष्यामखकाग्तिखिप्रवियते वेखदखाका war वाताः शीकरिशः पयादरसुदामागन्दककाः कथाः | कामं GH दृढं कठारइदये Waa सर्ग्या aw तु कथं भविति wor हा रेवि धीरा aa अजात्यम्तदुयसिष्यारूपे रामे धर्णि aay तस्थेवातिश्रथः we ॥ “गङ्गायां Gre” cara तटादिषु weg शोतलपावम- ल्ादिरूपधर्ष्यातिश्यः फलं ॥ (९९) तदेवं लक्लणाभेदाश्चत्वारिशन्भता FA: खूढावष्टा फले दाचिंश्रदिति चलारिंशक्षणाभेदाः। fag (RR) पद् वाक्यगतत्वेन Te ता अपि दिधा। ता अनन्तरोक्राः। तच पद्गतवलेन Vari “गङ्गायां ara” वाक्यगतत्वेन यथा ॥ “उपकृतं बड़ aafa”’ ॥ एवमश्ोतिप्र- कारा ASIUT I परथ चश्जना। (pp) विरताखभिधाद्यासु ययाऽथी बोाध्यतेऽपरः। सा वृत्तिरव्यश्जना नाम शब्दस्याथादि कस्य च ॥ श्न्दबुद्धिकमंशां विरम्य व्यापाराभाव दति मयेनाभिधा-
famiaufcee: | ९७
खखकलातात्यग्याश्थास् fray दज्िषु खं खमयं trufsar CWE Wasa गाधते सा weeria प्रति
meee ठज्तिरयंश्जनगध्वगनगमनप्रत्यायगारिग्यपरे ्रविवया
QA नाम । TT I
(RY) अभिभालक्षणामूला शब्दस्य STAT द्विधा | अभिधामूुखामाइ | (९५) अनेकार्थस्य शन्दस्य संयोगायनियन्तिते। CASTS साभिधाखया ॥ wuoweatfavernze: 1 उकं fe) “संयोगे fartrrg ayes विरोधिता । अर्थः प्रकरणं लिङ्गं भब्द खान्यस्त Uff: | खआामर्थ्यमाचिती रेः कालो afew: were: | अष्दार्यद्यागवद्धेरे fatawafataa:” इति ॥ “awgeat इरिः' care अङ्खःयक्रसंयागेन ₹हरिष्ब्ा विष्ुमेवाभिधन्ते । “awgemr दरिः” दति विथामेब तमेव । ^“ भीमाचुगे ” दति wa: पार्थः । “ कलग » एति we: खतपुचः। ere’ वन्दे" इति ere: जिवः । “खथ जानाति देवः" इति रेवा भवाम्। ““कुपिता मकरष्वजः' इति मकरध्वणः कामः। “दवः पुरारिः” इति परारिः fra “मधुमा मः पिकः” इति मधुवंसनाः। “पात ar दभिता- qu” इति मुखं खांमुख्धं । “विभाति गगने wx: एति चकः
९८ afeucta |
wot) “fafa fewara:” रति चिजभागु्वङ्धिः। “भाति cary” दति aqenaer रथाङ्गं क्रं । ere वेद एव वि्ेवप्रतीतिङन् न are दति तख fare नेाद्ाइतं । tog केऽपषरमाना ars: । “खरोाऽपि काकारिरूपः era fa- जेषप्रतीतिृदेव रटाश्तादिरूपाऽपि at: werefew ष्ट- ज्ारादिरखविभेवप्रतीतिरटवेत्येतदिषय उदाइरकमुचितमे- वेति” । तश्च । खराः काकारय उदाश्ादया वा ग्यञ्- खूपमेव fade प्रत्थावयन्ति ग खख प्ररुताश्मने कार्थब्रब्द सै- sruframwed विद्धेषं ।। किख । यदि यज इन्विदनेकायं- अष्दानां प्रकरणादिनियमाभावादनिवन्तितवारप्य्थथारम्- ्ूपस्रवन्ेमेकज निगमनं are तदा aufawee सवा- गङ्गोकारप्रब्गः। ग च तथा । अत Vary: ““ जेवनिरूपल- प्रस्तावे कामा खरा न गण्यत cfs च मखः दत्थलमपजो- art मान्बाां व्यास्थानेषु कटाखनिेपेश । आदिभरब्दाद् "श तावन्छा जखन ” caret इस्तादिचेष्टादिभिः खनादौनां कमलकारकाच्ाकारलं। एवमेकस्िखयं अभिया नियग्तिते धा अब्दखाग्धायबहधिरेतुः चक्रिः सा अभिधा मुखा व्यञ्जना ॥ अथा मम तातपादानां महापाचचतरव्रभाषाविखासिनीभ- जङ्गमहाकवीश्र MRNA सान्धिविग्रहिकारण | “eirefrafaatr मनसिजं ख्य खयंरेजसा परायद्राजकलेा गङीतगरिमा विश्वम्बृतेा भागिभिः। weNneredr निरिगुरो गाढां af धारयम्
fecteafcee: | १९
मामाक्रन्व विमूतिन्धविततनू crore.” ॥
We प्रकर केनाभिधया saa महा. देवी तदन्नभभागुरेवनुपतिरूपेऽयं निषन्िते व्यञ्जनैव जारो THR बध्यते । एवमन्यत् ॥
खशवामूलामाइ |
(र९) खशषखओपासखते यस्य छते तन्तु प्रयोजनं। यया प्रल्ाग्यते सा स्याट् ATM SIU ॥ “गङ्गायां चोषः” इत्यादो जलमयार्थमाधनादमिधार्यां facarat तटायर्थबाधनाच weerat विरतायां यया शीत-
लपावनवाद्यतिश्थादि्भाथते सा wwerqer व्यञ्जना ॥
श्वं जादो व्श्चनासक्राऽररयो' यद्छनामाद।
(Ro) वक्तुबोद्रव्यवाक्यानामन्यसन्निधिवाष्ययोः।
प्रतावदेशकालानां ATA TSS SA च | वेशिष्य्ादन्यम्ं या बोधयेत् सार्थसन्भवा |
weafa सम्बध्यते । तच TAT AMAT TAT Sa wees
चथा Aa | “erat मधुः कुपित एष च Tea भीरा ददन्ति रतिखेदडराः समोराः | केौवनोयमपि वश्ुखङुश्नमन्ु- दूरे पतिः कथय किं करवीवभचः" i
Re eifeacia |
wa रें प्रति Ww “प्ष्छलकामुकस्लया Haat” दति wet प्रति wefan यात्धते ॥ बोङ्ग्यवेजिष्ये चथा । ““जिःजेषखतचम्दनं wand निश्यषटरागाऽधरोा Fe erage पुखकिता त्वौ aad तभु: । famafefs दूति बान्धवजनसख्ान्नातपौडागमे वार्षी खातुभिता amie न पनस्तस्छाधमस्ञान्तिकं "1 अज तदज्तिकमेव गतासीति विपरोतखख्कया wel तख च cnfafa epi प्रतिपा दु तीैजिष्चाहाष्वते।। अन्यखल्िधिवेजिषटे यया । “gq चिखलशिप्यन्दाभिसिगीपष्लम्मि रेद् wera | शिकमलमरगश्रभाश्रणपरिटिटठश्रा degfere*” अच वखाकाथा fauean विश्वख्वत्वं तेनाश twa विजनलमतः सद्ेतख्थानमेतदिति कथापि वजिदहितप्रष्छन- कामुकं प्रत्युच्यते । अजेव खा ननिर्व्जनलरू प यस््ाथवेजिष्यं अयाजकं | (ल्ट) भिन्नकष्डध्वनिर्धो रेः काङ्रि त्यभिषोयते i द्युक्परकारायाः काकेभेदा आकारादिन्यो ज्ञातव्याः । एतद जिष्टे यथा । “गरूपर तन्त्रतया वत दूरतरं रे मुत A ।
* क नि खनि स्यन्दा fafeatrs रजति qe | मिम्मकमर-कतभाजमपरिश्थिता weafatcefa) सं। ऊ waa: ॥ Ste ॥
` दिवीवपरिरेदः। २९
अखिङखकोाकिखसखखिते नेग्यति सखि सुरभिसमयेऽते `, ॥ अज मेखखति aft तहिं एग्धत्येवेति काक्षा ae ॥ चेष्टावेजिष्टे यया | “शद्ध तकालमनगसं fat qrar विदग्धया | इसनेजापिंताकूतं शोखापद्यं निमीखितं* ॥ wy सन्ध्या सद्ेतकाख इति पद्मनिमीखनारिचेष्टवा कयाचित् Gaya एवं वक्षादीनां वयस्छसमस्तानां Ae ages i
(९९) जेबिध्यादियम्थानं wee जिविधा मता । अथां. वाच्थशच्छग्य्चतलेन जिरूपतथा er wore tot व्यश्जनास्िविधाः॥ तच arerde eer wer) “काला ay.” canfen लाच्छार्थख्य यथा । ^“ निःभेवच्युत- चन्दनं" इत्यादि + aggre यथा । “ow fewearfe Teter प्रपञ्चधिग्यते। (३०) शब्दबोध्यो AAMT: शन्दोऽप्यथान्तराश्रयः ॥ शुकस्य SAH तदन्यस्य सशकारिता। यतः Wal वयश्जकलेऽ्या नरमपेच्ते Aust we तरे- कल्य व्यश्च कम्ये अन्यस सहकारि ताऽवश्यमङ्गोकाग्या ॥ (३९) शअरभिधादिजयोपाधिमेशिष्च्यान्निविभेा मतः॥ शब्डाऽपि वाचकस्तदक्षशको न्यश्ञकशथा |
RR ufwacea |
afararvarfuat ares: | woerarfwar wee: | षश्च नापाधथिकोा ape: i fang (Bp) तात्यग्याख्ां वृ्तिमाङः पदाथाग्बयमधने । ARTA तदर्थश्च वाक्यं ACT परे ॥ अभिधाया रकेकपटदायैगाधनविरमादाक्यायथंरूपश्च पदा- Gree गाथिका तात्पग्बा नाम ठज्िच्छदर्यख तात्पमायै- खटडाधकश्चु वाक्धमिव्यभिदिताग्वकवादिनां मतं tines दति afeacie वाक्धखरूपनिरूपणा ara दितोषः परिच्छेदः *॥ We RIS रख Cora | (ae) विभावेनानुभावेन व्यक्तः Scere | रसतामेति TRNAS: खासी भावः Terat tt विभावादयो वच्छन्ते । साल्विकाञ्चानभावरूपत्वात् न We- FMT: | SRT दण्ादिम्वाजेन Sara Cea MA हव रधा भ त॒ Mom चट ट्व पुष्बेचिद्धा egal | aN खाषन- कारैः । “राः प्रतीचन्त इति area पचतीतित्रद्मवहार इति" we च रत्यादिपरेपादागादेव प्राप्ते शायिते पुनः स्वायिपदरोायादानं रत्यादरनामपि रकान्नरेग्बखाजिलयप्रति-
* अमिडहिवानाममिधया waeat वा पदोपखापिवाग्बवना- अवादिनां पा्ीनमेवायिकानाभिनलर्यः ॥ खण्विताभिषानवबादिनो मीमांसकमरवख्ल कियाश्रारकयोः प्रथमत रवाग्बवबाघा जायते वत क्तिः । पदविण्रेवसमभियाङाराव् तु षिद्धेवखतिरिवि fe ara पग्धाख्धर्चिखोकारेबेनाडः ॥ टी.
॥
emaafcea: | RR
पारना्थै। ATA शासक्राधादयथः श्टङ्गारवोरारो व्भिचा- रिश wal तदु । “रसावश्वः परं भावः खायिता प्रतिपद्यते” दति ॥ अस खरूपकथनगभं आ्आखादप्रकारः WHA I (BB) सत्योद्रकाद् खण्डखप्रकाशानन्दचिन्यः। वेद्यान्तरश्यशंशएल्ये ब्रह्माखाद सादरः ॥ लोकोश्रचमत्कारप्राणः केित् प्रमाठमिः । खाकारवदभिन्नत्व नायमाखाद्यते रसः ॥ रजस्तमेष्यामसुष्टं मनः TARA | इत्य॒न्प्रकारो बाञ्जमेयविमृखतापादकः क्यनानरो Wa: we meee: रजस्तमसी अभिभूषाविभवः। wa च tae चाविधाओाकिककाव्यार्थपरिशीखनं | अखण्ड दृत्येक ware fa- भावादि रत्यादि प्रकाशमुखचमत्कारात्यमकः। WH EG वच्छा- मः । खप्रकाग्जलाद्यपि वच्छमाणरीत्या ifeara दति weary नर् । चमत्कारथिग्विस्तारसङूपा विस्मयापरपय्यायः ॥ तप्माकलद्चाख्मदु FATA ACT TS यगेष्टीगरिष्ठकविपष्डितम् - खश्रोमलावकयारर्क्रं | ATTY WAT: Vas | “TS खार मत्कारः सब्वैनाणगभुयते । तच्मत्कारसारले सव्वंनाष्यह्वुता रः | तस्माद ह्ुतमेवाडइ ङती माराय Tafafa” ॥ Sfefeta प्राक्रगपुष्छज्ञालिभिः ॥ ae । “rea: अ्रभिष्ठन्ति atfragaemfafafa” ॥ वद्यपि “are: का- यार्थयमेद्ारल्मागन्दखमुद्धवः"" दत्युकदित्रा रख्खास्ञादान-
Rs efeacya |
faforaan तथापि “रषः ered” इति काख्यनिकं भेदमु- vtreny कका क्मंरि वा प्रयोगः ॥ wel ““रखमानतामाच- चारलात् प्रकाञ्रश्ररोरादमन्व एव डि रसः इति ॥ ठवमन्ब- जाणेवंविधश्ठखेषुपकचारोख प्रयोगा Wet: । न्वेतावता रख- wave भवतोति वयश्लगावाख्च wrafateane इथ- रेक्छमा पतितं | ततद । ""इश्चानेनान्यधीरेतुः सिद्धेऽयं व्यश्च को मतः |
चथा दीपेऽम्बथाभावे को ARIAS कारकात्" दद्यु दिशा षटग्रदौपवर् aera: पार्थकयमेवेति कथं Tee ग्धश्चतेति चेत् wean । अत vars: | विख एवायं wfa- जक्तिभेरेग्वः areata: afegrac: । अरत एव fe रवना- खादगचमत्करणादयोा fawwar एव guest दति अनि भादिविखख्णव्यापारताज प्रसाधनग्रडिखैरद्माभो रसादीनां ayaa भवतीति ॥ मणु तदं करूणादौनां carat दुःख- मथलाद्र सत्यं न ख्टादित्यच्थते |
(३५) करुणादावपि रसे जायसे यत् परं सुखं |
सचेतसामनुभवः प्रमाणं तज केवलं It
आदिश्रब्टादोभलभयागकादयः। तथाणखइदयार्मा मख- मुद्रणाय VATA |
(३९) fara तेषु यद् दुःखं न काऽपि VETS |
मडि afga ष्चेता आत्मने दुःखाय Wawa | कड्कादिषु च खकखद्धापि खाभिगिवेशप्रस्िद नात् ॥ अन पपत्यन्रमाइ।
zatautese: | RY
(३९) तथा रामायण्णदीनां भविता दुःखदेतुता ॥
करङ्शरसस्य दुःखरेतुत्वात् करूणएरसप्रधानरामायणादि- प्रबन्धागामपि दुःखहेतु लप्रसङ्गः स्यात् ॥ नन् कथं दुःखकार- wea: सुखेोत्पन्तिरिव्याइ | (३७) Vela शाकचषादेगंतेभ्यो VASAT | शाकशषादयेो लाके जायन्तां नाम लोकिकाः ॥ अलोकिकविभावत्व MA: HATTA | सुखं सश्ायते तेभ्यः सव्वभ्याऽपीति का as 11 ये ख रामवनवासादया लाकं ““दुःखकारणानि"" ray- च्यन्ते त एव fe काव्यनाखसमपिंता अ्रलाकिकविभावनव्या- पारवन्तया कारणशब्रब्दवाच्यलं विशायाखाकिकविभावश्रब्दवा- Wa भजन्ते । तभ्य सुरते रकघातादिभ्य इव सुखमेव जायते । are “लाकिकशचोकरवादिकारणेभ्या लाकिकथा- करषादया जायन्ते", दति लाक एव प्रतिमियमः। काये पनः ‘qwareasta विभावादिभ्यः सुखमेव जायते" दति नियमान्न afggra: ॥ कथं तरिं हरिखण्रादि चरितस्य काव्यनाख- योरपि द्रमश्रवणाभ्यामश्रुपातादया जाय CATA |
(BE) अश्ुपाताद यस्तद् द्रतत्वाश्चेतसा मताः | तदं कथं aren: सर्व्ववामोद्श्ो रषाभिव्यक्किनं जायत इत्या ।
R¢ aifewaia | (ad) न जायसे AST खाद विना रल्यादिवासनां ॥
बासमा Nara wow च रसाखादरेतुः । तच चरि wrar a ऊ च्क्राजियजरणन्मोमांसकादीनामपिखा खात्, यरि दितीया न are यद्रागिश्ामपि कषाञ्िद्रणादाधान Tad तन्न स्तात् ॥ उक्रञ्च ध्र केन । ''खवासमानां wart रसस्वाखादनं भवेत् | निष्यीषनास्त् रक्गान्तःकाषटकुयाथवन्निभाः'' i दति ॥ भभु कथं रामादिरत्थाथ॒द्धाधकारेः सीतादिभिः खामाजिकरत्यायुषाध इत्युच्यते |
(Bo) SATIS RATATAT साधारणी कतिः । ंलपरभाषेन यस्या सम् पाधाधिञ्जवनाद यः॥ प्रमाता तदभेदेन TA प्रतिपद्यते । मेन् RU ATTA समुद्रखहनारावत्सारेद्रेध दशु wa | (४९) STASIS: साधारण्याभिमानतः ॥ नृणामपि समुद्रादिलङनादे न दुष्यति ! रत्यादयोऽपि साधारण्येन प्रतोयन TATE | (Be) साधारण्येन रल्यादिरपि तदत् प्रमीयते ॥ -
Tasca चत्मगतवैनं what सण्यानां त्रीडातदडादि- wan परगतत्वेन लरख्तापातः ॥ विभावादयोाऽपि प्रथमतः साधारण्येन VATA TATE |
aRtavfces: | ze
(४३) परस्य न परस्येति ममेति म ममेति च ॥ तदाखाद् विभावादेः ofteray न विश्चते। Ty तथापि कथयमेवमलेकिकलनमेतेषां विभावारौीगानि- wae | - (४४) विभावनादिग्यापारमलकिकमपेयुषां॥ अलाकिकत्वमेतेषां भूषणं न तु दू षशं | आआदिशब्दादमुभावनगखश्चारशे। तज विभावमं रत्थादंवि- भेषणासादाङ्रणयोग्यतान यनं ॥ अभु भावनमेवम्भूतख्छ रत्यादेः सममन्तरमेव रसादिरूयतया भावनं ॥ सञ्चारणं तथाभूते Te समन्धक्चारणं ॥ विभावादीनां ares) कारशकार्यस- इकारित्वे कथं जयाणामपि carey कार शलमि्युच्वते।
(४५) कारणं का्यसच्छारि पा अपि हि शोकतः ॥ रसोद्धाभे विभावाद्याः कारणन्धेब ते मताः| मम् तहिं कथं रसाखादे तेषामेकः प्रतिमास इत्यु च्यते । (४९) प्रमीयमानः प्रथमं प्रत्येकं SLT TA ॥ ततः सुम्बलितः wan विभावादिः सचेतसां | प्रपानकरसन्धायाञ्चव्धमाणे TAT भवेत्॥ यथा खण्डमरिचादीर्नां सम्यलनाद पूर्व द्व afezranc: ware eared विभावादि बमेखनादि दापि तयेत्यर्थः ॥ गमु चदि विभावानुभावव्यभिचारिभिरभ्विलितेरव tea कथं URS दयाव बद्धावेऽपि स wife |
gc afwact] |
(४७) BRAC SY ATCA वा भषेत् | द्मटित्यन्यसमार्पे तदा दोषे न विद्यते ॥ अन्यसमाखेपञ्च WATS CANT | TUT | "दोघां अरदिन्दुकान्ति ace वा गतावंसयोाः सञ्धिम््ं निविराल्लतस्तनमरः We wee इव। मध्यः पाङिभितेा गितबमिि जघनं पादावरयाङ्गुखो wear नर्तयितु यथेव मनसः षटं तथास्या वपुः” ॥ अच माखविकाममिखषतेाऽभ्चिमिचस्य माखविकारूपवि- भावमाचव्ने सद्चारिणामेक्छक्यादीनामनुभावानाञ्च नय- गविबना रादीगामेचित्यारेवाकेपः | एवमन्यारेपेऽणुद्धं ॥ “a कार्ग्यगतेा रसः, इति वरतः प्रत्याह |
(४८) पारिमिल्याज्ञोकिकत्वात् साम्तरायतया तथा। APRA TASHA न रसे BAT II सीतादिदभेनादिणे रामादिरत्थाद्ददाधा fe परिमिता Great नाखखकाव्यदशंनादेः BATT | तस्मात् कथं रसशूपतामियात् | रसस्सेतद्ध्जितयविललणधम्मंकलात् ॥ अगुकटं गतलच्चास्य cata |
(ye) शिक्ताभ्यासादिमाजेण राघवादेः Sera | दर्शयन् ANA नैव रसस्याखाद का भवेत् ॥ किच्च । (Yo) कान्याथभावनेनायमपि सभ्यपदाखदः।
zataufess: | RE.
यदि पननंटोाऽपि काव्यार्थभावनया रामादिरूपतामात्मने द्येत् तदा सोऽपि सभ्बमध्य एव गण्छते |
(५९) नायं ज्ञाप्यः खसन्नायां प्रतीत्यव्यमि चारतः ॥
याहिक्नापा घटादिः सर सन्नपि कदाविदन्नाता भवति। न हयं तथा । प्रतीतिमन्तरे णाभावात् ॥
(YR) यस्मादेष विभावादि समदालम्ननात्मकः | TTS काय्य
यदि रसः are: ara तदा विभावादिन्नागकारणक Waal ary रखप्रतीतिकाशे विभावादयो म प्रतीयेरन् | कारकश्ञागतत्कारय्ञागयोर्युगपददर्शनात्। ग हि चन्दमस्स- Tq तव्वन्यसंखन्नानं तेकदा सम्भवति | रसस्य च विभावा- दिसमूाखम्बनात्मकतयेव प्रतीतेनं विभावादिज्ञानकारणक- तमित्यभिप्रायः ॥
(ye) ने नित्य प्वेसंबेदनोञ्द्ितः॥ श्रसंवेदनकाले fe न भावेाऽप्यस्य विद्यते ।
म खख free वस्ह नो ऽसंवेद् नका खेऽसम्भवेा मापि भवि- ग्यम् | खाशादानन्दमयखप्रकाशरूपलात्। कागयन्ना्यविलकल- भावान् ना वन्तंमानोाऽपि ॥
(५४) बिभावादिपरामशंविषयत्यात् सचेतसां ॥ परानन्दमत्बेन सवेद्यत्वादपि We |
ge wifeweda | न निर्विकल्पकं जाम तथ्य श्रादकमिष्मे॥ तथाऽ भिलापसंसगेयोग्यत्वमिरशान्न च । सक्किष्यकसंवेदयः सविकरुपकश्चानसंवेदानां हि वचनप्रयोागयाग्यतान त रसस्य । तथा । (५५) सासातकारतया FF Il QUART ATS: शब्दसम्भवात्। तत् कथय कोद गख AM एवमञ्रुतादृ पुव्वेनिङूपणप्र- कारसेवा | (ye) तस्मादलोकिकः सत्यं वेदयः सद येरयं ॥ तत् किं पुमः प्रमाणं AS सद्धाव TATE | (wo) प्रमाणं चव्व॑णेवाच सखाभिन्ने विदुषां मतं । "्व्वणाऽऽखादमं। तख “खादः काव्याथ्सम्भेदाद्ात्मा- नन्दसम्द्धवः"” इ्व्युक्षप्रकारं ॥ WY यदि रसा न RTA कथं मरर्षिंणा ““विभावानुभावव्यभिषारिसंयेगाद्र सनिष्यत्तिः ” दति wau कतमिन्युच्यते | (५८) निष्यत्या चव्वैणस्यास्य निष्यक्षिरुपचारतः॥ यद्यपि रसाभिन्नतया wawerfa न कार्यं तथापि aw कादाचित्कतया उपचरितेन काय्य॑लेन का य्थेत्मुप qa ॥ (Ye) अवा्यत्वादिकं तस्य कच्छे व्यव्जमङ्धपणे | तस्य wae । आ्रादिभन्दादखच्यतलादि ॥ मनु यदि
करतीयपरिष्ेदः। Re
भिखिता रत्यादयो रसस्तत् कथमख्छ WHIT कथं वाऽखण्ड- लमिद्याहइ | | (go) रथादि ज्ानतादात्म्यादेव THA भवेत्॥ Wis खप्रकाशत्बमखण्डत्वश्च सिद्धति। यदि रत्यादिकं प्रकाश््ररोरादतिरिक्ं स्यात् तदेवाख खप्रकाञ्त्वं न सिद्धेत्। न च तथा | ताद्ाक्याङ्गोकारात्। ASH | “यद्यपि रखानन्यतथा qatar न काय्य तथापि कादाचित्- कतया काखंलमृपकस्ूप्य तदेकात्मन्यनादि वाखनापरिणतिरूपे रत्थादिभागभेऽपि व्यवहारः" इति । ““सुखादिताराव्याङ्ोकारे चास्माकं खिद्धाग्तश्रय्यामधिग्रय्य fraqgaye प्रमारनिद्रा- म॒पेयाः” दति wi ““अ्रभिन्नाऽपि स प्रमा जा वाखनोापनीतरत्था- दितादाव्यगाचरौरतः'' इति च । ज्ञानस्य खप्रकाशत्मनङ्गो कु्व॑तामुपरि वेदाग्तिभिरेव निपातनोये cus: | तादाव्याद- eras | रत्यादयो fe प्रथममेकेकश्ः प्रतीयमानाः Tas SUA: QTM एव्र रखतामापयन्ते ॥ ATM । “विभावा अ्रनुभावाख्च खाच्िका व्यभिचारिणः । प्रतीयमानाः प्रथमं खण्डना याश्यखण्डतां "° ॥ दति। “पर मार्थतसछखण्ड एवायं वेदा म्तप्रसिद्ध ब्रह्मतत्ववदडरि- तव्य इति च” ॥ रय कंते विभावानुभावव्यभिचारिण इत्य erat fauraare | (९९) रत्यादयुदधाधका लाके विभावाः काव्यनाच्योः॥ a fe लाके रामादिगतरतिहासादीनामद्ाभकारणानि
BR afeacia |
सोतादयस्त एव ara ara च निवेशिताः सन्ता "विभाव्यन्ते आखादाङ्कुर प्रादुभावयोग्याः करियन्ते खामाजिकरत्घादिभावा एभिः" इति विभावा उच्यन्ते ॥ तदुक्तं EF TAT “अन्द पितरूर्पास्तान् बद्धे विषयतां गताम् । प्रत्यद्ानिव कंशादोन् साधनत्वेन मन्यते" ॥
इति । तद्भदावाड। (६२) ARTA STARA तस्य ATTA Galt ॥ SZ il aa
(९९) AAT नायकादिस्तमालम्ब्य रसोङ्गमात्। ्रादिशब्दाश्ञायिकाप्रतिनायकादयः। अच या च्छ विभावः स तत्सखरूपवषंने व च्छते ॥ तच नायकः |
(६४) त्यागो छतो कुलीनः सुशोको ूपयोवनेत्सादो ॥ दक्षाऽनुरक्तलाकसेजावेदग्ध्यशिलवान् नेता | ze: शिप्रकारौ। ate eed । एवमादिगुणसम्पन्नो मेता नायको भवति ॥ ARATE | (ey) धोरोदात्ता धोरोद्रनस्तथा पोर ललितश्च ॥ धोरप्रशान्त इत्ययमृक्तः प्रथमख्चत्भंदः। Ge! WA धीरोदात्तः (९९) अविकत्थनः TATA ATT TE: I सधेयान् निगूढमाने धोरादात्ता SSAA: कथितः। अविकत्यनाऽनात्मन्नाचाकरः । ARTS CAN TATEA-
देतीयपरिरेदः। ‘RR
भिभूतखखभावः। भिगृढमाभो विनयच्छन्ञगव्ः । दृढव्रताशङ्गी- रुतनिष्वा हकः | यजा रामथधिषठिरादिः ॥ अच भीरोद्धतः।
(९9) मायापरः प्रचण्डश्चपलाऽददारद पभूयिष्ठः॥
श्रात्मक्लाघानिरते GCS CET: कथितः! चचा भौमसेनादिः ॥ अय धीरखलखितः।
(ec) नि्चन्ते ्ठदुरनिशं कलापरो धीरललितः स्यात् ॥ कडा wafer | यथा रववश्छादो वश्धराजादिः + श्रय धोरप्रभ्राग्तः ।
(ge) सामान्यगुे्भयान् द्विजादिको घोर प्रनतः ST यथा माखतीमाधवारो माधवादिः॥ एषाञ्च श्एङ्गारिरूपवं UITATY |
(9०) UPrefauysrRansefihry aera तच aut wWitrernint प्रत्येकं दकिणषटष्टानुङूलश्रटलेनं षाडञ्रप्रकारोा नायकः ॥
(७१) एषु त्वनेकमङिलाय GATT Thee: कथितः॥ इयाख्िखतुःप्रतिषु नायिकासु तुखखानमुरामे cheers: | यथा |
"खाता तिष्टति कुन्तलेश्वरसुता वारोऽक्गराजखखर्
शुतेरंचिरियं जिता कमलया देवो प्रवाचाञ्च च। दत्यन्तःपुर सुन्द रीः प्रति मबा fare fawtfaa रेवेबाऽप्रतिपत्तिमूढमगसा fear: fad नाडिकाः '” ॥
। +
¥e ulfwarcua
(७२) कृतागा अपि निःशङ्स्तच्जिंनाऽपि न खच्ितः । दृष्टदोषोऽपि मिथ्यावाक् कथिते YEA: ॥ अथा मम । “are बीच्छ ae विचुन्ितुमरं यातः मीपं ततः पारेन wea तचा शपि तं रत्वा were af किचित् तच बिभाठुमखमतथा aed त्थजनधाः सखे ष्यालदेतखि कौतुकं वितगुते कोपोऽपि arena.” ॥ (OR) अनुकूल शकनिरतः | इक्यामेव नायिकाया मासक्राऽगकलनावकः । यथा । “gare सखि area न इ्चिरे येवेयकं माज्यं भा वक्षा afacga ग खितं Aare कथिग्मदः। fasta जना वदज्ि सुभगोाऽयस्याः frat नान्यता दूटं भिद्िपतीति विश्वमियता मन्यामरहे दुःखितं" ॥ (७४) श्रठाऽयमेकच AAA यः। दर्ितवदिर नुरागो विप्रियमन्यच गृढमाचरति ॥ थः पुनरेकद्यामेव नायिकायां बद्धभावे इयारपि मायि- कयेवंडिदं ्जितानुरागेऽन्यस्छां मायिकायां ac विप्रियमाच- शति स ्रटनायकः। थथा। “w3tsaer: काञ्चीमशिरकितमाकष्यं सहसा यदाञ्ि्यन्नेव प्रज्निथिख्भेजग्रन्धिर भवः | तदेतत् का च्छे घुतमधुमयत्वदङवचेा- विषेषाभुलंग्नो किमपि म सखी मे गणयति"
कतीवपरिष्टेदः। at
(७५) रषाश्च जेविध्यात् Ta | उक्ता नायकमभेदाखत्वारिशत्तथाऽशे च It खर्गवामक्रषारुब्रभेद्ानां ।॥ अच प्रसङ्गारेते्षां खहायानाइ | (og) दू रावर्निनि स्यात् तस्य MARTA तु । किश्चि्तद्णरोनः साय शवास्य पोठमदार्यः ॥ qa नायकस्य बज्व्यापिभि प्रसङ्गसक्रते इतिट्सेऽननम्तरा- क्र गयकसामान्यगकैः किञ्चिद गः पीठम गामा सहाये भवति। खथा रामच्द्रादोनां सुयोवादयः।॥ WA इ्टक्ारसदशाखः) (७७) ZFS साया विरचेटविदू षकाद्याः | भक्ता AS निपुणाः कुपितवधूमानभश्जनाः TTT It अआदिग्रब्दाम्ालाकाररजकताम्बूलिकगान्धिकादयः॥ तच विटः, (७८) PRTC विरस YR कलेकदे शशः | वेशापचारकुशलो AT मधुराऽथ THAAT ग्यां ॥ चेटः प्रसिद्ध एव । (७९) HIATT ATA: HATTA: | शास्यकरः कलद्रति्विंदूषकः स्यात् SHAE ॥ खक्ष साजनादि ॥ अर्थचिन्तनखहायमाइ | (Co) मन्तो स्यादर्थचिन्तायामथास्तन््रावपाद यः | यस्व सरङायकथनप्रख्छावे “aml खञ्चाभयश्चापि war wardfena’ इति aafewed wa तदपि राश्चाऽयकिन- मोापायख्लखणप्रकरणशे ललितरव्यनतु सहदाबकथनप्रकरशटे नाय-
Req aifwarga |
we ““ऋ्थंचिन्तमे मन्ती were.” vanish नायकसाथंत एव बिड्धलवात। यद षव “afer afen: sar aferer- wufege.” इति * तदपि खणशणकथनेनेव धोरलखितस् मन्लिमानायन्तार्थविन्तनेापपनेमताये । न चाथंदिन्नने तस्य wat were: किन्तु खयमेव निष्यारकः | तस्छायेचिग्तनाद्य- भावात् ॥ अचान्तःपुरखहायाः। तददवरोाधे।
(GQ) वामनषण्डकिरानन्लेव्काभोराः TAHT I मदमुखंतामिमानी TYVATATTR | सोाऽवमनूढाथाता राचः श्यालः रकार LE ॥।
आद्यब्रब्दाककादयः | तच वष्डवामनकिरातङ्नादया यथा Tarra | ‘rg वर्वरोरयनुव्यगद्यनाभावाद पाद्य चपा- मन्तः कशचुकिकश्युकस्छ विश्रति ्सादयं वामनः। पर््थन्ताञ्रमिभिजिंजस्य eee are: facia: रतं कुला नीचतयेव arin नकेरात्यच्ा्द्धि नः" जकारोा रच्छकटिकादिषु प्रसिद्धः । अन्येऽपि यथा civ तव्याः ॥ श्रथ TWAT: ।
* afwafa, खायश्सखिद्धिरिचन्बयः। सखिता धोरललितः। UM चीरोादा्ादयः। खलश्लकेति | fafa इति धीरख्जितसस्तय- विख्िखेन वस्यार्चचिन्सायभावः । तेन च मन्बिमाजावच्या्थंसिडि- कलव प्रतीयते इति भावः ॥ इल्ादिषिवरदन्ननेन जच्तबखप्रथमेक- बचनान्तप्ेवश्रद्वस्य चतुर्थेकवचनानसिद्धये इति पदस्य च मुभितपृ्यै- स्यावि SAIC हेयत्वं च प्रतीयते ॥
तोवपरिङेदः। Re
(८२) दण्डेषु सहत्कमाराटविकाः सामन्तसेनिकादयाशच। दषटनिग्ररा दण्डः GF i अथ WHIT: | (Cy) कत्विकपुरोधसः स्युनह्मविदस्तापसास्तथा WA ॥ ब्रह्मविरोा वेदविद श्रात्मविदोावा। aa (८४) उन्मा; पमदायाः प्राद्यशब्दाकज्तिपरोाहितादयः। (८) मध्य विरविदूषकत | तथा शकारषेराद्या अधमाः परिकीत्तिताः॥ श्राद्यभरब्दान्ताम्बूलिकगान्धिकादयः॥ अरय प्रसङ्गाद् दूता- at विभागगर्कलचणमार्। (८९) निष्टा मिताथञ्च तथा सन्देशद्ारकः। RAMA दूतो दू तयश्चापि तथाविधाः ॥ तच arava ga इति wad तजर । (८७) उभयेभावमुन्नौय खयं वदति चोत्तरं | fae करते का निदषट्थसतु SE उभयारिति येम प्रेषिता यदम्तिकं प्रेषितश्च 1 (ac) भिताथभाषो कायस्य सिद्भिकारो मिताथंकः।
यावद्वाषितिसन्देश्ारः Aes NSIC: II अथ साच्तिका मायकमृणाः |
(८९) ओोभा विलासे माधुर्यङ्गामर्यं WaT | ललितेद््यमित्यश सत्त्वजाः परुषा गुणाः॥
ac afeacica 1
तच । (९ °) TATA दक्षता सद्यं मरात्ादाऽनृरागिता। नोचे घुणाऽधिके स्रा यतः शाभेति at विदुः ॥ तजानुरागिता चया । “ayaa मता महोपतेरिति स्वः प्ररतिव्वखिन्तयत् | उदघेरिव निख्गा्नतेव्वभवम् are विमानना कचित्" ॥ एव मन्यज्ापि ॥ श्रय विलासः | (८९) धौरा दृ्टिगतिश्चिचा विलासे सस्मितं वचः | यथा | “दु षटिस्तणोरतजगत्तयसत्वसारा धीरोद्धता नमयतोव गतिर्धरिचीं । कैामारकेऽपि गिरिवहुरुतान्दधानो वोरो रसः किमयमित्युत दपं एषः" ॥ (९२) Waa माध्यं परिकोत्तितं ॥ ऊद्यमदाह्रणं॥
(Ca) मोगककरोधदषादयेगाम्रय' निव्िका(रता | यथा | ^“ श्राह तस्याभिषेकाय विषष्टस्य वनाय च। न मया लत्तितस्तस्य खल्याऽप्याकार विरम: ॥
9 न, Co ~ (८४) व्यवसायाद चलनं aay विघ्ने मदत्यपि ॥ aul |
wataafeez: | Re
^“ शरुतारो गीतिरपि चणेऽखिन् हरः प्रसद्यामपरो बश्डव। आ्मेशखराणणं न हि जातु विघ्नाः समाधिभेद प्रभवे wafer” ॥
(< ५) अरधिक्षेपापमानादे प्रयक्तस्य परेण यत्। प्राणात्ययेऽप्यसदनं तत्तेजः VATE II वाग्बेशयामधुरता ASAHI C HSA ललितं | दानं सप्रियभाषणमोदाय्यं शचुमिचयोः समता ॥
एषामणुरादरणान्युद्यानि ॥
(<€ ६) अथ मायिका जिविधा खाऽन्या साधारणस््ोति। नायकसामान्यगुेभवति TITAS AAT ॥
गायिका पुगनौायकखामान्यगुरेख्खा गादिभिर्यया सम्भव्य
भवति। खा च Gent wae घाधारणस्नीति विविधा ॥ तज weit | (९७) विनयाब्नवादि युक्ता एदकर्ममपरा पतित्रता सोया | GUT | “ लव्जापव्नन्तपसादणादं परतन्रणिप्पिवा खाई | अविश्यदुग्मेहादरं धन्नाणं घरे कलनाद" * ॥
(९ ८) सापि कथिता जिविधा मुग्धा मध्या WTA | तज ।
* अच्जापय्यप्तप्रसाधमानि परमद जिष्पिपासानि | अविगयदुमधांसि धन्धागां गरे कलघाजि।॥ सर | ston
ra
ge शाहिद पंडे।
(८ <) प्रथमावन््योवनमदनक्किार TAT वामा। कथिना दश्च माने समधिकलब्लावत मुग्धा ॥
तज प्रथमावतोष्योवना यथा मम तातपादानां | grape प्रथिमानमेति जघनं वराजयेमेन्दर्ता qt याण्युररशच सामतिका नेजाण्जेवं घावति। weed परिवोच्छ गूतगमनेोराच्धाभिपिक्षं जाद् agra परद्र विदधते निष्ठनं सुभवः" ॥ प्रथमादतीषं मद नविकारा यथा मन प्रभावतीपरिष्ये | "दन्ते साखसमन्धरं भुवि परं नियाति मान्तःपुरान् नादामं रसति चात् कयते शोयम्तेशां कामपि | किच्िद्धाबमभीरवक्रिमखवस्यु्ट मना गभाषतें सभ्वूभक्गमुदोखते प्रिबकथामुषासयन्तों Tet” ॥ TAT वामा TUT | gat दिम ददाति Gea नाखापमाभाष्तिा qurai परिटत्य तिति warerfafgat वेपते । निग्धान्तोषु TAG qranaara नि गेन्तुमेवेते जाता वामतयैव सम्पति मम tra नवाढा भवा ५ माने सटदुयथा | QT पत्धुः प्रयमापराधसमये सश्यापरेन्ं विना जा जनाति सविश्माङ्गवलना sari | ख डे र च्छ कपे लमृख गखितेः पर्यस्तनेतो त्सा बाला केवलमेव रोदिति लटक्ञाखालकंर गरबि
ए तोयपरिदेदः। st
अखमधिकखष्नावती यथा “on सालसमन्धरमितव्यच Bra” 1 wa समधिकलखण्नावल्वेनापि ware रतिवामताया fa- fefafaterwar पनः कथनं ॥ श्रय मध्वा ।
(१००) मध्या विचिचरसुरता प्ररूढस्मरयोवना । ` दईैषत्प्रगस्भवचना मध्यमन्रीडिता मता ॥ तच विकिचसुरता यथा। “कान्ते तथा कथमपि प्रथितं सगाच्छा | चातुय्यमद्धतमनेाभवया रतेषु | प तत्कूजितान्बनुवदद्धिरनेकवारं a faenfad weatranadarer: ” ॥ FETA यथाऽत्ैवोदाररणे। प्रूढयोवना यथा मम। ॥ “नेते खश्नगश्चने सरसिजप्रत्यर्धिं afar TAM करिकुम्भविभमकरी मत्युत्ततिं aA: | (att कान्तिः काञ्चनचन्पकप्रतिनिधिव्वीणो gurate at a खरेन्दोवरदामसाद रवपुस्तस्याः HETHEST” ॥ ति 'शवमन्यचापि। wa प्रगखमा |
# (१०१) GATT गाढतारुण्या समस्तरतकोविदा | भावोन्नता TCA प्रगस्भाऽऽक्रान्तनायका ॥ ए OCA यथा।
a ‘“ratfy या कथयसि प्रियसङ्मेऽपि ae विश्रभकारटकञ्जतानि रताम्तरेषु। ate ४
G
{a
Re afeacda | न निबन्विकस्यकं ज्ञानं त्य Teenie तथाऽ मिलापसंसगेयोग्यत्वबिरचान्न च | सकिकिश्यक संवेदः सविकरयकश्चानसंवेद्यानां हि वचनप्रयोगयाग्यता न त॒ रसस्य । तथा । (YY) सासात्कारतया न च॥ परा्लस्ततप्रकागो नापरोक्तः शब्दसम्भवात्। तत् कथय कदू गस्य त्वं एवमनभ्रुताङृ ्टपव्वेनिरूपणप्र- कार्स्येत्यार | (ye) तसमादलोकिकः सत्यं वेदयः सद येरयं॥ तत् किं पुनः प्रमाणं AS सद्भाव इत्याह । (५७) प्रमाणं salwar खाभिन्ने विदुषां मतं | रव्वणाऽऽखाद नं | तख “खादः काव्यार्सम्बेदादात्मा- मन्दषमद्धवः"' दल्युकप्रकारं ॥ नमु यदि Tat न कायंस्तत् कथं मदर्षिंणा ““ विभावानुभावव्यभिचारिसंयोागाद्र् सनिष्यत्तिः ” दति खच्चणं कतमिन्युच्यते | (५८) निष्यत्या चव्वैणस्यास्य निष्यन्निरूपचारलः॥ यद्यपि रसाभिन्नतया wiwerfa न are तथापि aw कादाचित्कतया उप चरितेन काय्य॑लेन काय्येल मप aid ॥ (Ye) अवाश्त्वादिकं तस्स क्ले APSE TG | तस्य vase | आदिश्रब्दादखच्छलाडि ॥ नमु यदि
adtaufcee: | Re
भिखिता रत्यादयो Tea कथम प्रकाश्नलं कथं वाऽखण्ड- afaare | (Go) रत्यादि शानताद्ात्व्यादेव AHA भवेत्॥ अतोऽस्य खप्रकाशत्वमखणडत्वश्च सिद्धति | यदि cenfea प्रकाश्श्रोरादतिरिक्रं स्थात् तदेवाख ante न सिद्धेत्। ग च तथा | ATTRA THT TTA LATA | “यद्यपि रखागन्यतया qatar न काया तथापि काद्ाचित्- कतया काययंलमृपकल्पय तदेकात्मन्यनादि वाखनापरिणतिरूपे रत्थादिभाभेऽपि व्यवदशारः” इति! ““सुखादिताराव्याङ्गोकारे चास्माकं खिद्धान्तञ्रय्यामधभ्िश्य्य दिव्यवषंसरलं प्रमारनिद्रा- aver.” इति च। “अरभिन्ञाऽपि स प्रमाजा वाखनेापनीतरत्या- दितादाक्यगाचरौीरृतः'› दति च । NITE खप्रका्नत्ममङ्गे कुम्येतामुपरि वेदाभ्तिभिरेव निपातनोये eu: | तादाव्यार्- वाख्याखण्डतं। रत्धादयो टि प्रथममेकेकश्चः प्रतोयमामाः समवै ऽ्ेकीभूताः QCM एत्र रखतामापद्यन्ते ॥ ATA । “विभावा श्रमुभावाख्च साचिका व्यभिचारिणः | प्रतीयमानाः प्रथमं खण्डना याश्यखण्ड्तां” ॥ इति । ““परमार्थतख्वखण्ड एवायं वेदा नप्रसिद्ध ब्रह्मतत्ववडदि- तव्य इति च” ॥ अरय कंते विभावानुभावव्यभिचारिण इत्य Uwrat विभावमार् | (९९) रत्यादयुद्धाधका लाक विभावाः काव्यनाच्ययोः॥ ये fe लेके रामादिगतरतिरासादीनामुद्ाभकारणानि
BR साहि्यदपंडे।
सोतादयस्त एव काव्ये मागे च faafaat: सन्ता "“विभाव्यमी आखवादाङुरप्रादुभावयोाग्याः क्रियन्ते सामाजिकरत्यादिभावा एभिः" इति विभावा उच्यन्ते ॥ तदु ET ET | “ब्दा पड्दितरूपां स्तान् बद्धे विषयतां गतान् | प्रद्यच्चानिव कंसादीन् BWA मन्यते" ॥ दति । तद्धेदावार। (६२) आलम्ननोहोपनाख्थे तस्य ATTA Galt स्फष्टं ।। aw | (६) MATT नायकादि समालम्ब्य रसोद्गमात् आदि श्ब्दान्नायिकाप्रतिनायकादयः। चया we विभावः स तत्खरूपवषंने वच्यते ।॥ तच नायकः |
(६४) त्यागो छतो कुलीनः PAA रूपयोवनेोतसादो॥ द क्ताऽनुरक्तलाकसेजावेदग्ध्यशोलवान् नेता । ze: चिप्रकारौी । We सुत्तं । एवमादिगुणसन्पल्ो नेता नायको भवति॥ तद्धेदानाद। (९५) धोरोादान्ना धोरोद्रनस्तथा घोर ललित ॥ धोरप्रशान्त LATA: TATA: | Qe | अच धीरोदात्तः) (९६) अविकत्थनः समावाननिगग्धरोरो ARTA: I RAAT निगूढमाने घोरोदान्तो SSAA: कथितः। शरविकत्यनाऽनात्मन्लाचाकरः । महासत्वा रर्षशाकाद्यनग-
टैतीयपरिशेवः। ‘RR
भिभूतखभावः। निगृढमाभे विनयच्डछ्गववैः । दरठव्रताऽङ्गी- छतनिष्वा शकः | यथा रामयधिष्टिरादिः ॥ अच पीरोद्धतः |
(९9) मायापरः प्रचण्डश्चपलेाऽदङ्गार द पयिः ॥
श्रात््मक्माघानिरते धरे धीं रोदतः कथितः।
यथा भौमसेनादिः ॥ अथ धीरललितः |
(ec) निन्त स्द्रनिशं कलापरो धीरललितः स्यात् ॥ का गत्यादिका | यथा रत्रावश्छारो वग्छराजादिः ॥ अथ धीरप्रशान्तः |
(९९) सामान्यगुे्भूयान् द्विजादिको धोरप्रणानतः BAT यथा मालतीमाधवारे माधवादिः॥ एषाञ्च wytfrewa भेदानाह |
(9०) रमिहंकिणधुषटानुङ्लश्टरूपिभिसतु tema
तच तेर्षां धीरोदालादीनां saa दकिएष्ट्टानुकूलन्रटलेनं षाङ्प्रकारोा नायकः ॥
(७१) एषु त्वनेकमदिलायु समरागे There: कथितः॥ इयाख्तिचतुःप्रतिषु नायिकासु तुख्धानुरागे दचिश्नायकः। चथा |
“खाता तिष्ठति छन्तखेश्रसुता बारोऽङ्गराजखसुर्
दुतेराचिरियं जिता कमलया देवो प्रायाच्च च। दत्थन्तःपर सुन्दरः प्रति मवा विज्ञा विन्ञापिते देवेनाऽप्रतिपञ्िमूढममा feat: श्वितं नाडिकाः" +
F
Xe wifwacdat
(७२) छलागा अपि निःश्रङ्ख्तज्जिंमाऽपि न लख्मितः 1 इष्टदोषेाऽपि मिण्यावाक् कथिते धटनाककः HI चथा Aa “are वीच सुखं विचुभ्वितु मरं यातः समीपं ततः पारदेन wed तथा safe a war बारे afe , किञ्चित् तच विधाठुमखमतथा aed aren: सखे wragafe कातकं वितमुते कोपोऽपि वामस्ुवः'” ॥ (७३) अनुकूल शकनिरतः | CHOTA नायिकायामाखक्राऽनकूखनाकः | यथा । “gare सखि वाससो म इ्चिरे रैवेयकं नाज्चर्खं भा वक्रा गतिर्ङ्कतं भ खितं गेवास्ि कखिकादः। किग्बन्येऽपि जना वदन्ति सुभगोऽप्यस्याः प्रियो मान्यते fe निङिपतीति विश्वमियता मन्यामरे दुःखितं" ॥ (७४) शठाऽयमेकच बहभावा यः । दर्शिलवविर नुरागे। विप्रियमन्धच गृढमाचरति ॥ खः पुनरेकद्धामेव नायिकायां बह्धभावे दइयेारपि माचि- कथेवेहिदं जितानुरागेोऽन्यस्छां मायिका्यां qe विभ्रियमाच- इति स ्रठनायकः। यथा। ""न्रठाऽन्यस्वाः काञ्चोमणिरशितमाकष्यं स्सा यदाञ्विष्यशेव प्रज्रिथिखभृजग्न्धिरभवः | तरेतत् का खच्छे चुतमधुमयत्बदङवचेा- faterqean किमपि न सखी मे गणयति"
wataufcae: | Re
(७५) Tara जेविध्यात् सर्वेषामृत्तममध्याधमत्वन | SMI नायकमभेदाखत्वारिशत्तथाऽष्टो च॥ WAT HRT STATA । अथ प्रसङ्गादेते्षां खहायानाइ । (og) दू रावर्निनि स्यात् तस्स प्रासङ्गिकेनिवृतते तु । किच्चितद्णरोनः सदाय एवास्य पोटमदंाख्यः॥ तख मायकस्य बङ्व्यापिनि प्रसक्गसङ्गते दतिटषेऽनम्तरा- केन यकसामान्यगुणेः किञ्चिदू गः पीठमदनामा सहाये भवति। खथा रामचक्ादोनां सु्ोवादयः ॥ अय श्टक्ारसदशायाः) (७9) IFRS सदाबा विरचेटविद् षकादयाः | t भक्ता न्स निपुणाः कुपितवभूमानभ्ञनाः TTR: It आरिश्रब्दास्मालाकाररजकताम्बूणिकगान्धिकादयः॥ तच FAT: (७८) सम्भागरोनसम्पट् ASE YAR HIRST | वेशोपचारकुशलो वामी मधुराऽथ TAA ग्यां ॥ चेटः प्रसिद्ध wal (७८) कुसुमवसन्ताद्यभिधः HATTA: | शास्यकरः कलद्रतिर्विद् षकः स्यात् SAAT: खक भाजनादि ॥ अयचिग्मनखहायमाइ। (Co) मन्तो स्यादर्थचिन्सायामथाद्तन्त्रावपाद यः | यस्व सदहायकथनप्रख्तावे “AM खंञ्ञोभयश्चापि war warafema” दति कंनचिष्छणं हतं तदपि राज्चाऽयचिन्त- मापायन्चणरप्रकररे afeara Ag शहाथकथमप्रकरषटे गाय-
Re साहिन्दषंडे।
we “wifes मन्ती were” इत्यु्नोऽपि नायकस्ठार्थत एव बिद्धलात्। यर णक “aferet खितः जेवा aferen- wufege:” इति * तदपि खखखरकथनेनेव धोरखखितस्छ मग्लिमाबायन्तार्थविन्तनापपसेमताथे । न चार्यचिन्ने तस्य wat were: किन्तु खयमेव निष्यारकः । तच्वार्थचिन्तनाद्य- भावात् ॥ अथान्तःपुरखदहायाः। तददवरोाधं।
(८९) वामनषण्डकिरानन्बेष्छामोराः शकारकुलाद्याः॥ मदमूखेताभिमानी दब्बुखते गय संयुक्त | सोऽयमनूढाथाता राजः श्यालः रकार KW ॥
आद्यब्ष्डा कारवः । तच षष्डवामनकिरातद्नादया यथा इद्नावद्ां | “नष्टं वर्ववरर्छमुखगकनाभावाद पाख चपा- मन्तः wyfaagqae विद्नति जासादयं aaa: | पर्ग्यग्ताअमिभिजिंजस्य wow नादः किरातैः रतं कुला Heads arin अनकेरात्मेख्ाबद्धिनः" wartr ग्टच्छकटिकादिषु प्रसिद्धः । अन्येऽपि यथा दर्शनं जातव्याः ॥ श्रथ दर्डसहायाः ।
* मन्देति । खायज्षसििरिश्नग्वयः। ललिता धोरललिवः। प्रेषा धीरोादाशादरयः। qauafs । fafa सति धोरक्थितलश्तव- विधिरेव वस्यायचिन्ताद्यभावः । तेन च मनज्तिमाजावचा्ंसिडि- कलव प्रतीयते इति भावः॥ इत्लादिविवरगदक्नमेन खच्तयसयप्रथमेक- aware चतुरथेकव च नान्तसिडधये इति पदस्य च afar. wife खनाकदत्वं हेयत्वं च प्रतोयते ॥
eataafces: | Re
(८९) दण्डेषु त्त्कुमाराटविकाः सामन्तसेनिकादयाशच। दुष्टजिग्रो TG: Gs ॥ श्रथ WAHT: । (ठरे) ऋत्विकपुरोधसः स्युभेह्यविद स्तापसास्तथा धम ॥ ब्रह्मविदो वेदविद श्राद्मविदोावा। aa (८४) उत्तमाः Taner भद्य्ब्दामन्तिपुरोाहितादयः। (८५) मध्यौ विरविदूषकौ | तथा शकारचेराद्या अधमाः परिकीत्तिताः॥ WYMAN AHA ATTA: il WU प्रसङ्गाद् दूता- at faararaajeraqqare | (Ge) Freee faery तथा Vee TAT | कार्यप्रष्यस्िधा दूतो दृ ल्यश्वापि TENT: 1 तच arena दूत इति लक्षणं । तज । (८७) उभयोभावमुन्नोय खयं वदति चोत्तरं | सुशं कुरुते काय्यं Pree संसमतः॥ उभयोरिति येम प्रेषिता यदन्तिकं प्रेषित ॥ (ठट) भिताथभाषो कार्यस्य सिद्भिकारो मितार्थकः।
MARAIS WATT सन्दे WUT: II श्रथ साल्तिका नायकगुणाः |
(Ce) शाभा विलासा माधुर्यङ्गामोर्यं धेय्यतेजसो | MPAA Te Tae सत्त्वजाः VTA गुणाः॥
ac arfeacya |
तच। | (fc) TATA दकता सत्यं HVAT STAT | नीचे घुण्णाऽधिके UE यतः शोभेति तां विदुः ॥ तजच्रानुरागिता यथा । “geaa मता महहोपतेरिति स्वः प्ररृतिष्वचिन्तयत् | उदधेरिव मिश्बगाञ्तेष्वभवन् नास्य विमानना कचित् ॥ एवमन्यच्ापि ॥ अथय विलासः | (८९) धोरा दृष्टिगतिश्चिचा विलासे ससितं वचः | यथा। ““द ष्टिस्तणोहतज गन्तयसत्वखारा Wiitga नमयतोव गतिर्धरिर्चीं । कैमारकेऽपि गिरिवहुरुतान्दधानो वोरो रसः किमयमित्युत दपं एषः” # (९२) सङ्मेष्वप्यनुदेगे ATTA परिकोत्तितं ॥ ऊद्यमद्ादरणा॥
(ee) मोशाकक्राधदषादयेगोम््ो्य' निव्विक(रता । यथा | | “srgaufurara faeee वनाय च । न मया लत्ितस्तस्य खल्याऽप्याकार विरम: ॥ (९४) व्यवसायाद् चलनं चेय विघ्ने मदत्यपि ॥ यथां |
waraufce: | Re
“marecntarta waster VTE: WHBTATLT away | sraracTet a fe जातु faut: समाधिभेद प्रभवे भवन्तिः ॥
(८५) अधिक्षपापमानादेः प्रय॒क्तस्य परण यत् | प्राणात्ययेऽप्यसदनं तत्तेजः समद्ाइतं ॥ वाग्बेशयामधुरता AAP CASA ललितं | दानं सप्रियभाषणमोद्य्यं शचुमिचयोः समता ॥
एवामणुदादरशान्युद्यानि ॥
(५६९) अथ मायिका जिविधा खाऽन्या साधारणस्त्ोति। नायकसामान्यगुणोभवति यथासम्भवया ॥
मायिका पुमनायकसामान्यगुेख्ा गादिभिर्यया सम्भवे्यकता
भवति। साच Ge श्रन्यस्ती साधारणस््ीति जिविधा।॥ तच wat | (९७) विनयाश्नवादि युक्ता Tea पतित्रता खोया | यथा | “ लव्वापव्ज्षपसादणारृ परतन्त्रणिप्िवासादं | अविश्यदुश्मेाद्रं Ware घरे aaa” * ॥
(९८) सापि कथिता जिविधा मुग्धा मध्या प्रगल्भेति । तच ।
* कव्लापय्योप्तप्रसाधनानि परभटनिष्पिपासानि | छविगयदुर्मधांसि धन्धागां ze कषत्राणि ।॥ स० | टी०।
ge Vfeaera |
(< <) प्रथमावमोशंयेवनमदनविकिारा TAT वामा। कथिता TY माने समधिकलव्मावनो मुग्धा ॥
तच प्रथमावतोष्योवना चथा मम तातपादार्ना। "मध्यस्य प्रथिमानमेति जघनं वशाजयेाम॑न्दतां दूरं याल्युदरञ्च रोमतिका मेजाष्छंवं धावति। कन्दे परिवीच् नूतनमनोराख्याभिषिक्रं क्षणाद् अङ्गानीव परस्परं विदधते fret सुभ्तुवः" ॥ प्रथमावतीषंमदनविकारा यथा मम प्रभावतीपरिणये। “en खाखसमन्धरं भुवि पदं frei नान्तःपुराम् नेद् मं wala wary कलयते दहीयन्ल्ां कामपि | किञ्चिद्धावमभीरवक्रिमखबस्युष्टं मनागभाषते सभ्वूभक्गमुदोचते प्रियकयामुह्ासयन्तीं wet” ॥ Tal वामा BU | “saul Tfeaw ददाति कुरुते arervarafaar warai परिदरव्य तिष्ठति बला दालिङ्किता वेपते | मिय्यान्तोषु सखीषु वासभवनान्निगेन्तु सेवेते जाता वामतयेव सम्प्रति मम Mea aarer faa’ i माने गटदुयया | “al पत्युः प्रथमापराधसमये सख्योपद शं विना ना जानाति सविच्रमाङ्गवलना वक्राक्िसंद्धचनं | स चछर च्छ कपे लमुख गलितैः पय्यंस्तनेवात्यला wet कवखमेव रोदिति qouraraa cafe: ” ॥
एतोयपरिद्टेदः। st
समधिकणष्नावती यथा “दन्ते सालसमन्धरमित्यच aa” 1 अच समभिकलव्नावन्षेनापि ware रतिवामताया fa हिश्तिविश्रेववश्लया पनः कथनं ॥ श्रय मध्वा | 3
(१००) मध्या विचिचसुरता प्ररटस्मरयेवना । दईैषत्प्रगस्भवचना मध्यमप्रीडिता मता ॥ aa विचिब्रसुरता aur | Cara तचा कथमपि प्रथितं BATT चातुय्यमद्धतमनेाभवया रतेषु । तत्कूजितान्यनुवदद्धि रनेकवारं ` शिव्यायितं खृडकपातश्तैर्ययास्याः ” ॥ प्ररूढस्मरा यथाऽैवादाहरणे । प्ररूढयेवना यथा मम। “Tt खश्जन ग्ने सरसिजप्रत्यर्थिं wafers aT करिङ्कम्भविभरमकरी मल्युलतिं गतः | कान्तिः काञ्चनचभ्यकप्रतिनिधिव्वाणौ सुधास्यद्धिनी खरेन्दोवरदा मसा द र वपुस्तस्याः कटाखङटा"” ॥ एवमन्यत्रापि ॥ अय WTA ।
(१०१) स्मरान्धा गाटतारूण्या समस्तरतकोविदा । भावोन्नता TTA प्रगस्भाऽऽऋान्तनायका ॥ WITT यथा।
‘sate या कथयसि प्रियसङ्मेऽपि विश्रभचाटुकश्रनतानि रतान्तरेषु,
G
४९ साडिन्रदषपये।
mat प्रति प्रखिहिते तु करे पियेष
way: जपामि यदि किचिदपि अरामिः"॥ माडतादष्ा यथा |
““अल्युश्ञतस्तनमुरोा AAT GTS
ae भ्रुवावतितरां वचनं ततेाऽपि ।
मथ्याऽधिकं तभुरनुनगुङनि तन्नो
मन्दा गतिः किमपि चाहुतथेोवनाथाः'” ॥ विविधसुरतन्ञा यया
“'कचिन्ताम्बृखाकः कचिदमर्पडाड मलिनः कचिष्युसद्भारी कचिदपि च खाखकपदः | वखीभङ्गाभागैरखकपतितेः wregga: स्िचाः waaay कथयति रतं प्रच्छदपटः ॥
ATATHAT यथा।
AULT: सभ्वूभङ्ैः रताङ्गुखित्जंनैर् अखसवसितेर क्म्या सेमं हाव्वबन्धुभिः | WEBCT स्फारस्फारेरपाङ्गविखेकितैस् जिभुवगजये सा पञ्चेषोः करोति महायर्तां"॥
wearer यथा । “warts या कथयसीत्यजैव ॥ आक्रान्तनायका यथा | “सामिन् भङ्गुरयाखकं सतिखकं are विलासिन् कुष wee चटितं पयोाधरतरे हार पुनयाजय ।
तीयषरिेदः। . ve
CRT छर तावसागसमये dye चग्रागमा et तेन तथेव जातपुखका माप्ता पुमो हमं "” ॥ मध्ाप्रगल्भाभेदाम्तराण्या श । (१०२) ते धोरा चाप्यधीरा च धोरापोरोति aye | ते TTT | तच । (१०) प्रियं Sra TRA मध्याधोरा दरेदूषा ॥ धीराधीरा तु VATA पर्षोक्तिभिः। तच मध्याधोरा यथा | “तद्वितथमवादीर्यख्मम लं भियेति भरियजमपरिभुक्रं यद् दुकूलं cura: | मद्धिवसतिमागाः कामिनां मण्डनश्रीर् रजति fe ened व्लभालाकनेन ° ॥ स्थेवधोरधीरायया। ` | “are गाथ विमुच्च मानिनि रुषं रोषाश्मया कि शतं खेदोऽस्मासु ग मेऽपराध्यति भवान् wa secret मचि। तत् किं रोदिषि गङ्रेन वचसा कस्याता रुद्यते मन्वेतन्धम का aati दयिता नाश्नीत्यतोा wea” द्यमवाधीरा यथा | ‘arg मनोारथजतैखव yet कान्ता सेव खिता मनसि रजिमरहावरम्या | अस्माकमस्ति म च कञिदिहावकाश्म् तस्मात् wa चरणपातविडम्बनाभिः "° ॥
88 anfeacda |
(१०४) प्रगस्भा यदि धोरा स्याच्छ ज्ञकापाङतिस्तदा ॥ उदास्ते सुरते तज दशंयन्याद रान् विः | aa faa) यथा ।
““एकजासनसंखितिः परि इता sagas दूरतस् ताम्बूखा नयन च्छलेन र भसाऽऽङ्धेषाऽपि संवित्चितः । श्रखापोाऽपि म मिभितः परिजमं व्यापारयनयाऽग्तिके कान्तं प्रलयुपचारतञ्चहठुरया केपः BATA HA: ' ॥
(१०५) धीराधीरा तु सोह्लुण्डभाषितेः खेदयेद मु ॥
श्रमं AIH | यया AA
RTA H AS सुन्दर हरसि ममा मे aa: Wa | किं garaqae संप्रति नखर शतेखस्याः”' ॥
(१०६) तण्नंयेन्नाडयेदन्या
श्नन्या अधीरा। यथा “शाणं वीच्छ wa” casa अच
च स्वज स्पेत्यन् वर्तते |
(१०७) ` प्रत्येकं ता अपि feu | कनिष्टज्चेष्ठद्टपत्वान्नायकप्रणयं ofa |
ता अ्रनन्तरोाक्राः GRIT मायिकाः॥ यथा।
“दृ टकाखनसंखिते प्िवतमे पञ्चादुपेत्यादराद् एकस्या मयने पिधाय विहितक्रीडामबन्धच्छखः | ईषद्वक्रितकन्धरः सपुलकः प्रम्णालसन्भागसाम् अरनमादसखसत्कपे ख फलका PHI चुम्बति ” ॥
ठतीयपरिष्ेदः। ey
१०८) PMMA ATS द्वादश RAAT: | मुग्धा त्वेकव तेन स्युः सोयामेदास्तयोद श ॥ परकीया दिधा प्रोक्ता परोढा कन्यका तथा |
तच । (Qed) याचादिनिरताऽन्धाढा कुला गलितचपा ॥ यथा | “खामी निश्वसितेऽप्यद्धयति मगोाजिघ्रः सपल्लीजनः खूरिङ्ितदेवतं गयनयेारीहालिदा यातरः | तद्दूरादयमश्जलिः किमधुना दृ ग्भङ्गिभावेन ते वेदग्धीमधुर प्रबन्धरसिक व्य्थाऽयमच WA” ॥ wa हि मम परिणेताऽन्नाच्डादनादिदाठटतया खाग्येव म ठ वह्मभः । ay वैदग्धीमधुरप्रबन्धरसिकतया मम वभा ऽसीद्यादिव्यश्ायेव्ादस्याः परनायकविषया रतिः प्रतोयते i (१९०) कन्या त्वजातापयमा SIA नवयौवना | very पित्राद्यायन्तवात् परकीयालं । यथा माखतीमाच- वादौ माखल्यादिः॥
(QQ) धोरा RATS स्यादेश्या सामान्यनायिका ॥ निगुणानपि न इष्टि न रज्यति गुणिष्वपि । fara समालेाक्य सा रागं alae वहिः ॥ RAAF ATT ACT नरं | माचा निष्क्रामयेदेषा पुनः सन्धानकाड क्षया ॥ तस्कराः TOS मूखोः चुखप्राप्तधनास्तथा |
थद् साडिवरपे।
fap ERATE आसां प्रामेख TIT | एषापि ASA HUT सत्यामुरागिी | रक्तायां वा विरक्तायां तमस्ता सुदुलंभं ॥ पष्डका वातरोगपष्ड़ारिः। कलं प्रच्छन्नं ये कामयन्ते ते इलकामाः ॥ तच TIT यथा मटकमेखकारो मदनम- अग्यादिः।। रक्षाययाग्टच्छकरिकादो वखम्तशेनादिः॥ पन ।
(११२) अवस्थाभिभवन्त्य्टावेताः षोडशभेदिताः। AANA तदत् खण्डिताऽथाभिसारिका ॥ कलद्ाम्तरिता विप्रला प्राभितभटका |
अन्धा वासकसब्ना MSC ASA तथा ॥ लज |
(१९३) कान्ता रतिगुणाङृषटा न जाति यद्न्तिकं । विचिचविथमासक्ता सा स्यात् VAIS ॥ यथा “wera सखि वाससोः दइल्यादि॥ (११४) MAL प्रियो यस्या WATT A | सा खण्डितेति कथिता धीरेरोष्याकषायिता॥ यथा “तद वितथमवादीरिद्यादि ” ॥ (११५) अभिसारयते कान्तं या मन्मथवश्रम्बद्।
खयं वाऽभिसरत्येषा भरेरुक्ताऽभिसारिका ॥ RATS यथा)
“म च मेऽवगच्छति यथा खता कर्षं यथया WY gaa ख मचि।
दरतीयपरि्टेदः।
निपुणं तथेनमवगम्य वरेर्
अयिदूति काचिदिति संडिदिगओे।॥ “afar करकङ्णदयमिदं बद्धा Fs मेखला यनेन अरतिपादिता मुखरयेामश्जीरयोमूकता । aca रभसाय प्रियसखि क्रीडाभिसारोत्छवे अष्डाखख्िमिरावगण्डनपट शेपं fare विधुः `” ॥
(११९) संलीना खेषु गाचेषु मूकीक्ृतविभूषणा | अवगुण्डनसषोता TIN AACS ॥ विचिचो्वलवेशा तू वलब्नुपुरनिखना | प्रमोदसेरवदना स्यादेश्याऽभिसरद्यदि ॥ मदसूखसितसंलापा विथमोत्फुञ्चलाचना । MARTIAL स्यात् प्रष्याऽभिसरोद्यदि ॥
wag “ उल्िप्रमित्धादि” * । अन्ययारूदयमुदारणं ॥ प्रषङ्कारभिषारखानानि कथयम ॥
(१९७) सें वारी भद्रदेषालये SATS वन। मालयश्च WMA नद्यादीनां तरो तथा ॥ एवं छताभिसाराणं पुञ्चरीनां विनोादने।
* तन्न यया प्रव्याभिसारिक्रा।
““ताम्बूलाक्छं TARGA THIRTY चेटी चाटी कषाबिश्तविदतं हेतुषोग इसन्नो। खयानद्यानस्खलितपदविन्धासमाभासमाना यूमामये बसति कुटिलं न्तिंताजेगिंतम्बं ॥“ खाटतयपुन्बाऽप्येष पाठः प्रद्यतानुपयोभिलवादधः छतः ।
gc | साहिद्दपदे।
स्थानान्य तथा ध्वाग्तक्कन्नेषु HPT I चाटुकारमपि प्राणनाथं रोषादपास्य TT | पश्चान्नापमवाप्राति कलद्ान्तरिता तु सा It चथा मम तातपादानां | “ना चाटुख्रवं हतं न च Eat हारोऽज्तिके ahaa: कान्तस्य fregaa भिजसखोवा चाऽपि etree: | पादात विभिपत्थ तत्चण मसे गच्छग्मया HAT । पाणिभ्या मवङ्ष्य दन्त खसा कण्ठे कथं नापितः ॥
(१९८) प्रियः छत्वापि age यस्या नायाति सन्निधिं । विप्रलभा तु सा ज्ञेया नितान्तमवमानिता ॥ यथा । . ‘sfes दूति यामे यामे चातखूयापि नायातः याऽतः परमपि जीवेजजीवितनायो भवेत् तस्याः” ॥ (११८) नानाकार्यवशाद् यस्या दूरदेशं गतः पतिः | सा मनेभवदःखान्ता भवेत् प्रोषितभटका It यथा,
‘angrier: परिमितकयाश्चीवितं मे दितीयं दूरीभूते मयि सहचरे चक्रवाकोमिवेकां । गाढ़ात्कण्ठां wey दिवसेष्वेषु गच्छत बालां जातां मन्ये fafacafaat पद्िनीं arent” ॥
(१९०) कुरुते मण्डनं यस्याः सज्जिते वासवेष्सनि ।
सा तु वासकसज्जा स्यादिदिर्तप्रियसङ्गमा ॥
रतीवपरिष्ेदः।
अथा राधवानन्डानां AIT | “विदूर Hat कुड करयुमे रकवखयेर् we गर्वो शरोवाभरणएलतिकेयं किमनया | मवामेकामेकावखिमत्रि मयि त्वं विरच्येर् म पथं Tae बडतरमगङ्गास्छवविधो ' ॥ (१९९) MY कतचिन्ोऽपि देवान्नानि TATE | तद्नागमदुःखान्ता विरशत्काण्डिता तु सा॥ वथा । किं cg: प्रियया कयाचिद्यवा सख्या ममेडेजितः fa ar arcwared किमपि यन्नाद्यागते aaa: | द्त्यालोच्य ग्टगीदू त्रा करतले विन्यस्छ awa Sra निश्वषितं चिरं च इरितं शिक्षा goes” i
(१९९) इति साष्टाविंशतिशतमुत्षममध्यमाधमखड्पतः।
ॐ €.
चतुरिकाशितियुसं सचय नायिकाभेद्ानां श्यात्॥ दह च “"परस्तिथेो Haas wear ys विरदात्कष्छिते पथादिदूवकादिना सहाभिसरग्धावभिसारिकं कुताऽपि षधे तितख्ानमप्रातते मादके विप्रलमे इति शदल्येवानयारस्राधी-
गप्रियथोरवलखान्रायेामादिति कवित्” i (१२९६) कचिदन्येन्थसादः्यमासां लच्छेषु दश्यते।
यचा)
“मखल यमम् दानयोग्या पिवति पाति च चाके र इरा षि
we साड्ित्वदपंये।
विट विटपमम्ं रदख aa भवति यतः STATS यामः॥ लव कितव किमादित्ैरंथा गः कितिङदपशषवपुष्य कर्पूरः | wa जनविरितैरभवद्य शीकेिरपरिपूरितमेव कुणपं ॥ दूति गदितवती इषा जघान स्फुरितमगोारमपच्छकेखरेक | अवणनियमितेन कान्तमन्या सममदिताम्बरुरेण eat ख” ॥ xo fe वक्राह्ा परूषवचनेन कर्थात्पखताडनेन च धी रमथ्यताऽघोरमष्यताऽधीरप्रमखताभिः BYTE । एवमन्ब- “Taw | (१९४) दतरा WATT नोक्ता विस्तर शङ्कया t ता नायिकाः ॥ अथाषामखङ्ाराः।
(१९५) योबने सत्वजासतासामष्टाविंशतिसह्यकाः ॥ RATT भावचावरेलास्लयोऽङ्गजाः | ओभा काम्तिख दिख ATA WTS ॥ Dare षैग्यमि्येते VHA स्युरयन्नजाः। सखीलाविलास विदिजतिर्वव्योकः किलकिश्छितं | मे्वायितं कुड्मित fra लखितं मद्: ॥ fred तपनं aed aay कुलं | इसितं चकितं क्रलिरित्य्टादशसड्यकाः ॥ STING भावाद्या दश Fat भवन्त्यपि |
पर भावादये Yara ce गायकानामपि waratt
दतीबपरिेदः। | at
farg सर्मैऽप्यमी. नाचिकाञ्चिता एव fafefafate पष्यमि ! aa भावः |
(१९६) निब्विकारात्मके Frei भावः प्रथमविक्रिया ॥ waa: मरति निविकारो मनसि vegarar विकारो भावः। यथा ॥ "ब्व सुरभिः are: स एव मखयानिखः। रेवेयमवखा किन्तु मनेऽन्बदिव दृष्ते'" ॥ WU Wa: ti (RRO) भुनेजादिविकारेसतु सम्भोगेकछाप्रकाशकः ।
भाव खवाश्पसंलश्छविकारो हाव उच्यते ॥ Qua il
“fared tegasfe aang: कचिद्धालकद म्बक ष्पे: | UAHA चाङतरेण तख मुखेन पर्स्तविले चमेग "'# अथ रेखा |
(१९८) Ver समालच्छविकारः स्यात् स॒ एब च। खव Wa Ua) Tear i “aed oft ISH TEU सब्वङ्गविभ्भमा सश्रला | संसष्ूश्र मद्कभावा हाद चिरं ae wea” * 1 Wy War * awa इति। तथा तस्था भटिति vam बध्वाः aatyfe-
wa: सकलाः | संग्रयितमुग्धभावा भवति चिस्यथासङ्ीनामपि। बति संर टी. ।
ae unfwacta |
(१९९) SHATTER It शाभा ATT तज QAMRTAT यथा | “qeyd मष्डनमङ्गषटेरगासवास्थं TY ATS | कामस पुष्यव्यतिरिक्रमस्तं बाख्धात्परं साधु qq: WIE” ॥ इवमन्यनापि ॥ अथ aria: |
(१३०) सेव कान्तिमन्भथाप्याजिता युतिः ।
मग्मयाख्ेषण्ातिविस्तोष्॑ाभेव कान्तिङ्च्यते । यथा । He खश्चगगश्जने cate”? ॥ अथ दीः 1
(१९९) काम्तिरेवातिविसीष्ा दी्भिरित्यमिषोयते ॥
चथा मम चन्रकलानामनारटिकायां चण्रकलावस्षनं ॥ "तार्ष्छस्य विखासः समधिकखावच्यसन्पदो दासः | धरण्ितिलस्याभरणं यवजनमनसेा THAT” ॥ अथ माध्यं ।
(Red) सव्यावस्थाविशषेषु माधुयं रमणोयता | यथा| | “सरसिजमन् विद्धं areata रम्य मखिनमपि featirae लखोमनाति।
दयमधिकमनेान्ा वख्छलेनापि तन्वी | किमिव हि. मधुराणां मण्डनं नाती '” ॥ अथ प्रमा |
एलोबष्रिरेदः।
(१३६) निःसाध्वसत्वं MTR चथा । Cafes: समादधेतेखुभ्िताखम्बनेरपि । दष्टाश्च CWA: कान्तं TIANA याषितः'*॥ Wares |
(१३४) Brera विनयः सद्ा ॥ ..
