BIBLIOTHECA INDICA:

२ 4 ~~~
‘OLLECTION OF RIENTAL W ORKS
PUBLISHED BY THE
ASIATIC SOCIETY OF BENGAL.
New Serres, No. 1226.

SIX . BUDDHIST NYAYA TRACTS -
SANSKRIT
ज तत

i

॥ ॥ 1
॥

Ha

|

pence

||)
|||
ut

1 } iW {
| |||

arate
=== ee

MDCCXLVI-MD

EDITED BY

CARRYAH OPADHYAYA HARAPRASAD SHASTRI, M.A..
Vice-President, Asiatic Society of Bengal.

~ ५ Ne = ०० ८

CALCUTTA :
„ PRINTED AT THE BAPTIST MISSION PRESS,
AND PUBLISHED BY THE

ASIATIC SOCIETY, 57, PARK STREET.
1910,

PREFACKH,

The six philosophical tracts ‘of the Buddhists in
Sanskrit included in this publication are—(1) Apoha-
siddhi, (2) Ksanabhafigasiddhi, by direct method; (8)
Ksanabhaigasiddhi, by indirect’ method—all three by
Ratna-Kirti; (4) Avayavinirakarana, (5) Samanya-
isana-dik-prasarita, both bv Pandita Asoka; and (6)
Antarvyapti-Samarthana by Ratnadkara Santi. All
these works are written in the philosophical language
of the best period. It is a relicf to read a book
written in this style, after the diffuse and verbose
works of early Biaddhist Sanskrit literature. It
(8 also a relief to read a book of this style. . after
the enigmatic and algebraical style of the modern
Naiyaikas. ‘hese works will 107 lose by compari-
ion with the best philosophical works of the
Brahmanas. They are short ivorks and deal each
with one topic only.

The first, Apohasiddhi, deals with the imports of
words, The theory it propounds is that a word
lenotes something positive, and at the same time |
lifferentiates it from all others. ‘The two acts, one
0081096 and the other negative, are simultaneous,
[tis nota positive action followed by negation, nor is
t a negative act followed by asscrtion.

In establishing this, the author refutes successively
ihe theories of (1) Kumarila, (2) Trilocana, (8) Nyaya-
20088, (4) Vacaspati Misra, and (5) Dharmottara.

11

This gives us some clue to his date. Kumarila
preceded Sahkara-carya by two generations, and San-
kara’s date is fixed at about 800 A.D. Aufrecht men
tions several T'rilocanas. None of them appear to go
beyond the Mahomedan conquest. Pandit Vindhyes-
variprasada Dube, Librarian of the Benares Sanskrit
College, says that Trilocana was the tcacher of
Vacaspati Misra, for Udayana in commenting on that
author’s Nyayavarttika-tatparya says, “ श्रतिश्जरतौनामिति
उष्योतक्षरसप्यरदायोश्चमूषां wary; तच्च क्ञालपरिपाक्षवशाङ़ गलितमिव,
fa नामात्र वरिलोचनगुरोः घश्नाशादुपहेशरसायनमासादितमघ्रूषां पुनने-
हौौभावाप faa इति युष्यते ।? Trilocana is here said to be
the Guru of Vacaspati. But there is another more
explicit quotation. Vardhamana in commenting on
the above work of Vacaspati says, “dart इति
aay र्द्योपवैश्चः त्रिलोचनः chara विद्यागुरुः” This is
the Trilocana mentioned here. Many Nyayabhtsauas
are hnown: one :8 a commentary on Bhasarvajfia’s
Nyayasara, and the other a Mimahsa work mentioned
in page 6 of Bhandarkar’s report for the year 1883-84,
A third work, Kanada Nyayabhisana, has recently
been found in the collection of MSS, presented by
Maharaja Candra Samsher Jang Bahadur Rana, Prime
Minister and Commander-in-Chief of Nepal, to the
Bodlian Library, Oxford. Butnone of these are appli-
cable here. A fourth Nyadyablugana, a vrtti on the
_ NydyasOtras, is mentioned in pages 341, 851 and
858 of the arkikaraksi and at the commence-
ment of Dravyakirahavali, both printed at Benares,
This seems to be the Nyayabhusana meant here,
Vicaspati's date is Saka 898. (See the appendix

111

to Nyayavartika, Bibl. Ind.) Dharmottara, whose
commentary on Nyaya-vindu has been published
by Dr. Peterson in the Bibl. Ind., has been placed
by Dr. Satisa Candra at about 847 A.D. from
Tibetan sources. ‘Ihe author of Apohasiddhi is very
bitter against Dharmottara, and he takes a good deal
of pains in elaborately refuting the theory of Vacaspati
Misra. We can, therefore, sifely place the author
by the end of the tenth century. It is a significant
fact that ho does not quote or refute Udayana, whose
date is Saka 905=983 A.D. (Seo preface to Jadunatha
Sarvabhauma’s edition of Atmanatma-viveka.) ‘This
4 conten make Rafna-Kirti_a younger contemporary of of
V acaspati Misra

In the two parts of Ksaudbhaigasiddhi, Ratna
Kirti attempts to establish by direct and indirect
method the theory of the momentariness of the world,
that is, as soon as a thing is preduced, it périshes
and never lasts to the second moment,’ This is
opposed to the theory of the Naiyaikas who consider
all knowledge to be momentary, but the word momen.
tary with them includes three moments,— production,
duration, and dissolution. In the course of establish-
ing this theory, Ratna-Kirti refutes Safikara, 'lrilocana,
Nyayabhisana and Vacaspati. He sums up the
arguments of his opponents and of his supporters in
the following two verses. (See pages 76 and 77.)—

aed yqredea: |

fragifa न वा प्रतौतिविष्रधस्मेनाध्रयाचिद्धता
हेतोः enguaw च सतिरतः fea: खपल्लोऽपि च ।

1V

yang frata feufa न वा सत्तापि war यधा
wifaaa fadufafgrem शक्या कमाहेशपौति ॥

wa चिद्धान्तषंसषेपः |
wie फदयचिदवस्तुनि मानषिद्धा
वाधाविधिव्यवदुतिः क्षिमिषहास्ति नो वा ।

का्यस्सि चेत्‌ क्षचमिषन्तिन दूषणानि
mena चेत्‌ अवयनप्रतिषेधसिद्धिरिति॥

Ratna-Kirti not only wrote the Apohasiddhi and
the two treatises of Ksanabhaigasiddhi, but he men-
tions two more works by himself, namely—(1) Sthira-
siddhidfisana (page 68), and (2) Citradvaitasiddhi
(page 71). |

The fourth treatise in this volume is Avayavi-nira-
karana. In the Nyaya-sastra the theory on the sub-
ject is, that the whole, ४.6. avayavt, has an existence in-
dependent of parts, 1.6. avayava, and the relation
between the part and the whole is an eternal relation,
which they call Samavaya. Pandita Agoka takes his
stand against this theory and says that the whole is
nothing but a collection of parts and has no separate
existence whatsoever. And if it has no independent
existence the eternal relation is only a myth. He says,
“qraraa wa हि परष्यदेश्परिष्टारेणोदन्नाः weacefea श्रधभाधमाना
हैशवितानवन्तो भाषन्ते, feaateaes saa’ |

The atoms are produced by avoiding other space
. and other form, that is, an atom occupies its own space
and has its own form. But when a combination of
` atoms becomes an object of knowledge théy appear to
occupy an extension of space, and occupying an ex-
tension of space means bulk.

Vv

Pandita Agoka quotes Kanadagisyas and Dharmot-
tara. He comes, therefore, after the middle of the
9th century.
~ The fifth work, Samafya disana-dik-prasarita, by
the same author, refutes thc’ Naiyayika theory of
Samanya or generality as a singular, all-pervading
and eternal category of knowledge. Ile sums up his
theory in the following words :—

wary पञ्चस्ववभाषनोषु
प्र्क्वोधं स्फुटमङ्गुरोषु |
साधारण षटुमपेत्तते यः
+ शुद्धः शिर्यात्मन Cat षः।

There are five fingers which are distinctly per-
ceived. The sixth common is not perceived. He
who sees a sixth certainly sees a horn on his heud.

Further: प्र्ततप्रतिभाविधम्मंसु न usrengety स्मितं
सामान्यं प्रतिभाषते न च विक्ष्याकार्ुद्धो तथा |

ता ण्व स्पुटश्रत्तयोत्र हि विभाषन्ते न लातिसतः
खादृ शश्रमक्षारणो पुनरिमावेकोप्रलब्धिध्वनौ ॥

Generality is not perceived in the five fingers, the
attributes of which are perceived by the senses, nor
is it perceived in the form of a phenomenon. What
18 percieved are the fingers in their distinct shapes,
generality is not perceived. ‘The perception and con-
ception of one are simply the causes of error begotten
by resemblance. In this work Pandita Asoka quotes
Uddyotakara. |

The sixth is Antarvyaptisamarthana by Ratnakara-
Santi. The argument by which the existence of fire

vi

is proved in the mountain, when put in syllogistic
form, runs thus :—

परठ॑तो वङ्किमाम्‌ |

ware |

योयो धुमवान्‌ ख वद्धिमान्‌ यधा सहानस |

वड्ि्याणधुमवानप |

तस्माषटह्िमान्‌ |

In this case the invariable relation of the smoke to
fire, that 18, Vyapti, is established from the example
given, namely the kitchen, [rom thence it is trans-
ferred to the mountain, which proves the existence
of fire in the mountain.

But in the case of proving momentariness of all
things, you do not get an example, and so the invari-
able relation between the thing which is to be proved,
and the thing by which it is to be proved, cannot be
established outside. ‘This is a difficulty which the
author has to face, and 116 faces it by declaring that
such a relation need not be proved outside in all cases
of inference.

There is another difficulty. In the case of fire
there isethe mountain in which the invariable relation
between smoke and fire is proved. But in the case of
momentariness there 18 no such thing as the moun-
tain in which that invariable relation between momen.
tatiness and the world is to be proved, 1118 difficulty
the author faces by saying that intelligent persons
can conceive that invariable relation anywhere,

He practically says that if the invariable relation
between the thing to be proved and the thing by
‘which it is to be proved is once conceived, it can be

vil
proved anywhere. No mountain and no kitchen 18
necessary. This he calls “qantfaeada ”, that 18, the
establishment of the theory that it is possible to
prove the invariable relation within, that is, between
the thing to be proved and the thing by which it is
to be proved
From Tibetan sources'Dr. 92159 Candra says that
Ratnakara-Santi, the author of this work which has
a Tibetan translation, flourished at Vikramaila about
theend of the tenth century.
The manuscripts from which the works have been
edited are described below :—
(1) A pohasiddhi
The manuscript belonging to the Government
collection in the Asiatic Society of Bengal. The right
hand ends of the leaves of. this manuscript have
greatly corroded, five or six letters boing lost in each
line by corrosion
¢. A manuscript belonging to myself. Both
these manuscripts are writ#n in the Bengali hand of
the 12th century, and they are hoth correet. The
edition is based on a |
(2-8). Ksanabhangasiddli
The same two manuscripts as before. The edition
is based on © |
(4-8). Avayavinirdkarana and Samanya-disana
dik-prasarita. °
One manuscript belonging to me, correctly
written in the 12th century Bengali hand
` (6). Antarvyapti-Samarthana.
From a copy made under my supervision by

viii
Pandita Asutoga ‘arkatirtha of No. IIT 86423. in the
Durbar Library.

In 1902 it was proposed that the first three works
for which MSS. (a) existed, should be edited by me
with the help of certain oriental scholars in Hurope,—
Dr. Poussin of Ghent, Mr. ‘Thomas of the India Office,
and Professor Th, de Scherbatski-Karpovka of
St. Petersburg, who would help me from Tibetan and
Chinese translations. Photographs were prepared at
the cost of the Asiatic Society Bengal and sent to these
distinguished scholars. But it was found that no
Tibetan or Chinese translation existed; and but for
the fortunate accident of a friend of mine presenting
precious manuscripts to me, the work could not have
been undertaken.

I have to offer my hearty thanks to Dr. Poussin for
his invaluable advice and suggestions constantly made
in the early part o: this edition.