“a qa पुषा गिर वितमुते न सुयुगं at
areid feafa fear अ्रवणतः सा मे स्युटेऽप्यागसि।
काका TAT गवाच्विवरव्यापारिताच्या वहिः wer कक्रमभिप्रथच्छति पर पर्यश्रुणी ले चने” | wa Bar | (१२५) मुक्तात्मश्लाघना Bay मनेात्तिरचच्चला | चथा | | CMa गगने राजो राबावखण्डकलः wit दशतु मदनः किंवा war: परेण विधास्यति। मम तु दयितः Ween जनन्यमलान्वया कुखममलिनं म sare wat न ख जोवितं*॥ अथ खीला।
(१३६) ्ङ्गववेगेरणङ्धरेः परेमभिर्व्वचनेरपि ॥ प्रीलिप्रयोजितेलीखां प्रियस्यामुष्ृति विदुः |
चचा ।
शद्
४8 साहिवदपंये।
""सखषाखव्याशवखणा वेोबन्धकपरि नी । इरागकारिलो पातु लोखया wea जगत् ॥ अथ विखासः। (१३७) यानख्ानासनादीनां सुखनेजादिकम्भणां ॥ विशेषस्तु विलासः स्यादिष्टसन्दशनादिना | यथा ।
‹“अ्रजान्मरे किमपि वाम्विभवातिट- वैचिश्यमुखसितविभ्रममावताच्याः । तङ्जूरिखाल्िकविकारमपाखधेग्धेम् areas विजयि माश्मथमाविरासीत्"' ॥
अथ विच्छिन्तिः। (१३८) स्ताकाऽप्याकल्परचना FAS: कान्तिपाष् ॥ अथा ।
""खच्छाम्भः खपनविधा तमङ्गमाषष् ताग्बूलद्यतिविन्नदो विखाश्ननां | वासस्तु प्रतमुविविक्षमस्लितीयाम् अआआकण्या यदि कुसुमेषुणा न शून्यः" ॥
अथ विष्वाकः। (१३९) विव्वोकस्वतिगव्वण RANE ऽ्नादरः | यथा। | “erat wmfa बद्ुषानुसरणये TTS: परा याः प्राणाम् वरमप॑यन्ति न पनः संपषंडषटं भिवे)
गतीयपरिदेदः। ५५
अत्यन्भाभिमतेऽपि वस्तुनि fafudreat निषेधाद्मक- स्ताख्तेशाक्धविशचणप्रतयो वामाः प्रसीदन् ते" ॥ अथय किलकिञ्चितं |
(१४०) सितप्रव्करूदितदसितचासक्रोधश्रमादीनां ॥ सादय्यं किलकिश्चितममोटतमसङ्गमादिजादरषात् | यथा । “पाशिरोध्मविरोधितवाञ्ढं weary मधुरस्ितगभीः | कामिनः w ged करभार हारि प्रष्कर्दि तञ्च सुखेऽपि"॥ अथ मेाडायितं। (१४१) तद्गावभाविते Fre वल्लभस्य कथादिषु ॥ मोट्टायितमिति प्राहः ककणटडूयनादिकं । थथा | “सुभग लत्कथारमे कशंकष्डूतिखाखसा | उश्जुम्भवदनाकोजा भिनच्यङ्गानि साङ्गना"? ॥ अथ कुटमितं |
(१४९) केशस्तनाधरादीनां ये इर्षेऽपि सम्थमात्॥ WS: कुष्मित नाम शिरःकरविधूननं | चथा | ““पल्नवापमितिसाम्यषपकं दषटवत्यधर षिम्बमभीष्टे । Wage UE तर्ष्छारारखा ख वलयेन करण” ॥ अथ विभ्रमः |
४६ साडिलदपंये।
(१४९) त्वरया इषरागारे दथितागमनादिषु ॥ TATA भूयशादोनां विन्ासे विसे मलः । “marssare वहिः कान्मसमाप्तविग्षया । wasa Parser कपाखे तिखकः wa” ॥ अथ लखिते।
(१४४) सुकुमारतयाऽङ्गानां विन्यासा ललितं भवेत् ॥ थया |
“गुडतरकलमूपुरागगादं सखखितनस्भिंतवामपाद पश्या |
इतरदनतिखाखमादधाना पदमथ मङ्मयमन्बर अगाम अथय मदः |
(१४५) मदो विकारः सेभाग्येवनाद्यवलेपखः |
चथा | “मा WATE कपाखतखे चकास कामतल्ञदस्खिखिता मम मच रोति। waste किंन खल भाजनमीदृ श्ना att न चेद्भवति वेपथुरन्तराथः” ॥ अथय विहतं | (१४६) वक्तव्यकालेऽप्यवचे व्रीडया वितं मतं | यथा।
“दुरागतेन SWS VET ATATY Bt मथा किञ्चित् । wis] तु नचने तस्याः कथयाग्बग्धवतुः Bah
रतीवपरिेदः | wo
अथ तपनं | (१४७) तपनं प्रियवि्छरेदे सरावेशोत्थचेष्टितं ॥ यथा मम। | “ararapata तले विसढठति ल्मागेमालोाकते रोधं रोदिति विशिपत्यत इतः क्षामां भृजावल्लरीं । fag प्राणसमा म काङ्कितवती aisha ते सङ्गमं fagt वाञ्कति न प्रयच्छति organ fafirerafa” i श्रथ Ave; | (१४८) अन्नानादिव या एच्छा प्रनोतस्यापि वस्त॒नः। THA पुरः प्राक्त मोगध्यं तन्तत््वेदिभिः॥ यथा । “क द्रुमासते WAT ara सन्ति केन प्ररापिताः। गाथ मत्कड्कणन्यसतं येषां म॒क्राफलं फलं?” ।। अथ विशेपः | : (१४८) भूषाणामद्रचना FAT विष्बगवेक्षणं । रदस्याख्धयानमोषञ्च विक्तपा दयिताग्तिके ॥
चथा । “ufaagan कलयति तिलकं तथा wae | कि्चिददति cee चकितं विषव्वगवलाकते तन्वी ॥ अथ Fare | (१५०) रम्यवसतुसमालेके VIN स्यात् कुट लं | यथा |
ye लाडिवदपंये।
“प्रसाधिकालम्बितमग्पारमासिष्य काचिद्रवरागमेव।
उन्सष्ठलौशागतिरागवाशाद SRT ET TEA, TATA अथ faa |
(९५९) इसितन्त॒ FACTS योबने्ेद सम्भवः ॥ यथा | |
CURATA TIFT WETS ules पनः । नूनं प्रखनवाणाऽख्यां खाराव्यमधितिष्टति' ॥
अय चकित |
(que) कुताऽपि दयिलस्याये चकितं भयसभ्मः |
यथा ।
“Tat चखलन्रफरीविघट्ितारू- वामारूरतिश्रयमाप विभ्रमस्य | शभ्यन्ति प्रसभमरा बिनाऽपि सता- Gferfa: किम् सति कारणे तरुष्यः"* ॥
श्रथ कलिः | (१५६) fret सड कान्तेन क्रीडितं कलिर्च्यते ॥ यथा |
“व्यपोहितुं खे चमत मखानिख- रपारयन्तं किल gost रजः । पयाधरेणारसि afer: प्रियं जचागाखतपीवर खयोः" ॥
अथ मुग्धाकन्ययारनरागेङ्गितामि |
ट तीयपरि रेड) |
(१५९) TRI दशयति ब्रोडां Ways नेब पश्छति । प्रच्छन्नं वा मन्तं वाऽतिक्रान्तं पश्यति प्रियं ॥ बहधा ए ्छयमाना;पि मन्दमन्दमधोमुखो। सगब्रद्खरं किख्छित् प्रियं प्रायेण भाषते ॥
ay अन्धेः Val eat Wad सावधाना च तत्कथां । श्रणाव्यन्यच SAT प्रिये बालानुरागिणो ॥
अथ सकलानामपि नायिकानामनुरागेङ्गितानि।
(१५५) चिराय सविधे स्थानं प्रियस् ब मन्यते | विलोचनपथश्चास्य न ग्छत्यनलङ्कता I कापि कुन्तलसंव्यानसंयमव्यपदेशतः। बाङ्मूलं स्तने नाभिपद्जं दशंयेत् AE It आर्छाद यति वागादयः प्रियस्य परिचारकान् विश्वसित्यस्य fray बड़ मानं करोति च ॥ TAMA गुणान् मरते SHA प्रददाति च । सुपे खपिति दुःखस्य दुःखं धत्ते सुखे सुखं ॥ सखिता दृष्टिपथे श्रत् परिये पश्यति दू रतः। श्राभाषते परिजनं सम््ुखे सरविकियं ॥ यत्किञ्छिदपि Ste कुरते इसितं मुधा | मार्धकण्डूयने तदत् कवरोमाशसंयमे | शुम्भते MSA TSA चमति ।
¢*
arfwaqua |
भाले तथा वयस्याया आरभेन्िलकक्रियां ॥ अङ्गुष्ठाग्रेण लिखति सकटाकं निरोशते | दशति खाधरं चाऽपि ग्रे प्रियमधोमुखो ॥
न मुष्ति च तं देशं नायका यज दश्छते । गच्छति ZH चास्य HAAS केनचित् ॥ दन्नं किमपि काग्तेन We FSC । नित्यं इष्यति तद्यागे वियोगे मलिना कशा ॥ मन्यते TS तच्छीलं तत्प्रियं मन्यते प्रियं | पराथयत्यग्पमूल्यानि सुना न परिवश्षते॥ विकारान् साल्िकानस्य सम् स नाधिगच्छति । भाषते खनृतं क्लिग्धमनुरक्ता नितम्निनो ॥ एतेष्वधिकलज्नानि चेष्टितानि नवस्तियाः | मध्यत्रोडानि मध्यायाः खसमानचपाणि FI! OFA: प्रगलमायास्तथा स्युव्वारयोाषितः॥
feqra यथा aa |
FUT |
(१५९) लेख्यप्रखापनेः farsa facet: |
दूत्य |
“afmanaaty मामियमलाकयतोव इन्त Certs | सरसमखल्तमण्डितमाविष्कुरूते ways i
दूतोसंप्रषेनाय्या भावाभिन्यङ्तिरिष्यमे ॥
तीयपरि दः | qt
(१५७) दूत्यः सखो नटो दासी WAR प्रतिवेशिनो। बाला प्रत्रजिता काः शिख्न्याद्याः खयं तथा ॥ कारू रजकी प्रम्टतिः। शिश्पिनो चिज्रकारादिस््ी। ्रादि- शष्दाक्ताम्बूखिकगाज्विकस्नी प्रष्टतयः ।॥ तच सखी यथा । “ख्रावासमञ्चतीव्यादि''। खयं दूती यथा मम। “fea पिश्रासिश्रा विश्च watafa जासि ता किमन्नन्ता। श मणं विवारश्रा इधश्रत्यि चरे घनरसं पिश्रन्ताणं"” *॥ एताखच नायिकाविषये नायकानामपि gar भवन्ति॥ LATATATE | (१५८) कलाकोशलमुत्सार भक्तिश्चित्तश्चता Bert माधुर्यं seafarers वाम्मिता चेति तद्ग्ः ॥ रता अपि यथेचित्याद्नमाभममध्यमाः । एता दूत्यः ॥ अथ प्रतिगायकः | (Que) धोरोदतः पापकारी व्यसमी प्रतिनायकः ॥ चथा रामस्य रावणः । श्रयाटोपमविभावाः। (१६०) उदौपनविभावास्ते रसमुदौपयन्ति ये | ते च। (१९९) आलम्बनस्य चेष्टाद्या देशकालाद यस्तथा ॥
* ufsre इति । mia पिपासित xa wed यासि तत् faa: ममनाजपि ace cwrfe ze घनरसं पिबतां दति GT Sten
१९ साहिवदपंडे।
चेषटारोत्यादिषरब्दाद्र.पभ्डषशादयः | कालादीत्थारिग्रष्टाच् अनरचन्दगकोाकिलालापभ्रमरद्मद्धारादयः। AT WRT यथा मम | “करमरयमहोधर गागर गलिततमःपररखां श्एके निवेग्छ । विकसितङ्मृद णं विचुम्बत्ययममरे शदिभ मुखं guia: या यस्य रसस्य उदहोपनविभावः ख ASTI वच्छते। अथानुभावाः | (१९९) TER कारणेः खेः Safed प्रकाशयन् | लाके यः HASTE सोऽनुभावः RATA ॥ a: खल् लोकं सोतादिचक्रारिभिः खेः खैराखम्बगादो- पमकारथेरामारेरग्तर्दुद्धं रत्यादिकं वहिः प्रकाश्यम् का- ग्थमिल्युच्यते ख काव्यनाखयाः पुनरनुभावः | कः पुमरसा- विद्या | | (१६३) उक्ताः स्तीणामलङारा अङ्गजाश्च खभावजाः | तद्रूपाः सात्विका भावास्तथा चेष्टाः परा अपि ॥ ALU श्रनुभावखरूपाः। तच च यो यस्य TIRANA: स तत्ख रूपवमे वच्छते। तज साक्तिकाः |
(१९४) विकाराः TATA: AIT परिकीर्तिताः । सत्वं नाम स्रात्मविभ्रामप्रकाश्कारौ कञखचनाऽऽन्तरो WA: |
(१९५) सत्त्वमावेद्धवत्ान्ते भिन्ना अ्यनुभावतः ॥ गाबलीवदन्यायेन इति चेषः। के ते CATT
रतीयपरिहेदः। शद्
(१६६) सम्भ: SAIS रोमाश्चः खरभङ्गाऽथ वेपथुः | STRAY प्रलय दत्य सालिका सूताः ॥ तच | (१९७) सम्मखेषटाप्रनीघातेा भयदषामयादिभिः। वपुच्जलोद्गमः खेदो रतिघम्खमादिभिः ॥ दर्षीड्ूतभयादिभ्य रोमाश्चो रोमविक्रिया । मद संमद् पोडायन्वैखय्यं ग्द विदः ॥ रागदेषश्रमादिभ्यः कम्पो गाचस्य वेपथुः | विषादमदरोषादेर््वीन्यत्वं SAT ॥ शरु नेचोद्भवं वारि करोधदुःखप्रदषजं | ` प्रलयः सुखदुःखाभ्यां चष्टाञ्चाननिराक्षतिः॥ यथया Aq | ““तनुस््मरशादस्या रर मकुलिते दन्त नथने खदश्चद्रमाश्चं रजति जडतामङ्गमखिखं। कपालो WRIA भरवमुपरताशेषविषयं मनः arate स्पुश्रति सरिति ब्रह्म परमं” ॥ एवमन्यत् wa व्यभिचारिणः।
(१९८) विशेषाद्ाभिमुख्येन चरन्ता व्यभिचारिणः, स्थायिन्युगग्मनिग्ंग्रास्लयस्तिंश aE ॥
ख्िरतथा वमाने fe caret भिर्यदारयः प्रादुभौव-
qs सादित्वदपंये।
तिरोमावान्धामाभिम्स्थेन wergfrefte: कथ्यन्ते ॥ के ते Cares
(९९९) मिद वेगरैन्यश्रममद जडता DAA विनेाधः खप्रापस्मारगव्वीमरणमलसतामषंनिद्रावरित्ाः। शओतसक्पोन्भाद शद्धा: सातिमतिसदिता MATS इषाख्याविषादाः सधतिचपलताम्लानिचिन्तावितकाः ॥
तच निर्ववंदः।
(१७०) ARTA * Teele t fare: खावमानना | देन्यचिन्ताश्रुनिश्रासवेवरस्यीच्छसितादि"छृ् ॥ तब तस्वश्ञानाजिर्ष्वरा यथा। ““-नत्कु्वालकारन्धुपिधानर चना्थिना । दचिणावन्तब्ङ्खगऽयं इन्त चूर्लीरुते मया”? ॥ (१७२९) श्रावेगः TRI TI पोडिताङ्गता | उत्यानजे स्तम्भताङ्ग धूमाद्याज्ललाग्रिजे ॥ राजविद्रबजादेस्तु MAASAI | गजादेःसम्भकम्पादिः पांश्राद्याक्लतानिलात्॥ TORU: ्एचेाऽनिषटाज्तेयासान्ये यथायथं | * त्चश्चानमिह देडविषयादावनुपादेयत्वश्चानमेव नतु जीवा- त्मपर मात्मनेारुभेदशच्नागं तस्मिन् सति ars Tq a gq खव माननं ॥टो०॥
+ श्चादिपदात् पुराक्वडदीनां We: 1 टी°॥ * आदिपदात् खस्य कुकन्भाद्धावनादोनां मवं ॥ Sto `
कतीयपरिदेदः। १४
तच west Gar! “meaefafa वादिनं ad माऽनवेच्छ भरतायजा a: | waarcenfed ततः सन्दधे दृज्मृदग्रतारकां""॥ एवभन्यदू षं । wy Sa | (१७२) दोर्गल्यादेरनेजस्यं दैन्यं मलिनलादिकत्॥ चथा | “sgisu: पतिरेष wanna: स्यणावतेषं wy कालाऽन्वदंजलागमः कुज्रलिनो age वार्तापि नो | warefgadaferafeat waft पर्याकुला TH गङ्मभराखललां निजवधं भूधरं रोदिति" ui अथ अमः। (१७६) खेद र्यध्वगल्यादेः Tae | यथा | | “we: परोपरिषरे च faced मत्वा जवाच्िचतुराणि पदामि धोता | गन्तव्यमस्ति faufgareagarar TIATHE: BAIA प्रचमावतार्"”॥ अथ मदः | (१७४) सम्प्ाहानन्दसम्भेदा मदो मद्योपयागजः॥ AAT VA: शेते मध्या Wale गायति।
अधमप्र्ठ तिश्चापि Tae वक्ति रोदिति ॥ चचा) |
४५१ atfwacia |
"प्रातिभं" Facaay + गतानां वक्रवाक्धरजनारमशीयः। गृढसशितरइल्यबदाखः Guat naga afcera:” ii अथ जडता |
(yoy) अप्रतिपत्तिजडता स्मादिषटानिषटदशनशुतिमिः । अनिमिषनयननिरीरणलरव्णोभावाद् यस्त It चथा मम कुवलवाश्रचरिते प्राूतकाष्ये। ““कवरिश्च Asura अन्वाग्वणिदिद बजलमन्यरदि हि । अआलक्षथापिश्रं faa ena nated aay” {tt अयाग्रता | (१७९) ओोगीपराधादिभवं भबे्ण्डत्वमु्ना | तज खेदः शिरःकम्यतजेनाताडनाद् यः ॥ यथा । ““प्रशयिषखोसलीखलपरिहासरषाधिगते- खंलितज्निरीषपष्यहनमेरपि area aq agfe वधाय तज तव अस्त मृपशिपतः पततु भिरस्सकाण्डयमरष्ड cae भुजः” ॥ अथ ATE: |
* प्रतिमं ore इति 4 टो०॥
+ facade adafa ॥ eto
t wafow इति। Mae तद् युवयुगशमन्योन्यनिदितसजरम- ग्यर्टद्ि। wrtenftafaa gaa तच fed aney- नितिसं॥ टी ॥ wafcamm: केवलाचापदेध्ी।
wdtaufcee: ]
(९७७) मारे faferen Ahevardaraf erst ¦ चुशनागाचपतनथमशाद ओंनादिषछत् ॥ यथा | “"तोत्राभिषङ्गप्रभवेन afar area saaaafeuret | अश्चातभह्ंग्यसगा AEH शतेापकारोव रति्ंभूव" ॥ अथ विबाधः। (१७८) निद्रापगमरेतुम्ये Fa eT | FUP AK TITAS TG TSR ॥ चथा | “चिररतिपरिखेशात् प्राप्तजिद्रासुखानां चरममपि ufaar usta प्रबुद्धाः | sufcefeanrat: gaa न frerar- मश्ियथिखभुजसक्रा चेभेदं तरख्छः'' ॥ अथ Sy: | |
(१७८) Gat निद्रामुपेलस्य विषयानुभवस्तु यः | कोापावेगभयम्लामिसुखदुःखादि कारकः ॥
अथा | ""मामाकाज्प्रकिहितभुजं fargureatar ` darera कथमपि मया खप्रषन्दर्धगेन | पष्लकीनां म खलु TERT न wean SU aera fewer sarye ae: पतन्ति" ॥ अथापश्मार्ः।
ईर साह्िन्दपंखे।
(१८०) मनःरेवदवपस्मारो TUNES | भूपालकान्पप्रखेदफगलाखादिकारकः ॥ यथया)
“arfeaats रचितारमुचेर्छलह्ुणाकाररूइन्रङ्गं । केनायमानं पतिनापगानामशाषपस्ारिशमाश्चद्ध") अथ We: | (१८२९) TAM मदः WUPN MMI खतादिजः। WANTS ea PSTN TENT ॥ aut | “yaTaut चाकर इं araga: किमा वधेः | यदा न शिद्धमस्तेख मम तत् केन साध्यतां” *। अथ मरणं | (१८२) शरायेगभरणं जोवल्यागेऽक्गपतमादि छत् | Ur | ‘TAMAS ताडिता दुःसरेन इदये frees |
गन्धवद्रुधिर चन्दने खिता जोदितेश्रवषति जगाम aT” I अथाखस्यं |
(१८९३) Sree ्रमगभादैजा्यं जुम्मासितादि छत् ॥
द्या)
* an fax ममास्त्रे वद तत् केन erga Kewse पाटाग्तरः।
amivefces: | ¢é
WUT यषयल्यङ्ग म WUT भाषते सखीं | Baa मङरायीना वाखा गभंभरालस)”› 11 अथामर्षः |
(१८४) निन्दासेपापमामादेरम्षीऽभिनिविष्टता । नेजरागशिरःकम्पथूभङ्गोत्तज्जनादिछन् ॥ चथा | “srafen चरिग्यामि पूज्यानां ar व्यतिक्रमात् aaa दूवयिग्धामि अस्त्रगरदमरहात्रतंःः॥ अथ निद्रा । (१८५) चेतःसश्मीलन निद्रा श्रमक्तममद्ादिजं। जुम्भाशिमोलनेच्छासगाजभङ्गादिकारणं ॥ चथा | ““सार्थकाग्थकपदं HAA मन्धराशरं | faxtedifeara सा खिखितेवास्वि मे wits अचावदहित्था | (९८९) भयगेोरवलब्नादे र॑वाद्याकारगुर्निरवदित्था | ATCC ATTA TRE TAHT SAC ॥ चथा. “ud वादिनि देवी पार्थं पितरभामुखी | शीखाकमलपजाणि गण्यामाख wey” i
wala |
| efearda |
(१८७) LETTER कालसेपासरिष्डुता | चिक्षतापत्यराखेद दीर्धनिश्वसिलादिषत् ॥ अथा । oq: STATTUT: सएव Fe ATS एव VT स्ते चेश्रीखितमाणतीखुरभयः प्रोडाः कदम्बानिखाः। सा Marfa तथापि तज सुरतव्ापारखोखाविधो रेवारोधसि वेवमोतङतखे चेतः खमत्कष्ठते"” ॥ अब यत्काव्यप्रकाज्जकारोण TIS WUT तद्रषन- ध्थायोगिलाद् व्यभिचारिभावश्छापि रस्बन्दवाख्यलेन ware मन्तव्यं || WANT: | (९८८) चिन्नसग्मोह उन्मादः कामशेकभयादिभिः। अस्थानहासर्ूदिनगोतप्रलपनादिक्त् ॥ यथा मम। “अरा तदिरेफ भवता भ्रमता समन्तात् प्राणटाधिका प्रियतमा मम वदिता किं" | इदङ्ारमनुभूव सानन्द | qa किमामिति wa कथयाशु तन्ये fe fa व्यवस्सति कुतेाऽस्ति च stewie ॥ अथ WET | १८९) TORTS TAL: ङ्य नर्थस्य ANG | बेवप्मकम्ययेख्धपाग्वालो THAT TEA ॥
थया AG |
तीयपरिषेदः। eR.
“easy प्रडितमसखरव्वङ्गकेषु ख्पान्ते ातातद्धा रचयति चिरं qeareqarfa | WH खाशामसशृदधरे TUT ATTA wargta चकितमभितख्चषी faferaiy” ॥ अथ aia: | (९९०) EMMA MATTE | खातिः Taree ॥ यथा wai “afa सकपटं किञ्चित् क्षापि प्रणणोतविषोा खमे किमपि waa प्राम ति्ंम्निजुभ्भिततारकं | स्मितमुपगतामालो दृटा eweraarfaa कुवखयदू जः सरं स्मेरं समरामि तदाननं" ॥ अथ मतिः। (१८१) नीतिमागीनुष्ल्यादेरर्थनिद्धारणं मतिः |
SA धुतिसन्तेषो TBAT ART: ॥ WU |
“giwa सजपरिग्रहखमा यदा्यमस्यामभिखाषि a az: | wat fe सन्देहपदेषु agy प्रमाणमन्तःकरणप्रटल्तयः'॥ wy arty: | (१९२) anor ieatrerren ea rene aT | तच द्ाइमयल भूमोच्छारयः | भेत्यमयले उत्कम्यनारयः, खष्टमदाइरणां | Wa ATE: |
efwacya |
(१८३) मिधालविदुदु चछा खलासः बास्यादिकारकः ॥
यथया)
RM
“afrarcatafaufearra: खुराङ्गनाश्छायविलाखदृ टयः | उपाथयः कण्पितपाङप्षवाः wetrrearty विलोकनोयतां***॥ अथ ATVI |
(१९४) WATT MS वद नानमनादिकछृद् दुराचारात्।
यथा । "मयि सकपटनिद्यादि”। अथय दषं;
(१८५) ₹र्षस्विष्टावाप्रमनःप्रसादोऽशरुगङ्गदादिकरः ॥ यथा | “खम च्छ पचस्य चिरात्पिता मुखं frurrgare यथेव दुर्गतः। मुदा शरोरे प्रबभूव नात्मनः पयोधिरिन्दुद य मृच्छति TAT अथाद्धया |
(१८ ९) अद्यान्यगुख TART TERT | दोषोद्रोषथूविभेदावन्नाक्राभेश्गितादिष्ठत्॥ यथा। “aa aa पाण्डुतनयेन खदसि विहितं ayia: | मागममषदत म चेदि पतिःपरटङ्िमत्छरि ममो fe arcfratn wy विषादः)
me ee ---=-- - -
ˆ पर्स्फिगदिति जलविहारवकेननिति Stary
ढत्तोयपरिरेदः। |
(१८७) उपायाभावजन्भा तु विषाद् TIS: | निःासोच्छरासशकापसशायान्बेषशादिक्षत् ॥ यथा Ha | “एषा कुडिखघणेग feutaurag aye निषद्धा देनो | avery cay tar आश्रसमट्िग्य कालउरदच्व हिश्रश्र'"*|
अथ धतिः |
(१८ ८) QATAR TAYE धुतिः।
सेदिल्वचमेक्लाससदासप्रतिभादिहत् it
यथा मम।
“war दीनजिपोडनां जिजअमे बद्धा वावि नेवाखेच्य गरोवसोरपि चिरादामुभिकीयावनाः। Kara: परिषञ्चिताः खल मया war: wa TIAA गोवाराश्जणिनापि केदलमहा td waver तनुः” ५
अथच चपखता |
(१८९८) AQAA ST चापल्यं त्वमवस्बितिः | सज भद्धनपासष्यखच्छन्दाचरणादयः ॥ aur |
MATE तावद् पमटंवदासु WH Se विणादय मनः सुमनाखतासु,
। श्चेति । एषा कुटिजघमनेन चिकुरकलापेन तव fara Faz | मम सखिद्ारयति दद्रव्यामसयदङ्िरिवकाणेर्गीव wee | डति सं ॥ टी°।
&
oo enfeacy? | मग्बामजातरभखं afq@atasTe
we acuufe fe aearfqwerat:” 8 we varfa: |
(२००) रत्धायासमगस्तापश्त्पिपासादि सम्वा | म्लानिर्मिष्पाषताकन्पकाष्यामद्यादतादि शम् ॥
कथा)
““किज़ खयमिव an बन्धनादिप्रशुं दवद सुमशावी दारणे Tress: » ग्बपवति वरिपाष्छु Graver: रोर aries ट्व wal केतकीपनगद्यः,॥
wes चिन्ला |
(२०९) ध्यार्न कविता Ferrante: इएत्यताखासतापछम् । कथा Ha “snew विरहसिषरटर संयाएन्ती fated ufufan । करअख्पक्चयमरी fe fonts sale अन्रादिदिदश्रा"॥ अथ fae: ।
(RoR) तक विकरः TV UTE YALE I wat) “fa cg: frweanfe” n “wa द जयसि ब्रह्मभि wiftaet इति wan” तदुपखख्कमित्वाइ |
* aueafe ॥ sata विकसितंन संबाजवन्तो विरो
ufafrd | कारवणपम्यसरमृखली किं चिन्तवसि समुखि qc twawsats xfs Sete a
edraafcer: | a |
(२०) TUTE ोऽप्वनियमे रते श्थुष्ठभिचारिखः | तथा fe wyrtsrfeuarmrawerne रतिरेव खा- fawsgarer । हासः पुनदत्पद्चमाने व्यभिषार्थव वभिषारि- सचक्यामात्। age “ceraw: परं भावः खाचितां प्रति- पद्यते `” । तत्कख arian: कलिम् रसे ख ञ्चारिलमिग्याइ | (२०४) श्टङ्गाररभाशसो DC AMAA मतः ॥ आनते जुगुसा कथिता व्यभिचारितया पनः। COUGHS खयंभावितनुद्िभिः ॥ अथ खायो भावः। (poy) विर्वा fae वा यं निरोधातुमसमाः | आखाद्ादरकन्दोाऽसो भावः ITA समत ॥
"खक जदत्वा भावानामन्येवामनुगामकः । न तिरोाधीवते erat acer पुष्यते परमिति" ॥ तद्धेरानाडइ।
(९०९) रकिदासख्च शाकद्च कोषोश्छारो भयं लया | TU विशयदेत्यमशै प्रोक्ताः शमोऽपि च ॥ तत्र ।
(९०७) Creare मनसः Tafel | बागादिगेहताचेनाविकासो दास इष्यते ॥ इृष्टनाशादिभिश्ेते वेक्गव्यं शकशब्दभाक् | प्रतिकूलेष् तै चएयस्यावनाधः कध दृष्यते ॥
भद् सादित्दषये)
गाय्यारणमेतु ST: GATS Tee | Roem तु अनितं Freed भयं ॥ ` दोषेशष्यादिभि्गा जुगु सा Fee | विविधेषु पदार्थेषु लोकसीमानिवर्िषु ॥ विस्फार तसो यस्तु स विस्मय उदातः | शमो मिरीरदावस्थायामात्मविश्रामजं सुख ॥ यथा मालतोमाधये रतिः, मटकमेशके हासः | रामायणे DH: | महाभारते शमः | एवमन्येऽपि । एते हि एतेव्वन्तरा उत्पद्यमाने सैेम्विरदधैरविरद्धे ख भावेरनच्छिलाः war परि- चषा एव खट यानभवसिद्धाः | किञ्च । (Roe) नानामिनयसम्बन्धान् भावमन्ति रसान् यतः। नस्नाद्ावा अमो प्राक्ताः APATITE It यदकं | “gan खारि भिर्भवैभोावस्तद्धा वभावनं "° i अदय रब भेदानाह (Rod ) एकार दास्यज्ङुणराद्रषोरभयानकाः | TRAN CES रसाः MUTT मतः ॥ तच इटङ्गार्ः | (Re) TAH हि मन्रयेद्ेदस्तदागममशेहुक । SHAS विप्राय TS: श्टङ्गार इष्यते ॥ पराम MONAT वेश्याश्चाननुराशिणो । eee नायिकाः स्यु द सिषा नायकाः ॥
zaraufege: | ee WR ITA SGT हौपनं मतं | भुविरपकशारादिरनुभावः प्रकीर्तितः । RUT SITY सान्यभिचारिषः | eA भागे रतिः श्यामवस्ाऽयं विष्णुरेकः ॥ यथा । “wea वाखगृहमिद्यादि”। wa उक्रखरूपः पति- उहखरूपा च बाला भ्राखम्बगविभावे | wai वाषण्रहमुदो- पमविभावः। चुम्बममनुभावः । werner व्यभिचारिणी | witha: सददयरतिभावः शटक्गाररूपतां भजते, तद्धे दावा | | (९९१) विप्रलक्माऽथ सम्भोग इत्येष हिषिधो मतः | तच, (९९९) यच तु रतिः Mere नामो्टमुपेनि Fea a ॥
अभीष्टं नायकं नायिकां वा।
(RRR) स चपूर्व्वरागमानप्रवासकरणात्मकत् ई खाम् ॥ aa |
(९९४) अरवणादशनादापि.मिथःसंूढरागयोः।
दशाविशेषो योऽप्रप्र TACIT: स उच्छले ॥
WAY HINA द् तवन्दि ससीमुखात्।
TRIS च चिच च साशात्खम्रे च SF I अभिलाषिन्ता सूतिगुणकथनोदेगसंप्रखापाञ्च | SUIS IST व्याशिष्नेडताम्डनिरिति द शाब कामदशाः॥ अभिलापः खदा चिन्ता प्रापदयुपायादिकिन्तिनै। = `
we arfyarda |
AG खष्टं । ऋमेखराइरखानि।
“प्रेमा द्धाः WET: परि चयादुद्ाढरामादया- स्तालामग्धदूयोा निखगमधराखेष्टा भवेयुमेचि | SSA: KTV वाद्यकरख्व्यापारराभीशण- qrwarafcafenrefa भवण्यानन्दवाका wa: ॥
अच. माखतीसाखशारधनप्ररूटरागख माधवस्माभिखाषः ॥ “RAMS कुरङ्ाचीं Saws Arya: । -. इति चिन्ताक्लः कामता fact गेति नि्ोचिर्नो।
we कखाखिशायिकाया दषजालद्गप्ररूढरागष्यनाय- aw four इदं मल । “afte ख्कपटनिति'' आरा arene खरतिः । “भेजे STA” दत्यार मुष्कथनं । “खालान् Haas? STA । "भज्विभागङेवाख frarg च we निभीख भेजे कडवा व्यवद्धत ।
क गोखकष्ठ त्रजसोत्यखच्छवा गमसत्धकष्डापिंतवाडवन्थना |
अच प्रायः । “Carafetaense”’ care: |
WU वदनं इदयं VTS तवारुखश्च वपुः |
आवेदथति नितान्तं चजियरोागं खि इदन्तः” |
wy arfw: |
एवबीवपरिेदः | |
‘fafatiuewudty fates wa सुनिखलं अङ्गं | रीरा चीवर एसाषारहेद् srs दति परं”,* | अक जडता इद AAI (९५५) रसविष्छेद रेतुत्ान्भरणं नेव aU | | SURRY तदाच च्देतसाकाङ्कितं तथा ॥ TRG यदि MEANT स्याद दू रतः | WATE यथा, “"सेफाखिकां विदलखितामवलेक्य तन्वी wey wufgeta धारचितुं प्रभूता । अकल्यं सम्प्रति रुतं चरणायधानां fe a भविश्वतिनम वेदि तपखिनी ar” ॥ दितीयं यथा | "“राणम्बाः परिपूरयम्तु हरिते प्रहारकालार्ये- मन्दं मन्दमुपेत चन्डगवनोजातेा नभखानपि | मान्तः aren चुतत्रिखरे कलोपिकाः पञ्चमं HVAT: PATHS TH SAT गच्छ क् ETAT” Ut ममैते | Vare Tar | WEAN महारेतापुण्डरोकटन्तान्ते | एष च प्रकारः करशविप्रशम्भविषय इति वच्छामः + afer । “मवनमीतिः प्रथमं चिन्तासङ्गलताऽय awe: । निद्रा च्छेद खनुताविषय-
* fafeanfs ॥ विसि मद शद्यनीये fafed aa giant we | th निखासमभर cy साधयति गीवयति पर इति स टी °
ce wifeucu® |
निटज्तिख्लपानाद्ः। उन्मादो मूज्छाग्डतिरिक्येताः BTEUT- दशेव स्यः" CUTE: I तज च।
(९१९) श्र वाथस्लिया रागः पुंसः पशचा्दिङ्गितेः ॥ दृङ्धितान्य॒क्षानि यथा रल्नाव्यां सागरिकावत्छराजयोाः । आरो पुरुषानुरागे सम्भवत्यथयेवमधिकं इदयङ्गमं भवति |
(२१७) नोलीक्सम्ममख्जिष्ाः पूव्वेरागोऽपि च चिधा।
न चातिशोभते यन्नापेति प्रेम HATTA ॥
बन्नोलोरागमाख्यान्ति यथा ओरामसोनयोः ।
Sac तं प्राहर्यदपेति च शोभते ॥
AASB ES यन्नपित्यतिशभते | अथ AT: |
(pec) मानः कापः स तु TM प्रयेष्यासमुङ्गवः।
SAL प्रणयमानः स्यात् प्रमादे GACT ॥
Deu: कुखिलगामित्वात् कोपा अः कारणं बिना | इथेरिति नायक नायिकाया ख उभयेःप्रश्यमाजे व्ंनोबः। दारणं | तच AIHA यथया | ““अ्रलोज्रपसुन्तश्र विणिमीलिश्रद रेख GTI ANE Wud |
गण्डपरिखम्बणपणद्श्गं न उणा चिराद्सं'"* ॥
© आलो इति | अलीकप्रसुप्तक विनिमीलितात्त She समम aw awa | गग्डपरिचम्बनपखकिताङ् ग पुनख्िरयिष्यामीति Ge gn टौ) ह
कतीयपरि्ेदः। चर
नायिकाया यथा कुमारसम्भवे सन्ध्यावशंगावसरे | उभयार्यथा। “qungfagre दाशंवि अलिश्रपश्यष्ाशं ATUTaTS | fewaftegwtarefeqrared का aw” * 1 wea aa ग विप्रलम्भभेदता fa सम्भोगस- चचा रोयास्वभावलं | quar
ss wae रचितेऽपि दृष्टिरधिकं सेोत्कण्टमुरो चते wgrarata वाचि सस्ितमिदं दग्धाननं saa | ara गमितेऽपि चेतसि तनुरोमाञ्चमाखम्बते दृष्टे fray भविग्यति कथं मानख तिन् जने" ॥
बथा वा।
“एकस्थम् wat पराश्युखतया RATTLE ताम्बतेा- Tare इदिखितेऽष्यन् गये संरखतानीरवं। दम्पत्योः WHR TIT TSA aaa Sea VA मानकलिः सहाखरभसव्यासक्रकण्ठय्टः'” ॥
(९९९) पत्युरन्यप्रिया सङ्ग इृ्टेऽथानुमिते गुते ॥ दैव्या माने भवेत् सीणां तज त्वनुमितिस्िधा | TRAN AAAS TTT TTT ॥ तच दृष्टे VU | | “forafa sear eat: परागं प्रणयिनि कासममाननानिष्धेन। तददडितघुवतेरभो ARATE Ta रोाषरजाभिरापुपूर" ॥
* पयच्यकृविश्यावमिति | प्रजयकुपितयेडयोरप्यघ पयामागजिब- Bat निखनिदडनिश्रासदत्तकशंयोः का मह दति। संदी
<R साडित्दपंे।
सक्भागचद्धेनागमिते war ““मवनदखपद मङ्गं Aaa सखव गयसि watts पाणिना रम्तदहं। भ्रतिदिभ्रमपरस्तीसङ्गन्नंसो विसर्पन् गवपरिमल गन्धः RA WHT ATA” ॥ एवमन्वच |
(९९०) साम ASA TAY नल्युपेक्ते रसान्तरं | तङ्गङ्गाय पतिः HATH षडुपायानिति कमात् ॥ नच प्रियवचः साम भेदस्तत्सख्यपाञ्जनं | दानं व्याजन भूषाद्ः पादयोः पतनं नतिः ॥ सामाद् तु ACA MTA aca | रभसच्रासदषादः कापथं शा रसान्तर ॥
चथा। “नो चाटुश्रवणे cafe wa fe सामादयः पञ्च Gea: | रसान्तरमृढदं। अथ प्रवासः।
(RRQ) TATA भिन्नदेशत्वं कागाच्छापा्च सम्भ्रमात् | तचाङ्चेलमालिन्यमेकवेणीधरं शिरः ॥ निश्वासेच्छाससदितभूमिपातादि जायते |
किञ्च।
(९९९) अङ्गव्वसेष्ठवं तापः पाणडना कछशतास्चिः ॥ अधुतिः स्याद नाखम्बस्तन्भयोन्भाद मृच्छंनाः। BAA RATA दश सरदशा Tell weed मलापन्निस्तापसतु विरदज्वरः।
दरतीयपरिष्छेदः। =k
अरचिव्बसतयेराग्यंसर्व्व्ारागिता धृतिः It अनालम्बनता चापि WI मनसः सता ! तन्मयं तत्प्रकाशो हि वाद्याभ्यन्तरतस्तथा ॥ जेषं We । एकदेन्रता यथा मम तातपादानां | "चिन्ताभिः स्तिमितं मनः करतले लोना कपाखखलीो अत्धुषक्षणदे HIT TATA आसेकखिसाऽधरः | अग्मः्ीकरपद्धिनोकिश्रखयेन्नापेति तापः अमं काऽख्याः प्रार्थितदुलंभेऽस्ति सते दीनां दजामोदृ्ो'*॥ (RRR) भावी भवन् भूत इति चिधा ATTA HATE | कार्यजख बुद्धिपुव्वकत्वात् Sara) तच भावौ यथा मम। ‘aa. सुन्दरि याहि पान्ध cfaad tra sar at रथाः RING गमने कुता मम तते वाष्पं कथं मृञ्चसि | wa न व्रजसोति मां गमयितुं कस्मारियं a लरा भूयान बह वया fanfaareffae मे aaya:”’ ॥ भवम् बथा | “vert वलयैः शतं frawdreacad नतं त्या म खणमासितं व्यवसितं fetta गनं प्रः । यातुं निखितचेतसि परियतमे सथ्य समं प्रिता मन्ये खति जोवितप्रियसुइत् are: किम् wera” भूता चथा 1 ““चिन््ाभिः स्तिमितसमिल्यादि””। शापाद् यथा । “at जागोवा इत्यादि” । ayar दि खमानुषनिधोतात्पा- तादिषः। चथा | विक्रमोग्यश्वामुम्बंगौपरूर वोः ॥
<s alfwacda |
We GA CTANNTTT AT ATA STATA ET ET eTE- वादीनामपि दबानानभवेषामष्यभवव शक्येऽपि विरन्तन- nfwan विविच्य प्रतिपादनं ॥
अथ कर्शः |
(RRB) युनोरोकतरस्मिन् गतवति लोकान्तरं पुन्ये ॥ विमनायते यदेकस्तदा भवेत् करुषविप्रलम्भाख्यः। अथा कादम्बर्या TSC ATTA STA I
पनरलभ्ये WOT SE वा we तु करकाख एव Te) किञ्चाबाकाशन्रसरसखतोभावानग्भरमेव शइटङ्गारः | बङ्मप्रव्या्- चा TACHA | अयन्त." SES: टव्यगिवष्का मन्वग्ये। याच ““खक्कमप्रत्धाश्रामन्तर मपि भवतो विप्रखमभ्टङ्रारच्छ प्रवासाख्या भेद wa इति" कचिदाञ्जः। तदन्ये मरणरूपविक्ेवषन्भवाद्धि- wate मन्बन्ते। अथ सम्भागः ॥
(२९५) दरश॑नदयनादोनि निषेेते विखासिने ॥ यजानुरक्तावन्योन्यं SATA STE | आदिशब्दादन्धान्याघरपागलम्बनादवः | यथा । “एन्य वास एडमित्यादिःः | (२९९) संख्यातुमशक्यतया चमननपरिरम्भनादि बह्भे द्ात्॥ अयमेक एव VNC कथितः सम्भागग्टङ्गारः। त स्यादतुषड़ SRT तथास्तमयः ॥ जलकखिवनविदारप्रभातमधुपानयामिनोप्र्ेतिः। अनुलेपमभूषादया Ae श्चि मेध्यमन्यश्च ॥
गती बपरिशेदः। चभ
तथाच भरतः। ““यत्किञ्चिशके अचि मेष्यमुक्चशं दअ नीयं वा तच्छे yeaa उपयुच्धते 1” किञ्च ।
(९९७) कथितचतुविधोऽसावानन्तग्याततु पुव्वरागादेः। दक्र | “a विना विप्रखम्मेन wars: पृष्टिमश्रुते | कषायिते fe aerer भूयावागा विवद्धंते it लज पू्वरागागन्तरं सम्भोगे यथा कुमार षन्धवे पार्म्वती- परमेश्वरयाः। प्रवासानम्नरं खन्भागे यथा मम तातपादानां | “Sa ते गन् पच्छलाचि किषभ्र खेमं मदङ्गं दढं एतादृक् WAT FAST पुणे FF Vie जरा | Sarre vow: प्रिये प्रणदणीरे दस्य alteaq नन्तः By कापिमे aT द्यं Sa कुदे TeRfe”* ॥ शवमन्वजाप्युद् । अय हासः
* Sa ते दति dean नायकस्य Wa: | प्राक्तन नायिकाया उत्तर ॥ fared qua aa aay ce खअतिश्यं a वन्न AE तदेव Bafa: |
† अपरे यथा मम।
°%प्रदप्रडतमालाक्छ कान्समेकाग्तङ्गातरः | To बाष्पसन्तानं समुखो तेन चम्बिता ॥९१॥ कान्ते घारलताग्सवक्ककु रात् त्वं THA मे FM छन्त तद जनख्नमभरः प्रबङ्मालिश्च Fi | cana निमोलितादधंनयमं स्मेर श्रनेरानतं Grate बदनाग्बुजं waz: खरं yaa भियः" टी°।२॥
ce afeacua |
(pee) विहटताकारवाम्बेशचषटादेः HATTA It RST WALANG: VA: प्रमथदेवतः। विकृताकारवाकक््ं यदालाक्य WHA: II तद जालम्ननं MBATSSTS Te मतं | अनुभावोऽकिसद्धोचवद नसेरतादिकः ॥ निद्रालस्यावरित्धाद्या अच स्युव्यभिचारिणः। ज्येष्ठानां सितदसिते मध्यानां विहसितावशसिते च॥। मीचानामपडसितं तथाऽतिदसितश्च षडभेदाः। दैषदिकासि नयनं स्मितं स्यान् स्पन्दिताधर ॥ किञ्चिकलच्छदिजं तज सितं कथितं बुधैः | मधुरखर refed सांसशिरःकम्यभवदसितं ॥ अपदसितं arena fafamy भवत्यतिदसितं। दयया मनम) गरोभिरः पञ्च दिनान्यधीत्य वेदान्तशास्वाणि दिगज्यश्च। अमी खमाघ्राय च तक्घंवादान् समागताः कुक्षटमिश्रपादाः। अस्य नमटकमेलकप्रम्टतिषु परिपोषो ष्टव्यः | अच ख 1 | (९९८) यस्य दासः स॒ चेत् कापि ATTA निबध्यते ॥ तथाप्येष विभावादि सामण्थादुपलभ्यते । अभेदेन विभावादिः साधारण्यात् WANA ॥ सामाजिकैस्ते दास्धरसाऽयमनुभूयते ।
गतीवपरिषेदः। <8
एवमन्येष्वपि रसेषु Wea । Wa करुणः | (२३०) इष्टनाशाद्निष्टाप्तेः HAUT रसा भवेत् ॥ धरे Harada कथिते यमदेवतः। ARICA MAAS: ATTA मतं ॥ तस्य STARR भवेदुहोपनं पुनः ' अनुभाव! देवनिन्द। भूपातक्रन्दितादयः॥ TTT SHS PIT AIA च । निव्वेदमोदापसारव्याधिम्लानिसानिश्रमाः ॥ विषाद्जडलग्ादचिन्ताद्या व्यभिचारिणः। wre विनष्टबन्धेप्र्ति । यथा मम राधवविलासे। “विपिने कर जटानिबन्धनं तव सेद् क्र मनोहरं वपुः । अनयोर्धटनाविधेः स्फुटं ननु aya facta” ॥ अच fe रामवनवासजमितशाकान्तस्य दशरथस्य रेवनि- न्दा । एवं बन्धुवियोागविभवनगाज्रादावष्युद्ाहाय्ये । परिपाषष्ह महाभारते स््ीपन्यैणि gem: | wa करुणविप्रलम्ाद्धेद- माड |
(९३९) ओाकख्ायितया भिन्नो विप्रलम्भादयं रसः ॥ विप्रलन्भे रतिः STA पुनः सम्भागरतुकः । अच CTE: । (Rep) Tae: कोधस्थायिभावेो THT सद्राभिदेवतः ॥ WAAC TSS मल |
ae aifeaxya |
मुिप्रशारपतनविछनच्छेदावदारकषेदचेव ॥ सङ्गामसन््रमायेरस्यरोिर्भबे् परोढा । भुविभङ्गाष्टनिरं शवाड्स्फाटनतब्ननाः ॥ अआत्मावदानकथनमायुधोख्ेपणानि च| अनुभावास्तथा रेपकरूरसन्द शंनादयः ॥ उग्यतावेगरामाश्वखेदबेपथवे मदः | मेोरदामषादयञ्चाच भावाः स्युव्य॑भिचारिणः ॥ यथया)
“gaan दृष्टं वा यैरिदं गृ पातकं मनजपद्रभिनिंमय्या रे भवद्भिर दाथुधेः | मरकरिपुणटा arg तेषां खभीमकिरौटिना- मवमरमङूयेरा्मासेः करोमि दिशां safe” ॥
अख यद्धवीराददमा₹।
(२९३) रक्रास्यनेजता चाज HEN FEN ।
अथय वीरः)
(२६३४) SHARAN र उष्सादसखायिभावकः ॥ मशेन्ररेवे VATU VATA: | अआलम्बनविभावास्तु विजेतव्यादयो मताः It विजेलव्यादि च्शाद्यासतस्याहौपनरूपिणः। अनुभावास्तु तच स्युः सद्ायान्बेषणाद यः ॥
कतीयपरिषेदः। ८६
सच्वारिणसतु धुतिमतिगव्वेुतितर्रोमाश्चाः। स च दानभर्मायदैदयया च सभन्वितशचत स्यात् ॥
खचवीरः। दानवीरो WHAT दयावीरो यद्धवीरसेति चतुर्विधः । तज दानवीरो यथा wera: | “ars: सक्त समुद्र मुद्धितमहोनिव्याजरागावधिरिति"” । wa परद्ररामस्य त्यागे SRT: खायो भावः | सम्पदानब्राह्मरैरासबन्द्रनविभवेः स्वाष्यवखायादिभिसदोपनविभावेविभावितः सव्यखल्यागा- दिभिरगुभावितेः इषं ृव्यादिभिः सञ्चारिभिः पृष्टं नीते दागवीरतां भजते । wearer यथा after: | “राज्यञ्च वसु Sey भखाश्रादरसुताखये। यख लाकं ममायत्तं AAT wary” ॥ TENT यथा Breas: | ‘MT लङ्केश्वर दोयतां जनकजा रामः खयं याचते काऽयं ते मतिविभ्रमः खर नयं नाघ्ापि किञ्चित् छृतं | मेवश्चेत् खरदूषणचिभिरसां rere पङ्किलः पो मष सङिष्यते मम धनुज्यो बन्धवन्धूङतः”' ॥ दयावीरो यथा HAT VA: | “fatrad: खन्यत एव रक्रमद्यापि रेरे मम मां षमसि । ata नपश्चामितवापि तावत् fa roared विरता गरम् ॥ एष्वपि भावादयः पुथ्बादाररणवदृ द्याः । अय भयानकः |
N
ee arfeacda |
(२९५) भयानके भवसखायिभावः कालाधिदेवसः | ANAT: BA मवस्तत्वविशार टेः ॥ TANT भोतिस्तद जालम्ननं मतं ।
चेष्टा घारतरास्तस्य HATE पनः ॥ WPA बेव्येगङ्गद खरभाषणा ।
प्रलयखेद रोमाश्चकस्पदिकपरेशणाद् यः ॥
जुगु सावेगसम्मादसन्त्रासम्लानिदौनताः । ASAHI YAMS A व्यभिचारिणः ॥
यथा। HE व्धवररभगब्यगकनाभावादपाख् जपामन्तःकश्युकि wena विभ्रति जासारयं वामन cratfe”’ ॥ अय बोभल्सः।
(२३६) अगुशाख्ायिभावस्तु बोभत्सः कथ्यते रसः | NAT ACTA ASA दाशतः ॥ दगैन्धमांसपिशितमेद्।स्यालम्बनं मतं | तेव छमिपाताद्यमुदौपनमुदातं ॥ निष्ठीवनास्यबलननेचसदचनादयः। अनुभावासच HATA FATALE ॥
ATRIAL Maal व्याधिश्च मरणादयः। यथया
““उनत्छन्योत्छत्य हन्तिं प्रथममथ एथुच्छा भूयांसि ater सस्फिकण््पिष्डा वयव सुखभान्यथपुतीनि जग्ध्वा |
छ तोयषरिषेदः। ed
अनः पर्यंस्तनेजः प्रकटितदशनः VATE: BTET-
emcee खपट गतमपि saa” ॥
अथाहुः ।
(२९७) अहुत विस्मयखायिभावे MALT: ॥ ATA Tey लाकातिगमालम्बनं मतं । गुणानां तस्य महिमा wage et पुनः ॥ WY: ASSIA रोमाश्वगद्गदखरसम््ममाः। तथा नेचविकासाद्या श्ननुभावाः RAT: ॥ वितकावेगसम्भ्राम्तिषोद्या व्यभिचारिणः |
यथा | “gre ष्डाञ्चितचश्रग्रेखरधमुष्डावभङ्गा्त- ठदङ्ारष्वनिराय्यबाखचरितप्रस्लावनाडिण्डिमः। द्राक्प्येस्तकपाखसंपुटमिखद्रद्याण्डभाण्डोरर- अ्राम्यत्पिण्डितचण्डिमा कथमा नाद्यापि विञ्चाम्बति'"॥ अय WIM: |
(RRC) शामः शमखायिभाव SATA: I कुन्देन्दु चन्दरच्छायः ओनारायणदेवतः | अनिल्यत्वादि नाऽशेषवसुनिःसारता तु या ॥ OTRAS वा तस्यालम्ननमिष्यते | पुण्याश्रमदरि सेजनोथरम्यवनाद यः ॥ HUGH TNT TAT: |
हश् afwaxta |
VATA स्यव्यैभिचारिः ॥ PATCHETT: |
UU | CHA ATAVA YANTRA STAT TT : QUTyY सकातुक्श्च Wt TIS तेनागरेः। निर्व्या जोहतचिल्ुधारषमृदा निद्रायमाण मे मिः करटः कदा करपटीभिक्तां frafeafa” ॥ पष्टिस्ह महाभारतारो TET ॥
(२३९) निरचङ्रङ्पत्माहयाधोरादिरेष AT ॥
दरयावीरारौ fe MAAS. WATT मलयवत्या्च- मुरागारेरण्ते च विद्याधरयक्रवल्तिलाचयातेदभगादरद्धारोप- ज्मा न OMA) AAG घब्धप्रकारेणारङ्ारप्रधमेकरूपलान तजान्तभावमरंति | WA नागानन्दे शाग्तरसप्रधानत्मपास्तं॥ मम्“ | “a aque a सुखंन चिन्तान देषरागेामगचकाचिदिष्छा। रषः स अगः कथितो BAR: सर्वषु भावेषु ्रममप्रमाणः"॥ CHASVG चान्तस्य माक्ावखखायामेवात्मखरूपापन्तिल- णायां wera aw सञ्चा्यादीनामभावात् कथं रखषल- मिद्यच्यते | (२४०) युक्तवियुक्तदभ्ाखमवस्वितो यः शमः स॒ शव यतः । रसतामेति तदस्जिन् सश्चाग्थादेः खिलि म Feat ॥
कतीवपरिेदः। eR
cafe सुखाभवोऽणक्ररस् वेषयिकसुखपरलान्न विराधः om fei ‘Te कामसुखं ta यख दिव्यं महासुख | द्रष्णालयसुखखयैते मारतः पोडशी कल ॥ सब्वोकारमरष्काररहितत्वं अजन्ति चेत् | अज्राग्तभावमद्ेन्ति दयावीरादयस्तदा' ॥ आदिशब्दात् धणवीरदानवीरदेवतापिषयरतिप्रश्तयः | aa देवताविषया रतिर्यथा । “कदा वाराणस्यामिष सुरधुनोरोधसि वसन् वसानः कौपीनं शिरसि निदधामे TSH fea’ । श्रषे गारीगाय Farcet wa चिनयन प्रसोदेति क्राशक्तिमिषमिव नेब्यामि दिवसान्” ॥ अथय मुनोद्रसश्मतेा BITE: |
(RB) YS चमत्कारितया वत्सलश्च रसं विदुः | सखायो RISE: पुचाद्यालम्ननं मतं ॥ उदीपनानि तचेष्टाविद्यागोर्खद माद् | आलिङ्गनाङ्गसंखशंशिरथुम्ननमोकणं ॥ पुलकानन्दवाव्याद्या TTT: प्रकीर्तिताः | स्चारिशाऽनिष्टशद CHRTATTAL मताः ॥ पदमगभच्छविरव्व शा Tad लाकमातरः।
és afenaua |
"यदाह धाश्चा प्रथमादितं वचा यया तदीयामवखम्नय Tyee । अश्च नसः प्रणिपातशिखया पितम तेन ततान साऽभेकः' ॥
एषाञ्च रसानां परस्यरविगधमाड।
(२४२) आद्यः FANG ॥ भयानकेन करणोनापि शास्यो विरोाधभाक् | कर्णा शहास्यष्टङ्गाररसाभ्यामपि तादृशः ॥ TITY दास्यश्ङ्कारभयानकरसेरपि | भयानकेन शान्तेन तथा ACTS: SA I ्क्गारवोररोत्राखयशस्यशान्तेर्भयानकः । शान्तस्तु ACIS STRAT ॥ WRU तु Teg इत्याख्याता Fafa |
आद्यः WHIT: | एषाञ्च समावेशप्रकारा वच्यन्ते |
(९४६) कुतोऽपि कारणात् क्वापि स्थिरतामुपयन्नपि ॥ उन्भराद्ादिनेतु स्थायी पातेन ख््यमेति यत्।
यथा। विक्रमाव्वे्वां चतुयऽङ्के परूरवस TTT: |
(२४४) रसभाव तदाभासा भावस्य प्रशममादयेो ॥ सन्धिः शबलता चेति सब्वैऽपि रसनाद्रसाः |
Latqafees: | ९५
रखनध्मेयोगिलाद्भावारिष्वपि रसत्ममुपचारादिव्यभि- रथः | भावादय उच्यन्ते | (pay) Sacer प्रधानानि देवादिविषया रतिः॥ SQA स्थायो च भाव इत्यभिधीयते । “x भावहीनोऽस्ति रसा म भावा caafeta: | परस्यरता सिद्धिरनयोारंसभा वयोः ॥ दत्युक्दिभ्ा परमालेा चनया परमविश्रान्तिस्थामेन रसेन सेव वन्त॑माना अपि राजानुगतविवाहप्रटत्त्टत्यवद् आपा- तते ae प्राधान्येनाभिव्यक्रा व्यभिचारिणो देवम॒निगरुनुपा- दिविषया रतिः उद्ुद्धमाजा विभावादिभिरपरिपुष्टतया रस- तामनापाद्यमानाख wifaat भावा भावनब्दयवाच्याः। तज व्भिषारी यथा । “ua वादिनि रेवषावित्थादि”। अजाव- हित्था रेवविषया रतिः । यथा कुन्दमालायां | “fefa वा भुवि at aware वास नरके वा गरकान्लक WHA | शवधीरितश्रारदारविन्दा चरणा ते मरणेऽपि चिन्तयामि" ॥ afafarar रतिया | “विलोकनेनैव तवाऽमृना मुने Ba: Batata frafearear | तथापि WATY गरौीयमोर गिरोाऽथवा Rafe केन दषते ॥
é¢ aifeacda |
राजविषया रतिया मम | “लद्धाजिराजिनिङ्कुतधूलोपट AIS aT | | म धन्त fircer गङ्गां भूरिभारभिवबा हरः" ॥ एवमन्यत् | उदुदधमाचखायी भावे यथया | very किञ्चित्परिरटलधेग्यखख्रादयारम् दवाम्बृरा्िः। उमामुखे विम्बफलाधरोष्े यापारयामास विला चनानि'॥ अच पार्वग्वतीविषया भगवता रतिः ॥ Aa “प्रपानकरखव- दिभावारोनामेकेऽवभासा रख इतिः" aa सक्चारिणः पार्थ कयाभावात् कथं प्राधान्येनाभिव्यङ्िरिल्यु वते ।
(२४९) यथा मरोचखण्डादेरकीभावे प्रपानकं ॥ उद्रेकः कस्य चित् AH तथा सश्वारिणेा रसे।
अथय रखाभासभावाभामेा।
(२४७) MMII आभासो रसभावयोः ॥
श्रमचित्यश्चा्र रसानां भरतादिप्रणीतखच्णानमां षाम- सौरहितले सत्येकटे ्यागिलापश्चचणपरं बध्यं तख बालव्यत्प- ये एकदेश्रता दभ्पैते।
(९४८) उपनायकसस्थायां मुमिगुरूपननौीगतायाच्च | बहनायकविषयायां रतो तथाऽन्भयनिष्ठायां ॥ प्रतिनायकनिष्ठत्वे तदद् धमपाचतिग्यगादि गते । ्रटङ्गारोेचित्यं रोद्र गुव्वदि गतकेपे ॥
तीय परिषदः ९ॐ
शान्ते च Cites TSR दासे । ` अह्मबधादयुतसादेऽधभपाचगते सथा A ॥ उन्तमंपाचगतत्वे भयानके शरंयमेवभेन्यंच | wa रंतेरुपनायकनिष्ठत्े यथा aa “खामी मुग्धतरो वनं जर्न॑मिदं नाखारमेकांकिमीं शाणोमाटणते तमाल मलिन च्छायातमःसन्ततिः । AR सुन्दर HE BS सहस वर्दोति गाणा गिरः त्वा at afte मकाथकलासक्ा दरिः पातु व: कैडभायकनिष्टवे यथा। “arava एव भृव्नचितथेऽपिं मन्ये येषां रते सुतनु पाण्डुरयं कपोलं”? 1 भअर्भभयनिषलै gat) मालतीमाधवे tere मालत्यां । “पच्चादुभयनिष्टतवेऽपि प्रथममेकमिष्ठले रतेराभासवव"" दति ओीमञ्चाचनैकाराः॥ तैजरारररं यथा रावा | षागरिकाया warez भात् प्राक् वद्सराजे रतिः ॥ प्रतिनायकनिष्ठलै यथया । इययीववेघे खयगरीवखख जख- क्रोडावस्षंमे | अधमपाजगतले यथया! ""जघर्नग्धलर्गद्पचवलोगिरिमल्ोकखुमानि arfa fav | wafway गिरो पुरो निषखा खकचागुत्क चया श्चकार भ तरा""॥ fanaa यथा +
@
é< aifwacqa |
“AMAT FATA AMM वक्भमाङ्थन्ती | अद्यदिपस्मीकखगादरभङ्गो सङ्गोतमङ्गोङुरुते a we’ tt आदिद्ब्दयाश्ापथादरयः । रद्गाभाषा TAT | ““र क्रा त्फुञ्लविभ्राखलाखनयनः कन्पाराङ्ग मृङ- dwt क्लंमपेतभीष्टंतधनुम्बीणो इरेः पञ्चतः । अश्मातः कट्कोक्तिभिः खमखहृटग्विक्रमं कोकंय- नंसास्फाटपटुर्युधिषठिरमा way प्रविष्टाऽ्जुनः'"॥ भयानकाभास चथा | “पर्वन् मोदुमधोरलो चनः सदष्ठरग्योरिव थस्य र्नं | भविश् रेमाद्भिगराष्राग्तरं निनाय विभ्यदिवानि कोञिकः"। स््नोगोखविषखमेव्र fe भयं रसप्रतिः | एवमन्यच ।
(Rat) भावाभासो लघ्नादिके त वेश्यादिविषये श्यात् ॥ We । | (२४९) भावस्य श्णन्तावद् ये सन्धिमिभ्रे तये: कमात्। भावस्य WATT: सन्धिः शबलता मता ॥ क्रमेण यथया, “सुतम् जद्दहि कोपं प्छ पादानतंमां न खख तव कद्ाचित्काप एवेविधाऽभ्त्। दति निगदति माये faadaratfeareas मयनजङूममस्वं AMAR न किचि.” ॥ अच कष्यमाचगेनेयास्यसच्चारिभावख ब्रमः \
चतुथपरिषेदः। €€
“चर खयतनप्रत्याख्यानात् भ्रसादपराशूुखे जिष्टतकितवा चारेव्युक्रा रुषा परषोते। ज्रजति cae निःखस्याखेः wafeaewar नयमसखिलष्डन्ना gfe: wary निवेशिताःः॥ अचर विषादस्यादयः। “मयमयगासेचनकं मानख्टत्यापि दुष्रापं। wofag मदिराच्या मदयति इदयं दुनाति चमे॥ wa र्षविषादयाः afar: | . “ST कायै शश्लष्णः We Te wars Twa a देषाणां AWATS A aaa कापेऽपि कान्तं मुखं। किं वच्छग्धपकल्वषाः wafra: खभ्ेऽपि खा दुलंभा - चेतः खाख्यमपेडि कः खल युवा धन्याऽधरं धाखति" ॥ अन वितर्केलु्यमतिखूरणग्र ङा रन्यधृतिचिन्तानां wa- खता ॥ * i दति सादहिद्यदर्पणे रसभावादिमिरूपणा नाम ठतीषः परिच्छदः ॥ * | शय काव्यभेदमाइ। (Ryo) क्यं ध्वनिरणोभतव्य्चश्वेति few मतं । तच । (९२५९) वाच्यातिशयिनि व्यश्च ध्वनिसतत्काव्यमुन्ञमं ॥ ` वा च्थादधिकषमत्कारिखि व्यार ष्वन्यतेऽस्िक्िति व्यत्प- च्चा ष्वनिमामाश्मंकाव्यं।
१०० साडिनदषये।
(९५९) मेरो ध्वनेरपि IAAT कशब्वामिधामूला | वियलितगाच्यो(जन्येविवकिनान्वपरवाश्यस्च ॥ तजचादिवकितवाश्छा नाम weeraer प्यविः। wou- मृखल्वादरेकाज areafeated त्राधिवस्छङूपं । विदकितान्वप- रवा खमिधा मूखः। wa दवा च ara विवखितं । अन्वपरं व्यज्निषठं । we हि वाख्ाऽथः Wed त्रका्रथन्ेव व्वज्यायंख भकाक्कः। यचा Welw Gea अभिधामृखस्छ बहविषवय- तथा पाजि भः । afaafenaree मेदावाड it (Ray) अधोन्तरं सङ्गमिते काच्येऽलवण्तं निरस्कते | fare el sia ध्यनिरविष्यगटव्कति ॥ sfwaferarer भामष्वनिरशाम्तरसद्ुमितवाश्येाऽत्यक- तिर स्तवश्चेति fefaw: । wa खयमनुपयव्यमागोा wer St afaieetstinn? परिरमति aq मुख्यार्थ wfai- wenn ag freeway fararera । यथा । “Hal कदली करभः करभः करिराजकरः करिराजकरः। अवगचितद्नऽपि विरतिं तुखामिदमूरुयगं न WR” ॥ अच fettaacenfawer. पाणरह्मभिया सामान्बकद- खादिङूपे gent बाधिता जाद्यारिमृशविजिषटकदखारि- खूपमथे बाधयन्ति srqrefiweg ey: 1 यच पमः खा wae परिव्यजलथान्तरे परिशमति तज म॒स्यार्थस्वात्य ल - विरङ्छतलादत्धम्ततिरद्ूतवाग्थर्न । चथा ।
“fa Waal CaS TERA ब प्रकाद्रेः॥
squat we: | १०६
Wear wend माधितेऽप्रकाशरूपमथं बाधयति ऋप्रकाज्ातिन्रयस्चं व्यञ्ज: | अन्धलाप्रका्रलयोाः खबामान्यविभ्ेष- भावाभावालायान्तरसद्ुमितवा खल ॥ था ।
“aa ufara वोखत्योा खा सुणरा wet मारिन्रा रेन) नाखाषई्कच्छतुडक्वासिना दरोश्रसोदेण * ॥
अज aa wife भ्रमकख विधिः ग्रहतेऽनपथु्यमा- गतया wawfaen पमग्धेवस्सतोति विपरोतलशखाड्द्ा भ काणा । यच we विधिनिकेधावुत्पद्चमानावेव निषेधविषय प्ेवस्छतस्लतरेव तद वरः | यच एनः प्रकरणशारिपयालो चनेन विधिनिषेधयोाभिषेधविधी sara तच ष्वनितवमेव । तुकं
“afegnarar खातिः कचित्स्षातसख्छ area | qaly wees द्वाद लर चाभिधेव ठ” ॥
TUG मष्यार्थस्वाथान्तरो was प्रवेशः न तु fatr- भावः अत एवाजाजरत्छायंखच्णा । दितीये त खार्थस्छाव्यन्तं तिरङ्छतत्वा्यदत्छाथा ॥
(९२५४) बिवदितामिधेयाऽपि fate: प्रथमं मतः। असंलस्यक्रमा यच VR खच्छयकरमस्तथा It
विवलितान्यपरवश्याऽपि ष्वभिरसंलच्यक्रमव्यश्ः संलच्छ- waagqata दिविधः।
* भम चघम्मिख इति । aa wifes fowes: स wise मारिव- wa जादाबदीकष्छकह्य वासिना इप्तसिंरेन ॥ इरति संगटीर।॥
१०४ wifeacia
(२५४) तजाद्या रसभावादिरेक CATH गण्यते | रकोऽपि भेदेऽनम्तत्वात् VHA नेव यत्॥
खक्रसखमरूपा CHUA CTIA RAD: | अच ज्प्रती- तेम्विंभावादिप्रतीतिकारणकलात् कमोऽवश्चमङि fry उत्प- खपजन्नतव्यतिभेद वशाघवाख संलच्यते। एषु रषारिषु ख एक- च्यापि भेदखागम्तलात् ष्या त मशक्यलाद मंलच्यक्मव्यञ्चष्व- निनाम काव्यमेकभेदमेवाक्रं । auf एकस्येव wyire शकोाऽपि समभागसूपोा भेदः परस्परालिङ्गनाधरपानलम्बना- दिभेदात प्रत्येकञ्च विभावादिवेचिश्यात् सञ्ातुमशक्धः का गणना सर्वषां ॥
(९५९) शन्दा्थाभयशत्युत्न्य्चेऽनुखानसन्निमे |
ध्वनिसंच्यकमव्यश्च स्तिविधः कथिते बुधैः ॥
ऋमलच्छलादेवानुरणगर्ूपेा या aye weg लेन श्रथ शकद्धवत्ेन शब्दार्थ वत्वेन च ते विध्यात् संखच्छकर- मव्यञ्नाखा ध्वनेः काव्यस्यापि चेविध्यं। aw
(RYO) वस्वलड्ारङ्पत्वा्छव्दशकतयु्ध वे दधा | अखलद्ार शब्दस एयगुपादागादनगलङ्ारं AGATH एते । तच वस्ुरूपशब्द शश्द्भवे APT यथा॥
“ofaa न एत्थ सत्थरमत्थि मणं पत्थरत्थले गामे ।
उन्नश्रपश्रोाहरं पेकििश्र उण अट् वससि ता वससु” *॥
* ofre शति | पथिक atretife मनाक् प्रस्तर खसे aa | उन्रतपयाधरं प्रचय पुन यंदिवंससि तदस । उति dog zt t
चतुधंपरिषछेदः।. RoR
अभ सत्थरादिशब्दश्या यद्युपभे गकमेऽसि areata Te ग्यञ्यते। अखङ्काररूपा यथा ॥ ““दुगालङ्ितविग्रद इत्यादि” ॥ श्च प्राकरशिकस् उमानाममहादेवीवल्लभभानुदेवनु पतेवंसषने दितीयार्थंखचितमप्राकरणिकस्व पाव्वतोवद्लभस्छ वखंनमस- WE मा प्रसाङ्गीदितोश्वरभानुदेवयेरूपमानोपमेयभावः क- SIA) तर ज उमावल्लभ उमावल्लभ दवेत्युपमाखदारो A: | चया at ti Cufaa: समितः WHTRIUET: WAT I अहितः रुडितः साधुयथाभिरसतामसि * i aufaa दल्यादावपिश्रब्याभावादिरोाधाभासे ay: व्यञ्च स्ताखङ्काग्यं त्वेऽपि त्राह्मणश्रमणन्यायाद ख ङ्का रत्वम् प चय्यते ॥ (९५८) वस्तु aR ANG दिधाथः सम्भवी खतः। कवेः प्राढोक्तिसिद्वा वा APSA चेति षर् ॥ वरमिसोर्यञ्यमानस्तु वस्वलद्धार रूपकः | TOMAR SGT याति दाद् शभेदतां ॥ शतः सम्भवो ओचिद्याददहिरपि सम्भाव्यमानः । प्रोटाहषा शिदधा न लाचिल्येन। तचक्रमेण aur “gfe ₹े प्रतिवेशिनि woferaage दास्यसि भयेणास्य fant: पिता न facet: erate: area | एकाकिन्यपि यामि watfaa: खोातस्तमालाकलं मोरनराश्तनुमाखिखम्् जरटच्छदागलग्रन्बयः'" ॥
९०४ wufeacda |
अनेन खतः घम्मविना agarae एतद्मतिपादिकाया भावि- परपरषापमा गजनखलतादिगेापनरूपं वस्हमा चं HT “fefe मन्दायते तेजा <fewet रवेरपि । तस्यामेव TUT: पाण्डारः प्रतापं न विषेहिरे” 1 अनेन खतः सम्भविना seat रवितेजशो रघप्रतापोऽधिक दति वअतिरोकाखद््ारोा व्यज्दते ॥ ““ज्रापतन्तममुं दूरादूरौकृतपराक्रमः। बसाऽवलाकयामास मातङ्गमिव way” अचापमालङाररूपेण सखतः सम्भविना व्यश्जका्यन बखरेवः wong वेणदारिणः चयं करितीति age aera i “गाढकाकद्शनचतव्ययासडटाद्रिबधूजनख्छ G1 Srefagacaraareatagan खधि रषा fraud अज खतः wafan विरोाधाखङ्ारेणाधरोा face: waar wrotfearefa समचयाखलङ्ारो व्यः 11 “aan सुरहिमासा क आपके wire Wwe । अरिश्छश्रखदश्रारमुरे श्रपह्मवपलणे WEE शरः” *।। अज वन्तः भररकारः कामे धन्वो युवतये ay पुष्पाणि राद्तिकविप्रोढाक्तिषिद्धं वस्तु प्रकाभोभवद्यदनविजुम्भणर्ूपं वस्तु BAH
* aa इति। सव्नयति सुरभिमासो नचानयवि यवतिजन- लच्यस हान् | अभिनवसङक्ारमखाग् नवपष्ठवपर्नाननन््य धरान् ॥ इरतिसं॥ टी.
wqawefege: | १०५
“omit, विमखभानाः करजासेन प्रकाशितं VT धवष्यति भुवनमण्डलमखिलं तब कोल्तिसन्ततिः सततं" wa कविग्रीष्टाक्रिसिद्धेन aaa कोत्तिंसन्ततेखण्करजा- खादधिककाखप्रकाज्जकत्वेन व्यतिरेकालङ्कार By: tt ^“द्श्रानगकिरीटेभ्य सत्षणं TIGA: | मणिव्याजेन gare: एयथियया मश्च विन्द्वः"” ॥। अज कविप्राहाक्रिसिद्ेमापडव्यलङ्धारोण भविव्यद्रालसश्री- faarwed वस्त॒ व्यज्यते 11 “ufaa गवमलिकासमुदयेा wa सितार हारः कण्ठतट पयेधरयगे WII चनः। काऽपि जिकलिङ्ग्दमितिखक लत्कोन्तिराशियैयें भानामष्डनर्तां पुरन्दरपुरोवामभृषां विग्रहे" ti अत्र कविप्रोढाक्रिसिद्धन रूपकाखद््ारेण “"मिष्टाऽपिं खर्स्यानामुपकारं करोाषोतिः” विभावनाखलङ्धारो यज्यते ॥ “जिखरिशिकम् माम कियचिर किमभिधानमसाक्करो तपः, सुमख येन तवाधरपाटलं दशति विम्बफलं श्ररुकन्रावकः'” ॥ अजाने कविनिबद्धस्य कस्यचित् कामिगः प्रोराक्िसिद्धेमं WAT तवाधरः पुख्ातिश्रयलभ्य दति वस्तु प्रतोयते | “सुभगे कोारिस्चतवम्पेल्य मद नाश्रनैः । ` वसो पञ्चता व्यक्ता पञ्चतासीदियागिनांः”॥। अच कविनिवद्धवक्रप्रीठाक्रिसिद्धेन कामश्रराणां कारि eganten गिखिखवियागिमरणेन वष्ठुमा अराणां पञ्चता
। +
ण्य् atfeacta [
wera fare: विाभिनः चितेत्युेचाखारोा waa ` ॥ ‘afesrage vie भाति जुश्जख्धुत्रतः | Rare vEawea weraracafaa” ॥ अच कविनिवद्धवश्ुप्रोडाक्िसिद्धेन SHOTS ETCS काम- ATTA: कालः प्ाप्तत्कथं “मानिनि मामन मुञ्चसीति" बस्तु स्यञ्यते ।। | ग"मदिलाखदससभरिए तुर fers Ges a श्रमाज्रन्लो, अन॒दिणमणल्लम्मा Ty waa fa तभु ue”? ““अचामाश्चन्तीति' afafragagnretiatagey काव्य लिङ्गालद्धारेख तमेाखमुकरणेऽपि सव दये गे ava इतिं (ARATE व्यज्यते । न खल कवेः कविनिबद्धस्सेव रागा- द्याविष्टता। अतः कविनिबद्बक्तपरोडोक्निः afanrers tive wecaqaenticefa एथ्यक्प्रतिपादिता । -एषु च अखङ्कति- VTA खूपेखाप्चणब्यतिरे्नादिमाचस्य प्राधान्यं सड- cawad न तु रूणादीनामित्यलङतेरेव Vee i (२५८) एकः शन्दायतयुले खम यश्नश्द्धवे व्यश्च एकोष्वनेभेदः। यथा) "'हिममक्रचद््ररुचिरः सपद्मका मदयन् दिजान् जनितमोनकंतमः +
* मड्डिलासङस्स rai महिलासङखभरिति वव दये सभग सामान्ती | अनुदिनमनन्यमना ay तनृकमपि नृकरोति इनि Se टी ।
अचतुथपरिकेदः। १०७
अभवप्मसारितसरो Ava: प्रभदाजनय स खराय area” ॥ अव माधवः BAT माधवे TIA दृवेव्युपमालद्धारे VAP: tt एवञ्च wa व्यश्चकानां काव्यानां Nz: | . (९६०) तदष्टादशधा ध्वनिः | अविवचितवाय्येऽधोन्तर दुमितवाच्याऽत्यतिरल्लतवा च्य- afa fafau: । विवितान्यपर वाच्यस्तु संल च्यक्रमव्यञ्मुले- मेकः । संलच्छक्रमव्यञ्चवाच्यलेन च अन्दाथै भयशरकतिमूल तया पञ्चरभ्रेति ्रष्टादग्रभेदोा wafa: एषु च।
|. (२९१) वाक्ये शन्दा्थग््ुत्यसदन्ये पद् वाक्ययोः ॥ ` लच अथान्तरखद्धुमितवाश्यो wie: पदगता यथा ॥ “Ug: ख शव ART नयमे तसैव नयमे च । थवजभमोाडनविद्या भवितेयै qe eae Gael” wa दितोयनयनशब्दा भाग्यवक्लादिगणविशिष्टनमयनपरः। वाक्यगते यथा ॥ | “Carafe षि विदुषां समृदायेऽच तिष्ठति, wanet मतिमादाय खितिमच विधेहि तत्” ॥ अच प्रतिपाद्यस्य्लोगत्वादेव खमे प्रतिपाद्यते “त्वामिति” चनम्यं चनमन्यव्याटस्ति विषिष्टं acd लयति । एवं aaa aq ante wa “sania” पनव्वे चगमन्यव्याट्ज्िविनिष्टं मदथे awafs तथा “विदुषां समदाय इत्थादिवचमेमैव
és arfwazqa |
“AMAT, वनान्तरष AMA वश्मभमाङ्धन्तो | wofaralaaarcagyt aFlaayraea w wey” tt WTWATUTTSTS A: | रोद्राभाश चथा।
“र क्रात्फुष्विन्राखलाखमयनः कन्पलराङ्गा AW amt कर्थमपेतभीटतधमब्बौफोा इरेः पश्ठतः । अश्मातः कटुकोाक्रिभिः खमसहृराजिंक्रमं कोकंय- सरंसास्फाटपटुयुधिषठिरमधे way प्रविष्टाऽजनः ॥
भयानकाभासा यथा।
NRTA भोाढमधोरखे चमः खरूरश्रिव अस्व Twa |
afew हेमाद्धिगहाखाग्तरं निमाय बिग्यदि्विसामि का्िकः"॥ स्नोगोचविषयमेत्र fe भयं canafa: । एवमन्यच |
(९४८) भावाभास लब्नादिके तु बेश्यादि विषये श्यात् ॥ स्पष्ट | | (२४९) भावस्य श्राम्तावद् ये सन्धिमिग्र तयाः कमात् । भावस्य शान्तिद यः सन्धिः शबलता मता ॥ क्रमेण यथया, “gay afte ard oe werd at म खल तव कदाचित्काप एवंविधोऽत्) दति निगदति माये निय॑गामीखिताच्याः मयनजखममस्वं BRAM नः किंचि ” ॥ अचर HIATT TAs wa: ।
चतुचंपरिकेदः। ee
““रश्पतनप्रत्याख्यानात् WATT ATTA जिष्टतकितवा चारेत्युक्ता रषा परषोछते। ज्रजति रमणे निःखस्याखेः सनखितदस्तया नयनसलिखष्छना gfe: सखीषु frafwar” ॥ aw विषादस्यादयः। “नयनयुगासेचनकं मानसट्त्यापि दुरापं । खूपनिदं मदिराच्या मदयति qed दुनाति wa” ti wa इर्षविषादयोाः सन्धिः | ` RT काये श्रलक्छणः क श कुलं श्याऽपि Twa a दोषाणां WATS A शतमा केपेऽपि कान्तं मृखं। fa वच्छ म्धपकस्वषाः हतधियः खग्नेऽपि खा dar ` चेतः खाख्यम्पेदि कः खख युवा धन्याऽधरं धाखति' ॥ ` अच वितर्केलष्यमतिसूरणग्रङ रेन्यधृतिचिन्तानां wa खता ॥ * i दति सादित्यदपंणे रसभावादिमिरूपणा ara aire: परिच्छदः ॥ * ।। अय काव्यभेदमाइ। (२५०) क्यं ध्वनिरणीभतव्य्चच्चेति हिधा मतं । तजर । ; (२५९) बा्थातिशयिनि व्यश्च ध्वनिसतत्कान्यमु्षमं ॥ - वाश्यादथिकचमत्कारिखि agra ष्वन्यतेऽसिन्िति त्य च्चा ष्व्निगामान्तमं ATS |
९०० साङ्िन्द्पंये |
(९५२) भेदो ध्वनेरपि AIGA ङकशणाभिधामूला | अविबर्ितच्ये(न्याविबसितान्यपरवा्य्च ॥ तचाविवकितवाश्ोा नाम खला मला घ्वनिः, खषणा- मृखलारेवाज वाच्यमकिबक्ितं त्राधितखरूपं । विक्षितान्यप- रवा च्थस्वमिधा मूखः। अत्त एवा ज वां fafa) अन्बपरं anghre । we fe areish: खरूपं प्रका्रथसेव व्यञ्यायंस्य भकान्रकः। यथा अदोषो ea अभिधामृखख्छ बहविषय- तथा याजि जः । afaafenarere मेदावाड् ॥ (९४९) अधान्तरं सुमिते काच्येऽलन्तं निर सकते । शषिवसितवाच्याऽपि ष्वनिर्वि्यनछष्कति ॥ अभिवकितवाच्या भामष्वनिरथानरसङ्ुमितवाच्येऽत्यश- तिरुक्कतवाश्थच्ैति fefaw: । we खयमनुपयुञ्यमागा मुख्या थैः खविभैवरूवेऽथान्तरे परिणमति त मुख्यार्थस्य खविनरे- वरूपाथान्तर सद्धुमितलादयाम्रसद्धुमितवाच्यवं । चथा । ` ""कदलो कदली करभः करभः करिराजकरः करिराजकरः। सवमज्रितग्रेपि बिभर्ति तुखामिद मूरुयगं न EE” ॥' wa दितोयकदश्यादिग्रब्दाः पैनरुह्षभिया सामान्वकद- erfiget मुख्यायै बाधिता जाद्यादिगुशदितिषटकदखादि- पमे बाधयन्ति जाद्याद्ति्रयञ्च ay । यच पुनः खथ aaer परित्थजनलया करे परिणमति तज START - विरङ्कतव्वारव्यन्ततिर क्ततव्रा च्यव | gar । “faery द्वादभंखद्धमा म प्रकाशर" 4
चतुचपरिषटेदः। ९०१
अचान्धन्रब्दा wend वाधितेऽप्रकाशरूपमथं बाधयति ATM awe व्यजः | अन्धलाप्रकाश्रलयाः सामान्यविशेष- भवाभावाक्लाचान्तरसद्ुमितवाच्यलं ॥ यथा । “aa ufara वोष्त्या सा सुरदा wey मारि za) माखाणरैकच्छतुडक्वासिना TUT eT” * ॥ अन aa धाञ्िकत्यतेा भमणरः विधिः प्रतेऽनुपथुज्यमा- मतया भ्रमशगिकेधे casas विपरोतलशणाण्डा भ काया यच we विधिनिवेधाव॒त्पद्चमानायेव निषेधविषय VTS तद वखरः | चज पनः THT Ue विभिजिषेधयानिंषेधविधी अवगन्येते तत ष्वनिलमेव । तदुक्तं ५ “करिह धतया enfa: करित्स्पातस्छ बाधनं । पृष्व wets ्यादुत्रचाभिप्ेव तु" ॥ TUG मष्यायस्ायान्तरे सद्धुमणं प्रवेशनः न तु तिरोा- भावः अत एवाज्राजरत्छाथंलक्तणा । दितीये तु खार्चखाद्यमं faT AAT ख रव्छायोा ॥
(९५४) बिवतिताभिषेयाऽपि fez: प्रथमं मतः। अरसंलच्यक्रमे यच व्यञ्चो खच्यकमसथा ॥
विवक्षितान्यपरवाश्याऽपि ष्वगिरम॑खच्यक्रमव्यश्चः संल च्य- waayata दिविधः।
* भम ufae xfs) aa भाग्मिक विग्रः स काद मारिव- Sx, मदागदीकच्छङ्जन्नवासिना इप्रसिंरेग ॥ दति संगदो°।
YoR wtfeacta |
(२५४) TH रसभावादिरेकं TAA TTA | एकोऽपि ASAT THATS मेव WL It
खक्रखरूया रसभावादिरसंलचख्यक्रमव्यञ्यः। अब धञ्प्रती- तेष्विभावादिप्रतीतिकारणकलात् कमेाऽव्वमसर्ि किन्त उत्प- खपजश्नतव्यतिभेदवल्षाघवाल GSMA | एषु रषादिषुचएक- च्यापि भेदसख्यानम्तलात् स्का त मशक्यत्ाद HARA fara काव्यमेकभेदमेवाक्ं | auf एकस्यैव wyire एकोऽपि सम्मागदूपा भेदः परस्यरालिङ्गनाघधरपागसम्बना- दिभेदात प्रत्येकञ्च विभावादितैचिश्चात् सञ्चाठुमशक्थः का गणना wast ॥
(Ryd) शब्दा्थाभयश्यत्यव्यक्चेऽनुखानसन्निभे |
ध्वनिलंच्यक्रमव्यग्च स्विविधेः कथिता बुधैः ॥
क्रमखच्छलादेवानरणनसरूपा या BAA शब्द ्रह्षद्धव- लेन श्रथ श्चद्धवलेन Welder च चे विध्यात् संलच्छक्र- मब्यञ्यनाका tat: काव्यस्यापि चेंविध्ये। aa
(Ryo) TRAST MAIR A FEM । WAGICLTA एटयगुपादानादगलङ्ारं AGATA गदते | तच APSIMATMAAT APT यथा ॥
“ofa म एत्थ सत्थरमत्थि मणं पत्थरत्थले गामे 1
उश्नश्रपश्राषशरं पेक्छिश्र उण जद वससि ता वससु" *1
* पत्िख इति | पथिक नावाल्रोाख्ति मनाक् प्रक्र सले Ta | उब्रतपयाधर प्रेय पुन यदिवंसस्ि तदस ।॥ म्तिसंग्#टी०॥
चतु्चपरिष्छेदः।. १०४
अश्र सत्थरादिशब्द श्वा यथ्युपभेगकमोाऽसि तदास्खेति TE Baa | अणङ्ाररूपा यथा ॥ “airefwafane canfe” ॥ अचर भराकरखिकस उमानाममहादेवीवछ्लभभानुदे वमुपतेवेष्ने दितीयाथखबितमप्राकरणिकस्य पाव्बतोवल्लभस् वशंगम- ae मा प्रसाङ्खेदितोश्वरभानुदेवयेरूपमामोपमेवभावः क- ख्यते। तद उमावल्लभ उमावष्लभ श्वेत्युपमाखङ्रो AP: | चथा AT Cafaa: समितः प्रात्रैरत्करपे दंष॑दः WAT । अहितः fea: खाधूयथाभिरसतामसि ” ॥ watfan ग्त्यादावपिद्रब्याभावादिरोाघाभाणे agg: । व्यञ्च खाखङ्ाग्यं लेऽपि ब्राह्मणश्रमणन्यायाद खङ्गा रत्वमु प च्यते ॥ (२५८) वस्तु वालङ्कुतिव्वापि (A सम्भवी खतः | कवेः DISTANT वा APTS चेति षर् ॥ वर्भिसेर्यज्यमानस्तु वस्वलद्धार रूपकः | SUMATRA ST याति दाद शमेदतां ॥ wa: सम्भवो Sfearefecfa समाव्यमानः । eT fag न लेाचिल्येन। wa RAG BUT II “gfe रे प्रतिवेशिनि eufieraage cafe sraere जिथो: feat a facet: कोपीरपः पाखति। एकाकिन्यपि यामि सल्वरमितः खेातस्तमालाङ्ुलं मोरनाश्शनुमासिखन्तु जर टन्छेदानसग्रन्बयः"" it
९०४ feudal |
अनेन wa: wafan agarae vanfanfearat भावि- परपरुषापमा गजनखसतादिगेापनरूपं ATA A “fefe मन्दायते तेजा <fewat रवेरपि । तस्यामेव TAT: Way: प्रतापं न ager” 11 अनेन सखतः सम्भविना वद्मा रवितेजशे रघृप्रतापोाऽधिक इतिं खखतिरेकाखद्् रा Baya ॥ ““ज्रापतन्तममुं दूरादूरौरतपराक्रमः। बखाऽवलाकयामास मातङ्गमिव watt” i अचापमाखङाररूपे सखतः सम्भविना व्यश्जकार्यैन बलदेवः खणेगेव वेणदारिणः we करिद्तीति ag aera “"गाढकाग्द्शमच्तव्ययासङटादरिबधूुजनख यः । च्ऋष्टविद्रुमदलान्ममाचयल्िदज्रन वधि रुषा निजाधरं अज खतः सम्भविना विराधाखङ्ारेणाधरोा face: waar ग्यापादिताञचेति समृचयालङ्ारो Aw: tt “Gay सुरहिमासा क आपद जश्रद्जमखसश्सदे । अदि श्रसहश्रारमुे शश्र पल्मवप्तशे WIPE we” *।। अज वसन्तः अरकारः कामा WN युवतयो ay पुष्पा wu दति कवि्रढेक्तिषिद्धं वशु प्रकाश्ोभवन्मरनविज्म्भणर्ूपं वस्तु wae
* सव्ञेड् इति। सव्नयति सुरभिमासो a araafa यवतिजन- लच्छयस्हान | अभिनवसषशन्रारमणखाग ATTA ITAA ATFSAt शरान y fa We 4 Ste
चतुधपरिरेदः। १६०५
` 'न्श्ज्रनीषु विमलभागेाः करजाखेन प्रकाशितं वोर् । धवखयति भृवनमण्डलमखिलं तव कोल्तिसन्ततिः सततं"॥ wa कवित्री्टङरिसिद्धेन स्तना कोत्तिंसन्ततेदखन्द्रकरजा- खादधिककाखप्रकाञ्कत्ेन व्यतिरेकालङ्ारेा ay: tt “द ज्राननगकिरोटेग्यस्तत्लणं राचचसभचियः। मणिव्याजेन प्य साः एचिव्या मञ्रविन्द्वः'* ॥। अज कविप्राहाक्िशिङ्धेनापडत्यलङ्ा रोण भविव्यद्राक्सश्री- faarwed वस्तु व्यञ्यते | “afaa गवमलिकासमुदये इसे सितास्मारं हारः कण्टतटे पयोाधरयगे ओ खष्डलेपा aa: | एकेाऽपि जिकलिङ्गग्मितिखक वत्कोन्तिरागिर्चया भागामष्डनतां पुरन्द्रपुरोवा मभुषां विग्रह” ti Wa कविप्रटाक्रिसिद्धन सूपकाखङ्ारेणख “"डमिशाऽपिं खर्ष्यागामपकारः करोाषोति'" विभावनालङ्कारो सज्यते ॥ “जिखरिणिक म माम कियच्चिरं किमभिधानमसाक्करो लपः। safe येन तवाधरपाटलं दश्रति विम्बफलं प्टुकन्रा वकः" ॥ अजानेम कविनिबद्धस्य कस्वचित् कामिनः प्रोराकिसिद्धेनं TIA तवाधरः पुण्ातिश्रयखन्य इति वस्त॒ प्रतोयते | “सुभगे कारटिखद्यलमपेश्य मद नाद्रभेः | | aqme पञ्चता waa पञ्चतासीदियागिनां"॥। ay कविनिबद्धवक्रप्रोटोक्रिसिद्धेन कामश्नराणां arfz- wgantar fafaafaarfiacea zeqat अरण पञ्चता
। +
१०्द सांरिर्वदर्पे।
अरान् विमुच्य वियोगिनः भरितेव्यतरे्ाखद्ारो व्वज्धते i | “afearage efes भाति ज॒च्जव्मधत्रतः | Rae VEaWS अद्ध माप्र यन्निव” ॥
अच कविमिबद्धवक्प्रेटोक्तििद्धेन उक्मेसाखद्कारेर कामे- QAM: काखः ATTA HG “मानिनि मा न मुञ्चसीति" ayy स्पञ्यते ।। ` “"महिलाशरस्सभरिए तुर fers Gee at WATT |
अरनुदिणमणन्नम्मा रङ्ग wr fo तभु Ue” *॥
““अचामाश्रम्तीति'' कविनिबदुवकपराडाश्िसिद्धेन काव्य- fagragite तमेास्लमूकरणेऽपि तव wee न वर्त इतिं विषेषो ्यलङ्ारे व्यज्यते । न खलं कवे: कविनिबद्धस्येव रागा- द्विषता । अतः कविनिबद्धबक्रप्रीडोकिः ककिरिराक्तेरधिकं शददयलमत्कारिशोति एयकप्रतिपादिता। wy च अरङ्कति- वश्चनमखखले रूपशाप्रचणव्यतिरेख्नादिमाज्रस्य प्राधान्यं TE दयसवेद्यं न तु रूप्यादीनामित्यलङतेरेव awe ॥
(९५८) एकः शन्दाथेशत्तवुतये SHIM BH] एकाध्वनेभंदः। चथा ।
"'हिममुक्रचग्द्ररचिरः सपद्मकेा मदयन् दिजान् जमितमोनकेतनः + * afwrava इति। महिलासहखभरिते वव wea qua
Samat) ्नुदिनमनन्यमना ay तनृकमपि तनृकलोक्ति॥ इनि Ge pete 4
WAUULTT | ६०७
अभवत्मसारितखरो महाल्छवः प्रभदाजनद स चिराय area” i अव माधवः BAT माधवे TIA CATTATHHTT VAP: tt एवञ्च WNIT व्यञ्जकानां काव्यानां wz: | . (ede) तद छ्ादशधा घ्वनिः | ्रविवक्ितवाच्याऽथान्तरसङ्कमितवावच्योाऽत्यन्ततिरखञतवाच्य- @fa दिविधः | विवक्ितान्यपरवाच्यस्त॒ अ्रसंलच्यक्रमव्यङ्ाते- Wa: | संलच्क्रमव्य्भवाच्यत्ेन च शब्दार्थौभयशक्तिमूलतया पञ्चदशेति अरष्टादशभदोा घ्वनिः | एषुच।
(REQ) वाक्ये WUTC पद वाक्ययोः ॥ लच अथान्तरसद्धमितवाश्या ध्वनिः पडद्गते यथा ॥ “Way: ख शव ACE waa wea मयने च । यवजभमाहनविद्या भवितेयं qe ware सुभ॑खो" अब दितोयनयनश्ब्दा भाग्यवश्लादिगणविशिष्टनयनपरः। वाक्यगते यथा ॥ Carafe षि विदुषां समृदायेऽच तिष्ठति । wianat मतिमादाय खितिमजच विधेहि aa” ॥ अच प्रतिपाद्स्यसष्छलोगत्वादेव खमे प्रतिपा चले “त्वामिति” चनम्वंचगमन्यव्याटन्ति विभ्रष्टं वदथ ललयति । एवं वकोत्य- नेमेव alt way ““श्रक्मोतिः' पमन्वैचनमन्यव्याट्िविनिष्टं aca लयति तथा “विदुषां समुदाय" इग्थादिवचनेमेव
९०८ सदहित्वदचंदये।
am: प्रतिपादने सिद्धे पनः “वश्मोतिः वचनं “safemfa” दति वशनविरेषरूपमथं ललयति । एतागि च खकितानि wifawa equim) एतेन मम दमं तवात्यन्तं fea तद. वण्ठमेतत् क न्तव्यमित्यभिप्रायः | तदेवमयं वाक्षगताऽथाक- veagfararer निः । अत्यन्ततिरश्कतवाच्य; द्गते यथा ॥ “faararer varie” 1 वाक्यगता aur i ‘quad बड़ तजेत्यादि'' अन्येषां वाक्य गतत उदा इतं । पद्- waa यथा |
““लावण्यं तदसा कान्तिखद्रपं ख Tea: |
तदा सुधास्पदमभूदधना तु MCT AWK
अच लावष्यादीनां तादु गनमुभवेकमेचरताय्यश्चकानां त-
दादिशब्दानामेव प्राधान्यं । wear तदुपकारित्वमेषेनि तच्मूल एव MISA: 1 ATM ध्वनि रता |
^“एकावचवसंखेन भूषणेनेव कामिनी |
yaaa gaan भाति भारती।। `
ud भावारिख्वपु्धं। |
““मक्तिमक्रिषदेकाकसमारे ब्रनतत्परः ।
wea नानन्द्निखखन्द विदधाति षरागमःः॥
अच सदागमनम्दः सज्िरहितमृषनाय्रकं प्रति षच्छारलार-
मभिधाय “सतः पुरूषद्यागमः ” इति ag व्यगक्रि ॥ गन् “सदागमः सदागम दूवेति' न कथमृपम्राध्वनिः । बदाम- मदब्द्ाययोार्पमानेपमेयभावाविवकषणार् र WASNT पनार्थमेत्र
चतुचपरिष्ेदः। १०९
fe द्र्थपदप्रतिपादनं प्रकरणादिपग्यालाचमेन च सच्छा WANT TST खम्बन्धलात् |
““शअरनन्यसाधारणधीष्टंताखिखवसुन्धरः |
राअते काऽपि जगति ख राजा पर्वोात्तमः'” # अज Tease: परुषाम द्वेत्धुपमाध्वनिः । अनयाः अब्दअक्तिमूखे संल च्क्रमभेरो ॥
“ard खानमुपाखितं awasary बमाेपितं याताऽस्ताचलमेखिमम्बरमणिर्विश्रभम चागतिः। खगे तव सोक्खुमायं मतिभिः क्तान्ाऽसि येनाधुना मेडन ममीखनव्यतिकर waa anfag” ॥
wa खतःसर््भविना वद्मा रतपरपुरुषपरिसवा खाता बीति we व्यव्यते। तेष्ाधना क्राकाऽसि न त Wt कदा- किदपि ततरवंविधः wat Te: इति बेाघधयतेाऽधुगा पद सखेवेत- दपदाथात्कर्षारधृना पद सेव पदान्तरापेशया वेजिच्ं ।
“तर प्रात्िमडहादुः SARA ATT ATT । तशिन्ताविपखाह्ार लोख्पुद्छचया तथा ॥ चिम्नयी जगन्पूतिं परं ब्रहमखरूपिणं | निरूच्छाखतया मुक्तिं गताऽन्या गापकन्सका” ॥
अजाेषचयपदप्रभावादनेकजनममदस्ठभेग्यदुष्क्त सुङूतफ- खराञ्िताद्ाक्वाध्यवसिततया भगवदिर ददुःखचिन्तषह्धादरयोाः प्र्याजनमित्यतिश्रमोक्रिडयप्रतोतिरजेषखयपदद्वश्चोव्या। अत्र च व्यच्चकख्छ प्राटोाक्िमनरेखापि सम्मषात्छतः Tarfaar ii
११९० eifeacia |
““पश्लनधघलङ्खपथनां त्हानजलवाडहिनों ।
देव चिपथगात्मामं गापवत्धुयमङ्खनि" ॥ इदं मम । अच “.पष्यन्तीति'' कविप्रढाक्रिखिद्धेन arafe- ज्गाखङ्ारेक न कऽप्यन्ये दरातारसतवसदुशा दति व्यतिरेकाल- | WISTS: । ए वभन्येव्वण्गक्रिमृखषंल च्चक्षमभे- रेषराहाय्धे। तदेवं ध्वनेः पुन्वाक्व्व्टादब्सु भेदेषु मध्ये weg: अन्त्ये QP AMAT AAT: | अन्ये पमः THEW वाक्ये
पदे चेति wafatafefa पञ्चजिरद्धदाः॥
(pee) प्रबन्धेऽपि मते धरिरर्थशश्लद्धे ध्वनिः!
HAA महावाक्यं । WTC TAT TMNT TSUN: । चथा महाभारते WaTArasarS It | ae खित्वा श्मश्चानेऽस्िन् एप्रगामायसङ्कुख | कङ्ालबङ्ले चारे सब्यप्राणिभयङरे ॥ न चेह जीवितः कञ्चित् कालधक्मोमृपागतः 1 प्रिया वा यदिवा te: प्राणिनां aftr” ui इति दिवसे शक्रस awe wurst तं बाखमृपाद्ाय तिष्ठतां दिवसे तं परित्यज्य गमनमिष्टं ॥ ““श्रादिव्याऽयं सिते मढाः सेशं कुरुत षाम्पतं । wefan मुह्त्ताऽयं जोवेदपि कदाचन ॥ अमुं कनकवखंभं वालमप्राप्तयेावमं। सभ्रवाक्यात् कथं बालाख्यजष्वमविश्द्धिताः" +
चतुर्चपरिष्ेदः। Cre
दरति fafa wave गामायोारिंवसे परिल्यागाऽनभिलपित दति वाक्यसमृदेम Waa) अच खतः सम्भवी VaR: | एव- मन्येष्येकादशमेदेषुदाहाये ॥ एवं वाच्यार्थव्यञ्चकले उदा इतं | wwe यथा । “"मिःजेषच्युतचन्द बमित्यादि” । व्यञ्यार्थस्य uur “oy faweare” | अनयोः खतःसम्भविने लच्यव्य- WUT MART | एवमन्येववेकादग्मेदेषुदारायै ॥ (९९२३) TET TTA ASAT: | SAHA | ध्वनिख्तच पदां शकः ॥ प्रहतिब्रव्ययोापसगेजिपातादिमेदादमेकविधः | चथा | “चलापाङ्गां दृष्टि स्युश्रखि वज वेपथमतों रषष्याख्यायोव खनसि aq कलशाग्तिक चरः | at व्याधुन्वत्याः पिवसि रतिखब्वेखमधरं वयं तत्वान्वेषाकधृकर CATS खख रतोः ॥ wa “इता इति न ores प्राप्तवन्त दूति इम् प्रतेः । "मुर ङ्कुखिसंटताधरोषं प्रतिषेधाच्रविक्कवाभिरामं | मखमंसविवभ्ििंपच्छला च्याः कथमणन्नमितं न Ufa wa “a” दति निपातस्छागुतापखश्चकलं | 'न्यज्षारो इय- मेव मे acca carer’) “aca” इति बङ्वचनस्य ““ता- qa” इत्येकवचनस्य “saan” सम्बनाखः “freatta’ “जीव- तोति” ख तिङः “str” इत्यव्ययस्य ““यामरिकतिःः करूपत- fare ““ विखुष्डनेति” gona “wifi” मडवचनख व्यश्जकलत्वं |
११ साहिनदपये।
““श्रहारे विरतिः घमस्तविषयथामे गिटच्िः चरा मासाय मयनं तरेतरपर य्ेकलानं AA: | भागञ्चेदमिदञ्च wary यदिश्माभातिते नद्रुयाः सखि यागिनी किमसिभाः fa at वियोगिन्यसि? श्रतु “arert इति" विषयसप्तम्याः.“समस्तेति"” “atta” स विश्रेषणदथस्य “art सेदमिति'” प्रत्यशपरामर्भिंनः स्वै ara: ““च्राभावीतिः' उपल मेख “'सखोतिः' प्रण्यस्मारण्स्य" “fa ar” दति मापडहासेोप््रासस्य “faa” इत्यु्तर पचदाच्े- खचकस्य वाशब्दस्य “शसीति ciara तकलदिनेषव्यश्- कत्वं सद यसमंवेद्यं | वषर चमयार्दारिग्मत | प्रबन्धे मडा- भारते WIA रामायणे करणः माखतीमाधवरन्ावस्ारो WATT: | एव मन्य ॥ (२९४) तदेवमेकपच्चाशदरेदासस्य AAT | सङ्करेण चिष्धपेण संखश्या VSIA | बेदखा्रिशराः We CGA AAT: |
VE: Weaetargran याजनेव्य्थः i feqr ठदा- डयते, श्रव्युखतस्तमयगा तरलायताक्षी दवारि खिता तदुपयागमषाक्छवाय। सा पुखक्ुम्भरनवनोरज्तारण्क् सम्ारमङ्गखल मयन्न रुतं विध त्ते" ॥
अतुचेपरिकेदः rte
wa “सनावेव qgalr इष्टय टव मवनीोरजखअ chy” खूपकभ्वनिर सष्यन्दारोकाञ्चयानुप्रवेधः WHT: । ` Speen मद मूच्छदलिष्वनोनि धूताध्वमीनशदयानि मधेरिनानि। निख्न्तचेग्रवदनावदनारविन्द- सारभ्यमे इद सन््बसमीरणानि", ॥ wa निखकत्यादि ख चणा मूलष्वेनोनां सुषिः ॥ we गणो- WAAR |
(९९५) BUCY गुणीमूतव्यश्चं वाच्यादनुत्तमे AG ॥ अपरं काव्यं । wea न्युनतया साम्येन च सम्भवति। | (२९६) Tl स्यादितराङ्क काक्षा शिप्रच् वाच्यसिद्धाङ्ग । सन्दिग्धप्राधान्यं तुर्यप्राधान्यमस्णुर मगूढ ॥ व्यञ्चमसन्दरमेवं भेदास्तस्यादिता BT | RATS रसारेरङ्गः Tarfeay aa | “we ख रमने्कर्षी पीगम्तनविमद्नः। माभ्युरजघनस्यर्यो नीवो विलं सनः करः” ॥ ‘WT WHT: करुखशस्याङ्। | ariraat प्रणविनीमर्नुनेतुकाम- ख्वत्तेन्यसागररवेाद्रतकषंतापः। We Ur ay a भवता रिपुराजधानो- marzenfay तिष्ठति कामिल कः” ॥
Q
१९४ साहिव्दपंडे |
अरजद्सुक्वचाससन्धिसंख्ततस् कर्शस्य राजविषयरतावङ्ग- भावः। “mama भामं क्ंकम्टगटष्लाजितधिचा वसे aewifa प्रतिपदमदश्र प्रखपितें। wat खङ्काभर््ग्ेदनपरिपारीषु wear aad Tras yweaga न लधिगताः॥ अब रामल Wawa TA SA शष्दश्क्रेरंव रामत्वमवमम्बते। वनेन तु साद्श्यरेतुकतादाव्यारोपणमाविष्कुम्येता ARI नमपातं । तेन are सादृश्यं वाक्याथान्वयापपादकतया syat गोत । काक्ता fed यथा, "धामि Sivawd FAT A कोपाद् aware रूधिरं म पिबाम्युररूः | म॑शु्यामि गद्या न सुयोाधनेङू सन्धिं करोतु भवतां नुतिः पणेन ॥ अच "मध्रान्यवेत्यादि'"व्यश्चं avers निषेधस्य ae भावेनेव खिते। "्टोपयन् रादसीर ममेव वलति सम्बेतः | प्रतापस्तव राजेन्द्र वेरिवंशदवानखः"* ॥ श्रचानयस्छ वेणलारोापणदर्ूपे Ay: | WATTS द्वामल- त्यारोपसिद्यङ्ग । “wre किञ्चित् परिटन्तेव्यादो"” विले चन- व्यापार चुम्बमाभिलाषयाः प्राधान्ये सन्देदः ॥ “नब्राहयणातिक्रमत्यागा भवतामेव तये | आमद्म्धरख at मिचमन्यथा eared”
अतुचेपरिष्ेदः। १९५
Wa परष्ररामारलःकुखचयं करिखतोति agearee ख समं प्राधान्यं | । "अन्धे सर्ववस् हरणं faut प्राणनिग्रशः | अन्वापदोगनुपतै म afart च विग्रहः" ॥ WITTEN war दागसामादिमनरेण मान्यः प्रज मापायः ञ्जं यत्पक्लानामपि इटित्यस्फुटं । । ‘ety खाकगरणा सतां घञ्मापदर्भिंमा। अरं Haat खेरमुक्ेन किमतः We” ॥ wa wheat ब्राक्यमुनेसिर्यक् याषिति बलात्कारोाप- भागः स्फुटतया वाच्यायमान CAT | “"वाणोरङ्ङङगुङोशसडउणिकालारलं सुणन्तीए । चरकम्मवावडाए वह्कए auf रङ्गा", * ॥ अच TUTE: कथिलताणं प्रविष्ट दति व्यात् “सोद waytta” इति area समत्कारः सददयसंवे दत्य सुन्दरे | किञ्च या दीपकतख्ययोगितादिषु उपमाद्यलङ्कारो ag: स मुशोभूतव्यश् एव । काव्यस्य दीपकादिमखेगव चमत्कारवि- utfaara | तदुक्रं wafer । | | ““अखद्ाराग्नरस्यापि प्रतीता यच भाषते। AICS न काव्यख नासा मामी ष्वने्मतः''॥
* arate xf) वासीरकुघ्चोडीनण्कुनकालाइलं wap: | ग्टइकम्भ्व्याषएटताया वध्वः सीदन्ति खङ्गानि ado ॥ कुडङ्ा शवाण्रङइमिति चणोदासः॥ टी.
wre afeaxcta +
Wey श्ब्दाक्रादिमा गापनेशतचलारत्स्व विपर्यासः ) यथा। “rar केन्रवमापरागडइतया किञ्चिन इष्टं मया तेना wfenfa ara ofaat किं नाम नाखम्बमे। wae विषयेषु faqarat षम्वावलामां गति- Urea गदितः wawaaargre इरिर्वसि र" ॥ अज गापरागादिश्नब्डानां गापे राम canara ‘qanfafa” पदेन स्फुटतया वभाषः | सखेश्रमितिपद खख प- रिव्याभे ्वनिरेव। fag यज वखखलङद्ाररसादिरूपव्यज्ानां THAT ASAT: तच WUT एव काव्यव्यवहारः + TEM तेनेव | | । “श्रकारोऽयं गण्णोभूतव्य wots ध्वनिरूपतां । we रसादितात्पथंपग्याखा चनया पुनरिति" tt www “aaraerat प्रमद्ाजगामामश्रंखिहः जणमणोमयूवेः । ` सन्ध्याभरमं प्राप्रुवतामकाण्डेऽपयनङ्गने पथ्यविधिं व्यधत्त” ॥ इत्यादा रसादीनां नगरीदृन्तादिवस्हमातेऽङ्कलं तच तेषा- मतान्पयं विषयलेऽपि ata गणोभूतेः कायव्यवारः । acm मस्ममत्षगोजकपिपण्डितमख्य्नो चण्डिदासपादेः । ““काव्याथेखा- श्वण्डलद्धि वेद्यस्य तक्मयोभावेनाखाददन्नायां गृणप्रधानभावाव- भाखसतावन्नानुभूयते BMA तु भ्रकरणादिपय्थालोचनया MATA न काव्यव्यपदेशं APM TPA Aas त्वादिति" कचित् चित्राख्यं ठतीयं काव्यभेदमिच्छन्ति तदाः,
अतुचपरिषष्ेदः। १९१
““ज्ष्ट चिं वा च्यचिचमव्यञ्जं त्वर wa” | tfa aa यदि fe अ्रव्यञ्मलेन व्यञ्ाभावस्तदा तस्य काव्यलमपि मास्तीति प्रागेवोक्तं । रैषट्मञ्वभिति चेत् । किं नाम Cage | STEWS ्रनाखाद्यश्थञ्छलं वा। श्रा भ्रारीनभेदयारभ्तःपातः। दितीये लकाव्यलवं। यदि चाखाद्लं तरा शुद्र वमेव। चुद्रतायामनाखाद्यलात्। Tew ष्वनिषृता। ` “श्रधानगृणमावाभ्यां व्यञ्ज सेवे व्यवसिते | उभे are तताऽन्वद्य्तचिचमभिधीयत इतिः" ॥ दति शादित्यदपंणे ष्वनिगणोग्डतव्यश्ास्यकाव्यमेदनिर्- पा गाम चतुथः परिच्छेदः॥ * ।।
=O अथय कयमभिनवा aga नाम ठत्तिरिव्युष्यते |
(२६७) इत्तीनां विग्रान्तेरभिधातात्पग्थलक्तणाख्यानां । ` अङ्गोकाय्या त्या Slay रसादीनां ॥
अभिधायाः सङ्तितार्थमाचवाधमविरताया न वस्छलङ्ा- रसादि व्यमाधने gad न च agfaat रसादिः। नड विभावाद्यभिधानमेव तदभिधानं तसय तदकद्प्यानद्धीका- रात् ॥ अयज्र चं खन्ब्देनाभिधानं तज प्रत्यत दोष एवेति TTA: | कचि “"पटृङ्गगमररसाऽयंः' दत्यारो खश्ब्दाभिभाने $पि न तत्मतोतिः। तख खप्रकाक्षागन्द रूपलात् । अभिहिता- ग्बयवादिभिरङ्गीषता तात्पग्याख्या Saree संस गेमात्रे परि-
११८ afeacta |
शोषा न aygerfun i aw afecrs: । “arafaerfra Srecreatisfaurarare:” इति ॥ awe ष्यभिकेनाक्रं | ‹नतात्पग्याव्यतिरेकाख व्यश्चकत्वस्य न ध्वनिः | यावत्कार्यप्रसारिलात् लात्पे न ठतुलाटतमिति"" | तथोरूपरि wezafgadet विरम्य व्यपाराभाववादिभि- ta पातनोयोा दण्डः । एवञ्च किमिति लचणाण्टपाखा | दोर्घदीधंतराभिधाव्यापारेशापि तदथबाधमिद्धेः ॥ किमिति SCOTS पजस्ते जातः कन्सा ते afters’ अपि इषं भोकारीनामपि न argqe यत्पुगरक्रं ““पारुषेयमपारुषेयञ्च वाकथं स्वमेव SAIL अरतत्परत्वेऽनुपादेयलादुग्म्तवाक्धवत् ततश काव्यश्नब्दामां निरतिश्रयसुखासखादव्यतिरेकणख प्रति पाद्यप्रतिपादक्याः प्रटच्वापयिकम्रयोजनागतरानुपलभेर्निर- तिश्नयसुखाखाद एव काय्येवेनावधार्व्यते यत्परः शब्दः स अष्टाथं दति न्यायादिति” । aa प्रष्टव्यं । किमिदं तत्परत्वं माम। तद यत्वं वा AMAT तद्धाघकलवं वा । wre न विवादः ग्यश्त्ेऽपि तदथेतानपायात् । faite तु कयं तात्पग्थाख्या ofa: अभिहितान्षयवादिभिरङ्गरता वा तदन्या ar) श्राद्य दकमेवेान्लरं । दितीये त॒ araara विषादः | amas तुरीयड्ृत्तिसिद्धेः uray यगपदव argue विभावादि- Gate रखादरेख प्रकाशनमिति चेन्न । तयोांतुफलभावा- Flare यदाह मुनिः। “विभावानभावव्यभिचारिमया- गाद्भसनिष्यश्तिरिति"। सहभावे च कुतः सव्येतरदिषाण्यो-
weaafcee: | ११९
fra कायकारणभावः । Orelradfagaiara ॥ “गङ्गायां धाव carer’ तराद्ययंमाचवेाधनवरिरताया लकणायाय ga: ज्ोतत्वपावनतवादिव्यञ्बाधकता। तेन तुरोया टन्ि- खपास्येवेति निविवादमेतत् ॥ fare
(२९८) बेद्रखरूपसद्यानिमिकारथप्रतीतिकालानां । शआश्रयविषयादौनां भेदाद्विन्नाऽभिषोयते sep i
वाच्यार्थग्यश्ार्थयारिं पदतदर्थमाजश्चाननिपुरदैयाकरणे- रपि सडदयेरेव च qayaar बेद्धभेदः ॥ “भम afew tara”? afeare विधिरूपे fagweqaar । कचित् “fa:- जरेषच्यतचन्दगमित्याशा". faved विधिरूपतया स खरूप- भेदः । “"मताऽस्मक CIS” च वाच्थाऽथं एक एव प्रती- यते । IVS तदेद्वादिभेदात्। कचित् “काकमभिसरेति। "गावा faquratfafa”’ भायकस्यायमागमनावखर दति सन्तापेऽधना माखोत्यादिरूपेणानेक दति ETAT: ॥ वा- SY: जब्दाच्ारणमाचेण वेद्यः एष तु तथयाविधप्रतिभानै- मद्यादि गेति निमिन्तमेदः । प्रतोतिमाजखमत्कारकरणाख HORT: | कवलङूपतया चमत्कारितया च प्रतीतिभेदः। पम्ब॑पद्याद्भावेन च कालमेदः | भब्दाञ्रयलेन शब्दतरेकदे्- तद थंव्ंसहःरनाभ्रयतेन चाञ्यभेदः ॥
“MOGI ETT रोमा Tee Hay wars अहरं |
१९० afeaxta 1
खभमरपंडश्मग््वाद्णि बारिश्रवामे सदस्मएम्ति” * i इति सखोतत्काम विषयन्नेन विषयभेदः नस्माल्लाभिधेय एव aq: तचा।
(Ree) MUTA TARTS AT ST लक्षणाभिधे |
किश्च मुख्याथवाधस्य विरदादपि लक्षणा ॥
न बोधिकेति wa: न हि कोऽपि रसनात्मकव्यापारा- fear रखादिपदप्रतिपाप्ः पदार्थः प्रमाणधिद्धाऽस्ति यमिमे खललणाभिघे वेाधयेतां । किञ्च aa “agrat चाष इत्धा- दावपास्वब्दाथानां बुग्धषल्ेवाग्वयोाऽगृपपत्वा बाध्यते waa हि लकचणायाः Haw) VEN न्यायकुसुमाञ्जलावद् यनाचार्थः॥
“ज्रुताग्वयादमाकाङ्कुः न वाक्यं इन्यदिच्छति। परा्थाग्बयवे धया सदा चितेन सङ्गतिः” ॥
म पमः “शुन्यं वाखण्ट हमित्यार"” मुख्खाथबाधः ॥ चदि च “गङ्गायां घाव Tae” प्रयोजनं we ara ATA aera बाधितत्वं च arm तस्यापि ख खच्यतया प्रयोज- नानरं तस्यापि प्रयोजनाम्तरमित्यनवस्यापातः । भ चापि प्रयेजमवििष्ट एव तीरे weur । विषयप्रयाजनयो्॑गप्रती- त्यनभ्युपगमात् । नोलादिसंवेदनानन्तरमेव fe ज्ञातताया अनुव्यवसायस्य वा सम्भवः |
* aqadfa) कस्यन बाभमबति रोषः पश्यतः भरियायाः सत्रब- मधर | सम्नमरपद्माभ्रायिखि afcaaa सश्खेदार्नों॥ डति Gog उपनायकदष्टाधरां wat तजयन्तं कान्तं प्रतारयन््याः सन्या sfafca axfa eter
पश्चमपरिषेदः। १९१
(२७०) नानुमानं * रसाटौनां Sarat बेोधिनक्षमं | अआभासत्वेन Tat सतिन च रसादि षीः ॥ व्यक्रिविवेककारेणख + fe “arfa विभावादिभ्ये रसादोनां प्रतीतिः सानुमान एवान्तभवितु मरति । विभावागभावव्यभि- चारिप्रतीतिरिं रसादि प्रतीतेः साधनममिव्यते। a fe रत्यादीनां भावानां कारणकाग्यसहकारिश्तास्ताननमापयग्त एव रसा- दोज्िष्यादयन्ति। तच वहिः प्रतीयमाना श्राखादपदवीक्गताः सन्ता रसा GIR दद्यवश्वभावी ANA AMA: RAWATI- भावितयासा न waa यताऽयमद्यायभिव्यक्तिक्रम इति” यदुक्तं तज प्रष्टव्यं । किं शब्टाभिन यसमपिंतविभावादिप्रच्यधाभ्- मितरामादिगतरागारिश्चानमेव रसवलेनाभिमतं भवतः तद्धा- वनया भावकेभाव्यमामः खप्रकाशानन्दा वा? श्राद्धेन विवादः fan रामादिगतरागादि ज्ञानं रससञ्क्या नेाच्यतेऽस्माभि- fraa fate: | दितीयस्ह व्या्तियषटणाभावाद्धेताराभासतया Sfrg एव । wera तेनेव । “यच यजेवंविधानां विभावान्भाव- साच्िकवश्चारिशाममिधानमभिनयोा वा तत्र तच इट्ङ्कारादि- रखाविभाव इति" gaya aria: पकधर्ता च । तथा ।
* नाद्ये -स्सत्वेनाइ व्थं्ञानविषये at ma qua खव प्रथनं विभावादिभीस्द्याद्यममानं ततस्लदनमानाम्भोचधिगवया सा- माजिक्रानां वासनारूपप्रद्ासश्या arama रामादिर्ना ऽको ta xaraypaanaafaat खद्धिविवेककारादीगां मतं दूषयति । नानुमानमिति + टी०॥
† ame दूषयितुं परिष्करोति | यक्िविवेककारेद Wife | टी°।
RRR alfeaxda |
"द्याऽचान्रामिव्यक्रा वः सामयोष्टा निबन्धनं । वैवागुमितिपरे ना गमकलेन cafe” ॥
trata at न fang न दोवंविधा प्रतीतिराखाद्यलेना- खाकमभिमता किन् खप्रकादमाचविन्रान्तः साद्रागन्दनि- भरः । तेना सिवाधयिविताद्यादयाकरस्य साधनाद्धेता- राभाषता। यख "'भमघस्विश्र दत्यारो प्रतीयमानं वस्तु |
"“'जखकलितरलकरतखमक्रः पनः पिहितराधिकावदनः |
अमदवतु काकयुनेाविचरनशङ्गटनकातुकी BU.” ॥
TAT च रूपकाखङ्धारादयोऽमुमेथा एव । तथा fe अगनमानं ATH पसप्वसप खखत्वविपचव्याट ललविभिषटालिङ्गा- fefeat ज्ञानं i avg वाश्थादसम्बन्धाऽयंख्तावन्ञ प्रतीवते अन्यथातिप्रशङ्गः स्यादिति बेाष्वमेाधकयारयेयाः कञ्चि्छम्बन्धा s@a arg बाधकोऽया fay बाध्य लिङो बाधकस्य चा- ue qwaw faagaa सपशसत्वविपरूग्याटृष्सत्वे अरनिबद्धेऽपि सामथ्यादनुमेये। AWTS चदाच्यासालिङ्गरूपाचिङ्गिना a- च्ना्यस्छावगमसदनुमान एव पर्वस्वतीति"” 1 तन्न। तथा We ‘aa ufara carer’ Te अनित्या विहितं aad भादाव- OAT सिंहापलबभेरभ्रमणमनुमापयतीति यदक्नव्यं तच नैका- न्तिके हेतुः । भरोरपि गुरोः प्रभावो निरे प्रेन प्रियागुरागेख ख गमनस्य खम्भवात्। CAST वचनं प्रामाणिकं न वेति बन्दि ग्धासिद्धेख । “जखके लीत्यचः"य आत्मदब्रंनारर्नाग्यां चक्रवा- कषिषटनखहृटनकारो ख wx एवेति wafafataafafa न
पश्चमपरिकेदः। ARR
are । उच्ासकादावनेकान्िकलात्। एवं विधोाऽथं एवंविधाथै- धक एवंविधा्थंलाथभेवं तन्नेवमित्थमुमागेऽपि आभाखस- मागयागचेमेा Wa: | एवंविधार्थत्ादिति हेतुना wafaur- निष्टाथैखाधनस्वा एपपन्तेः। तथा यत् “gfe रे प्रतिवेभिनि शणमिरहाण्यख्मदित्यादेा” नलग्नन्धीनां तगूलिखमं एकाकितया च Stara तखाः परकाम॒कोापमोागस् fafyar लिङ्ग fared तथ तजैवाभिदहितेन खकाम्तेरेनापि सम्भवतोति अनैकान्तिक Ya: । खश्च ^ निःजेषच्यतचन्दममित्यारे ” दूत्यास्तत्कामृकापमेगोऽनुमोयते तक्किं प्रतिपाथ्या दूत्या तत्कालसन्निडितेग्बाग्येः तत्काव्या्थभावनया वा खददयेः। sruare विवादः । तीये तु तथाविधाभिप्राथविरइस्थसे व्यभिचारः ॥ नभ् वक्काञ्चवस्वाखदटतलेन विषया हेतुरिति न वाश्थं । एवंविधव्या्यगुसन्धानस्या भावात् । किश्चेवेविधानां का- arat कविप्रतिभामाचजग्मनां प्रामाष्यामावश्लकल्वेन शन्दि- ग्धासिद्धलं रताः । व्यक्गिवादिना चाधमपदसहायानामेवेरषां पदार्थानां eR तेन च तत्का्स्याधमलं प्रामाणिकं न वेत्यपि कथमम्मानं | एतेना यापन्तिवे्त्मपि व्य ज्ञागाम- पाख्तं । श्रथापन्तेरपि पुव्वेसिद्धव्यातिच्छायामुपजीगयेव Wea: | यथा।
“ar जीवति स कुजाप्यवतिष्ठते जीवति चाच गाष्यामविद्य- मागदेज इत्यादि” 1
किञ्च वस्तक्रयारा त््लनोताखनेन दश्मद्लादिवत्रचन-
१९७ ulfeacia |
बुद्धिवेाऽप्ययं न भवति । खचगबुङ्धेरपि सद्धेतादिलाकिक- प्रमाकसापेलयेनागमानप्रकारताङ्गोकारात् | यच्च ““संस्कार- अन्यलाद्र षादिबद्धिः इतिरिति" कंचित् चापि प्र्यभिन्ा- जामनेकान्िकतया हेताराभाखता । “दुगेाखङ्िन्तेत्यारै"” च “fedrarar नास्छेवेतिः यदुक्तं महिमभटहेन तदनुभवसिदधम- qaqa गजनिमोखिकेव । तदे वमगभवसिद्धस्य तक्तद्रसादिख- अलाथंसाज्रक्यापलापतया त्तच्छब्दा न्वयव्यतिरेकाम्विधा- यितथा च अनुमानादिप्रमाणावेद्यतया चाभिधादि टन्तिचया- Qraaar च atta ठस्तिरूपाख्धेवेति सिद्धं । दयश्च व्याप्ता चनुखन्धानं विनापि waitafed निर्मलं । तत्किनामिकेयं इजिरि्युष्यते।
(९७१) सा चेयं व्यश्चना नाम वृत्तिरित्युच्यते Fe: |
रसव्यक्त पुनन्ति रसनायां परे विदुः ॥
uae विविच्याक्तं रसनिरूपणप्रलाव दति सब्यमवद्ातं॥ *।
इति साहिल्यदपेणे व्यश्नव्यापारखापमोा नाम पञ्चमः परिच्छेदः ।॥ * ।
एवं ध्वनिगृणोभूतव्यञ्चलेन काव्य भेददयमुक्ता IAT श्- HUAN भेददइयमाड।
(ROR) दश्यश्रव्यत्वभेदेन पुनः काव्यं डिधा मतं |
TWA तजाभिनेयं तत्
AS खूपक घस्नारेतु माइ |
वरूपरिषेदः,। १२५
(Poe) दपारोपानु SIF ॥ Wem काव्यं मरेरामादिखरूपारोापाद्रपकमित्यश्यते | कोाऽसावभिमय TATE | (pox) भवेदमिनयोऽवस्थानुकारः स ATTY: | SFA वाचिकदैवमादार्ः सात्विकस्तथा ॥ टेरङ्गादिभीरामयुधिष्टिरारीनामवस्ानुकरण मभिगयः। SIH मेदानाश | (ROY) SHAT प्रकरणं भाणव्यायोगसमवकारडिमाः। दै दा्टगाङ्कवोथ्यः प्रहसनमिति ूपकाणि दश ॥ किञ्च | (२७६) नाटिका Mea गोष्ठी VER नाव्यरासकं | प्रस्ानाज्ञाप्यकान्यानि प्रेङ्खण रासकं तथा॥ संलापकं ओगदितं शिणश्यकश्च विलासिका | दुलिका प्रकरणी CATT भाणिकेति च॥ अष्टादश प्राह्स्पङूपकाणि ANAT: | विना विग्रं erat लच्छम नाटकवन्मतं | waat प्रकरणादिरूपकाण्णां मारिकाद्युपरूपकाणञ्च। तच । (ROO) नाटकं ख्यातव्त्त स्यात् पश्चसन्धिसमन्वित |
विलासद्ादिगुणवट् युक्तं नानाविभूतिभिः ॥ चुखदुःखसमु्भूनिनानारसनिरग्रं ।
१२९ arfwaxua |
TET द शपरास्ताङाः परिकीर्तिताः ॥ प्रख्यामवशा TATA रोदा; प्रतापवान् | franca दिव्यादिव्या वा गुखवान्नायका मतः ॥ एक रव WITH) ISH बीर एव वा। अङ्गमन्ये रसाः सव्यं rae TTR ॥ चत्वारः पश्च वा मुख्याः MAMET | गेपुच्छाग्रसमाग्न्तु बन्धने तस्य कोर्तितं ॥ ख्यातं रामायणादि प्रसिद्धं eet यथा रामचरितादि॥ सन्धयो वच्छन्ते | नानाविभूतिभि्युकरमिति महाखद्ायं | सुख- दुःखसमद्धवत्वे रामयधिषहठिरादि ट न्तान्तेष्वभिव्यक्तं । राजषेया दुख्यन्तादयः | दिव्याः सओ्रीरृष्णादरयः । feanfeat a fearsorafa गराभिमानी । चथा जओ्रीरामचद्धः। “arg HAVA Ala क्रमेणाङाः Gat: क्तवा इति केचित् अन्ये लाः । यथा गेापच्छे कचिद्धाला war: Sheeran: तयेह कानिचित् कायाछि मुखषन्धो समाप्तानि कानिचित् प्रतिमृखे। एवमन्येव्वपि कानिचित् कानिचदिति" ॥
(ROT) TETAS चरितो रसभावसमुञ्जवलः भवेद गढशब्दा्थः कद्र चक संयतः ॥ विच्छिन्नावान्तरेकार्थः किग्चितसलद्मविन्द कः | युक्तो न बह्मिः Haat ore शनिमान् न च| नानाविधानसंयुक्ता नातिप्रचरपद्यवान्।
asufcee: | ६२७
आवश्यकानां काय्याणामविराधादिनिर्मितः ॥ ` नानेकदि ननिव्वेत्यकथया waiter: | आसन्ननायकः पानैर्युतस्लिचतरे स्तथा ॥ TUS वधो VE राज्यटेशादि विद्वः | विवादा भाजनं शापाद्यगा ATT ॥ द् न्तक्कद्य नखक्छद्यमन्यद् TAC यत्। शयनाधरपानादि नगराद्यपरोाधनं |} खानानुलेपने चेभिव्वेज्जिते नातिविस्तरः। द्वोपरिजनादोनाममात्यविजामपि ॥ VA AAAS Al MATRA: | अन्तनिष्छरान्तनिखिलपाचोऽङः इति कीर्तितः ॥ विन्दादयेा वच्यन्ते | ्रावश्कं सश्च्यावन्दनादि ॥ श्रङप्र- WAT WEA | (२७८) अ्ाद्रप्रविष्या यो GFT मुखादिमान्। BRITT स॒ गभाद्धः SAH: फलवानपि | यथा बारामाथणे रावणं प्रति। कश्चुको।
“अवेः पेयमनेक ङ्गं Day @rendyfar:” | भवद् मिव निबद्धं नाव्यं खोताखयम्बरणं" ॥ tafe विरचितः सीताखयम्बरेा माम wire: ॥
(९८०) तच God Gea yy: सभापूजा ततः परं । कथनं कविसञन्नादेनारकंस्साप्यथामुखं ॥
१९८ afeacda |
aafa मारके |
(REQ) यन्नाव्वस्त॒नः Tel THAT | कुशिलवाः Ngai प्यरङ्गः स उच्यते ॥ प्र्ाहारादिकान्यङ्गान्यस्य TA यद्यपि । AMAT HUA नान्दी विघ्नोपशान्तये ॥
अस्याः सखरूपमाइद।
(pee) ्राशोन्वचनसंय क्ता नित्यं यात् प्रयुज्यते । देवदिजनृपादीनां तसान्नन्दोति सच्छिता ॥ मङ्गल्यशङ्खन्चन्द्राल्कोककेरवशंसिनो | पदेर्यक्ता STAMPS TVET ॥
अरष्टपदा यथा । अन््यराघवे “जि प््रत्युदमित्यादि” ॥
दादश्पदा यथा मम तातपादार्मां पुष्यमालौ्या। “facia टतखरापगे सरारावरुण मुखेन्दुरुषिगिरो्धपुतर | रथ चरणएयगागते खकान्ते सितखरसा भवताऽस्ह भृतितुः”॥
एवमन्यच । “एतन्नान्दीति?” कस्यचिक्मतानुसारेणोकं । बस्त॒तस्त॒““पुष्वैरङ्गस् रङ्गदाराभिधानमङ्गमिति' उच्यते।
यदुं । ““यस्मादभिमयो इच प्रायम्बार वताते | ""रङ्कदारमते ज्ञेयं वागङ्ाभिनयात्मकमितिः' |
उक्रप्रकारायाञ्च मन्या रङ्गदारात् प्रथमं नटैरेव कन्त व्यतया न मर्षा fata: aa: । कालिदासादिमडहदाकवि-
प्रबन्धेषु च,
घषटपरिक्छेदः। १२९
“वेदान्तेषु यमाहरे कपरूषं ary fed रोदमो यद्खिश्रीखर इत्यनन्यविषयः weet यथाथाकचरः। श्रन्तर्यञ्च म॒मु्भि्निं यमितप्राणादिभिर्टग्यते सच्छाकःखिरभक्रियामसुलमे निःखेवसायास्ठ वः॥
एवमादिषु मान्दोलक्षणायोागात्। owe ““रङ्गदारमा- रभ्य कविः कुग्थादितिः" । अत एव are ““नान्डान्ते Dae” दत्यनन्तरमेव “"वेदाकेष्विव्यारि ज्ञाकलिखनं Teal य पञ्चा त “नान्यन्ते awe” दति fear तखा- वममिप्रायः “arg erat ददं प्रयोजितवान् इतः प्रकूति मया नारकमुपादोयत इति कवेरभिप्रायः खचित दति" ॥
| (Rey) पूर्वरङ्ग विधायेव खचधारो निवर्ते | , प्रविश्य सख्ापकस्तदत् कान्यमाख्थापयेन्ततः ॥ दिव्यमर््षु तद्रपेा मिश्रमन्यतरस्तयोः। खटचयेदस्तु Asi वा मुखं पात्रमथापि वा ॥
काव्यस्य खापनात् arom: | तद्रदिति खचधारष- बृषगृणाकारः | ददान पुम्बैरङ्गस्य खम्यक्प्रयोगाभावारेक एव चारः शब्ये श्रचाजयतोति Baye: । ष खापका दियं ag दिये ला aaj मधी wer मिश्र रिव्यमत्यैयारन्य- तरो war छ चयेत् afefasn यथोाद्ाक्रराघवे।॥ “रामे मद्धि निधाय काननमगास्माखामिवारज्जां गृराम्- ARM भरतेन Tralee माचा eating |
१९० atfeacda |
ar खुग्ोवविभोषष्लावनुमते नोते परां wad ater दश्रकन्धरप्रषतया war: समस्ता fea: 0” TH यथा TaTTST | oo<agreta मध्यादपि जखनिधेदिं डाऽषणन्तात् | गोच afefa चटति विधिरभिमतमभिमृखीग्डतः॥ aa fe wax afesagaaiearat Taare WTR- खरेवलाखिते VSTIMTERART यागन्धरायण्व्यापारमारभ्य रलावलीप्रात्री वोजं । मखं सेषादिना प्रस्हतटन्नान्तप्रतिपा- दका वाग्विशेषः । यथा | . ""श्रासादितप्रकटनिग्लचन्हासः ata: ्ररत्छमय एव विग्डदधकान्ः। उत्खाय गाढतमसं घनकाखमुगं रामे दज्ञास्यमिव सम्भृतबन्धुजीवः Wl” पातं यथा WIAA | "तवास्मि गीतिरागेख हारिणा प्रसभे इतः । एष राजेव AM: सारङ्गेणातिरंहसा Wl”
(२८४) रङ्गं प्रसाद्य मधुरे Qa HATA | SUTRA RAT गाचाद्यपि स॒ कीक्नयेत्॥ ऋतुश्च कच्चित् प्रायेण भारतं वसिमाञितः।
घ सापकः। प्रायेषेति कचिद्तारकोन्तनमपि। यथा रन्नावच्यां | भारतोटज्िस्ठु |
वषटपरिषेदः। १३१
(ROY) भारती सस्कंतप्रायो वाग्व्यापारो ALTA: ॥ GHATSAT वाकूप्रधाने व्यापारो भारती । (९८९) तस्याः प्ररोचना TR तथा प्रशसना मुखे। BHAGAT प्रशं सातः TTT ॥ परस्ठताभिनयेषु mara: Hreut प्रदत्युखखीकरणं प्ररोा- शना । यथा रन्राव्यां | “area निपुणः कविः परिषदणेषा गण्याहिणी लाके हारि ख वत्छराजचरितं नाखेचख Tat वयं। वसख्छेकंकमपीड वाज््छितफलप्रापेः पदं किं युमर्- मद्धाग्योपचयादयं समुदितः wat गुणानां गणः #" वीथीप्रडसमे वच्यते ।*
(९८७) नरी विदूषका वापि पारिपार्थिंक एव वा । खजधारोण सहिताः संलापं यज Fara I चिनेव्वाक्येः खकारयीत्यैः प्रस्तुतारेपिभिर्मिथः। आमुखं त्तु विशेयं area प्रस्तावनापि सा ॥
खचधारसङडुश्नत्यात् † खापकाऽपि खबधार Saya | तस्या- `
नु चरः पारिपाश्चिकः। तस्मात् किञ्िदूना नटः ।
(REC) ORT: BNR: प्रयागातिशयस्तथा | प्रव्ष॑कावलगिते पश्च प्रस्तावनाभिदाः ॥
तज |
* चामुखमाइ। ft सखामृखभेदानगड।
१३२ सादित्वदयंबे।
(९८९) पदानि MERTEN तद् थगतये ATT: | याजयन्ति TST स VET उच्यते ॥ यथा मद््ाराखषे GT: | "क्रूरग्रहः स ROTH सन्पूषमष्डलमिदानीं । अभिभवितमिच्छति बलात् दति" । अनन्तर नेपथ्ये “oa: क एष मथि जीवति सति चन्गृप्तमयगिभवितुमिच्छतोति nu” अजान्या्वग्धपि पदानि इदिखाथागत्था art ay- मय्य Usa: | (Rec) GANIC वाक्यं वा समादायाथंमस्य वा | Hat TAN RAE: स उच्यते ॥ वाकं यथा carat | “ica Wa- धारेण पठिते | tae एवमेतत् कः TE: । ““दोपादन्वस्मार- पील्यारि” पटिला यागन्धरा यशस्य प्रवेशः। वाक्याथ यथा Feat ““जिष्वाणवेरदहनाः प्रचमादरोणां नन्दन्तु पाण्डुतनयाः स्ट माधवेन । रक्रप्रसाधितमृवः लतविग्रहाख्च SM भवन्त् कुद्राजसुताः Twat: 0” दति खचधारेख पठितस्य बाक्यस्या्थे ghar नेपथ्ये श्राः दुरात्मन् SUT मङ्गलपारक कथं सुखा भवन्त् मयि जोवति धाशंराडाः 1 ततः Aware जिक्काग्छः। भीमसेगस्त प्रवेशः | (२८९) यदि प्रयोग एकस्िन् प्रयागोऽन्यः प्रयुज्यते | तेन पाचप्रवेशखत् प्रयागातिशबस्तद। ॥
asufeec:| ११९
यथा कन्दमासलायां । "नेपथ्ये टत दताऽवतरलाय्य | Ba: | काऽयं खल् ज्राय्ोङ्कानेन सदायकं मे सम्पादयति | विसाक्य | कष्टमतिकङ्चं वते 1” quate भवने सुचिर स्थितेति रामेण शाकपरिवारभयाङ्सेन | निवासितां जनपदादपि ग्म्य सीतां वनाय परिकषंति waretse ” अच Aaya खभा्ाह्ाममिच्छता Waite “dat वनाय परिकषंति लच्मणेाऽयमिति'” Tareq: waa सूचयित्वा निक्रान्तेन खप्रयागमतिश्यान एव प्रयागः प्रयोजितः। (९९९) कालं TYME CTY यज वद्षयेत्। तदाश्रयश्च पाचस्य प्रवेशस्ततप्रवन्त II au ‘arafcaante aa प्रविद्नति यथा fafeer cra (२८३) ARH THANK का््यमन्यत्प्रसाध्यते। प्रयोगे खलु तञ्जेयं नान्नाऽवलगितं बुधैः ॥ यथा शाङ्खम्तरे gar मटँ प्रति “aafe मीतिरागेणे- त्यादि ॥" तते UT: प्रवेशः | (९८४) योज्धान्य् यथालाभं TTT HATTA । अज्र WHS | उद्राह्यकावखगितयारितराकि वोच्यद्धानि TRA WSR |
१९४ साडिचखदपंडे।
(२८५) ACERT अतं यज त्वाकाशषचनं तथा । समाश्रिल्यापि कक्तव्यमामुखं नाटकादिषु I एषामामुखभेदानामेकं कश्चित् TAHT! तेनार्थमथ पाज वा समारिष्येव SPR I प्रस्तावनान्ते PT AT वसु प्रयोजयेत् |
वख्छितिदन्तं |
(९८९) दरदं पुनर्वस्तु बुधेर विधं परिक र्ये । अआधिकारिकमेकं स्यात् प्रासङ्गिकमथापरं ॥ अधिकारः फले खाम्यमधिकारी च AAT | तस्येतिवर त्तं कविभिराधिकारिकमुच्यते tt
फले प्रधानफले। यथा बालरामायणे राम्रितं । (९८७) अस्थापकरणा्थनतुप्रासङ्गिकमिनोब्यते |
अस्याधिकारिकमितिटन्तख् उपकरणनिमि नं यशरितं ततरा
सङ्किकं। यथा सुयोवादिचरितं॥ (९८ ८) पताकास्थानकं ATs सुविचार्य वस्तुनि | द्दह ATS | (२८९) यज्रारथं चिन्तितेऽन्यसमिन् तच्िङ्गऽन्यः प्रयुज्यत | आगन्तुकेन भावेन पताकासथानकन्तु तत् ॥ ARIAT | (२००) सदसेवार्थसम्पन्तिरणवत्युपचारतः | पनाकासानकमिदं प्रथमं OFLA AHA ॥
षङ्परिष्ेदः। १३५
यथा रन्नाव्यां “वाषवदन्तेयमिति'' राजा यदा तत्क- wa मोचयति तदा ager “सागरिकयर्मिति' प्रत्यभि- भाय “ay frat a सागरिका श्रलमलमतिमाचमिव्यादि" फलङूपाथसन्पन्तिः Gas उपचारातिशयार् गुणवती Swear” it (३०९) वचः सातिशयश्िटं नानाबन्धसमाश्रय | पताकाख्ानकमिदं दिनों परिकीत्तितं ॥ यथा aut wa: | ““रक्कप्रसाधितभृवः wafarerg सुखा भवन्त HCCIAGA: Twa:” | अन रक्तादीनां रुधिरश्ररीरार्थरेतुकङ्घेषवश्रेन वीजा्थं- प्रतिपादनात् मेढ्र मङ्गलप्रतिपन्तो सत्यां दितीयं पताकाखानं | (vod) अरथापक्तेपकं यन्तु लोनं सविनयं भवेत् | शिष्टपरद्युत्तरोपेतं ठतीयमिद मुच्यते | खीगमव्यक्गाथे शिष्टेन सम्नन्धयोग्येनाभिप्रायान्तर प्रयुक्तेन ्रह्युन्तरे्ोपेतं सविनयं विगरेषनिखयप्रा्या efed सन्पद्यते यक्षश्नृतीयं पताकाख्ानं। यया sat दितीयऽद। कश्चुको। देव भग्र भद्रं । राजा।कंन। कञचु । भोमेन। राजा, कख । क्यु । भवतः राजा। आः किं प्रलपसि ang । सभयं देव मनु ज्रवीमि wt भीमेन भवतः राजा । धिक् agree काऽयम्च ते व्यामः । कश्चु। रेवन व्यामारः खत्यमेव।
१९९६ साहित्दपदे।
“Cag भोमेन भवता मरता रथकतनं | पातितं किड्िशीजालबद्धाकम्दमिवङतोाः' ॥ अरज दुखाधनाङभङ्गरूपप्रद्दतसद्कान्तम्यापरेपशं | (pom) हाथी वचनविन्यासः BRS: काव्ययोजितः। प्रधानाथाम्तरापेरी पताकास्थानकं पर॑ ॥ यथा रन्नावद्यां | “sqrarenfeant विपाष्डुरङ्चिं प्रारयजुम्भां ्तणा- दायासं खषनेाद्यमेरविरलरातन्वतोमाद्मनः | अद्याद्यानखतामिमां समरनां नारोभिवारन्यां wa wat कापविपाटखदुतिमुखं देव्याः after” # wa भाव्यथैः afea: 1 एतामि चतवारि पताकाश्वानकानि क्चिगान्रलाथे कचिदमङ्गलार्थमपि wafers भवन्ति। का- व्रकक्ल्रिच्छावश्राद् warsta भवन्ति । aan: केनचिदुक्ं “मुखषम्थिमारभ्य खन्थिचतु टे maw भवन्तीति" । तदन्ये म मन्यन्ते। एषामल्यन्मुपादेयानामनियमेन स्वे चापि सर्ववा- मपि ufag युक्रलात् । (३०४) यत् स्यादनुचितं वस्तु नायकस्य TIA वा | frag तन् परित्याज्यमन्यथा वा प्रक्पयेत् ॥ अरनचितमितिटक्लं यथा रामस eqn वाखिवचः। तज
उदालराघवे नाक्मेव । सुभोववीरषरितेतु कलो रामवधाथं- मागता रामेश WA इत्यन्यथा BA: |
asufcer: | VRS
(९०५) TATA या TAS च VAT | या Bena कथा दिनद्यादिजा ॥ अन्धा च विस्तरा VET सा्थापकेपकेवैेः | Wey अदर्थनोया कथा यद्धारिकथा। (९०६) TIES ARG तत् स्यादषाद धाभवं ॥ om हि afaar | “geez ara aread atefad वापि । तच्छब्दे कर्तव्यं wigs न तु कदाचित्" ॥ एवच्च चतुद् शवषव्यापिन्यपि रामवमवामे ये ये विराधव- धादयः कथां शास्ते ते व॑वषोावयवदिनयुग्मादौनामेकतमेन इचनोया न faqgt | (३०७) दिनावसाने कायं यदिनेनेषोपपद्यते | PUTATHAT TALS दं विधाय तत् ॥ के ते अर्थापशेपका इत्याकाङ्कगायामाद | (२०८) शअर्थापक्ेपकाः प्च विष्कन्भकप्रेशको | चूलिकाद्भावतारोऽथ स्यादङमुखमित्यपि it वृक्तवन्तिष्यमाणानां कथांशानां निदशंकः। सङ्धित्नरथस्तु विष्कम्भ श्रादावद्धस्य दर्शितः ॥ मध्येन मध्यमाभ्यां वा पाचाभ्यां सम््रयोजितः। TUR: स्यात् स॒ तु सरो नोचमध्यमकंण्पितः ॥
तच WET GUT) मालतीमाधवे WTF कपालकुण्डला |
T
ac afwax qa ।