अपोहसिद्धिः |

ममः ओलोकनायाय ॥

अपोहः शब्दाथा निरुच्यते ।

ननु कोऽयं BNE नाम ! किमिदं श्नन्धस्मादपो-
Wa; Wael अन्यदपोद्यते ; Afar वान्धदपोद्यत
इति aera विजातिव्धाहृत्तं वाद्य [2] मेव विवक्छितं
बुद्याकारो वा; यदि वा ्रपोहनं site इत्यन्य
व्यादृत्तिमाचं इति चयः पक्षाः | न तावदादिमौ पक्षौ,
अपोनाग्ना विधेरेव विवकितत्वात्‌ ; श्रन्तिमोऽ्य-
सङ्गतः प्रतौ [3] तिवाधितत्वात्‌ ; तथाहि cate
वहिरल्तौति शब्दौ प्रतौतिर्वविधिरूपमेवोलिखमती
लस्यते ; नानमिनंभवतौति निदत्तिमावमासुखयन्तीं |
यञ्च ॒प्रत्यक्षवाधित न तच सा [4] धनान्तरावकाशच
इत्यतिप्रसिद्गम्‌ |

श्रथ यद्यपि निट्िमह प्रत्येममोति न fae: |
तथापि faenceiiae wa निटत्यल्ेखः। म
छनन्तभावितविगरेषणमरतौ [5] ति बिशिष्टप्रतौतिः।

द्‌ अपोद्सिदधिः।

तत्तो यथा सामान्यमहं प्रत्येमौति विकल्पाभावेऽपि
साधारणाक्रारपरिस्फुरणात्‌ 'विकल्यवुहिः सामान्धवुद्िः
परेषाम्‌ ; तथा निदृत्तप्रत्यया' [6] fear faefa-
बहिरपो ह्रतौतिव्यवहारमातनोतौति चेत्‌! नु
साधारणाकारपरिस्फ्रणे विधिरूपतया यदि सामान्ध-
बोधव्धवश्या ; तत्‌ किमायातमस्ण्‌ [7] रदभावाकारे
चेतसि निद्तिप्रतौतिष्यवस्यायाः। ततो निदत्तिमं
रह्ेमौत्येवमाकाराभावेऽपि निटच्याकारस्फुरणं यदि
स्यात्‌, को नम निहत्निप्रतौतिखितिमपलपे [11५] त्‌
श्न्यथाऽसति प्रतिभासे तत्तो तिश्यवहृतिरिति गवा-
कारेपि चेतसि तुरगबोध इत्यत्‌ ।

श्रथ विरेषणतया श्रन्तमूता निषटततिप्रतौतिरित्यु्,
तथापि यद्यगवापाद्‌ इतीहशा [2] कारोविकश्यसतदा
विशेषणतया तदनुप्रवेशे भवतु, किन्तु गौरिति
प्रतौतिः। तदा च सतोपि निदत्तिलक्षशस्य विशेषणस्य
` तवातुत्कलनात्‌; कथं तत्‌ प्रतौतिव्यवसा | wate [3]
मतिः | यदिधिरूपं स्फुरितं तस्य परापोदोऽ्यस्तौति
तत्मतौतिरुष्यते। तथापि सम्बन्धमाबंमपोहस्य विधि-
रेव सा्षानिभासौ | अपि बैवमध्यक्षस्या [4] प्यपोह-

„३ B fafanserere |

enitwfafa: | १

विषयत्वमनिवायम्‌ | विशेषतो विकस्पादेकष्यादलो-
सेखिनोऽखिलान्यव्धाइलमीक्षमाशस्य। तस्मादिष्या-
कारावग्रहादध्यष्वदिकल्यस्या [5] पि विधिविषयत्वमेव
नान्यापोहविषयत्वमिति कथमपोहः शब्दाय Tere

श्रचाभिधौयते ॥ `

नास्माभिरपोहशब्देन विधिरेव केवलाऽमिपरेतः |
[6] नाण्यन्यव्धाट्तिमाषं, किन्वन्धापोहविशिष्टो विधिः
शब्दानामधः | ततश्च न प्रत्येकपक्षोपनिपातिदोषाव-
काशः। यत्त॒ गोः प्रतीतौ न तदात्मापरात्मेति
सामथ्यादपो [1] हः पञ्चानिश्चौयत इति विधिवादिनां
मतम्‌ ; अन्धापोदप्रतौतै वा सामर्थ्यात्‌ अरन्यापोढो-
बधाय्यते इति प्रतिषेधवादिनां मतम्‌। तदसुन्दरम्‌ |
प्राथमिकस्यापि प्रतिपन्तिक्र [112] मादश्नात्‌। न
fe विधिं प्रतिपद्य कथिदर्थापत्तितः पश्चादयोहमव-
गच्छति ; श्रपोदं वा प्रतिपद्यान्यापोदृम्‌ ; तस्माद्‌
गोः प्रतिपत्तिरिति अ्रन्यापोदप्रतिपत्तिरुच्यते। यद्यपि
चान्धाोदृश्दानुक्ते [2] ख उक्तः। तथापि नाप्रति-
पत्तिरेव विशेषशभूतस्यान्धापोहस्य ; WATE रव
गोशब्दस्य निंवेशितत्वात्‌। यथा नौलोत्यले निबे-
शितादिन्दौवरश्ब्दान्नौलोत्यल प्रतीतौ तत्का [8] ख

8 अपोहसिद्धिः |

एवे नौलिमस्फुरणमनिवायम्‌ ; तथा गोशन्दादष्य-
गवापोढे निवेशितात्‌ गो-प्रतौतौ तुल्यकालमेव विथ.
षणत्वात्‌ श्रगो[ऽ]पोहस्फुरणमनिवायम्‌ । यथा प्रत्य-
क्षस्य प्रसद्य रूपा [4 भावग्रहशमभावविकल्पोत्यादन-
शक्तिरेव । तथा विधिविकल्यानामपि तदनुरूपानु-
छठानदानशक्तिरेवाभावग्रहणमभिधौयते। पर्खंदास-
रूपाभावग्रहणन्त॒ नियत [5] खरूपसम्बेदनमुभयोर-
विशिष्टं ; अन्यथा यदि शब्दादथप्रतिपत्तिकाजते कलितो
AUT; कथमन्यपरिहःरेण wet | ततो गां
वधानेति चोदितोश्वादौनपि [८] ater |

ASA ETAT: ; जातिमत्यो व्यक्तयः ; विक-
Mat WATTS गोचरः ; तासाश्च तदतोनां रूप-
मतन्नातौयपराहत्तमित्यथेतस्तदवगतेन गाम्बधानेति
चो 7] दितोऽश्वादौन्‌ वध्राति। तदप्यनेनैव faced |
यतो जातेरधिकायाः प्र्ेपेऽपि estat रूपमतल्ना-
तोयब्याृत्तमेव चेत्‌, तदा तेनैव रूपेण शब्द्विकल्य
[1५] योविषयौभवन्तौनां कथमतद्याहत्तिपरिशरः 2
अथ न विजातीयव्याटतं व्यक्तिरूपं, तथाप्रतीतं, वा
तदा जआतिप्रसाद रष इति कथमथधैतोपि तदबगति
रियुक्तपायम्‌ |

अपोह सिदिः। ५

श्रथ जातिवलादेवान्यतो [2. व्याटत्तम्‌। भवतु
जञातिवलात्‌ खडेतुपरम्परावलादान्यव्थादृत्तम | उभय-
थापि व्याटृत्तप्रतिपत्तो व्याटत्तिप्रतिपत्तिरस्थेव | नचा-
Tse गोश्ब्दसङ्खेतविधावन्धोन्धाश्रयदोषः | [3
सामान्ये तदति वा aKa नदोषावकाशत्‌ | न
हि सामान्यं नाम सामान्यमाचमभिप्रेतम्‌. तुरगेपि
गोशब्दसङ्केतप्रसङ्गात्‌ | किन्तु गोत्वम्‌। तावता च स
रव दोषः [4] गवापरिन्नाने गोत्वसामान्यापरि-
ज्ञानात्‌ । गोत्वसामान्धापरिज्नाने गोश्ब्दवाच्यापरि-
ATA | तस्मात्‌ रकपिण्डदशंनपुव्वको यः सव्ेव्यक्ति
साधारणश इव बहिरथ्य [;| स्तो विकरपबद्याकारः,
तवायं गौरिति सङ्धेतकरणे नेतरेतराश्रयदोषः | afi
मते च गोशब्दप्रदत्तावगोश्ब्देन शेषस्याप्यभिधान-
मुचितम्‌। न चान्ापोढ़ा [6] न्धापोहयोबििरोधो-
विशेष्यविरेषण'क्तिरव्वा ; पर स्परव्यवच्छेदाभावात्‌,
सामानाधिकंरण्यसद्वावात्‌, भूतलघटाभाववत्‌। खाभा-
वेन हि विरोधो न पराभावेनेत्याबलप्रसिन्खं। 17]
रुष पन्धा, HATTA इत्याप्ययोहो गम्यत रव ;
अप्रकत'पथान्तरापेश्चया रष एव । शरुपरपरत्यनौकानिष्ट-

1 1 21 = ७» कक =

१९ B भभावण । । e B yaaet

¢ aatefata: |

Sata THAT! श्ररण्यमागेवदिष्छेदाभावा-
दुपतिष्ठत [111] एव । साघ्ैदूतादिव्यवष्छेदेन पन्धा
एवेति प्रतिपदं व्यवश्छेदस्य सुलभत्वात्‌ । तस्मादपो
धर्मेशो विधिरूपस्य शब्दादवगतिः ; पएडरौकशब्दा-
दिव श्रेतिमविशिष्टस्य पद्मस्य । यद्येवं विधि [2] रेव
शब्दाथोवक्तमुचितः। कथमहो गौयत इति चेत्‌ !
उक्तमबापोहश्ब्देनान्यापोहविश्िष्टो विधिरु्यते ; तच
विधौ प्रतीयमाने विरषणतया तुल्यकालमन्यापोह-
प्रतौतिरि [3] ति। न चेवं प्र््षस्या्यपोहविषयत्व-
व्यवस्था AAA ; तस्य शाब्दप्रत्यस्येव वस्तुबिषयत्व
विवादाभावात्‌ | विधिशब्देन च यथाध्यवसायमतद्रूष
werent [4] बाद्योयोभिमतः ; यथाप्रतिभासं sen
कारश्च तच वाद्धोर्ोध्यवसायादेव शब्दवाच्यो व्यवस्था-
प्यते । न खलक्षणपरिस्पु्यां प्रत्यकषवहेशकालावखा-
नियतप्र्क्त [5] सखलक्षणस्फुरणात्‌ । AAT |
शब्दे नाव्याप्रताख्स्य बद्धावप्रतिभास्नात्‌ |
अर्धस्य दष्टाविषेति,
= इन्दरियशब्दस्वभावोपायमेदात्‌ रवस्येव'प्रतिभास द
दति [6] चेत्‌ ! भअरषााक्तम्‌ ।
| १ B adds च्ञ |

अपोह सिडिः। |

जातो नामाश्रयोन्धान्धः चेतसान्तस्य वस्तुनः |

एकस्यैव कुतो रूपं भिन्नाकारावभासि तत्‌ ॥

नहि werae द रूपे परस्यरविरुङक [1 कस्य
वस्तुनः सतः ; यत रकेनेन्दरियबङ्गौ प्रतिमासेतान्धेन
विकल्पे, तथा सति वस्तुन खव भेदप्राप्तेः; न हि सखरूप-
भेदादपरो TARE: | न च प्रतिभासभेदादपर खरू-
[IVa] पमेदः ; अन्यथा बेलोकयमेकमेव वस्तु स्यात्‌ ।
दूरासन्रदेशवत्तिनोः पुरुषयोः रकच शखिनि स्पष्टा
स्यष्टप्रतिभासमेदेपि न शखिभेद इति चेत्‌ ! न ब्रूमः
प्रतिभासमेदोभिन्नवस्तु [2] निय॑तः। किन्तु, एकविषय-
त्वाभावनियत इति । ततो यषा्थक्ियाभेदादिसचिवः
परतिमासमेदः तच वस्तुभेदः, घटवत्‌" भ्रन्धच पुनन्नियभे-
नेकविषयतां परिष्रतौत्येकप्रतिभा [3] सो भान्तः |

एतेन यदाह वाचस्पतिः; न च RNA
GNC HAMAS: कारणमेदेन TTT TT
भेदोपपक्तेरिति। तन्नोपयोगि। [41 परोक्षप्रत्ययस्य
वस्तगोचरत्वासमर्थनात्‌। परोष्षताश्रयल्तु कारणभेद्‌
दून्दरियमोषरग्रहंणविरहेणेव ward: | तन्न शाब्दे
प्रत्यये खलक्षणम्‌ परिस्फरति [5] fares खलक्षणातमनि
वस्तनि ae सव्यात्मना प्रतिपत्तेः, विधिनिषेधयार-

# . Quiwfeata 1

aim तस्य हि aartenifa ad, नास्तौत्यसमधैम्‌ ;
gaara’ नास्तोति व्यथेमस्तो [6] त्यसमथम्‌। cafe
चास्यादिपदयप्रयोगः। तस्मात्‌ Ween तिभासस्य वाद्याथ-
भावाभावसाधारण्यं न तदिषयतां क्षमते ।
we वाचस्यतिना जातिमदयक्तिवाच्यतां खवाचैव
प्रसत [7] त्याननन्तरभेव न च शब्दाथस्य जातेर्भावा-
भावसाधारण्यं नोपपद्यते ; सा हि खरूपतो नित्यापि
देशकालविप्रकौणानेकव्यक्तयास्रयतया भावाभावसाधा-
रसौभवन्नस्तिना [17] स्िसम्बन्धयोग्या ; व्तमान-
व्यक्तिसम्बन्धिता fe जातेरस्तिता ; अ्रतौतानागत-
श्यक्तिसम्बन्धिता च नास्तितेति सन्दिग्धरव्यतरेकि-
त्वादनेकान्तिकम्भावाभावसाधारण्यमन्यथासिङ्गं षेति
विलपितं। [2] ष्तावन्न प्रकृतक्षतिः। जातो भरं न्यस्ता
MARU स्वयं ated | किञ्च aaa
Ua खलष्षणए"खरूपेशेवास्तित्वादिवं चिन्तयते |
अतेततु व्तमानादिव्धक्तिस [3] म्बन्धोसित्वादिकमिति
तु 'बालप्रतारणम्‌। wt जातिमदयक्तिवचनेऽपि दोष
fae प्रतोतिसिद्िः, जातिरपिका प्रतीयताम्‌, मा

१९ B adds g after a | १.4 तिप्रकौशंज |
६.8 तावता तावत्‌ ४ B ety)

autefafz: | €

वा, न तु अक्तिप्रतौतिदोषानमुक्तिः। रते [4 न ag
च्यते ATTA: | सभागत्वादेव TAT न साधारण्य
दोषः । vad छनिर्ारितभावाभावं शब्दादवगम्यते ।
तयोरन्यतरेण शब्दान्तरावगतेन स [5] म्बध्यत इति ।
तदष्यसङ्गतम्‌ ; सामान्यस्य नित्यस्य प्रतिपत्तावनिङ्खा-
रितभावाभावत्वायोगात्‌ । यश्चेदं न च प्रत्यक्षस्येव
शब्दानां श्रधेप्रत्यायनप्रकारो येन ages इवा [6]
स्यादिश्ब्दापेक्षा न स्यात्‌ ; विच्िचशर्तित्वात्‌ प्रमा-
शानामिति। तदष्येन्द्रियकशब्दप्रतिभासयोरेकस- .
रूपग्राहित्वे भिन्नावभासदूषशेन दूषितम्‌ (7) विचि
श्रक्तित्वश्च प्रमाणानां साक्षात्काराध्यवसायाभ्यामपि
चरिताथैम्‌। ततो यदि प्रत्यषार्थप्रतिपादूनं शाब्देन
तददेवावभासः स्यात्‌ ; श्रभवंश्च a तदिषयस्यापनं
छम [१५] ते। ननु दक्श्ब्देन cain, चोदिते
सष्वाद्यंशनिश्चयनाथेमसत्यादिपदप्रयोग इति चेत्‌!
निररशत्वेन प्रत्यक्षसमधिगतस्य स्वलक्षणस्य कोऽवकाशः
पदान्तरेण ; धम्मीन्तरविधिनिषेधयोः प्रमाण.
न्तरेण वा, प्रत्धक्चेऽपि प्रमाणान्तरापेश्षा seta चेत्‌ !
भवतु तस्यानिश्चयात्मत्वातं श्रनभ्यस्तसखरूपविषये ;
fermen खयन्नि्चयात्मको यच ग्राहौ तच किमपरेण!