eetar यथा रामाभिनन्दे चपणककापालिक। अथ WIN: | (९०९) प्रवेशकोाऽनुदान्ताह्या ALAA ATES: | द्दयान्तर्ववन्नेयः शेषं विष्कम्भके यथा ॥ अङ्दयस्याम्तरिति प्रथमाङ्केऽस्य प्रतिषेध । aur tay अश्वत्थामा राख्समिथुनं । अथ चूलिका | (ato) अन्तजंवनिकासंस्येः खचनार्थस्य चूलिका | यथा acerca waereerar | “aoe Gr मा वेमा- निकाः प्रवर्तन्तां रक्रमङ्गगलानोत्यादि'” “THY परद्रएरामा जित इतिः नेपथ्ये पाजः खचितं, wareraare: | (द१९) ARTA खचितः पाचेशद इस्याविभागलः | यजचाङ्काऽवतरत्येषाऽङ्गवतार इति सतः ॥ यथयाभिन्नाने पञ्चमाद्धे पाजः उचितः TITAS KA fata इवावतीषेः। श्रयाद्कम॒खं | (३१२९) यज MSS CHAAR SIT ऽखिला | ACESS a MANIA A It यथा माखलतोमाध्वे। WaATErer कामन्दक्यवलाकिते रिवसुप्रशतीनां भाविभूमिकानां परिचिकप्तकथाप्र बन्धस्य च प्रसङ्गात् सनिवेशं खचितवत्धो | (३१३) WRT AAT ETS ATT चनात् |
वङपरिषटेदः। ९१९
अङ्काम्तपाजरङूान्ते प्रविष्टैः पाजः, यथा बीरचरिते दितोयाङ्ूा न्ते । “प्रविश्य सुमन्तः । भगवन्त afweferarfaat भवतः सभागंवानाङयतः | CAT! क्र भगवन्ता। WaT | मरशाराजदश्रथयस्यान्तिके। इतरे | तल जेव गच्छामः" ॥ दत्य ङपरिखमापा “ततः प्रविश्चगयुपविष्टा वशिष्टविश्वामित्रपरश्ड- रामा tea”? पुव्वोङ्कान्त एव प्रविष्टेन सुमग्वपाचेण war- मन्दजमककथाविष्छेदे उन्तराङ्कमखद्धवनाद् ङ स्यमिति । एतच ध्वनिक मतानुसारेणाक्रं | अन्ये तु MHTAATLTT इृदं गतार्थ” दत्याङ्ः | (aya) श्रपेितं परित्यज्य नोरसं वस्तु विस्तरं | Tl सन्द शयेच्छषमामुखानम्तरं तदा ॥ काया विष्कम्भक नाखय आमुखाकिप्नपाचकः। यथा TATA | यागन्धरायणप्रयाजितः। (३९५) यदा तु सरसं वस्तु मूलादेव WaT । आदावेव तद्ाङः स्यादामुखाेपसं श्रयः ॥ यथा ATA | (३१९) विव्कम्मकादयेरपि ने वधो वाश्योऽधिकारिणः। श्न्धोन्येन तिरोधानं न कु्यादरसवस्तुनोः॥ रसः प्रटङ्गारादिः। aw ध्वनिकन । “a चातिरखतोा ag दूरः विच्छि्रतां wea रसंवा म तिरोादथ्यार् वस्ललद्धारलचणेरिति""।
se eifwacia |
(ao) धोजं विन्दः पाका च प्रकरी कारयमेव च । अरथप्रकतयः पश्च नात्वा याञ्चा यथाविधि॥ अथं प्रतयः प्रयोजनसिद्धिरेतवः। तच वीजं । (३१८) IAT VHS TSM यद्विसपति | फलस्य प्रथमो दतूर्वोजं तद्मिधोयते It चथा रल्ावच्ां वलछराजस्य रब्रावलोप्रा्भिरेतुरदेवागकृू- खलाखिता यागन्धरायणव्यापारः ॥ यथा वा aut दरौ पदौ- के्चसंयमगहेतुर्मोमसेगक्रोषापचिते यधिष्ठिरोछारः | (३१९) अवान्तराथविचछे दे विन्द् सच्छेदकारणं। यथा रव्ावख्यामनङ्गपूजा परिषमाभ्ना कथाथंविच्छेदे सति खदयगस्येन्दारिषवादोच्छते दति सागरिका War Ue | कधं एसेसे उद अरणं निरिन्दाः * दत्थादिरवाम्तराथेरेत्ः | (३२०) व्यापि प्रासङ्गिकं वृत्तं पताकेत्यभिधोयते ॥ यथा रामचरिते Biase} ware: शाकले fag- wae चरितं | (३९९) पताका नायकस्य स्यान्न खकीयफलान्तरं। गभं सन्धो विमं वा निव्वादसतस्य जायते ॥ यथा सुयोवादेरच्च प्राघ्यादिः । यत्त॒ मनिनेोक्ं | °“च्रगभीादाविमषादा पताका वििवन्छतेः, इति।
* waza a डउदयनंनिरिन्दारिति। सं Stes
usgufcee: | १४१
aw “qarafa पताका नायकफलं निव्वंदणपय्यंन्तमपि पताकायाः प्रृत्तिदर्शनादिति"' व्याख्यातमभिनवगक्तपारैः। (३९९) प्रासङ्गिकं प्रदेशस्थं चरितं प्रकरो मला | खया कुखपत्यङ्क रावणस्य जटायसंवादः। (३९४) प्रकरी नायकंस्य स्यान्न खकीयं फलान्तरं | AAA यल्छाध्यमारम्भा यन्निबन्धनः ॥ समापन्नन्तु ATS तत्काय्यमिति सम्मतं ।
चथा रामश्वरिते रावणवधः |
(३२४) अवस्थाः पञ्च कायस्य प्रारब्धस्य फलार्थिभिः ।
्रारम्भमयनलनप्राप््याशानियताभ्िफलागमाः ॥ aa |
(९९५) भवेदारम्भ Sea यन्मुख्यफलसिद्भये | यथा रब्रावख्धां । रतावद्यन्तःपुरनिवेधाथे यो गन्धरा- ewer । एवं मायकनमायिकादीनामधेोन्ुक्यमाकरेषु ik sm (wee) प्रयन्नसतु फलावाप्ो व्यापारोाऽतित्वरान्वितः ॥ यथा tare । “तहवि ख afer sar दश्णावाच्रा जिज्ि जधा aur ज्राखिदिश्र जघा समोहिदं करद्रस्मंः'*॥
*awatfe तथापि नास्त्यन्यो दशंमापाय इति aur तथा आलेख्य यथा समोहिवं करिष्यामीति ode | Sto 4
eR afearua |
इत्यादिना प्रतिपादिते रब्रावख्या्िजखेखनादिवंस्वराजष- FAIA: | तथा अ रामचरिते खमुद्रबन्धनादिः।
(BRO) उपायापायश्हभ्या प्राप्त्याशा TATA: |
यथा vataat earase 1 aweftatiarfiratare: सङ्गमापायादासवदम्ताखचणापायन्रहया च अ्रनिद्धारितैका- ग्सङ्गमरूपफखप्रार्चिः WATT | ए वमन्यच।
(दरट) ्रपायाभावतः fairer निश्चिता ।
अपायाभावाल्निधारितेकाम्तफलप्रासि्निंयतास्निः । चथा रन्नावच्या। “राजा । रेवीप्रसारनं त्यक्ता नान्यमचापायं पश्चामोति'"॥ रेवीखलखण्यापायस्त प्रषादनेन निवारणान्नियत- फलप्रा्चिः खषिता ।
(Bee) सावस्था फलयोगः स््ाद्यः समय्यफलाद् यः ॥
यथया रलत्राव््यां रत्रावल्लोलाभयक्रवन्तिलवलचफलान्त- रलाभसहितः | एवमन्यज |
(२३०) यथा सह्यमवसाभिराभियागान्तु TA | TMA ATMS भागाः स्युः पश्च सन्धयः ॥ तञच्चचखमादइ | (३३९) अन्तरेकार्थसम्बन्धः सन्धिरेकान्वये समि। एकेन प्रयोजन नाज्ितानां क्थांज्रानामवान्तरेकप्रयोजन- सम्बन्धः सज्धिः। ARIAS |
घष्टपरिद्ेदः | (98
(eer) मुखं प्रतिमुखं गभा विम उपसं शतिः । इति पचास भेदाः स्युः कमाज्ञक्षणमुच्यते ॥ QUEW खखण्माइ | (३९३) यच वोजसमुत्यत्तिनानाथरससम्भवा । MICA समायुक्ता TAS OCALA I थथा रन्नावर््यां WUASE ।
(३९४) फलप्रधानोपायस्य मुखसन्धिनिवेशिनः। TATA LARS यच प्रतिमुखच्च तत् ॥
यथा caret दितीयेऽङ्धं वत्चराजसा गरिकासमागमर- तारनुरा गवोजख्य म्रयमाङ्धोपकिप्रस् सुसङ्गताविदूषकाभ्वां चायमानतया किञ्चिल्षच्छस्य वासवदष्तया चिचफणकटषा- न्तेन किञचिदुन्लीयमानगेऽखारे्रूप TET: |
(Bey) फलप्रधानोपायस्य प्रागुदधिन्तस्य कि्चन ।
TH यच VARA RATATAT YS: ॥
फलस Miacarga: | यथा carseat fedtase सुस- yar “ate acfagui afafa qa on ua fear waa afextia कावं ण म॒ञ्चसोत्यादो” * TART: | पुनम्बौखवद् सा- Wa YTS: | Sarak “तदाच्ताग्वेषणाय गतः कथञ्िर-
* सखि खदल्िया इदानीमसि त्वं यदेवं Wal Wea द्रङोतापि ad a मख्सीति॥सं°। टी.।
१४8 साडिव्दपंये।
यति वसन्तक इव्यन्वेषणं 1 “fag ।डीडीभोा Rte meaeta ख तादा पिज्रव्रस्युख्य परिता जादि मम सश्राषारोा पिश्रवश्रणं सुणिश्र ufaafe caret” * उद्धेदः। पुनरपि वाखवद्ाप्रव्यभिनज्ञागात् wre: | पुनः सागरिकायाः सदधेतख्थान गमने अन्वेषणं । पुनणंतापाश्रकरणे उद्धेदः। श्रथ faa: | (३३६) यच मुख्यफलोपाय SRA गभताऽधिकः | शापाद्यः सान्तरायश्च स विमर्ष इति सूतः ॥
अथा शाकुन्तले CUTEST “waar पिश्रंवरे जदवि araran विवादेन निष्वित्तकश्ञागा पियसरो ase तधावि अगमुङ्श्रभल्तिभादणो opin feqe मे feu” t | Taa WT सक्तमाद्धपकिप्रात् प्रागथ॑सञ्चयः ब्रकुन्तला- faacweufantfatya: । श्रथ निब्वंहणं |
(ep) वोजवन्ते मुखाद्यर्था विप्रकोष्ा यथायथं । एकार्थमुपनोयन्ते यच निव्वेष्णं हि तत् ॥
यथा वेष्छां । “कश्ुकी । CISA सदषं महाराज वद्धसे।
* wiwife) केाशाम्बीराल्यलामेनापि न तादृशः पिववयस्यस्य ` परिताषेा यादृशा मम सकाशात् प्रियवचनं ger भविष्य तीति y सं । टी°।
t जडवीति। यद्यपि marca विवारेन faawnera प्रिय- सखो शकुन्तला तथापि खगुरूपभत्तु भागिनो dette fred मेषखदयंदइति।सं*॥टी०।
ष्परिशेदः। १४४
अयं खल WATT दु ाधनक्ततजारुणीशटतस्व्वेण्रीरो -TH- wate: । इत्यादिना द्रौ पदीकंग्रसंयमनादि मखसन्ध्यादि- ferat निजनिजस्छानेपिप्रानामेका्थयोाजनं | यथया az WISMA BATS । wowarfawrargacsaciiw: ॥ शषा मङ्कान्याद |
(aac) wade: परिकरः परिन्यास विलोभनं | युक्तिः प्राप्तिः समाधानं विधानं परिभावना ॥ BRT करणं भेद एतान्यङ्गानि वे मुखे
यथोदरं TIVATE | (३३९) कान्ाथस्य समुत्यत्तिरपक्तेप इति GT ॥ are दतिटत्तखकलणप्रस्तताभिषेयः। यया वेधां भोमः । Cararzermafagraqaatyaa: mey वित्तनिचयेषु च मः wea आङय पाण्डवबधूपरिधागकं्ान् सुखा भवभति मयि जीवति घाचचराष्टाः॥ (३४०) समूत्यन्नाथबाडल्यं WA परिकरः पुनः । यद्या तजेव। “प्रडद्धं aat मम ay fasta करुभि- मं तजा Var भवति किरीटी न च युवां! जरासन्धस्य रःस्वखमिव विरूढं पनरपि क्रुधा भीमः सन्धिं विघटयति qa घटयत" $
Vv
१४९ साहिबदर्पङे। (३४९) तन्निष्यतिः परिन्यासः
यथा तन्नेव | "“अद्चद्रुजभमितचष्ड गदाभिधात- संशूषिताङ्युगलस्व सुयोधनस्य | खयानावनद्धघन्ाणितद्राणपाकि- cwafaafa setae रेवि ata” ti wa wqaar नाम carne काव्याभिधेयस् सङ्खपेणापशेपकमाचं। परिकर खब्येव बङूलीकरण्ं । परिन्या- सक्ताऽपि निखयापन्तिरूपतया परिता दये न्यसनमित्येषां मेदः । एतानि चाङ्गानि उक्रेनेव पाम्वीपयं भवन्ति । श्रङ्गा- म्नराणि लन्ययापि tt
(२४२) गुणाख्यानं विलोभनं |
aur) “aaa द्रौपदी । माष किं cat तए परिङ्वि- रेन" * ॥ यथा वा मम Vaart चण््कलावर््येने। “सेयं age विखाख इत्यादि” oa ्राकुन्तज्ञादिषु “योवा भङ्गाभिराममिच्यादि?” षगारि गण्वणगं तदीजायेसम्बन्धाभा- वाख CRUG | एवमङ्गामराणामण्युद्धं ॥
(pee) सम्मरधारणमथानां युक्ति
यथा aat सररेवा wa प्रति । “are किं महाराज-
* माधेति | नाथ fa दुष्करं त्या परिकुपितेम ॥ do actor
वटपरिष्ेदः। ९8७
सन्दा मम aay एवार्थे atta इतिः" sa: nafs यावद्भोमवचमं |
“sur इहेपयति क्राधाक्ञाके Wages: |
म werafa दाराणां सभायां awadufafa” ॥
(३४४) Ti सुखागमः। यथा ततैव | “aygifa कोारवन्नतं समरे न ATT” इत्यादि द्रौपदी FAT ALT नाध अस्मद पुष्यं क्ल एदं TAG ता UT पुणा भण * ॥
(३९५) बोजस्यागमनं यन्नु तत् समाधानमुखते | चथा awa “नेपथ्ये मा भो विरार द्रुपद प्रष्टतयः Feat ““यक्छद्यत्रतभङ्गभोरमनसा यनेन Asad यदितं मपोहितं शमवता wife कुखसेच्छता । तद्युता रणिसम्भृतं मपसुलाकेन्राम्बराकर्षणेः के धच्यातिरिद मरत्कुरुबले arfufet yar” ॥ अच “ger भवन्ति मयि जीवतीति ्रादिवीजस्य प्रधा- मनमायकाभिमतल्वेन सम्बगाहितलात् समाधानं | (२४९) स॒खदुःखछतो याऽथेस्तदिधानमिति खतं |
यथा बाल्रिते |
+ नाधेति । ary खश्चुतपव्वे खर्विद वचनं तत् पुनः Tava Be ॥ Sto |
९४० afeacda |
‘gerelrfane वत्स तव ATE WAT: | मम ₹र्षविषादाग्यामाक्रार TATA.” ॥ यथा वा मम प्रभावल्यां “नयनयमासेनकमित्यादि” 7 (३४७) ुढदलेक्षा वाचः प्रोक्ता तु परिभावना ॥ अथा वेरा रौपदी"“यद्धं Ure वेति”ंश्याना तूर्यं शब्दानन्तर। cary किं दानिं एसा पलश्रजलररत्थणिदमत्यरे खणे खणे खमरदग्दुभो arerafe” * ॥ (द८) बोजार्थस्य WATE AER: पथा तत्रेव | “द्रोपदी । नाध पुणावि तए खमाखाददृद व्वा! । भमः भूयः परि भवकलाभ्तिखव्ना वन्धुरिताननं | अनिः खेषितकेारव्यं न पश्छलि caret” ॥
(४८) कारणा पुनः। प्रकताथंसमारग्मः aur aad “afa गच्छामे वयमिदानीं ङुरुकलचया येति” | (ade) भेद्ः संदतिभेद नं ॥
यथा aaa “wa wary प्रति faaise भवद्धः'” | केचितु “मेदः Hrerwafa” वरन्ति। wa प्रतिमृखाङ्गानि।
* ना्रेति | नाच किमिदानोमेष प्रजयजलधरसतगिवमन्वरः च्चे qa समरदुम्द्भिश्ताखयते इति । do ॥ टी° ॥
+ aafe । नाच पुबरपि त्वमा समाखासथितश्चा इवि। tea टी
asufcex: | (se
(३५१) विलासः परिसपंश्च विधुतं तापनं तथा | नमम HATA तथा प्रगमनं पुनः ॥ विरोधश्च प्रतिमुखे तथा स्यात् पय्ुंपासनं । पष्यं FATT TIGA इत्यपि ॥ aa |
(३५२) समोदा रनिभोगाथा विलासि इति कथ्यते |
रतिखशषएसछ भावस यो हेतुभूता भागे विषयः प्रमदा “ पुरुषा वा तदथा समीहा विलासः | यथा Aes | Cara प्रिया न सुलभा मनस्तु तदभावदश्रंनाश्ासि। अष्टताैऽपि ममरिजे रतिमभयप्रा्ेना कुरते" ॥
(३५३) दृष्टनष्टानुसरणं परिसपश्च कथ्यते | अथा जाके राजा । “भवितव्यम aati aut fe | “SOTA पुरस्तादवगाढा AIT TTA ATA | द्वारेऽस्य पाण्डुसिकते पद पद्ध सतेऽभिनवा? ॥
(९५४) छतस्यानुनयस्याद विधृतं waiters: | चथा aaa |
“qa at aagcfateregue राएसिना उवर- ध्येन” * afew ““विधृतं arecfateia” acim n
* aafafs । खलं वोऽन्तःपुरविरइपम्धुल्सुकेन राजव्दिपद- डेन। संर ॥टी°॥
Use eifwarcva |
(९७) शोजं विन्दः पाका च प्रको कार्यमेव च । शरथप्रकतयः पश्च जात्या याञ्चा यथाविधि ॥ अथं प्रतयः प्रयोजनसिद्धिहेतवः । तच वीजं । (३९१८) अर्यमा समुदिष्टं बहधा यद्िसपति | फलस्य प्रथमे शतूर्वोजं तद्भिभौोयते ॥ यथा रल्लावचां वत्सराजस्य रब्ावलोप्रा्भिरेतुरदेवागकू- खला खिति यागन्धरायणव्यापारः ॥ यथा वा Fat दौ पदौ- कद्संयमनहेतुर्भो मरेगक्रे धापतिता यधिष्ठिरोत्छाहः | (३९९) वान्तराथविच्छेदे विन्द् रच्छेद कारणं | यथा रब्नावस्ामनङ्गपूजापरिषमाभ्ना कथयाथंविच्छेदे खति उदयगच्दन्दोारिषेादो च्छते इति सागरिका yar सर्पे । कधं एसासा उद अरं निरिन्दाः * दत्यादिरवान्तराथंदेतः | (eo) व्यापि प्रासङ्गिकं वृत्तं पताकेल्यभिभोयते ॥ यथा रामचरिते Base ware: शाकले विदू- wae चरितं |
(३९९१) पताका नायकस्य स्यान्न खकीयफलान्तरं।
गम सन्धो विमं वा निव्वादस्तस्य जायते ॥ यथा सुगरीवारेरंच्यप्राघ्यारिः । यत्त॒ मनिनेोक्तं ।
“Cmrmitetfandtar पताका विनिवर्तते" ofa i
* कथं zag scam निरिन्दास्ति। सं।टी०।
asufces: | १४९१
aw “qatafa पताका नायकफलं निव्व॑हणपय्यं नमपि
पताकायाः प्रडत्तिरर्शनादितिःः व्याख्यातमभिनवग्तपारैः।
(३९९) प्रासङ्गिकं प्रदेशस्थं चरितं प्रकरो मता |
यथा FAIS रावणस्य जटायसंवादः।
(३९९) TRC नायकस्य स्यान्न खकीयं फलान्तरं | अपेक्ितन्त् यत्छाध्यमारम्भो यन्निबन्धनः ॥ समापन्नन्तु ATS) तत्का व्यमिति सम्मतं |
चथा रामश्वरिते रावणवधः |
(३९४) WAM: पञ्च कार्यस्य प्रारब्धस्य फलार्थिभिः।
्रारम्भमयनलनप्राप््याशानियता्रिफलागमाः ॥ aa |
(९९५) भवेदारग्भ Brea यन्मुख्यपफलसिद्रये | यथा caret । र्रावर्यन्तःपुरनिवेश्राथं यो गन्धरा- ewer । एवं मायकनायिकादोनामणेल्ुक्यमाकरेषु cir <n (wee) प्रयन्नसतु फलावाप्ो व्यापारोाऽतित्वरान्वितः ॥ यथा tara “aefa ख af nar दश्णावाश्रा fafa जधा कधा aifates sur समीहिदं array” * i
*aenfa) तथापि area दणशंनापाय इति यया तचा आलेख यथया समीहितं afcaaifa «de | Sto 4
४् साहिषदपञे।
इत्यादिना प्रतिपादिते रब्नावश्यािचखेखमनादिरवत्राजसष- FAIS: | तथा च रामचरिते समुद्र बन्धनादिः।
(३९७) उपायापायश्रदहाभ्यां प्राप्त्याशा MT aA: |
यथा रन्रावख्घां warase । वेश्रपरिवन्वंनाभिसरणारेः सक्गमेापायादासवदम्ताखश्णापायन्रङ्या च अ्रनिद्धारितेका- MIFASIHANA: WTA | ए वमन्यज।
(दरेट) अपायाभावतः प्रक्निनियता्निसत् निश्धिता ।
्रपायाभावान्निधारितेकान्तफलखप्रािनिंयतास्तिः । वथा Taran) “राजा । रेवीप्रसादमं त्यक्ता नान्यमजापायं पश्छामीतिः"॥ रेवीखस्ष्णापायस्य प्रसादनेन निवारणाज्ियत- फलप्रा्धिः षिता ।
(९९८) सावस्था फलयोगः स्याद्यः BATHS ॥
यथा रत्रावष्यां रत्रावललोलाभखक्रवन्तिंवखचणफलाम- रलाभसहितः | एवमन्यज्र।
(Re) यथा VARMA TA |
पञ्चधेवेतिव््तस्य भागाः स्युः पञ्च सन्धयः ॥
तश्चचणमाइ |
(३३९) अन्तरेकार्थसम्बन्धः सन्धिरेकान्वये सनि |
एकेन प्रयोाजननान्वितानां कथां ्रानामवान्तरेकप्रयोाजन- सम्बन्धः afer: | तद्भदानार।
asufcex: | १४द्
(eer) मुखं प्रतिमुखं गभा विम उपसं शतिः | इति पश्चास्य भेदाः स्युः कमा्लक्षणएमुष्यते ॥ यथादेशं PWIA |
(३३३) यज वोजसमुत्यत्तिनानाथरससम्भवा ।
प्रारम्भेण समायुक्ता तन्मखं परिकीत्तितं॥ थथा रल्नाव्यां प्रथमेऽङ्के |
(eee) फलप्रधानोपायस्य मुखसन्धिनिवेशिनः।
TATA दवेद्धेदो यच प्रतिमुखच् तत् ॥
यथा caret दितीयेऽङ वव्राजा गरिकासमागमर- तारनुरागवीजच्य प्रथमाङ्ापचिप्तस्य सुसङ्गताविदूषकार््या चायमानतया किञ्चिष्षच्यस्य वासवद्तया चिचफणकट्ा- न्तेन किश्चिदुल्लीयमानगेऽख्यारे ररूप उद्धंदः॥
(३३५) फलप्रधानोपायस्य प्रागुद्धिन्न्य किच्चन |
गभा यच TARA RATATAT: ॥
wee गर्भोकरणाद्भः। यया carseat दितोयेऽद्धे सुस- कुता । “खडि अद क्छिण्णा दाजिसितुमंजा एवंभट्िणा इत्येन afeaifa कोावंण wearer” * waRT | TVA सवद नला- प्रवेशे Bla: | ठतीयेऽङे “azrarevara गतः कथञ्िर-
* सखि खदस्िगा इदानोमसि त्वं यरोवं भला WHA Ria ard a agente yon टी.।
१७8 साहि्दपके।
यति वसम्नक'' इत्यन्वेषणं | “fag 1 Ht Gt भो कोाषम्रीर- wauaeta र तादित farang परितेशा जारि मम सश्रासारोा पिश्रवश्रणं gfew भविद्यदि carer” * उद्धेदः। पनरपि वावदक्ाप्रत्यजिश्जागात् ye: पनः सागरिकायाः सङेतस्थानगमने अन्वेषणं | पुनखंतापान्रकरणे उद्धेदः। Wa विमषंः।
(३३९) यच मुख्यफलोपाय Sra गभताऽधिकः।
शापाद्यः सान्तरायश्च स॒ विमर्ष दूति सृतः ॥
अथा MAAS चतुथाङ्ारा। “waar पिश्रंवरे aha गान्धम्ेन विवादेन निष्वि्तकश्नाना fore ase तधावि अमुङ्च्रमस्िभादणो opin रिब्बुदं मे fers” 1 । इत्यत आरभ्य सकप्तमाङपकिप्तात् प्रागथसञ्चयः अकुन्तला- faacwecfantfatya: 1 अथ fratedt |
(दहे) Taare मुखाद्यथा विप्रकोष्पा यथायथं | एकार्थमुपनोयन्ते यच निव्वेष्णं हि तत् ॥
रष ९७ € यथा Set । “कञ्चुको । SIA VET महाराज वद्धं से |
+ करोति । कशाग्बी राख्यलामेनापि न तादृशः प्रियवयस्यस्य ` परितेाषेा याणा मम सकाशात् प्रियवचनं wer भविष्य- तीति ॥ Ge । Sto
+ जदडवीति। यद्यपि गान्धर्म्वड विवारेन निरे्तकल्याडा प्रिय- सखो UTE तथापि खनुर्पभकभागिमी Gente frat मे दयं xfs सं ॥टी०॥
weutcee: | Ley
wa खल भोमसेना द् ययाधनक्षतजारुणीकतसव्बेण्रीरो दुष wate: । इत्धादिना द्वौपदीकंम्रसंयमनादिमखसन्ध्यादि- चोज्गां निजनिजस्ानोपलिप्तानामकार्थयाजनं | यथया वा अक्ुम्तले GAS । ग्डुन्छखाभिश्नागाद्त्रोाऽर्थराभिः ॥ शषा मङ्ान्यार |
(age) उपचेपः परिकरः परिन्यासो विलाभनं | युक्तिः aft: समाधानं विधानं परिभावना ॥ CRE करणं भेद एतान्यङ्गानि वे मुखे? AUTH FAVA | (९९) कान्साथस्य समुत्यतन्तिरुपक्तेप इति स्मतः ॥ काव्यां दतिटत्तखचणएप्रस्तताभिघेयः । यथा वेष्धां wa: । ""खाकागरहामखविषान्नसभा प्रवेशः meq विन्तनिषयेषु च नः wea ` श्रारख्य पाण्डवबधुपरिधानकंष्रान् सुखा भवन्ति मयि जीवति wracret:” &
(३४०) समुतयन्नाथबाड्लयं WA परिकरः पुनः । यद्या तत्रैव “Weg यद्वैरं wa खल् भििभरारोव कैरुभि- नं तजा Waa भवति किरीटी न च यवां । NTI: waar विरूढं पुमरपि क्रुधा wa: सम्धिं विचटयति qa घटयत" a
ष
१४६ साहित्बदपंे। (३४१) तन्निष्यत्निः परिन्यासः
यथा wea | ““चद्चहुजन्वमितचष्डगदाभिचघात- संचुखितारयुगसस्त waters | wrarargarerfeaateqte- cviufaafa कर्चाखशव देवि भोमः''॥ अच खपाः माम इतिदट्णचणस्य काव्याभिधेयख सङ्खेपेणापरेपकमाजं। परिकर खशब्येव बडलोकरणं । परिन्ा- ewatsta निखयापश्िरूपतथा परिता wee न्यसममिद्येषां मेदः। एतानि चाङ्गानि उक्रेनेव पोाग्बीपर्येख भवन्ति । अङ्गा कराणि लन्यथापि॥
(२९२) गुणाख्यानं विलोभनं ।
यथा । ““तजैव द्रौपदी । माभ fe cat तए परिङक्वि- रेन, * ॥ यथा वा मम wxnerat weagada । “a तारूष्छस्य विखास इत्यादि” । यकु भ्राकुकजादिषु “योवा भङ्गाभिराममित्यादि” ष्टगारि गषव्णनं तदीजार्थसन्बन्भाभा- वाज VTE | एवमक्गाकराणामणुद्धं ॥
(२४३) सम्परधारणमथानां युक्तिः
यथा वर्धयां खरेवा भोमं प्रति, “ara fe महाराज-
* नाधेति | नाय fal दुष्करं त्वया परिकृपितेन ॥ सं०।टीर।
षरूपरि ्ेदः। १४७
eat मम sae एवार्येण wile इति” wa: प्रति यावद्भोमवचनं |
“Sura देपयति RUT अजदुलचयः |
न werafa दाराणां सभायां awadufafa” ॥
(३४४) TT सुखागमः। यथा aaa | “agifa कारवश्रतं wat न Aras” CMTE FIT FAT शप । गाध WHT ww ud वश्रण्ं ता पुणा पुणा भण * ॥ (३४५) बोजस्यागमनं यत्तु तत् समाधानमुख्यते। यथा तजेव। “नेपथ्ये मे भे विरा दुपद प्रतयः गुता “यत्छत्यत्रतभङ्गमीर्मनसा यनेन Ata यद्विख्मकषुमपोदहितं अमवता शान्तिं कुल सेच्छता | तद्युतारणिसम्भृतं मुपसताकेशाम्नराकरषेणेः के धच्यातिरिदं augers येधिष्ठिरं yaa” ॥ अच “ger wafer मयि जीवतीति" ्रादिवीजसख्य प्रधा- मनायकाभिमतलनेन सम्बगाहितत्वात् समाधाभं | (२४९) Taga यऽथेसतद्िधानमिति सतं |
यथा बालचरिते |
* नाधेति। माय warned खष्विद वचनं तत् पुनः पुगर्भग।॥ te ॥ Ste 4
ec utfeacds |
'"उत्छाहातिच्रयं He तव WWerg पम्तः। मम इर्षविषादाभ्यामाक्राम्ते BATT,” ॥ यथा वा मम प्रभावत्यां “नवनखमासेचनकमित्यादि” 1 (2४७) SSCA वाच॑ः प्राकता तु परिभावना ॥ यथावेष्ां द्रौपदी“ यद्धं Ure वेति"सश्याना ठू यं शष्दानन्तर । “ary fa दामिं एसा पलश्रजलरहरत्थणिदमत्थरा खणे खणे समरदुन्दुभो arerafz” * ॥ (३४८) बोजार्थस्य प्रर BERT: धया तत्रेव | “दो पडो। माघ पृणावि तए THTATTCTAAT + | भीमः, भूयः परि मवलानिखव्जाबन्पुरिता मनं । अभिःगेषितकेारव्यं नग uefa ठकोादर"॥ (३४८) कारण Fa: | प्रकताथ॑समारग्मं uur asa “देवि गच्छाम वयमिदानीं ज्रकुलकयायेति”। (२५०) भेदः defied |i यथा aaa “wa एवाद्च प्रति fastest wag:” | केचिच “ae: मराल्छाहनेतिः agit अथय प्रतिमृखाङ्कानि।
* avafa | नाय किमिदानीमेष प्रलयजलधरस्तमितममररः wa wa समरदुन्द्भिशताखयते डति | de ॥ Stes
† नावि । नाच पुनरपि त्वया समाखासतितद्या इति। Beh Ste ॥
asufees: | १७९
(३५९) विलासः परिसपश्च विधुतं तापनं तथा | नम्रं नरयुति्ैव तथा प्रगमनं पुनः ॥ विरोधश्च प्रतिमुखे तथा स्यात् पय्युपासनं । पष्यं वज्चमुपन्धासे THIET इत्यपि ॥ aa |
(३५२) Water रतिभेगाथो Pare दति कष्यते । ¦
रतिलशणस्य भावस या हेतुभूते भागे विषयः प्रमदा “ पुरुषा वा तदथा समीहा विलाखः। यथा शाकुन्तले । Cara प्रिया न सुलभा ary तदभावरश्रंनाश्ासि। अङतायेऽपि मनसिजे रतिमभयप्रायेना कुरूते” ॥
(३५३) इष्टनषटानुसरणं परिसपंश्च कथ्यते । अथा शकुने राजा । “भवितव्यमज तया। तचा हि । “MITA पुरस्तादवगाढा जघमगेरवात्पञ्चात्। द्वारेऽस्य पाण्डुसिकते पदपङ्किदृ श्षतेऽभिनवा”” ॥
(३५४) छतस्यानुनयस्यादो विधुतं त्वपरि्दः। यथा Aaa ।
“रलं वा अ्रमापुरविरहपश्नुद्मुएण राएसिना उवर- ध्येन" * । few “विधुतं स्यादरतिरिति” वदन्ति
* च्लमिति । खलं वोऽनतःपुरविरइप्रयुखुकेन राजव्यापर- Bm) Wo ।टो०। |
१६० साहिवदपंे।
(Ruy) उपायाद शनं TH तापनं नाम तद्भवेत्! यथा Tara सागरिका। ^“दुलदजनानुराश्रा FAT TSEk परवरसे GAT | foaufe विसमं da मरणं सरणं waft ve *
(aye) परिशासवचा aH
यथा Tara । ““सुषङ्गता। are way कटे तुमं BIT सो अयं दे परदा चिहृदि। सागरिका wna | wy ae SE WAT! सुसं | अद्र श्रल्नसंकिदे न चिष्लफषश्रस्य" ॥
(Ry) irra परिशासजा | mage |
यथया तज्रैव। सुसङ्गता । “सदि acfager दाणिखि तुमं जा ud ufga इत्थावशम्निदावि ara न म॒ञ्चसि† ।° साग, सभ्तृभङ्गमीषदिशस्य । “guys दानिं वि कोखिदुं न far-
* दुष्ठरेति दुह्लंमजनानुरागोा wen waif caw wat | प्रियसखि विषमं Ga aca uca केवलमेकमिति। Go| मनव fom: कोवलाथारेग्रोति। टी०॥ ewifa) सखि यस्य aa त्वमागता सोऽयं a पुरतस्िति। डति de) कस्य छृतेऽइ मागता डति de) अयि खन्धशङ्धिन्ते न चित्तफलकस्य। Fy टो°।
† सोति | सखि wefan रदानीमसि लवं वा र्वं मजा इक्त्ावल(्बतापि कापं म म॒खसोति।॥ de ।टो०॥
weufcee: | १५९६
मि * ॥ कचित्तु ““रोषस्याच्छादनं ere न्ंदयुतिरिति" wefan |
(ayz) प्रगमनं वाक्यं स्यादुन्नरोत्तरं ॥ यथा विक्रमेम्वेश्लां । उव्येभो । “जञ्जद् अश्रदु महारात्रा +, राजा। मया नाम जितं य्य त्या जय उदीरते दत्यादि।
(३५८) विरोधो arene
यथा wears राजा । ““नूनमसमीच्छकारिणा मया- aq स्फुरच्छिखाकलखापा seat: पद्यां waver” ॥
(९ । हतस््ानुनयः पुनः ।
स्यात्यथेपासनं
रव्रावख्धां । विदू । “at ar gm एषा fe कदशोघर- मरं गरेव्यादि” ‡।
(RQ) पुष्यं विशेषवचनं मतं ॥
यथा aaa राजा | “we एृरीला स्प मारयति", विदू । “भा away एषा sage धिरो तए शामाषा- रिदा" | राजा । वयस्य सव्यं ।
* gaya इदानीमपि कोटिं न मुष्वसीति pede pete ॥
+ wutefa | जयतु जयतु महारानडति॥ Ge ।टो०॥
t at ar कुष्येति। खषा हि aceite शान्तर मतेति ॥ Sey Stet
॥ भो weaife) भो बयस्य रषा खम्बा Meat समसादि- Afar do a Ste ॥
१५२ ufwacua |
“mca ufecwen: afcmas Tea: | कुताऽन्यथा पत्येष VT YTAATA:” ॥
(३६२) प्रत्यक्लनिष्ुरं वच्च
यथा aaa राजा “कथमिह Stee लया WTA” | सुखं । न कवलं तुमं समं चिक्फलषएण ताजाव TSH Say णिवेदद्स्यं *॥
(३९३) उपन्यासः प्रसादनं |
यथा तज्व। सुसं, wer we were aula भरङडिनीए पषारेन कोलिदं ota ufefe a किंकष्टाभरनेन। werfa मे गङ्श्ररा पसादो War जं तए ae एत्थ श्राखिडहिदत्ति कुषिदा मे पिश्रषही सागरिका wereta carding t i afer
'"उपपम्िषटता याऽयं उपन्यासः ख कोल्तितः° |
इति वदन्ति उद्ादरन्ति च। ava श्रदिमुहराक्डु सा
गभंदासोति ‡ ।
* नकेवलं तुममिति। न केवखंत्वं समं चि्फलकेन तद्यावद्रतला देये निवेदयिष्यामोति । संग Ste ।
+ wefa |) wice wpa मयापि भव्यः प्रसादेन क्रीडितमेव
wa: तत्किं कलाभस्येन Batsfa मे गद्तर wa प्रसाद
ख्घ यत् तबा अहव आजिखितेति कुपितामे प्रियसखी
सागरिका रेव प्रसाद्यतामिति॥ सं ॥ Ste 4
अतिमुखरा ata गभेदासीति pd pete
++
weufcee: | ९५९
(ada) चातुव्वेष्यापगमनं TAGE इष्यते ॥ यथा वीरचरिते ठतोयेऽङ।
“परिषरियग्षीणमेष वोरो युधाजित् समब्टविभिरमा्यैलामपारख TE: | अयमविरतयज्ञा ब्रह्मवादी पुराणः मरभुरपि जनकानामद्भु दा याजका से" ॥
द्व्यच खषिशषतरादीरनां वानां deat अभिमवगप्तपादास्त TEST TAT GTS चन्त । सं हारो मेलममिति' व्या चचति | उदाहरन्ति च रन्नावद्यां दितोयेऽद्े। ्रदापि मे 9S गर्ध्रा पसारा* इत्यारेरारभ्य णं शत्य गेडिश्र पखारेडि Gti राजा काली कासाविल्यादि ॥ चरथ TATE |
(REY) अभूतारणं मागे SAAT कमः! सङ्गद्चानुमानश्च प्राथनारिष्निरेव च ॥ चारटकाधिबलोदेगा गभ॑ VASAT | अज BHA वाक्यमभूताइरण। मतं II
यथा श्रश्वत्यामाद्े।
अश्वत्थामा wa दति एयाद्कनना स्यष्टमक्रा Qt षे गज दति fee area षद्यवा चा” ॥ स
* च्यदावोति। अताऽपिमे खयं AAT: WATT दति। Bea Soy t बन् wet evie vara cat xfa a do pete
x
tus afeacia:
(age) TRE AV: यथा चष्डकोजिके राजा । भगवम् Caparaferarad भाग्यातनयविकयात् । tered करिष्यामि कष्डाचेऽपाकविक्रयः" ॥ (age) ed वाक्यं FRAT । यथा Taal राजा। | | “aq: yeaa चलं दु लंच्यश्च तथापि मे, कामेनेतत्कथं विद्धं समं wel: शिलोम् खैः ॥ (३९८) उदाइरणमुत्कर्षयुकतं वचनमु्यते It यथा अग्वत्यामाङ्के । | | “Or यः wer विभन्तिं खभृजगुरुमदात् पाष्डवोगा्चमूनां खायः पाश्चाशगाजे शिष्ुरधिकवया गभशर्य्यां गता att या यसत्कन्भसासी चरति मयिरणे यख यख प्रतीपः क्राधान्धसस्य TA खयमिरड जगतामम्तकस्याम्तकोऽरः" ॥
(add) भावतत््वोपलन्धिसतु HA: स्यात् यथा AT QMS राजा | “खाने खख विसतनि मेषेण चधष प्रियामवखलाकयामि \ तथाहि | | ““उस्ञमितेकश्वृलतमाननमस्याः पदानि रचयन्धाः | पखकाचितेन कथयति मयनुरागं कपालेन" ॥ (₹७०) UNE: पुनः।
सामदाना्थसम्यन्ञः
धषणटपरिकदः। १५५
यथा caraet राजा । साध वयख इदमे पारिताषि- कमिति करकं ददाति
(३२७२९) लिङ्गाद् दाऽनमानता ॥ यथा जानकीराघवे नाटके रामः।
“नलीशागतेरपि agar wea ्रालाकमैर्ममयतेा जगतां शिरसि। तस्यानुमापयति काञ्चन कान्तिगार- कायस्य छखययंतनयत्वमधब्यताञ्च" ॥
(३७२) रतिदषीद्यवानान्तुप्राथनं प्रार्थना भवेत् । यथा taraat । प्रिये सागरिके “शीतां शर्म खमुत्यखे तव THT पद्मानुकारौ करा Taree तयारुथगलं बाह VUTSTTAT | दत्धयाह्ादकराखिखाद्धि casa weafay मा- मङ्गानि aaryarafauqreasife fraraa” ॥ TTY प्रा्थनाख्यमङ्ख। aaa fasead cy waraetara yafeararg ifs तक्मतागसारेणाक्रं। अन्ययाङ्गार्मां पञ्च षष्टिसद्खतप्रसङ्गात् |
(३७६) रदस्याथस्य GRE (Als: स्यात् यथा अ्रश्त्थामाङ्क। “qaea विपाकराऽयं दारुणा भुवि awa | केशग्रहे दितीयेऽसिन् मूगं निः्रेषिताः प्रजाः" '॥
tad erfewata |
(woe) जारकं धुनः। संर ग्धवाका यथा WERK SAT: | Mt: पुनः कथमद्यापि न सम्भूताः qucfaur:” i (३७४) अभिबलममिसन्धिम्कलेन यः ॥ यथा रनावर्ख्यां काञ्चनमाला । “afefa <aart चित्त सालिश्रा वषन्तश्समम सख्नद्रोामीव्याडि* । (pod) नुपादि जनिता मोतिङ्देगः परिकीर्तितः । यचा aut | “प्राप्तावेकरथारूढे पच्छन्ता तलामितसतः। खकथारिः ख चक्रूरो THAT ठकादरः। (ROO) शङ्गाभयचासछतः सम्म विद्रवो मतः ॥ यथा। “RAT ARAMA कराधेद्धुतं दन्नागनं | विलाक्य वागरानीक vaya: काऽप्यजायतः'॥ श्रथ fandrytia | (BOT) अपवादेऽथ सम्पेरो व्यवसाये AT Tf | शक्तिः प्रसङ्गः खेद ख प्रतिषेधो विरोधनं ॥ प्ररोचना विमं श्यादादानं VITA तथा | दोषप्रख्याऽपवादः स्यात्
* भट्िनीति । भरतीं सा चिच्रणालिका वसम्तस्य ani करोमोति ॥ sey टी ॥
वष्टपरिषेदः। १५७
यथा aut यधिष्ठिरः । पाञ्चालक क्षचिदाघादिता aw दुरात्मनः पदवो | पाञ्चालकः। न केवलं पदवीस णवदुरात्मा रेवीकेश्रपाज्स्यश्चपातकप्रधागरेतुरूपलबमः |
(Boe) सम्फेटो रोषभाषणं ॥
यया तत्रैव राजा। भ्रररे ACHAT TFS WH: Wat
मिण्दितिमिणात्मक््ं Gras | wT र ।
"हृष्टा AVY UTA तव तव च पथास्तस्य राश्ञसयावी प्रत्यकं भूपतीनां मम भुवनपतेराशन्चया दूतदासी। तद्धिन् aurea वद faved तेता ये atx बङोर्वीव्यातिभारद्रविएगरूमदं मामजिलेव ct” ॥
“atta: सक्रा्धंग्राः पाप। राजा। BT: पापदृल्यादि। (peo) व्यवसायश्च AWA: प्रतिश्नादेतुसम्भवः ॥ यथा तत्रैव भीमः |
““निरता्ेषकारव्यः GAT दुःशाषनाङजा । ` भङ्गा दुखाधनस्याजीर्भीमिऽयं रसा मतः” ॥ (३८९) द्रवो गुरव्यतिक्रान्तिः शाकावेगादि सम्भवा। यचा तचेव । “युधिष्ठिरः । भगवन् रष्णाग्रज Barada: |
जातिग्रीतिग्मंगसि न छता सज्ियाणां न war
ee खस्थं तदपि गितं नागुजस्या स्छनेम |
AG: कामं भवतु भवतः frat: शेदबन्धः
काऽयं पन्वा यदसि विमृखा मन्दभाग्ये मयि a” ॥
auc afwacia |
(र८२) ABPTRSA प्राकता द्युतिः यथा waa दुराधमं प्रति कुमारषटकाररेणाक। ‘qaafsae ge व्यपदिश्रखाद्यापि we गदां at दुःछासनकाष्णभ्राणितमधुकीवं रिण मन्यसे । दपीन्धे मधुकंटभदिषि weraugd चेष्टसे wrarai wan विहाय मर पद्धेऽधुना Waa” ॥ (BEB) शक्तिः पुनभवेत्। विरोधस्य प्रशमनं यथा aaa | CBA MTATUATT TULA न वा भस्मसादेदभाराम- अनिशं TUPAC TA जखममो बान्धवा बान्धवेभ्यः। मार्गन्तां ्ञातिरेदान् इतनर गहने afar Twat स्तं भाखान् प्रयातः षड रिपुभिरयं संद्ियन्तां बखानि'"॥ (BEB) प्रसङ्ग गुरूकीत्तनं ॥ यथा ग्टच्छकरिकायां शाण्डाखकः | “Ua सागखदक्लस् aa ्रश्णविस्सद्षख्य afar चालदन्तो व्यावादि तुं aR इमं मिष्यश् एदेण किल गणिश्रा वशन्तसेना सुश्र्लारेन वावादिदन्ति * । चार्दत्तः। |
भयः
+ रघ सागरद्नस्य Fa खाग्यविश्रदनत्तस्य नप्ता WAR यापा- दयितं वध्यस्थार्नं नीयते | रुतेन किल गखिका वसन्तसेना उवगसे(मेन खापादितति। do pete 4
षषपरिष्ेदः।. १५९
"'मखन्रतपरिपुतं मोजमद्भापितं चत् सदसि निविडचेत्य ब्रह्मधेाषेः पुरखात्। मम निधनदन्रायां वत्तमानख पापे- खद सड मम् ेयैज्यते serait” ॥ | इत्यनेन चार्द्न्तवधाग्युदयानुकूलप्रसङ्गाट् गरुकोन्तंन- मिति nay: | । (gry) मनश्टासमुत्यन्नः अमः Gz दरति स्मृतः | मनः TAHT यथा माखतोमाधवे । “cafa इदयं गाहेदेगंद्िधा न त॒ भिद्यते वहति विकलः काये ary न मुञ्चति Sarat | MAGA तमूमन्तद्ाहः करोति ग भस्मसात् प्रहरति विधिग्ब॑शच्छेदो न ृम्तति जोवितं* ॥ एवं चेष्टाखमुत्पन्नाऽपि | (erg) रै शिताथप्रीघातः प्रतिषेध इतीष्यते | यथा मम प्रभावत्धां विदूषकं प्रति wee: “सखे कथमि त्वमेकाकी वन्तंसे कन् पुनः प्रियसखो जनाभु गम्यमाना प्रियतमा मे प्रभावतौ । विदू । असुरवद्ष्णा आश्रारिश्र किं fa लीरा * । wee: दीधे निस्य । “ST पूषचन्द्रमुखि मत्तचकारमेते मामानताङ्कि परिहाय gar गतासि।
* wucufaar ara कुचापि नीता ॥ सं*॥
१९० । afeacta |
गच्छ aay ay जोवित ठूखंमेव रेवं कदर्यनपरं BABA” ॥ (८७) काय्याल्ययोपगमनं विरोधनमिति सतं ॥ यथा वेणां afufer: | ‘card भोग्रमरादथा कथमपि दरोषश्ानखे निरते क्या श्नीविषभागिनि प्र्रमिते श्खयेषयातेदिवं। भीमेन प्रियसाहसेन रभसार शपा वश्रेषे जये स्वं जोवितसंज्रयं वयममी वाचा समारोपिताः” ॥ (gue) प्ररोचना तु विज्ञेया संहारार्थप्रदरशिनी | यथा aut पाञ्चाछकः i “हं रवेन चक्रपाणिना सहित इत्युपक्रम्य छतं सन्दे हेन | “quant सखिखेन taneet राञ्याभिषेकायते सब्था ऽत्यम्मचिराज्छछितेत् RATT HVT WS | रामे WARSTATATHT WweTare fete क्राधान्धे च TRITT परिपतत्याजे कुतः Swa:” ॥ (pd) कायसं We यथा det) “नन् भाः स्छमन्तपश्चक चारिणः | ATH TST म भूता रिपुरुधिरजलाहादिताङ्गः प्रकामं निख्ोखार्प्रतिश्नाजखलनिधिगहनः rea: चजिथेाऽखि। भाभा राजन्यवीराः समरञज्िखिशिखाभुक्रशेवाः wi वम्- चाखेनानेन लोनेईतकरितुर गा न्तर्दितेरास्ते aq” ॥
धषटपस्स्दिदः।
शच समस्तरिपुकधकार्यंश्य सक्कहोतत्वादाद्ामं । .
(aco) TAS RIT FA | काय्यार्थमपमानादेः सदनं खस AHA ॥ यथा Aaa WA: । श्रयं । 'ख्रप्रियाशि RTTAT वाखा WRT A कर्बणा। रतभादश्ता दुःखो WAITS का वयया"? ॥ wa farsiversrfa |
(३८९) सन्धिर्विबेधो थनं निरयः परिभाषणं ।
छतिः प्रसाद् श्रानन्दः THAT ॥ `
भाषणं THAT RATA एव च ।
लतं ।
(३८२) वोभापगमनं Bar
९९९
परशस्तिरिति संदर श्ोयाम्धङ्गानि नामतः ॥
यथा at भीमः । “भवेति यज्नवेदि सम्भवे सरति भवतीं aaa चश्चद्वुजेत्धारि'” ॥ wa मुखे faerie पुनरष-
गमनमिति सजि: । (ada) faare: कार्यमार्गणं ॥
यथा aaa भीमः | “weg मामाग्य॑ः quae । युधि- छिरः; | faanataafad | dra: | Gaecafad | वयमयामिं तावदनेन सुभाधनशाणिताशितेन afer wyrer दुः- श्राचमावरषटं Hava । afufert: | गच्छतु भवाननुभवतु
bf
QqR alwacta |
aufemn वेशीषं हा रमिति" अनेन awdaararereraqet- fear: | (३८४) उपन्यासस्तु काब्याणां ग्रथनं यथा waa भोमः। “पाञ्चाखिन खलु मयि जीवति संद- war दुःशासगविलखिता वेकिरात्मपाणिभ्बां तिह खयमेवाइं UVa fa”? अनेन SAAT Eas । (२९५) निरयः पुनः। अनुभूतायकययन थथा तजेव भोमः। “टेव waza च्रच्ापि दुर्या- धनहतकः | मथापि तख STATA: | “भूमा चिक्तं शरोर निदितमिदमणूकन्द नाभं frog लच्छीराय्ये नगिषिक्रा चठर्दधभिपयःसीमया सद्धं मूव्यो । wart भिजाणि योधाः qaqa दग्धमेतद्रशा्नै मामेकं agate शितिप तदधुना धाकंरादस्य गेषं” ॥ (३८९) परिवादक्षतं वाक्यं वदन्ति परिभाषणं | यथा शाकुम्तले। राजा “श्रयं qe at aaa कि-
ASS राजर्षेः पनी । तापसी । का तस धमरारपरिडादना नामं गेन्धिख्छरि””*॥
(2८७) लब्धाथागमनं छतिः।
^ करस्य घम्मेदारपरि वाजिने नाम यङोष्यतीति। संर | cto
asufeee: | १६९
अयथा वे्यां wa: “wa भगवनग्ता व्यासवाल्मीकिप्रग्डत- चोाऽभिषेकं urcumfasta दति” अनेन प्राप्तराञ्यस्याभि- धेकमङ्गलेः खिरीकरणं शतिः ।
(३८८) TANS: प्रसादः स्यात् यथा Tea! भीमेन द्रौपद्याः केशसंयमने | (३८५) AAA वाञ्क्टितागमः। यथा aaa द्रौपदो । विश्चमवि द us वावारं are पादेन varia सिक्ठिसं * । (४००) समये दुःखनि्ाणं रत्नावल्यां वासवदत्ता रत्रावलोमाखिश्च wrqe वदो- feu waqa ti (४०९) ARAT TTC | यद्यादडतसम्मािः यथा मम प्रभावत्यां ATT THAT WHA ऊङ्धमवलोक्य। ““दधद्िद्युलेखामिव कुसुममालां परिमल- भ्रमद् ङ्श णोष्वनिभिरूपगीतां तत दतः | दिगन्तं ज्योतिभिंस्ठहिनकरनारेधैवलय- faa: केलासाद्भिः पतति वियतः किं oafce” ॥
* विखमपि तदेतद् पारं नाथस्य प्रसादेनपुनरपि falar मीति + te ॥ टो०। † समाश्रसीहि भगिनि समाश्रसीहोति yee a ete a
१९४ wifeaxia |
(४०२) सामद्ानादिभाकष्णं ॥ वथा चष्ड़ुकारिके | “wa: | तदेहि धण्यलाकमधितिष्ठ” ॥
(gon) पृन्ववाक्यन्त fata यथाक्ताथापद शनं |
यथा वेश्यां भोमः । ` “बद्ध मतिके कं खा भामुमतो परि-
भवतु सम्पति पाणष्डवदाराम्”* |
(४०४) वर प्रदानसम्मराभिः काव्यसंचार इष्यते |
अथा aera “fart भूयः भिवमृपकरोमोति" ।
(४०५) नृपदेशादिशान्तिसतु प्रशस्तिरमिधोयते ॥
यया प्रभावत्यां ।
“CTA: सुतनिरि्ेषमधुनगा away मित्थं प्रजा Marg: सद्खद्धिगेकपरटवः watt गृणयारिषः। woadvagy: समधिकाः खनु शमामण्डले भूयादव्यभिश्ारिणी चिजगते भक्तिख्च acres” ॥
अच ख उपशंहारप्रभरस्यारन्त एकन क्रमेरेव ferfa: |
“CW च Buea उपरेपप्ररिकरपरिन्धासय्बद्धेद समाधा- मामां प्रतिमुखे च परिखपंणप्रगमनवजापन्याषपष्पाण्णां गभं अभूतादरणमागेत्रोरकावचेपाशां विम eae शक्रिव्यवसा- यप्ररोाचनादानानां प्राधान्यं । “श्रन्येषाञ्च यथया सम्भवं खिति- रिति केचित् ।
(४०९) चतुःषष्टिविधं दोतदङग प्राक्त मनीषिभिः ।
कुय्यादनियते तस्य सन्धावपि निवेशनं ॥ रसानुगुणतां बच्छ रसस्येव हि मुख्यता ।
वरुपरिक्ेदः। १६५
यथा AGU ठ तीया | दुयाधमकर्शंयाशयं इसम्प्रधा- रणं । एवमन्यच्ापि | चन्न “रद्रटादिभिनिंचम एवेति उक्तं तल्लच्यविरद्धं ।
(४०७) TECTIA बृत्ताम्तविसतरः | रागप्रप्निः प्रयागस्य गोप्यानां गोपनन्तथा ॥ प्रकाशनं प्रकाश्यानामङ्गानां षड़धं फल | BFA नरो यद्वननेवारम्मक्तमोा भवेत् ॥ BTSs तथा काव्यं न प्रयोगाय युज्यते | सम्पादयेतां सन्ध्यङ्ग नायकप्रतिनायको ॥ तद्भाव TATRA TAT तथतरत् |
प्रायेण प्रधानपरूषप्रयाज्यानि ewayerfa wafer) किन्त
पथेपारिजयं वीजस्याख्पमाचसमटिषटलात् श्रप्रधानपरषप्रयोा- जितमेव ary |
(४०८) रसव्यक्तिमपेच्छेषामङ्गानां सन्निवेशनं | न तु केवलया शास्तसितिसम्पादनेच्छया ॥
तथा च चदा । दुयाधनस्य भानुमत्या सह विप्रलमोा
cfiawarg शेऽवसरेऽत्यन्तमनमुचितं |
(४०८) अ्रविसुद्रन्त॒ TET रसादिव्यक्तयेऽधिकां । तदप्यन्यथयेद्वोमान् न ASE कद्ाचन ॥
श्रनयाश्दाररणं मव्मवन्धेव्वभिव्यक्रमेव | श्रय SA: |
(४९०) TART कोशिको AC सात्त्यारभटो पुनः। रसे Ue च TS इत्ति सर्व्व भारतो ॥
१९१९ साहित्बदपंये।
SAAT वृक्ये दताः PANTS माढकाः | स्युनायकादिन्यापारविशेषा नाटकादिषु ॥ तच कोाञिको। (४९९) या हद्णनेपथ्यविश्रोषचिचा MIEN पुष्कलनुत्यगीता | कामापभागप्रभवेपचारा सा RA चारुविलासयक्ता ॥ नसं च AGM THT VHT | चखत्वाय्ङ्गान्यस्याः wa | (age) वैदग्धयक्रीडितं न TESTA AAG विविधं मतं ॥ विदितं ृएदशास्येन सग्रटङ्गारभयेन च । wa केवखद्ास्येन विदितं यथा cTaraet । वासवदरन्ा फलकमदिष्य सहासं । एसा वि अवरा तव समीवे जा खिदा एदं किं wer वम्र विषाणं" * | सप्ररङ्गारदहास्येन यथा कुन्तले । राजानं प्रति waren । “wand उम किं afcafa +1 राजा इदमिति व्यवसितः । अकु । am टाकते" | सभयरास्येम यथा TAS | आलेख्यद श्नावसरे | “gwar * gama तब समोपे यया लिखिता xz किमाय्ये वसन्तस्य
विश्वापनमिति॥ do a टी a † असन्तः पुनः fa करिव्यतोति।॥ ae y टी°।
वर्परिष्ेदः। ११०
निरा ay रसे raat समं चित्तफलएण | ता रेवीए गदु faaexay’* । एतदा क्यसम्बस्ि नश्नाराइतं | एवं वेशचेष्टा- सम्बश्ध्यपि |
(ORR) AAAS TSCA भयान्तो ATTA | यथा मालविकायां सद्धेतनायकमभिषखतायां नायकः | “faa सुन्दरि सङ्गमसाध्वसं मनु चिराप्रश्ति seared | ufazere गते सहकारतां त्वमतिमुक्रखता चरितं मयि ॥ मालविका । भहा देवोए भणण श्रष्पणावि frst ay म पारेमि carrie” + । We मम्मस्फाटः। (४९४) AMAL भावलेगेः GAAS मतः ॥ यथा माखतीमाधवे। “ममनमखसं अन्या दृष्टिः शरीरमसेष्टवं अधितमधिकं fargaa ara किमन्यदितोाऽथवा। wafa भुवने कन्दपान्ना विकारि च धावनं खखितमधुरास्ते ते भावाः किपमि च धीरतां" ॥ ` अश्लसगमनारिभिभावलेभर मौ धवस्य माखत्धाममरा गः STH: Warfare: * नीता मया ca care समं चिन्तफलङेन ता देये गला
निबेदयिव्यामीति | de ॥ टी. । † wigan भयेनात्नोऽपि प्रियं wy न पार्यामोति ॥ संगटी १
१९८ arfearya |
€ =“ व्यवहतिन्नं सविन (४१५) ATTA तुः प्रच्छच्रवन्िनः। यथां तचेव । श्खोरूपधारिषा माधवेन मात्या मरणः ष्यवसायवारणं | WY Away |
(४१९) सात्त्वतो बहला सत्वशेर्यत्यागदयाज्जवेः । सषा शुद्रश्टक्गारा विशोका सारता तथा ॥ TATA GATS: संलापः ACTA | विशेषा इति चत्वारः सात्त्वत्याः OFA HAT: SHAH शजचाव्वागुत्थापक उष्यते ।
war वीरचरिते,
“arrara च faqara च मया इृष्टाऽखिदुःखायवा ae कुतोऽ सम्प्रति मम लदभरंने wee: | यश्माङ्गल्यमु खख are विषयः किं वा बडव्याइते- रश्मिम् विद्धतजामद स्वविजये बाहा wastarat” ॥
(४१७) मन्त्ा्थदेवशक्यादेः GUT TATA |
ARAM यथा मद्राराच्षसे राचषसरहायानां चाणक्येन सुबद्या मेद मं । अर्थश्रश्वापि. तत्रेव । aww यथा रामायणे रावण्णादिभोषखस we: |
(४१८) संलापः Ay गमोरोक्तिनानाभावसमाञ्रयः।
यथा वोरशरिते रामः, “sawa किल सपरिवारका- न्तिंकेयविजयावख्जितेन भगवता गीखलेाहितेन परि वत्छर-
वषटपरिष्ेदः। Age
Uwermafet तुभ्यं प्रसादीरूतः परणष्ः । परश्एरामः। राम राश्रये स एवायमाय॑पादामां भियः परष्एरिव्यादि |
(४१९) प्रारब्धादन्यकाय्याणां करणं परिवर्तकः |
यथा aut भोमः। “aeta गच्छ a गरु मनु वत्तं ख WE-
aaa प्रविश्छायुधषहायोा भवामोति यावत् अथवा श्रा- wafaraa मया पाञ्चालीति'। ्रयारभरो।
(४९०) मायेन्रजालसं्ामकोषेदान्तादि चेष्टितः । संयुक्ता वधबन्धादयेश्तारभटी मता ॥ वसतूत्यापनसम्ेटो VR ACAI | दति भेदास्तु चत्वार BT: प्रकीर्त्तिताः ॥ FRAGA वस्तु RTI TA |
यथादाश्तराघवे | “staat जयिनो निद्राम्ततिमिरत्रातेषिवियद्यापिभि-
USA: सकला रवेरपि कराः कस्मादकस्मादमी |
एते शोयकबन्धकष्डरुधिरराध्रायमानोाररा
मुञ्चग्धाननगकन्द्रानखम् CAAT TIT फेरवा इत्यादि” ॥
(४९१) सम्फेटस्तु समाघातः जुदसत्वरयोदयोः |
यथा मालव्यां माधवाणारचष्टयोाः।
(४२९) सङ्धिप्ना वद्तुर चना शिल्पेरेतरथापि वा | सङ्धिभिः स्यान्निद््ते च नेतूर्नैजम्तर यः ॥
यथा उदयनचरिते किखिश्जदश्िप्रयागः। दितोयं यथा ॥
१७० enfeazda |
atfefrarnr सुयोवः। यथा वा परश्रामस्मोद्धत्यनिद्तवा ्ाम्तलापाद्ानं । “पच्या ब्राह्मणजातिरिति"? ॥ (४९९) प्रयेशजासनिष्कान्तिरषेविद्रवसम्भवं | अवपातनमिल्युक्ं यथा छत्धारावणे षषठेऽङ्ं । ““प्रविश्व ayes: चर्व इति” अतः wafa गिक्रमणपय्यम्त। (४४) पू्व्मुक्तेव भारती ॥ अथय ATTN: | (४२५) अश्राव्यं खलु यदस्तु afew सगतं मतं | aaa प्रकाशं स्यासङ्धवेदपवारितं ॥ रस्यन्त यदन्यस्य TTY प्रकाशते | जिपताककरेणान्यानपवाय्थाम्तरा कथां ॥ HATTA AT VENTA तच्ननान्तिक | किं त्रधोषोति यन्नाय्ये विना at प्रयज्यते॥ AAG HATE तदछाद्ाकाशभाषितं। यः HATA चस्माङ्गापनीयस्लस्यानरत WE सव्व ङ्ुखि- मामितामाभिकं चिपताकलचणं at छत्वान्येन सडह aaa तव्जनाम्तिकं VISA र रस्यकथयनमपवारितं। We We
(gee) cut fears Garg वेश्यानां नाम दयेत्
SMMALS वणिजां चेर चेव्येस्तथा पुनः ॥ वसन्तादिषु TRA वस्तुने नाम ARI |
weufcee: | Ler
aur यथा वषन्नसेनारिः। वशिम्िष्णुद सादिः । चेटः कल हसादिः। चरो मन्दारिकाडिः। (४९७) नाम कायं नाटकस्य गर्भितार्थप्रकाशकां | यथा रामाभ्यदयादिः 1 (४८) नायिकानायकाख्यानां सज्क्नाप्रकरणादिषु ॥ यथया मालतोमाघवादिः। (४२८) नारिकासडकाटोनां नायिकामिर्विशेषणं | यथा Ta ae RUT aes: (४३०) प्रायेण ए्यन्तकः साधिर्गमेः स्थाने प्रयुज्यते ॥ यथा ज्राकुनले। WH । गच्छाव द्व्यर्थे षाघयावस्तावत। (Bet) राजा खामोति देवेति wees चाधमेः। राजिमिर्ग्वयस्येति तथा विदू षके च ॥ राजन्नितयुषिमिव्वाच्यः साऽपत्यप्र्ययेन च । खेच्छया AAAS आर्येति चेतरैः ॥ वयद्यत्यथवा AeA वाच्या रान्ना विद् षकः | WAT नरोषटचधारावायनान्ना परस्पर ॥ त्रधार HARA इति वे पारिपार्शिकः। SANT मारिषेति दण्डे TeV: VAL It वयस्येल्यु्तमेशदा मध्येरार्येति TTT | भगवन्निति वक्तन्याः सब्यैर्दवर्षिलिङ्किनः ॥
Lox
arfeucia }
ARTES Vy भवतीति विदूषकः श्रायुदावथिनं GAT FE तातेति चेतरः ॥
बल्य पुचक तातेति AA गोजेण वा सुतः | शिष्योऽनुजञ्च वक्तव्याऽमात्य श्रार्यति चाधमेः॥ विपरेयममात्येति सद्िवेति च भण्यते ।
साधो इति पतो च प्रशान्तञचाश्यते वुधैः ॥ अग््ोताभिधः पूज्यः शिव्यादविनिगदयते ¦ उपाध्यायेतिं चाचा्या महाराजेति भूपतिः ॥ खामोति युवराजस्तु कुमारा भटंदारकः | सोम्य भद्रसुखेत्येवमधमेस्तु कुमारकः ॥
वाच्या MAMAS: कमारो भटेदारिका ॥ पतिर्यथा तथा वाण्या ज्येष्ठमध्याधमेस्तियः। हलेति AEM प्रध्या wat AAS तथा ॥ कुडिन्यमनेत्यनुगतेः पूज्या च जरमीजनेः। ्रामन्त्रणेश्च पाषण्डा वाच्याः खसमयागतैः ॥ शरकादयश्च सम्भाष्या भद्रद् त्तादि नामभिः | यस्य यत्कमम शिल्पं वा विद्या वा जातिरेव वा ॥ तेनेव नाना वाच्योऽसे RATT यथोचितं |
अय भाषाविभागः।
(४३२) पुरुषाणामनोचानां संस्र स्यात् छतात्मनां।
शारसेनो प्रयोक्तव्या ASMA योषितां |
वषछपरिष्ेदः। YeR
आसामेव तु गाथासु ASS) प्रयोजयेत् | VATA मागो भाषा राजान्तःपुरचारिणां ॥ चेटानां राजपचाणां ओेष्ठिनां चा्हमागधो | प्राच्या विदूषकादौनां धृत्तानां स्यादवन्तिका ॥ योाधनागरिकादीनां दाकिणात्या हि दीव्यतां | Tara कादीनां शाकारों सम्मरयाजयेत्॥ वा्ञोकभाषा दिव्यान AA द्रविडादिषु। ` MACY तथाऽभोरो चाण्डालो पुकसादिष्॥ ` AAT शावरो चापि काष्टपचापजीविषु | तथेवाङ्गारकारादे पेशी स्यात् पिशाचवाक् It चेटीनामप्यनोचानामपि स्यात् शोर सेनिका | नालानां षण्डकाना्च नोचग्रदविचारिणां ॥ उन्मन्नानामातुराणं सेव स्यात् Tee कचित् ॥ VRAY प्रमन्नस्य दारिद्रोपस्छ्तस्य च | भित्तृबन्धधरादोनां प्राकृतं सम्मयाजयत् ॥ Ve सम्रयोक्तव्यं लिङ्किगोषन्तमासु च। ठेषोमन्तिसुतावेश्याखपि कैश्चित्तथादितं ॥ Ven मौचपाचन्त् तदेश तस्य भाषितं | RAAA MAS elt कार्यी भाषाविपर्य्ययः॥ याषित् सखोबालवेश्याकितवासरसां नथा | बेद्ग्ध्याथ प्रदातव्यं संसतं चान्तरान्तरा ॥
१०४ | साहिषदपंडे।
एषामदाररणान्याकरेषु " बोद्धव्यानि । भाषालकणानि मम तातपादानां wrarea |
(४३३) षरत्रिंशल्नसषणान्यच नाच्धालङ्भुतयसतथा | जयस्तिंशत् प्रयोज्यानि वोध्यङ्ानि चयोदश॥ लास्याङ्गानि दश यथालाभं रसव्यपेच्लया |
यथालाभं प्रयाज्यानोति सम्बन्धः । अत्रेति नारके । तत्र खरणानि | (४३४) भूषणाक्तरसंडातो ओभोदादरणं तथा । शेतुसंशयदष्टान्तास्तुल्यतकंः TTS: ॥ निदनाभिप्रायो च wearer एब च । दिष्टापदिष्ट च गु्णातिपातािंशयेो तथा ॥ विरशेषणनिसक्ती च सिद्धि शविपर्य्यये | दारिष्यानुनये मालाऽ्थापत्तिगेदष्य तथा ॥ - GR प्रसिद्धिः सारूप्यं PHA गुणकीत्तनं । ` लेशे मनेरथेभनुक्तसिदिः MAT TAT | aa | EN ANC ° (४२५) लक्षणानि गुणः सालङ्धारय्यागन्तु भूषण | . यथया)
““अआदिप्यग्धरविन्दानि मुग्धे तव मुख्यं | काषदण्डवमग्राणां किमेषामस्ति दुष्कर" ॥
weufceE: | ROU
(४३६) AUTISTIC । यथा शाकुन्तले राजा । “afer सखो विनाऽतिबाधते जरोरषनम्तापः। प्रियम्बदा । सम्पद wareel उश्रसमं गमि- सयदि” ॥* | (४३७) सिदरेरथैः समं यच प्रसिद्धैः प्रकाशते | कि्टलक्षणवित्राथा सा शाभेत्यभिषोयते ॥ यया | ““खदश्रसम्भवः We: काटि दोऽपि गणागितः। कामं धनुरिव ATT वश्णंनीयः WaT” ॥ (Bac) यच तुल्यार्थयुक्लेन वाक्येनाभिप्रद शनात् | साध्यतेऽभिमतश्चाथस्तदुद्ारणं मलं ॥ यथा। STITT जनातीतं कान्तं साधु लया कतं ।
at दिनश्रीर्व्विनारकेण का निशा ufwar विना ॥ (४१८) रेतुव्वीक्यं समासे क्तमिषट़ तदशनात् यथा aet भीमं प्रति चेटी । “एवं ay भणिदं । भान्- मदि GWG WHSY केषरत्यसुं कधं अह्याण देवीए कशाः संय मीज्रन्तित्ति ॥ 1 (४४०) संशया ज्ञाततत्वस्य वाक्ये स्याद्यदनिश्चयः।
+ araa रसैषघ sums गमिष्यतीति।॥ सं ॥ टीर। + खवमिति । wa मया भितं भागुमति gare मुक्तेषु कश WORE कथमस्माकं टेव्याः Swe संयम्यन्ते डति aes Zio
१९६ साहिव्दपंये।
यथा ययातिविजये | “cy खगाधिनाथस्य wan: fa वच्तकन्धका | feure विषयस्यैव देवता किम् पाम्बेती"" ॥ (४४१) दृष्टान्ता यस्तु पक्ाथसाधनाय निद शनं | यथा awit भोम: 1 “are उचितमेवैतत् तखाः यते वुखाधनकलजं हि सत्यादि | (४४२) तुल्यतके यदर्थेन त्कः प्रकतगामिना । यथा aaa | “raga fe Tawa कामं SHAT: WTA: | wag पुनरियं सानुजं qeita ai” । (gee) सच्चयेऽधानुरूपो यः पदानां स पदोचचयः। WIFMA यथा | “gut: faweatra: कोामखविटपानकारिणा ary | कुसुममिव सेाभनीयं यावममङ्गेषु way” ॥ अच पदपदार्थयोः SIAaTA सद्मेव | (४४४) यत्रा्थानं प्रसिद्रानां क्रियते परिकीत्तनं। RMAC तज्ञिद् शंनमु्यते ॥ यथा | ""लवधर्ाचिति्धर्योरखं WITT AIT: | किन्नु वाखिनि रामेण मक्रा वाणः arya” ॥
(४४५) अभिप्रायस्तु MEAT TA |
वटपरिषेदः। Vee
चथा चाकम्तले । | “eg किलाव्याजमनाइरं वप- aaa साधयितु च दच्छति। ya ख नोलात्पखपत्रधारया witat क त्तुटषिव्यवसतिः' ॥ (४४९) प्रािः केनचिदंशेन Rafer | चथा मम प्रभावत्यां । “चरनेन खख सब्बेतखरता चञ्चरो- कंशावग्धं विदिता भविद्यति प्रियतमा मे waaay” |
(४४७) विचारो युक्तवाक्रयद प्रतयल्ार्थसाभनं।
यथा मम चक्क्लायां “राजा | नूुगमिचमनतःपिहित- प्रमदमदनविकारा AAA | यतः।
इति परिताषर दितं निरोच्छमाणापि waa किञ्चित्,
सख्या मदहर गधामस्मञ्च PART TH” |
(४४८) देशकालखखक्पेण वखना दिष्टमुश्यते | यथा aut ख्डरेवः। “वरै द्यतमिव च्यातिरा्यं कुद्धेऽद्च Vaya | तत्माषडिव aud aa dagfaata” ॥ (४४८) उपदिष्टं मनेदारि वाक्यं MANTA: | चथा Wigs | “HTS WET gt प्रियसखोहन्तं खपननीजने
भक्त वि्रहृतापि रोषकतथा मा खा प्रतोपं गम KATES Az
qec aifeazia |
(४५०) गुखातिपातः कायं यदिपरोतं गुणान् प्रति। अथा मम weaarat we प्रति। “oe संहरिख्छद्् तमा Sar सश्रलेडिं ते पाश्रा वससि fat पलुवदणा तहवि इत्थ लीं wee” * ॥ (४५९) यः सामान्यगुणेद्रेकः सगुणाविशयो मतः। चथा aaa राजा चद्कलाया मुखं निर्दिश | ““असावन्तखञ्चदिकचनवलीलान्यगख- weg aaa ferris परि। विना दाषाशङ्गं खततपरिपुखाखिलकलः Qa: wrayer fanfernag: सुमुखि ते ॥ (४५२) अथान् सिद्रान् बहनुक्का विशेषोक्तिविविंशेषणं | यथा | '“कष्छापडारी विमला दिजावासा जनप्रियः, इदः पद्माकरः किन्तु Geel स जडान्रयः'”॥ (ays) पु्वेसिद्वाथकथनं निर्तिरिति aed । यथा aati “.निहतारेषकारव्य इत्यादि"? |
(४५४) axat are सिद्विरभिपरेतार्थसिद्धये ।
Gur i
* अहतौ । यदि संशियते तमे उष्यते anaes पादः बसति शिरसि पञपतेखयापि fer गोवनं हरसि डति।संगगोग।
weufcee: | Ree,
‘eae Fate wy wae fama: | एथिव्या cee राजसखेकच लयि afer” ॥ (४५५) ENTE भवेहंशे वाच्यादन्यतरद्चः। वेष्छां कञ्चुकिगं प्रति दुं धनः । “MECN सबान्धवं GUAT ससुतं GUAT | खलेन frefa संयुगे न चिरात् पाष्डुखुतः Gara" (५५९) विचारस्यान्यथाभावः सन्दे दातु विपय्येयः | यथा । “seat लाकमदातारं SATS यैः कता मतिः। afa राजनि ते राजन्न तथा व्यवसायिनः" ॥ (४५७) दाक्ष्यं च्या वाचा परचिन्नानुवन्ञनं । वाखा Sar | “प्रसाधव off agi राजा a fe विभोषणए। आर्यकानण्होतस्य ग fan: सिङ्धिमन्तरा"॥ एवं चेष्टयापि। (४५८) वाधेः ज्िग्धेरनुनये भवेद थस्य साधनं | यथा वेश्यां अश्वत्थामानं प्रति रपः । “दि याख्ग्रामकेा विरे भारदाजतस्छपराक्रमे किं न eared लवि” ।
(४५८) माला eater नेकार्थप्रतिपादनं।
चयथा WER “CIA |
१८०. afeact] |
fa We: कमविराधिभिराद्रबातं स्चारथामि मखिनोदखताखलवन्तः | we fader चरकावत पश्मताभे संवाहयामि करभार यथा GS A” ॥ (४९०) अथापन्नियंदन्या्थाऽथाम्तरोाक्तै प्रगीयते। यथा gut । द्रोशेाऽअत्थामानं राग्येऽभिषेक्मिच्छतीति कथयन्तं कले प्रति ““राजा।खाधु अङ्गराज साधु" कथमन्बथा। “ovat भयं साऽतिरथोा वंध्यमामं किरोरिगा । सिन्धुराजमुपेखेत मेवं चत्कथमन्यथा”” ॥ (४९९) भूषणेद्वाषवायां तु भत्धेना गणं तु तत् ! यथा ata we प्रति ्र्वत्यामा । निर्गि गरन्रापभा- वितवश्नात् किं मे adaraufaante” । (४९२९) अभ्यर्थनापरव्वाक्येः एच्छाऽथन्बेषणं मतं। यथा Aaa ““सुन्दरकः। अश्वा wey ala ara बारचि- afew feet तुद्य महाराश्रोा cares न वजि", *॥ (४९२) प्रसिद्विलीकसिदायत्क ्टेरथंसाधनं | यथा विक्रमेर्ग्बश्डां ''राजा। ग्या चद्धमसोा BS मातानहपितामदहा। खयं टतः पतिदाभ्यामव्वश्चा च भवा च यः, ॥
* gafa | Gen अद्य अपि नाम सारयिडिवीयो टदायन्रा- भिमशासजा दुग्याधनानवाद्ति।॥सं°। Ste
aeufcee: | १६८१
(४९४) सारूप्यमभिभलस्छ साङ्प्यात् Saas | यथा aati aire भीमं प्रति “afufec: । “Strat दुग्याधनडइतकेत्थादि* ॥ (४६५) THAN AY सङ्खपादात्मान्यार्थ प्रयुज्यते | यथा मम चद्धरकलायां। “राजा faa | अङ्गानि खेदयसि किं भिरीषङुखमपरिपेलवानि aur” stra fafeza | “guafeaggqarat waucfaa तवास्ति दासजनः” ॥ (४९९) गुणानां कीर्तनं यजतु तदेव गुणकी्तनं। चथा aaa । “भेत्रे खश्जन cafe” | (४९७) स लेशा भण्यते वाक्यं यत्सादश्यपुरःसरं। यथा aut ““राजा | | इते जरति गाङ्गे grey शिखण्डिनं । या WaT पाण्डुपुत्राणां रेवास्माकं भविति" ॥
(४९८) Fara RMN RATT यत् |
चथा । ,. “cfrafane: किञ्चिरेषोा मग्मथमन्धरः | पश्च By समाश्रलां कादम्बञ्म्बति fuat”’ ॥
(४९८) विगेषार्थाऽनिप्रसतायेऽनुक्तसिद्धिसदीय्यते।
यथा ग्रडडख्वारिकाबां।
१८ eifwarua |
Ceaa afa धावेत weexrad प्रति। WH कखाकनमामा नावुभो ति्पुनम्ब्ध' ॥ (४७०) स्यात्ममाणयित पूजय प्ियोक्तिरषेभाषरं । यया ज्राकुगाखे | “उदेति wai कुसुमं ततः we अनेादयः प्राक् तदनन्तरं पथः । जिमिन्लनेमिन्तिकयारयं विधि- Wa WATS ITD सन्पदः” ॥ अथय गाखाखद्धाराः | (४७१) आ्रशोराकन्दकपटाकमागन्याद्यमाखयाः। SOTA JRF TTT: I आशं साध्यवसायौ च UTA Sais HAT | SAHA Tatar नोतिरथंविशेषणं ॥ प्रा्ादनश्च साशाग्यमभिमानोऽनुवक्नं। SAHA तथा याज्ञा परदारा निवेदनं ॥ TT AA STAG AACA ATTA | इति नाव्बालद्धलयो MERIT देतवः ॥ आशोरिष्टजनाशंसा यथया WETS | “ययातेरिव afaiet Tae waat भव । wa त्वमपि wars सेव qeaarafy” ॥
weufces: | Vee
(४७) आक्रन्दः प्रलपितं WAT ।
यथा aati “wears हा देवि gin राजभवनपताके इत्यादि” |
(४७३) कपर मायया यज ङ्पमन्यदधिभाग्यते | यथा BRIA |
‘cared परित्यञ्य विधाय कपरं aq: | गीयते रसा तेन खच्छणा यधि सं्रयं' ॥
(४७४) अश्मा सा परिभवः Sensis नाभिसद्धते |
चथा age “राजा । भाः सत्यवादिन् waa तावदस्माभिः किं पनरिमामभिसन्धाय लभ्यते | शाङ्गरवः। विनिपात इत्यादि” |
(४७५) गव्वाऽवलेपजं वाक्यं अथा asa ““राजा। ममापिनाम सच्वेरभिभुयनो Zee: ।
(४७६) RAAT उद्यमः | यथा ea “Tae: । पश्ामि ज्ाकविवश्ाऽग्तकमेव तावत् i”
(8७७) TRU गुणवत्काग्यदेताराश्रय उच्यते |
यथा विभीषण निभत्सनाङ् । ““विभीषणः | राममेवाश्रयि- व्वामीति"।
(४७८) उद््ासनन्तूपदासो योऽसाधो साधुमानिनि
यथा ्ङ्ुन्तखे। “MTF TA: | राजम् अथ पुनः पूव्वेठ-
१८४ सादित्वदषये।
न्ता नमन्यसङ्गादिद्धता भवान् तत्कथभधश्यभोरोादंारपरित्थाम इत्यादि” | (४७८) WATT रमणोयत्वादस्तने या खुदा T सा। वथा तेव “UTI | चारक स्दुरितेनायमपरिचतकामलः। पिपाशता ममानुज्ञां ददातीव freret:” (४८०) अधित्तेपवचःकारी Ger Wa स एव तु। यथा | “नलया तपखिचवाष्डाल WER AAT | RAG इता वाशो खात्मा च परलाकतः॥ (४८१) माहावधोरितार्थस्य पञ्चाक्नापः स खव तु। यथाऽनुतापाङ्के । “रामः । किं Tar म विसम्िताऽसि बडका मिष्याभिश्नप्तस्तरेति"। (४८२२) उपपन्निर्मता देतोर्पन्यासोऽर्थसिद्धये | यथया वध्यञ्िलार्यां | “faaa सिवमाणे या afa जोवति जीवति। तां यदीच्छसि Maat रात्मानं ममाऽसुभिः*”॥ (४८३) श्राशंसनं MITA यथा WMT “माधवः | तत्पश्वेयमगङ्ग मङ्गलग्रहं भूयोऽपि तस्या म॒खमितिः' | (४८४) प्रतिन्नाष्यवसायकः |
weufces: | शखर
यथा मम अ्रभाव््यां Tara: | “we ay: wing fasta गदयानया । खीखये शूखयाम्येव warqaay a:” ॥ |
(४८१) विसर्पा यत्समारब्धं कम्मानिषटफलप्रद। यथा aut । “wae तावत्पाकाऽचमिद्यारि |
(४८९) RUT THRE:
चथा ज्राङ्ुन्तखे। राजानं प्रति “Carvers समिदाहरणाय भ्रखितावावां | दद चाखहुरोाः see साधिदैवत इव wy- MAI AACA कृ ष्ठते न Mey: का्यातिपातः
अविश्य गरुद्तामतिथिषत्कार इतिः ॥ (४८७) SHAT | खकायेसिद्वयेऽन्धस्य प्ररणाय कटोरवाक् | यथा ।
“दृ दजिचण्डवी ऽखि araa बलवानसि | धिक् धिक् weedy यथ्यसेऽसमद्ध याकुखः”? ॥
(४८८) WET तु परीवादः) |
यथा GaSe ““दुयाधनगः। धिक् धिक् खत किं शत- गागसि age मे प्रृतिदुलंखितद्छ पापः पापं विधाश्वति इत्यादि" ॥ |
(४८९) नोतिः शास्वेण वर्तनं |
यथा ब्राकुन्तशे दु खनः । ““विनोतवेन्प्रवेश्लानि तपाव- नानोतिः ॥
8 2
eq eriwarcea |
(४८०) SHAR TY खादको शैनमनेकधा | उयालम्मखदङ्पेश तत्छादथविशेषणं | चथा argare राजां प्रति “argica: 1 आः कथमिदं ara किभिदभुपन्यश्षमिति । भभु भवानेव नितरां शेकट- कान्ते जिष्यातः | खतोमपि ज्ातिक्खंथैकसंशअरथां जने।ऽन्वथा भषटंमतीं विन्रड्ते। अतः ume परिशेतरि षते frarfreat वा भरमदा खवन्धनिः” |
(४०९) ARATE VASAT कस्यापि योजनं । चथा बाधर्ाभाथणे। “aracifaanrrad स्तीति किं विशिकिल्छि । aerated जातुं तात ताडय ताडका” ॥ (ged) VTA AHS WA WARS परस्य च। यथा vet रपं प्रति “अश्वत्थामा । वमपि तावद्राञ्चःपाओं- avit भव । wa: | वाञ्काम्बहमय प्रतिकतुमिव्यादि”? ।. (४८ ₹ अभिमानः स एव यात् यथा aaa । “garam: | मातः किमप्सङूल्ं aw वस्त टत्ांडि'" | (Bee) TRAST | wat
wouter: | ase
यथा शाकन्त wer wernet प्रति । “wa war aga | wren । दां अदिधिविसेखलाहेष्ेव्नाष्धि,* ॥ (४९१५) भूतकाग्याब्यानकत्वी लन मतं । WUT बाखरामाव्रषटे | “waranty फणिपा्बन्धगविधिः wer भ्रव = गाढ़ TSG APTA Wea द्रो्टाद्धिर जाइत CRE
(४८९) AMT कापि याज्ञायाः खयं कूबमुखेन क । यथा | . “watth रैर वैरे शीं रथाखुस्लंधि crea: | जिरोभिः कन्दुको St कारयसि वानरान्” ॥ (४८७) परिार दति प्राक्त छनालुकितमाऽ्जनं । यथा । | SRT तं रक्रवागद्यना्नरं | तत्बमद विभो किञ्च सगवस्ते समर्पितः ४
(४९ ठ) waited निवेदनं। `
कया राथवाभ्वुदले “warm. । sid समुद्स्रवैणया मन्तुम॒द्यता$सि farmer’ ।
४९९) TTA कार्यस्य य्थान् ETT ।
यथा वेषां “रजा | कश्चुकिम् देवस्य द्वकीनन्दगश्छ
* qrtatate | xcrtafatefeneraritaantk a कं" । टी ° ॥
— ufwaxta |
syarmrege भीमसेनस्य विजयमङ्गखाय प्रवर्तन्तां तचाप- चिताः र्मारम्ाः | (Yoo) आख्यानं पुबब्ृ्ोक्तिर यथा तजेव । “Se: खऽवमरातिधोरितजखेयंख्िन् इदाः पूरिता cafe” ५०९) युक्छिरथावधारलं। अथा ततेव । “afe खमरमपाख mfe aar- भवमिति owfaatsat: werd | अथ मरशमवश्छमेव AAT: किमिति मुधा मलिनं aq: gee” । (५०२) प्रदैः प्रमद्ाधिषं यथा ब्राकुन्तखे “Cra | तत्किनिदानीमाल्मानं पषंमनेा- रथं नाभिनन्दामि, | (५०६) शा Vere ae | wer तजेव । “ate word अद्यमवासिणा wey अकि- zaart आअदिधिविसेषं जिकर सच्छन्दरा vay” * । wag wee warwercret सामान्यत एकरूपलेऽपि भेदेन व्यपे गडाणिकाप्रवाहेण । एषु च केषाञ्चिद् गणाख-
* सहीति सखि न खक्तमाश्रमवासिगोा गनस्याद्ववसत्कारम- विचिषिद्धेषमुण्म्ित्वा खच्छन्दता गमनं इति ॥ Se ॥ टीर।
धपरिशैदः। gue
इारभावसण्च्यङ्गविशेषाम्सभावेऽपि नाटक प्रयतः कक्ल॑व्यता- दिशेषाक्िः। एतानि च। “पञ्चसन्थि चतु ठंत्ति चतः षष्चङ्गसंय॒तं | षटूजिंगचणापेतमखङ्कारपशाभितं ॥ महारसं महाभागमदान्धर ITH | महापरुषसश्चारं साध्वाचारं जनप्रियं ॥ सुच्धिष्टसन्धियागञ्च सुप्रयागं सुखाश्रयं। ग्टदुजब्दातिपातञ्च कविः Gara मारकं” ॥ दति ममिनेाक्रलात् नाटकेऽवश्चं award । वीथ्यङ्गानि वच्यन्ते | WATT |
(you) गेयपदं खितपाद्मासोनं पुष्यगण्डिका | TS CHAISE VATA (ESA ॥ उश्नमेत्तमकष्चान्यदक्तप्रलयुक्तमेव च। लाख दशविधं Baa मनीषिभिः ॥
wa ख| |
(yoy) तन्त्रीभाण्डं पुरस्त्योपविषटस्यासने पुरः | TR गानं गेयपदं
चथा Ae वीणां वादयग्ी मखयवती। “डत्फुल्लकमशकेसरपरागगोारदयुते मम fe गारि। अभिवाञ्डितं प्रसिध्यतु भगवति aware” | (५०६) खितपाद्यं तदुच्यते । मदनेाक्लापिता यज पठति प्राक्त स्थिता ॥
१९ साश्िलदपये।
अभिनवगृप्तपादाखवाजः। ““डपल चयद्चेतत् । कोषोद्गा-
meaty प्राृतपटनं feaarafafa” ।
(yoo) मिखिलाताद्यरङितं staffer | सुप्रसारितगाचं यदासौदारीनमेव तु ॥ अरतोद्यमिशितं गेयं च्छन्दसि विविधानि च । स्तपंसयेोव्विपय्थासचेषटितं पुष्यगणिडिका ॥ WOE पतिं मत्वा प्रेमविच्छरेद् मन्युना | बोणापुरः सरं गानं स्लियाः प्रच्छेदको मतः ॥ स्लीवेशभारिणां पुसां aed छदं चिगूढकं |
चया मालल्यां । “मकरन्दः । एषाऽस्ि areal Sem: |
(५०८) कच्चन VETS: TATTLE: | earl वन्दनं वक्ति यज लदमेनधवं विदुः |
aca वीणादिश्रिया।
(५०८) चतुरश्रपदं गतं मुखप्रतिमुखान्ितं | fad रसभावाढ्यमुत्तमोत्तमकं पुनः ॥ PUMA HAITI A CATT | WAST चिचर्मोकबन्धमनोदरं ॥ उक्तिप्रतुक्तिसंयुक्तं सपालम्भमलोकवत् ।
विलासन्वितगोताथमुक्तप्तयुक्त मृश्यते ॥
स्य्टान्य॒द्ाइरणानि |
weufowe: | १९२
(४१०) रतदेव यद् WEE TATRA | TSS दशभिर्धीरा मदानारकमूचिरे ॥
शतदेब MTR यथा बालरामायणं | श्रथ प्रकरणं,
(५९९) भवेत्मकरणे वृत्तं लोकिकं कविकश्पितं | THC नायकस्तु विप्राऽमाल्योऽथवा वणिक्॥ सापायधम््कामार्थपरो ATA: |
विर्रनायकं थथा गटच्छकरिकं। श्रमाल्यमायकं माखतो-
माधवं । वशिङ्गाबकं पु्य्षितं।
(४९९) नायिका कुलजा कापि sear कापि इयं कचित्। नेम भेद्ास्लयस्तस् तज भेद स्तमीयकः ॥ किलवद्यूतकारादिविरचेटकसद्कलः |
gears) वेश्या त॒ cps दे ्रपि गच्छक-
टिकार्था । wa मारकम्रुतिललात् । गेषं माट कवत् । श्रय are: |
(५९९) भाणः SAA SLA नानावसखान्तरात्मकः। काद्ध शक एवाच निपुणः पण्डिता विरः ॥ रङ्ग प्रकाशयेत् खेनानुभूतमितरोण वा । AWA कुय्ाद्रकाशभाषितेः ॥
TAT ARC Be MAT भारी ॥ मखनि्बदणे सन्धो खास्याङ्गानि दशापि च।
LER aifeaxta |
aw warufered परवचनमपि qadarrace- wut Ser 1 शङ्गारवीररत च धोभाग्यशयं- adver चयेत्। प्राया भारती कंजिक्यपि टठन्तिभंवति | लास्याङ्गानि गेयपदादौनि । उद्ाररणं शोलामधुकरः ॥ अथय व्ायागः।
(५९४) AAT व्यायोगः खण्यस्लोजनसंयुतः | चनो गर्भविमर्षाभ्यां ACHAT: I एकाडश् भवेदस्त्ोनिमिन्नसमरोद् यः।
SRR GAC: TTA नायकः ॥
राजर्पिरथ दिव्यो वा ACTS सः।
शास्यश्रङक्ञारशान्तेभ्य इतरोऽजाङ्गिनि रसाः ॥ थथा स्चागन्धिकाशरणं। रथ समवकारः।
(५१५) gel समवकारे तु ख्यातं STAC | सन्धयो निर्व्विमषीस्तु AAT MASA ॥ . सन्धो दावन्त्ययोसतदटेक रके भवेत्पुनः | नायका दाद शादात्ताः प्रख्याता देवदानवाः ॥ फलं एथक् प्रथक् तेषां बोरमुख्याऽखिलो रसः। वृत्तयो मन्द केशिक्या नाच विन्द् प्रवेशके ॥ वीथ्यङ्गानि च तच स्युयथालाभं FAT | गायव्युष्णिङःमुखान्यच न्दांसि विविधानि च॥ चिग्रङ्गारस्लिकपटः ard चिविद्रवः।
wWeure ez: | १९३
चसु दादशनाडोभिनिष्पाद्यं प्रथमागं ॥ ` Renae च तिखमिदाभ्यामद्धे sare. माडिका चरि काइयमुष्यते। faguanar च azar ऋवपि नेह विघातय ॥ aw
(४९९) धमीर्थकामेस्तिविधः श्क्गारः कपटः पुनः | खाभाविकः छचिमश्च देवज विद्वः पुनः ॥ अचेतनेशेतनेश्च चेतनाचेतमेः छतः |
तच भास््राविरोघेन wat watszere: । श्र्यलाभा्य- wert: श्रयष्टङ्गारः | प्रडवनश्टङ्गारः कामप्टङ्गारः। त WATT: WATE एव । waarg न नियम cars: | Vala ANTI: | समवकीर्न्ते बदवे1ऽथा अस्मिन्निति VHARTT: | यथा Waxaua i अथ डिमः॥
(५९७) मायेन्रजालसङ्गामकेधेद्गान्तादि चेषटितेः। उपरागेश्च भूयिष्ठो डिमः ATH ॥ शद्ग UKTI सव्वेऽङ्गानि रसाः पुनः | चत्वारोऽद मता नेद बिष्काम्भकप्रवेशके ॥ नायका देवगन्धव्धैय्षरल्तामदारगाः। i भूतप्रेतपिशाचाद्याः STS MATA: | ara: केशिकीरीना निब्विमषीञ्च Para: | दीपाः स्युः षड़साः MUMIA ॥
१९१ atfwacd? |
अचादाररणद्च “faytare’ दति afd: 1) wa- इाष्टगः |
(५९८) शदा्टगे मिशरबृलख्चतुरङः प्रकीन्तितः | मुखप्रतिम॒खे सन्धो तज निव्व्णां तथा ॥ नरदिन्याबनियमे नायकप्रतिनायनो | ख्याते. भोराइलान्यो गूढभावाद युक्तन् ॥ दिन्यस्लियमनिच्छन्तोमपदारादि ने्छतः। प्रटङ्गाराभासमप्यस्य किञ्चित् किच्ित्मद शयेत्॥ पताकानायका दिव्या मत्या वापि दशोदताः। युद्मानीय Goa परं व्याजान्निवन्तते ॥ महात्मान AMAT चपि TAT: सयुर ने। एकाद्धो देव VA AASB: परे पुनः॥ दिन्यस्ीरेत्कं युं नायकाः षडितौतर। `
fast स्थातास्यातं। अन्यः प्रतिनायकः । पताकानाय-
कास्तु भाधकप्रतिनायकयोा्भिंखिता CH | गाथको arent
मायिकामज ENA THEATER | यथा ` कुसुमभेखर- विजयादि | Ware: |
(५९९) SRSA CHTRTAATT: MAT नराः।
रसाऽज HAT: स्थायो बकस्तीपरि द वितं ॥ प्रख्धातमितिवृलतश्च कविन द्या प्रपश्चयेत्।
weufcee: | १९४
भाएवत् BATT AE THAT जयपराजये ॥ Fea वाचा कर्यं Paces ay | way केचित् ““नाटकाचचमःपात्यङ्परि च्छेदाथे wale SISTA” Ws: | अन्ये तु “santa विखामरूपा wfeusfa” waefeare:; यथा wfsterearfa: । we वीथी । | (४९०) बीष्यामेका भवेद इः कशिदेकाऽच करते | TARTAR TA परलयुक्तिमाथितः ॥ sasha किश्चिदन्धायसानपि | मुखनिव्वंदणे सन्धो अथप्रलशलयोऽख्िलाः ॥ किदिदयुलमेा मथ्मोाऽघमे ar) श्टङ्गारबञखललाचाच्याः कंजचिकीद्रन्तिबङखत्वं | | (४९९) अस्यास्तयोद् शाङ्गानि निर्दिशन्ति मनीषिणः | उद्वात्यकावलमगिते प्रपश्स्िगतं कलं ॥ TRUS गण्डमवस्यन्दितनालिके | असत्प्रलापव्याष्ारष्ठदवानि च तानि A | तचद्राद्यकावखगिते प्रस्तावनाप्रस्तावे azteca afea | (४९२) भिथो STURT RA: प्रपच्चो WTR: | यथा fawatretal वङ्मोरविदूवकचेष्पारन्योन्यवचनं | (४२९३) Ford स्यादनेक्रायेयोभमं सुतिसाम्यतः |
यथा AAA राजा।
reg साहिष्दपंये।
“gufefaaat ay Ter सष्बाङ्गसुब्दद, रामा रम्ये वनान्तेऽख्िम् मथा विरडिता त्वया ।
नेष्ये aaa प्रतिन्रष्दः। राजा कथं Tere’ अच प्रश्जवाक्धमेवाष्लरत्वन याजितं। "'नटादिजितयविषवमेषेदर- मितिः afar
(yes) प्रियाभेरप्रियेन्याक्येव्विलोभ्य कलनाच्छलं | यथा Feat “भीमाजन ।
कन्त YAS जतुमयद्नरणो दीपनः सोऽभिमानी
राजा दुःजासनारेगेरुरमुजश्रतस्वा ङ्ृराजस्य मिन |
BUT के ल रोयव्यपमगयनपटुः पाण्डवा यच्छ LTT:
क्षारे दुर्याधनेऽमे कथयतु गर्वा द्रष्टुमभ्यागतो |” 9
(५९५) अन्ये त्वाडम्कलं किञ्चित् काय्यमुदिष्य कस्यचिम्। उदयते यद चनं TIN दास्यरोषछत् ॥ वाङ्धेलिद्स्यसम्बन्धो द्विचिप्रयुक्तिता भवेत् |
दिबील्युपललणं थया । | “faer मांसनिषेवणं प्रकुरुषे fara ay विभा मद्यञ्चापि तव पियं प्रियमा वाराङ्गनाभिः सदर । वेष्ताष्य्थरचिः कुतखव धनं युगेन Vag वा चे गय्ुतपरिगरहाऽपि भवते मख्य कान्या गतिः” ॥ “केचित् प्रक्राम्तवाक्पस्छ wary मिट free fat OS. । अन्ये च RS WHARTTT” |
asufees: | tes
(५२९६) अन्योन्यवाक्याधिक्योक्तिः सद्र याथिबणं मसं ।
यथा मम प्रभावल्यां वक्ञनाभः। अरस्य वचः चणेनेव fray गदयामया। लीलया श्भूखलयिधामि गवमदयमद्य वः ॥ भद्युः । अरेरे अरसुरापसद WEAN बहप्रशापेन मम we Wy प्रचण्डभजरण्डसमर्पितार- Rewari ferarweayeaa: । श्रास्तां समस्तदि तिजखतजेा शितेयं चाणिः शणेन पि्िताश्नलाभनीया?। (४९७) गण्डं प्रसुतसम्बन्धि भिन्नां सत्वरं वचः | यथा tat “राजा । श्रध्यासितुं तव विराष्जघनस्थलस पय्थाप्तमेव करभार HATTA ॥ अनन्तरं प्रविश्य wget । देव at भग्रमिल्यारि।” we रथकतगभङ्गाथे TETANY सम्बन्धे सम्बद्ध । (४१८) व्याख्यानं खर सेक्तस्यान्धथावस्यन्दितं भवेत् |
यथा इलितरामे “सीता । आद ary क्व श्रशराष्छएण were ate Sure विणएटण पणयिदस्ना* । wa अथ
^ आदति । पुज wer खलु अयोध्यायां ane afe स राना विनयेन प्रयितद्यः;॥ इति संग टी.
१९ साह्िन्रदषये।
किमागाश्वां राजापजीविरग्वां afar । सीता are सो Gwe पिदा * । खवः । किमाबयोारं पतिः पिता। सोता, UWE मा अखधा संकधं णं कलु तुद्याशं सञ्रलाएग्ेव पवी ute” + ॥
(५९९) प्रेखिकेव दास्येन युक्ता भवति नालिका |
संवरणका थं लर प्रहेखिका। यथा रतावा । “Gaya afe जस्य ae तुमं BGT St दधश्णेव चिटदि।खागरिका। कसु कदे VE Wat सुसं । णं few’ ‡ । wea राज्ञः छते ओआआगतेत्यर्थः Taz: |
(४९६०) श्रसत्प्रलापो यद्याक्यमसम्बद्रं तथोत्तरं | ATMA मुखस्य पुरो यश हितं वचः |
away यथा मम प्रभावत्यां । “aye । सरकारवक्ली- मवखाक्य खानन्दं । wer कथनिरहेव |
अश्विकुखमश्चुलकंग्री परिमखवडला रसावहा तन्वो ।
किञ्रलयपेश्रलवाणिः कोाकिलकखभाषिशी प्रियतमा an
* पुज स que पितेति + de । टी. ॥
† मा Wat wyui ग खल् युवयोः सकलाया Ta एषा ufa den cto
+ खशोति | सखि ae wd त्वमागतास इत र्व तिङूतीति । सं ॥ Ste | कस्या्मडइमागतेति॥ Soy टी ° ॥ नन् चिषफश्रशस्येति। सं*॥ टी ॥
weufcee: | tee
एवमसम्बद्धश्तरोऽपि । site यथा tet दुाधमं प्रति गान्धारौवाक्ं ।
(५६१) व्यादारो AUT शस्यलाभकरं Te: |
यचा arefaatfafas | सास्यप्रयोगावसाने arefaar निर्मन्नमिष्ति । ““विदूषकः | मा दाव उपदेश्मध्वा गमि- wa * दृत्युपक्रमेण । दासः। विदूषकं प्रति आय्य उच्यतां wear mater afer: । विदूषकः । पठमं TWIG भोदि wt rary खदिरा t+ | मालविका “aaa” इग्यादिना are- ae विश्दधनायिकाद्गनप्रयक्तेन हासजाभकारि्ा वचसा व्याहारः |
(४३२) दोषा गुणा गुणा दाषा यच स्मुखटंदबं डि तत् ।
क्रमेण चथा |
“प्रियजीवितता rat freee sega | भूयस्तदइश्रनादेव ममेते गृणतां गताः ॥ त्यासतद्पसेन्दगये भूषितं aranfsrer | सुखेकतायनं जातं दुःखायैव ममाधुना ॥
इति चाङ्गानि नाटकादिषु सम्भवत्यपि वीश्यामवश्यं विसे- शानि । विस्यष्टतया माटकादिषु विजिविष्टान्यपौरादादतानि TA च | नानारसानाश्चाज माखारूपतया सखितलादीथीयं | यथा माखविका। अथ प्रसमं ॥
a a tt A A renege
* मा तावदुपदेशमग्धा गभिव्यसोति peep Ste | t weal arwaqen भवति atsrat शङ्कितेति । de 1 ठी 1
Roo alfwacira 1
(yee) भाणवससन्धिसन्ध्यङ्गलास्यङ्गाहेव्विनिग्धितं । भवेतप्रसनं ge निन्ानां कविकंल्यितं |! we नारभरी नापि विष्कम्मकप्रवेश्के। (apa) अङ्गो शास्यरससतच धीय्यङ्कानां ख्ितिने वा । ay (५६५) तपखिभगवदिपरप्र्तिष्व् नायकः | CHL यज भवेद््टा शस्यं RTA ॥ QUT HIRT: | (५९६) PRE कश्चन अनं TETRA तदिद्; । यथा wewfca | (ups) वृत्तं बहनां शष्टानां TSA APART । तत्पु नभवति डुरमथवेकाद्धनिम्मितं ॥ यथा गटकमेलकादि | मुनिसाष | | “वेष्ाचेट मपुंसकविर weit बन्धकी यच GW | अविषृतवेश्रपरिच्छदर्षटितकरणन्त सङ्ञीखंमिति" (४८) विह्ृतन्त् विदु षणडकश्चकितापसाः।
YF USAIN ॥
ष्दम्त सद्कोर्यैनेव गतायेमिति मुनिना ware । अथो-
qeuarfe | aq!
(५३८) नाटिका TTA स्यात् स्वोप्राया TTA । TAT धोरलसितस्तच स्यान्नायको नृपः।
वरूपरिषेदः | २०९
स्याद्न्तःपुरसम्बन्धा सङ्गोतव्याएताऽथवा | नवानुरागा कन्धा नायिका नृपवंशजा ॥ सम्प्रवर्तन AAA देव्यास्त्रासेन शद्धितः। SAN पुनभेवेऽज्यष्ठा प्रगल्भा नृपवंशजा ॥ पदे पदे मानवती तदशः सङ्गमो दयोः । aft: स्थात् केशिकी खण्पविमरषाः सन्धयः पुनः ॥ इयानाघकमायिकयोः । यथा रत्रावलीविद्धशालभज्ि- कादि 1 WU Aza | (४४०) सप्ना्टनवपश्चाडः दिव्यमानृषसंश्रयं | चटकं नाम तत् प्राहः Were विदूषकं ॥ WIE सविदूषकलवादेवाच WWHTTISHT | TATE यथा afaaca । were यथा विक्रमाब्वशी । श्रय Fret |
(५७९) प्रकतेर्नवमिः पुंभिर्द शमिन्वीप्यलङ्कता | नादा्वचना गेष्ठो केशिकीद़त्िशालिनो ॥ दोना गभविमधाभ्यां Tare fan । RATT TST AM स्याद काडविनिग्भिता ॥
चथा रवतमदनिका। अय ars |
(५४२) VER प्राृताशेषपाययं स्याद प्रबेशकं | न PRAIA प्रच्रखचाह्ुतो रसः ॥
अदा जवनिकाख्याः स्युः स्यादन्न्नारिकासम |
Row arfwareda |
थथा कपूरमश्चरी। आद्य भाथराधकः।
(५४३) MEATY वेडताललयद्ितिः | उदाकलनायकषं तडत् पीठमदापनायके ॥ RTARTA सध्ङ्गारो नारी वासकसष्णिके | भृखमिर््यशणे सन्धो लास्याङ्गानि दशापि च ॥ कंचित्रतिमुखं सन्धिमिख sexi कलं | aq सम्थिडयबती यथा गर्कावती । sfareqgaaat wer विलासवतो | Wa were |
(५४४) प्रस्थाने नायका STAT SA श्यादुपनायकः | दासी च नायिका SAH: कैशिकी भारती तथा॥ सुरापानसमायोगादुदिष्टाथेस्य SULA | WETS लयतालादिव्विलासो ALTA ॥
यथा श्टङ्गारतिलकं अथशा
(yay) उदात्तनायकं दिग्धवृ्तमेकादभूषितं। शिष्पकादरयतं शास्यश्टङ्गारकरुणेरंसेः ॥ SHU] बह्सङयामं व्यखगोतिमनेोदरं | Wal नायिकास्तच चयोऽङन इति कंचन fawargifan वच्छमाखानि | यथा रेवोमहारेव। अथ काय्य,
बढपरिशेदः। Rok
५४९) कान्छमारभरीदोनमेकाडः हास्यसद्ुलं । खणट़माचा द्विपदिका WATTS SA ॥ वशंमाचाच्छडलिकारतं प्रटङ्गारभाषितं | नेता स्त ATTA सन्धो आद्य तथान्तिमः॥
चथा चादवादयः। WU AT | (४४७) गभावमषेरदितं Tera See | अदटधारमेकादमविष्कम्भप्रवेशकं ॥ मियद्रसम्फोरयुं gaara | नेपथ्ये गीयते नान्दौ तथा तज प्ररोचना It चथा बाखिबधः | अथ रासकं |
(५४८) रासकं पश्चपाजं स्याग्भुखनिव्वडणान्बितं | भाषाविभाषाभूयिष्ठं भारतो केशिकीयुतं I
अद चधारमेकादधं सवोथ्यङ्गं TAH |
शिष्टनान्दोयुतं ख्यातनायिकं मूखंनायकं ॥
SETH MTT VATA |
Te प्रतिमुखं सन्धिमपि केचित्प्रचते ॥ यथा मेनकाडितं। ay संलापकं।
(५४८) संलापकेऽङ्ाखत्वारस्लया वा नायकः पुनः। पाषण्डः STITT भ्रटक्रारकर्णेतरः ॥ भवेयुः TUTTI THAT: | म तज BPA भारमो न च कैशिकी ॥
२०8 सारहित्दपंये। ख्या मावाकापाखिकं। श्रथ ओभरिवं।
(५४०) प्रस्यातवृलमेकाडं प्रख्यातादान्तनायक | प्रसिद्रनायकं गभेविमषाभ्यां fraser ॥ भारतीनिबड्लं ओतिशब्देन संयुतं | मतं ओगदितं नाम विदद्धिर्पर्पकं |
चथा क्रोडारसातखं। | ''शीरासीना ओगदिते मायेक्किञ्चित्यठेदपि | एकाङ्क भारतोप्राय इति कचि चते ॥
अश्चमदाइरणं | अथ fret |
(५५९१) चत्वारः PAST: SITS THAT | अशान्तदास्याश्च रसा नायका ATA मतः ॥ वना AMAT TE नः स्यादुपनायकः | सुप्तविंशतिर ङ्गानि भवन्त्येतस् तानि I आशंसातकंसन्दे खतापोदेगप्रसक्तयः। प्रयलग्रथनोत्कण्डावदित्ाप्रतिप्तयः ॥ विलासालस्यवाम्यानि प्रषाह्मीलमूढताः ।
साधनानुगमेच्छासविस्मयाः प्राप्तयस्तथा ॥
लाभविखभृतिसम्फेटा वेशारद्यं प्रबोधनं | वमनक्तिशेत्यमोषां सपष्टत्वाज्च्डा नश्यते ॥
asufcee: | २०६५
सम्फेरग्रथनयोः पु्ैमुक्रलादेव we सिद्धं । यथा कमका- वतौमाधवः। we विलासिका i
(५५२) श्रटङ्गारबहलेकाड दशलास्याङ्संयुता | विदू षकविराभ्याच्च पोडमहंन भूषिता । शेना गभेविमषाभ्यां Barat शौननायका। Sera सुनेपथ्या विख्याता सा विलासिका ॥ afews faurfaarara “arfaafa”’ पठन्ति तस्यास्तु ““दुग्म्जिकाया मन्तभाव' cara) अथ दुग्पंलिका |
(५५२) Sa चतुर्धा स्यात् कैशिकी भारी तथा । अगभा नागरनरा न्यननायकभृषिता ॥ जिनालिः प्रथमेऽङऽस्यां विर कोडामये Waa पश्चनालि्हिंतीयोऽद्धो विद् षकविलासवान्॥ षखालिकस्तृतीयस्तु पोमईविला सवान् | चतुरी द शनालिः स्याद इः क्रीडितनायकः ॥
वथा बिन्दुमती । अथय प्रकरश्िका।
(५५४) नारिकेव प्रकरणो सार्थवादादि नायका | समानवंशजा ALATA च नायिका ॥
ग्टम्यमुद्ाइरणं | श्रय EWM: |
(५५५) इज्ञोश एव रकाः सप्रा्ा दश वा स्लियः। वागु दाेकपुरुषः कैशिको वृत्तस लः ॥ मुखाम्तिमे तथा सन्धो बङ्ताखलयस्थिनिः |
Rog utfwacda |
यथा कोखिरेवतकं। wa भाणिका।
(५५९) भाणिका छदणनेपच्या मुखनिव्वदणाग्विता | केशिकीभारतोवृत्तियुक्तेकाडविनि्सा ॥ STATA मन्द पुरुषा STINT | उपन्धासाऽथ विन्यासो ars: साध्वसं तथा ॥ समर्पणं निवृत्ति संहार इति सप्रमः। उपन्यासः प्रसङ्गेन भवेत्कार्यस्य APA I निर््दवा्न्युत्यन्तिविन्यास दति स खतः | भान्तिनाशो विबोधः स्मान् FATT साध्वसं I STATS कोापपीडयेड Vary | मिदशंनस्मपन्धासे निबत्निरिति कथ्यते | संहार दति च प्राङयत्काय्यस्य समापनं ॥
सष्टान्युदाहरणानि | चथा कामदन्ला,) एषां waar- मपि mzanefanasta werfea warerd नारकोक्र- fataaftaw: । aa च गाटकाक्रख्यापि पनङ्पादानं तत्र त्छद्धावद नियमः, अथ अव्यकाष्यानि। (५५७) अन्यं STRAT तत् पद्यगद्यमयं दिधा । तेज पद्यमयान्याइ। ५५८) इन्दे बहपट पदं तेनेकेन च मुक्तकं । दाभ्यान्तु युग्मकं सन्दानितकं जिभिरिव्यते ॥ कलापकं चतुभिश्च wae कुलकं मतं |
asufcwe: | Ros
तज Aa यथा मम।
""खाश्धाभन्द मननमव्ययमजं wdrfaarsfa qa भाशात्कनतरुमुपायते प्रति मुष्यनेकताभाः पर | WATT मथुराणएरीयुवतयशद्रह्म चाः HITT भालिङ्गणि वमाखपज्ति weet कर्वन्ति eaten eI
UAH अथा मम।
“fe करोषि करोपान्ते कामे गण्डसयलौनिमां। प्रणयप्रवणे काको Ta नोचिताः |W: षति यावत्कुरङ्गाशीं वक्हुमोहामदहे वयं, तावदाविरभूषुते मधुरो मधुपध्वनिः" ॥
एेवमन्यचापि।
(५५८) सगेबन्धा AWA TART नायकः सुरः। सदंशः शजियो वापि धोरोादत्तगुणाग्बितः ॥ एकवंश्भवा भूपाः कुलजा बहवोऽपि AT | प्टक्रारषीरशाम्तानामेकेऽक्गी रस LEA I अङ्गानि Geis रसाः सर्व्व नाटकसन्धय | दतिदासोद्धवं SHAT सष्ननाश्रयं ॥ सत्वारस्तस्य वगो AAAS फलं भवेत् | आदे नमर्कियाशोव्व वसतुनिरदेश एव ATI! ्ाचिनजनिन्दा खलादोनां सनाच्च zeae | CHINAS: पदयेरवसामेऽन्यद्ृकेः ॥
Qre efwarga |
PRACT नानिदोधीः सगो अष्टाधिका इ । MNT AA: कापि सगः कथचन इश्यते | SA भाविसगंस्य कथायाः खनं भवेत् | VATS रजनीप्रदोषध्वान्तवासराः ॥ प्रातनध्यान्गयाशेल्नुवनसागराः | सम्मागविप्रलम्भो च मुनिखरगपुराध्वराः ॥ रणप्रयाणापयममन्छपुचाद यादयः । THAT यथायोगं ASTI WA TE ॥ HAS MC वा AA नायकस्येतरस्य वा । नामास्य सगापादेयकथया सगेनाम तु ॥ सन्ध्यङ्गानि यथाशाभम विधेयानि | अ्रवसामेऽन्यट ककै- रिति बहुवचन मविवकतितं । साङ्गापाङ्गा इति जलकलिमधु- पागादवः | यथा रघुवं्रजिष्पाखबधनेषधादिः। यथावा मम creafaararfs: | (४९०) अस्िन्नाषे पुनः सगं भवगधास्थानसञ्छरकाः | अस्मिम् महाकाव्ये । यथा महाभारतं, (५६१) Weare तसन् सगे BUTTS HAT | छन्द सास्कन्द केनेनत् कचिद्लिलकोरपि ॥ अथा GAIA: | यथावा मम ङवखयाश्चचरितं। (५६९) अपमरंशनिबन्धेऽस्िन् सगाः कडवकाभिधाः | थापय शयाग्या ने छन्दासि विविधान्यपि ।
usufcez: Roe
यथा RAITTIMA: | (५९३) भाषाविभाषानियमात् काव्यं सगसमुज्दतं। एकार्थप्रवणेः पद्यः सन्धिसामग्यवज्जितं ॥ यथा भि्तारटनं ्राय्याविलासश्च। (१९४) खण्डकाव्यं भवेत् काव्यस्येकदेशानुसारि च । यथा मेघदूतारि | (५९४) कोषः AAT स्यादन्योन्यानपेक्कः | ब्रज्याक्रमेण रचितः स एवातिमनारमः॥ सजातीयानामेकच सन्निवेश AST । यथा मृक्रावच्यादि। श्रय गद्यकाव्यानि। तच गद्यं । (yee) THAR aR गद्यं मुक्तकं AAT च । भवेदुत्कलिकाप्रायं FRR चतुर्विधं I Wey समासरदितं वत्तभागयुतं पर | अन्यदीघं समासाढ्यं TATA It ana यथा । “गरव चसि एथुरुरसोत्यादि”। ट त्षगस्धि यथा मम। “सखमरकष्डुननिविडभृजद् ण्डकुण्डलोक्तकोद् ण्ड- श्ञ्जिनोरङ्कारोणष्नागरितवेरिनगर। wa कुण्डलोृतकाद- ष्डेत्यनुष्टुष्यत्तस्य पादः । खमरक्ष्डुनेति च प्रयमाकरदय- रहितस्तरैव पादः। उत्कखिकाप्रायं चथा aaa, “safe विद्धमर शिसिदद्रसरविसरविद्खितसमरपरिगदपबरपरब-
E 2
Ree afeacda |
@anifz” *। सुवं यथा मम | “गुणरनरलागर जमरेकना- गर कामिगीमदरन अनरश्जमेत्धादि'?।
(५९७) कथायां सरसं वस्तु TELS विनिम्भितं। चिद च भवेदाय्या कचिद्धक्वापवक्कको ॥ आरौ TIAMAT SASF AAA |
यथा कादम्बग्यादि ।
(५९८) आख्यायिका कथावत् स्यात् कवेवेशादिकीर्तन ॥ अस्यामन्यकधोनाश्च SH गद्यं कचित् कचित्, कथांशानां व्यवच्छेद श्राश्चास इति बध्यते ॥ SAT वक्कापवक्राणां छन्द सा येन कनचित्। TANT MAS AIT ॥
यथा ₹षंचरितादि | mfg afrqat TEMAS TATA” | इति दण्डयाचार्व्थैवचमात् केचित् “आख्यायिका areata frag’ इत्याङक्दयक्रं । आआख्यानादयख् कथाख्यायिक- योारेवाकभीवान्ञ एथगक्राः | यदुक्तं दण्डिनेव | CMAN aaa TTI इतिः | एषामदाररणं पञ्चतन्लादि । श्रथ गद्यपद्यमयानि |
(५९९) गद्यपद्यमयं काव्यं चम्यूरित्यभिधोयते |
* च्यरिसेति | निशं विस्मर निशिवतरुशरविसर्विदजितसम- रपरिगतप्रबलपरबभेत्वादि।॥ de | टो°॥
weufces | २९६
यथा रे्रराजचघरितं। (१७०) गद्यपद्यमयो TTA RTE | यथा विङ्दमणिमाखा |
(yon) करम्भकन्तु भाषामिन्विविधामिब्िनिम्भिं ।
यथा मम षोडक्भाषामयी प्रशस्तिरन्नावणी। एवमन्ये ऽपि भेदा उरे्रमाचप्रसिद्धलादुक्रभेदागतिक्रमाख न एयम्ल- feat: ॥
इति साहित्यदर्पणे इूष्यश्रयकाव्यनिरूपणा माम वषः परिच्छेदः ॥ * ॥
AUR साहितल्दपंे।
इड प्रथमतः STS दाषगणएरीत्यखद्धा राटा मवख्वितिक्रमा fia: सम्प्रति के ते टत्यपेचायामुद क्रमप्राप्तां दाषाणां SQSUATE |
(४५७२) रसापकषंका दषाः अखाथेः प्रागेव Gea: । तददिग्रेषमाह |
(५७३) | ते पुनः पश्वधा HAT | पदे तदंशे वाक्यार्थे सम्भवन्ति रसेऽपि यत् ॥
aa ।
(५७४) goad चिविधाङ्मीलानुचिताथाप्रयुक्तताः | गराम्याऽप्रतीतसन्दिम्धनेयाथनिदताथेताः ॥ वाचकत्वं कष्टत्व विर्दमतिकारिता | अविश्ठष्टविधेयांशभावश्च पदवाक्ययोः ॥ दोषाः केचिद्गवन्त्येषु पदांशेऽपि पदेऽपरं। निर्थकासमथत्वे च्युतसंस्कारता तथा ॥
परषवसंतया af eras दुःख्रवलं । यथा । "कान्तां यातु TIP कदानङ्गवशंवद्ा"” | WAI त्रीडाज॒ग्याऽमङ्गलव्यश्ञकत्ास्िघा | क्रमेणा- दाहरणं | ° “rafcfana राजन् साधनं सुमडन्तव | weary ्रमेव्योयु्विनागरे तनि ते ae’ ॥
सप्तमपरिष्ेदः। ९९६
अच साधनवायुविनाश्न्रब्दा VATA: | “TAIT श्रमरर्तां यान्ति aga रणाष्वरेः'।
अज पश्रटुपदं कातय्यंमभिवयनक्रोत्यनुचितार्थवं | wea तथा प्रसिद्धावपि कविभिरनादुतलं। यथा “arf पद्मः etal’ | रच TYME: पंलिङ्गः | याम्यलं यथा । “करिस्ते हरते ममः" | Wa करिश्ब्दा ग्राम्यः । श्रप्रतोतत्वमेकरेन्न- माचप्रसिद्धत्वं। यथा । “arta दखिताश्नयः श्रच याग- WTS एव वासनाथ TWH: |
““च्ान्चोःपरम्परां wet कथं हता wat ae’ |
wa वन्द्यामिति fa वन्दीभूतायामुत वन्दमीयायामिति सन्देहः । aaa रूदिप्रयोजनाभावाद शक्रिरतं सच्यायै- प्रकाञ्रनं | यथा I
““कमणे चरणाघातं ad सुमुखि तेऽकरोत्" | we चरणाघातेन fafefadt खच्छं । निइतायेवम्भया- We शब्दस्या प्रसिद्धेऽयै प्रयोगः | यथा । “यमुनाश्म्बरमम्बरं BATA? | अ्रम्बरशब्दा LH प्रसिद्ध दृह त जले निहतार्थः | “MAY कषमाद नेः" | WSR दाज्धा तुह्ानार्थैऽवा चकः | यथा at | | “fad मे वयि agra ष्वाम्तङस्ापि afar” |
अज दिनमिति प्रकाशमयार्थैऽवाचकं। क्िष्टवमर्थप्रतीते- wafers । ““चीरोदजावसतिजस्ममुवः WAT” । अच शोरा- दजा खश्छीसब्या वसतिः पद्मं awa जन्मभुवे जलानि । “भूतये
१९७ ufeaxia |
SS warate:” । अच waritweeet भवान्याः पल्यमरप्र- तीतिकारिलखादिर्द्धमवगमयति। “खगंग्ामटिकाविलुष्टनटयाच्छूमैः किमेभिभुजेः"" | अच gua विधेयं तख समासे गृशोभावादमुवाचल- प्रतीतिरुत्। यथा वा| “cetafa पुरःखातुमशं रामान्- जस मे” | अच रामसखछेति aray | यथा ar) “श्रा षमद्रशिती- भानां” । अजासमद्रमिति areti यथा ary “चच ते पतति Oy कटाः षष्टवाण ट्व TENTS” | अज ष Laas । यथा वा । “Waa भवता नाथ मुह्कन्तंमपि खा ger” | WTR wer: प्रसव्यप्रतिषेधस्वमिति विधेयल्मेवा- fed यराङः। "च्रप्राधान्यं विधे प्रतिषेष प्रधानता | परसच्छप्रतिषेधाऽओ क्रियया सड चज a” | चथा | “नवजखधरः सखङ्धाऽयं ग डू प्तनिन्राचरः*? | अनादाइरणे तत्पदवसमासे मुकोभावे नञः षय्यं दासता निषेधस्य विधेयतानवगमः । यदा ङः | “प्रधानलं विधं प्रतिषेरऽप्रधानता | प्य दासः ख विज्ञेयो चच्रो्तरपरे म ग, ॥ तेज | "जमापाद्मानमचस्छा भेजे WHAT: |
anaufese: | ९
श्रणभराददे साऽयानखक्रः खुखमन्वभूत् ॥ अजाजस्ततामनगूद्या्मगेपनाद्येव विधेयमिति गजः पय्यै- CTIA गृभावे IM: | नन्वसराद्ध भाजी ब्राह्मणः, WATT राजदारा इत्यादिवत् श्मुकतेव्यजापि प्रसन्यप्रतिषेधो भवि- ग्यतीति चेन्न । wwf यदि भाजनादिरूपक्रिर्यांप्रेन नञः सम्बन्धः VMS तच प्रसच्यप्रतिषेधलं वकं शक्ये । न च तथा । fairer प्रधानेन तद्धोच्यार्थन BIRT मजः सम्बन्धात् | यदा: | “श्रद्ध भोजनश्गोखा हि यतः ait प्रतीयते। न तद्धाजनमाजं तु कन्तंरोनेव्िंधानत इति ॥ wana तु क्रिययैव ay सम्बन्ध दति रोष एव । एते च किष्ठल्लादयः खमाखगता एव पददेाषाः। वाक्ये EA TAT | CAMA: कदा TS arta faces तव । इतप्रटश्तिरण्वर्थे कविवान्तं wera” ॥ अच ATTRA TAT | “omenneerfeeiarferifaat तनुः | Wt RAGS ea Tara: | वक्राभिः वामाभिः। “ufwa न कस्य प्रच्छ निकामं कुरङ््मावाच्याः | रज्य त्य पु््वबन्धव्य॒त्पत्ते मानसं TTT ॥ अच ufawe sat प्रच्य we मानसं र ञ्धतीति सम्बन्धः fas: । “ment अयमेव मे यदितिः अन चायमेव ware इति werce विधेयत्वं faafed । ae शब्दरचनावेपरी-
२९५ utfeacta |
ल्येन गृणीभृतं। रचना च पददयस् विपरोतेति वाक्यदेाषः। ““श्रामन्दयति ते Fa याऽभेा सुभ्व Tara: | इत्यादिषु “await: सम्बन्धः दति न्यायादुपक्रा- we यच्छब्दस्य निराकाङ्गुलप्रतिप्लये तच्छष्दसमानार्यतया प्रतिपाद्यमाना इदमेतददःश्ब्दा विधेया एव भवितु qm: | अतु यच्छब्टनिकटसखतया अनुवाद्यलप्रतीतिरृत्तच्छब्दस्यापि यच्छब्दनिकरख्ितस्य प्रसिद्धपरामषिंलमाचरं। यथा। “Sq ख ते नयनानन्दकरः TY ख रागतः" | यजच्छष्दव्यवधागेन खितास्हठ निराकाङ्खत्वमवगमयन्ति। यया | | “श्आामन्दयति ते नेजे योाऽधुनामो समागतः” | एवमिद मादिशब्दापादानेऽपि। यच खयम्लदारोकस्याथतं सम्भवति तच्रैकस्योपादानेऽपि निराकाङ्कलप्रतीतिरिति a चति: । तथा fe यच्छब्दस्यात्रवाक्यगतलेनापाद्ाने षाम- श्यात् Yaar तच्छब्द खा्त्वं । यया “श्रात्मा जानाति यत् पापं? | एवं । “भ्यं wane: परिकरय ag मेर स्विते दाग्धरि राद, भाखन्ति रल्ञामि मरोषधोख'' दत्यादावपि। तच्छब्दस्य प्रकरान्तप्रसिद्धानुभूता थले TEs | क्रमेण यथया | “gta बालिनं वीरं तत्पदे चिरकाङ्धिते। धतिः खान द्वादशं सुगोवं संन्यवेशयत्? ॥ “qa: श्चिकलामेलिस्तादाव्यायापकख्पतां"”।
anaaices: | ९९७
""तामिन्दुखुन्दरमखीं इदि चिन्तयामि” ॥ aay यच्छष्टनिकरख्ितानामपीदमादिशब्टानां भिन्न fayfaufas तचापि निराकाङ्गुत्वमेव। क्रमेण यथया | “विभाति ष्टगश्चावालो येदं भुवनभूषणं | wefdatfa यस्तेन दग्धाः पथिकयाषितः''।॥, कचिदनुपायेयोारपि खामथ्यादवगमेा यया, “म मे शमयिता काऽपि arceafe arse: | मन्दस्य भवने काऽपि बालेऽस्यह् तपारुषः” i अच याऽस्िसतेभारख शमयितेति aaa | ''यदथदििर दुःखं मे तत का वापहरिवखतिःः। casa यच्छब्दः साकाङ्क इति म वाच्यं। तथा fe यद्यदि त्यमेन येन केमचिद्रपेण fad खब्बीत्मकं ag faafad | तथाभूतस्य तस्य तच्छब्देन परामषेः | एवमन्येषामपि वाक्य- मतलेनोरा रणं बाध्यं । पदां श्रतिकटु्यथा । “age fag कुर cana’) “धातुमन्तं गिरि घन्तः । अच arms: Wary farware: । “quia fa महासेना विजया यद्य तारकः” | अच विजेय दूति manera: कप्रत्ययार्थेऽवाचकः। "पाणिः पल्लवयेखवः' | पेखवशष्टस्याद्याक्षरे Tae | “agra निहताः wt वचाबाणलमागताः"' | अचर Teme गीःजब्दवा चके ने यार्थलं । तथा तनैव
बाणाने शरेति पाठे अज पददयमपि न afcafaes | ह
arc साडित्दपे।
WHAM TACIT वाडवानखारी पुम्बपदं। एवमन्येऽपि यथा सम्भवं पदाबदाषा War: | निर्थकत्वादीनां जयाणशाश्च पद- माचगतवेनैव wey waa: यथा । “ag मानं हि मानिनि"'। अच रिशष्देा टल्तिपूरणमाजप्रयोजनः । “od रमि छजा- <Q” | wa wanfa गमना पठितमपि म तच cae | ‘ren कनकज्रिखाजिभं भुजाग्यामाजप्रे विषमविले चनख wei?) “श्राद्धा यमहनः (पा०९।२।२८) सखाङक्रकंकाखेति" (पा०९।द।९८। Se Wet) अरम् जासगबलाद्ाङःपूववेख इमः स्वाक्रकर्वयकलयैवात्मनेपदः नियमितं। दह त॒ aefra- मिति व्याकरणललणरीगलात् च्यतसंस्कारत्वं । TT ATT” दति ae खता म दुष्टता रपि त॒ पदान्सरापेचथैवेव्यसख बाक्राषता। मेवं। तथा fe गुणरोाषाखङ्ाराणणं weere- गतत्वेन व्थवखितेखदग्वयव्यतिरेकानुविधायिवं Ca: 1 इद्त tre “ans” इति पद माजच्येवाग्बयव्यतिरे कामु विधाजिलं। पदान्भराां परिवन्तंमेऽपि तस्य तादवद्ध्यारेवेति पदरोष एव तथा । यथेहात्मभेपदस्य ufcanraty म पददोषः तथा इम् प्रहृतेरपीति म पद्ांशदोाषः । एवं “OW? दंत्य चाप्रयुक्ख पदगतत्वं बाध्यं। एवं प्राङृतादिव्याकरणस्चणहानावपि qa- संख्कारलमृद्यं। CH श्ष्टानां Tea प्रयोगाभावेऽबमयेलं विरलप्रयोगे निषतार्थलं। निरतार्थलममेकाथंशचष्द विषयं | अप्रतीतले लेकार्थ॑स्यापि अब्दस्य ाव्वेजिकप्रयागविरहः। अप्र यक्षलमेकार्थबब्दविषयं । अख मयंलमनेकाथ्ब्द विषयं | WEA
सत्रमपरिषेदः। ९१९
wa ₹गधादयोाऽपि गमनाय पठिताः | अवाचकत्वं दिनादयः WHWAATYS न तथेति परस्यरमेदः। एवं पदरावषजा- लोथा वाक्ये रावा omer: सम्प्रति तद्विजातीया saat |
(५७५) surat प्रतिकूलत्वं लुप्रादतविसर्गते | अधिकन्युनकथितपदताइतवृत्तताः ॥ पतत्मकर्षना सन्धो विंठोषाद्यीलकषटताः । द्वान्तरेकपदता समाप्तपुनरात्तता ॥ श्रभवनममतसम्नन्धाक्रमामतपरा्थताः | वाश्यस्यानमिधानश्च भग्मप्रकमता तथा ॥ RAT: ARTA न्यासः पद समासयोः। VEG NAM दोषाः स्युवोक्यमाचगाः ॥ वषषार्नां रघामुगख्विपरोतलं प्रतिक्लल्वं। यथा मम। “Sat उलट ane afefa मेदाश्रदणो परिषहृद्र। दिश्रएण fare were wee fee a’? wa zar- राः प्रङ्गाररसपरिपन्विनिः केवलं ufsncdara faagr: | इषवास्षेकदिजिचतु;प्रयागेख न तादृूग्रसभङ्ग tit म era: | ‘rat fret इमा are? wa खुप्तविखगाः। आता चालं
* Gage इति। उदन्यति उच्छोटयति waa कल्लित्रपि ars. यति म ufcugfa | दयेन स्फिटियति शव्या खट यति एतेः साडति॥सं*॥ टी०।॥ seuafa देहम्त्ानीकरोति। उच्ञोा- टयति पाश्परिवल्तनं करोति मोदरायितमभावं न करोाति। facafa मष्छति। wzafa कुखििता मवति बयः ॥ टी°।
Ro atfeucda |
भ्रान्ता विखगा aa) यथा। “WT वरा नरा यातीति" | “aE वातिरक्राहीः, । अजारृतिपद मधिकं । एवं “‘werfad नामि पिनाकपाण्िमितिः' fatewafas । “gat हरसापि पिना- कपाणेरिति'" wa 4 विज्ैषप्रतिपत्यथंमपावाद्क्रमेव | यथा वा “वाचमुवाच काल्हः"। अच वाचमित्यधिकं" उवा चेत्यनेमैव waders | when विरेषणदानाथं तत्मयोगो युख्यते। यथा | “sae मधुरां वाचमितिः। कचिल्वाङः “aa विशचेषण- स्यापि feafaiwa सम्भवति ania amar न चरते यथा । “sary मधुरं धीमानिति'"। “afe मय्यपिता दृष्टिः किं ममेद्धतया वदा?” | अज प्रथमे तयेति पदं न्युमं । ““रतिखोलास्रमं भिन्ते सलीणमनिखोा Ten” |
Waray: पुगरक्रः । एवं ““जचर्विसं टतविकाजिविसप्र- खना" । अज विसन्ब्दस्छ vauftacanan इति सर्व्वना- सेव पराम aM: | दतं न्तं लच्तणानसरणेऽप्यञ्रव्यं रसाम- नगशमप्राप्तगुरुभावामलघ् च । क्रमेण यथा । “VA सतत- मेतस्या खद यं भिन्ते मनाभवः कुपितः । “afa मयि मामिभि मा कुर मानं" इदं क्तं हास्यरसस्येवागकू खं | ““विकसित- सदकारभारहारिपरिमल एष समागता वन्तः | यत्पा- दान्ते लधोारपि गरूभाव उक्रस्तत सव्ये दितीयचतुथेपाद- विषयं । प्रथमट तौयपाद विषयन्त् वसन्तसिखकारेरोव । अच भरमुदितसारभ आगता wat दति पाटो युकः | यथा वा |
सप्रमपरिष्टेदः। २९१
“अन्यास्ता TELAT YAY धन्या STI सा सम्भाराः खलु तेऽन्य एव विधिना यैरेष Tar युवा | श्री मत्कान्तिजजषां feat करतलात् स्तीणां नितम्बखलात् दृष्टे यज पतन्ति मृढमनखामस्ताणि वस्त्राणि चः" ॥ अज aarfe चेति बन्धस्य क्षयलश्चतिः । “वस्त्रा ्चपोतिः Ws तु दाद्छमिति म दषः “द्दमप्राप्रगरुभावान्तलध्विति" काग्यप्रकाज्नकारः। TATA ““लचणानुखरणेऽणश्रव्यमितिः" श्रन्ये | "प्राज्वलश्यलमञ्वालाविकटोारुकटाङ्टः | श्वासचिप्तकुलच्ाण्टत् WT AT ACHAT” Wi अच क्रमेणागप्रासप्रकषेः पतितः। “efaa उत्पले एते अङिणो अ्रमलाङ्कि तेः" | एवैविधसन्धिविष्चेषश्यासङृत्ररो ग एव रषः | अनश्राघनम्- Wy ठन्तभङक्गभयमाजेण सस्धिविक्षेषख्य त॒ सरद पि, यथया । ““वाखवाज्रामखे भावि इन्दु खन्दमविन्द् वत्” । "“"चखण्डामर चेष्टित इति" अरज सन्धा जग्याव्यश्जकमन्लोललं “sagas aan मर्वन्ते चावंवख्धितिः" | By सन्धा कष्टत्वं | “दृन्दुविंभाति कपुर गेरेधेवखलयम् करः । ara कुरू wate मानं पाद्ानते fire” ॥ we जगदिति प्रथमाद्धं पटिठुमृचितं | “AIA अनध्वानतं तापयन्ता वियागिभः।
VAR eaifwacia |
पतन्ति afar: पारा भावयन्तः Warne” ॥ अच चतुर्थपारेा वाक्षखमाप्तावपि Tr: | अभवक्मत- सम्बन्धा चथा | CAT जयशनीर्मनोाजसख यया ATTA EA | चामेणायों fart प्रारा fawer ने gatsg ar’ अच qeafafesat वाक्यानां परस्य रमिरपेखत्यान्त- रेकाग्तःपातिना एशाशोग्रब्देन अन्येषां सम्बन्धः कवेरभिमतेा गेापपद्यत एष | ‘ot farrell Tat ATUT WETS) सा कुताऽदख a” | इति तच्छष्यनिरिटवाक्षाग्तःपातिले त॒ सर्गरपि यच्छ- ब्दनिरिं्टवाक्येः सम्बन्धा चटते। यथा aT | “है चसे यत्कटा चेश तदा धन्वी AAT” | अज यदित्यस्य तदेत्यनेन सम्बन्धा न घटते | “खसे चेदि- ति” तु am पाठः चथावा। QYTAT च यः पथःपुरस्तारकाः कैरवानि च। राजति व्योमकासारराजदंखः सुधाकरः” ॥ अरज कासारब्रब्दस्छ समासे मृणोभावा्लदर्थस्छ सः warn: | विधेयाविमधें यदेवाविष्टष्टं तरेव दुष्टं CY तु प्रधा- MS कासारपदाचस्व प्राधान्येनाप्रतीतेः सव्वऽपि पयःपुरारि- पदार्थंखदङ्गतया न प्रतीयते इति स््व॑वाक्धा्थविरोाधावभाख waar: । ‘aim FEA माहः HS ICV तब।
सन्नसपररिष्ेदः। RRR
, TZN: GUIs wens मम मामेव," ॥ अच ““भागेवनिन्डायां प्रयष्ृस् मादरकण्डदेदगकटरयस परणश्डगा ष सम्बन्धा ग यक दति" प्राच्याः | “परष्निन्दा- मखेन भागं वनिन्दाधिक्यमेव tere यातयतोति” ाधुनिकाः। अक्रमता WUT | “gag एव करोति बखावखं प्रणिगदन्त cata WOT | WUE हंषरवाः परषीहतखर मयुर मयुरमणीोयतां ” । अच TTA TMT HAAN TAT चक्रा न ठु प्रणिगदन्त इव्यगनर। एवं। “<q मतं सम्पति ओाचगोयतां समागमप्रार्थनया कपालिनः | कला च सा काश्तिमती कथावत- समस्त Gare च मजकामदोः" | we लमिल्यमन्लरमेव चकारो om | अमतपराथता चथा। “TATAITTI Se” | WI WHTITTIS व्यञ्जका दितो- su: प्रङतरख्विरोाधित्वादनिष्टः। बाच्यद्यानभिधानं यथा। ““व्यतिक्रमखवं कं मे वीच वामाचि gufa” | अच व्यतिक्रमलवमपीत्यपिरवगश्ये वक्वयो भाक्तः | PIT वाखकपदर स्येव न्यूगता विवक्छिता । wig न तथा ल्मित्यमये- भंदः। रवमन्यजापि। यथा बा। "“रखानतकान्तायासखण्वि कापस्लयापि A” |
२२७ afeuada |
अच “araraaarerrai(a’ वान्यं | WTARAAT AUT | “एवमुक्ता मग्विम॒ख्थेरावणः प्रत्यभाषत” । अज वचधातुना प्रक्रान्तं प्रतिवचगमपि तेनेव वक्हुमृचितं तेन “रावणः प्रत्यवे चतेति" पाठा am: | एवञ्च सति न कथि- तपदत्देषः। तस्या दे भ्प्रति मिदं ्तव्यतिरि ्विषञत्वात्। दह fe वच्चमप्रतिवचमयोार्देश्छप्रतिगिरश्यलं । यथा । '"उदरेति सविता तास्ता एवा मेति चः, | tara यदि aerate ख एवार्थः प्रतिपद्यते तरान्याऽथं इव प्रतिभाष्मानः प्रतीतिं खगयति। wear ar “a हिमालयमामच्य पमः tq च अएखिनं । fagute निवेद्याथ तद्िरुष्टाः aawe:” ॥ अन ‘sat tf” tea प्रक्रान्त तेनेव तत्छमानाग्या- RATT: WENT वा पराम युक्तम तच्छब्देन | यथावा, उदन्वच्छिन्नाभूः सच पतिरपां ara” | we “मिता भूः carat ख च पतिरपामिति' युषः पाठः | एवं।
“यज्ञा ऽधिगन्तं सुखखिष्छया वा ममुग्यसंस्यामतिवन्तितुं वा | भिरु्छुकामामभियागभार्जां खमत्छुकवाद्ध मुपेति सिद्धिः” ॥
अचर सुखमोहितुमित्युचितं। saree: wafafara: प्रक- RAT: तीये पय्यायविषयः। चतुर्थ प्रत्ययविषयः। एवमन्यत् ।
anaufese: | ५ ५ ५।
अ्रसिद्धि्यागे यथा । “चारो वारिमृचां रवः” श्र मेघानां afetaaa प्रसिद्धं । are: | ““मश्नीरादिषु रणितप्रायं afeay a कूजितप्रशतिः। सखनितमणितादि axa मेघादिषु ग््ितप्रमुखमित्यादि”॥ अ्रस्थागखपदता यथा। “तीर्थे ATS गजेतु बन्धात् प्रतीपगाम॒न्तरताऽस्य THT । अयन्नबालव्यअनी बभूवुेसा नभेलङ्गनलेाखपलाः" ॥ wa तदीयपदात् we गङ्गामित्यस्य पाठा ami एवं “हिताम् म यः संश्टणते ख किं प्रभः” । अचस्श्रटणत Tay: wa नञः स्थितिरूचिता । wa च “azarae निवेशेऽपि स्वमेव वाक्यं विवङिताथंप्रद्यायने मन्धरमितिः' वाक्छदरोाषता। एवमन्यचापि । इह कंपाः “"पद शब्देन वाचक एव प्रयागो निगद्यते न च गजे वाचकता निविवादात् खातव्येणायंबाधम- विरहादिति" यथा “aa गतं caret” लमित्यननरं चका- राजुपाद्ानादक्रमता तथाजापौति। अरखानस्धखमासता AUT | ““अ्रच्यापि सगभेलदु गंविषमे सोमन्तिनीमां दि सधातु arsafa मान एष धिगिति क्राधारिवालाहितः। पराखयदूरतर प्रसारितकरः RUA तत्षणात् फशत्कैरवकोषमिःसरदलिग्रेणीरुपाणं शशो ॥ अज AT SRT समासा न रतः कवेर्क्र रतः वाक्या मारपदानां वाक्याम्तरेऽमुप्रवेशः TRIGA | चथा |
“मृच्च चण कुरङ्राकि ae मानं नभेाञङ्गणेः"। G2
४९६ साहित्बदपंये।
अज नभोाऽङ्गणे WK प्ल मानं waft an । "क्तिष्टल- मेकवाक्धविषयमिति” wanfgs । वाक्यान्तरे वाक्धाकरान्- want गभिंतता । यथा | “रमणे acon प्रणतिप्रवणेऽधना | वदामि सखि ते aw कदावचिखेचिताः क्रुधः”? ॥ अथर वाना |
(५७९) अपष्टदुष्मय्ाम्यव्याइताष्मीलकष्टताः। ATALANTA TERT ॥ सन्दिग्धपुनसक्तत्वे ख्यातिविद्याविसदधते। साकाङ्कतासचरभिन्नतास्थानयुक्तता ॥ अविष विशेषश्चानियमे नियमस्तथा | तयेोर्विपर्य्थयो विध्यनुवाद्ायुक्तते तथा ॥ निग्क्तपनरक्तत्वमथदेषाः प्रकीर्तिताः ।
तदिपरय्ययो विशेषेऽविशेषो निवमेऽनियमः । अनापुषटलं