अपोह सिद्धिः |

भसि च शब्दशिङ्गन्तरापेश्चा [3] तलो न aq
स्वरूपग्रहः। ननु भिन्ना जात्यादयो wat: परस्परं
धम्पिशथेति जातिलक्षरैकंधम्येदारेण - प्रतौतेपि
शाखिनि धश्मान्तरवत्तया न प्रतीतिरिति किन्न भिन्ना
भिधानाधौ [4] नो धम्मौन्तरस्य नौलचलोचेस्तरत्वारे-
THY: | तदेतदसङ्गतम्‌ ; TSW BITTE
nara प्रतिभासात्‌ | eae धम्मधम्बिमेदस्य प्रत्यक्ष
प्रतिशित्तत्वा [5] दन्यथा wat सव्वच स्यादित्यति-
प्रसङ्गः | काल्यनिकमेदाश्रयल्तु धम्मोधम्मिव्यवषार इति
प्रसाधितम्‌ शास्त्रे; भवतु वा पारमार्थिको धममैषम्मि-
मेदः। तथाप्यनयोः समवा [८] यादे दूषितत्वाद्षकार-
wate प्रत्यासत्तिरेषितव्या । रवश्च यथेन्दियप्रत्या-
सन्या nee धम्मिप्रतिपत्तौ सकलतब्म्यप्रतिपत्निः |
तथा शब्दलिङ्गाभ्यामपि वाच्यवाचकादि [7] सम्बन्ध-
प्रतिबहयामभ्यां धभिप्रतिपत्तौ निरवरोषतहमप्रतिपल्ति
भवेत्‌ ; प्रत्यासत्तिमाशस्याविगरेषात्‌ |

we वाचस्पतिः; नचैकोपाधिना ae विशिष्टे
तस्मिन्‌ welt; उपाध्यन्त [7] रविशिष्टतङगहः।
खभावो fe zene उपाधिभिष्वि शिष्यते | नतूपाधयो

` १.8 शशेन । 1 yy - १ A faired |

eutwrats: | ११

वा विशेष्यत्वं वा तस्य aura इति। तदपि aaa शव ।
म्मेदादुपाध्यन्तरग्रहणच््रमासश्छ [Vb] तम्‌ । मेदं
CCRT उपकायग्रहणप्रसश्जनात्‌ | न
चा्रिधूमयोः काययेकारणमाव इव स्वभावत एव धम्मे
धम्मिणोः प्रतिनियमकस्यनमुचितम्‌। तयोरपि प्रमाण-
सिद्ध [2] त्वात्‌ । प्रमाणसिद्गे च सख्वभावोपवशेनमिति
न्यायः ॥

यच्चा न्धायमूषणेन छव्या दिग्रहणे तदुपकारव्धाशेष
वस्तुराशिग्रहणप्रसश्जनसुक्तम्‌ ; तदमिप्रायानवगाषन
फलम्‌ तथा [3] हि त्वन्मते धमौधम्मिणोभेदः उपकार-
लक्षशैव च प्रत्यासत्तिः। तदोपकारकग्र हणे समान-
देशस्यैव धम्धैरूपस्येव चोपकाय्स्य ग्रहणमासश्ितम्‌ |
तत्‌ कथं सूर्य्यो [५4] पकायेस्य भिन्नदेशस्य द्रव्यान्तरस्य
वा हष्टव्यमिचारस्य ग्रहणप्रसङ्गः सङ्गतः । . तस्मात्‌
रकधम्येदारेणापि वल्लुखरूपप्रतिपत्तौ सब्धात्म-
प्रतीतेः; क शब्दान्तरेण [5] विधिनिषेधावकाशः।
स्ति च, तस्मान्न खलक्षणस्य शब्द विकल्पलिङ्गप्रति-
भासित्वमिति श्थितम्‌ ।

नापि सामान्धम्‌ शान्दप्रत्ययप्रतिभासि। afta:
पारे गाव्चरन्तौति [6] गवादिशब्दात्‌ arene

wR qutefata: |

लाङ्गलादयोऽक्षराकारपरिकरिताः सजातौयमेदापरा-
awa सम्पिर्डितप्रायाः प्रतिभासन्ते। न 'ख तदेव
सामान्यम्‌ |

वगो [1] त्यक्षराकारभ्रन्धङ्गोत्वं हि कंथ्यते |

तदेव च साललाशरङ्गादिमाधमखिलव्यक्तावत्यन्त-
विलक्षशमपि सखलक्णेनैकौक्रियमाशम्‌ सामान्यमिलयु-
aa) तादृशस्य वाद्यस्याप्रापे [Vic] ान्तिरेवासौ
केशप्रतिभासवत्‌ | तस्मादासनावशदुङ्रेव तदात्मना
विवर्तीयमलतु, भ्रसदेव वा, तदरूपं यातु ; व्यक्तय रुव
वाः सजातौयमेदतिरक्कारेणान्यथा भासन्ता [९] मलु-
भवव्यवधानात्‌ ; सतिप्रमोषो वाभिधौयताम्‌ ; सव्वधा
fates: खल्वयं सामान्यप्र्ययः; क सामान्यवार्ता !
यत्‌ पुनः सामान्धाभावे सामान्यप्रत्ययस्याकस्मिक[8]त्व-
क्षं तद्युक्तम्‌ । यतः पूब्वेपिण्डदण्डष्दशेनक्मरणसह-
कारिणातिरिच्यमानाविगरेषप्रत्ययजनिका aan निं
व्विषयं सामान्धविकस्यमुत्यादयति। त[५ }देवन्न शाब्द
प्रत्ये जातिः प्रतिभाति; नापि nerd न चातुमानतेा-
ऽपि fafa: ; sexaed प्रतिबदहलिङ्गादश्नात्‌ । नापौ
द्दियवदस्यांः fafa: i त्रानकायेतः [5] कादाबित्कस्येव

[1 पि pentane

~~ ~ == 1

१ 4. eatarag? | ₹ A omits ष] | ९ B omits ee,

अपोह सिटिः। १३

निमित्चान्तरस्य fag: 1 यदापि पिण्डान्तरे अन्तराले
वा॒गोबुद्वरभावं दशयेत्‌ ; तदा शवलशेयादिसकल
मोपिण्डानामेवाभावादभावेा गो [5] बुञधेरुपपद्यमानः
कथमर्थान्तरमाश्िपेत्‌ ! गोत्वादेव गोपिण्डः, अन्यथा
तुरगोपि गोपिण्डः स्यात्‌ | Tee गोपिण्डारेव गोत्वम-
न्यथा तुरगत्वमपि गोत्वम्‌ (1। स्वात्‌ । तस्मात्‌
कारणपरम्परात र्व गोपिण्डो गोत्व तु भवतु मा वा ।
aq सामान्यप्रत्ययजननसामथ्यं TAT पिण्डाद-
भिन्नम्‌ ; तदा विजातौयव्धाइत्तं पिण्डान्तरमसमथ |
[Vib] श्रथ भिन्नं तदा तदेव सामान्यम्‌ नाग्नि
परं विवाद इति चेत्‌ ? श्चभिन्रेव सा शक्तिः प्रति
वत्तु ; यथात्वेकः शक्तस्भावो भावः तथ अन्धोपि
भवन्‌ कौदशन्दोषमावहति ! यथा भवतां (५.
ज्ातिरेकापि समानध्वनिप्रसवहेतुरन्धापि सखरूपेशैव
जात्यत्तरनिरपेश्षा। तथास्माकं व्यक्तिरपि जआातिनिर-
पेक्षा खरूपेशैव भिन्ना हेतुः |

यत्तु बिलाषनः। भ्रशचत्वगोत्वा [3] दौनां सामान्य
विशेषाणां “Sra समवायः सामान्यम्‌ ; सामान्य
मिल्यमभिधानप्रत्यययोनिमिस्मिति | ययेवं व्यक्तिठप्यय-

९ 8 array

१४ शपोहसिदधिः।

मेव तजाभिधानप्र्यहेतुरलतु । किं सामान्यसखौकार
[4] प्रमादेन ।
न च समवायः सम्भवौ |
दहेति qa: समवायसिदि-
frefa dba इयदशने स्यात्‌ |
न च क्चिनदिषये त्वपेक्षा
स्वकल्पनामाचरमतोभ्युपायः ॥
एतेन येयं (5) प्रत्ययानुत्तिरनुटत्तवसरू्बनुयायिनौ
कथमत्यन्तभेदिनौषु व्यक्तिषु व्यादत्तविषयप्रत्ययभावानु-
पातिनौषु भवितुमहतीत्यहाप्रव्तनमस्य प्रत्याख्यातम्‌ |
. आआतिष्रेव पर [6] स्परव्याटत्ततया ब्यक्तौयमानाखनु-
इतप्रत्ययेन श्भिचारात्‌। यत्‌ पुनरनेन विपयेये
वाधकमुक्तम्‌, अभिधानप्रत्ययानुदत्तिः Fatafarw
कचिटेव. भवन्तौ निमित्तवतौ [7]। न चान्यन्निमिस-
मित्यादि ॥ तन्न सम्यक्‌ । श्नुदत्तमन्तरेणापि श्रमि-
धानप्रत्ययानुटत्ेरतद्रूपपरा्सवरूपविशेषात्‌ TT
स्कारस्य साधितत्वात्‌ | तस्मात्‌, `
तुष्य मेदे यया जा (Ve) ति; प्रत्यासन्था प्रसपति।
fears Sang शब्दन्नाननिबन्धमम्‌ |
यत्‌ YAM न्धायमूषणेनोक्तं नेवं भवति | यया

अपोह सिदिः। ९५

rare दण्डद्बादिकं प्रसपंति कचिन्नान्यथ सैव
प्र[2.त्यासत्निः पुरुषस्फरिकादिषु दणिडिरषित्वादिव्यव-
हारनिबन्धनंमलतु किं दण्डदचादिनेति'। तदसङ्गतम्‌ |
AEs पुरुषस्फटिकपरत्यासन्रयोः Tea: दणडि-
खबिप्रत्ययह्ेतुत्व [3] नापलप्यते | सामान्यन्तु खप्रेऽपि
न ष्टम्‌। तद्यदौदं परिकल्यनौयम्‌ तदा वरम्‌ प्रत्या-
सत्तिरेव सामान्यप्रत्ययदेतुः परिकशष्यताम्‌, किं गुर्व्या
परिकल्पनयेत्यमिप्राया [५] परिन्नानात्‌।