मस्थानुपकारिलवं | यथा | “fairey वितते याजि विधौ मञ्च रषं प्रिये" । wy विततशब्दा मानत्यागं प्रति न किञ्चिद्पकरूते। अधि- HITS TATU AINA A: समकालमेव बाधप्रतिभाषः ददत पञादिति fata: दुक्रमता यथा। “ete मे वाजिनं राजन् ase वा मदालसं" | अत्र गजेग्रसख प्रथमं चाचनमुचितं।
सप्नमपरि कद्, | RRP
“afafe a समोपे मे सखपिभ्येवा धुना fire” | ward wre) कस्यचित् प्रागत्कषंमपक्पै वाभिधाव पञ्चास्तदन्यप्रतिपारमं Breas) war | “इरन्ति wee art न गवेन्हुकलशाद यः | वोच्छते यैरियं तन्वी लोकलाचनचद्धिका"' | अचर येषामिन्ुकला मानन्द हेतुसेषामेवानन्दात्य तन्धा- अखङिकालारोापः। “'इग्तुमेव प्रस ware विवरषिणः | याष जायते पातो न तथा ORR: ॥ Waar swe: | ““वर्षत्येतद ₹र्पतिन तु Wait धामखमच्छं पयः way खा सवितुः सृता इुरसरित्पूरो यया atfaa: । व्यासस्ाक्तिषु विश्वसित्यपि a कः श्रद्धा न कख अती न प्रत्येति तथापि मुग्धदरिणो भा खद्मरोजिव्वपः”॥ अच यस्मात् MATSHITA aay खय प्रभवं । are gaat जणप्रत्ययरेतलमुचितं | Aarts aA भाक्ता ASNT न करोल्ययमप्रस्तताऽ्य्यौ Sara: दूरे चास्मात् प्रस्ठतार्थबोध इति ware | खदा सरति खे भानुः सदा वहति aren: | सदा WH भवं We: खदा धोरोऽविकत्बमः” ॥ अज arate wre we परव्याषानरेणापादाने
RRC साडहित्यदपे।
ऽपि यटि नान्यदिख्िच्यन्तरं acre दावस्य agra tfa कथितपदत्ाद्धंरः। नवीरृततवं यथा | UT THYME एव राजिन्दिवं गन्धवहः प्रयाति। faufet जेषः सततं धरि जं वष्टाटत्तेरपि wat एषः" I Coed ara: परिभवभयाशाचितमपि प्रभावाख्स्याभूख्र खलु तव RTA विषयः। परित्यक्तं तेग तमपि सुतभ्ाकाच्रतु भयाद् faareg wea aravafa यतः afa भवतेः” ॥ aa दितीयश्रस्तमोाषमे earn tia fataa । "कुमारस्ते नराघीश भियं समधिगच्छलतु* | अच त्वं farefa विरद्धार्थप्रकाशगात् प्रकाभितविरङधलं। “MUR अबला वा स्यः सेव्या ब्रत wate” it अच प्रकरणाभावाच्छान्तश्रङ्मरिणाः का वक्रति निखया- भावात् सनि ग्धलं । °“ ससा विदधीत न क्रियामविवेकः परमापदां पदं। awa fe faawarfte गृणखुग्धाः खयमेव aa: ॥ अरज fanatgafatae दितीयपादस्येवा्थं दति पन- रक्ता । wfafgfaagat aur | 'ततञ्चचार समरे शितष्लधरो हरिः” | अज Ut: We लाकेऽप्रसिद्धं। यथावा “्पादाघातादभ्ाकस्ते TATAT ETHER” | अनर Weretarenay पष्यमेव जायत इति प्रसिद्धंन
anaufeee: | VRE
agt इति कविसमयस्थातिविर्द्धता ॥ “aut करजक्षतं ष्गा चयाः” | अच श्टङ्गगारशास्विरद्धल्ादहिद्ाविर्द्धता। एव- मन्यभ्रास््रविर द्भत्मपि | “Uwe धनुषो भङ्गं लजस्य च समक्लतिं। AAT कथं नाम TAA भागंवोाऽधूना?” ॥ अच स्तोरन्नमपेकित॒मित्याकाङ्खति,। ““सखख्जनेा दुर्गता ag: कामिनी गलितस्तनो | खलः पृञ्यः Taal तापाय मम चेतषः"” ॥ aa arm: कामिनी च जाभनोा तत्छहचरः खलेाऽओा- भन दति सचरभिललं | “arm भक्रजिखामणिप्रणयिनी werfe wed भक्ति्डेतपतै पिमाकिनि पदं लङ्केति दिव्या पुरी, उत्पत्तिद्रु heures च age TAU लभ्यते स्धाखेदेष न रावणः कन् पुमः सब्र सव्वं गणाः" ॥ अजन रावण दत्येतावतेव Garey | ''इोरकाण्वां निभेरस्य fast: किं वरंयामरे'* | अच tart निधेरिव्यविश्चेष एव are: | “Carat एव नाभिस्ते TR मोखसरोरुहे | तरङ्गा वखयस्तेन लवं लावश्छान्बृवापिका"” ॥ Taran एवेति नियमा म ara: | “arf मोणनिचषाखिन्या रजनोव्वभिषारिकाः''। we तमिल्लाखिति रजनीविश्रेषो are: |
REe साहित्वदपंये।
“araragre भागे fran: किंन gaa” | अज्र आपात एवेति निवमे are: 1 नमु वाच्यस्यानमि- धाने ““व्यतिक्रमखवम्'' दृत्यादावपेरभावः इह चेवकारस्येति areas: । अजाइ । नियमस्यावचनमेव vera निवम- परिदटरक्ेविंषय इति। तल । aureaty इयोः चब्दायंरष- तारयां नियामकाभावात्। तत् का गतिरिति चेत् ““व्यतिक्रम- खवमिव्यारा शनब्दाश्ारशानन्तरमेव रेाषप्रतिभाषः दह लयप्रत्ययानम्भरमिति AC: | एवश्च चष्टपरिटश्िसहत्वासद्- त्वाभ्यां पूर्वैरादूताऽपि शब्दार्थराषविभाग एवं पर्यवखति | या दाषः अब्दपरिटस्यसष्टः स श्रब्ददाष wal यख पदाथा- न्वथप्रतोतिपन्बबाष्यः साऽपि अब्दरेावः। चखाथप्रतीव्यगन्तर- वाध्यः साऽथाओ्य इति। एवं चानियमपरिटन्तलादेरष्यधि- कपदलवारर्भरा बेद्धव्यः। अमतपरार्थत्वे तु ““राममगमथ- ्ररेणेत्यादरो" नियमेन वाक्धव्यापित्वाभिप्रावादाक्वरोाषता। अह्लोलल्ादो तु म नियमेन वाक्धवयापिलं। ““श्रागन्दितखपक्ताऽख परपकान् इनिथतिः" | Wa परपलं Wal खपशमानन्दयिग्यतीति विधेयं | ““चष्डीश्रचुडाभरसर सख खाकतमेापद। facfenreece कदय म मां zwar” i अज विरहिण उक्ती तीयपारख्ञाी मागुवाद्यः। “ay waaay सुदढमिड यथयेवासि warfare मातङ्गानामपीरापरि परपरुषेधौा च दृष्टा पतन्तौ |
सप्तमपरिदछेदः। VU
तल्सक्ाऽयं न fafagwafa विदितं ace तेनासि दन्ता waa: ओनियोगाद्दि तमिति गतेवान्बृधिं चख कन्तिः" ॥ अज विदितं तेऽख्लित्यमेन समापितमपि वचनं तेनेत्यादि CARAT ॥ अय रसदाषानाह।
(yoo) रसस्याक्तिः खशब्टेन सख्ायिसच्चारिणोारपि | परिपन्धिर साङ्गस्य विभावादेः परियः ॥ BOG: कश्पितः छच्छरादन्भावविभावयोः। अकाण्डे प्रथनकेदो तथा दीप्तिः पुनः एनः ॥ श्ङ्गिनाऽनन्सन्धानमनङ्गस्य च tea | अतिविसत॒तिर ङ्गस्य प्रकमीनां विपर्य्ययः | अथानोचित्यमन्यच दोषा रसगता मताः ॥
CIS GUST रसशब्दः श्टक्गारादिश्ब्दख कमेण यथा। “MATEY कुरङ्गासीं रसा न काऽप्यजायत। -चन्द्रमण्डलमालेाक्य WHIT ATA” Il खायिभावस्य खन्नब्टवाच्यलं यथा। "अजायत रतिस्तस्याख्छयि खाचनगोा चर्" | व्यभिशारिणः खशब्द वाश्यत यथा, "जाता wera मुग्धा प्रियस्य परिचुम्बने” | अच प्रथमे पादे “अ्ासोकमङुलिताची सेति" लव्लाया अगु- MAAS कथने GH: GTS: |
RE atfearua |
“art मा Qt aafy rat यावनमसखिर"”। अच यावनाश्यैर्यनिवेदनं श्टक्राररसख्य परिपन्थिनः जामत Taare wrarea च विभाव इति श्टङ्गारे तत्परिग्डा ग am: | ° “qawafa fafactifafa भुवनतलं खाकला चनागन्दे | tofarazrat समेरमखो सा निरोच्छतां vari अज रसस्साटोपनाखम्बमविभावावम्भावपय्यवसायिनेा खि- ताविति कष्टकख्यना | “परिहरति रतिं मतिं ana खूललतितरां परि वन्तते च ya: | tfa वत विषमा care रें परिभवति प्रसभं किम कुः" ॥ अज रतिपरिहारादीनां करुणादावपि सम्भवात् कामि- गीङ्पा विभावः छच्छादाखेयः। अकाण्डे प्रथनं यथा | वेणी- संहारे दितीयेऽङ्के प्रवक्मानागेकवीरसङ्कन्ये काले दुरा धमस भामुमत्या TY प्टङ्गार प्रथनं | SVT यथा वोर चरिते | राघव- भागेवयोादाराधिरूढे खङ्गामे “कङ्णमेाचनाय गच्छामोति" राचवस्यक्तिः। पुमःपनर्दँिर्यया । कुमार सम्भवे रतिविलापे। अङ्गिनो ऽननु सन्धानं यया । रलावन्ां चतुर्थैऽद्धं area ग- मने सागरिकाया fawfa: | अनगङ्गस्छ atte यथा । कपूर मश्जग्यंं राजनायिकयोाः खयं ad qe ara a वन्दिवशिंतस्छ प्र्खा । श्रङ्गस्प्रातिविखति्यथा । किराते
सप्रमपरिष्ेदः। RRR
खराङ्गगाविलाखादिः | wana दिव्या अदिव्या दिव्यादिव्या खेति। तेषां धोरोादाशादिता तेषा मणक्माधममध्यमल्वं । तेषु च यो यथाभूुतखस्ायथावरथंने प्रृतिविपर््थयो दाच; | अथा । धीरोदाश्लख रामस धोरोद्धतवत् कद्मगा वालि- बधः। यथावा कुमारसम्भवे। उलमदेवतयोाः पा्बतोपरमे- अरयोः सम्भा ग्टङ्कारवर्थंनं । “ee feat: सन्भागव्ंगभिवा- MATa” LITE: | अन्यद न चित्यं रेशकाखादौनामन्यया यदशनं । तथा खति fe कावयस्राबल्यताप्रतिभासेन विनेयाा- मुग्छुखीका राखन्भवः |
(५७८) WH एथगलदारदाषाणां नेव Ways: |
एभ्यः ogra: | तथा डि उपमायामसा कृ श्वाखम्वया- Ware जातिप्रमाणगतन्युगलाधिकवयारथीन्तरन्या से उत्मे- खिताथेलमर्थने चागचितारथलं । mate यथा | “aytfa काव्यन्नभ्रिनं faqarecfai” | “waren निपतन्ति भरा सव" । “SETS इव राजामे सङ्गामेऽधिकसारसः"" | “कपूंरखण्ड टव राति we faa” | ““इरवन्नीलकण्ठाऽयं विराजति frarae:” | ““कनावद्धि माने a” | “दिवाकराद्रश्ति ये गुहासु लीनं दिवाभीतमिवान्धकार् ।
a 2
९९४ etfwarcda |
West गूनं wee प्रपले naan: faceretta” ॥ एवमादिषुतमेरितार्थद्यारखभूततयेव sire खरूपमि- waferaa तत्समर्थनं | यमक्ख पाद जयगतस्याप्रसुक्लं STE: | TUT “ayarfant: fem: सला कुश्चमन्दिरं | efea canara खरा याति gett” WHeTat थया WEZAIMETS aKes ऽवाचकलं। यथा। “एष qr aur wa: चितिपा रति चितिं” । एवमभु प्रासे ठत्तिविरङ्धख प्रतिकूखवसंलं | यया । “ज्राव- EX GWEC Cae’ | उपमायाञ्च साधारणधर्णस्याधि- न्यृनलथोारधिकपदल्व न्युनपद लश्च | WACITT UTS | “भखनच्यातिवा भाति wapifafargta: | fagaa भरर क्मेधा नोलवारिदखण्डष्टक्”” ॥ अज भगवते नोखकणष्डत्वस्ताप्रतिपादभाखतुर्थपाराऽसिकः। '""'कमलालि्खितष्तार शार हारी at fear: विद्युद्धिभूषिता नौखजीमूत इव रातेः" ॥ WHATS सवखाकत्वं वाच्यं | अक्ामेवापमामोापमे चये खिंङ्गवचनभेदस्य कालपरुषविध्यादिभेदख ख wad कसे दपर्ण | “gua ange,” | “rea इव सिता Rit” । ‘raf तथोरा सीद्धजतेः WEawea: |
सप्रमप्ररिष्ैदः Raye
हिमनिर्मुक्योयेगे चिजाचश्रमसारिव”॥ अच लचाश्तबिजाचन्दमसाः War 7 खल्वासीत् अपि ठ सब्यैदापि भवति “ata राजसे तन्वि" । अज्र war रा- aa a Ure | “Fat stag ते खनुमाकंष्डेयमुभिर्यथा | अजर माकष्डेयमनिर्जीवल्येव ग खर्वेतदस्य जोवलिष्यमेन ` विधेयं । इह तु यच लिङ्गवचनमेदेऽपि न घाधारणध्खा- न्यथाभावद्छच ग दाषः | MAVTTYTS | ‘wa चन्दर दवा- भातिः | “तदभाऽखदृजोऽन्याभिः स्लीभिर्मधुरता wT: | दधतेषापरां च्राभां तदीया विभ्रमा इव ॥ पव्वादाहरणेषूपमानेपमेययार FAI साधारणधर्थणान्व- यसिद्धेः मरकरान्त्छार्थस्य स्णुटोऽमिम्बी इः । एवमनुप्रासे वेफण्य- arrears । चथा । “श्रगणुरणन््रषिमेष्वखमविर खधिश्चानमश्जु मश्चीर | परिक्रणमरकचरणे रणरणकमकारणं HEA” ॥ एवं Vara साधारणविगनेषणवन्रात् परास प्रतोता- वपि cree श्रष्येनापादामच्याप्रष्ठतप्रंसायां व्यश्चमयेव प्रष्ठताथोावगसेः wee लदभिधागश्य WTKR । ऋमेणो- TINT | “अमुरागबन्तमपि रा चगयोदंधतं वपुः सुखमतापकरं facarauxfaninay विवदालयाद्परदिम्गशिकाः",
ed साहिव्बदपये।
अचजापरदिगिच्येतावतेव wer afeara प्रतोयते । ““अह्ृतेषु विदङ्गमेषु awat मायात् परो वाते मध्ये वा धुरि वा बसंख्णमणि्धन्ते मणीनां धुरं । खथाताऽपि ग aaa प्रचलितुं मध्येऽपि तेजखिनां धिक् सामान्यमचेतमं प्रभुमिवानाग्टष्टतस्वा म्तर'” ॥ अजाचेतसः प्रभोारभिधानमनुचितं। एवमनुप्रासे प्रविद्य- भावस्य खयातविर्ङ्कलं | यथा| ““चक्राधिहिततां चक्रो are गेचभिदुच्छ्ितं। Si ठषभकेतु ख प्रायच्छ ws” ॥ उक्ररेषाणाघ्च कचिदरोाष्लं कचिहुखयमित्याइ |
(५७९८) TARE क्रोधसंयुक्त तथा वाच्ये समुदरते | Vaal] Tapert Sal गुणो भवेत् ॥
एषु चाखादखरूपविशेवात्मक तया मुख्यगणप्रकवापकारि- लाह इति SITUA भाक्रः। क्रमेण यथया ।
‘afeecara कण्डलटितप्राणसछ मे free
करः TERT: शरोरति्ितभिंन्दम् मने निर्भरं,
अग्मोश्ंतहृपाविधेयममसः मराद्ामनेजानख-
TATA SHS: वुमरसेा मालां समस्तात्मना ॥ अज इटष्कारे कुपिता वका ।
^“मृड्धंव्याधूयमानध्वनद ATTA AT TH TAIT
डताजःसादरम्भात् TEMA fry: herrea ।
सप्मपरिदेदः। २9
ऊद्धन्यस्ताङ्गिद ष्डभ्रमिभवर भरा्न्नभखप्प्रवे्- भ्राग्नब्रह्माण्डखण्डं प्रवितरतु शिवं शाम्भवं ताण्डवं 3.” ॥ अजाद्धतताण्डवं aver इमे Wa wal रोद्रादिरसे लेतद्ितयापेक्यापि दुःखवलमलत्यन्तं गणः | यथा | “STRAT wey afafaare” । wa aaa रषः |
(५८०) सुरतारम्भगेष्याद्वक्षौलत्वं तथा पुनः। तथा प॒नरिति गण एव । यया। ""करि ससेन सम्बाधे प्रविश्ागम्तर्विंलाडिते। उपसपंम् ध्वजः पसः साधमान्तविंराजते' ॥ au fe सुरतारम्भगाषयां “gu: परेः पिश्रमयेख cwe- afefa’ arawrafafa: । mifcwera षरमकथाप्रषतिषु CF 28 स्यातामदोषे = = | ५८१) स्ातामदोषो शेषादेए निरताथाप्रयुक्तते | यथा । “quate पविच्ं जैनं गर कस्य बड मतङ्ग इमं । इरिमिव इरिमिव हरिमिव सुरसरिरम्भः waa” ॥ अचेष पचे पविब्रश्नब्दा निहतार्थः सिंपकते मतङ्गन्रब्देह ATARTY SHAM: 1
(४८२) गुणः Bente Wel चद क्तषाच्ययोः | यथा,
eye afeucda |
“लामा मनन्ति प्रतिं पुर्वाथप्रवन्तिं्नो | तद शेगमुदादीनं लामेव gee विदुः" ॥ (४८३) खयं वापि परामषं अप्रतीतलं गृण इत्यनुषज्यते । चया ।
“om: कलाभिस्तम्सां facg Srey ताभिः ware य एषां ।
we निरालम्बपरावखम्बं amares परिभ्ोखयानि॥
(५८४) कथितश्च पदं पुनः | विद्ितस्ानुवादयत्वे विषादे fread क्रुधि ॥ देन्येऽथ लाटानुप्रासेऽनुकम्पायां प्रसादने | अथाम्तरसद्मितवाश्ये CAAT ॥
we त्येव यथा । “उदेति खविता ara इत्यादि”? ॥ अच
विडितानुवादः।
em इन्त गतः काको वसन्ते सखिना गतः” | अज विषाद्ः।
“fea चिबमनाकान्े कथं सुमुखि wear” | wa fara: |
“gran मयने fruvifa”
अच STATE: । “नयने तस्येव मयने चेति” आर्ावथान- रसद्धुमितवाश्थेा घ्वनिः। एवमन्यच् ।
(५८१) feared तथा व्याजस्तुतिपर्यवसायि चेल् |
शत्रमपरिष्ेदः। REE
गुण Tea च्चा । “एथुकाकतंसखर पाज भूषितनिः भरषपरि जनं देव। विलसत्करेण गहनं अम्प्रति सममावयोः सदनं” ॥
(५८९) बेयाकरणमु्छे तु प्रतिपाद्येऽथ वक्तरि । कष्टत्वं दुःभवत्वं वा गष Tala) यथा, 'ङिधोवेवौषमः कंचिहुरटद्यार भा अनं | किपप्रत्यथनिभः कथिद्यज्र सिहते न ते” ॥ अनाथः He: वेयाकरणय वक्रा । एवमस प्रतिपाद्यलेऽपि। “च्रजातासेमुपाश्चाय ATH न कदाचन, | अच दुःखवलं । वेयाकरणोा वाच्यः । एवमस asia । (४८७) प्राम्यत्वमधमे क्तिषु | We दयेव | यथा मम। “oar संथष्रबिन्बोा दसद ₹दश्रङ्वीणपिष्डा ब्व | एए अ रस्यसमेहा पडन्ति Weary दुद्कधार बः *॥ xu विदुषकोक्िः। (५८८) Pa तु Nae दोषतां नेव गच्छति | यथा । ““सुष््रति सण्ध्यासमयखक्रहन्दानि विचरं यतिः" |
* cy श्र्रधरविन्बो दश्यते हेय्वोगपिण्ड xq) रते TIA: WAMU दुग्धधारादव । Gey Ste
8० साडहिवदपंे।
(५८८) कवीनां समये खाते गुणः ख्थातविर्दता |
कविषमथस्यातानि ख।
(५८०मालिन्य वाग्जि पापे यशसि धवलता वस्ते शासको रक्तौ च ATIC सरिदुदधिगतं पड्जेन्दोवरादि । नायाधारऽखिलेऽपि प्रसरति षव मरालादिकः परिस SAS पेया चकेरि्जलधरसमये मानसं यान्ति SAT पादाघातादभोकं विकशनि वकुलं योषितामास्यमये ्यूनामङ्गषु दाराः स्फ़टति च हदयं विप्रयोगस्य तापेः | Hat TATA HATS विशिखाः कासमाः पुष्यकंता भिन्नं स्यादस्य वाणेयुवजनदद यं स्तीकटाक्े तद्त् It अदाममाजं निणयां विकसति कुमुदं चन्धिका WaT मेघध्वानेष् sel भवति च शिखिनां नाप्यशाकं फलं स्यात्। न AANA वसन्ते न च कुस॒मफले गन्धसारद्रुमाणा- Fare TA कविसमयगतं सत्कथोनां प्रबन्धे ॥
एषामुदादरशान्याकरेषु Geri |
(५८९) धनुज्यादिषु शब्देषु श्न्दास्तु धनुरादयः। आङूढत्ादिबाघाय यथा। “पूरिता रोदसी tata ्धम्यास्फा लने द्वेः” । अज्र QUANG HAUS धनुःजष्देन STAT WSTA- Aare Grea आदिशब्दात् “भाति कष्यावतंसस्ते” । च्च
anaufcee: | Rey
क्ंखितलबेाघनाय adwez: | एवे अवणकुण्डलभिरःगेख॑र- wafer: एवं निरुपपद मालाश्रन्दः पुष्य खजमेवाभिधत्त दति खितावपि । “युष्यमाला विभाति a7) wa game उत्छष्ट- TUTE | एवं मुक्ताहार इत्य च मुक्राशब्देनान्यर aT apa ।
(१९२) प्रयोक्तव्याः खिता अमो | धनञ्यादयः सत्काव्यखिता एव fragar: ग लश्िता जघमकाश्चोकरकङूणदयः।
(४८२) उक्तावानन्दमध्ादेःस्याच्युनपदता गुणः यचा | ॥
“माढालिङ्घनवामनोरतकु चप्रद्धिलरामेदमा साद्लेहरसातिरेकविगलच्कोमन्नितम्बामनरा | मामा मानद माति मामलमिति लामाचराल्लापिनी au faa war a किंमगसिमेलौना विलोनानु किं ॥ अच पोडयेति न्यूनं । (५८४) कंचिन्न दाषा न गुणः न्यृनपदत्वमिन्येव | यथया | ““तिष्त्को पवश्ात् प्रभावपिहिता दोषं ग सा कणति खगीयेत्पतिता भवेन्मयि प॒नभोवाद्रं मस्या ममः । तां wel वित्रुधद्धिषोऽपिम चमे wer: पुरोवर्तिनो सा चात्यन्मगाचरं नयनयो यातेति कोऽयं विधिः” a श्च “प्रभावपिहितेति “भवेदिति चेव्यगन्तरं “गेत- `
wa” इति पदानि न्यूशानि wat पदानां न्युगतावामणेतदा- 12
२8२ afwarda |
nage वितकं स्थंव्यभिचारिभावस्छात्कषाकरशान्न ae: Ow न सत्यादि वाक्धजन्धया च प्रतिपत्या तिशेरित्यादिवाक्ध- प्रतिपन्तेबोधः स्फुटमेवावभाखत इति न देषः | (१८५) गुणः काप्यधिकं पदः । यथा । + | ““श्राचरति दुष्जंनेा ACA मनसाऽष्यगा चरान्थान् | wa न जाने जाने Cals ममः किन्त मैव feat” ॥ अजन न जाने दूव्यनेनायागवब्यवच्छेदः। डितीये जाने दत्यनेनाहमेव जाने इत्थन्यये गव्यवच्छे दा दिच््छि न्ति विशेषः | (५८६) समाप्रपुनरान्ततवं न दोषो न गुणः कचित्। यथा । “अन्यास्ता गुणर नेत्यादि” । अच प्रथमाद्धन वाक्य समाप्तावपि दितीयाद्धंवाक्यं पुगरूपान्तं | एवञ्च विभ्रेषण मा चस पनरूपादाने समाप्तपुनरात्ततवं न वाक्यान्तरस्येति Faw । (५९ ७) गमितत्वं गुणः कापि | Gar | | °"दिख्खातङ्गचटाविभक्रचतुराचारा मदी साध्यते सिद्धा खापि वदन्त एव fe वयं रोमाञ्चिताः पश्चत। विप्राय प्रतिपाद्यते किमपरं रामाय तदी नमे यस्मात् प्रादुरभूत् कथाह्ुतमिदं यत्रैव चास्तं गतं” | अज वदन्त एवेत्यादि वाक्यं वाक्यान्तरप्रवेशात् चमत्का- रातिशयं पुष्णाति । | (१९८) ` पतत्मकषेता नथा |
सप्तमप्ररि्ेदः। Rae
तथेति wfeq गणः । यथा । “चश्चहुजेत्थादि” । अच चतुयपादे सुकुमारार्थतया जब्दाडम्नरत्यागे गणः |
(५९९) BRT खशब्देन न दोषे व्यभिचारिणः। अनुभावविभावाभ्यां रचना यच नोचिता ॥
wa विभावानुभावमुखेन प्रतिपादने विश्दप्रतेति्ास्ति यज च विभावानुभावकृतपुष्टिराहिल्यमेवानु गणं तज व्यभि- चारिणः खशब्दनोाक्ता न राषः। यथा। “SOWA SAAT VE भवा व्यावत्तंमाना हिया ते बं न्भुवधृजनस्य वचनेर्ना ताभिमुस्यं a: | TRG वरमात्तसाध्वसरसा गारी नवे सङ्गमे। संरोहत्पुलका इरण हसता शिष्टा भिवायास्त॒ a.” 1 अभेक्छु क्यस्य लराङरूपानुभावमृखेन प्रतिपादनेन इटिति प्रतीतिः । aqrar भयादिनापि सम्भवात् दियाऽन्भावस् ज व्यावर्तमख कापादिनापि waa: | साघ्वमदासयास्त॒ विभा- वादिपरिणाषस्य प्ररृतरसप्रतिकूलप्रायलादित्ेषां खश्नब्दाभि- धानमेव न्यायं | । (९००) सश्चाग्यादेविरदरस्य बाध्यत्वेन वचो TU: | CMT ्रगलच्छणः क च कुखमित्यादि”' | अच प्रच्रमाङ्ा्ना वितकंमतिशद्ाश्लोमा मभिलावाङ - वछुक्यसूरतिदे न्यचिन्ताभिशखिरस्कारः पर्यन्ते चिन्ताप्रधानमा- खाद प्रकषंमाविभावयति।
280 afeacya |
(९०१) विरोधिनोऽपि सरणे area वचनेऽपि वा। VARTA नान्योन्यमङ्गिन्यक्गत्वमाप्तयोः ॥
MAY यथा | “We स रसनोत्कर्षीत्यारि। अचाखम्नन- विष्छरेन रतेररसात्मतया waarerat तदङ्गानां शेका- दौपकतवा करुणानुकूखता |
“सरागया सतचनघष्मं तोयया कराहतिष्वनितष्टथुरुपोटया | मङमंङदं शनविषङिताष्टया सषा am: प्रियतमयेव भेजिरे" ॥ ` अच सद्माग्टङ्गारो ates वीरव्यभिचारिणः क्राध- स्यागुभावसाग्येन विवक्षितः। ^ “qa ध्यागनिमोखनाकुकुखितप्रायं fears पुनः WAM वदनाम्बुजस्तनभरे सम्मोगभावाखसं | we Cae areas नक्राधामखादौपितं warfare समाधिसमये teas पातु a” I अज घराकष्टङ्गाररोद्रपरिपष्टा भगव्रदिषया रतिः। यथावा। “fat ₹स््ञावलद्मः प्रसभमभिरताप्याद दारनोंऽप्टकान्तं ava कंेव्वपाखश्चरणनिपतिते thea: खम्भूमेण | ्राखिक्गन् arsayafeacgafata: साश्ुणेबात्पलाभिः कामीवाद्रापराधः स दरतु दुरितं भाखवा वः worfa:” I ay कविगता भगवद्धिषया रतिः प्रधानं । तस्याः परि- पाषकतंया भगवतस्तिपुर विष्वं प्रव्युल्छाहख्छापरिपुषटतया रम-
anaafeege:: | . Rey
पदवोमप्राप्ततया भावमाचस्य करूणेऽङ्गं। तख च कामोवेति साम्बबलादायातः WHTT: | एवश्चाविश्राज्तिधामतया कर् waragaata दयारपि करुण क्गारयेाभगवदु ता हपरि- पषटतदिषयरतिभावास्ञादप्रकषंकतया यैगपद्यषद्धावादक्गलेन म॒विरोधः। ममु समृहालम्बनात्म कपुथं घनागन्द खरूपस रसस्य च ताद शेनेतररमेन कथं विराधः सम्भावनीयः। एक- वाक्ये निवे्प्रादुभावयेागपश्चविररेण परस्परोपमदंकलाम्प- wa) माण्यङ्गङ्गिभावः। इयोारपि पृतया erase वि- Be: | SAM । श्रत एवा च प्रधागेतरेषु रसेषु खातब्यवि- आमरादित्यात् पूषंरखभावमाजाश्र विखलणतया सश्चारिर- खनमाना Baan: प्राच्यानां । असमत्यितामहागृजकविपण्डित- मस्श्रीचण्डीदासपारानान्त॒ खण्डरसनाला। यदाङः। ay बाध्याऽय संसर्गी यथङ्गो areas माखाद्यते समग्रं Bad: Seta: Wa ca” ti गमु MG: करणवोभस्सरोद्र वीरभयानगकंः" TY
विराधिनोर्वीरश्टङ्गारयोाः कथयमेकच।
“SITS जानक्याः करिकलभदम्तद्यतिमषि
सअरस्मरस्छारोडमरपणलकं TRAG |
मृडः पश्यम् wey रजनिचरसेगाकञ्चकलं
अटाजूरयन्िं द्रढयति रधु्णं परिषटढः"” ॥
TART समावेशः | अजेाच्यते। TY खलु रसानां विरो-
भिताया अविराधितायाख्च feat व्यवस्वा। कयेािदालम्ब-
Reg ufeacia |
fan aarfeeriein safeacaaw दति। तच वीरष्टङ्कारयाराखम्नमेक्येन विरोाधः। तथा राखराद्रवीभन्तेः BRITS वोरकरुकरोाद्रारिभिर्विंप्रलम्भस्य । आलम्बने क्येन BHAA च वोरभयानकयोाः। मेर मर्णविभावैक्याभ्वां चान- WATTAT: | जिधा्यविरोाधेा वोरस्ाद्ुतरोद्रा्वां। श्टङ्गार- erga । भयागकस् frets । तेनाच वीरण्टङ्कारथाभि- शाखम्बनलाल विरोधः। एवश्च वीरस नाचकनिष्टलेन मया- uae प्रतिभायकनिष्टलेम निबन्पे faarnaaa विरोधः। यञ्च नागानन्दे प्रश्ममाश्रयस्छापि Mya मलयवल्यन्- रागे cite: area गीतमा वादिचरमिति" अहुतसा- जारा जिवेन्रनासेरन्त याभावाल शाग्तब्टङ्गारयोाविरोाधः। एव- मन्यदपि विज्ञेयं । “पाण्डु चामं वदनं” caret च पाष्छुता- दौनामङ्गभावः कर्णविप्रशकोऽपोति न fatty: | (oe) अनुकारे च सर्वषां दोषाणां नेव देषा | Vaal दु: ख्रवलप्रष्टतीर्नां) यथया | “qq दुख्यवनं ने मीत्यादि अस्पति कञ्चन" | WA दुद्ावनगब्देऽप्रयक्षः। (६०३) अन्येषामपि दोषाणामिलयोचित्यान्मनीषिभिः। अदोषनापगुणता HA चानृभयात्मता ॥ अनुभयात्मता अ्रदोषगृणात्मता | |
en SN
दति सादित्यदपंणे दाषनिरूपणा नाम aaa: परिच्छेदः॥
QCA. ufcec: ( 289
THTATE | (६०४) रसस्याङ्गित्वमाप्तस्य धमाः MATT AT यथा |
गणाः वथा खल्वङ्गिलमाप्तस्या तमन उत्कषंेतु चात् ओा- AAT गृणश्नब्दवाच्याः तया काय्येऽङ्गिलमाप्तख्छ THA UA: खरूपविद्ेषाः माधुगाद योऽपि । खसमर्पकपद सन्दभेखय काव्य- व्यपरे्स्यपायिकागुगच्यभाज इत्यथः | यथा Yat सरमाचरस्य usa तया दर्शितं |
(९०५) एवं माभुग्यमाजोाऽथ प्रसाद् दति ते FT ते गणाः । तज ।
(६०६) चित्तद्रवोभावमये Wal माधुर्यमुच्यते |
ay केगचिदुक़्ं “ara द्रुतिकारणमिति" तन्न । दवी- भावस्याख्लादखरूपाहादाभिललेन तत्काय्ेलाभावात्। दइवी- भाव खाभाविकानाविष्टलात्षककाटिन्यमन्युक्राधादिरतदौी- पलविस्मयहासा दपडितविचेपपरित्यागेन रत्याधाकारागुवि-
NAN
द्ागन्दोदाभेन षडदयचिल्ताद्रप्रायलं। तख।
(९०७) सम्भोगे क्णो विप्रलम्भ शान्तेऽधिकं कमात् |
सम्भोगादिब्ब्दा उपलचखणानि। . तेन सम्भागाभाषारिष्- ware ferfersiar । |
(६०८) मङ्गं बगोन्यवष्तेन य॒क्ताष्टटडढान् विना ।
Ree alfwacda |
रणो लघू च तक्तो THT कारणताङ्गताः ॥
अवृ्तिरख्पवृत्तिवा मधुरा रचना तथा | यथया)
“चअनङ्गमङ्गलभुवस्तदपाङ्गख्य भङ्गयः) wafer मुर्गा मन्तः खन्तापसन्ततिं ॥ यथावा मम। ‘erga गृश्च्मद वद खिपुश्ं चपलयन् समाखिङ्गखङ्गं दरूततरमनङ्गं प्रवखयम् | मर्कान्दं मन्दं रखितमरविन्दं तरखय- चजेषष्टृन्दं विन्दम् किरति मकरन्दं fafa fete”
(६०८) आओजञिन्नस्य विस्तारख्पं Sree । TARA कमेणाधिक्यमस्य त् ॥ अस्य ओजसः | श्रचापि वोरादिश्नब्दा उपलच्णानि तेन वीराभासादावणस्यावखितिः । | (६१०) वर्गस्याद्यढतीयाभ्यां युक्तो TAT तदन्तिमे | STATA SAAT सरोफष्टटडटेः सद ॥ शकारश्च षकारश्च तस्य व्य्जञकलताङ्गताः। तथा समासो AWA घरनेद्रत्यशलिमो ॥ चथा ““चञ्चहुजेत्यादि” t (६१९) चित्तं व्याप्नोति यः fend श्रष्कन्धनमिवानलः | स प्रसादः समस्तेषु रसेषु रचनासु च ॥
GTA: परिद्धेदः। Ree
aratfa wrfaentrfa | (९१२) शब्दासड्ाष्जका अर्थबेधकाः AAT: | यथा।
'खचीमखेन सेव रतत्रणस्ं मृक्राकलाप लठसि waar: भ्रियायाः | ata: सरस waar विनिङलमभ्ना ‹ खप्रेऽपि at कथमदं न विलेाकयामि?॥ `
(६९३) Tat शब्दगुणत्व्च गुणवृत्योच्यते वधेः | अरोरस् भय्यादिगणयाग इवेति शेषः ।
(६१९) Ba समाधिरोदाय्यं प्रसाद् इति ये पुनः। गुणाशिरन्तनेक्ता Sse al ते ॥ Safa wart ्राजःपरवाश्ये wegrayafang तज खषा TATA पदानामेकपदवद्भाषनात्मा। AAT | “SHA HTAH TCR TATA SAT Ea: Var, THAR TA: HIM प्रतिष्वानिनीः। उशेरुखरति ्वनिः श्रतिपचाश्राथी यथाऽयन्नया WU AFT MPAA PaaS” ॥ अयं बन्धवेकय्यात्मकलाराज Wa समाधिरारोाहावरोार्- WAST | WWE SHS: | अवर हाऽपकषंस्तयाः क्रमो वैर- स्ानावा विन्याषः ॥ यथा ““चञ्चह्ुजेत्यारि'' 1 अज पादम
MAY बन्धस्य गाढता | चतुर्थपादे त्पकषंः | तस्यापि च तीत्र- K 2
२६० साडहिनदपंे।
yaareraiaer ओजख्िता । उदारता विकटललचश्ा। विकटलश्च पदानां गुत्यत्मायलं | चया । “खचरकविनिविषटगुपुरेनं कोना द्यखितिरणितमासीत्त च fet weg” | अज च तन्छतागसारेष्ठ रसागसन्धानमग्तरेखेव ब्ब्दप्राटा- fearaara: | प्रषाद ओजेामिजितशेयिष्यात्मा । चया। “यो यः wel विभक्तिं खभुजगुरमदः पाण्डवीनां wat या यः पञ्चालगेजे गिष्रधिकवया गभंश्रव्ां wat at या चस्सत्कर््साशी चरति मयि रणे यच यद प्रतीपः RTUTA AS AT खयमिह जगतामन्तकस्ान्तकाऽरं '" ॥
(६१५) माभुय्धव्यग्ञकल्वं यद समासस् दशितं | एथक् पदत्वं माधुरं Acta led पुनः ॥ वथा । ““ासाश्युञ्धतोत्धादि”” । (६१९) RATA: प्रसाद्ास््गुणेनेव VTE: शर्थव्यक्तिः पदानां हि द्मरित्यथसमधणं ॥ UTATETT (९९७) ग्माम्यदुःअवताल्यागात् कान्तिश्च THAT |
अङ्कोतेति waar: | कान्तिरज्च्वस्यं । तच हाखिकादि- परन्यासत्रैपरोल्येनालाकिकथाभाव्राखिलं। GFHATTAT श्रपा- ङ्ग्य) अनमयेारूदाहरणे WE |
waza: परिषदः, Rut
(६१८) कविहाषस्तु समता मागाभेदखङ्पिणो | अन्ययोक्तगुणेव्वस्या ATTA यथायथं ॥
agen विकटेन वा मार्गेणापक्रान्तस्य सन्दर्भस्य Aha परिमिष्टानं मागंभेरः ख च afetra: 1 aur fe ““ब्युडाङ्गममूढपाणिजटठटराभोगञ्च विभदपुः Ut: fasta पाणिपटके सम्मातु किम्नावता। SUE द्र गन्धसिन्धर्रतमेद्ा मद्ानालैव- ओतःओाषशरोषण्ठात् पुनरित: कल्याभ्रिर ख्यायते" ॥ WTA वाच्ये सुकुमारवबन्धल्यामा गु एव । अने- वेविधखले मा धुग्याद्ावेवान्तःपातः। चथा “लताकुञ्जं गश्च
feats” |
(५९८) BTS प्रसादा AYA साकमा्धमुदारता | तदभावस्य STA AHA BVT गुणाः ॥
Sra: खाभिप्रायलरूयं । प्रसाराऽ्यवेमख्यं | माधुग्येमुक्धि- वैचिव्यं । साकमार्यमपारब्यं। उदारता Bara | एषाञ्च पञ्चामामणर्थगणानां यथाक्रममपष्टायाधिकपदागवोरताम- क्लङूपाद्लोलगराम्बतानां मिराकरणेनेवाङ्गोकारः | खष्टान्य्- दादरणानि।
(६९०) अथव्यक्तिः STATELY तथा पुनः | रसध्वनिगुणोभूतव्यज्चाभ्यां कानतिनामकः ॥
२५९ साडित्वदपंये।
अङ्ोरत दति सम्बन्धः | अथं यक्तिवख् खभावस्कुटलं | का- fugfacaa | We उदाहरणे |
(६९९) Bet विचिक्तामाचमदषः समतापरं |
सेषः करमकोारिखागल्वणलेापपन्ियागरूपघटनात्मा। तच wa: करियासन्नतिः | विदग्धचेहितं ariel) अप्रसिद्धवष- माविर हाऽनुल्बणल्वं | उपपाद कयुक्तिविन्वाख saute: | एषां योगः THe ख एव रूपं TA घटनायाखद्रपः Gat वेचि- VAT । अगन्यसाधारणरसापकारिल्वातिशयविरहादिति भावः | चया ।
“cgarenifaa प्रियतमे इत्यादि” |
wa zinta: fear: | उभयसमर्थनरूपं दोाटिष्यं। खाकसंयवद्ाररूपमनमुखषशल्ं। ^“एकासगसंखिते, पञ्चादुपेत्य, aaa fare, दैषद्क्रितकन्धर, इति चापपादकानि, एषां योागः। अनेन च वा्यापयत्तिय्हणव्यग्तया रसाखारोा Ba- हितप्राय इत्यस्वागुणता खमता च प्रक्राग्तप्ररुतिप्रत्ययविषप- apne विसम्बाडिता face: ) ख ख प्रक्रमभङ्रूपरोाष विरहे एव । स्एषटमृदा दरणं |
(gee) न गुणत्वं Vary समाधिखायोान्यन्यङ्ायायानिरूपदिविधायंदृष्िङूपः। त- जायानिरथा यचा । | सद्चामृष्डितमलहणचिवुकप्रस्पद्धिनार ङ्गक |
waza: परिेदः। RUR
शअरन्यच्छायायानिर्यथा |
““जिजमयनप्रतिविम्बेरम्बनि ase: प्रतारिता कापि |
नोलोात्यलेऽपि faaufa करमपंयितुं कुसुमलावी" ॥
अज नोलेात्यलनयनयारतिप्रसिद्धं साङ्श्यं विख्छिन्ति- विशेषेण निबद्धं । 9a चासाधारणाभानाधायकलान्न गृणएलं किन्त काव्यन्ररौरमाजनिवन्तेकलं । कचिचन्द्रमितयेकस्िन् पदार्थे anal ““शरजेर्गयनसमत्यं च्यातिरिति'" वाक्यवचमं । कचित् ''जिदाचश्नोतसहिमकालाष्यसुक्कमारश्नरोरावयवा यआाषिदि- far वाकां वव्ये “वरवर्थिंगोति” पद्ाभिधानं । कचित् “uma वाक्यार्थस्य किञ्चिद रेषगिवेभ्रादनेकेवाक्चेरभिधान- fade व्यासः । कचिदडवाक्यप्रतिपाद्यद्यैकवाक्येनाभिधा- मनि््येवंशूपः समास” दृत्येवमादीगामन्येड्क्षानां म गृणल- ated अपि त॒ वैचिश्चमाजावहलं।
(९२६) मेन नाथगुणाः एथक् | तेनोक्तप्रकारे | ्र्थगृणा ATU TAT: HVAT: ॥ tia सादित्यदपंणे गृणविवेने नामाष्टमः परिच्छेदः ॥
Rue साडि्दपये।
अथार्रक्रमप्राप्रमस्वाखङ्धा र निरूपणं ब ङवक्रन्यतयेना खड] रौतिमाइ। |
(६२४) पद स्टना रोविरङ्संस्धाविशेषवत्। उपकर्बो रसादोनां
रखादीगामथात् अन्दार्थबरीरख कायस्तात्मभूतागां ।
(९२९५) सा पुनः स्याच्चतुर्विधा | वैदर्भो चाथ गाडे च पाश्चाली लाटिका तथा ॥ सा tifa: | तच
(९१९६) माधुर्यव्यक्छकेरवर्धीरचैना ललितात्मिका | अवृन्भिरल्यदृज्लवी वेदर्भी रोतिरिष्यते ॥
यथा । ““श्रनङ्गमङ्गलभुव Tae” | CTATE ““शरसमसेकसमस्ता यक्ता दग्रभि्गुणेख वेदर्भी । वमंडितीयबड्ला खख्यप्राणाच्तरा च सुविधेया०। श्र दत्रगणास्त्मताक्राः WATTS: |
(६२९७) ओआजःप्रकाशकेव्बन्ध AAT: FH | समासबडला AS
यथा “च श्चह्ुजेत्यादि'” । प॒रूषात्तमस््वार् । ““बङ्तरस- ASYM सुमहाप्राणाच्चरा च गाडोया। रोतिरनुप्रासमदि- मपरतन्ता साभवाक्या च? |
™ \
| नवमः परिषदः २५५ (ईस्ट) वैः शेषैः पुनर॑येः। समस्तपश्चषपद बन्धः TALIA AA It दचेर्वेदर्मनिखोाः। यथा | ` “मधुरया मघबाधितमाधवीमधषग्टद्धि समेधितमेधया | मधुकराङ्गनया मङ्रु्मदष्यनिग्ता AAT” ॥ TABS | ^"लमस्तपश्चवयदामाजःकाज्तिसमज्विता | autt सुङ्माराश्च पाञ्चालीं Azer विदुः am
(६९९) लाटी तु रीरर्वेदर्भोपाश्वाल्योरन्तरा खिता । वथा | “श्रयमुदयति मद्राभच्चनः पम्मिनीना- मुदयगिरिवनाखीवाखमन्दारपष्यं | विरहविधुरकोाकदन्दबन्धैविंभिन्दन् कुपितकपिकपाखक्राडता षख्ठर्मां सि" ॥ किद् | ““छदुपद समा सुभगा TRIGA चातिभूचिष्ठा । उचितविजेवणपुरितवस्डन्याखा भवेकह्ञाटीः" ॥ श्रन्ये ATS: | UR उम्बरबन्धा खात् वेदर्भी लछितक्रमा । wert मिश्रभावेनखाटीतु दुभि: परैः"
(९२०) कचित्तु वक्षा्योचित्यादन्यथा रचनादयः |
Rug atfearcda |
awmrciaifensgreranqat | रचनादोत्यारिश्रब्दाहु- न्तिका । तच वक्धाचित्या्चथा । “aerrerdaray”’ दत्या- दि। अत्र area क्राधादव्यश्चकलत्वेऽपि भोमसेनवक्ृलेनेद्धता रचनादयः । वाच्थोचित्याख्थादाइते। ““मद्धंाधूयमाने- व्यार” ॥ प्रबम्भचित्याचया wearer । रोद्रेऽखभिनय- प्रतिक्ललेन म दौीघंसमासादयः। एवमास्यायिकायां इएङ्गा- रेऽपि ग मखकव्षारयः। कथायां रौद्रेऽपि नात्यशमद्धताः। एवमन्यदपि शेयं ॥
इति साद्िश्यदर्पणे रोतिविवेकोा ara नवमः परिच्छेदः॥
दशमः परिद्ेदः। २५७
अथावसरप्राप्तामलङ्ारामार।
(६३१) श्न्दाथयोरसिरा ये धमः ओोभातिशायिनः।
रसादौनुपङव्वन्तोऽलद्धारासतेऽङ्गदादिवत्॥ यथा शङ्गदादयः अरोरोभातिभ्रायिनः शरीरिणमुप- कुवन्ति तथानप्रामापमादयः अरष्दार्थज्ाभातिन्नायिनोा रसा- देरुपकारका ये Asweret wher इति Fat गणबद्ा- वश्वको fafa: | शब्दार्थयोः प्रथमं शब्दस्य बुद्धिविषयलात अब्टालङ्धारेषु MAY अब्दायालद्धारस्ापि पनरक्रवदाभा- we चिर मनैः शब्दालङ्कारमध्ये खञ्ितलात् प्रयमं तमेवा ।
(६३२) आपातत यदर्थस्य पोनरुतयावभासनं। पुनरुक्तवदाभासः स भिन्नाकारशब्टगः॥ उदाहरण | भुजङ्गकुष्डलो safety: | जगगधपि श्दापायादब्थाशेते इरः जिवः” ॥ अज्र ञजङ्गकुष्डस्या ew च्रापातमाचेण सपीदर्थतया पामङक्षप्रतिभासन् | पर्यवसाने 7 भृजङ्गरूपं कुष्डलं विद्यते यस्येत्या चन्मा्ंलं | पायादव्यादिव्यच क्रियागतोाऽयमलद्ारः। पाचारित्धस्लापायादित्यज पय्यवखानात्। भुजङ्गकुष्डलीतिश्न- ब्दयोः प्रथमस्टेव परिटेन्तिखहलं * । ररः शिव इति दितोय स्येव । ufaxgute इति इयारपि। “anrfa eat a ara दति" गड
* प्थायणशब्दापादानेऽपि प्रशतापथागितवं ॥ Ste | L2
८ साहि्दपंके।
ania wecafcefmewareyanal अश्याभयाखङ्कारववं। (१६९) अनुप्रासः शब्दसाम्ये aR ATS यत्। सखरमाजेऽपि wre धेचित्याभावाश् afed 1 care WHAT प्रकर्देण WTATSTATT: | (९२४) कको RPSTTT TS Ter साम्यमनेकधा | SHIT: | अनेकधेति खरूपतः wary! रसः सर tanfemanen agg नास्यालङ्धारस्य fara: | उदा- WCQ मम तातपादानां | “MTSTS ABATAM TAZA पदे IT भमराम्। अयमेति मन्दमन्दं कावेरीवारिपावनः पवनः" ti we गन्धाननधोति camer, कावेरीवारीत्यसंयुक्रयाः uray: पवन दति बहनां व्यश्जनाां सरृदादटृश्तिः | ear विदग्धः | AMATATST SRT: | (९२५) WHS साम्यमसक्तदाप्यनेकधा | एकस्य ARTA वत्वनुप्रास उच्यते ॥ एकधा खखूयत एव न तु कमताऽपि। अमेकथा खरूपतः क्रमतख | खङ्कद पौत्य पिशष्दादसषछदपि | उदाहरणं | ‘CRM GAY ATT HIST YA GAT ET क्रीडत्काकिलकाकलीकलकलैरङ्ोखंकर्यञ्व राः | गोयन्ते पथिकैः कथं कथमपि wrrrawrree- प्रा्तप्राणषमाषमाममरवालार्ेरमी वाषराः'॥
zwar: afte: | २५९
Wa रसाल्लापैरमी इति रषयारेकधैव साम्ब नतु तेनेव maura । feta पारे तु awarcaad तेनैव क्रमेण च प्रथमे CRA तकार Vay धकारस्य चाखषृत्। रसविषय- व्यापारवती TIA ठतन्तिरदमु गतलेन WHEW WeATE- TITAS: |
(६३९) SAHA TRA MA तालुरदादिके | सादश्य व्यजनस्मेव श्रुत्यनुप्रास उष्यते ॥ उदाहरणं | “ga दग्धं मनसिजं जोषथमिति ite ar: | fasaree लयिनीखताः Sat arvarent:” ॥
अच “"जोवयन्तोति “ar इतिः, “africa अज जकारयकारयारेकच स्थाने ता उखांग्यलात् वादृशं । एवं दश्यकण्टयामा मणुदाहाये | एष च सददयामामतौव च्रति- SATIVA HATA: |
(६३७) Sgt VAS TAA खरेण तु | आवत्यतेऽन्त्ययोज्यत्वाद न्त्यानुप्रास् एवं तत्॥ “यथावखनिति चथा सम्भवमनुखारविखगं खरसंयुक्रा- लरविश्िष्टं। एष च प्रायेण पादस्य पदस्य चान्ते प्रयाश्यः। पादाम्तगा यथा मम। “Mw: काश्चसवकविकासः RTA: प्रकटितकरभविलासः | चख ग्धवराटककर्यं Bafa न चेतः RTARTA” ॥
ade साहित्यदर्पये।
पदान्तगा यथा। “मन्दं LOM: पुखकं वदन्त carte” |
(ger) शब्दार्थयोः Creed भेदे तात्य्यमाकरतः । लाटानुप्रास इत्युक्त SITETY | carimaraa waa किं निमोखिते। पश्च fafetaancd कन्द पंवन्नगं fre” ॥ अज विभल्म्थस्धापोमरुक्येऽपि मस्यतरख्छ प्रातिपदिकां्- यात्यधर्िरूपस्याभिन्ाथेलवा ल्ाटानप्रा खलमेव । “मयने तस्येव नयने च, अच दितेयनयनश्ब्या भाग्यवन्तादि गणविशिष्टव- सूयतात्पग्यमाचेख farqre: | यया ar “og म. afay दयिता दवदहनस्तहिन दीधिविश्स्य | यम्य च सविधे दयिता दवदहन स्तडहिनरीधितिस्तस्छः ॥ अचानेकपदानां WAT | एष ख प्राये खार जनप्रिय- लाल्ञाटामुप्राखः। (६९३९) अनुप्रासः पञ्चधा AA | Qe | (६४०) VES एथगथायाः खरव्यश्ञनसंतेः । क्रमेण तनेवावृ्नियंमकं विनिगद्यते ॥
अच इयारपि परया क चित्सा्थकत्वे क्रचिज्िरथेकलं | क्चिरेकख्य साय॑कत्ममपरख्य मिरथकत्वमत उक्र सत्ययं इति।
दशमः ULV: | २९९१
तेनेव क्रमेणेति दमे are इत्थादेविंभक्रविषयलं खचितं। एतख पदपादाद्धत्नाकाट्श्तिलेम पादाद्ादटन्तेयामेकविधतया प्रभूततमभेदं | faqraazifgaa | “मवपलाञ्पलाश्वनं पुरः ASAHI THAT TT | ग्टदुखताकखतान्तमलाकयत् ससुरभिं सुरभिं सुमनगाभरेः” ॥ अन crete: पलान्रपलाभेति | सुरभिं सुरभिमित्यच च इयाः BTU । लतानलतान्तेत्यच प्रथमस्य निरयंकलवं । परागपरागेत्य् दितीयस्य | एवमन्यचाणुद्ा हाय्य । ''यमकारो भवेरेक्यं उलोर्ग्वबोर्खरोाख्था' | दद्युक्रनयात् "भुजलतां अडतामवलाजमः दत्य न यम- sara: |
(९४१) अन्यसयान्याथकं वाक्यमन्यथा योजयेद्दि । अन्यः BAT काक्वा वा सा वकरोक्तिस्तते दिधा ॥
इिपेति सेषवकराक्रिः काकुवकाश्रिख। क्रमेणाराहरणं | “के युयं खल एव सम्प्रति वयं प्रश्नो विशेषाञ्रयः किं wa fawn: खवा फिपतियेचालि gat Uf: | वामा gaat विडम्बरसिकः area खरो aa येमाख्मा सु विवेकश्यून्यमगसः daa arfaga:” |
९९९ arfyaxua |
wy fatwuce fa: oH शेवा ara दति अ्रदवयागात् VUFATU | WIT तु शरभङ्गः | “RTS काकिखवाचाखे TWATTARTET | छृतागसः परिव्यागाचलस्ाश्येता भ gaa” ॥ अरज कयाचित् wer निषेधार्थे निधना मम्. अन्यया काक्षा दूयत एवेति विध्य afem |
(६४२) शब्देरोकविधैरेव भाषासु विविधाखपि | वाक्यं यज भवेन् सोऽयं भाषासम इतीष्यते ॥ यथा मम। “मश्ुशमणिमश्नीर कलगम्भीरे विहारसरसीतीरे | facarfa कंशिकीिरे किमाखि धीरे च गन्धसारशमीरे'"॥ एष Bra: संख्तप्राङृतसा रसेनीप्राच्यावन्तीना गरापभ््े- aafay एव | Card ary aafaarer’ at सरसमित्यज संस्रतप्राङटतयोाः साम्येऽपि वाक्यगतलवाभावे वैचिव्याभावान्ञायमव्ङ्ारः।
(६४९) सिषटेः पदेरनेका्ाभिधाने Be इष्यसे | वशप्रह्ययलिङ्गामां THAT: पदयोरपि ॥ सेषादिभक्तिवचनभाषाणामष्टधा च सुः |
* सरसं कवेः काव्यमिति संक्कतटीका |
Gwar TSE: | ACR
क्रमेशादाहइरणशं | “प्रतिकूलतामुपगते fe विशा विफललमेति बङसाधनता | अवलम्बनाय ferry Tar म ufaan: acayeatq” ॥ अच विधाविति विधुविधिशब्डयोारुकारेकारयावंषंयारा- काररूपलात् GT: । “facer ufcaryu ciquy समीरणः ATT LAAT नुमं we एव guifac:” ॥ अचर “gurfac इति" किपकप्रत्यययाः। fargra ay- वचनेकव दनयारेकरूप्याद TTT ST | ““विकसन्ञे्नोलाने तथा AST: Wee | | तव cat सदा मारं खससस्रखरहारिणी'॥ अचर गपुंसकस्ीखिक्गयोाः WaT वचमद्धेषाऽपि | ‘we watfa arenfe इदि wa च बश्छति। सामथ्यंहृदमिजाणां fawterg नृपा्मजः'॥ अन वच्छतीति वहिव्याः साम्यति शन्ततिकरेत्थाः प्रहत्धाः | “एथ काक्तं खरपा चमित्यादि”" | अज पदभङ्गे विभक्रिसमास्यारपि वेखशच्छात् परदषान ठु प्ररतिद्धेषः | एवश्च । “नीताना माङुलोभावं लेभ्वंरितरिखोमखेः।
R¢s ` सादिव्दपणे।
VER वगटद्धानां कमलानां arse” i अच लगञ्िलोमृखादिक्रब्दानां farasts विभक्ररभेदात् प्रहृतिङ्गेषः | अन्यया सव्व पदद्धेषप्र सङ्गः | ‘gag हर wile त्वं भवद्धेद तत्परः | मयेपकारसां मुख्थमायासि aaa” ॥ अच इर tia पसे निवसम्बेाघनमिति GU) पके च हधा- afafefa fae: | एवं भवेत्यारोा अस्य च भेदस्य प्रत्यय- देषेणापि गतार्थसे प्र्ययान्तरालाध्यसुबन्ततिरून्तगतत्वेन वि- च्छिभ्तिविशेषाश्रयणात् एयगङ्निः। “aed GUAT तमव समासङ्मागमाररणे। UC ब्सरणं तं चि्माहमवसर उमे Gear” ॥ अज संखतमरहारण्छोः।
(९४४) पुनस्तिधा सभङ्गाऽथाभङ्गस्तदुभयात्मकः ॥
एतद्धंद जयश्च उक्रभेदाष्टके यथा सम्भवं Wa | यथा ar “aq ध्वस्तमनेाभवेन बलिजित्कायः परा ated यसे ह त अभङ्ग हारवखयेा गङ्गा च्च योऽधारयत्! qurs: शग्िमच्छिरोा हर दति Gag नामामराः पायात् स खयमन्धकचचयकरस्लां सष्वैदे। माधवः'” ॥ wa “येन wear’ ayes: | ““श्रन्धकेत्यारो" WAY: | अनयासैकज CAAA सभङ्गाभक्राककोा यन्थगारव- भयात् एयङ्गोादाइतः। इ ड केचिदाङ्ः “MART एव शब्द
दशमः UCB: | २६५
जषविषयः यत्रादानादिखरमेदाद्धिन्नप्रयनने खातेन भि- war: अन्द्येो्व्जतुकाष्टन्यायेन Ba: | अभङ्गस्त॒ Woes एव । यत्र खराभेदादभिश्नप्रयनाचार्ग्यतया चब्दाभेदादर्ययारेक- टम्गतफलदयन्यायेभे द्येषः, यो fe यद्ाज्चितः सं ATARIT एव, श्रलङ्ायथंखंद्धरणभावस्य लाकवद्ाश्रयाश्रयिभावेनापप- भिरिति" aca 4 मन्यन्ते, तथा दत ष्वनिगृणोभूतव्यश्चदा- वगणाखद्ाराणां wera व्यवस्लितेर षयव्यतिरेकान्- विधायिव्वेन fran दति न च “ज्रन्धकचयेव्यारा' weet- भेदः । ““श्र्थमेरेन शब्दभेद इति ciara | किञ्चाज ्ब्दखेव मख्धतया वैचिश्यमेसापायलेन कविप्रतिभयेट्रङणात् भ्ब्दा- खङ्धारत्नमेव । विदू ज्रन्रष्टद्यस्य बन्धे चेवंविधस्य वेचिश्य- स्याभावार् वेचिश्यस्धैव चाखद्धारलादयैमृखपरेचितया चाथै- लङ्कारत्वेऽमुप्राख्ादीनामपि रखादिपरलेनाचमखपरेकितयायो- लङ्कारलप्रसङ्गः । नब्दस्याभिखप्रजन्नोाशाग्यत्वेनायं खड्धगारत्वे “प्रतिकूलतामुपगते fe faurfaarer” बष्दभेरेऽपयालङ्ा- रत्व तवापि प्रस्यतौल्यभयचापि अष्ालङ्ारल्मेव | यचतु प्रब्द परिवन्लनेऽपि ग सेषलखण्डना तत्र | “aratrafaararta साकेनायाद्यभागति। अरा सुषदूश्ी ठटच्िस्तलाकोारेः खलस्य चः" ॥
इत्या दावथ॑द्चेषः । ““श्रस्य चालद्ाराम्भरविविक्रविषयताया असम्भवात् विदख्मानेव्वशङ्धारान्रोव्वपवादल्येन तदाधकतया तत्प्रतिभो त्पज्तिरेतुलखमिति" केचित् । इत्थम विचायते
M2
२८६ साहित्दपंमे।
समामाश्प्रस्ततप्रशंमादरे दितोयायस्यानभिधेमतया are गन्धोऽपि "“विदस्मानस सेन्या qa रूपकेऽपि मागस- wee चिष्लसरारूपाभयार्थत्येऽपि रूपकण aT वाध्यते, etrevearda विनश्रामध मतया प्राघान्वात् । द्वेषे खथंदय- स्वापि समकल ""सन्निहितवाखान्धकारा भा खन्भूभिखेत्या- er” विरोाधाभाकेऽपि बिरद्धा्थंख्छ प्रतिभात माजस् प्रराहा- NATH BA एवं TEMA Taras a । तेन “येन ष्वस्तेत्या- डा? प्राकारशिकयोर्मीत्तानामित्यादावप्राकरणिकयेरेकधव्ा- भिषम्बन्धात् तुखयोागिताचां |
““खेच्छा पजातविषयोाऽपि न याति वक्त
देरीति मागंणब्रतेय ददातिदुःखं।
मोहात् समुल्छिपति जोवगमणङाण्डे
कष्टं प्रनगविजिखः प्रभुरक्पबुद्धिः 1” TIT प्राकरण्िकाप्राकररणिकयेरेकधन्माभिसम्बन्धादोपके |
““खकखकलं gwar सम्प्रति guinfaafaiarar’
चोपमायां विद्यमानायामपि शेषस्तेतददिषयपरिहारेशाब्म- वात् | एषाञ्च श्षविषयपरिहारेणापि fad: i तद्दिषये gre भावसेन चमत्कारिलप्रतोतेख Hey Qwest भवितुं युक्तः, अन्यथा तद्भुपदे शस्य सव्वंथाऽभावप्रसङ्गाखेति | अजाच्यते न तावत् परमाथेतः डेषसवाखङ्का रा म्रा वि विक्रविषयता । “येन ध्वसतेत्यादि ना” विविक्रविषयलात्, न चाज त्यागिता, wary WaT चलनिवमाभावात् । अज हि माधवेामाधव-
दशमः परिच्छेदः ५२१,
arta वाश्यलनियमेऽपरस्य aye ura किञ्च qear- गितायामेकलेव udertaufsnagaar प्रतीतिः ce लमे- कषां ufsiet vag एयक् ध्मंसम्बद्धत खा “सकलकलेत्याडौ * ख नापमाप्रतिभात्पल्िरेतुः सेषः | पृशेापमाया fafaqaar- wa: | “(कमलमिव aq aareaafcarafa वौपमावि- षय इति Gai यदि ““सकलेव्यारा"” अब्दस्ेषतया नापमा तत् किमपराद्धं “मने ज्ञभित्यादावर्॑शचेषेण स्फटमथाखड्ग- राठेतावपमासमुखयो, किमत “श्रित्य wears सामान्यमि- हापि सम्भवतः" इति इद्ररोक्रदिश्ा गणक्रियामाम्ववच्छष्ट- ान्वस्साषठपमा प्रयोजकलवात्। नशु गणक्रियासामग्बरीव उपमा प्रयोजकता युक्ता तज CURIS वास्तवत्ात्, WIAA तु म तथा तत्र साधम्य्ावास्तवलात्, ATT पुर्तौपमाया अन्यथा- नुपपन्तेगंणक्रियासाम्यस्यैवा थेङेषविषयतापरि त्यागे पैपमा- विषयता युक्ता ग तु “-सकखेल्यारो"' wearaefa चेन्न । साधम्ग्येमुपमेन्येवाविभिष्टस्च उपमालचणस्य जअष्दसान्याद्याट- लेरभावात्। यदि च ब्रब्टखान्ये साधममैमवाखलवलागनेापमा- प्रयाजकं तदा कथं “.विदग्मानसेत्यादोः” भ्राधारभूते चिक्ता- रो सरावराधारेपेो राजादेरेसाधारेापरूपङूपकः प्रयोजकः । किञ्च यदि वाखवखाम्य एवापमाङ्कोकायौ act ad तयापि “सकखकखेत्यारोः" वाध्यभूतापमाङ्गीक्रियते। किश्चा्र Brea साम्बनिग्वारकता न तु साम्यस्य रेषनि्व्वाहकता, न्ेषबन्धतः प्रथमं साम्यस्यासस्भवादित्युपमाया एवाङ्गितेन च्परेत्र ग्या
ace aifeacia |
चान् | “प्रधानेन खपदेष्ठा MTN” AWA | गन् अब्दाल- ङा र विषयेऽङ्गाङ्किभावसद्करो माङ्गीकरियते तत् कथमत केषा- waearcyifgara: eee दति चेल, अथामुसन्धागविरहि- ष्नप्रासादावेव तथागङ्गोकारात्। एवं दीपकादावपि शेयं । ““खत्पशा मधुरगिरः प्रसाधिताशा मरेद्धतारमाः। निपतन्ति धाक्तंरादहः कालवन्राख्धदिनोपरेः ॥
Wy UCLA प्रकरणेन धाकंराडारिच्ब्दारना इंसाच- थाभिधाने नियमात् दुब्धेपधमादिरूपेाऽयंः अब्द ्रक्रिमृखा व- waar) इर च प्रतप्रबन्नाभिधेवस्व fetes gu- तथेव विवक्षितत्वाद् पमाने पमेयभावेा न विबदित इति नाप- माध्वमिनं ख हेष इति सब्बमवदाते |
(gay) पदमाद्याकार रेतुत्े व्यानं Freee |
SEMI खद्धम्रजशचक्रगामुजिकादयः। श्रस् उतथा- विधशिपिखन्िवेश्नविगेववज्ेन चमत्कार विधायिनामपि वशानां तथा विध्न ाकाश्समवायविश्ेववशेन चमत्कारविधायिभि- र्थे रमेरेनोापशाराच्छम्दालद्ा रत्वं तच पद्मबन्धा वथा मम,
"मारमासुवमा WET मारवधसमा। माक्तधुकलतमावासा Ql ava ASE AT TAT” tt एषेऽष्टदलपद्मबन्धे दिग्दखेष निगंमप्रवेश्ार्वां fags: किन्तु विदिम्दलेव्वन्यथा कशिकाथरन्तु fasta वं खद्र- बन्धादि कमप्युद्धं |
दशमः UfCST: | २९८
(९४६) कान्यान्तगंडश्रता या सा तु नेद VISA | रसस्य परिपन्धित्वान्नालद्धारः प्रहेलिका ॥ उक्तिवेचिव्यमाजा सा YACHT |
श्युताख्रा CATV श्युतदन्ताशरा च। उदाहरणं, “gafe काकिलाः are योवने पुलमम्बजं | किंकरोतु कुरङ्गी वदनेन भिपोडिताःः॥ अज “Tare दति" ama “are दति" रच्युतः । “an” cae “यावनः, इति Grew: | “"वदनेनेत्य जः, “मदनेनेतिःः wear वा दकः) आदिब्रब्दात् क्रियाकारकगृष्यादयः। तज कियागुर्निचया । ` "पाण्डवानां सभाम Taree छपागतः। ma गाञ्च हिरष्छञ्च षव्या्याभरणानि च"? ॥ अज “दुखाधनःः tare “aedisay tia” श्रदुरिति क्रिया wat) एवमन्यचापि | श्रथावखरप्रापेव्वयालङ्ारषु प्रा धान्यात् aay श्ितव्येषु तेवा मण्युपजोवयलेन प्रथमम्- पमाणलङ्ारमार |
(१४७) साम्यं AeA NT AHI उपमादेः |
wuntfcg साम्यस्य aya व्यतिरेकं च auaerafn: उषमेयापमाथां aes अनन्वये च एकष्येव सास्याक्रिरि- WAT: |
2.5 aifeacia |
€ £ ॐ, (९४८) सा Gen यदि सामान्यधम्म अापम्यवाचि च। उपमेयं चापमानं IETS सा उपमा षाधारणधरा इयाः सादृश्छरेतुगसक्रिये
मनेशन्जलादि, श्रोपम्बवाचकमिवादि, उपमेयं मुखादि, उप- मानं ष्वद्रादि। (६४५) दये पुनः। SAN यथेववाशब्दा LAA वा वनिर्यदि ॥ आथो CATA MSTA यच वा वनिः।
यथेववादयः WET उपमानान्तर प्रयुक्र तुखखारिपदसाधा- car रपि भ्तिमाचेणोपमानोापमेवगतसाङृ लल दणसम्बन्ं जधयन्लोति तत्सद्भावे ओतो उपमा । एवं तच ““तस्येवेत्यनेन'” cary विहितस्य वतेर्पादाने। तुख्धादयस्हु “कमलेन तुख्यं मखमित्यादे” उपमेय एव । wae मुखस तुख्धमित्थादावप- माग चव । कमलं Hay तुल्यभित्यादावुभयजनापि विय्याभ्बन्तौ- ति अथागसन्धागारेव साम्यं प्रतिपादयन्तोति तत्सद्भावे आर्थी एवं “an तुख्यमिल्यादि ना तुष्यायं विहितस्य वतेरुपादाने ।
(६४९) दे तद्विने समासेऽथ वापे
डे ओ्रोाती आर्थो च । उदाहरणं, os = ~z~ पीने सोरभमम्ारुहवश्मखस्य क्ु्ाविव सतनो पीना । अदयं मदयति वद्नं तवश्रदिन्द्ुरयया बाले" ॥
दशमः ufcge: | २७१
अरर क्रमेण चिविधा Brat “AUT: सुधावदधरः पल्ञवतुल्छोाऽतिपेलवः पाणिः | चकितन्ड गला चनाग्यां HEM चपले च लाचने Aa: | अच क्रमेण जिविधा श्रार्थी। (६५०) पूखा षडेव तत् । Ue | (६५१) SA SATA SHA यदि Mar | चयाण। वानुपादाने Seay सापि पूर्व्ववत् ॥ a SAT | तद्गेदमार। | (६५२) पृषीबह्मीलोपे सा विना Srey मद्विते। सा सुपपमा धर्मस्य साधारणगुणक्रियारूपस लापे पुला- वदिति प्ीक्ररोत्या षटप्रकारा, किन्लतर तद्धिते stat अ्रम- वात् पञ्चप्रकारा उदाररणं। “"मखमिन्दुयथा पाणिः gwaa समः fra वाचः सुधा इवास्ते विम्नतु्धा मनोऽभवत् ॥ (६९५३) आभारकम्ं विदिते RAT च क्य IS PARAS च स्यादेवं पञ्चधा एनः ॥ ध््लापे खपेत्यनुषञ्यते । क्य चक्यङ्शमुलः कलापमते चि- शायिणमः। क्रमेणादाइरणं। ““अन्ःपरोधसि रणेषु सुतौयसि तवं पारं जनं तव षदा रमणोवते BT:
ROR atfwacua |
दृष्टः प्रियाभिरग्टतद्युतिदभेमिद्- सञ्चारमत्र भुवि खञ्चरसि feta” ॥ "“अताक्तःपरोयसीत्यत् सुखविदहारास्यदवबस्स ““सुतोय-
Naa’ सेरनिभरतवम् च साधारणधर्मस्य सापः । एवम- न्य । दृद च यथादितुष्धादिविर हात् ओ्रीत्यादिविरेषचिन्ता मास्ति। इदञ्च कचित् श्रोपम्यप्रतिपादकच्य wera उदार tf तदयुक्ं। क्यडारेरपि तद्र्थविहितलेनैपभ्यप्रतिषाद- कत्वात् । मनु were सम्यगेपम्यप्रतीतिनंर्ठि प्रत्ययले- मा खतन्छल्वात् इवादिप्रयोगाभावाखेति न वाच्यं । कश्पवादा- afa तथा प्रषङ्गात्। म च कल्पवादोनामिवादितुखतयेप- Me वा चकले, क्यडगदीनान्नु Grand, दवादीनामपि are- wea निञ्चयाभावात् । वाचकत्वे वा खमुदितं पदं वा चकं “प्र तिप्रद्ययो सखसखाथंगाधकाविति च" मतद्वयेऽपि वल्यारिक्य- SIU: साम्यमवेति। यश्च afeers: ''वत्यादय दवाद्य्थी fram क्यडादयस्वाचारा्थं दति" तदपि म । म खल् कयडगरय श्राचारमात्राथा श्रपितु सादृश्ावाराथादति। तदेवं URS दशप्रकारा BHT!