अथेदं जातिप्रसाधकमतुमानमभिधौयते ।

यदिशिष्टत्नानं तदिेषणग्रहशनान्तरौयकम्‌। यथा
दण्डि्नानम्‌ | विशिष्टततानश्चेदं गौरयमित्यधैतः कायै-
[8]हेतुः । विशेषणानुभवकाय्ये' हि दृष्टान्ते विशिष्ट
afe: सिद्धेति । भ्रवातुयोगः, विशिष्वु्ेभिन्नविशेषण-
ग्रहणनान्तरौयकत्वं वा साध्यम्‌ ; विशेषण [८].-माचानु-
भवनान्तरौयकत्वं वा । AAT परस्य प्रत्यक्षवाधा-
साधनावधानमनवकाश्यति । वल्सुग्राहिशः प्रत्यक्षस्यो-
भयप्रतिभासाभावात्‌। विशिष्टबुहित्वश्च सामान्यम्‌ ।
हेतुर [7] नैकान्तिकः। भिन्रविश्रेषणग्रहशमन्तरेणापि
दशनात्‌ | यथा खरूपवान्‌ घटः। गोत्वं सामान्ध-

~~~ ~ "~-----~--~----~ ~~~“ INSEE,

~ ~~ => न~~ =
eer

९ ए here 7698 दृष्दङ्बनादिना |

ed autyfafa: |

मिति वा। दितौयपश्े तु सिद्वसाधनम्‌ | खरूपवान्‌
घट इत्यादिवत्‌ गोत्वजातिना [ए] न्‌ पिण्ड इति
परिकल्पितम्‌ मेदमुपादाय विेषणविगरेष्यभावस्ेष्टत्वा-
दगोव्याहत्तातुभवभावित्वाद्‌ गौरयमिति व्यवहारस्य |
तदेव न सामान्यवुहिः.। वाधकं च सामान्यगणकरमम
युपा ।2.) धिचक्रस्य, केवलबव्यक्तिगरा हवं पटप्रत्यक्षम |
हश्यानुपलम्भो वा, प्रसिङ्खः। `

तदेवं विधिरेव weet: | स च वाद्योधो वुद्याकारख
विवक्षितः, तच न बुद्धाकारस्य तत्वतः सम्बत्या वा
विधिनि{8]िधौ | खसम्बेदनप्रत्यक्षगम्यत्वात्‌। aa
ध्यवसाय्च। नापि त्वतो वाद्यस्यापि विधिनिषेधौ
तस्य शब्दे प्रत्ययेप्रतिभासनात्‌ | श्रतरव सव्धध्-
णान्त्वतोऽनमिलाष्यत्वं [4] प्रतिभासाध्यवसाया-
भावात्‌ . तस्मात्‌ वाद्यस्येव साम्बतौ विधिनिषेधौ |
अन्यथा सम्ब्यवहारषहानिप्रसङ्गात्‌ | तदेवं ।
नाकारस्य न वाद्यस्य त्वतो विधिसाधनम्‌ः

afeta [5] fe dear संहत्यापि तु area: |

एतेन यदवम्मात्तरः। श्रारोपितस्य * वाद्यत्वस्यः

~~~ -

१५ B até ब सामान्यषिदिः। ९ not in A.
१ Breads oyryag | ४ B omits @ |

अपोह सिदिः। १

विधिनिषेधावित्यलौकिकमनागममताकिकौयं कथयति।
तदपहस्तितम्‌ |

नन्बध्यवसाये [6] यद्यध्यवसेयं वहतु न स्फुरति तदा
-तद्ध्यवसितमिति ae? श्रप्रतिभासेऽपि प्ररत्ति-
विषसौकछतमिति ast: | श्रप्रतिभासाविग्चेषे विषया-
न्तरपरिष्ारेण कथन्नियतविषया प्रहटसिरिति चेत्‌ ! [1
waa. यद्यपि विश्वमण्हौतं तथापि विकल्यस्य नियत
सामग्रीप्रष्टतत्वेन नियताकारतया नियतशक्तित्वात्‌
नियता रु जलादौ प्रहत्तिः। धुमस्य परोश्ाग्नि्रान-
जननवत्‌ |

नियतविषया fe भावाः LV 111" | प्रमाख्परिनिषित-
स्वभावा न शक्तिसाङ्ग्पय्यनुवोगभाजः। * तस्मात्‌
'तदध्यवसायित्वमाकारविश्रेषयोगात्‌ तत्महत्तिजन-
कत्वम्‌ । न च सादश्यादारोपेण प्रहत्ति ब्रूमः । येना-
कारे वाद्यस्य वाद्ये वा श्रा [2] कारस्यारोपदारेण
दूषणावकाशः। किन्ति सवासनाविपाकवशादुप-
ज्ञायमानैव बुहिरपश्यन्त्यपि वा द्यं वाद्ये इत्तिमातनो-
तौति fagta | तदेवमन्याभावविशिष्टो विजातिव्या-

१ ^. ००५४8 चस्य to षतु and adds quarafweq | waft eat wae
Sererarereqarte ततो wares मान्यश्च |

x B omits बवे 1
2

९ अपोहसिबि।

इतो [3] विधिः। स रव शापोहशब्दवाश्यः शब्दा -
नामथेः प्रटत्तिनिटृत्तिविषयशेति स्थितम्‌ ॥
अच प्रयोगः। यदाचकं तत्सववेमध्यवसितातद्रूपपरा-
इत्तवहलुमाचगोचरम्‌। यथेह at [4] जलमिति
वचनम्‌। Tease गवादिश्ब्दरूपमिति खभाव-
हेतुः । नायमसिदधः, gata न्यायेन पारमाथिकं-
वाच्यवाचकभाव्स्याभावेऽपि ; श्रध्यवसायश्चतस्य wal
व्यव [5] हारिभिरवश्यसौक्व्यत्वात्‌ | अन्यथा सब्ब
व्यवहारो च्छेदप्रसङ्गात्‌ | नापि विरः aaa भावात्‌।
न॒ चानैकान्तिकः; तथाहि शब्दानामध्यवसित-
विजातिव्याटत्तव [6] लुमाचविषयत्वमनिष्छदविः परेः
परमाच्ैतो
वाद्यं स्लक्षणभुपाधिरूपाधियोगः
सोपाधिर्तु यदि वा कतिरलतु बुद्धे,
गत्यन्तराभावात्‌ । अविषयत्वे च वाचकत्वायो [7]
गात्‌ | तच ।
श्रायन्तयोनरे समयः फलशक्तिाने-
मध्येष्युपाधिविरहान्नितयेन युक्तः ॥ .
तदेषं॑वाच्यान्तरस्याभावात्‌। विषयवस्षलश्चशस्य

ना tr apa ss ee

_ १५ A omits eure}. , "९ Belg.

अपोहसिदधिः | १९

व्यापकस्य ferent विपक्षतो निव [१1] संमानम्‌
वाचकत्वमध्यवसितवाद्यविषयत्वेन व्याप्यत इति ante

fata: |

शब्देस्तावन्ुखयमास्यायतेऽधे
स्तच्ापोदस्तहुणत्वेन गम्यः |
STAR ऽध्यासतो भासत्तोऽन्धः
स्थाप्यो वाच्यस्तच्चतो नैव कश्चित्‌ ॥'
smefate: समाप्ता |

छतिरियम्महापण्डितरलकौत्तिपादानाम्‌ ।

भवत्वपोहे छतिनाम्प्रपश्चो

[व | [2] लुखरूपास्फुरणन्तु मभ्य ।
तचादटे TAIT

दटे तु सौस्थ्यन्ननु तावतैव ॥
सम्पूशेराबिप्रहरदयेन `
कौर्ेरपोदो लिखितः सुखेन |
वेलोकयदत्तेन परात्महेतोः

[य] [3] ादतोऽयं परिरक्षणौयः ॥'

१ This verse does not appear in B.
१ Post-Gelophon verses not‘in:B.° =

णभङ्गसिदिः।

नमः समन्तमद्राय ॥
आिपतव्यतिरेका या व्यापतिरन्बयरूपिशौ |
areata दृष्टान्ते सष्वहेतोरिदोच्यते ।
यत्‌ सत्‌ तत्‌ क्षणिकं यथा घटः सन्तश्चामौ विवादा-
स्यदौषूताः पदार्था इति । |
हेतोः . परोक्षाधभरतिपादकत्वं हेत्वाभासत्वशङ्धा-
निराकरणमन्तरेण न शक्यते प्रतिपादयितुं । शेत्वा-
भासश्च भ्रसिद्वविरुडानैकान्तिकःमेदेन बिविधाः। तच
न तावद्यमसिद्धो हेतुः। यदि नाम दशने दशने नाना-
प्रकारं सप्वलष्षणमुक्तमा से, अरथक्रियाकारित्व, सत्ता-
समवायः, ARIAS, उत्पादव्ययभौव्ययोगितव प्रमाश-
विषयत्वं, सदुपलम्भप्रमारगो रत्वं व्यपदेशविषयत्व-.
मित्यादि, तथापि किमनेन श्रपरसतुतेन इदानौमेव
निष्टद्धितेन | यदेव हि प्रमाणतो निरूप्यमारं पदा-
जनां eenquaet भविष्यति ; तदेव वयमपि खौकरि

१८4 भन Teherare | ह Amer: . A ogee: |

शकभङ्गसिडिः। श

ष्यामः। केवलं यदेतदथकियाकारित्वं सब्यैजनप्रसिह-
ATS; तत्‌ PAI सप्वशब्देनाभिसन्धाय साधनत्वेनो-
पातं | तच्च यथायोगं प्रत्यश्ानुमानप्रमाणप्रसिदसद्वा-
वेषु भावेषु पश्लौरुतेषु प्रत्यक्षादिना प्रमाणेन प्रतौत-
मिति न 'खरूपेणाश्रयदारेख वाऽसिद्सम्भावमापि |
नापि प्विरुडः। सपक्षौकते घटे सद्वावात्‌। नतु
कथमस्य aa, पश्चवदचापि छणभ[ २] अगसिद्ेः।
awe प्रत्यक्षतः auapfate: | तथात्वेनानिश्च-
धात्‌ । नापि सत्वानुमानतः। पुनरनिदशंनान्तरपे-
छायामनवस्थाप्रसङ्गात्‌ | न चान्यदनुमानमसिति ।
सम्भवे वा तेनैव पञ्चेऽपि छषणभङ्गसिदेरलं सन्नानु-
मानेनेति चेत्‌ । उच्यते । श्रतुमानान्तरभेव्र प्रसङ्ग
प्रसङ्गविपय्ययात्मकं धटे" क्षणमभङ्गप्रसाधकं प्रमाणा-
"न्तरमस्ति, तथा. घटो व्षमामश्षशे तावत्‌ रक्रामधै-
क्रियां करोति। "शअ्रतौतानागतक्षणशयोरपि किं ताने
वा्थेक्तियां कुर्यादग्धां वा, नवा न्कामपि क्ियाभिति

९ A उश्पदारब | zy A बिश्डता।
₹ A faqrrartaret | ४ A weer
४ A vareafe : ९ A बाद ।

9 A अतोतागागववोः । ` = A कानदौक्ति-।

RR wuugfate: | `

चयः पञ्चाः | ATOM युक्तः हतस्य करणा-.
यमात्‌ । ` भथ दितोयोऽभ्यवगम्यते 'तदिदमज विषाये-
ताम्‌। बदा धटो वत्तमानष्शभावि wea करोति
तदा किमतौतानागतष्णमभाविन्यपि काय्यं शक्तोऽशक्तो
वा। यदि शक्त॑सदा वक्षमानक्णभाविकाय्यवत्‌ At
तानागतक्षशभाव्यपि कायै, Fat तचापि शक्ता
त्वात्‌ शक्तस्य HUTA | ear वत्तमानष्षण-
भाविनोऽपि काययस्याकरणप्रसङ्गात्‌ पूर्व्वापरकालये-
रपि शक्तत्वेनाविशेषात्‌, समथेस्य च सहकायपेक्षाया
AMT | AANA THT कारे शक्ताशक्तत्व-
विरुबधम्माध्यासात्‌ wafatae धटस्य दुर्नवारप्रसरः
स्यात्‌ | ।

` नापि atta: पष्ठः सङ्गच्छते शक्तसभावानुदततेरेव।
यदा fe wae ‘era विललम्बोऽप्यसद्यस्तदा
इरोत्सारितमकरणम्‌। अन्यधा वाक्त॑मानिकस्यापि
RAMA स्थात्‌ इत्यक्त | तस्माद्‌ यद्‌ यदा यज्ञ-

AAMT, तत्तदा तत्‌ कुर्यात्‌ | अकुव्यश्च न

‘
peta menmemralientintare: व anew is । —* ee कः ०० - ~ ~ ~~ ~ ~ [ [क त ant

९ Avatant | ९ Badds werfe: `
Aste eA पाचक!

| wavpfata: | म्‌
अनमव्यवहारभाजनम्‌ | तदेवमेकब काये समर्थेतर-
सखभावतया प्रतिक्षण भेदात्‌ धटस्य सपक्षत्वमक्षतम्‌ |

अ प्रथोगः। यद्‌ यदा यञ्लननव्यवदहारयेग्बं
तत्तदा तज्ननयत्येव। यथा अन्त्या कारणसामयौ
WHA | अतौतानागतक्षणमभाविकाग्येजननव्यवहार-
याग्बश्चायं घटो वत्तमानक्षणभाविकाय्येकरणकाले
सकलक्ियातिक्रमकाले ऽपौति खभावहेतुप्रसङ्गः |
शस्य च दहितौयादिष्ठणभाविकायैकरणब्यवदार्‌-
गो चर त्वस्य प्रसङ्गसाधनस्य वात्तंमानिककाय्यैकरशकाले
संकलकियातिक्रमकाले च घटे धम्मिणि परभ्युपग-
ममाचतः fara श्रसिद्िसतावदसम्भविनौ |, नापि
विरुता, सपश अन्त्यकारणसामग्यूं सहाकसम्भवात्‌ |

नन्वयं साधारणनैकान्तिको हेतुः। साक्षादजनकेऽपि `
कुश्रलायवस्थित-वौजादौ feud समधव्यवदहारगो-
अरत्वस्य साधनस्य दशेनादिति चेत्‌ । न । दिविधो fe
समे ्यव्ारः . पारमार्थिकः श्रपचारिकशच । तच
यत्पारमाथिकम्‌ TAMAR जननव्यव [३ |हारगोषरत्वं
तदिह सा्धनैत्वेनोपान्तं | तस्य च कुश्रलाद्यवस्ित-

६ ^ ree ।
१/

Rs waeegfefa: |

वौजादौ कारणकारणत्वात्‌ च्रपचारिकजनमव्यवहार-. ,
विषयभूते सम्भवाभावात्‌ कुतः साधारणनैकान्तिकता ।
न चास्य सन्दिग्धव्यतिरेकिताः fare बाधकप्रमास-
सद्भावात्‌ AMES जननश्टवषहार गोषरत्वं नियत-
विषयत्वेन व्याप्तमिति सब्वेजनानुभवसिद्गम्‌ः। न
चेदं fafafad | देशकालखभावनियमाभावप्रसङ्गात्‌ |
न च अननादन्यन्निमित्तमुपलभ्यते। तदन्बयव्यति-
रेकानुविधानदश्नात्‌ |

यदि च अननमन्तरेणपि जननव्यव्ार गोचरत्वं
स्यात्‌ तदा. VAN Vast अननव्यवदार इत्यनियम
स्यात्‌ | नियत्षायं प्रतीतः । ततो जननाभावे विपक्षे |
नियतविषयत्वस व्यापकस्य faent निवर्तमानं
जननव्यवहारगोचरत्वं जनन रव ॒विश्राम्यतौति
व्याप्तिसिहेरनवथो हेतुः। न &a धटो व्तमानकायै-
करशश्षशे सकलक्रियातिक्रमणेः च श्रतौतानागतश्रण-
भाविकाय्यं जनयति | ततो न अननव्धवहारथोग्धः ।
सवव प्रसङ्गः प्रसङ्गविपय्ैयनिष्ठ इति न्धायात्‌।

carte प्रयोगः। यद्यदा यन्न करोति। तत्तदा

१} नकता। ९ A प्रविद्‌, uA "भक्षा | |

wangrata: | Ry

तब . सम्थब्यक्डारयोग्यं यथा शाल्यङ््रमकृव्वन्‌ः
कोद्रवः शाल्यङ्ुरे। न करोति शैष धटो वत्तमान-
छणभाविकाय्ैकरणकाले सकलकियातिकरमकाणेः
चातौतानागतश्षशभाविकायमिति व्थापकानुपलबय्थि- .
भिनत्ति समधेश्णादसमधेश्चणम्‌ |

अबाप्यसिहिर्नासि वत्तमानक्षणभाविकाययैकर ण-
काले सकलक्रियातिक्रमकाले च अरतौताना'गतक्षण-
भाविकाथेकरणशस्यायोगात्‌!। नापि विरोधः सपशः
भावात्‌। न चानैकान्तिकता Getta ग्यायेन समध
PACU चरत्वजनकत्वयोविधिभ्रूतयोः सर्व्वोपसंहार-
वत्या SATA प्रसाधनात्‌ |

यत्पुनरबोक्तं यद्यदा यन्न करोति न तत्तदा
तज समथेमित्यव कः करोत्यथैः। किं कारणत्वं}
'तत्कार्ययेत्पादानुगुणसहकारिसाकल्ं ! श्राहोखित्‌
काखाव्यमिषारः! aera वेति ? तथ कारणत्वः
मेवः करोत्यधेः। ततः पक्चान्तरभाविनो दोषा भ्रमभ्यप
गमप्रतिदहताः

नं चावे कारणत्वलामध्येयोः पर्यायत्वेन व्धाप-

~= ~

१ A अतोतादिचद्च०। ₹ A अख्क्मवात्‌ |
uA has इक for mq!

As wrangtetar |

कानुपलमस्य साध्याविशिष्टत्वमभिधातुमुचितं। सषम- .
धेव्यवहारगोचरत्वाभावस्य साध्यत्वात्‌ | कारशत्वसम-
धेव्धवहारगोषरत्वयोशच हृष्टशिंशपयोरिव व्याहत्तिभेदो-
.$तलौत्यनवसर रव रवंविधस्य शषद्रप्रला[४]पसव | तदेवं
प्रसङ्गपरसक्गविपग्थयहेतुदयवलतो घटे दृष्टान्ते AIF:
fee: | तत्कथं सम्वादन्यदनुमानं दृष्टान्ते ANT
साधकम्‌ | area | न चैवं meee
हंष्टान्तमाच रव aR TANIA aA
प्रापनात्‌ नन्वाभ्यामेव पक्षेऽपि कछ्षणभङ्गसिद्िरल्विति
चेत्‌ । अतु को दोषः। यो fe प्रतिपत्ता प्रतिबल
यद्यदा ARAMA TAT तत्तदा त्ननयतौत्या-
दिकमुषन्धसितुं ्रनलसस्तस्य तत एव छणभङ्गसिदिः।
यस्तु प्रतिवस्तु तच्यायापन्यासप्रयासभौरः स श्वेकथ-
धम्थिंशि. यद्यदा ` यज्लननव्यवहारयोग्यं . त्षदा
तज्नयतौत्यादिन्धायेन स्वमाचमखयैयव्धाप्तमवधाथै
सष्वादेवान्धष ्सिकत्वमवगच्छतोति। 'कथमप्रमननो
वैयथ्येमस्याचक्षौत तदेवमेकाधैकषारिणो घटस्य feta
दिक्षशभाविकाययापेश्चया . समर््ेतरसवभावविषश्दभर्भा

way tate | Ro

ध्यासात्‌ ae रेति छषशमङ्गतया ` सपक्षतामावहति
घटे सश्वहेतुरुपसभ्यमानो न free: |

न चायष्मनैकान्तिकः। अचेव साधम्भ्यवति Tere
सर्व्वोपिसंहारवत्या व्याप्तेः प्रसाधनात्‌ | ननु fare
बाधकप्रमाशबलाद्याप्िसिदिस्तस्य चोपन्धासवार्नापि
नास्ति तत्कथं व्याप्तिः प्रताधितेति चेत्‌। तदेतत्‌
तर(४)लतरबुद्धिविलसितं | तथा हि उक्तमेतत्‌ वत्त
मानशणभाविकायेकरणकाले अतौतानागतश्षशभावि-
कार्येऽपि घटस्य शक्तिसम्भवे तदानौमेवेतत्‌ करण-
मकरणे च शक्ताशक्तखभावतया प्रतिष्णं मेद इति
क्षणिकत्वेन area सा अधक्रियाशक्तः |

नन्बेवं श्रन्वयमाचमस्तु॒विपंश्षात्‌ पुनरेकान्तेन
व्धाटत्निरिति कृतो लभ्यमिति चेत्‌, व्याप्तिसिद्करेव |
व्यतिरेकसन्देहे व्यात्तिसिदधिरेव कथमिति चेत्‌, न । `
दिविधा fe व्याप्िसिद्िरन्वयरूपा च क्तधम्ैः।
साधनधम्पैवति धम्पिणि साध्यधम्पेस्यावश्यम्भावो यः |
व्धतिरोकरूपा च कम्मधम्मः साध्याभावे साधनस्यौव-
श्यमभावो a | रनयोशेकतरप्रतौतिनियमेन दितौथ-

१.५ ग tartare: |

के, wangfate |)

प्रतौतिमाद्ठिपति। warn, रकसयाः शव तिद्गः।
तमट्‌ | यथा विपय्यये बाधकप्रमाशवलात्‌ नियमवति
शतिक सिङ्ग भरन्वयविषयः संशयः पुवं स्थितोऽपि
पञचात्यरिगलति। ` ततोऽन्बयप्रसाधना्थं न पृथक्‌
साधनमुश्यते। तथा प्रसङ्गतदिपरययरेतुदयवलतो
नियमवतयन्बये सिदध व्यतिरेकविषये el सतोऽपि
सन्डेहः पश्चात्परिगलत्येव | न च व्यतिरेकसाधक'मन्धत्‌
प्रमाणं यक्तव्यम्‌ | ततश्च साध्याभावे साधनस्मेकान्तिकी
ऋ्तिरेकः। साधने सति साध्यस्यावश्यमन्बयो वे[५।ति
न कश्चिद्धेमेदः तदेवं विपय्ययबाधकप्रमाशमन्तरेशापि
परसङ्गप्रसङ्गविपर्ययहेतुदयबलात्‌ श्रन्वयरूपव्थाप्तिसिन्नौ
स्वहेतोरभैकान्तिकस्याभावादतः साधनात्‌ छणभङ्ग-
सिदिरनवद्यति।

ननु च.साधनमिदमसिह, न हि कारणबुदया काय
UWA | तस्य भावित्वात्‌ | न च RAGE कारणम्‌ |
तस्यातीतत्वात्‌। न च व्तमानग्राहिशा MAT भ्रती-
तानागतयेग्रहलमतिप्रसक्गात्‌। न च पूर्व्वापरयोः

१ A हितौकभाकिप्रति। e A faut ३.4०,
$ -# has not got the fourth leaf, Wee precedes eruréy |

, दभङ्धिसि्िः | Re

कालयोरेकः प्रतिसन्धाताऽस्ि छशमभक्रभङ्गप्रसङ्गात्‌ |
कारणाभावे तु कार्व्याभावप्रतौतिः खसम्बेदनवादिनो
मनोरथस्याप्यविषयः। न च पूर्ग्नोत्तरकालयोः स-
भ्बि्तौ ताभ्यां वासना तया च हेतुफलावसायौ frac
इति युक्तं । स fe विकल्पो एौतातुसन्धायकोऽतद्रूष-
समारोपको वा न प्रथमः पक्षः । रकस्य प्रतिसन्धातु-
THA पुव्यापरग्रहशयोरयोगात्‌। विकल्यवासनाया
wana | नापि दितौयः; मरौचिकायामपि-जख-
विन्रानप्रामाण्यप्रसङ्गात्‌ ।. तदेवमन्बयव्यतिरेकयोर-
प्रतिप्तरथेकियालक्षणम्‌ सम्व॑मसिद्गमिति ॥

किच्च प्रकारान्तरादपौदंः साधनमसिद्धं। तथा fe
वौजादौनां सामथ्यं वौजादिन्नानात्‌ कार््यादश्ुरादे्वा
निशचेतवथं | ares वसतुत्वसिद्धौ सिध्यति, वस्तुत्व्व
काय्यान्तरात्‌ | कार्य्यान्तरस्यापि काय्यत्वं Tera ea ।
ACHAT तद्परका्यान्तरादित्यनवस्था। अथानव-
स्थाभयात्‌ Wa कार्यान्तरं नापेष्ठते, तदा तेनैव
पववेषामसच्वप्रसङ्गात्‌ नैकस्याप्यधेक्रियासामथ्यं सिध्य-
ति। नु काथ्येत्वसच्चयोभिन्नव्याटस्तिकत्वात्‌ । सन्ना-
सिद्धावपि का्यत्वसिद्धौ का छतिरिति चेत्‌ । veer
लम्‌, सन्यपि ` . काययंत्वसत्योर्वयारततिमेदे ` सक्वसिदहौ

Re शवभदुसिभिः |

कुतः काय्यत्वसिदहिः। कायत्वं शमूत्वाभावित्वं, भव-
AG सत्ता । सत्ता च सौगतानां सामथ्यैमेव । ततश्च
सामण्यैसन्देहे भवतीत्येव THAN कथमभूत्वा-
भावित्वं aed सेत्छति। श्रपेकितपरव्यापारत्वं
काय्येत्वमित्यपि नासतो We स्वश्च सामथ्यं तञ्च
सन्दिग्धमिति कुतः कायैसिदिः। तदसिद्धौ gare
सामथ्यं न सिध्यतौति सन्दिग्धासिद्वो हेतुः |

तथा विर्बनोऽ्यय, तथा हि क्षणिकत्वे सति न
तावत्‌ . श्रजातस्यानन्बयनिरूबस्य वा कार्य्यारम्भकत्वं
सम्भवति। न च fara तावान्‌ asia
यमुपादाय कस्मेचित्‌ काव्याय -व्यापारयेत्‌ । अतः
afenta रव ॒श्रथेक्रियानुपपकेविरुडता। श्रथवा
विकल्पेन यदुपनौयते, तत्सव्वेमवस्तु, ततश्च TET
ma छणिकत्वे साध्येवस्तपल्यापयन्रनुमानविकल्यो
विशडः। [६] यदा, स्वस्येव हेतोः छणिकत्वे साध्ये
विरुडत्वं देशकालान्तराननुगमे साध्यसाधनभावा-
भावात्‌ अनुगमे च नानाकालमेकमष्णिकं छणिकं
त्वेनं विरश्ष्यत इति ।

अनैकान्िकोऽप्ययं सष्वस्ेग्येयोविरोधाभाषादिति।

erat 4

चशशनङ्कसिदिः | Rt

यत्तावदुक्तं सामथ्यं न प्रतौयत इति। तत्‌ किं
सव्वेथेव न प्रतोयते | AMIFU वा |

प्रयमपश्चे सकलकारकन्नापकरेतुचकोष्छेदात्‌ सुश-
स्पन्दनमाचस्याप्यकरणप्रसङ्गः। अन्यथा येमेव वनेन
सामथ्ये नास्तौति प्रतिपाद्यते तस्येव तत्‌ प्रतिपादन-
सामथ्येमव्याहतमायातम्‌ । तस्मात्‌ परमपुरुषार्थ-
water वस्तुतष्वनिरूपणप्ररत्तस्य शक्तिखौकारः
पुव्वकैव प्रत्तिः। तदस्वौकारे तु न कथित्‌ afer
प्रवर्तेतेति निरौहं जगल्नायते। अथ fetta: पः |
तदास्ति तावत्‌ समिथ्यप्रतीतिः। सा च क्षणिकत्वे
यदि नोपपद्यते तदा विरुद वक्तुमुचितं, असिद्धमिति
तु न्धायमुषणोयः प्रायोविलापः। न च कत्यपि
छणिकत्वे सामथ्यप्रतौ तिव्याघातः' | तथाहि कारण-
चानोपारेयभूनेन' कायग्राहिणा sta तदपिते-
संस्कार गभेण अस्य भावे अरस्य भाव इति श्रन्वयनिश्चयो
जन्यते, तथा कारणापेश्या भूतलकैवल्यग्रादिक्नानो
पादेयभूतेन Rata मूतलकैवल्यग्रािणा न्नानेन
aga Tay श्रस्याभाव इति
व्यतिरेकनिखयो अन्धते | यदाहर्गुरवः

६.५ श्कतिः। "::: ` ९२ 4 कारदपादिश्चानीोपारेथगूवन) .