(९५४) उपमानान्पादाने दिधा वाक्यरूमासयोः।
उदाहरणं | ‘ ~ $ क, ° “ARI AAA VED TH ATG A Al मयनतुख"*। अत्र मखनयनप्रतिनिधिवसखन्तरयोगंम्बमानलादुपमान-
दश्रमः परिद्छेदः। ROR
लापः। Waa “Hy सदृशं" इत्थज “ad waefafa” "“'नयनतु खमिद्यबः' “gina? पाठे ओल्यपि waraata- AATHTAT: WAS ओ्यार्थालमेरेण सतुर्विधत्वषम्मवेऽपि प्रा- चगरैत्या दिप्रकारत्वमेधाक्रं |
(६५५) श्रोपम्यवाचिने लोपे समासे किपि च दिधा । क्रमेणोदाहरणं | “वद्नं SATA: सुधाकरममो इर" | “गह भति ुतिपरुषं शक्तं निनदन् महात्मनां पुरतः” ॥ wa “"गद्भतोत्यच Brawarfea: क्पे लोषः। न सेह उपमेयस्यापि खापः! ““जिमदन्निति'" अनेनव निदेशात्, (६४९) दिधा समासे बाश्मे च लापे ध्रौपमानयोः। “Tear मखेनेत्यारोा' “रम्यमिति” era “लाके इतिः" US SHATATTTETS | | (eyo) कि समासगता Sar धं बादिविलोपने |
उदाहरणं | “विधवति मुखानमय्याः'' | अच “"विधवतीति'” मनेहरतवक्षिपप्रत्यययेलापः। केचि- Wala प्र्ययलेापमाङः। “aerafata’ च समाषगा।
(QUE) उपमेयस्य लेपे तु स्यादेका प्रत्यये wie यथा ।
Roe साहिन्दपंदे।
"“अअरातिविक्रमालाकविकखर विख षमः BUSES: स सरडख्ायुधीजति'" ॥ ws स खहस्तायधमिव च्द्मानमाचरतीति वाक्ये उपमे- अस्यात्मना SBT | म चेर भापन्बवाचकलाप sara ग्वा थात्। अज केचिदाङः सहख्ाथुधेन सह “ava cia” ख सहलायुधः “ख इवाचरतीति" वाक्यात् स बडल्तायुधौवतीति परसिद्ध fatwa ब्ब्दानुपपासत्वारिहापमेधलाप दति तत्र विचारखदं। कर्णरि कधचाऽन्राखनविद्द्धत्वात्।
(९५८) भञ्ज पमेयलोपेऽन्या
aur | “oufa प्रसरति भवतः सीरोादीयन्ति सागराः ee” | अच सीरोदमिवाक्मानमाचरगीव्धुपमेव शच्रात्मा साधा- TIT: HAT च खै । (१९०) जिलोपे च समासगा | यथा । “राजते र्हगला चना, | | Wy any Grey दव wee Grew war दति wae उपमाप्रतिपादकषाधारणशधक्मापमानानां ry: |
(९६९) नोपमाया भेदाः स्युः सपरविंशतिसद्यकाः।
पृथा वद्धिधा wat चेकविं्नतिविधेति मिलशिला सपषविं्- तिप्रकारोपमा | एषु चोपमाभेरेषु ae ज्रशप्तसाधार कधर्कोषु अदेषु fava: प्रतिपाखते |
SMA: ULL: | Roy
(९६२) एकरूपः कचित् क्रापि भिन्नः साधारण्या TU: | भिन्ने किम्नानुक्म्नित्वं शब्दमाजेष्च वा मिद्ा ॥ तत्र एकरूपे यथा उदा इतं । “मधुरः सुधावदधर इत्था- डि”? 1 विन्बप्रतिविम्बल्मे यथा। "“भद्यापवञ्जिंतेखेषां जिरोभिः weary । AQT सरबाव्याश्रैः स क्ाद्रपटखेरिव'॥ अच “श्र लेरित्यस्त “खर घाव्यातरिति" दृ ष्टा्तव्रति- fama । श्रब्दमाजेख भिन्नलवे यथा | “स्मेरं विधा नयनं विकसितमिव नीखमत्यलं मवि ar कथयामास रजा ङो मगो मतं fafawarga” ॥ अज्र एके एव सोरत्वविकसितले प्रतिवसखपमावष्छष्टभेरेन fafa ।
(६९३) एकदे शविव्निन्य॒पमा वाश्यत्वगम्यते । भवेतां यज साम्यस्य यथया |
“ने भरिवेत्पलेः पशमुखेरिव खरः fara: परे परे विभाग्तिखम चक्रवाकः खमेरिवः"॥ aa नेचादीनां seerfearge are, wt: ओोणशाश्चा- FAAP We (६९४) कथिता रसनोपमा |
यथेोङ्खमुपमेयस्य यदि STATA ॥ येया)
शद् afwacra |
‘wgraa Taeefy war Varad चारूगतेन Bra | araraa wages वारि वारयते खच््छतया विशाखः" ॥
(९६५) मालोपमा यदेकस्योपमानं TE दश्यते | यथा | 'वारिजेनेव सरसी कशिमेव गिश्रीयिनो । चावमेनेव वनिता मयेन ओमनो इरा” ॥ efecqararqaaarcarcts waa बृ ष्ठते ॥ “tage इवाभाति we व्यामतलं यथा । विमलाः कमदागौव तारकाः भ्रदागमे॥
ख्य राशा VY भान्ति खपानोता विगतयः।
UIT भवने RTA इव” ॥
अजायमेयण्धतविग्डतिभिः “wergeaa इवेति” उपमा नगता विश्तय ्रङिणम्त इति ्राकपापमा। waa “we cae” “wat > त्यनेन” प्रतिमिरहे रात् प्रतिगिहंश्वापमा द arzag म शङ्किताः! एवंविधपैचित्थस्य सर्ता सन्द्नात्।
(६६६) उपमानोपमेयत्वमेकस्येव त्वनम्बयः |
अरथाङरेकवाक्ये। यथा । ‹“राजौवमिव राजीवं जलं जलनिवाजनि। WRG CAA: शरत्समदयाचमे'"॥
दशमः ufcee: | Ros
अच राजोवादोगामनन्यसदुश्रतवप्रतिपादनार्थमुपमानेोप- मेयभावे aafen: । ““राजोवमिव पायाजमितिः qe ला- टामुप्राखादिविक्रा विषयः । किमधत्राचितलारेकन्रब्दप्रयोग एव FATT | ATH mary च श्रब्देक्यमे eae नुषङ्गिकं । ufatg लाटामुप्रासे arerza प्रथाजकमिति'॥ (९९७) पय्धायेन इयारोतद्पमेयापमा मता | एतदु पमाने पमेयलं | अ्रथाद्वाक्यदये | यथा । “कमलेव मतिर्मतिरिव कमला तनुरिव विभा विभेव तनुः। uta शेतिष्टंतिरिव धरी सततं विभाति वत ae aa’ ॥ Ware राजः ओडद्यादिष्दृ षं गान्यदरशीद्यनिपायः।
(९१९८) सदशानुभवादस्तुखृतिः सरखमुष्यते | यथा | “श्र विग्दमिदं वी च्छ खेखत्छश्न नमश्युलं | सखरामि वदं तस्याार् YEAR” |
“मयि सकपटमित्धार च" Wa: शङ् श्लानभवं चिनोा- त्वापितलान्ञाय मलङ्कार: | राधवानन्दमदापाजास्तु वेसादू- wry खतिमपि सरणालङ्ूा रमिच्छन्ति | तज द्ाइश्णं तेषा- मेव यथा |
asc arfeacda |
“fativady गिरिषु प्रपेदे
यदा यदा दुःख्लतानि सोता). तदा ACTS: सदनेषु साख्य- warfe car गलदश्र रामः" ॥
(९९८) रूपकं ङूपितारोपादट् विषये निर्वे |
‘“efaafa” ofcwrargawc: | एतच परिणामप्रसावे faaufeara: | “जिरपङव'' दव्यप तिव्यवच्छेदाये।
(६७०) तत् परम्परितं साङ्गं निरङ्गमिति च निधा ।
ATI | तच । a
(६७१) FS कस्यविदारोपः परारोपण्ठकारण | त् परम्परितं शिष्टाशिष्टशब्दनिवन्धनं ॥ WH केवलं मालाङ्पष्छेनि चतुविधं |
तज चिष्टश्रब्टजिबन्धनं कवशपरन्यरितं थथा। “OES जगदुट् ष्डराजमण्डलरा रवे | ओनुसिंरमरोपाख aay तव area” ॥ अचर राजमणष्डलं नृपसमृह एव चच विग्बमिद्यारोपोा रा- ATV T Hares निमितं, मालाङ्पं wer) ‘“qurzafeardin: कङागतिषमीरणशः। भूग्रावलिदम्भोलिरेक एव भवान् भुवि" ॥ अत पद्माया उदय एव पद्मानामुरथः, सतामागतिरव
दश्रमः ULV: | Roe
खदागमनं, भृतो TINA एव GSAT इत्याद्यारोपोा राज्ञः खग्यंव्ाद्यारोापे-जिमिन्तं । अञ्चिष्टश्रब्दयनिबन्धनं कवलं aur | “QTM AT HATTA: बाङ्गज्याघातकङ्घंत्राः। चेखाक्यमण्डपस्तमासखलारोा इरिवाहवः'' ॥ अच Ware मण्डपत्वारोपे इरिवाषह्नां सम्मलारोपे जिमिन्तं । माखारूपं यथा | “मना जराजस्य सितातपत्रं estes दरिदङ्घगनायाः। विराजति यामषरःसरोाजं कपर पुर प्रभमिन्हुविम्ं, ॥ अच मनाजारेराजलाद्यारोपञ्चन्दरविम्नस्य शितातपब्ला- द्यारापे fafa एषु च “'राजभुजादीनां राडलाद्चारो- पा राजमण्डलादीमां चन््रमण्डलत्वाद्यारोापे fafaufafa’ केचित् । (६७) अङ्गिन यदि साङ्गस्य पणं साङ्गमेव तम्। समसतवस्तुविषयमेकदे शविवस्ति च ॥
aa | (GOR) आरोप्याणामशेषाणां WETS प्रथमं AA | प्रथमं wagagfagd aur |
‹.सावचावयश्क्ताम्तमिति AMAA सः। शरमिदटव्य news nuanfacizy” |
२८० ` alfeazya |
QA GAA मघल्वारोपे वामारीनामणग्टतलाद्यारोापिते। (९७४) यच कस्यविदा्थत्वमेकदे शविवन्निं तत्। कस्यचिदाराणमाणस्य | यथा | "“लावच्छमध्मिः पृषं मास्यमस्या विकस्वरं | लेकलेा चनरो खम्बकदम्बेः कनं TAA” ॥ अन STAT मध्वाद्यारोपः शाब्दो मुखे पञ्मलाराप We: 1 म चेयमेकरे शविवज्तिन्युपमा विकसखरत्वधग्मस्याराण- माणे TY Tea aaa मुखे चापचरितवात्। (६७५) fray केवलस्येव So तदपि ew । | माला कंवलद्पत्वात् wa मालाङ्पं face qari “fadragiad urguf ear लाकचर्षां | क्रोडाग्टहमनगङ्गस्य safaslacger” ॥ कवं यथा। “ara कृतागसि भंवत्युचितः प्रभूणां पादप्रहार दति खुन्दरि ary Fa | उद्यत्कटोारपलकाङकुरकण्ट काथे- afgua खद् पदं ay aT व्यया मे" ॥ (९७९) AMV SIR भिदाः। चिरम्तनेरक्षा दति fa: कचित् परन्धरि तमणेकरे भवि- aft यथा।
दशमः WLS: | Rt
“ag: चा शाविद खः समिति विजयते मागवाखण्डलस्य"' | waa: wrar महिषीलारोापः खन्न साविदश्षवारापे देत: । WANTS पृव्वेव्मालारूपलेऽपयदा रणं ग्य ।
(goo) TT कविदारोप्याः शिष्टाः साङ्गेऽपि रूपके । aiaeufaate fee यथा मम। “करमदयमदीधरखनागे गलिततमः परल श्टक fate विकसितङ्ुमुरे चणं frea-
ष्थयममरेश्दिशा ae guisg:” ॥
समख्छवस्हविषयं यया । अनैव ““विचुम्बतीत्याई"” wy “हरिदबलामुखमिन्दुनायकन दृतिः" पाठे म चाच शिष्टपर- म्परितं तच हि । “खदावलिदम्भोलिरित्यादौ'" राजा पव्वेलल्वादि रूपणं विना वघंनोयस्य राजारेरम्मालितादि रूपणं स्येव सादृश्सासम्मवादसक्गतं | तदि कथं “"पद्मोदयदिना- wie varer’ परम्परितं, राजादेः wafer साङ्ष्छश्य तेजखितादि देतु कख सम्भमवारिति न वा्यं। तथा fe रा- जार स्तेजखितादिरेतुकं Ya wea म तु waa af<a- fad पदमादयादेरेव इयोः साधारणधर्गतथा विवज्ितलात्, दह तु atte: enfin सादृश्यं पोगेन्तङ्गलादिना खव्यक्रमेवेति भ च्िष्टपरम्परितं । कचित् समासाभावेऽपि रूपकं
Taal यथा। ०2
RR खाद्डिवदषये)
“we wa gupta wtrafata ara’ करदियधिकरष्ठेऽपि। चथा । “fagy मधुपमे ोभिरह werent विधिः” ।
करि धर्म्दऽपि यथा ।
Garret सुचरिताणेस्यदुमित्तिर्गुण- TTT ACA खर खतायेामखपुच्छ छटा । येरषापि दुराथा कणिखमे राजावखो सेविता तेषां श्ूखिनि भकिमाचसुखमे खेवा कियत् Fre” |
ददं मम। अच ख कषाश्चिदरुपकालां wares खूपकविगेदलाद यादार म्ये ACT) एवं वद्यमाणाखदहा- रेष AEA
(९७८) अधिकाढवेशि्ं Qual यत्तदेव तत्। तदेनाधिकारूढपेरिष्यवर्श्रख्पक | यथा मम। "ङे वक्तं साशादिर डितकखष्ः wwUT: सुधाथाराधारखिर परितं विब्बमधरः । मे मेचे राजिष्दिविमधिकन्भे gree तभुशं व्याणां wefan’ सुखतरः" # अज कखद्राद्ित्यारिनाधिकं sha |
(६७९) भिवबा्मलयारोष्य प्रक्षलाथापयोगिनि । परिणामे भवेनुल्यातुल्याधिकरणे FEAT ॥ -
दशमः VLE: | qq
आरो्यमाशस्वारोपविषयात्मतया परिंशमनात् after मः! यथा। | ध “fqatraret serene रतं मम । VARIA: छता धुते पण खशथाः' ॥ अन्यजापायनपणो व्नाभर शारि भावेनेापयुष्येते, अज ठ भायकबन्मावगदयुतयोः दिताद्ेवरूपतया । wa प्रथभादं वेयधिकर शेन प्रयागः । दितीये घामानाधिकरष्येभ | ect HSC VATA? MIAH ETT रपर श्चकता- माचंगतु Wa THATTTAVATT: | इह दपायमारेविषथेखः ATH: रहते च मायकसम्भा वनादावुपयागः। अत एव STR आराणयस्यावष्छदकलमाजेखान्बयः। अचर तु तादाश्येन दासे हता गसोल्यारो” Sanaa न तु परिणशामः। श्रारोयमाण- कष्टकख्छ पारमेदेन काय ख्याप्रस्ठतलात्। मग खख तत् कसख्यचि- दपि म्रष्ठतकाय्येखख चट नाथेमनगुसन्धोधते । अमपि रूपकव- <fasresafaa इष्यते यथा। | "वनेचराणां वनितासखानां दरीग्टरात्सक्रनिवक्रभासः। ` भवन्ति यजाषधया रजन्या मतेखपृराः सुरतप्रदीपाः” ॥ अच प्रदीपानामेाषध्यात्मतया WA सुर तापथागिन्यन्ध- कारनाभरे खपथोमेाऽतेलपृरलेनाभिकारूढवेभिश्ं।
Roe eteacda | -
(gto) सन्दे दः marie संशयः प्रतिभात्थितः। ` SIRT निचयग्माऽसो निखयान्त दति चिधा॥ ` चच Gwe एव चयं वसानं घ इडः t चथा । ।
“fe ताङ्चखतरोारियं रसभरोाद्धिन्ला गवा व्री वेखामराच्छखितस्छ fa खरिका खावश्छवारां निधेः । ` उदड्ाटात्कलिकावतां खसमयेपन्धासविज्भ्िषः fa खाचादुपरे्रयष्टिरथवा रेवस्छ शटङ्गारिषः"॥
aura च संश्रय एव ae च निखंयः ख गिखवमथः।
aur |
coy aries: किं wwe ort: सप्तभिरितः ware: किं wer: प्रबरति दिशा tq नियतं । waren: किं areraferaeatsatfata पनः खमालेक्धाज at विदधति विकसश्पान् प्रतिभटाः” ॥
अज wa मान्तष्डाद्यभावनिखयः राजमिखये दितीव-
संश्योत्थानासम्भवात् | ware संश्याऽन्ते च नियः सं निदखयान्तः। यथया । “fe तावत् सरसि सरोजमेतदारा- CUMS मवभाखते ACT: | aaa चणमिति निखिकाय afaa fqarqanaeatfart TTS” ॥ अप्रतिभेत्यापिते ठ “ereat पुरुषा वा" दल्यादि संशये ATIATETT: |
दशमः परिष्टेदः। शच
“aay तव सरोाजाशि पयाधरभरारितं। अस्तिमाखीति सन्देहः कख्यविश्से न भाषतेः ॥ wufanaiata उपमेये उपमानसंश्यखेवेतद खा र- विषचलात्। |
(९१८१) साम्यादतस्सिंसद्द्विधेन्तिमान् प्रतिभोलयिता । चथा | ““मुग्धा दुग्धधिया गवां विद धते कुम्भानधे awa:
कर्थं केरवश्रद्धया कुवखयं Bary कान्ता श्रपि।
ककंन्भुफलमुखिनेाति वरी मुक्ताफलाकाङ्कया
WRT WaT म कस्य कुरुते fens wera” i
खरसात्थापिता भआान्तिनायमलङ्ारः। यथा। “wie कार्यां रजतमिति । म चासादृ AST | यथा । ““सङ्गमविरविकण्ये acfay विरह म सक्गमसस्याः | ay तेव तथेका जिभुवनमपि तन्मयं face” ॥
(gee) aR शौदणां विषयाणां तथा aia एकस्यानेकधोञ्जखा यः स॒ GHG इष्यते ॥ क्मेणादाइरणं | “प्रिय दूति गापवधूमिः जिश्डरिति cecilia र्ति देवेः। माराय दति भक ब्र्ोव्ययाडहि योागिभिर्देवः” ॥ Winey भगवतसखू्हुणयागादनेकपाद्ेखे गापवधू- प्रतो श्च्यादया यथायागं प्रयाजकाः | ACTS: |
कष्ट wifwaci] |
“quate यथार्थिलं यथाखत्प्ति भिद्यते । ` आभावाऽणर्थं एकस्िल्मखन्धानसाधितः”” ॥
wy भगवतः भरियलारी्गां वास्तवत्वाह्रीदभरा 7 माखारूपकं न च भान्तिमाम् म चायमभेरे भेद दत्थेवंरूपा- तिग्रयाज्िः। तच हि “wataryarcafaaier’ खावस्छा- रे विषयस्छ एथक्लेनाध्यवसानं । म चेह भगवति गापवधुप्रश- fafa: भियलाश्चध्यवसोयते | प्रियलारेभगवति तत्काले तालि- कलवात्। कंचिराङः ““श्रयमखद्कारो निच मेनावश्वश्मावेना- खाराकरविच्छिन्तिमुखः , उक्रादाहरणे च शिष्रदलादीर्ना निवमाभिप्रायात् प्रियलारेभिंललाथ्यवसाय” इत्यतिश्रयोक्गि- रस्ति तल्सद्भावेऽपि च ग्रीदमेदेन नानालप्रतीतिरूपा वि- च्छिन्तिविदेष उकेखास्यभिन्नालङ्कारप्रयाजकः | ओकण्डजन- पद वर्षन ““वञ्जपश्च रमिति “शर णागतेः श्रम्बरविवरमिति" "वातिकैः" इत्यादिञ्चातिशयेाक्रेविंविक्रा fava: | दह च खूपकाखङ्धारयागः। aay ““च्रम्मरविवर” इत्यादो भा- श्तिमन्तमेवेच्छन्ति म रूपकं भेदप्रतोतिपुरःसरस्यैवारोपख गाणीमृखरूपकादिम्रयोजकलात् । यदाडङः शारीरकमी्मां- maar ओमडाचस्यतिमिश्राः ““श्रपि च aewe: पर खच्छमाणगणया गेन aa इतिः । यत्र wargafa- wat: अम्परतिपशिः ख गोशः ख च मेरप्र्ययपरःसर इति, द्द त॒ वातिकानां मोकष्टजनपद वने भराग्तिकुत एव श्रम्ब- रविवरलाच्चारोप इति । अचेव च “aurerfafa” निभिः
awa: परिशेदः। Re
‘caraaanfata’ वेश्याभिरिल्यारा च परिणामालङार- यागः । .. | "न्गाश्ीयये ण समद्राऽसि शारवेणासि पर्व्वतः TATST चानेकधोक्नेखे गामी य्यादि विषयभेदः प्रयोजकः, WT च रूपकयोागः। “गुरुवंचचि थुरुरसि wear यश्रसो- त्यादि” चास्यरूपकात् विविक्ता विषय दूति । wa fe ta खातिश्रयाक्ियेिगः।
(gee) प्रकतं प्रतिषिध्यान्यस्थापनं स्यादपड्भतिः |
द्यं दविधा कचिदपट्हवपुर्यक श्रारोपः कचिदारोपप््यै- काऽपञव इति | क्रमेणादाहरणं | “नेदं गभोमण्डलमस्बुराजि- ताञ्च तारा मवफेमभङ्गाः | नायं wit कुण्डलितः फणीद्धा मायो कलङ्कः शयिता मुरारिः” ॥ “एतदिभाति चर माचल चुडचुम्बि- हिष्डरपिष्डङचिशोतमरौविविम्ब। Sag aaa THT मद् नागलस्त धमं TUMATAT A गकेतवेन'” ॥ ददं पद्यं AA! एवं “विराजति ग्योमवपः पयाधि- खारामवास्तज्र TATA: | .
gcc aifwacda |
TUTSTRTTS च प्रतिषेधो बेङदधग्धः।
(९८४) गोपनीयं कमप्यर्थं यातयित्वा AAT | यदि सेषेणान्यथा वाऽन्धथयत् साप्यपड्कतिः॥ GIs थथा | “are वारिधराणामपतितया नेव wea खातुं। उत्कण्ठितासि ace a fe a डि सखि पिच्छिलः पन्धाः॥ अजापतितयेत्यज पतिं विनेत्युक्का पतनाभावेनेत्यन्यथा- छतं । अशेषेण यथा | “ड परोऽनिखकम्पितविग्रहा मिति का म वमस्यतिगा खता। सरसि fa सखि कान्तरता्छवं न हि घमागमरोतिरुदाइता?॥ ARIAT परोक्रैरन्यथाकारः इह तु खोक्षेरेवेति AT! गेापनहृतागापनीयस्यापि प्रथममभिदितलाच AIM: | (६८१) न्यज्निषिध्य प्रटतस्थापनं Pree: पुनः। निखयास्थाऽयमलष्धारः। श्रन्यदिव्यारोपयमाणं। यथा मम। “वदनमिदं न शरोाजं Wat गेन्दीवरं एते। दइ सविधे UTR मधुकर 7 मुधा परिभान्ब" ॥ यथा at | “इदि विषखताहारा are भुजङ्गमनायकः कुवलयदखभरेणो HS ग खा ATTA: |
awa: परिषेदः। ace
मलयज्ररजे at wa frarcfea afa ` प्रहर म इरभ्नाक्याऽमङ्ग क्रुधा किम् धावसि” ॥
awa निखयान्तःसन्देहस्तज संश्रथनिखु ययारेकाअ्यले- नावख्ानात् | WA तु BAIS: संशयो नायकादेजिंशयः किञ्च न भ्रमरादेरपि संभरयः। एककाखनधिके wre तथा खमोपागमनासस्भवात्। afe भाम्तिमानस्त । च्रस्तु मामम- मरादेभान्तिः। न चेद तस्याखमत्कारविधायिल्ं पित तथाविधनायकाद्यक्ररेवेति सद यसंवेष्यं fargrfaafeasty अमरादरः पतनादरोा थामा वा मायिकाचाद्भादिरूपणेव षम- वत्येव तथाविधाक्िः। म च ङूपकष्वनिरयं मखस्य कमलले- मानिद्धौरणात्। म चापङ्कूतिः प्रस्हतख्छानिषेधादिति ए्यगे- वायमखद्ारद्िरकनेाक्रालङ्ारेभ्यः। ब्दुक्िकायां रजतधि- था पतति ad इएरक्रिकयं म रजतमिति कस्यचिदुक्रनाचमः- SRI वेदिच्याभावात।.
(६८९) भवेत् सम्भावनात्पर्ा TATA TAA | वाच्या प्रतौयमाना सा प्रथमं दिविधा मता॥ वाच्ये वादिप्रयोगे स्याद प्रयोगे पर Far जातिगुणः किया द्रव्यं Tere ATTA ॥ तद ्टधापि प्रत्येकं भावाभावामिमानतः। गुणक्रियाखूपत्वान्नि मत्तस्य पुनश्च ताः ॥
| हा जंशदिधेता यान्ति
2९० aifearra |
तज वा्येत्रशायामुदाहरशं fey wart HE SCFHYEWTPTVAT AS भाति। सपताकः HTHAAT विजयसखम्भः सर स्येव” | अच विजयस्तर्म्ब्य बडवा चकलाव्वालुतेखा | ""ज्ाने मैनं चमा शक्रा त्यागे ज्ञाघाविपय्ंयः। अणा ETS ATS सप्रखवा TI” ॥ अज Guess AT: | Caprafa सुरजा तव fr wrefa aa: | खातोवारिवधूवमं गभेपातनपातकौः" ॥ अज खातीति frat ""मृखमेषीदूजओा भाति पृ चच द्वापरः । अण चन्दर दूत्येकव्यक्तिवारिलादूव्न्नष्टः। एते भावानि- माने च । अभावाभिमामे चथा | “कपाखफलकावस्याः कटं AAT तथाविधो | अपश्चन्ताविवान्यान्यमोद्शां चामतां गते ॥ अचापम्मन्ताविति क्रियाया अभावः । एवमन्यत् fafa we गणक्रिवारूपले यथा "गङ्गा सोत्यारोा” खातोवेद्युमर- खा निमित्तं पातकिल्वं we: ““श्रपश्मन्ताविवेत्यारो" चाम- तागमनरूपं faferet क्रिया | एवमन्यत् | प्रतीयमाने त्पञा यथा । “"तन्वग्ास्तनयम्मेन म॒खं म प्रकटीरृतं | हारय aay खानं ग दकमिति खब्वया"” ।
रभम; UNE: | REL
wa weraaia इवाद्यभावात् प्रतीयमानेत्पेक्ला । एव- सन्वत् । wa ष्वनिनिरूपणप्रशपे ऽलदङ्ाराणां सम्वैवामपि ayy wate, समरति पुनरविभिव्य कथयमुत्पेश्ायाः प्रती- यमामलमच्यते | उश्यते MATCRSTAT ।
“afearaygufty ge हिश्रणए सुदश्रसाश्रमाश्रन्ती।
अनुदिन अणएच्श्चद्मा Sy तमु रपि तमृएद"" ° ॥
त्यादौ उलत्प्रेखणं विनापि वाक्यविश्राज्तिः, इड तु स्तम याखंव्याया Weary लव्वयेवेत्युतपरे खयेवेति व्यञ्च प्रतोयमा- नोत्परचयाभेदः। अतर ATTRA: ArwTy मेरेषु wa विशेषमा इ |
` (ई८७) तच वाचा भिद्; पुनः। विना द्रव्यं चिधा स्वाः SETH ATT ॥
WARY वाच्प्रतीयमानेत्परेशयाभरषु WA ये वाच्यात्पर- Wal. Stew भेदासतेषु जात्यादीनां जयाणं ये दादन्र भेदा- Vat प्रत्येकं खरूपफलखडेतु गलेन इारश्भेदरतया षर्जिंष्डधेदाः द्रव्यस्छ सखङूपात्प्रेखणमेव सम्मवतोति ware दति fafear चलारिं्दधेदाः। अभर STRUNG यथा। पुष्वादाइरणेषु “are विजय सम्भ" इति। “सप्रसवा” इबेत्यादयः जातिग्- WRU: | फलात्प्रेला यथया ।
+ मडिलासङखभरिते तब इदमे भग साऽमान्तो | खनदिनमनन्यकम्मेङ तन्वपि तनुकरोवोति ॥ Gey टी ।
RER साह्िबदपंये।
“crawearfa रामाशा गिला उदयमाश्दमः।- fate भुवमास्यातुमरमगेग्व टव प्रियं” ॥ अज ““श्राख्यातु मितिः" waza फलं क्रियारूपम्तप्रकितं। VATHaT यथा | ‘ser खलो aw विचिन्वता at ae मया गपु मेकमृब्या । अदृष्त लश्चरण्ारविन्दविद्धेषदुःखादिव agar” ॥ अज TAS गणा ₹रेतुलेनोत्रेकितः । एवमन्धत्।
(६८८) उक्तयनृक्योनिमिन्तस्य दिधा तच SST |
तेषु चलारिञ्रश्यकषु भेदेषु मध्ये ये खरूपगायाः arew are उत्प्े्ानिमिन्तस्सापादानानुपादानाभ्यां दाजिं्रटेदा दति भिलिवा षट्पञ्चाशरद्धदा वाच्यात्परक्लायाः। तज निमि- WAM यथा। wrarya “खातीवेति” उत्प्रलायां निमितं पातकिलमुपाश्तं । श्रनुपादागे यथा ““चष् द्वापर" दत्य तथाविधरसैन्दय्थाद्यतिश्रयो arava: | रशेतुफलयाख नियमेन निमिश्तस्यापादानमेव । तया fe ““विद्धेषदूःखादिव” care यन्निमित्तं बद्धम नलं ““च्रास्यातुमिवः' cart च भूप्र- वे्स्तयारनृपादानेऽसङ्गतमेव वाक्यं स्यात् । प्रतोयमानायाः erg भेदेषु विशेषमाह, | | ।
(६८९ ) प्रतीयमानाभेद्ाश प्रत्येकं फलद्ेतुगाः | VAT इते “AAPA TARA” Taya ae aafa tg arifea: iwerata fafrrerrargrt न सम्भवति । इ्वा-
दशमः ULV: | RER
नपादामे fafana चाकोच्लने उत्परेचणस्व प्रमातुभिंखेत- AIBA | खरूपोत्प्रशाणच न भवति | घम्यनरतादाक्यनि बन्धनायामद्धामिवाञ्यप्रयोगे विशेषणयेगे सत्यतिश्योक्रेरग्य- पगमात्। यथा । “wa राजाऽपरः पाकश्ाख्म इति । वि- शेषणाभावे च रूपकस्य यथा राजा पाकभ्राखन इति तदेवं दाचिंश्त्पकारा प्रतोयमानेात्प्रेखा।
(९८०) उक्यनुक्तयोः प्रस्तुतस्य प्रत्येकं ता अपि दिधा |
ता STRAT: | उक्र यथा। “BE: कुरङ्गकदू श्नः" cha | अनुक्ता यया मम प्रभावल्यां Wye: | दह दि।
“सम्पति प्रतिरिगनम्तमाच्छादरयता तिमिरपट लेन |
चरटितभिवाञ्चनपुशचैः पूरितमिव म्टगमदक्तादेः।
ततमिव तमालतरूभिटेतमिव नीलाुकं भुवनं” ॥
waaay धरितलारेरत्प्रेचणोयस विषवव्याप्ततं ना- पाक्तं। ययावा। = |
"लिम्पतीव तमोऽङ्गानि वषंतोवाश्चनं wa:
अत्र तमसे Bara व्यापनङूपा विषया नापाश्ः। अ्रश्नन- बषणस्य तमःसम्पातः च्रनयारत्प्रेखानिमिन्तञ्च तमसेाऽतिबज्ञ- ललं धारारूपेणाघःसंयागख यथाद्य । केचित्त ““अरलेपम- कटंभतमपि तमे लेपनकट्रं सेना त्प्रेचितं व्यापन निमित्ते, एवं नभोाऽपि वषंवक्रियाकटं लेनेत्याङ.*।
(९१८१९) लङ्धारान्तरोत्या सा वेचिव्धमधिकं वरेत् ।
शट ` साहिन्दपये।
तच सापङ्कवात्प्रेशा | यथा मम। “अश्रुच्छलेन SLA ङतपावकधुमकलुषा CA: | अप्राय मानमङ्गे farafa ertearftat xa” ॥ सचेषरेतुगा AIT | “ARTKT: सङट नुक्रिमध्या- दिनिगंतः सारथे चनायाः | जानोमद्ेऽस्याः कमनो यकम्ब्- गरोवाधिवासाहुएवत्नमाप'” ॥ अत्र maa जेषः “कम्बगोवाधिवासा दिवेति" देतत्प्रेचाया VI अन “जानम” दृन्युतप्रेलावाचकं । एवं ।
(९६८२) मन्ये शङ धुवं प्राये नूनमिल्येवमाद यः |
कचिद् पमेपक्रमेत्प्र्ला यथा । “qr? जलं मोरनिषेरपश्य- खारारिरानीखपलाशराशोः। वनावलीरत्वखिकाष्ख- अतिचणेत्कुलितशेवलाभाः” ॥ इत्यचाभाशब्दस्यापमावाचकलादुपक्रमे उपमा, पय्यवसाने त जलधितोरे शेवालखिितेः सम्भवागपपन्तेः बम्भावनेोत्थान- मिद्य्रेचा । एवं विर दव्ने | “के युरायितमङ्गदेरित्य च” ““विकासिनेलात्पखति सम ad ग्टगायताच्छयाः रिषः क~ STS”? इत्यादा च शेयं । भान्तिमदलङ्कारे “मुग्धा दुगध-
दशमः परिद्छेदः | REY
धियेव्यारोः भ्रान्तानां awaciat fares चडिकारेश्चामं मास्ति तद्पजिबन्धगस्य कविनैव waaay, TY त॒ सम्भावना- कन्तुविंवयस्यापि wrafafa इयेोभदः । सन्देहे तु समकश- तया कारिदयस्य प्रतीतिः। द तूत्कटा सम्भाव्यभतेका कारिः अतिश्नयाक्रा विषयिष्ठः प्रतीतस्य पर््यंवसानाद सत्यता प्रतोयते, Te a प्रतीतिकाल एवेति wz: |
“chem मु विविधाखरुभ्रेखा नामितं नु गगनं afar 7
पूरितामु विषमेषु धरिजी संहता ग् ककुभस्तिमिरेण ॥
care यन्लवादे तिमिराक्रान्तता रश्चनादिरूपेण षन्दि- wa दति “.बन्देहाखलद्धार'' इति केचिदाङः। aq एक- विषये समानबलतयानेककारिश्ुरणस्येव सन्देदलात्। दृद तु तवीदिव्यात्ेः प्रतिषम्बन्धिभेदः व्यापनादेनिंगरणेन रश्च- मादेः स्णुरणञ्च wa तु ““अनिद्धारणरूपविच्छित्याश्रयले- मेककाखधिकाऽपि भिन्लाऽयं सन्टेप्रकार'” इति वदन्ति Wi acaan | निगोषंखरूपस्तरान्यता द्ाव्यप्रतीतिहिं ear वना । तस्याञ्चाच स्फुटतया बद्धावानुब्रब्देन CANIN ST Warrerigad भवितुं war | अखमदृषटसन्देदप्रकारक- श्पन या |
““यदेतचश्रा न्तजंखद लवलीखां fara तराचष्टेलाकः was cia ar at प्रतितया। अदन्लिग्दुं मन्ये लद्रिविरहाक्राम्ततरणी- कटासास्परापातत्रणकिणकखङा KAT” ॥
२९६ साहिग्रदपंये।
इत्यब मन्येब्रब्दप्रयागेऽणक्ररूपायाः सद्यावनाथा श्रप्रतीते- विंतकमाचं नासावपदवात्परेचा | : (६८३) सिदवतवेऽध्यवसायस्यातिशयोक्तििंगदयते | विषथनिगरणेनाभेद प्रतिपन्तिविंषयिणाऽध्यवसायः । तख चेत्प्रल्ायां विषयिणाऽनि्चितलेन निं शात् era । इहतु भिञ्धितल्ेनेव प्रतीतिरिति सिड्धलं। विषयनिगरणं चोत्प्ेलायां विषयस्याधःकरणमा चेण इहापि “म॒खं fatter” द्त्यारो UCTS: | | ““विषयस्यान् पादानेऽप्यपादानेऽपि BLA: | अधःकरणमाजेण fated wea” दति ॥ (६८४) AST: सम्बन्धेऽसम्बन्धस्तदिपर््यये | पोव्वापय्यात्ययः कारययरत्वाः सा TTA ततः॥ तदिपय्॑योा अभेदे भेदः । Qe सम्बन्धः। सा ऽतित्र- Ufa: | अच भेदेऽभेदः यथा मम। “कथयमृपरि कलापिनः कलापो विखसति तस्य तखेऽष्टमोग्दु खण्डं । कुवलययगलं तता विलाखं तिखकुसुमं तदधः प्रवालमस्मात्'॥ अच STRANI ATS मयुरकलापादिभिरमेदेनाध्यवसायः। यथावा) “विक्षेषदुःखादिव agar” wa चेतनगतं मोनि- त्वमन्यद चेतम गतं चान्यदिति दयोभंरेऽप्यभेदः |. wa
दशमः परिषदः | Ree
'इद्दाधरदखेमाश्डा aay रागभाक प्रियः"? 1
WANTS रागे लोादिद्यं प्रियख रागः प्रेम TATTRT! |
अभेद भरे AUT | QUAY AAA: सारभंसन्पदः। AQT: TYITATWT च्याः सरसतलमलाकिकं” | सम्बन्धेऽसम्बन्धोा यथा ।
“wer. सगेविधे प्रजापतिरभूषन्दानु कान्तिप्रदः प्ङ्गारेकरसः खयं गु मदने मासेन पुष्याकरः। बेदाभ्याख्जङः कथं ग fares wera wer निमातं प्रभवेन्यमोादरमिटं पं पराणे मुनिः” it
अच पराशप्रजापतिभिग्ोणखवम्बग्धेऽपसम्बन्धः। wat
सम्बन्धा यथा | "ददि wrarese यक्रमिन्दिरिन्दीवरदयं | ` तशापमीयकते तस्या वदनं शाङ्खं” ॥ अज यद्यर्थमसादाइतेग सम्भावनया सत्वन्धः | काय्येका- रणयोः Grelrqafaqey faut भवति । कारणाप्मथनं ATU भावे इयः षमकाललेन च । क्रमेण यथा । “प्रागेव इरिशाचीणां चिश्मत्कणिकाद्ुखं | प्यादुद्धिन्नवकुलरवाखमकुखभि यः” i “सममेव समाक्रान्तं इयं दिरदगामिना। aa fexret पितयं मण्डखञ atifeat” ॥ TE कविदाडः, “कश्या, sata लकिकाऽतिश्याऽलेा-
५४
Rec alfeacya |
किकलेनाभध्यवसीखते, awarardtat कखापादिभिरेध्यवसाये sargifwaa” “प्रागेव इरिणारोशामित्यच वकुलादिश्रीणां प्रथमभावितापि vargifaaaraafaat, अत wararfa दव- WHAT उत्प्रेखा। एवमन्यत्र | |
(९८५) पदाथानां प्रसुतानामन्येषां वा AAT भवेत्। CHUA स्यात्तदा तुल्ययोगिता ॥
अन्येषामप्रष्ठतानां walt गणक्रियारूपः | उदाहरणं | MSTA FOAM: WATT: पतिषु दोपरग्राः। चमयेन तेन सुचिर ्रयितप्रतिबाधितस्मरममाधिवतः॥ अच तमेाव्नस्छ प्र्ठतलात् प्रस्हतानामनखेपनारीना- मेकमेाधनक्रियाभिसम्नन्धः | | ""लदङ्गमादवं TE: कंस्य Fos न भाषते। मालतीग्रशब्डदेखा कदलीनां कटारताः॥ LEI माखत्धादीनामप्रस्ततानां कटार तारूपेकगणसम्न- न्धः । एवं । “art feared वाचः कोनतिंधर््े तथायुषः 1 परोपकरणं कायादषारात सारमाष्रेत अच दानादीनां कव्मभतानां सारतारूपेकगख्सम्बन्ध एका- इर णक्रियासंबन्धः। (६८ ई) अरप्रसुतप्रस॒तयोदों पकन्तु निगद्यत | अथ कारकमेकं स्यादनेकासु क्रिया चेत्॥
awa: ufcee: | Ace
ऋमेणादराहर णं । “बलावलेपाद yatta ववत्, प्रबाध्यते तेन जगख्िमोषुणणा | खती च वोाषित् wafrg निखा पमां खमन्येति भवान्तरेष्वपि' ॥ wa प्रस्तताया निखलायाः प्ररतेरप्रस्ठतायाख सद्या योषित एकानुगममक्रियासम्नन्धः | “st खमागतवति त्वचि जीवनाय भिन्ना मनोाभवश्ररेण तपसखिन सा। ufusfa खपिति araze बदीयं- . मायाति याति इस्ति खिति war ॥ ददं मम। अत्रैकस्या नायिकाया उत्थानाद्यनेकक्रियास- wan । अच च गुणक्रिययारादि मध्यावखागखद्धावेन जेविष्यंन efad । तथा विधवैचिच्यस् स्व्वच्ापि सहस्रधा सम्मवात्। ..
(६<७) प्रतिवस्तुपमा सा स्यादाक्ययोगम्यसाम्ययेः। एकोाऽपि धन््रः सामान्या य निर्दिश्यते एथक् ॥ यथा | "धन्यासि वैदभिं गणेरदार- यया waraaa नेषधघोाऽपि। wa: स्ठ्तिः का ae चद्धिकाया यद्थिमपृसरलोकरोाति” i
४०० खादिन्दपये।
अज समाकरषंणमन्तरलोकरणञ्च करिया केव पोनरह्ष- निरासाय भिन्लवाचकतया निदा । दवं areata दश्ठते यथा | ‹नविमख एव cfafauz: wt प्र्टतिशमन एव fe cde: | fwafafe: जिवाससहादरः खहजसुन्द्र एव fe खव्ननः'› ॥ wa विमखविश्रदादिरर्यत एक एव । वेधव्यंख यथा | ‹“चकायं हव चतुराखदङ्िकाप्रागक्कणि | किनावन्नोनं facet: खुदा रतनग्येणि"” i
(१०८) दृष्टान्तस्तु Vw वस्तुनः प्रतिविम्बनं।
सधम सेति प्रतिवस्दर पमाष्यवच्छेदः | weafa साषमयैषे- wearet faut) करमेणादाशरशं | “्रविदितगुणापि सत्कविभणितिः ety व॑मति मधुधारा, अभधिगतपरिमिलापि fe इरति इभं मालतीमाला) “afa Te कुरङ्गाः Aaa मदनययां। बष्टागरयभाजीन्डो म्लानिः कुमुद संहतेः" ॥ «"वसन्तलेखेकनिबद्धभावं परासु कान्तासु AN: कुता नः। भपुलमलीमधुखन्यदः किं ayaa: area वक्षिमन्यां ” b
aaa परिषदः, १०९
इदं पथं मम। अच “मनः कुता म” tae “ayia afwarn “face चेकङूपतयेव पर्यवसानात् प्रतिव ख पमेव । रतु कथं मधधारावमनगस्य TUT TT च साम्यमेव न त्वेक- ष्यं । अथ Vaasa: सामान्यविशेवभावेऽथान््- Tara:, प्रतिवखछपमादृष्टाकयेाख्त न तथेति az: |
(९९८) सम्भवन् वस्तुसग्बन्धोऽसम्भवन् वापि कुचचित्। यच विम्बानुविम्मत्वं बोधयेत् सा fret ॥
अच सम्भवदस्त सम्बन्धभिदर्भंना चथा | est मूमिबखथे जनान् मुधा तापयन् सुषिर मेति खष्पदं । वेद यल्िति दिनेन भानुमा- गाङ्सारे चरमाचलं ततः ॥ अचर रथेरीषूत्राथवेदनक्ियायां कट्रंलेमाग्वथः waza ईद् प्रायन्नापनख्मर्ययरमाचलप्रा्िरूपधन्मवत्वात्, स च रवे- रस्ताचखगमनस्य परतापिनां faanrty विम्बप्रतिविम्बभावं बाधयति | असम्भवदस्ह षम्बन्धनिदभ्ंना लेकवाक्यानेकवाक्थग- तलेन दिविधा। तजरेकवाक्धमा aw | '"कलयति grwaararafed कुरिखः कटाशविशेपः। अधरः किससयशोखामागनमय्याः कलानिधर्विलासं' ॥ wa wa कथमन्ये avfafa कटा खविक्तेपादेनां कुदशयमाजादिगतण्लितादीनां कलनमसक्भवत् तञ्चलितादि-
३० aifeaxda |
age खलितादिकमवगमयत् कटा्विषेपादेः कुवलयमाला- रेख विम्बप्रतिम्बभावं बाघधयति। war ar “garg तव राजग मुक्ता वेरिग्डगोदूरां। राजरंसगतिः पद्यामानमेम ufwofa:” 11 We पादाभ्यामसम्नद्ध CILIA गाऽमुपपन्न दूति तयो WRIA: कर्ष्यते, स चासम्भवन् राजहं सगतिमिव गतिं बोध- यति | अमेकवाक्यगा यथा। “<q किलाव्याजमनोहरं वप- सपः चमं साधयितुं य दच्छति। धुवं स गोलात्यलपत्धारया भमोखतां देसु ग्टषिव्यवसति'? ॥ अज्र oN aie ट वाक्थाययोरमभेदेनाग्वयेोऽमपपर्च- AAV EMA A GATTI = AAT ATT Ta ्मौखताद्केरगेच्छवेति विम्नप्रतिविम्बभावे पर्थवस्यति। यथा वा। “sat ब न्ता मोतं भवमागेापलिष्छया | का चमृख्धेन विक्रोता रन्त चिन्ामणिमेया"” ॥ अज भवभागखाभेम TNT Barat काचमूल्येन चि- मामणिविक्रय इवेति पय्यंवसानं। एवं | “नक खर्पर भवे am: क चारपविषया मतिः | तितीषुदुखरं मेदादुडपेनासि सागर" ॥ अज AAT खय्यवंशरवशं Tavis सघागरतरणमिवेति qa- वसानं । दयं कचिदुपमेयटत्स्येपमानेऽसम्भवेऽपि भवति,
दशमः परिदेदः। RoR
UAT | “याऽनभृतः कुरे क्गाच्या सख्या मधरिमाधरे | समाखादि ख्ग्टदीकारसे रसविशारदैः"॥ wa प्रृतस्याधरस्य मधुरिमधम्मस्य द्रा्ारसेऽसम्भवात् ुव्वेवत् ग्य पर्यवसानं | मालाङूपापि यथा मम । “feufe शकं टषदश्रकरदने ब्टगमपंयसि ग्टगादनवरने। वितरसि axa महदिषविषाणे निदधणश्ेता भागवितानेः ॥ te विम्नप्रतिविम्बताकेपं विना वाक्याथापय्य॑वसानं। दृष्टा- को तु पर्य॑वसितेन वाक्छार्थम सामथ्पादिग्बप्रतिविम्नताप्रत्या- at) मापोयमयापत्तिः, aw “हारोऽयं दरिणाचीणानि- व्यार" शद श्वपय्य॑वसामाभावात्।
(७००) आधिक्यमुपमेयस्येापमानाद्यनताथवा | व्यतिरेक एक उक्त देता नोक्तं स च त्रिधा॥ VATA साम्यस्य बेाधनाच्छब्दतोाऽ्थतः | WAT दादशधा शछोषेऽपोति चिरषटधा | प्रत्येकं स्याम्मिलित्ाष्टचत्वारिशद्िधः पुनः.॥ 'उपमेयस्यापमाना दाधिक्ये ₹ेतुरुपमेय गतमुत्कषंकारणम्- पमानगतं निकर्ष॑कारणश्च | तये दंयारणुक्रावेकः प्रत्येकं समु- दायेन वामुक्रौ जिविध दति चतुर्विंधेऽ्यस्िकुपमानेपमेयस
Ros wifeucda 1
faaca अरब्रेनायंनारेपेख चेति इारद्प्रकारोाऽपि Basfe- weerewaste चतुविअतिप्रकारः । ख्वमानाश्चुनतायामणन- शेव wa चतुविं्तिप्रकारतेति मिखिषाटकलास्श्िग्मकारोा व्यतिरेकः | SETWTS | “WEEE मुखं तश्चा न weet farce” |
अचापमेय गतमकखद्लमुपमानयतन्च safer हेतुदय- म्यक । यथा शब्दप्रतिपादनाच आब्दमेपन्धं । waa “a कलद्धि विधुपममिति पाठे wre “Corning कलद्धिगमिति" पाठे लिवारितश्यादिषदविरशाराशिप्नं। अभ्रेवाकणद््पद- त्याने उपमेषगतात्कर्षकारणागुङ्किः | कखद्धियद त्यागे चप- areanfradarcersin: Cac इयोारमु कधि: । देष यथा
"श्रतिगाढगृ्णयाख AST HT मृषाः”? |
waary वतिरिति च्राष्दमोपम्रं उत्कषंनिकषंकारणयाद- area: | गुण शब्दः शिष्टः । अन्ये भेदाः पु्वेवदू HT: | एतानि चापमेयस्यापमामादाधिष्ये उदाहरणानि | ara feqrai QUT |
“Se: wrest wit भूयो भूयाऽभिवङ्धते निन्य । विरम प्रसीद सुन्दरि योावनगमनिवन्तिं यातं तुः” ॥ अनोपमेयभृतयेावना शेगय॑स्साधिक्यं तेना ज “उपमामारदुप-
दशमः UTES १०४
Qeerfua विषय्यये वा तिरक दतिः केषाञश्धिशश्ररे “विप aa वेति षद मनर्थकमिति' aq केचिदा डः aq freee । तथा इअजाधिकन्यगलि स्वा सत्त्वे एव faafead | अच ख चग्रा- Gear यावग स्छा सत्वं स्फुटमेव । अस्त वाजादाइरशे war wufaxfa: | |
“इन् मदादयेवंअखा मया पुन-
feat इेदंतपयः fatea ॥ द्व्यादिषु का गतिरिति sym “न्युमताथवेति"।
(७०१) GAS बलादेकं यच स्याद्याचकं दयाः । ` Ly oe) सा सदक्तिमूलभ्तातिशये aA TT भेत् |
अरतिश्योक्रिरष्यजाभेद्ाष्यवसा मुखा का्य॑कारणपाग्बाप- ufaveinet च। अरभेदाध्यवखायमूखा पि जेवभिन्तिका अन्यथा च । क्रमेणादादरथं | “सहाधरदलेनाख्ा योवने.रामभाक् FH.” । अज UAT छेषः । “खद कुमरकदम्वेः STATA IAM: ae चनतिमिरोधर्धययमुन्खारयन्तः |. सद सरसिजषष्डेः सखाश्नामीखयन्तः ufafeunaatarcwa: सञ्चरन्ति" ॥ se मम । अजाहाषारीनां सम्नन्िभेदादबमभेदो मतु
fasner | R 2
९०६ साडित्बदपले।
° ख गमेव नराधिपेन सा गरस दविखंप्रचेतभ । wage तैखविन्हुमा तनदीपा्षिंरिव fears” ॥ rag माखयापि सम्भवति । atrarea “ay कुमदक- ट दरमेरिव्यारं za a 1**। ''खच्छणेन समं रामः कागनं गहनं यथी” इत्यादौ चा- तिश्रयेक्रिमृखलाभावान्नायमलङ्कारः । ।
(७०) विनेक्तिर्यदिनान्येन न साध्वन्यदसाधुवा।
ग असाधु अशाभनं न भवति। एवश्च यद्यपि जाभनल एव पय्यवसानं तथाणश्ाभनलाभावमुखेन ओ भनवचनस्यायम- भिप्राया यत्कस्यचिदषंमोयस्यागाभनलं तत्पर सन्निधेरेव Ba: | तंस पमः खभावतः Areas | यथा | ।
“fant जखदकाखेन wet frexat गतः। विना प्रीभ्ाञ्रणा aRarciiacsraa” | असाच WATT | TAT | TATRA HATA कान्तं साधु वया रतं । कादिनश्रीर्विनारकेण का निशा शशिना विना" ॥ “facia wa गतं नलिन्या खया न दृष्टं afertafar । खत्प्तिरिन्दोरपि निष्फलेव इष्टा विनिद्रा नलिनी न येन? ॥ अच परस्यरविनाक्रिभञ्ा चमत्कारातिश्रयः। विनाज्न्द-
दशमः परिष्टेदः। Roe
प्रयो गाभावेऽपि विनार्थविवया विनोाकिरोवायं । एवं सदाक्ति- रपि ख्श्न्दप्रयोगाभावेऽपि सहाथविवल्लया भवतीति बद्ध वं ।
(७०३) समासोक्तिः समेयच कार्य लिङ्गविशेषरेः | व्यवदारसमारोपः THAT वस्तुनः ॥ `
अच समेन कार्येण प्रस्तुतेऽप्रष्ठतव्यवहारसमारोापः। यथा। “arya यदसनमभ्वजसाचनाया GVM: कमकङ्ुमविखलासभाजोाः। ` आखिक्रसि प्रसभमङ्गमभेषमस्या धन्यस्लमेव मलयाचलगन्धवा इ ॥ अचर गन्धवाहे दठटकामुकव्यवदहारसमारोपः। लिङ्गघाम्येन यथा | “असमाप्तजिगीषस्य स्वोकिम्ता का मनखिनः । अनाक्रम्य NTH AT wat भजते cha: अच पंस्तीजिङ्गवमाजेण र विसम्ध्ययानायकनायिकाव्यव- * हारः । विश्चेषणसाम्बन्त् ज्िष्टतया साधारण्येन पम्यगभत्वेम च जिधा। aa fasaar यथा मम। | “विकसितमुखीं रागासङ्गाङ्गलत्तिभिरादतिं दिगकरकरस्युष्टामेशरीं भिरौीच् fad पुरः। जरटखवलोपाण्डुच्छायोा Ws कलुषानरः शयति हरितं इन्त प्रचेतो afergia wv मृखर।गादि शब्दानां खिष्टता । wa fe “तिनिरा-
Res urfeucda |
खतिभिति wa “fafaciwerfatr’ ae Tatra रूपणे $पि emrariata 4 Gg रकटेग्रविवन्तिं रूपकं i तच डि fafa- Tinntreareuaarar दयारावरकलेन Gea परषाचिव्यमनपेच्छापि खमाअविश्राग्त दति न सममेक्रिबद्धि SIVAN: । यजतु रूणरूपकयाः ayaa तजेक- रे्ानरङूपणं विना तदसङ्गतं खाटित्यशाग्दयमपयेकटे ्ाग्तर- ख्पणएमा रीमपेशत एवेति । तजेकरेद्विव्तिंकूपकमेव यथा। “HY रणनम्ाखरए करे FURY ASIN | रसमरीवि खवा परमुही tre fever i” * अच रषान्तःपुरयाः साद् AAS मेव | कचि यज स्फुट- areata weat रूपणं ्राष्टमेकरे स्य साथे तजेकरे्र- विवन्तिं रूपकमेव | खूपकप्रतीतेव्यापितया समासाक्िप्रतीतिति- रोधायकलात्। नन्वस्ति रणशान्भःपरयारपि छखवश्चारतया सुट खाद्यमिति चेत्। सत्य मुकं wea किन्तु वाक्या्थपयो- खो चगसापेरं म खल faci | मख चष्द्रादेगानाररलादिवद्र- कानाःपुरयाः खतः FSCS CATA AT! साधारस्येन TaN "मनिखगंसारमेद्धान्तखक्बङ्गोतन्राखिनो | efca aracrits सेराजनि सरोजिनी 1”
*aq इति | we रबाक्तष्पुरे करे कृम्बाबस्य मण्डलाय्रलतां | रससंमुख्यपि सहसा परामृ भवति रिपुसेनेति do टी°। aera खङ्लतां। रसेन TCHS Wasa च संमखी अभिमखमामिनीवर्थंः |
RW: WCET: | Ree
अज faatenfefarrweray etifrat नाचिकाव्यव- हारप्रतीते ख्चोमाज्रगामिनः ATAITS समारोपः HITS | तेन fan fawawaraaray नायिकाव्यवद्ारप्रतीतेरसंभ- aa जरपम्बगभलं पुमस्तिधा संभवति । उपमारूपकसदडर- गभंलात् | WATTATABA यया | |
errr पच्यचिता पाणिपश्नवजोभिनो । कशपाज्ाखिदन्देन gaat दरिणेशणा i”
अच सुवे्लवन्नात् प्रथमं दन्तप्रभाः पृव्याणोवेश्युपमागर्भ- त्वेन समासः | WNT दमाप्रभाषदभेः पष्येचितेल्यादिस- मासान्तराञ्रयेण समानविशेषणमाराग्याद्धरिणेलण्णार्या लता- व्यवहारप्रतीतिः | रूपकगर्भले यथया ।
““लावष्मधुभिः पृषंमिल्यादि 0” सष्रग्भले यथा | “दन्तप्रभा THAT” “gana? ““परोतेति पाठे खपमारूपकसाधकाभावात् सङहरसमाअयणं । समासान्तरं प्वैवत्। समासान्तरमरदिषा खताप्रतीतिः । एषुच येषां मते उपमासङ्ूरयेारेकरेशविषन्तिता गासि तन्मते ्राद्महतीययोः समासेाक्िः । दितीयस्त प्रकार एेकरेशविवन्तिंङूपक विषय wal पय्ाखा चने लायेप्रकारे एकदे शविवन्तिंन्यपमेवाङ्गोकुमुचि- ता। अन्यथा |
“OE धनुः पाण्डु पयेाधरेक बरहधानाद्रमखचताभें |
प्रमोदयन्ती wag fag पापं रवेरग्यधिक चकार Ul”? tara au wee नायिकाव्यवहारप्रतोतिः। गायिकापयोा-
३१० साहित्धदपंडे।
धरेशादंगखशताभन्रकचयापधारणासंभवात्। नन ““श्राद्रनेख- wari” इत्यत्र खितमथपमानलत्वं॑वस्पय्यालाचमया te धमुषि खद्चारणोयं। यथा “द्रा जदहातील्यारोः' ware म्यथासिद्धे्दभि सश्चाग्ंते विधिः । एवं चेद्रचापाभमाद्रनख- खतं दधामेति प्रतीतिभंविव्यतोति ta wafaufrare ag- खटटिकर्पगारे करे ्रविवर्भिन्युपमाङ्गोकारस्येव व्धायस्लात्। Vz वाज यथाकथञ्चित् समारोक्रिः। ““नेत्रैरिवात्पलैः परोरिव्यारी" सान्यगत्यसम्भवात् | किश्चोपमार्यां यवहारप्रतीतेरभावात् कथं तद् पजीविकायाः समासाः AAW: | ALTE | '“व्यवडहारोाऽय वा तत्वं नापम्ये यद्मतीयते। AGTH समासोक्रिरेकरेभरापमा स्फुटा hn” एवद्यापमारूपकयेारेकरेभ्रविवत्तिंताक्गोकारे AMATET $पि समासोक्रेरप्रवेथा न्यायसिद्ध एव तेनोापम्यगभ॑विशेवणे- त्यापितलं गाख्छा विषय इति। fatquarea faofadqer- त्यापिता साधारणविश्रेषणत्थापिता चेति दिधा। arafe- rargea च द्विविधेति चदुष्रकारा समासेाक्तिः। सर्व्वत्र वाच व्यवहारसमारोपः कारणं 1 स wafeafaa वस्तमि खाकिकवस्त्व्यवशारसमारोापः। शास्तोये agia श्ास्तोयवस्ु- व्यवष्ारसमारोपः। शेकिके वा श्रास्लीयवमस्तुव्यवदहारसमा- TIT: [UTES वा लाकिकवस्तुव्यवहारसमारापद्ति weer! aa लाकिकवच्वपि रसादिभेदादनेकविधं 1 शास्लीयमपि तकायुवैद ज्योतिः, स्तादि प्रसिद्ध तथेति बडप्रकारा समाशा
ZW: परि षेद! | RR
क्रिः । faqqrat wari “व्याधूय यदसममित्यार"° । tifa वब्ठमि लाकिकस CSRTARS व्यवदहारारेः समारोपः | ““दरकरूपमखिखासखपि ठस्तिषु * at पश्षद्धिरव्ययमसञ्चतया wey | खापः wa: किल परलज॒षोा विभक्ते सोलं्णं तव छतं छु वमेव मन्ये” ॥ श्रागमजास्तप्रसिद्धे वस्तनि व्याकरणप्रसिद्धवस्हव्यवदशार- समारोपः | एवरमन्यज | खूपकेऽप्रङुतमात्मसखरूपससन्निवेभरेन VATU ूपमवच्छाद यति | दह तु खावस्वासमारोपेणानव- च्छादितसखरपमेव तं पृ्बावखातेा विशेषयति । wa एवाच “व्यवहारसमारोप म त॒ खरूपसमारेप इतिः वदज्ति। उपमाध्वभोा ae ख विशरेव्यस्यापि साम्यमिद तु विरशेषणमाअस्य अरप्रस्तुतप्रध्र॑षायां प्रस्हतस्य weafay लप्रस्ततस्येति भेदः! . (७०४) उक्तिर्विशेषणेः साभिप्रायेः परिकरो मतः, यथा । “श्रङ्गरा जखेनापते द्रौ णापडासिन् कणं THA भी- arg: wat” (७०५) शब्देः खभावादेकार्थः छोषाऽनेका्थवाचनं। "खभावादे कार्थैरिति अब्दक्षेषाद्व च्छेदः | ““वाचनमिति q? ध्वनेः | SITET | |
Ay ~s 8 + पदानां प्रयेयागः समासखेति cay इति wares | पदाया- म्धयेच्विति टीकाः
Rre लाहि्वदपये।
“प्रवर्तयन् क्रियाः लाभ्यीमालिन्यं रिता इरन | weer भूयसा दोप विराजति विभाकरः" ॥ we प्रकरणारिनियमाभावात् इावपि camer वाच्य ।
(७०६) क्चिद्िशेषः सामान्यात् सामान्यं वा विशेषतः | काय्यान्निमित्तं काश्च VAC समात् समं ॥ प्रस्तुतान् प्रस्तुतश्चद्गम्यते पञ्चधा ततः । अप्रस्तुतप्रशंसा स्यात्
WAVIATETS | “arered यदुत्याय agrrafatretar | wureaqraarashy Sferact रजः" ॥ wamcawear Testa वरमिति fare wea arar- ~anfafed | “सलनि्थं यरि जौवितापडा wea किं निहिता बनि ati
विषमणग्डतं कचिद्धये-
waa वा विषमीश्वरेच्छया" ॥
Taqwa कखिद हितकारिणणाऽपि हितकारित्वं हित- कारिणोाऽप्यहितकारि वमिति सामान्ये wea विरेषोाऽमिडितः। एवं चाजाप्रस्ठतप्रषंशामलाऽयान्तरन्याषः। Talat प्रस्याग- मेव वस्तुप्रतिविन्बलेनोापादीयते। इद तु विषाग्डतयोारग्डतवि षीभावख्याप्रसिद्धनं तख सद्धावः॥
Wa: परिषदः | RW
“oefen दवाश्चनेन जडता दृषटिष्डेगीणामिव अष्छानारफिमेव विद्रुमदलं श्यामेव हेमप्रभा) RSM कलथा च काकिखवर्धुकष्ठेख्विष Wen सीतायाः परतख we fafent adr सनहंव तु i”
अव संमाव्यमामेभ्य इन्दादिगताञ्नलित्तलारिश्वः- का- anar वदनादिगतसैान्द्य्यविग्रेषरूपं प्रतं कारणं प्रती- यते । |
"गच्छामोति मयोक्रया wargar frre किणं wal तियंमवेच्छ वा कखुषेभेकेन मां चखा । शरद्य प्रेम aiid प्रियसोदटन्दे वया बध्यता- मित्थं qufaafgar wafax: साच्रासमाभावितः॥"
अज्र कश्चिद ममगरूपे काय्यं कारणममिदहितं । Wesy- wa तुखाभिधाने च दिधा Geyer सादृ ष्डमाचमुला च। देषमखापि समालेाक्रिवदिेव्मा चद्धेषे छेषवद्धिेग्धस्छापि सपे भवतीति दिधा। कमेण यथा ॥ E: “हकारः शदामारोा aM sale: ।, समुज्वलर्चिः rare ब्रभतात्कलिकाकरुलः" ॥ अज विशेषण माजद्ेववश्नादप्रतात् सदकारात् Fafa WEA arenes प्रतोतिः। 1 “anata अविक्शेद्रि equrfy | यायाद्चदि wears महानपि ara अन्णद्धरे दपि frufairy ata
02
१९8 alfwacda |
कमापि दिक् प्रकटिता पदवा्तमेनः"॥ अज परवाम्तमपरेन विशेखेशापि fase प्रचरप्रसिद्या प्रथमं विष्छारेव बाध्यते! तेन sete: कञित्प॒रुषः प्रतीयते | WEVA यथा । “UR: कपातपातः wae: Wet: सधाभिधावन्ति | अम्बरमादटतिश्ून्यं इरि इरि रणं विधेः wear’ ॥ अच कपेतादप्रस्ततात् कञ्चित् प्र्ठतः प्रतीयते। दयं कचित् वैधर्मईणापि भवति, चथा WAT, खख वने वाताः कद्धारस्पर्॑रोतलाः | राममिन्दीवरश्चामं ये स्यु्रग्धनिवारिताः” ॥ अच वाता धन्या अहमधन्य इति Saas waa: प्रतो wai वाच्यस्य सम्मवासम्मवाभयरूपतया जिप्रकारेयं। तच WAS GRITTUT ATA | AIBA TAT | “का किलेऽहं भवान् काकः समानः कालिमावयोः | अन्तरं कथयि्न्ति काकलौकाविद्ाः पनः" ॥ अज काककाकिलयोावाकावाक्धं प्रस्ठताध्यारोपणं विना $खम्भवि । उभयशूपवे थथा । | "“अ्न्तज्ड्द्रिखि भूर्वासि wear वडवा afe: | कथं RATATAT माभूवन् भङ्गुरा गणाः” ॥ अज प्रस्ठतसख कस्यचिदध्यारोपणं विमा कमखनालाक- ज्द्राष्णां गुणभङ्गुरीकरणे ₹देठुलमखन्भ वि waar सवी व्युभयरूपलं | HATS समासेाक्तिवह्मबहदारसमारोापप्राशला-
CUA: UCB: | १९५
च्छम्टशक्तिमृलाद् वस्दध्वनेभंदः उपमाध्वगावप्रस्ठतख् TTA | एवं समामेाक्ा शेषेऽपि दयारपि area
(७०७) SA व्याजस्तुतिः पुनः । निन्दास्तुतिभ्यां वा चाभ्यां गम्यत्वे स्तुतिनिन्दयोः |
निन्दया स्ततेर्गम्यले व्याजेन स्तिरिति ब्युत्पश्चा व्याज- af: स्त॒त्या निन्दा गम्यले व्याजरूपा स्तुतिः । कमेण चथा। “व्लगयगमुक्ताभरणाः कण्टककलिताङ्गवषटयो रेव । त्वयि कुपितेऽपि प्रागिव विश्वस्ता रिपृलिथे जाताः” it ददं मम “"व्ाजस्ततिस्तव wire मयोदितेयं यष्लोवनाय जगतस्तव जोवमानि । स्ताजन्तुते महदिदं AANA साहाख्यमञ्छंयसि यत् पयिकाज्ञिडल्य” ॥
(७०८) पयायो यद् HAN गम्यमेवाभिधोयते।
SITE | “सयष्टास्ता गन्दने WIT: केश्ञसम्भागखाखिताः। सावज्ञं पारिजातस्य weatt we सेनिकेः"” ५ aa हयगीवेण खरग विजित इति प्रस्त तमेव गम्यं कारष- “eu त्ैचिव्यविरेषप्रतिप्ये See पारिजातमश्चरीसावश्च- सयभ्रनरूपका दा रेणाभिदहितं । न चेद काग्यात् कारणप्रतीति-
९९११ साहिन्रदपंये।
सूपाप्रसतप्रशवा। तज कायंखाप्रस्ठतलात्। CK तु वंगो प्रभावातिन्नयमेधकलेन RIA कारणवत् WEA | UTS | arta प्थासयताश्ुविन्दुन् मृक्राफखस्यूखतमाम् समेषु | भरव्यपिताः ज्रजविलाषिनोना- माखेपद्धजेण विभेव हाराः” ॥ अज WETS राशो गम्बभूतश्रचमारशरूपकार रवत् काययंभूतं तथाविध्रभरस््क्रन्दबजलमपि प्रभावातिन्नयवबाधक- लेग ब्वगाइं मिति प्यायाकमेव | “राजम् राजसुता न पाठयतिमां रेयोाऽपि ष्णो खिताः कुले भोजय at कुमारखचिकेग स्यापि किं भुज्यते । इत्यं राजश्टकश्वारिभवने मुक्राऽध्वगेः पश्चरा- fewaraaeray पु न्यवडभावेकेक माभाषते'ः ॥ अभ प्रान्तं भवनं war सङसेवारयः पलायिता tfa कारं wad “araafa वर्थनारंतेन प्रस्तुतमिति” कंचित्। अन्ये तु “Urea कोऽपि प्रस्त प्रभावा बोध्यते दत्य प्रस्ठतप्रजंसेवेति” ars: |
(७०८) सामान्यं वा विशेषेण विशेषस्तेन वा यदि | RA कारणेनेदं काय्येण च VHA It MIATA TAA MATT ततः |
` MAQTITTETE |
दशमः परि्ेदः। are
“gyegura: काग्यान्ं रारीयागपि गच्छति | सन्भूयाम्मभिमभ्येति महानद्या नगापगा ॥ अज दितीयाद्धगतेन विज्रेषेणार्थेन प्रथमाद्धंगतः सामान्या sa: सोपपन्तिकः क्रियते | “शयावद्थंपदां वाषमेवमाधाय माधवः विरराम atrata: प्रत्या मितभाषिः'” ॥* “खि सिरा भव भुजङ्गम धारयेनां लं कूर्मराज तदिदं fang दधोथाः। दिक्षश्चराः gen तल्तितये fed माग्यैः करोति इरकाम्कमाततय्यं” ॥ अच कार भृतं रका मुंकाततच्यकरणं TARAS: का- QQ समर्थक | cava विदधीत a क्रियामविवेकः परमापदां पदः | Tae सम्यदरणं काये सदा विधानाभावस् विग्टश्य- कारित्वरूपस्य कारणस्य TAH एतानि साधम्यं उदार- रथानि | awa चथा । “दत्यमाराध्यमानेऽपि क्ि्नाति waa । UTA प्र्यपकारेष नोपकारेण Tam” ॥ अज gar विशेषस्य wade “ava विदधोतेति"”
# चन्र aqaaa पतिधोवषमानमपि माघवस्याल्यभाषयं मदहत्तरस्य भावत रवाख्यभाषजमिति सामन्यगचरसाधम्म्यश्चागेन Baa डवि टोषा।
arc afeacia |
अज सहसा विधानाभावस्यापत्यदलयं fang are समर्थकं | एवमन्यत् |
(७१०) रेतावाक्यपदार्थत्वे काव्यलिङ्गं निगद्यते |
तच वाक्यार्थता यथा | “"दत्वन्नेजसमानकाज्तिसखिखे at तदिन्दीवरं मेधेर रितः प्रिये तव मखक्वायागकारी श्री । येऽपि लङ्गमनागुकारिगतचस्ते राजसा गता- waryufatizarvafy मे रवेन न खम्यते” ॥ अच चतुर्थपादे पादचयवाक्यानि Yaa: | पदार्थता यथा भम। “लदाजिराजिनिधूतधुलोपरलपद्धिलां । awe facar apt भूरिभारभिया इरः” ॥ wa दितीयाद्धं प्रथमाड्धमेकपरं Wa: शअरमेकपदं यथा मम | “GUMS लद्ानजललवाहि्नों | देव जिपथयगात्मानं गोपयल्युप्रमृद्धनि ॥ ce कचित् वाक्या्थगतेन काव्यलिङ्गमेव गतार्यतया का- ्यकारणभावेऽथाग्लरन्यासं नाद्धियन्ते ATI । तथा इच Safa भवति wear fares: समथ॑कसेति। तच भ्ञापकाऽनुमानस्य विषयः । निष्यादकः काव्यलिङ्कस् | समको ऽथाम्तरन्यासस्टेति | एथगेव काय्थंकारणभावेऽ्थाग्नरन्याषः
द्मः ufcweeE: | १९१९
काव्यखिङ्गात्। तचा हि ““यत्नलेजेत्यादाः' चतुथ॑पादवाक्धं। अन्यथाऽखाकाङ्घतयाऽसमश्ज समेव स्यादिति पाद् चयगतवाक्यं निष्पादकलेगापेच्यते। “awar विदधीतेव्यारा” तु | ““परापकारनिरतेदु ST: TE सङ्गतिः | वदामि भवतस्तत्लं न विधेया कदाचन" ॥ इत्यादिवदुपदेशमात्रेणापि निराकाङ्खतया खताऽपि ग- are wear विधानाभावं सम्पदरणं सापपन्तिकमेव करोतीति VARA काग्यकारणभाञेऽथा मरन्याखः काव्यलिङ्गात् । “awe जरसा गङ्गां afcarcfrat we: | लदाजिराजिनिर्धृतधूलिभिः ufeer fe an” can femgrargra पङ्धिखलादितिवद्धत॒लख q- तया मामखङ्ारः | वैचिव्यस्छेवालङ्ारलात।
(७१९) अननमानम्त् विङ्ित्या Si साध्यस्य साधनात्।
चथा | ""जानोमरेऽख्ा इदि सारसाच्या
विराजतेऽन्तः प्रियवक्गचण्ः | उत्काम्तिजाखेः प्रखतेखदङ्ग- ग्बापाण्डता FRSA STG ti”
we रूपकवनव्रादिद्डिन्तिः। यथावा।
“ra पतत्यबलानां दू हि्िंजिताः wate तज राः ।
तजा परोपित्रगा धावत्यासां पुरः अरो मन्ये ॥
BRS साडिवदपंबे।
अज afanretfmantfefate: | उप्रेलायामनिखिततवा अरतीतिरिह त॒ fafqaaaaprariz: ।
(७१९) श्रमेदेनाभिभारेतुता्तुमता Te |
यथा मम । “.तार्ख्छख्छ faare:” tary वद्चौकरणरेत्ना- सिकावश्ीकरखत्येना क्रः | विखाखडदाख्ये खव्यवसायमृखाऽयम- WET: |
(ORR) अनुकूलं प्रातिकूल्यमनुकूलानुबन्ि चेत् । चथा | “कुपितासि यदा त्वि भिधाय करजकचतं। बधान भुजपाशाग्वां कण्छमख इटं तरा wv” wa च विद्ि्तिविशेषस्य सम्पौीखङ्ारविललणलेन स्पुर- णात् एयगलद्ारलमेव न्यायं ।
(७९४) वस्तुने वक्तुमिष्टस्य विशेषप्रतिपत्तये | निषेधाभास AAA वच्छमाणक्तगा दिधा॥ अच वच्छमाणविवये कचित् सब्बेस्वापि शामान्यतः afe- तस्य निषेधः कविदभाक्रावंज्रामरे निषेध दति दा मेदे, उक्र- विषये च काचिदरस्तसखरूपसख निवेषः ऋचिदस्तुकथनस्येति दा- विव्यारेपस्य चतारो भेदाः | WAG Gar | “areceafaycrar भवामि सख्याः हते किमपि । ` अशमि विश्राम्य wa निद यहद रस किं scree a’ |
THA: WICH: | ९९९
wy wan विरहस्य षामान्यतः चितस्य वच्छयमाख्विशेषे निषेधः | “aq विरहे इरिशाची निरो च्छ नवमालिकां दलिता । wa निताकमिदानोमाः किं दतञल्षितैरय ar’ ॥ अज मरिग्यतीद्यंना AM: | ‘areag ary दूती as foarte fre मह arartt खा ATT ARE WAT USA घश्मक्डर भणिमः'”।* wa gaara agar frau: | “face तव aay कर्थं चपयतु wats दारुणव्यवसा यस पुरखे भणितेन fav” अच कथनस्यैव निषेधः। प्रथमोदाहरणे सस्या अ्रवश्छन्भावि acufafa fava: प्रतोयते। दिती येऽज्रष्थवक्रव्यलादि। ठतीये gia ययाथैवारिलं। चतूर्थे zc: aearfawa: | rere विहि- तनिषेधः। wa गिषेधाभास्लात |
(७१५) अनिष्टस्य aera विध्याभासः परा मतः। `
तथेति पब्वैवद्दि्ेषप्रतिपकलये। चथा “गच्छ गच्छसि सेत कान पन्धामः aan a fra: | ममापि जका तजरेव wares गते भवान् ॥”
*araq इति। बालक are दूतो त्वं परियोाऽसोलि न महाम् शापारः। सा मर्ष्यते तवायश TAT URL भवाम इति Ge |
नां दूतो arw मिच्यावदामोत्येः। T 2
Bee erfeanda |
erfrgarsrere fafa: mepeKa निषेधे पर्यंवश्षति। fatiqg गमनस्याद्यन्तपरिहार्ययतङरूपः प्रतीयते |
(७१९) विभावना विना at काय्यात्पत्नियदच्यते। SMUT MATS दविधा सा परिकीत्तिता॥
विभा कारशमुपमिबभ्यमानेाऽपि कादयः कििदम्यत् कारणेमपिश्येव भवितुं am: | तच्च कारणान्तरं कचिदुकं कचि- <amfafa faut यथा। | "'अभाषासषटश्रं मध्यमश्ङतरले इतरो | शअभूवणमभोाहारि वपुवेयसि wera.” ॥ अज वयोरूपं निमि्तमुक्ं । अजेव ““वपभाति ब्डगीड ब” हति पाठेऽभुक्रं ।
(७१७) सति हेतो फलाभावो विशेषोक्तिस्तथा दिभा ।
तयेग्यक्तानुकनिमिन्ललनात्। RT TAT यचा । “'धनिनोऽपि निरुक्मादा युवानोऽपि म een: | प्रभवोऽणप्रमन्तास्ते महामदिमन्नाखिमः'› ॥ we awafvantad भिमित्तमुक्षं । waa चतुर्थपादे “कियन्तः सन्ति uae” दूति पाठे त्वनुक्तं । अचिन्यनिमिसलं wanfafawaea भेद दति एयङ्धोक्ं । यथा । “a एकस्तोणि जयति जगन्ति कुसुमायुधः | इरतापि तनुं य्य wart म इतं बलं” ॥
TWA: UEC: | BR
warrecasty werece निमिन्मचिण्ं | Tew aT- erura: arafaqgegraqeanta freed) विभावनाया- मपि कारणाभावः कारणविद्द्धसद्धावमखेनापि। एवच्च “वः कौामाररः स एव fe ar’ दग्यारेर्त्कष्डाकारणविषडण् निबन्थनार् विभावना । “यः कौमारहरः" इत्यादेः कारण ख Hrefaqgrer उत्कण्ठाया निबन्धनादिर्षाक्िः। एवः ery विभावनाविगेषोल्माः TET: | शडदधादाइरणन्त् Aa
(७१८) जातिश्चतुभिजात्यायरगुणि गुणादिभिस्िमिः | क्रिया क्रियाद्रव्याभ्यां यद् द्रवयं द्रव्येण वा मिथः ॥ विश्रमिव भासेत विरोधोऽसे TATA |
क्रमे यथा | “aq विरहे मखयमदह्वागलः अरशनिरचेऽपि सेम्माणः। इदयमखिरतमपि भिन्ते गखिनीदखमपि निराघरविरशखाः॥ सन्ततमृसलासङ्गाइडतर ए दकंचटनया ATA दिजपन्नोनां कठिनाः खति भवति कराः सरोजसुङमाराः॥ aaa गता way facies तद्विष; | खापता WASH aura वेद waa aqareyegs विना इरिणचषः । राकाविभावरोजानिविषञ्वाखाङ्खलेाऽभवत् I MAMTA भागसखटृत्यापि Sure | पनिद मदिराया मदथति इरयंदुनातिचमे'"।
शश8 साहिष्दपंये।
“"दाजिराओीत्थारि” ““वक्षमात्सङ्ेत्यारि'” tra चतुर्य- पादे “मथन्दिगिरिगाधिषप' इति पाठे द्रव्ययोर्विरोधः अच “aa facw’ caret पवनादीनां awafmarenarentia- अब्दानां दावागशे ष्डहद यभेदगखर्ये जा तिगुणक्रियाद्र ere | Tard विरोधो मखत ्राभासते। विरहहेतुकलात् समाधानं | अज “जअजस्वेति श्रारावजलादिगणस् ग्रणादिक्रियया वि- रोधः । भगवतः प्रभावस्वातिन्रयिलान्तु समाधानं । “aa जोत्यारो" “हरोऽपि facar गङ्गां न we” दति विरोधः, “aan” anfeafanrcret तु समाधामं। wea | विभावनायां कार णाभावेनोापनिबष्यमानलात् काग्यैमेव वाध ल्येन ब्रतीयते। विशेषाक्ना च कार्याभावेन कारणमेव | इह लन्यान्यं इयारपि वाथ्थलमिति az: |
(७९८) काय्यकारणयेभिन्नदे शतायामसङ्गतिः। QUT | “Ql बाला वयमप्रगस्ममनसः GT Gl वयं कातराः खा पीगान्नतिमत्पयाधरय॒गं wei war वयं । ` साक्रान्ता जघनखलेन गरणा गन्तं म अक्रा वयं दोषैरन्यजगाभितैरपटवेा जाताः ख LATA” ॥ अख्याञ्चापवादलारेकरेषरखखयोर्विराषे विरधाखदहारः
(७९०) गुः क्रिये वा यद्यातां free रेतुकार्यययोः।
यद्याऽऽरग्धस्य वेफल्यमनर्थस्य च सम्भवः ॥
SWa: ULE: | RW
विषपयोः सङ्कटना या च तद्धिषमं Ae । क्रमे यथा। Cag: करस्यश्चं मवाप्य fea रणे रणे USE शपाणलेखा | तमाणलनोखा WUT ITS यश्रस्तिखाकाभरणं waa” it अज कारणङूपासिलतायाः “कारणगणा fe का्॑गुख- मारभन्ते' इति खितेविंङद्धा श्टक्कयश्रष of: | ''श्आानन्दममन्दमिमं कुवखयदललाचमे ददासि a facemaa जनितस्तापयतितरां शरोर मे" ॥ अजागन्दजगकस्तोरूपकारणान्तापजनकविर RTE: be Cay रनाकरोऽमाष्िरिव्यसेवि waTwar धमं TU वरममपुरि सारवारिभिः""॥ अच कवं कारङ्कितधनलाभे माभूत् wy चारवारिभि- वदगपुरणं | “क वनं तर्वखक भूषणं TITS: BAVA TAT | नियतं प्रतिकूखवस्तिंमे वत धातुखरितं सुदुःख” ॥ अज्र वनराज्रियारविरूपयोाः सहृन्टना । एदं मम। यथावा, “fara खागर्रयस्य कुक भुवनानि we पपिरे युग शये | मदविधरमाबकलया पपे पमः ख परल्ियेकतमयेकया aru”
Re uifeacua |
(७९९) समं MIS AG HUT TA TA: |
अथा | ““बरजिनमृपमतेथं कोमुदी awa जलनिधिमनुरूपं जक्ककन्याऽवतोषं । इतति समगण्यागमोतथखच चाराः खअवरकटु नुपाशामेकवाक्यै farm” ॥ (one) AR aera छतिरिष्टफलाय चेत् ॥ यथा |
“प्रण मद्यु्नतिहेतेर्जो वनहेतेार्विम् चति म्राणाम्। दुःखोयति सुखहेताः का मढः सेवकादन्यः” ॥ (७२६) श्राश्रया्रयिणारोकस्याधिक्येऽधिकमच्यते । आश्याधिक्ये यथा | “किमधिकमख war महिमानं वारिषेश्रियंच। wart एव 84 ger fafa भवनानि" ॥ wifsatfuat यथा | “"यगान्तकाखप्रतिसंइतात्मनेा जगन्ति यस्यां सबिकाञ्नमासत। तना ममुस्तच म केटभदिष- .. सपा धनान्यागमसम्बता AT.” ॥ (७२४) अन्योन्धमभयोरकक्रियायाः करणं मिथः।
चथा,
द्रमः uicee: | ERe
“mur at जभते तन्नो तया wale trae | tara trwa wreesvara farrifan” ti
(क) यदाधेयमनाधारमेकश्चानेकगे चरं । किंचित् प्रकुव्वेतः काय्यमशक्यस्येतरस्य वा ॥ कार्यस्य करणं देवादिशेषस्तिविधस्ततः | WAT यथया | ““दिवमण्युपयातानामा कख्पममणख्यगण गणा Bat । रमयन्ति जगन्ति गिरः कथमपि aaa a a ae: arate afcaee गिरीणामपि कन्दरे, पश्ग्यककसद्ाश्ं लामेकं रिपवः प्रः ॥ ufewt सचिवः सखी मिथः frafwer खखिते कलाविभै। कर्दाविमखेन aap इरता लां वद किंग मे इतं” ॥ इति रघो |
(७९९) व्याघातः स॒ तु केनापि वस्तु येन यथा छतं | तेनेव चेदुपायेन करुमेऽन्यस्तदन्यथा ॥ aur, “guar दग्धं anfanfaante” | (७२७) सोकर्ययण च काय्य fae क्रियते यदि ।
व्याघात TU | “ta लं fre इुतमरमराभिः afte: खमामन्ता कान्ते कदुरसि न WTaTTT TAT |
ARC efeurdta |:
aqa मे UO: सुभग भवता गन्तुमधिकं ` HVC शाडा चदधिरदशतमायासमलमं'” ॥ अच गायकम नायिकाया aga सहगमनाभावरहेतुले- भोक्षं । नायिकया च प्रह्युत सहगमने ततेाऽपि Grae हेत- तयोापन्यस्तं।
(one) परं परं प्रति यद पुव्वपुववस्य VTA । तदा कारणमाला स्यात् यचा)
‘ga रतधियां wyrerrad विनयः अतात् । खाकागुरागोा विभयान्न किं खाकानुरागतः'”॥
(७८) तम्भालादौपकं पनः । Ufa कि “Oo क ~ e धम्मिणामेकधम्राण सम्बन्धो यद्यथान्तर ॥ War | | "खयि सङ्गरसम्मापे धनषाऽऽखादिताः अराः | अरैररिभरिरसतेन year लवं वया aw” ॥ अचासादनक्रिया Wa: | (७३०) Gea Gad प्रति विशेषणत्वेन परं परं | ASAT वा SITS कावलो दविधा ॥ क्रमेणादाडरणं | “at विकषितान्मोजमन्भाजं wyaya | WHT यज VIHA: VHTA षसमरोारयं w”
दश्रमः ULSe | ६९९.