` कभद्सिदिः |

` ॐ

शकार्व्तायसमनन्तरजतिसन्ध-
विच्वानमन्बयविमष॑मुपादधाति |
शवं तदेकविरहानुभवोहवान्ध-
` व्याहतः प्रथयति व्यतिरेकवुिं ॥
श्वं सति शष्ौतानुसन्धायके ware ` विकष्यः।
उपादानोपारेयमूतक्रमिप्रत्यक्ष"हयण्होतातुसन्धानात्‌।
यदाहलङ्कारः |
यदि नामैकमध्यष्ठं न पूरव्वापंरविक्तिमत्‌? |
अध्यक्षदयसद्वावे. प्राकूपराषेदनं कथमिति |
नापि दितौयेाऽसिद्परमेदः | सामथ्यं हि स्वमिति
सौगतानां स्थितिरेषा। न वैतत्‌ प्रसाधनाधमस्माकमि
दानौभेव प्रारम्भः ; किन्तु यच प्रमाणप्रतौते वौजादौ
aqua धम्मिणि प्रमाणप्रतौतं सामथ्यं तच क्षणभङ्ग
श्ाधनाय। ततश्वाङ्भरादौनां कार्य्याद्शनात्‌ श्राइत्य-
सामथ्यैसन्देष्ेऽपि Tena सम्माबत्वमवधायै
मेव । ware न कंचिदपि वल्तुमाचस्यापि प्रतिपत्ति
S| तस्ाश्छास्लौयसष्वलक्षणसम्देषेऽपि पट-
्रत्नक्षवलावलम्बितवल्तुभावे «WETS aaa

भीन

९ 4. शप्रत्मष° | ९ ^. °इक्निभत्‌ |
a ^ efefae | ४ A osurware |

waugtety: | BR

मुपलभ्यमानं Pe: सामथमुपस्थापयतौति नासिदहि-
दोषावकाशः।

नापि छषणिकत्वे' सामथ्यष्तिः, यतो विरुता स्यात्‌,
छणिकत्वनियतप्रागभावित्वलक्षशकारणत्वयोवि [9]
रोधाभावात्‌, छषणमचस्थायिन्यपि सामथ्येसम्भवादिति
नादिमो विरोधः। नापि factay विरोधप्रसेदः।
wa वस्तुनो वा साकारस्य ्राह्यत्वेऽपि,
श्रध्यवतेयवस्पेस्षयैव स्वैव प्रामाण्यप्रतिपादनात्‌
वल्तुखभावस्येव क्षणिकत्वसि्धिरिति क विरोधः

यच्च Tad यज्चाध्यवसौयते' ते दे श्रपि अ्न्धनिहत्तौ
न Fant खलक्णावगादित्वे अरभिलापसंसर्गनुप-
पत्तेरिति चेत्‌ । न । अध्यवसायसखरूपापरित्तानात्‌
अण्टहौतेऽपि वस्तुनि मानस्यादिप्रहत्तिकार कत्व
विकल्पस्याध्यवसायित्व, श्रप्रतिभासेऽपि प्ररत्तिविषयौ-
छृतत्वमध्यतुसेयत्वम्‌ | रतच्चाध्यवसेयत्वं खल्षणस्येव
यज्ते, नान्यस्य । अथेकियाथित्वात्‌ अथिप्रदततेः |
रवश्चाध्यवसाये खलक्षणस्यास्फरणमेव । न च तस्था-
स्फार णेऽपि. सव्वेषाविशेषेण प्रहत्याकषेपप्रसङ्गः, प्रति-
नियतसाम्रौप्र्टतात्‌, प्रतिनियतखाकारात्‌, प्रति

--* * ---~-- ~ [

‘a waugtete: |

नियतश्षक्तियोगात्‌, प्रतिनियत रवातद्रपपराइत्ते' अप्र
तौतेऽपि प्रदत्तिसाम थैदशेनात्‌। यथा सव्वस्यासश्चेऽपि
वौजादङ्धुरस्यवोत्यत्तिः इष्टस्य नियतरेतुफलभावस्य
प्रतिक्षत्तमशक्यत्वात्‌। परं वाद्येनाथेन सति प्रतिबन्धं
प्रामाश्यमन्यथात्वप्रामाण्यमिति विशेषः

तथा AAA पक्षः प्रयासफलः। नानाकाल-
स्येकस्य AYN वलतुतोऽसम्भिष्यतदरूपपरादत्षयोरेव
साध्यसाधनयोः प्रत्यक्चेण व्यात्िग्रहणात्‌ | दिविध fe
प्रत्यस्य विषयो ग्राद्चोऽध्यवसेयश्च सकलातद्रपपराटत्त
AGA साक्षादस्फुरणात्‌ प्रत्यस्य ग्राद्यो विषयो
मा भूत्‌ । तदेकदेग्रहणे तु तन्माचयेव्धापिनिश्वाय-
कविकस्पजननादध्यवसेयो विषयो भवत्येव | क्षणग्रहणे
सन्ताननिश्चयवत्‌। RUAN घटनिश्चयवच्च |
अन्यधा सव्ानुमानोच्छेदप्रसङ्गात्‌। तथा हि व्यापिग्रहः
सामान्यो, विशेषयोः, सामान्यविशिष्टविशेषयो
विंशेषविशिष्टसामान्धयोष्वति विकल्याः। नाद्यो विकरः
सामान्यस्य वाध्यत्वात्‌ | अवाध्यत्वेऽ्यदश्यत्वात्‌ | दश्य-
त्वेपि पुरुषार्थानुपयोगितया तस्यानुमेयत्वायोगात्‌ |

१ A खव खशश्ड।
A crarafehrewewent: सखचदविनिहणामानवौः।

wuuytefa: | ay

नाप्यनुमितात्‌' aaa विशेषानुमानम्‌, सामा-
न्धसरव्वविशेषयेवेश्यमारन्धायेन प्रतिबन्धप्रतिपत्तेर
योगात्‌ । नापि feta: विश्रेषस्याननुगामित्वात्‌ ।
अन्तिमे तु विकल्यदये सामान्धाधारतया इष्ट vw
विशेषः सामान्यस्य विशेष्यो विशेषणं वा क्तव्यः |
अहृष्ट रव वा देशकालान्तरवत्तौं। यदा दष्टादृष्टात्मको
देश्कालान्तरब्तौ अ्तद्रपपराटत्तः स्वो विशेषः। न
प्रथमः पञ्चाऽननुगामिच्वात्‌ ; नापि दितौयः, see-
त्वात्‌ । न च ठृतौयः, प्रुतैकविगरेषदशंनेऽपि देशका-
[द |लान्तरव्तिनामदश्नात्‌ |

अध तेषां सर्व्वेषामेव विशेषाणां सदश्त्वात्‌। सदश-
सामगौप्रखतत्वात्‌ सदहश्कायथैकारित्वादिति प्रत्या
सक्या, रकविग्ेषग्राहकं प्रन्यक्षमतद्रूपपराटत्तमाच
निश्चयं जनयदतद्रूपपराटृत्तविशेषमावस्य व्यवस्था-
पकम्‌ | यथेकसामग्रौप्रतिबद्वरूपमाचग्रा हकं प्रत्यक्षं घटे
निश्चयं जनयद्धटयग्राहकं TATA | अन्यधा धटोऽपि
घटसन्तानोऽपि प्रत्यक्षतो न सिध्येत्‌ सव्वात्मना TeUT-
भावात्‌। तदेके श्रहणन्वतद्रपपराटत्तेप्यविशिष्टम्‌ |
यद्येवमनेनैव कमेण wae frre विगेषणविग्ेष्य-

१ A has not the sixth leaf.

१६ wmaugreta: |

भाववत्‌ व्थाप्िप्रतिपतषिरप्यलु। तत्‌ किमथं नानाकाल-
मेकश्चणिकमभ्युपगन्तव्ं येन छणिकत्वे साधनमस्य
fraud स्यात्‌ इति न कञ्चिदिरोधप्रमेदप्रसङ्गः |

न चायमनंकान्तिकोऽपि हेतुः । पर्व्वात्तकरमेण साध-
FUCA प्रसङ्गविपय्ययहेतुभ्यामन्वयर्ूपव्यापतेः प्रसा-
धनात्‌। ननु यदि 'प्रसङ्गविपय्ययेतुदयवलतो धटे
दृष्टान्ते छषणमभङ्गः सिध्येत्तदा स्वस्य नियमेन क्षणिकत्वेन
व्याप्िसिब्रनैकान्तिकत्वं न स्यादिति युक्तम्‌ । केवल-
मिदमेवासम्भवि | तथाहि शक्तोऽपि घटः क्रमिसह-
कार्यपेक्षया कमिकार्यय करिष्यति |

न चैतद्‌ वक्तव्यं समर्थो ऽथः खरूपेण atria |
सखवरूपश्च सव्वेद्‌ स्तोत्यनुपकारिणि सदकारिणयपेक्षा
न युज्यत इति, सत्यपि खरूपेण कारकत्वे सामथ्या-
भावात्क्थं करोति, awaited हि सामर्थ्यं
तदेकल्यश्वासामथ्यं। न च तयोराविर्भावतिरोभावाभ्यां
तदतः काचित्‌ छतिः। तस्य ताभ्यामन्यत्वात्‌ ।
तस्मादधैः समर्थोऽपि स्यात्‌ न च करोतीति सन्दिग्ध-
व्यतिरेकः rare: |

saaraat | भवतु तावत्‌ः स्टकारिसाकल्यमेव
सामथ्यं | तथापि सोऽपि तावद्धावः खरूपेर कारकः |

waugfafa: | । +>

तस्य च याहशशरमक्षणे ऽधेपक्रियाधम्मा स्वभावः
ताहश रव चेत्‌ प्रथमक्षणे तदा तदापि प्रसद्य Raa
ब्रह्मणाप्यनिवायेः। न च सोऽप्यक्तेपक्रियाधर्म्मा aura:
साकल्ये सति जातो भावाद्वन्न रवाभिधातुं शकयः |
भावस्याकत्तत्वप्रसङ्गात्‌। रवं यावद्यावत्‌ धर्मान्तरपरि-
कल्पस्तावत्तावदुदासौनो भावः। तस्माद्यद्रूपमादाय
स्वरूपेणापि जनयतौत्य्यते; तस्य प्रागपि भावे कंथम-
निः कदाचित्‌। अ्रक्षेपकियाप्रत्यनौकषखभावस्य प्राच्यस्य
पश्चादनुटृत्तौ कथं कदाचिदपि कायैसम्भवः। ननु यदि
स रवकः क्ता स्यात्‌ युक्तमेतत्‌ | किन्तु सामग्रौ जनिका
ततः सहकाय्थन्तर विरहवेलायां बलीयसोऽपि न का
प्रसव इति किम fred न हि भावः खरूपे[&€]ण
करोतीति VEIN करोति। सहकारिसदहितादेव ततः
कार्योत्यत्तिदशेनात्‌। तस्माद्याप्तिवत्‌ काय्यकारणएभावो-
ऽपि, रकवान्ययोगव्यवच्छेदेन अन्य्रायोगव्यवच्छेरेन
नावबोडव्ः, तथेव लोकिकपरौक्षकाणां सम्पतिपन्त-
रिति।

अचोच्यते। यदा मिलिताः सन्तः कायं कुर्वते
तदैकाथैकरणलश्चणं सहकारित्वभेषामस्तु को fates
मिलितैरेव तु aera कर्तव्यमिति कुतो लभ्यते !

qs wangtate: |

रव्वापरयोरेकखभावत्वादावस्य | TART अननाजननः
यरग्धतरनियत'रसङ्गस्य दुर्वारत्वात्‌ | तस्मात्‌ ATA
जनिका नैवं जमकमिति सिरवादिनां मनोरथस्या्य-
विषयः | दश्यते तावदेवमिति चेत्‌ । इश्यतां किन्तु
पुष्वस्थितादेव सामग्रौमध्यप्रविष्टाद्वावात्‌ कार्य्योत्यतति-
रग्धस्मादेव वा ॒विशिष्टादवावादुत्यन्रादिति विवाद्‌-
USA! तच प्रागपि सम्भवे aes कार्ययोत्यनति न वा
कदाचिदपौति विरोधमसमाधाय weit निमौल्य
तत शव ॒कार्ययोत्यत्तिदशंनादिति साध्यानुवादमाष-
Wem: छपामरंतौति। न च प्रत्यमिन्नादिष्वलदे
कत्वसिद्िः तत्‌ पोरुषस्य लनपुनर्जातकेशन"खादा-
वप्यपलम्भतो निदलनात्‌, लक्षणभेदस्य च दशंयितु
मशकधत्वात्‌ | स्थिरसिदिदृषशे चास्माभिः wot
fate | तस्मात्‌ साक्षात्‌ काय्येकारणभा-
वाप्या उभयचाप्यन्धयोगव्यवष्डेदः। व्यातौ तु
साक्षात्परम्परया कारणमाचापेक्षया कारणे व्यापके-
यिगश्यवण्छेदः। कार्ये व्या्ये५न्धये गव्थवश्छेद्‌ः |
तथाः तदतच्छभावे TA ATT SS: | AMAT च

१ Acfaume: ९ A omits साब | १ A omits curtis ।
` # MK omits mm | ५. A omits बाघे । १ ^ तदा।

wWaugrars: | ३९

व्याप्येऽन्धयेगव्यवच्छेदो विकल्पारूदरूपापेश्या व्याप्तौ
दिविधमवधारणम्‌ । ननु यदि पूर्व्वापरकाशयेारेक-
SAA भावः सर्ववंदाजनकत्वेनाजनकत्वेन वा व्याप्त
उपलब्धः स्या्दायं प्रसङ्गः सङ्गच्छते | a सणमभङ्ग-
वादिना पूर्व्वापरकालयेारेकः कश्चिदुपलब्ध इति
चेत्‌ । तदेतदतिग्राम्यं। तथाहि पूर्व्वापरकालयेा-
रेकस्भावत्वे सतौत्यस्यायमथेः। परकासभावौ जनको
यः सभावो . भावस्य स रव यदि पुव्वंकालभावौ ।
पुव्वेकालभावौ वा येाऽजनकः खभावः स श्व यदि
UMMA, तदोपलब्धमेव जननमजननम्बा स्यात्‌,
तथा च सति fagarta खभावयारेकत्वारापे
सिद्मेव जननमअननम्बाऽसज्यत इति |

ननु aaa सहकारिणमपेक्षते। न तु कार्य्यो
त्प्तिेतुः। यस्मात्‌ हिविधं सामथ्यं निजमागन्तुकश्च
सहकाययन्तरं ततोऽक्षशिकस्यापि क्रमवत्‌ सहकारि-
नानात्वादपि मवत्‌ काययेनानात्वोपपत्तेरशकयं
भावानां प्रतिश्वणमन्धान्य[१० त्वसुपपादयितुमिति
चेत्‌ । उच्यतेः। भवतु तावन्निजागन्तुकमेरेन दिविध
सामच्यै। तथापि यत्‌ प्रातिखिकं वसतु खलछषणं अर्ध" |

१.4 १०९७ ©! ए । ` ₹२८५४१०७दि। `
₹ A omits gq?@ | ४ B has सद्युः for qv ।

wanyfate: |

क्रियाधम्भेकमवश्यमभ्यपगन्तव्यं तत्‌ किं प्रागपि पञचादेव
बेति frre यदुषणमुङ्गौ रितं, | तच विमुक्तमनेनेति
a प्रतौमः। यत्त॒ arate सहकारिणोपपेश्न्त
squad तदपि निरुपयेगं । यदि fe कायमेव
स्वअन्मनि wad स्याद्‌युक्तमेतत्‌ | केवलमेवं सति
सदकारिसाकल्यसामणथ्यैकल्यनमफलं। खातन््यारिव
fe काय्यं कादाचित्‌कं भविष्यति । तथा च सति सन्तो
हेतवः सव्व॑थाऽसमर्थाः। ्रसदेतत्‌? कार्ययं सखतन््रमिति
विश्वा afe: रथ कायैस्येवायमपराधो यदिदं समर्थे
कारणे सत्यपि. कदाचिन्नोपपद्यत इति चेत्‌ । न ।
तन्ति तत्‌ काय्यं खातन्यात्‌ | ARTEL ।
सर्व्वावस्थासमानेऽपि कारणे यद्यकाय्यता |
RAM HAVANT स्यान्रतत्कायेन्तथा सति |
अथ न तद्वावे भवतौति तत्कायेमुच्यते, faa
तदभावेन भवत्येवेति व्यतिरेकप्राधान्धादिति चेत्‌ |
न। यदि fe सखयम्भवन्‌ भावयेदेव हेतुः ware
तद्‌ तदभावग्रयुक्तोऽस्याभाव इति प्रतौतिः स्यात्‌"। नो
शद्‌ यथा कारणे सत्यपि arrears भवति |

[ 1 7, --- ~ -- a en ~ ——

५०००० = ee क,

९ A उदौरित° | १ A omits raw |
ह ^ GUT | ४ A omits क्यात्‌ |

waugrats: | | Bt

wa तदभावेऽपि खातन््धयादेव a भूतमिति wer
केन निवात । यद्ाष्यं |
तद्नावेऽपि न भावश्चेदभावेऽभाविता कृतः |
तद्भावप्रयुक्तीस्य सोऽभाव इति तत्‌ कुतः ॥
तस्माद्‌ यथेव agra नियमेन न भवति । तथैव
dara नियमेन भवेदेव । श्रभवच्च न तत्कारणता-
मात्मनः AAA यच्चोक्तं, प्रथमकार्ययोत्पादनकाले
युत्तर कार्ययोत्पादनस्भावः। अतः प्रथमकाल TAT:
शेषाणि कार्याणि कुर्यादिति | तदिदं माता मे वन्धे
त्यादिवत्‌ खवचननिरोधादयुक्तं, ये दयुत्तरकाग्येजनम-
सभावः स TAMA! ara कुर्य्यात्‌ । न तरि
तत्काय्यकरणस्वभावः न हि नौलात्पादनस्वभावः
पौतादिकमपि करोतौति।
अरचेच्यते। खििरखवभावत्वे fe भावस्य . उन्तर-
कालमेवेदं काय्यं न पव्वेकालमिति कुत wid:
तद्भावाञ्च कारणमपि उत्तरकायकरणसखभावमित्यपि
कुतः । किं कुमः उत्तरकालमेव तस्य जन्मेति चेत्‌;
अत्तु fate तदनुपपद्यमानमसख्िरतामादिशतु ;
स्थिरत्वप्येष रव खभावस्तस्य यदृत्तरक्षण एव करो-

१ A omits Te 2 A omits रव |

४२ warglate |

तौति दत्‌ । उतेदानौं प्रमाणप्रत्याश । ` धूमादि.
रित्यशापि सभाव wre यदिदानौमच निरप्निरपि
धूम इति वक्तं शक्षत्वात्‌। तस्मात्‌ प्रमाशसिङ्धे खभावा- `
वलम्बन्‌, न तु सभावावलम्ननेन प्रमारब्यालापः।
तस्माद्‌ यदि कारणस्यो[ ११ |ततरकाययेकारकत्वमभ्युपगम्य
कायस्य प्रथमश्षणभावित्वमासज्यते, स्यात्‌ Baye
विरोधः। यदा तु कारणस्य fara aaa
कालत्वभेवासङ्गतम्‌ । AA कारणस्याप्यु्रकाग्धजन-
कत्वं वल्तुतोऽसम्भवि तद्‌ प्रसङ्गसाधनमिदं । जनन-
व्यवद्धारगोचरत्वं हि जननेन व्याप्तमिति प्रसाधितं।
उक्षरकाग्येजननव्यवहारगोचरत्वश्च त्वद्भ्युपगमात्‌
प्रवमकाफेकरशकाल रव घटे ufafe fas । श्रत-
सग्माचानुबन्धिन उ्रामिमतस्य कायस्य प्रथमे
छषशेऽसम्भवादेव प्रसङ्गः करियते । न हि नौलकारकेऽपि
पौतकारकत्वारोपे पौतसम्भवप्रसङ्गः खवषनविराभी
नाम । तदेवं शक्तः सहकायीनपेक्ठितत्वात्‌ जननेन
व्याप्तः | शअरजन्यंश्च रक्ताशक्तत्वविरुडधम्माध्यासादिनख
शवं । नतु भवतु प्रसङ्गविपय्ययवलादेक॑काय्ये प्रति-
-क्ताशक्रत्वलष्णविरदधम्मौध्यासः। तथापि म ततो

oe 9 काभ em ememaneen| ०७७ = 9 0 > mer tate

९.4 8०६१ अध ₹ ^ शविर्षडो।

wuugfafz: | 8

मेदः सिध्यति ; तथाहि बौभमङ्रादिकं कुब्वंद्‌ यदि
aha खभावेनाङ्करं करोति तेनैव शित्थादिकन्तदा-
सित्यादौनामप्यङ्गरस्वाभाव्यापत्तिः। नानाखभावत्वेन
तु" कारकत्वे खभावानामन्योन्याभावाश्थमिषारित्वा-
देक भावाभावौ परस्यरविर्ड्ौ स्यातामित्येकमपि
att भिद्येत । एवं प्रदौपोऽपि वैलष्यवत्तिदाहादिकं ;
तथा पूववेरूपमण्य्ञररूपरसगन्धादिकमनेकैः स्वभावैः
परिकरितं कराति। Aare स्भावानामन्योग्धा-
भावाव्यभिचारादिरश्ब्वानां येगे प्रदौपादिकं भिद्येत ।
न च मिते । तन | विरुडधम्मौध्यासो मेदकः, तथा-
बौजस्याङ्करं प्रति कारकत्वं गद भादिकं प्रत्यकारकत्व
मिति कारकत्वाकारकत्वे श्रपि fragt wat) नच
तच्चोगेऽपि बौजमेदः | तदेवमेकच MHA प्रदौपे रूपे च
विपश्चे परिदश्यमानः शक्ताशक्तत्वादिविरुडधार्मध्यासो
न धटादर्भेदक इति ।

अच त्रूमः। भवतु तावदौजादौनामनेककाय्य- `
कारित्वाड्बेमूतानेकसखभावभेदस्तथापि कः प्रलावो
विरुढधम्मौध्यासस्य। खभावानां छन्धोन्धाभावा-