म तव्नलं यल सुचार्पङ्जं न पडजं TUTTI | ग षट्पदोऽसो ग अग्न यः कलं ग गितं तख जहार wae” ॥ कचिदिश्रेव्यमपि quant विशेषणतया खापितमपाहितच्च Twa यथा | “वाण्यो भवन्ति विमलाः ef कमलानि arity | कमलेषु पतगधलयः करोति स़गेतमखिषु qe” ॥ Waar wa sia | |
(७६९) GRAHAM वस्तुनः सार उश्यते | यथा | “राच्ये सारं वसुधा वसुधायामपि पुरं पुरे Are मेघे तस्यं ae वराङ्गना नङ्ख स्वैरं ' ॥ (Re) यथासह्यमनूहेश उद्दिष्टानां करमेण az | अथा। “उश्मीलन्ति गखेशगीहि वडति शेोमाञ्चलेनाटक कीडाकागममाविश्नन्ति वलयक्राणेः wares | इत्यं aye दशिणानिख quay साद्धेतिक- व्याहाराः सुभग लदौीयविरदे तस्याः सखीनां मिथः wv”
(ORR) कषचिदेकमनेकस्मिन्ननेकां चेकगं कमात् | भवति कियते वा Serer प्याय इष्यते ॥
aes arfearua |
क्रमेण यथा । “feat: wed verg ताडिताधराः पयाधरोल्सेधनिधा तचुधिंताः । बलोषु war: श्शंलिताः प्रषेदिरे may नामि प्रथमारविन्दवः ॥ विखरज्ति विलासिन्यो aa ओखणिभराशमाः। wastafwarare धावन्धरिपरे तव ॥ चिष्डष्टरागादधराल्िवज्तिंतै- सनाङ्गरागादरुणाच्च कन्दुकात् | हशा्ुरादानपरिकताङ्गुखिः BASCYAAVS तया करः ॥ GATTI TAAL UTA TINA: | निधीयन्ते तयोः स्थुखाः स्तमनयोरश्रुविन्दवः॥ एषु च कचिदाधारः शंरतसखूपाऽसंदतसूपख कचिदाध्य- मपि। यथा “feat: उडमित्य ज'' उर विन्दवः प्छादावसं- EASY Ware कमेणाभवम्। “विचरग्ति रत्य चाधेथभूता कादयः शंशतदूपारिपरे क्रमेणाभवम् । एवभन्यत् । अच लेकख्छामेकच कऋभेरेव oafdteragrerec: | विनिमया- भावात् परिद्केः।
(Sea) परिङृलतिविनिमयः समन्युनाधिकंभेवेत्।
ऋमेणोद्ाहरणं |
द्रमः UFCRT| Rat
“द्वा कटाश्मेणालो जग्राह इदयं AA | aal A इदयं दत्वा गृहीता मदनब्वर्; tl” अच प्रथमेऽद्धं समेन दितीयेऽद्धं ara । “we च प्रवया जटायुषः सगिंणः किमिव चो ज्यतेऽधुना । ` येन WATKAT ITA कीलमिन्दु किरणश्च यत्नः #" अज्नाधिक्येन ।
(७६५) प्रश्रादगप्रश्रतो वापि कथितादसुनेा भवेत् | तादगन्यन्यपोदशच्छाब्द BAST तदा ॥ परिर्सख्या
कमेणादाररणं। “किं भूषणं सुदृढमजयणान र कि कार्यमाग्यैचरितं gad न रोषः faqucafaed धिषणा ग aa जानाति कख्छद्परः सदसदिवेकं it” अश्र way दल्लादि च्रान्द्। “किमाराध्यं सदा पुष्यं कख सेव्यः सदागमः का Bar भगवान् fae: किं काम्यं परमं पटं ॥ अनर व्यवच्छे्यं WITT । अनयोः भर्नपु्वकलं । अप्रश्न- Uae यथा | | “ufmaa a विभवे व्यसनं भासते न यवतिकामास्ते | front यश्रसिन वपुषि प्रायः परिदष्तं awat wv”
are etiwanda |
अभानिहलाद्मगख fafa: meer ar निपेधे प््यवद्धति । विरेषख गमनसख्ात्यन्तपरिहा्यलवसरूपः प्रतीयते | |
(७१९) विभावना विना Sek काय्थात्यत्तियदु्य । उक्तानक्लनिमिन्नत्वाद् दिधा सा परिकिन्तिता ॥
विभा कारशमुपजिबध्यमानेाऽपि कादयः किंचिदन्यत् कारणमपेश्यैव भवित um | तख कारणान्तरं कचिदुक्त कचि- दभुक्रमिति faut wart | CQATUTSA ATATEATS THT | श्रभषणमनेाहारि aqaafe qya:” ॥ ay adred निमिश्वमक्ं । अजेव “anti area” दति पाठेऽनकरं।
(७१७) सति डतो फलाभावे विशेषोक्तिस्तथा FET |
तयेन्यक्तामुक्निमिन्तात्। ATOR TTT यचा । “"धमिनोऽपि भिरुक्माद्ा युवाऽपि म CAST: | प्रभवेऽप्रमन्तास्ते महामडिमन्रालिमः' ॥ ay महामहिमशाखिल निमित्तमुक्तं । waa चतुर्थपादं “कियन्तः सन्ति Hae” दति पाठे ATH । अरसिग्यनिमित्तलं wranfafareaa भेद इति VaR । यथा । “ख एकस्तीणि जयति जगन्ति कुखमायुधः | इरतापि तनुं यस्य wart म इतं बलं” ॥
CUA: WCE: | शश्र
अज mrecasty बलाहरणे निमिन्तमचिन्लं i इद चका- व्याभावः कायंविरङषद्धाषमुखेनापि fared. विभावनाया- मपि कारणाभावः कारणविदद्धसद्धावमुखेनापि । एवच्च “चः कौमारहरः स एव fe वर" दग्यारेरत्कष्डाकारणविष्ङ्कख निन्धनाद् विभावना । “यः कौमारहर" TANTS: कारण च कार्यविर्द्धाया उत्कष्डटाया निबन्धनादिशेषोक्िः। wa ere विभावनाविेषाल्षाः सडरः। ग्रुद्धादरादरणन्त् खग्य।
(७१८) जातिश्चतुभिजाल्यादयेगणे गुणादिभिसिभिः क्रिया क्रियाद्रव्याभ्यां यद् द्रव्यं द्रव्येण वा मिथः॥ विशरमिव भासेत विरोधोऽसे दशातिः । `
KAD यथा | | “तव विरहे भखयमरदवानलः ब्रभिरचेाऽपि बेम्नाकः। इदयमखिङरतमपि भिन्ते नलिनीदलमपि निदाचरविरखाः॥ सन्ततम्सखाखङ्गाइडतर ए दककंघरनया नुते, दिजपनोनां कठिनाः सति भवति कराः सरोजसुकुमाराः ॥ अजय्य शृता जग्ध facies हतद्विषः | पता MASKS Gare वेद कस्तव ॥ बह्लभेव्यङ्गसङ्गेन विना दरिणचख्षः। राकाविभावरोजानिविषञ्चालाकलेाऽभवत् i गयनयगासेदणकं मानसटृश्वापि TUT | पमिरः मदि राच्छा मदथति wee cari चमे"
शश8 साडिष्दपंये।
““लदाजिराजीत्यारि' “awiregae” tra चतु्ं- पादे “म्यन्दिगिदिनाधिप'' इति पाठे द्रव्ययोर्विराधः। अच “aa face”? care पवनादीनां बङव्यक्रिवा चकला ष्नाति- अब्दानां दावानलेष्डहइदयमेदनखर्येजा तिगुणक्रियाद्र यरूपै- Tard विरोधा मुखत श्राभासते। विरहरेतकलात् समाधानं | we ““शअजस्वेति" श्रादावजलादिगणस्य ग्रइणादिक्रियया वि- रोधः । भगवतः waraenfaufaare समाधानं । ““लदा- mare”? ““हरोऽपि निरा गङ्गां न we” इति विरोधः, “warn” त्यादिकविप्रढोषषा तु खमाधानं। weed | विभावनायां कार णाभावेनापनिबध्यमागलात् कार्यमेव वाष्य- लवेन ग्रतीयते। विशेषोक्रा च कार्याभावेन कारणमेव | इह aaa इयारपि वाध्यलमिति dz: |
(७१८) काय्यकारणयेभिन्नदे शतायामसङ्गतिः। अथा | “QT बाला वयमप्रगस्ममनसः VT Al वयं कातराः सा पीगोन्नतिमत्पयाधरयगं wt wet वयं । ` साक्रान्ता TITAS गरणा गन्तं न WHT वयं रेषैरन्यजनाच्रितैरपटवेा जाताः ख दत्यहुतं” ॥ अस्प्ाख्चापवादलादकरेग्रखयोविंरोषे विरोाधालङारः
(७९०) गुफेः किये वा यद्यातां Fras रेतुकार््ययोः।
यद्ाऽऽरब्धस्छ AAA FTA: |
दशमः ULE: | RW
erat: VFS या च Aaa मतं । क्रमे यथा। ` “द्यः करस्पशंमवाण्य fea रणे रणे थस्य हपाणलेखा | तमाखमोखा अरदिग्दुपाण्डु यश्रस्िखाकाभरणं waa” ॥ अज कारणङूपासिलतायाः “कारण्गुणा हि का्यंगुख- मारभन्तेः इति खितेविंरद्धा शरक्तयक्रस sate: | ““श्रानन्दममन्दमिमं कुवलयदखलाचने ददासि a) विर स्येव जनितस्तापयतितरां शरीरं मे" ॥ अजागन्दजनगकस्तीरूपकार णा त्तापजनकविर RTT: me रन्ाकरोाऽम्भाषिरिव्यसेवि WATKAT | धनं दूरोऽस्त वदनमपूरि शारवारिभिः”॥ अच केवलं काञ्कितधनलाभो नाभूत् प्रत्युत चारवारिभि- वदनपुरणं | “क वनं ACTH TS TTT: BATA | नियतं प्रतिकूल वभ्तिंना वत wraafca सुदुःख” ॥ अज्र वनराजभियोाविरूपयोाः सहन्टना | ददं AAI VU aT | “faqan सागरश्रयस्व Ofer भृवनानि we पपिरे युग्ये | मदविभ्रमाबकलया पपे पनः ख प्रस्तियेकतमयेकया दृता i”
are afearea | (ORY) समं MISTS HUM VAY वस्तुनः | जथा | “afaraqated कौमदी swan जखनिधिमनरूपं wearer । इति समगण्यागप्रोतयणच पौराः अवशकटु नुपाशामेकवाक्यै विवन्रः" ॥ (ope) विचित्रं aera छतिरि्टफलाय 37 ॥ यथा |
““प्रणमद्यु्नतिरेतेर्जोवनहेताविम् ति प्राणान्। ` दुःखोयति सखहताः को मृढः शेवकादन्यः”” ॥ (७२६) श्राग्रया्रयिणारोकस्याधिक्येऽधिकमुश्यते । प्ाञ्नयाधिष्ये यया। “किमधिकमख wat महिमानं वारिधेरियंच 1 wart एव भरेते ger fafeo भूवनानि' ॥ आभितापिष्छे यथा । | 'व्य॒गाककाखप्रतिसंइतात्ममा जगन्ति wat सबिकाश्माषत। तने ममुसतच म केटभदिष- WAT WAT ITT AT AT AT az.” ॥
(ORB) अन्धोन्धमृभयोरोकक्रियायाः करं मिथः!
QUT |
Tue परिषदः । ५1
"जथा at जभते तन्वो तथा wale शोभसे) Tat tra wreesate निश्रोयिनीःः ॥
(४) यदाधेयमनाधारमेकश्चानेकगेोचरं | किन्चित् प्रकुर्वतः काय्यमशक्यस्येतरस्य वा ॥ कार्य्यस्य करणं देवादिओेषस्तिविधस्ततः। way यथा | ““दिवमण्युपयातामामाकश्पमनगश्पगुण गणा येषां । रमयग्ति जगन्ति गिरः कथमपि कव्या a A TEM: HN कामभे सरिदुदेभ्रे गिरीणामपि कन्दरे | पश्चनधककसद्गशं लामेकं रिपवः पुरः॥ गृहिणी सचिवः सखो मिथः frafwar ललिते कलाविधे। करणाविमुखेन agar इरता लां वद किं म मे इतं” I इति रधो ।
(७९९) व्याघातः स तु केनापि वसतु येन यथा छतं | तेनेव चेदुपायेन कुखतेन्यस्तदन्यथा ॥ यथा । “cur दग्धं anfanfaaie” | (७२७) सोकर्ययेण च कार्ययस् ae क्रियते यदि ।
व्याघात CT | “cia a fire इुतमहमराभिः किपः VaTAMT HTM कदुरसि न चायाशक्इना।
Be etfearya |:
दलं मे इतः सभग भवता गनकुमधिकं ` म Stl Aer चदिरदहतमायासमखमं'* ॥ अज नायकन नायिकाया aaa सहगमनाभावरेतुले- arm । नायिकया च प्रत्युत सहगमने तताऽपि साकर्येण Wq- तथयोपन्धसतं |
(one) परं परं परति यद्] पूर्वपनवस्य देतुता । तदा कारणमाला स्यात् qa |
“aa wafuat ayrenrad विनयः sara । Srarcrat विगयान्न fa खोकानुरागतः'॥
(७८) तन्भात्लादौपकं पनः | UPAR सम्बन्धो TATA ॥ यथा | | cafa सङ्गरसम्प्राप्ते धनुषाऽऽसादिताः अराः | अरेररिभरिरस्तेन भूखया लं लया यञ्चः" ॥ अचजासादनक्रिया WA: | (७३०) Gad Ged प्रति विशेषणत्वेन परं oe | RCRA वा Sere aT दविधा ॥ क्रमेणाराडरणं। cot विकसितामाजमम्भाजं कङ्मङ्गतं। अङ्गा यज सवङ्कोताः शङ्गोत॑ं ससख्मरोदरयं +"
द्मः UCSz | URE
AAMT यन्न सुचार्पङ्जं ग TES तद्यदलीनषट्पदं | MUU ग जगश्ज यः कलं म गंञ्जितं तन्न जहार TAT” ॥ कचिदिश्रेवयमपि यथाक्षर विेषणतया खापितमपोाहितश्च चु ष्ठते यथा । “वाप्यो भवन्ति विमलाः स्फुटति कमलानि वापीषु | कमलेषु पतनगधलयः करोति sytaafay पदं” ॥ एवमपाहमेऽपि |
(७३९) उक्नरोत्तरमुत्का वसुनः सार उश्यते | यथा | “राच्ये सारं वसुधा वसुधायामपि पुर पुरे Ary re तस्यं तल्पे वराङ्गना नक्गसन्बैखं "” ॥ (ORR) यथासह्यमनूदेश उद्दिष्टानां क्रमेण यत् I यथा।
“उश्मीखनि गखेलंगोहि वहति Granger कीडाकागनमाविश्नभ्ति wT: TATE | ta aye दकिणानिख कुष्कण्ठेषु साङधेतिक- व्याहाराः सुभग लदोयविरदे aan: सखीनां fae: uw”
(७8६) कषचिदेकमनेकस्मिन्ननेवां चेकगं कमात् | भवति क्रियते वा Swe पय्थाय इष्यते ॥
१६८ erfwaria |
MAG यथा । “feat. et gay ताडिताधराः पयाधरोक्छधनिपा तुताः । वलोषु war: wifear: प्रषेरिरे wae नाभिं प्रथमोदबिन्दवः ॥ विचरन्ति विलासिन्यो aa ओआरखिभराशमाः। हककाकञ्चिवाख्ज धावन्धरिपरे तव ॥ चिष्टष्टरागादधरालिवन्तिंत- WATHFUMTTUTY कन्दुकात् । भाद्ुरारागपरिखताङ्खिः शताऽक्षचप्रण्यो तया करः ॥ यथारारोपितस्तारो हारस्तेऽरि वधूजनः | निधीयन्ते तयोः wer: स्तनयोरश्रुविन्दवः ॥” एषु च कचिदाधारः TAQ sway कचिदाश्य- afa यथा “fear: चणमि्य ज” उद् विन्दवः पच्छादावसं- VAST आ्राधारे क्रमेणाभवम्। “विचरन्ति दत्य चाधेथभूता कादयः शंहतरूपारिपुरे क्रमेणाभवन् । एवमन्यत् । wa चेकस्तोमेकनचै कमेणेव ठन्तर्विेषाखदाराद्वदः । विनिमया- भावात् परि्तेः।
(दे) परिदृततिर्विनिमयः समन्युनाधिकेभवेत्।
करमेशादाहरणं |
द्रमः UALR | Rae
STMT FLTHAUTS जग्राह इदयं मम। ` मातु इदयं Tal WHAT मदनब्वरः; |” अच प्रयमेऽद्धं समेन दिनीयेऽद्धं BRA । “qe च प्रवयसा जटायुषः खगि शः किमिव णो च्यतेऽधुना | येन जर्ष्वरकलेवरष्ययात क्रीतमिन्ु HT aye यन्नः #" safer ।
(Omg) प्रश्नादग्रश्नतो वापि कथितादस्तना भवेत् | तादगन्यव्यपेाश्खच्छाब्द MASI तदा ॥ परिसंख्या |
मेणा दारणं | “fay भूषणं सुदृठमचजयणशान रन्न fe कार्यमाग्यचरितं gad न दोषः। किंञ्चचरप्रतिदतं धिषणा न मेज जानाति कलख्छद्परः सदसदिवेकं ti” अज gay रल्नादि wes "किमाराध्यं सदा पुण्यं HY सेव्यः सदागमः। को Bar भगवाम् विष्णुः किं काम्यं परमं पदं ॥” अज व्यवच्छेद्यं पापार्थे | अनयोः प्रपरपूरवकलं । WR Uae यथा | : “Cufmaa म विभवे व्यसनं ura न यवतिकामाच्ते। ` fant anfe न ब्रपुषि प्रायः afte मरतां Ww”
ARR atfeacda |
“कलमा लंमचेपन्रान्ये facet सब्तये Te गतं । बसु लस ग केवलं विभा गेणवन्तापि पर प्रयोजनं ॥'” wre we वेचिश्च विशेषः । यथा । “afery राजनि जितजगति पाखयति adi चित्रकर्मसु ब्सङराखापेषु weet इत्यादि 1” (Rd) SHC प्रश्रस्योत्तरादुन्नयो यदि । यच्ासछलद संभाव्यं सत्यपि प्रश्न SAC ॥
चथा मम। “Hes न खमा अभ्रु: खानी FCAT गतः। अहमेकाकिनौ वाखा तवेह वसतिः कुतः ॥”” अनेन पथिकस् वसतिया चनं प्रतीयते | “ar विषमा cant fa aga जणा गुणग्गाही | fa ares gaan किं cam खला Tra’ * ॥ अनच्रान्यव्यपोहे तात्पय्याभावात् परिसंख्याता मेदः। म चेदमगमागं। साध्यसाधनयेोद्रयोनिदे्र एव तसाङ्कोकारात्। न ख काव्यलिङ्। SATE प्रश्नं प्रत्यजनकल्वात् |
(98७) दण्डापूपिकयान्याथागमेऽथापन्िरिप्यते ।
“मूषिकेन car भक्षित” इत्यनेन तत्छहखरि तमपुपभच- waged भवतीति नियतसमानन्यायार थान्तरमापतती-
* a विसमेति। का विषमा र वगतिः fal wae जने गु्यादी। fa सोखं gare किदुर्गद्यं खला tra xfs yp सं°।टी०।
awa: परिष्टेदः। RRR
तयेव are दण्डापुपिका | अज्र च कचित् प्राकरशिकादथाद- प्राकरणिकस्यार्थस्यापतनं कचििदप्राकरणिकायात् प्राकरणि- कार्खस्येति ST मेरा | क्रमेणादाररणं। ceria हरिणाक्ोणां लुठति सनमण्डल AMAA के वयं MTHS: I विललाप garage सर्जा मप्यवहाय घीरतां | अतितन्नमयाऽपि area भजते केव कथा शरीरिणं” ॥ अज च समागन्यायस्छ क्षम् लते वैचिव्यविशेषा waret- इते ““हाराऽयमिन्यादो। म चेदमममानं । समागन्यायस् सम्बन्धरूपत्वाभावात्।
(ope) विकच्यसतुल्यबलयोर्विरोधश्चातुरोयुतः |
यथा । “नम्यन्तां facifa wife वा कलपृरीक्रियन्ता- माज्नामैीर्यौ वा?। wa facet धमुषाच्च vara: सन्धिवि- ग्ररापल्षणलात् सन्थिवियश्यो खकरा कन्तव्यतासम्भवादि- राधः। ख रेकपलाश्रयणपय्यंवसामः। त्॒यबलञ्चाच धनुःशि- न्गमनयारपि UA सम्भाव्यमागलात्। Wa चाप्य मभत्वेन । एवं “कलंपुरोक्रियन्तामिति' अत्रापि । एवं ।
aura कुरुतां भवा्तिंश्रमनं नेते तनुवा इरेः” | अजर सेषावष्टम्न Wee |
“Daaraferd fae देवाय ब्राह्मणाय ar” ॥
CWT VABlATATATAAASTT: |
eRe साशित्लद्पंये।
(Sed) FEMA TABLA] सति HAT साधक | खले कपातिकान्यायात्तत्करः स्यात् परोऽपि BI गुणो क्रिमे बा युगपत् सातां यद्वा गुणक्रिये ।
यथा मम। |
ORT WIT ete इन्त set ते चन्दनच्छाश्रता
cifea अगदु्रं ofcwear गादाषरौवारिभिः। Way TUNE मे त्वमपि चेदुह्ामद्ावाभ्रिव- न््काऽयं मखिनात्मका वनचरः किं वच्छते कोाकिखः"॥ अचर दारे एकस्िंखन्दनगश्ागष्लयङूपे कारणे सत्यपि दारि्छादीर्नां हेवन्रराणामुपादानं। जज waatafa taut Rava wera | waa चतुर्थपादे मस्षादीनामणभ- arat योागादसध्ागः। ATS AT Gar | “ow दिवषधुखरो afenarant कामिनौ att विगतवारिजं मखम्नन शष् स्ता हतेः । परभुधनपरावशः शततदुगेतः TTA मुपाङ्गनगतः खलो aafa wy जष्ानि मे" ॥
Te केचिदाहः “्रजिप्रष्डतोनां Arr खलद्याभाभन- त्वमपि बदसथयाग दति." । sag “afanwarat खतः चाभ मलं Wants tert लगाभगलमितिःः सद षद्यागः, aa fe afa- पश्टतिषु धूखरादेरत्यन्तमगुचिततलभिति faferafatres warartfawifad, “aafe en warnfa’ anarafa अरखतवेनापसंहारख, “APTA: we” दति प्रत्युत कमभे-
दशमः परिष्ेदः। RW
दाहुष्टलमावईति, wale विभरव्य शैव trea परक्रमोदिति। दह च खले कपोतवत् सष्वैवां कारणानां afer: | समाध्यलङ्गर व्वेककार्यंम्प्रति साधके खमगेऽघन्यस् काकता- खोयन्यायेनापतनमिति भदः | “अणो च तरुणि नयने तव मखिमश्च frre म॒खं । मृखमानतश्चं सखि ते afaaqrarnt aren” ॥ wuss मणयो्यी गप दितोये क्रिययाः । उभवेयी- AG यथा। ““कलषञ्च तवारितेव्यकश्ात् सितपङ्धेरुहसोदरचि we: | पतितञ्च avin तेषां वपुषि प्रष्फुटमापदां weTe: ॥* “शधनोाति चासिं aaa च aha” दत्यादावेकाधिकरणेऽप्येष Taal न चाज दीपकं एते fe गुणक्रिथायोगपद्ये खमुखय प्रका रागियमेन काय्थकारखका- खनियमविपण यरूपातिथयेोक्रिमृषाः । fave चातिश्रया- क्रिमृललाभावः । (७४०) समाधिः सुकरे कां देवादस्वन्तरागमात्। यथा।
“मानमस्या भिराकंन्तं पादयो पतिव्यतः। खपकाराय दिष्छेदमदीखं घनगश्जिंतं।' प्रत्यमोकमश्नक्रेन प्रतोकारे रिपोर्यदि। तदीयस्य तिरस्कार ररव त्कर्षसाधकः' ॥
weata fetta यथा मम।
९६ eifeaxta |
“aan तनुमध्या मे मध्यं जितवनीव्ययं | इभकुम्भ farmer: कुचकुम्भनिभे हरिः” ॥ (७४९) प्रसिद्वस्यापमानस्योापमेयत्वप्रकल्पनं | निष्फलत्वाभिधानं वा प्रतीपमिति कथ्यते ॥ WAG यथा | "°'दच्वस्नेनसमानकान्िसखिखे an तदिन्दोवरमित्यादि 0” “aoe यदि मुद्धिता शशका er va ar चेद्युति- weaafe ufc कुवलयेस्तशेत् स्मितं का सुधा । धिद्कन्दपधनुभुवेा यदि च ते किंवा ब ब्रूमहे यत् सत्थं पनरुक्रवस्तु विमुखः सगक्रमा वेधसः” ॥ अज वक्ादिभिरेव चन्धादीनां भाभातिवदनान्तर्षां fa- Wawa | (७४२) GH चाल्यन्तमुत्कषमत्यत्कु टस्य वस्तुनः | कल्पितेऽपयुपमानते प्रमीपं केचिदूचिरे ॥ यथा | “mya गर; सुदारुणाना- मिति हालाहल तात ara दयः | गमु सन्ति भवादृत्नानि भूया भूवनेऽस्िन् वचनानि दुर्वनार्नाः'॥ अश्र प्रथमपादे उत्कषातिश्य SM: | ATART | नाय- मखद्ारः | यथा । “ABA ब्राह्मणा aati” |
(७४४) मौलिलं वस्तुनो ग्निः कनचित् तुल्यलक्ष्णा |
CHa परिकेदः। RES
अज समानलखणं॑वस्त॒ कवित cee कचिदागन्तुकं | कमेण यथा | ""सच्मीवक्ाजकद्दरोखलस्म TSAR इरेः । .. wal नालि भारत्या भासा गौलात्पलाभया?॥ तच भगवतः श्यामा कान्तिः SHI | ‘aga जोणोपलक्ण्डलस्त यखां मयुखेररफोहतानि । कोपापरक्नान्वपि कामिनीनां मृखानि wet विदधे arin अज माणिक्यङुष्डलस्यारुणिमा मखे wares: | (७४५) सामान्यं प्रलतस्यान्धतादा व्यै TENT | यथा | "मल्लिका चितधम्विललाखार् चन्दन खचि ताः | अविभाव्याः सुखं याज्ति चङ्िकाखमिषारिकाः"*॥ मीलिते उत्लष्टमण्णेन निषषटमुणसख तिरोधानं । इष ठभ चोस्हस्मण्तया भेदाय: | (७४९) तद्गुणः खगुणत्यागादट्युत्कुष्टगुणददः । अथा | “HATT वदनङद्मपद्मपग्यस्पातिनः। wamufay: शेत्यमरंग्डद बर्माश्ठभिः"” ॥ मीखिते WHATS वस्नो THMCUT STA | CY A वख्छ- मार गणेनाक्रान्तता प्रतीयते इति। (७४७) तदरुपाननुशार्त चेतो TFT | यथा ।
v2
RRC uifeucia |
“Em arEe trie waste दये मम। गणगोर निषलाऽपि कथं नाम ग र्यसि॥ Ut at | | गाङ्गमम्बु farang यामुनं कच्चलाभमभुयत TAA: | राजहंस तव Oa Waal चोयतेन चम चापरोयते'॥ पव्वेनातिरक्षषदद यसम्पकात् प्राप्रवदपि गृणगेरश्रब्दवाच्यस्व नायकस्य twa ग fas) उत्तरचाप्रसटुतप्र्ंषार्यां fae मानायामपि गङ्गायमुनापेक्षया WHAT LIA गङ्गायमुनयोः सम्पकंऽपि म तद्रःपता। अज च गृणाग्रहणरूपदिच्छित्तिविभे- षाश्यादिशेषाक्रभेदः। वा न्तरोत्पत्यभावाख विषमात्। (७४८) संलज्तितस्तु SAI AACS वा। कयापि च्यते VA यच GM तदुच्यते ॥ खच्छः स्यलमतिभिर संलच्यः। अत्राकारेण Gar | ““वश्चस्यन्दि खेद विन्दुप्रबन्धेद्*टा भिन्नं aga कापि awe | स्तं तन्या व्यञ्जयन्ती वयस्या सिला पाणे aqeat खिखे ख॥ अच कयाचित् कुङ्कुमभेदेन संलक्तितं कस्याचित् परूषायितं पाणे परुषचिक्ृखड्लेखालिखनेन खचितं । दङ्गितेन यथा। Cagantaare fat wrar विदग्धया। हसन्नेचापिंताकूतं लीलापद्मं मिमोखितं" ॥ अत्र faza भ्ूरेपादिना afaa: सङ्केतकालाभिप्रायोा रजनोकालभाविना पद्मनिमोलनेन varias: |
(७४९) व्याजोक्तिगापनं SASHA वस्तुनः |
दशमः परिद्ेदः। RE
यथा | Ta UaaTTAraa awa ढे हस- दरो माञ्चातिविसंष्टलाखिलविधिव्यासङ्गभङ्गाकुखः। a: taj तुहिनाचलस्य करयोरिव्यूचिवाम् ससितं शेलान्तःपरमाटमण्डल गणेदृ ोऽवतादः शिवः" ॥ नेयं प्रथमापङ्भूतिः। श्रपड्कवकारिणे विषयस्यानभिधानात्। दितीयापक्लुतेभंद ख amar दभ्रितः।
(७५०) खभावेक्तिदुष दाथंखकरियाद्पवष्यनं। zara: कविमा चवेद्ययेरथंस् डिम्भादेः खयाखरेका- अययाखेष्टारूपवाः | AUT AA |
“लाङ्गःलेनाभि इत्य चितितलमषलद्धा रयन्रयपद्या- मात्मन्येवावलोय द्रुतमथ गगनं प्रात्यतन् विक्रमेण | BHATT प्रतिदिश्रमखिलान् द्रावयन्नेष जन्तून् कापाविष्टः प्रविष्टः प्रतिवन मरुणे च्छन चलुस्तरक्तुः" ॥
(७५९) अदुनस्य पदाथस्य भ्चनस्याथ भविष्यतः |
यत्प्रलयक्ञायमाणएल्नं तद्वाविकमुद्ा इतं ॥ TUT |
“afasafa योगीन्र मदात्मा कुम्भसम्भवः | येनैकचलकं दृष्टौ दिव्यो AT AHI” | यथावा, | ““्रसयोदच्ननमजेति पश्यामि तव are | भाविभूषणसम्भारां arama तवाहृतिं ” |
Ree aifwarcda |
न चायं प्रसादास्थो ye: | भृतभाविनोः प्रत्यकल्लायमाणले MATRA! न चाहता रषः | विद्यं ware ₹ेतुलात् । न सा तिन्रयाश्िरखद्ारः। अथ्यवसायाभावात। न च भान्ति ara) भतभाविनेा्वंतभावितयेव प्रकान्ननात। ग च खभा- वाक्रिः। तस्व लाकिकवमस्ुमतद्धद्ाधग्खखभावस्येव यथावदरसंनं खद्ूप, अच्छ तु वस्तुनः Nawruareaenr विख्छिन्तिविै- घाऽखीति। यरि पनवंस्ठमः कचित् खभावेक्रावप्यस्या विच्छिन्तेः स्मवखदाभयोः THT: Il ““अअनातपजाऽपययमच wea सितातपतचैरिव सर्व्व॑ता Ta: |
WWAtISaG सदेव वीज्यते विखासबाखव्यजमेन Sra” ॥ अन प्रत्यसायमाणसयेव वर्सनान्नायमखद्ारः। वखंमावशओेन भरत्यश्षायमा्षलस्याख्य सखरूपतवात्। यत् पनः प्रत्यचायमाण- wifq वशंने प्रत्य्ायमाण्लं तचायमलद्ारे भवितु am: | चयोाराइते “श्रासोदश्जनमित्यार" |
(७५९) लोकातिशयसम्पत्निवसनादान्तमुच्यते | यद्वापि प्रस्तुतस्याङ्गं मदताश्चरितं भवेत् ॥ क्रमेणोदाहरणं | ““श्रधःरताश्नाघरमण्डलानां wat अन्राङ्ापलकट्ि मानां | व्यात््ञानिपातात् चरतां पयोभिः केखीवनं दृद्धिमुरोकरोति।॥ माभिप्रभिनल्ाखरुहासनेन SMART: प्रथमेन धाजा। Wy युगान्ताचितयोागनिद्धः संत्य लोकान् wees AAA” ॥
दशमः UCBs: | Ret
(७५९) रसभवे तदाभास भावस्य प्रमस्लथा | गृणेभ्रतत्ममायान्ति यद्ालङ्कतयस्वदा ॥ रसवत्मेय Bsa समादितमिति कमात् |
तदाभास रसाभास भावाभास्ख। तच रसयोामाद्सवद-
खद्धारा यथा | “wa ख रसनोात्कर्षोत्यादि"। अरज श्रङ्गारः कङणस्याङ्गं | एवमन्यचापि। प्ररृषटप्रियलात् प्रेयः। यथा मम। '"श्मीखिताखसविवत्तिंततारकाचों मत्कण्ठबन्धमदरञ्षयवाडङव्लो । प्रखेदवारिकणिकाचितगण्डविम्नां aay ताममिश्मेति ब wife” ॥ अच सन्भगश्रङ्गारः सरणास्यभावस्याङ्गं। स च विप्रल- MURA wea अनाचित्यप्रटन्ता तद बा स्तोत्युष्णं खि | TET ^“वनेऽखिखकखासक्राः परि इत्य निजस्तियः | त्वडेरिवनिताडन्दे पखिन्दाः gaa रतिं” ॥
अज्र इटङ्काराभामा राजविषयरतिभावस्म्ाङ्ग। एवं भावा-
ararsta । खमाडितं परीहारः । थथा ।
“श्विरखलकरवालकग्पनेगडंकुटीतव्लंगगव्णनेमृङः |
ददृशे तव वैरिणां मदः स गतः कापि तवेच्षरेल्ात्'” ॥ Wy मदाख्यभावस्य प्रशमा राजविषयरतिभावस्याङ्ग।
(७५४) भावस्य चाद्ये सन्धो ferme च तदाख्थकाः |
ALTAR भावादरयभावससिभावन्रवलनामागोऽजद्धाराः।
कऋमेणाराहरशं।
३४ साहिद्यदपंे।
“मधपानप्रड सास्ते GUA: खड वेरिणः। श्रत्वा कुताऽपि agra खेभिरे विषमां cut” ॥ अज जामादया राजविषयरतिभावस्याङ्कं। “जन्मान्तरोणरमणसयाङ्गसङ्गसमत्सुका | wast चान्तिके मस्याः पातु मः पाव्ती षदा"॥ wugwesay सन्धिदवताविषयरतिभावस्ाङ्खं। “"पश्येत् afqea चपल र का ATTY कुमारी हस्तालम्ब वितर दषा व्युक्रमः क्ासियासि। <a एष्यीपरिदटढभवदिदिषोाऽरण्यदटन्तेः कन्या कञ्चित्फलकिसलयान्याददानाभिधन्ते" ॥ अच शद््ादया्टतिरूतिश्रमरैन्यविबेाधात्सुक्यानां शव- लता राजविषयरतिभावस्याङ्ः। ट कोविदाः “arsare- कर्ूपालङ्करणमखेन रसाद्युपकारका एवालङ्ाराः | रसाद- यस्त॒ वाच्यवाचकाभ्यामुपकाग्या एवेति न तेषामलङ्धारता भवितु युक्तेति wag ““रसाद्युपकारमात्रेणेदालङ्कतिव्यप- दथा भाक्रञिरन्तनप्रखिद्याङ्गोकाय्थं एवेति" wat च "'रसा- द्युपकारमातरेणालङ्ारतव मुख्यता सूपकार वाच्यायुपधानं अ्रजागलस्तनन्यायेने ति" “श्रभियुक्रास्तु खन्यञ्ञकवाच्यवाचका- quad cya carte fa TFA रषादेगाच्यवाचकोापस्कारदा- रेणापकू्बद्धिरलङ्तिव्यपरेणा VMwaIA | समासक्ता तु नाय- कादिव्यवहारमाचरस्येवालङ्ुतिता न लाखादस्य, तस्यक्ररोति विरहादिति” मन्यन्ते, श्रत एव ध्वनिकारणाक्रं।
दशमः UFCSE: | BER
“प्रधानेऽन्यच ARTY यज्राङ्गन्त॒ TATA: | ara तस्मिन्नलद्धारे रसादिरिति a मतिरिति" a यदि ख रसाद्यपकारमात्रेणालङ्कतिलं तरा वाचकादि- स्वपि तथा प्रसच्येत | एवञ्च यख कंिदुक्ं “रसादीमामङ्गिते रसवदाद्यलद्धारः, श्रङ्गते तु दितीयेदान्तालङ्ारः'` तदपि परास्तं
(७५५) यद्येत एवालद्ाराः परस्यरविमिथिताः | तद् ANTS SSlS: सङ्रस्तथा ॥ यथा लाकिकालद्धाराणामपि परस्यरमिश्रणे एयक् चा- TAA प्रयगलङ्ारल्वं aM, काव्यालद्भाराणामपि परस्यरमिख्रते संखष्टिषड्राख्यो एयगलङ्कारो | तच ।
(oye) मिथाऽनपेक्तयेतेषां सिति; संखष्टिरुच्यते।
एतषां शब्दाथा लद्धाराणं | यथा| “Sq: पायादपायान्नः सोरोन्दीवरलाचनः। संसारष्वान्तविष्वंषद्ंसः कंषनिदधदनः ॥ wa “पायादपायादिति" यमकं। “संसारेति” ater चानुप्रास इति शब्दालङ्कारयेः safe: । दितीये पादे उपमा दितीयाद्धं च रूपकमिव्ययालद्धारयाः संख्ष्टिः। उभयोः सितवाच्छब्दाऽथालद्धारसंरूष्टिः ।
(७५७) अङ्गङ्कित्वेऽलङ्ुमौनां तद द् काश्रयस्िता | arena च भवति सङ्कर स्तिविधः पुनः ॥
eee atfewcta |
wytfyarar यथा। | grersanfare grater frafracreaftaeraregere: | मन्धव्यथाव्यपन्न माथंमिवाश्ररु TA मन्दाकिनी चिरमवेष्टत arene” ॥ अज्र निर्जाकपडहापड्कवेन मन्दाकिन्या आरोप carafe: | खा च मन्दाकिन्या WCU यत्पारमृख्ववेष्टनं तश्र एमख- वेष्टनमिति क्ेषमुत्थापयतीति तस्याङ्गं । TY पाद मृलवेष्टनमेव। चरणमूलवेष्टनमित्यतिश्रये करर ङ्गं, अतिश्याक्रिञ्च “मन्धव्यया- QIMATU faa”? दृत्युत्रेलाया रङ्ग । उत्मे्ा चाम्ब्राभरिमन्दाकि- ` न्यनायकमायिकाव्यवहारं गमयतीति समासेाक्रैरङ्ः। यया AT | ““श्रमृरागवती सन्ध्या दि वसस्तत्परःसरः | अदा देवगतिखिच्ा तथापि म समागमः” ॥ अच समासाक्िवि्षोाक्रङ्ग। TACT ST Tar | “cearatfa गगमे भिन्दानं सन्ततं aa: | अमन्दनयनानन्दकरं मण्डल मन्द् वै" ॥ aa किं मुखस्य चन्द्रतयाध्यवसानादतिश्रयोा,क्ः, उत इदमिति मुखं fafera चक्ूलारोपाद्रपकं, we वा इदमिति BIG चअण्रमण्डलस्स च carey प्रतयेरोकधम्मोभिसम्ब- न्धाश्लुस्ययोागिता, श्राराखिखग्धस्याप्ररतलाहोपकं, किं वा विग्रेषणशषाग्यादेप्रस्ततख म॒खस्य मम्बलात् खमासेङ्किः, चदा ऽप्रस्हठत चन्वक्षगया WA मखस्ञावगतिरित्यप्रस्ठतप्रशंसा,
द्मः UTS: | १8५
यदा AAAI काखः खकाययंभूत चद्धवखंनामृखेन वर्धित इति पय्यायोक्रिरिति बह्लमामलङ्ारार्णां सन्देदात् सन्देद- सङ्करः, यथा वा मुखचन््रं Taras किं मुखं wx दवे हयपमा उत चन्द्र एवेति रूपकमिति सन्देहः, साधकवाधक्या- ` इंयोरेकतरस् सद्भावेन पुगनं सन्देहः | यया “मख चन्रं चम्न- far cara wat मृखस्यानकूलमिल्युपमायाः साधकं | TA तु प्रतिकूलमिति रूपकस्य वाधकं, “Hawe: प्रकाशते” CIT VATS WAT रूपकस्य साधको मखे उपचरितलेन सम्भवतीति गोापमावाधकः। । “राजनारायणं खश्ञोस्ा मालिङ्गति frit” । अच यापित श्राखिङ्गनं मायकस्य सद् गेनोाचितमिति a@ayi-
लिक्षनस्य राजन्यसम्भवादुपमावाधकं नरायण सम्भवाद्र पकं!
“Ud वद ना म्बुजमेणाच्या भाति चञ्चलले चनं ° |
अच वदने लोचनस्य सम्भवादुपमायाः खाधकता, अम्बुजे
TAAL ITS वाधकता। एवं “सुन्दरं वदनाम्बुजे" TATST साधारणधं प्रयागे, “sufad aratfefa: सामान्याप्रयोगे” इति वचमादुपमासमाशा न सम्मवतोति उपमाया वाधकः। एवञ्चाच मयुरब्य॑सकादिलाद्र पकसमास एव। एकाञ्रयानु प्रवेशो यथया मम।
“'कटाचेणापोषत् लणमपि fatrea यदि षा
तद्ागन्दः सादरः स्फुरति पिहिताभरेषविषयः।
सरोामाश्चाद PH UHI fa lage: x 2
ROg wifeacda |
GUTAITT ay: कव WATT” ॥ we “azreartrawate cary रेकानुप्राशख ““जिरी- चेत" CA खकारनादाव THAMES चेकाञ्जयेऽगु परजनः | एवं चाजवानुप्रासाथोषश्षखद्ारयोाः। थथा वा । “"संसारध्वा- नाविष्वंय दति” अचर रूपकानुप्राव्योाः | यथा वा । “कुरवका रवकार कतां waitin’ अज रवकारवका दत्थेकं वकारवकार दत्येकमिति waar: । यथा वा | “efeqyqam~aivg परिश्रवामाद्एर दिश्रसेसु। सादर पथारिश्रगीश्रणं खथिश्रं मारविन्छाणं', * 4 अभ्र “ofan ामार्एषः" taara पथिक श्ामायि- agra । पथिकामाजिकेष्िविति रूपकं प्रविष्टं ॥ ओचक्धनेखरमहाकविचग्धखन्- ओविश्वनायकविरानह्लतं weal | wifeacieana सुधियो fare afenceafad सुखमेव fat i QAM TAG TANT AA LTT FATE | तावच्छः सम्मदयन् कवौनामेष प्रबन्धः AMAT VTS इति लादिल्यदपंणे <cwa: परिच्छदः Tara: ti warned साहित्धदपंणं ॥ ॐ तदसत् ॥
* अभिनवपयाधर नीतेषु पथिक श्याभायितेषु दिवसेष् | Wer प्रसारितग्रीवाबां wa मयूर ङन्दानामिति॥ Soy Stop
सादित्यदपणधृतग्रन्धनामानि |
नाम श्ष्ा WATT: ws . स्ाप्रेयपुरायं .. २. चधाय्याविलासः .. .. .. .. ee we we ROE डद यनचरितं wee उदा सराघवः ARE कनकावतीमाघवः , २०५ कन्द्पकेलिः. . ‰. .. ५ + .५ .. .. ९० कशपराक्रमः वि: Ree. कषुंरमन्नरी.. oe... . ९०२ ,. कादरी geek Na 6S A Ce Kee RUS uo कामदन्ता Red .. कुन्दमाला .. .. ew. कुम्भः .. .. १८९ कुमार्सम्भवः ur कुवलयाश्रचरितं , Rec कुमग्रेखरविजयः .. . ९९8 कव्यासावशः.. .. .. .. .. . १७० कोलिरेवतक्.. .. .. .. .. .. ee .. ROPE ` WISTCATAR .. .. . २०8 ग्टइङच्वराटिका १८२, masa शिकः १५8४ चन्द्रकला ,.* .. ., ke १५२ , दलितरणामः.. ., ., ,. ,. .,. ,.. .. १५९७ जानकीराचव ., ,. १५५ faqcerw:. . १९8
नाम Tat देवीमदादेवं : Ro® देशराजचरितं .. .. .. -. ee -* we RAR धुत चरितं as „ Ree
~ e ASMAMNM .. =. ° os
नम्भेवतो
ATU: oe ee ee ee @ @ ee e @ ee a रितं aqua ® 9 ee ee @ ॐ ee ee oe
पशचतन्लं
पुष्पण्षिततं .. .. -. TATA ee ee ee ® oe ee ee @ 9
प्रभावतीपरिखयः
प्रशस्तिरलावली.. .
बालरामाययं
बालचरितं .. ia. Stk Gus le ee, ee | .. -- "* - ~" ~" ~" निरदमखिमाना.. .. .. भाषाखेवः ., .. .. -. भर्त्रा... .. .. -* ` faraiza .. .. .. ..
मदाभारस्तं..
मायाक्ापालिक.. ..- -. -- -* -* .
मालतोमाधवं
मालविकाभिमिष सूक्तावलो .. .. .. मब्रारत्तसं.. .. -. -* -- - - Ramet... .. .. .. we we ee र.
~ ° मघदूत.. ee ee ee ee ee ee ee ee
चयातिविज्ञयः .
oe ॐ e @
B 2
नान TUT यादबोादवः.. .. .. .. ee we .. .. ROR, दव ४ ० € , रङ्दत्त . १९१ .. स्लावली . RR. राचघविलासः + Res राघवानन्दः.. .. .. .. ,. et . साघबाभ्युदयः , १८७ रामचरितं .. ww .. we we =. ** =. NBO. रामायणं € रामाभिनन्दः . ९९८ . रामाश्वदयः,. .. .. -* ~ ~ ***** १७१ रेवतमदनिका .. .. .. .. -. ee -. ROR. लीलामधुकरः VER AMT .. .. .. .. .-. .-. ..- -- ROR विक्रनेार्व्नी.. 6. .. ee ee ee ==. €. विष्णुपुरावं.. .. -.- -. -* "= ee ee OR fraraaa RoR वीर्रिवं .. .. ,.. .. -* we we oe RAR बेबी संहारः. . RRR. प्रम्मिखाययाति १९५ शाकुन्तलं . १९१० . . ण्ारीरिकमीमांसाभाष्यव्याख्यान J र्द . . रि्ुिपालबध्चः ,. ., .. °= .-.* =" oe ROS प्टक्कारतिलकं ९०२ समुद्रमथनं... .. ..- -- -- ee -* ** NER सेतुबन्धः Res waaay: és waufca .. are
४
सादित्यदपेणधुतगरन्धछ नामानि ।
नान
अमिनगुप्तपादाः.. .. -. ee .. .-... अमिहितान्वयवादी.. .-. .. .. .. ..
उदयनाचायंः कालिदासः .. we ..
चग दासः .. oe ee ee ee ee
WRUGT 2. ,, .. el, धायकः
WaT: नारायबः .. .. .. ध्वनिकारः . न प॒रषान्तमः ..
भटहरिः oe © ७ @ © न @ = @ = > ९
मजः ..
मश्िमिमद्भुः,. =. ^ °= = we oe र.
सनिः
Qa: oe ee ee
वक्राक्िजीवितकारः.., 6. 5. ee we
कवाचस्पतिमिखाः.. 25 .,* we we oe oe "वानि gets coke hh, cates as ee ea Sa, व्यक्तिविवेककीारः.. wc we we ee ee
खीमह्लाचनकारः
e e पलिवजस्म्भमीमासक्रः 2. 0. .. ee ee
i .. च °= ० चन च = = STH ATH. ** ° १ ०० ०० ०» ०,
Tet
व क fae, -aks रर् .. ., .. ५ RRO we ee
= ९२८ ..
५
सादित्यद पणद्धचोप चम् |
प्रकरणम्
परिणष््डटसुष्या।
च्यङ्ूलच्तयं ,. ** ** ° “* °`
्यतदूःशः, चल. . . .
खतिग़र योक्िलच्तणतद्धेदाः .
अधिकं, असत. . .. च्यधीरालच्तगा
GARG, च्छलं... °“ oe >
खअनुकूलनायकः «+ ° QAI, खलं Bayan
च्यनुमानं, खलं
च्छन्, लं
च्न्तःपुरसहायाः eo ef 9
ष्न्त्यानुप्रासः, AT Wala, चलं oe ® @
पङ्तिः, खलं .. -* .
व्यप्रस्ततप्रशंसाभेदाः . .
अभिधामूला यघ्नना -* +. ``
सअभिधारस्तिकथनं
A अनिनयलस्शविभागा अमिसास्स्यानक्यनं
मिसरिकालच्छगं ..
शर्थचिन्तनसचायाः च्यर्यगतदाषाः.. we ee च्यत्रेविध्यकथयनं .. .. अ्प्ररतिलचच्तखतद्धेदाः
च्यथान्तरन्यासतद्धेदाः, खलं
S* e
aA © MMA MASA
कारिकासंप्छया | „ ५१९ , ७89 ह ६< --<€ ८ . SRR
. tod
. OUR ba
=» GRR "° VR
- ७१९ = OBR i - ६२० ° O28
. ६८६--८8
न क
\¢
.„ १२
= २७8
= ° १,१६० „ UU
Ge
» ५७
१९
. .. ३९० इर
. See
९
साहित्यद पंणद्चोपजम् |
भ्रकरशम्
weurate:, wg 9 @ ee ee ee 9 9
खया परस्तेपकमेदप्कार तल्वन्तबानि अलङद्ूगरवखरू्पकयनं ., .. .. . waif: iced
इतिडङत्तस्य पञ्चभागमभागाः wagta:, खलं .. .. .-. .. . aT werauager खलं .. .. .. चआाधिकारिकप्रासङ्किके ना्यवस्तमेदो } च्यामुखल्चशतद्धेद तत्तक्लच्तबानि
च्धारमटीभेदास्तघ्वच्वणानि च .. . GU BHA तद्धेदकचयनघ्च.. .. . च्पालम्ननविभावाः .. .. =
परिष्डेदसंष्छा। कारिकासष्छा । Re =, ० ॥ 829
.¶ .. -. -. ROT RR e १० es @ ® @ ee ९२१
द . " RRo— RRO eRe oe .. ORE Lk, „ ७१४
९ .. .. .. ९९६
ध -- -* ˆ“ REO—-REB ~ € .. +2 .-. BRO—8RB © Rowe 26 Q9—ac
ह्
° क qk = ड हाम्टजमलच्ठवं .. .. 1 . ५१८ उ उत्वषेः, खलं , „~ .. = = -, १९० ..... ORY उव्मेच्वाखसूपतद्वेदाः, WH... .. ९० .. .. .. Cee —geR उदात्त, ल , 1. च» =. ww we १० oe ww we अर् उदीपनविभावाः.. .. .. ee ee र. . . १९० उपमातद्धेदाः, खलं .. we ww we LOY, . ¢ea—e¢e उपरूपकभेदाः, (CAAT) q.. . २७६ उपादामलच्खा .. oe =. .. .. २... १8 खउष्चाप्यलच्शं., ,.,. .. ., .-*- .. 4 .. ..* .. ५९५ उष्लेखः, खसं .. ., .. ` ` . १० १८२
ॐ
सादित्यद पणदचोपचर |
प्रकरणम परिषद् संदा |
र खकरसगतश्यायिभावस्य
स्सान्तरे सश्चारित्वकथमं 4 wre रकावली, खलं .. .. ww .. .. ROY,
Gl GTHTAM ,. ee ee ee ee ८...
Bt Grats, मायिकालङ्खारः .. .. ..
क कन्यकालस्तुयां , . , . . .,.. °. . श .. . करणादीनां रसत्वसंख्यापनं . . . . . ह .. कलङान्तरिताल्च्तणं . . . . . अ “Bee ws कान्तिः, नायिकालङ्कारः .. . . - . डे कारबमाला,अलङ्ारः .. ,..... RO काव्यल्तयं, उपरूपकभेदः ... . . ¢ काद्यनिषशगुणादिखसरू्पं ‰ , . ...-. ९. काव्यनिशदाषखरू्पं . . . . .. ee ea काव्यफलानि 2... 4.8 श
Wwe वद्कारमेदाश्च ..... ४
काब्यलिङ्क, लां १० .. MISE . .. . ..**..*.-.* ९ .* *. किलकि्िवं, मायिकालङ्कगरः ... ३ .. कुटुमितं, नायिक्षाशङ्गगरः ..... , छ कुतूहलं, माविकालङ्खारः . .....- इ...
कुलजावेश्याप्रेव्याबाम- भिसारावदश्याकथनें |
कारिकासंद्ा)
. Rog . Re
on
सादित्यदपंणद्चोपचम् |
प्रकरशम् परिष्डेदसंच्छा। aifcarde |
कलिः, atfeareyit: 2.0.0... श .. = ९५३ काग्िकोटस्िसदक्ानिच ..... € .. . ४११--४१५
खं खण्ितालच्शं . ......... इ °. = १९४
ग गद्यखरूपतद्धेदतल्लच्छयानि,०.००००. द .. oe oe ५६९५१ TAY: ,..... ००००००५०५०००००००० षु... .. ROE गभाङ्गमेदस्ततल्लन्तशानि च ...... १... we UCU—RES गाम्भोय्येलक्तदं, ,,,.,,.......,. oe Reese we ल्ह गममभद्ाःग०.०..०..००.. ०००००००० ०.०. ° Soe oe „° Coy NOAM . *०८००००००००००००. छ .,.... ° ६०8 WTAE eee eee es ९... .. ५११
aq चकितं, atfamraytTe: . ००००... RL... . १५२ विषं, खलं ,,,,००००.०.... 1. . . ६९५
छ च्ेकानुप्रासः .,०,००००००००.०.०., to. - , (३९
ड डिमलच्तणं .......... * © ae har ° ५१७
त तद्रूणः, GH... , . . ,, : a ee ee ७४९ तपन, नाविकालङ्कार्ः .,*,.., 2... ... १.४७ तुल्ययेागिता, खलं. ........ क १९५ तुल्य लच्तणा, खलं . . . ,.,.. . . ०.4 998 तेजाललितादाय्यैलक्तवबानि . . , . . eee ९५ चाटकखसरूप्रं , .. ....,,.,., Ged aes ४५8५०
९ सादिद्यदपणद्चोपजम्।
प्रकरं परिष्डेदसंद्या। कारिकासंच्छा। <= र दचिवनावकः ध. R ast दणसहाधा! .. .. .. car ed. oe a “SX wae: argent [२६] ¦ दीपकं, अलं .. .. ज. ., we ee १० .. we we CRE <ife:, नाविकाख्हकगरः .. .. .. ३ दुम्मेकिकाण्छयं .. .. .. .. .. १ दूतदूतीग्बविभागीष ,, .. .. श .... .. दूतीगबाः ,. -. -.* = = .. 8 .. .. .. शर दतोगिरूपनं .. .. .. ww we .-. श् ड रान्तः, GH १० दाष रूपतद्धदाः ede ee. अ दिप्रकासीश्चतक्षाश्चस्य व a .. .. २७२ HVA पुमः प्रकारदयकथनं
q चम्मसदायाः.. .. .. .. .. .. ९. =e सीरप्रशान्तल्वं 2. 9. ae qé धोरलकितलन्छं .. .. .. , क ९८ ीराधीराल्छयं ,. ww we ww ee ₹ .. १०४ GTTATWHMIH ., .. we .. .-. श... १६ धोरोडतक्छ्ं .. .. -- .,. .. श .. १० एटनाबकः .. | है .. er धेयं . .. ३. €१- ९९५ a नाटकका ये AT का - ब्दी पाठलछयादिः | se oF
नाटकसत्पप्रकारनिष्वेचनं .. .. .. दई .. .. .-- ROO ROS hae
९० सारित्यदपं्यखचोपजः. |
प्रकररम् परिष्डदसंष्छा। anfcedq | नाटिकाखस्पक्थयन .. ww. .: ध, » ५९९ नाख्भावाविभामः q. , BRR नाष्यरासकण्खं. . .. .. .. .. ¶. . WER नाच्ावङ्कारभेदाखत्क्षच्वानि च .. ई. . ९७९१-० नाख्ये weyanta vee we ne Gee oe ce १२९8७ नद्येक्ठीगां निरत्ययं .. .. .. .. ९ .. .. .. १२५- BRR नायकगबाः, [<]. .. we .. .. ३ .. se नावकप्रथमभेदाः.. .. .. .. =. OR. ६५ मायकषभेदाः, [४९] श .. ७५ नायकलस्दं.. ., .. ..* .-* .-. श. ६8 नायिकाचैविष्कयनं .. .., .. .. Re .. .. ^< मायिकामेदाः [ace] ° .. we श .. we .. RRR मायिकानामशङगसाः .. ,.... .. श .. .. .-. १२५
निदद्ना, अलं .. .. ,. ^ .. RF ee ee -. EE fatwaryacteewata .. .. ¶ : .. .. २८२--9०५ जिखंयासङ्कगरः ,. .. ^ .. RO .. .. we EM निखशटाचंदूतल्छयं ,, .. .. .. इ .. -. ee 8
पताकाख्यागलचछ्बतद्धेदाः .. .. .. 4 ~ २९<--श ०8 पद स्थं as Rear Side RE. 3 4 é पद्यमयकाययनिवमाः .. .. ke ¶ .. .. ,. UNE परस्त्रीमेद .. ए a eee
परिकरः, अलं ,. ,, ,, .. .. १० ,. .. .. ७०8 परिगामवक्तयं तदवेदोच.. .. -. ¶.. .. .. ७० परिखत्तिः, अलं .. .. -. .. ,. १० .. .. .. ७8 परिसंस्याच्चखं .. .. .. -. .. १० ., .. .. अ्द५
„= oc
९९
साहिल्यदपंणदपोपचम्।
प्रकरशम् परिषद संश्छा | परोाघ्ा @ @ 9 9 @ # @8 ee ॐ ® ee ह .. e ©
YRTH:, WH, ke ee we १० ..
पयायो, WH, ,. .. ee .. ० १० ,. पोठमदंनामा नायकसङायः .. .,. ३. पीठमद्दीगामुत्तमत्वकथनं .. .. श .. पुमदक्रयवभासख्च्तं .. == we ०. १० WL
प्रकरखिकालसद्यं ., .. we we UNAM Iys, wa ee @6 ee
प्रतिनायकः ,.. ,. ,. ** „~ प्रतिमखाङ्ानि,- वद्धे राख्तल्लश्यानिच
६
६
श् ri.) .. ~ .. ..* .. श...
।
९
प्रतिवखपमा, GG. = =. .. १०. +
प्रतीपः, अलं eo *F @0@ @ @ ee ° ॐ ० प्रसादगबः
eo e8 ee e च ° प्रहसन, तजियमाखख ee ee ee ee ष् o'e ee ee @
प्रहेलिकाया अणलङ्खारत्वनिराकरलं .. ९ VBA, SUSUR BTW... .. प्रागक्भ्यं, नायिकालङ्कारः .. 6...
९ प्र १... Wee, उपस्पकभेद्ः.. we .. -. श ..
श
प्राथितमन्तंकावन्यदं .. fk ,., ०,
फलाणथारन्पकाग्ावद्या- भेदतद्रतलरयानि af
VIMAGHRUF ,. ,, .. ,, ०,
भाखिकाल्ङ्ं ,, ,, =, ,.
ACA SR. ,. ,., kk ,, र, ८9
१ क. Mase)
* @ @ ॐ ॐ
= शर्
कारिकासंष्ा। .= ४० * SRR
४९१९-१,
.. was . १०४
१०१
* १५९ . - १५९२-७ . ¢ee@
३९४ - ३१९
BRR Wag श्च
१९ साहित्यदपषदशीपचम्।
THCTR परिष्डेदसंप्ा । wifcarcen ।
भावः, नाजिक्ासङ्कारा.. =. -. = श. we -- र् भाविकं, अथं, .. ०५ we -. we १० we oe we जर भाषासम, खलं ,५ ०... -* ६० .. - =" ©. 4 व्नान्तिमाम्, खलं ,, -* -* = we Re ee -.- -" GR
मरः, गायिकालङ्कगारः., -. ००. र्
मध्याधीरादीगां waa .. .. ., श ,. मध्याप्रजच्धाभेदान्तरार्मि क क. मण्याण्द्यद्यं „१, ०० ८, =° ०. ९१ | 4 ei. i, i ०० =. -° श .. -° =° ४९० मालादीपक, HH... we we we १० oe oy oe ORE WHTSTMH .. ,, we we we oe Rew .. oe ॐ
arqaraeyal ०... tp ce Row ce oe ERHLRR
Arua, FANT... „ Soe acne Gog
मिवा्चबन्देशदारके इता... -. Ree ee -* OF
मुग्धाखच्छकं . . . .„ ३ ~. ९४8
मग्धाकन्धकयोरजुरामेङ्कितानि Ree ws ce «€
argtfaad, नायिकाबङ्कगरः.,. .. .* र = १४९
Arne, नाविकाबहमरः .. .. ..- श , ९४८ | a
UAANGRE = .. ve oe we RO = we BO =
रखजतदाषाः. .. .. -. .. ° ४९७
© र्सनिवंचनं .. ee र्सभावाभासी .. .. .. .. ee श .. .. .. २४७ रसमभेदवष्च श्च बतद् बान्तर- \
मेदाः सादादस्गाः x
RR
साहित्यदर्पणयीपचम् | प्रकरणम् परिष्धेदसंष्ा। कारिकासं्ा। cae खप्रकाश्रत्वाखद्धत्वसिजिः .. ९ .. .. .-. १० रसस्यानुकनंगतत्वविाखः. . wes द. ce we ५९ रसस्याजाकिकत्वसषशदयसंवेदकत्वकयनं श .. .. .. ५९ रसखरूपतदाखादप्रकारो .. .. श | aR carat पस्स्यरविरोघः .. .. .. श स्साखारे विभावादीनामेश्षाक्ारता ३.... .. शद Carga विभावादीगां काश्जत्वकथनं श रासकथन्तयं .. .. we =. =. ee श सूपकनामकटण्यकाखभेदाः. . . . १ .. रूपकालङगरखरू्पमेदकच्गानि .. to .. .-. .. ११९ {००
लत्तबभेदाः oo ee ee = = "= ९... WIAA BHAT .. .. we ee Re WUYMTSLAMTT. ,. -. ww we Rice .. oe RR क्या सारोापाध्यवसाना,. .. .* Rue .. oe १७ लसितं, नायिकाश्ङ्खारः .. 1. .. ष .. we we ९४ साटामुप्रासः, खलं .. .. -- -* १० ee we we ERE चास्याद्मेदाखत्छष्वानि च .. .. श... .. .. ४०४ लीला, नायिकां. . .. .. .. .. Rie we oe रद
AMM, WH ,, ., .. .* we १० we oe oe दर SMMC 2. .., ww we ee .- श ri 7 a, a | वासकसण्नाण्छवं , .. we ee -* श
FARRAR ,. ,, = we we RO we °. oe न्द्र fama, नायकाखं ,. wk .. .-. Roe oe -* ९४६
१४
सादिल्यदपेषखधोपचम् |
प्रकरण परिष्छदसंष्छा | कारिकारुख्ा। किकिषः .. .. ,. 4... ९... .. -. १४६ विचिकर, GH ., ., ,. kk Re. ,... eee fatete:, नायिकां oa, Rae 2, - +. .. ,, ,, ,, ,. =, इ .. ,. .. श्र विटविदूषकयामध्यता | ५ विद्षकशश्तुयं Rca: 35.45. Of विष्वाभासः oe RO ,.. .. we म६ बिनेक्िः, खलं .. .. ee » G08 fawwaneya 1... .. ,. ह . {ts faraway तद्भेदो च 2. OR, qt—¢z विभावना वद्धे च, WH... .. te. . ०१९ fran, नायिक्षाखं iy Bs VaR fardrqnzrermergatia gy... -. € .. Roc Re facereafasarereya „ श. We fatrarwre: सभेदः.. ,.. .. .. १०. ७१८ विलासखच्तं ४ श .. EXY—URE faurfearnaya .. ; ९ .. WAR विन्योकः, नाविकं 2. ,. we Re .. .. ११९ विग्रेषरूद्धेदाख, We... 0. ०. १० . oo ७२५ fastarfm:, We... .. .. .. १ , ७९७ विषमः, चङ... ww we kw RO, = @Re atuyareayyay ww ww we ee wis इ .. = RU¢—yRe वीच्यङ्भेदासष्चच्यानि च. .. .. ¶ . ५२९-५९२ खक्यनुप्रासः, BH... .. .-.* .. १० ee ६९२५४ ड्तयस्तदिनियोागाच्च .. .. .. .. ई. „ 8९० Ware awa R , ,. २8
९४ WATTS NTA |
प्रकरशम् परिष्डद संदा | eifcarde | WUBTATSE. wk ०. = we = Row oe we BR व्यन्ननख्ागौीया AM SHA... २.. .. .. A व्यक्मनाखोकारः on we we ° we ४... oe oe RYO—ROL तिरेकरदरेदाख, WH 6. 1 १० we ,..-* ७० यभिचारिभाववच्तवमेदनामानि .. श .. .. oe AEE रण्र् चाघातः, खलं ,. wk -. = = RO .. oe .. ORE—RO MUTATE, अलं ,. we -* RO ce oe oe OBE अाजस्ततिल्बमेद, खलं. .. ., १० ,.... -. 9०9
यायागलच्ं.. .. ee .. eee ¶ ५९४ w श्ठनायक्ः ,. ,, ,. .. .. we
शब्दाथय्यन्ननयः परस्परः सड- \
श ., .. .. ॐ8 काग्येसहकारकभावकथमं अ ग्यकरल्यं-. ,. ०... .... €... .. -. ५५१ ¶१दकारसहायाः ww we ww ° .. श... we -. ७6 WAM ,. ,. ,. -. ee .. श... ee .. CORRE अ्यकायमेदो ` `... ,. .... ee .. oe MRO रीगदितं उपरू्पकभेदः ,.. ..., ¶ .. .. ee ५५. अत्घनुप्रासः., ,.= =-= =° °= we RO we oe oe CRE Ch hot To. 9 (no <i 0 foo DAMP: ,, ,. ee ee ,,. १० .. .. .. ७०५
ख संगापकं उपसरत्यकमेदः .. -. kG .. .. .. MOE
संषदि, खलं, ., ,, .. cee १० .. we oe OU सककलनायिकरानामनुरागेदङ्धितानि .. ₹2.. .. .. ९५५ सदुकखस्पं .. .. .. .. .. .. ¶१.. .. ..- ५१२ समं, अलं .. ,, .. RO .. .. .. ORR
९९
समवकारण्लयं . .. .. -.- -* ई
weifm:, WH .. ... १० खन््धदूनि सलखगतानि तद्चश्यवानिच ई खात्वतीडल्िखदि्रवाखूष्यचयानि
^ «
साच्विकमावाखष्वश्तवानि. , 2. =. Rue .. समासकि, WH „=. ०० oe oe UO be oe .- छाः, अथं en Ce सङ्कटः ww ० ५, ०० ००१००. =. सङ्गतग्टदइख्यवकथयनं .. .. ,. Rick ee Ws
सामान्धाबासाधारबी ST He AFAT AT &
ACASTU TATA | WEceR घरिष्छद संप्डा |
चख मान्धयाणङ्गरः ® ® ef e ° e ० ee
सरडाङ्खारः .. =. .. =. .* १०
खस्त्रियस्रेविध्यकथयनं ‰. .. .. .. र ih .. ., .. .. .. -= | खस््रीभेदाः [१९] .. .. .. .. 8 SILC a th, .. .. .. .-. श
इष्लो्यणश् यं सितं, नायिक्षालं
Car, मायिकाशं ..
@e ee ee
व्वभावािः, अरं. . ee ee ee ee १० ee ©
द as ee Wa: मायिक्रालं., ,.. .* ee ९... .. ee श
कारिकसंखा। , .. ५९५
समाधिः, GH ,. .. ° .-- .-* ९० .* =. ~.
` समव्वाण्हगरः .. .* = ee ee RM -
.. ORE र Got
९२०--२५०
„ ४२१९-8
१९९ ९६७
७०
७१९
eye
RR
- Ur „ ७8५ सखचाणङ्खा र. ee @ @ ® @ ॐ 9 ee १० .. @ @ @8 खायिभावलच्तयमेदवन्तन्नामानि .. Re .. ..
इषा |
अथ सादित्यद पेशपूएद्विपचं |
ute: । श्यं | We । १.. .. प्रारिपित .. -. .. प्रारोधित
, १€ .. .. fata .. -. .. .. विरोधा
„ १८ ,, ,. बाधा .. .. .. .. बाधा तथ सङ्कतिताथंस्य बेाधनादयिमाभिधा ९.. a (ebbing „ शर ,. =. | Sr नाघं . ९.. .. Wr... .. .. प्रतोतिह्त् , १५ .. ,. तात्कम्बये.. .. .. .. तात्कम्म १.. .. TSM. ,.. .. -. पूनीक्ताः , = .. .. See ,. .. .. सव्यं सदे te... .. सम्बजितः .. .. .. संवजितः
०० 9 we we ATH wf ww we =» बाह
ew भ विष्यतरित्ादि व्षमानेाऽपोतषन्तं °° (५९ We मूलमुक्तपाठः | = oe ee दव्कुश ee ee e°@ ee Sas
® @ RR ee @ @ Wea ee ee ee @ @ Weg
„ १९४ .. .. अनातापयमा .. .. अजातोपयमा
ce: ~. ee oo & Gn pies 1 क aes ब्ब
, ९५ .. .. सववा .. °. .. .. स्वो १९ Tae, Wael R.. WBA... ०» Gara Q.. वध, , बध १८ ,. .. WH... बध
५ ध .. fae... .. ' .. tau
. १८ .. .. चखिदाख .. .. .. चणीदास
Mee oe वपाया... .. oe -. STATE
oo १८ .. -. प्रा्तिच्छा.. .. .. -. प्राप्ीष्शा , १५ .. .. य्न्नन .. .. .. .. व्यन्नना
2 ,. os दख .. coe eo oe YG
WHE!
-. TTT
, वधो... . - _
वच.
.. अदश्नीया .. .. WAG... .. .. कारं ..
, अया ..
rn . परस्वस्सा
. चिन्तपलके .
. दिष्ट ..
॥
साकङ्खणर €
We!
„ सखम , Tar „ बध
. ष्यदश्चनीषा
. चअनद्धया
„ करल
. sree . Bat
. Far
. युम्मेन
.. यते
= सम्भव
. अजैवार्ये „ अतिरेक
. Taha , मासायये
साडिल्यदपंणस्य परिच्छेद तातपय्ं |
परिष्डेद्ः सातपय्ये' ।
१ पथमः. .काच्यखरूपमिरूपशं .. .. .- -- श चण e हितीयः. .वाक्छखरू्पनिरूपणं.. .. .. .. € रर्एर इ एतीयः ..रसमभावादिभिरूपगं.. .. .- -* RR €<. 8 चरुः. . ध्वनिगणीश्तव्यश्चाखखयकावयभेदनिरूपगं ९००--१९७ए० ४५ पञ्चमः . . व्यञ्ननव्यापास्स्यापमं .. .. .. ` ११८२२९० ९ षष्टः . . SAMBA, ww .-. °. ९२४-श१९ए, © GHA! . . दाषनिरू्पयं.. .. .. ee oe os RUR— ROTO ख wea: .. गुणविवेचनं.. .. 2. .. -- . REO—RURTS € नवमः ., रीतिविवेचनं .. .. .. ow ..* RUG—RUETS
Qo द्रमः . . खशङ्ारनिरूपशं.. .. .. ,.. °. २५७०-8
LNT II LO IRIN ^, ^) PP LK PRG LODE I PO
एनो, . | 2 LY me = ॥ (पिद (पिम |
Digitized by Google
Digitized by Google
Buchbinderel 4. Pantele 8012 Riemerling/Mc Telefan 6016320