व्यभिचारे मेदः प्राप्तावसरा न बिराधः। विराध

~~~ — [02 ee

९ A गखभागेन and omits तु

४४ wWangfafe: |

afters यन्निषेधो afte यद्िधानं तयोरेक
धन्मि परस्यरपरिहारख्िततया स्वात्‌। Ata
सभावः सखाभावेन विरो युक्तो भावाभाववत्‌ |
न तु खभावान्तरेण | घटत्ववल्लुत्ववत्‌ | रवमङ्करादि-
कारित्वं तदकारित्वेन fred न पुनवंरूवन्तरकारित्वेन |
परल्य्षव्यापारश्चाच यथा नानाधर्मोरध्यासितं भाव-
मभिन्न व्यवस्थापयति । तथा तत्कायकारिणं कार्या
न्तराकारिणच्च | तद्यदि प्रतियागित््राभावादन्यो-
न्याभावाव्यमिचारि [१२] णवपि सखभावावविरुडो
तत्कारकत्वान्धाकारकत्वे वा विषंयभेदादविरुे, तत्‌
किमायातमेककाय्यम््रति शक्ताशक्तत्वयाः परस्पर
प्रतियोगिनोविरुदयोरधम्म॑योः। रतयोरपि पुनरविरोधै
विरोधो नाम दत्तजलाश्जलिः। भवतु तरेक
कार््यापेक्षयैव सामर््यासामथ्येयोविरोधः | केवलं यथा
तदेव काथं प्रति कविदेये शक्तर्देशन्तरे चा-
शक्तिरिति देशमेदादविरबरे uaa तथेकवैव कार्यये

९ क्ललमाराकारिलेन।

। 4 omits कपि | २.8 yeaa |

wang Fate: | 8१

उच्यते। न हि वयं परिभाषामाबादेकच कार्ये
देशमेदादविरुषे ene A: | किन्तु विरोधाभावात्‌।
तहेकाय्यष्कारित्वं fe तदेशकार्ग्याकारित्वेन fares |
न पुनदे शान्तरे तत्कार्याकारित्वेनान्यकायकारित्वेन
वा। यद्येवन्तत्कालकाययैकारित्वं तत्कालकार्य्याकारित्वेन
fred न पुनः कालान्तरे तत्कार्याकारित्वेनान्य-
काय्येकारित्वेन वा। तत्कथं कालभेदेऽपि विरोध इति
चेत्‌ । उच्यते | eae धम्मयोरेकचधभ्विखनर्वाश्िति-
नियमः परस्यरपरिहारस्ितिलक्षणो विरोधः। स
च साक्चात्परस्यरप्रत्यनौकतया' भावाभाववद्या BAT |
wae वाः नियमेन प्रमाणान्तरेण बाधनान्नित्यत्व-
सत्चवद्वा भवेदिति न कशचिदर्थसेदः। acta
धम्मिणि तत्‌ कालकायैकारित्वाधारे | कालान्तरे
तत्कार्य्याकारित्वस्यान्यकाथकारित्वस्य वा नियमेन
प्रमाणान्तरेण बाधनादिरोधः। तथा हि aaa धम्मिणि
तत्कालकायेकारित्वमुपलब्धन्न TIT कालान्तरे तत्‌
काया कारित्वमन्यकायैकारित्वं वा ब्रह्मणाप्युपसंह्त
शक्यते, येननानयोरविरोधः स्यात्‌ | wart कथित

१ A omits ` क्ये) 2 A omits aq ।

५. ` wargtata: |

प्रसङ्गविपय्ययरेतुभ्यामवश्चम्भावेन धम्मिमेदप्रसाध-
नात्‌। न च प्रत्यमिन्नानादेकत्वसिदिः | तत्‌ पौरुषस्य
निग्भलितत्वात्‌। श्रत एव वल्वोऽपि पषङगष्ठौ निक्ठि्तः
कथमसौ स्फटिको वराकः कालभेदेनामेदसाधनाय
हष्टान्ौभवितुमहति। न चैवं समानकालकार््याशां
देशभेदेऽपि धम्मिभेदो युक्तो मेदसाधक्रमाणाभावा-
दिन्द्रियपरत्य्चेण निरस्तविभरमाशङ्धेनामेदप्रसाधना्।
इति न कालमेदेऽपि शक्शक्चोविरोधः सखसमय-
माभादपहल्तयितुं शकयः | समयप्रमाणयोरपरहृसेरिति ।

तसमात्‌ सब्बे विरुबधरम्माध्याससिदिरेव मेदसिदिः।
विप्रतिपन्लं प्रति तु विर्बधर्माध्यासाद्ेदव्यवषारः
साध्यते। ननु तथापि सच्वमिदमनैकान्तिकमेवासाधा-
रणत्वात्‌ [१९] सन्दिग्धव्यतिरेकत्वादा। यथा ee
कमाकरमनिटत्तौ अक्चणिकान्निटत्तं, तथा सापे्षत्वा-
नापेक्षत्वयोरेकत्वानेकत्वयोरपि व्यापकयोनिषृत्तौ
छणिकाद्पि। तथा दयुपसपरणपरत्ययेन देषदत्तकरपल्लवा-
दिना सहचरो वौजष्षणः पुत्वेसारेव Pa aT
जञातीऽनपेश्ष wre भनक दृष्यते । तथ चः
TATRA Wy वौजसन्तानेषु कमात्‌

००० ज te ete ee eT

१ 4. omitsy!

wWurytata: | 8

किञ्चिदेव वौं परम्यरयाद्भुरोत्पादातुगुशमुपजनयति
वौजश्षणन्नान्ये astra भिन्रसन्तानान्तःपातिनः।
नद्युपसपणप्रत्ययात्‌ प्रागेव तेषां समानासमान
सन्तानवत्तिनां वौजक्णशानां कथित्‌ परम्यरातिश्यः |
अथोपसपणात्‌ प्राङ्न तत्‌ सन्तानपव्तिनोऽपि जन-
यन्ति परम्परयाष्यङ्करोत्पादानुगुणं वौजश्चणं वौजमाच-
जननात्तेषां | कस्यचिदेव वौजश्चणस्योपसपणप्रत्ययसह-
मुव श्राद्यातिशयोत्यादः | इन्त तहि यदभावे सत्यत्य-
alfa न जनयेदेव | तथाः केवलानां व्यभिचारसम्भ-
वादाद्यातिश्योत्यादमङ्करं वा प्रति शित्यादौनां परस्य-
रापेक्ाणमेवोत्यादकत्वमकामकेनापि सौकर्य |
श्रतो न तावदनपेश्षा कणिकस्य सम्भविनोौ | are
पेक्षा युज्यते। समसमयक्षणयोः सव्येतरगोविषार्योरि-
वोपकार्यथीपकारकभावायोगादिति नासिद्गः प्रथमो
व्यापकाभावः। अपि चान्यो वौजक्षणोऽनपेषटोऽङरा-
दिकं Fam यदि येनैव रूपेणाङ्कुरं करोति तेनैव
शित्यादिकं। तदा शित्यादौनामपि अद्भुरस्वाभाव्धा-
पत्तिरमिन्नकारणत्वादिति न तावदेकत्वसम्भवः।

१ ^ उपरसर्पश प्रत्ययात्‌ | ९५ रमानागकोर्तिवः। ,
१९८५ तथाच 7

as maugrata:. |

ननु SAT करोति | तथा fe वौजस्याद्रं
प्रह्यपादानत्वं धित्यादिकं तु प्रति सकारितवं | येवं
सहकारित्वोपादानत्वे किमेकन्तत्वं नाना वा | रकष्वेत
कथं रूपान्तरेण जनकं । नानात्व त्वनयोर्वौजादेदो- `
भिदो वा । मेदे कथं वौजस्य जनकत्वं ताभ्यामेवाङ्करा-
दौनामुत्पत्तेः। अभेदे वा कथं वौजस्य न नानात्व
भिन्रतादाढ्घात्‌। रतयो रकत्वमेकतादाब्यात्‌ |
meee | धित्यादौ जनयितव्ये तदुपादानम्‌ ुव्वंभेव
क्ित्यादिवौजस्य रूपान्तरमिति। न तर्हि वौनन्तदन-
पेक्ष छि्यारौनां जनकं । तदनपेश्तव तेषामङ्रोद्ेदा-
TUM: | न चानुपकारकाणयपेश्न्त इति त्वयैवोक्तं ।
न च ्षशस्योपकाग्सम्भवोऽन्यच जननात्‌ तस्यागेद्यत्वा-
दित्यनेकत्वमपि नास्तौति दित्मैयोऽपि व्यापकाभावो
न fee) तस्मादसाधारणानैकान्तिकत्वं vara
दिति। यदि मन्येतातुपकारका अपि भवन्ति सह-
कारिशोपेक्षशोयाश्च कार्येशानुविदितभावाभावात्‌
सहकरणाच्च । नन्वनेन कमेणा[१४]छरिकोपि भावो-
ऽतुपकारकानपि सहकारिणः मवतः कमवत्का््येशानु-
रेतान्वयग्धतिरेकानपेक्िष्यते | करिष्यते च क्रमवत्‌
सहकारिवशः क्रमे - का्यासौति व्यापकानुपलब्धे-

शवभकसिडिः | ४९

रतिङः । `सन्दिग्धव्थतिरेकमनैकान्तिकं at छषशिकत्व
सिद्वाविति |
aa: | कोशं पुनरपेश्चा्थमादाय छणिके'
सापेक्षानपेक्षत्वनिटस्िरुच्यते | किं सकारिशमपेक्षत
इति सहकारिणस्योपकारः ST: | |
श्रथ पूर्व्वावखितस्येव वौजादेः सहकारिणा ae
सम्भूयकरणं | यदा पूव्वावस्थितस्येत्यनपेश्चमिलिताव-
WA करणमावमपेक्षाथेः। WA प्रथमपष्स्यासम्भवा-
दनपेक्षेव कणिकस्य कथमुभयव्धाडत्तिः। aerate:
ufus:, किमित्युपसपेणप्रल्ययाभावेऽपि न करोति ।
करोत्येव यदि स्यात्‌। खयमसम्भवौ तु कथं करोतु |
श्रथ तद्वा ताहग्बा आसौदिति न कथिदिशेषः। तत-
स्ताटकृखभावसम्भःवेष्यकरणं सहकारिणि facta
न waa इति aq) असम्बद्मेतत्‌" | वगरोसंस्थान-
` साम्येष्यक्तसतत्छभावताया विरहात्‌। स चाद्यातिशय-
जनकत्वलक्षशः waaay न समानासमान-
सन्तानवर्तिषु वौजष्शेषु सष्वेषेव' सम्भवौ किन्तु
केषुचिदेव " कम्मेकरकर^पल्षवस इ चरेषु | नन्वेकच AR

१ A शशिकले । ₹ A असङ्ावात्‌। १ A omits equ? |
४ ^ खबृडमेतत्‌ । ५ Aomits way! ९ B omits ome |
|
4

Ye wauytafe:| ` `

निष्यत्तिलबनादिपुव्वेकमानोयैकव बुश्रले शितानि
waa वौजानि साधारणरूपाणश्येव प्रतौयन्ते, तत्‌
कुतरथोऽयमेक'्वौजसम्भवौ विेषोन्येषामिति चेत्‌

उच्यते कारणं खल्‌ ware का दिविधं । दष्टम-
इष्टश्च सव्वौस्तिकग्रसिङ्धमेतत्‌। ततः प्रत्यक्षपरोक्चसद-
कारिप्रत्ययस्साकल्यंमसव्वेविदा प्रत्यक्षतो न शकं
प्रतिपत्तु। ततो भवेदपि कारणसामग्रोशक्तिमेदात्तादशः
खभावभेदः केषाश्चिरेव वौजक्षणशानां येन तरव
TAU श्राद्यातिश्यमङ्कुरम्बा परम्यरया जनयेयु
ala वौजक्षणाः। नैनु येषुपसपंणप्रत्ययसहचरेषु
सखकारणशक्तिमेदादाद्यातिशयजनकत्वलकष्णो विशेषः
सम्भाव्यते, स तावंश्यमस्तौति कुनो लभ्यमिति चत्‌ |
अद्धरोत्यादादनुमितादाद्यातिश्यलक्षणात्‌ काव्यादिति
ब्रूमः । कारणानुपलब्ेस्तहि तदभाव रव भविष्यतौति
चेत्‌ | न । दश्यादश्यसमुदायस्य कारणस्यादशनेष्यभाव-
fag: कारणानुपलब्धेः सम्दिग्धासिडत्वात्‌। तदयमधेः।
पांणिष्यशवतः que न मेदभिन्नान्यकालष्रशाद्धेदो
बेति मतदये मतिबलं यस्यास्यसौ जित्वरः। तषेकस्य

REE ETRE ED SR

--- ननन = ~~ = ~ ee et ~~~ -~

^

९ ^ कतिपय | ९ ^ वोजशणानाष्‌ |
१ A omits Saree | ' 9 war)

aayyfate: , ५९

बलं निमित्तविरहः कायाङ्गमन्यस्य at) सामग्रौ तु न
AAMAS कायन्तु मानानुगममिति ॥

तदेवं नोपकारोऽपेक्षाथं इत्यनपे[१५]श्येव क्षणि-
कस्य सहकारिषु AIAN: | WT सम्भूयकरण-
मपेक्षाथैः। तदा यदि पूव्वस्थितस्येति विगशेषणपेश्षा
तदा छ्षणिकस्य नैवं कदाचिदित्यनपेष्टेवाक्षौणा | We
पुववैस्यितस्येत्यनपेश्यमिलितावस्थितस्येव, करणमपेश्ा-
AAT सापेकष्तैव नानपेक्षा। तथा च नोभयव्याहत्ति-
रित्यसिङः प्रथमो व्यापकानुपलम्भः। तथेकत्वानेकत्वयो-
रपि व्यापकयोः क्षणिकाद्याटृत्तिरसिड्ा | तत्तद्याटत्ति-
मेदमाित्योपादानेत्वादिकाल्पनिकखभावभेदेऽपि पर
ania ॒रकेनैव स्वरूपेणानेककांथेनिष्यादनादुभय-
SSAA | AS वौजस्येकेनैवः खभावेन कार-
कत्वे शित्यादौनामङ्करसखाभाव्यापत्तिरन्यथा .कारणा-
भेदेऽपि कागथभेदेऽपिः काथैस्याहहेतुकत्वप्रसङ्गादित्युत
तदसङ्गतं | काररैकषत्वस्य काययभेदस्य च पटुनेद्दरिय
rere प्रसाधनात्‌, । रककारणजन्यत्वेकत्वयोव्थाति

= ~न ल ~ er etre nr A a नानक

१ मिखिताच्छलयेव । २ A omits एव ।
e A omits शपि | ४ A SrVanry |

ge aT Hats: |

MAK LIA तथ सामभरौखरूपं कारणममिपेतं
सामग्रौसजातौयत्वे न कायैविजातौयतेत्यधेः। न पुनः
सामग्रौमध्यगतेनैकेनानेकं काय, न कर्तव्यं नाम।
रकस्मादनेकोत्यत्तेः प्रत्यक्षसिद्धत्वात्‌ | न चैवं प्रत्यमि-
WT कालमेदेष्यभेदसिदिरितयुक्तप्रायम्‌ | न बेन्दरिय-
nae भिन्नदेशं सप्रतिघं दश्यमथेदयमेकमेवो पलम्भय-
तौति कचिदुपलब्धं येन तथापि Fewer स्यात्‌ ।
WHT पटप्रतयक्स्या्यपलापे सरववप्रमाणोच्छेद्‌-
manta’! नापि सन्दिग्धव्यतिरेकःः। शित्यादेद्र
व्यान्तरस्य वौजखभावत्वेनास्माभिरखौकूतत्वात्‌ अनुप-
ACUI: प्रत्याल्यानात्‌ | व्यापकानुपलम्भस्या-
सित्वायोगात्‌। तदेतौ दावपि व्यापकानुपलम्भाव-
feat न क्षणिकात्‌ स्वन्निवत्तेतः इति नायम-
साधारणो हेतुः। अपि च विद्यमानो भावः साध्येतरयोर-
निश्वितान्बयव्यतिरेको गन्धवत्तादिवदसाधारणो युक्तः।
प्रकतव्यापकानुपलम्भाञ्च AAAI Maga उभा-
भ्ाम्बादिभ्यासुभयस्मादिनिवत्तितत्वेन निराश्रयत्वात्‌।
तत्‌ कथमसाधारणानैकान्तिकौ भविष्यत्यलंः प्रलापिनि

~ ~~~ ran =~ me mm ~ ~ > =-= ~~ ण re न enim =

, tA omits 41 ९ A adds इति ।
२ ^ नापि सलेङेतोः सन्दिग्ध तिरेकलमम्‌ , ४ ^. निषरेदते |
५ A adds बह । |

wayyfate: | ५९

निब्बन्धेम | तदेवं शक्तस्य घेपायोगात्‌ सम्व्यवदार-
गोचरत्वं जननेन व्याप्तमिति प्रसङ्गविपैययोः
ae हेतोरपि नानैकान्तिकत्वमतः सछ्षणभङ्गसिहिरिति
शितम्‌ i

इति साधम्यदष्टान्तऽन्वयशूपव्धाश्या
छएशमभङ्गसिडधिः समाप्ता ॥

क्रतिरियं महापरण्डितरल्नकौत्तिपादानामिति,॥

१ A has the following post-colophon statement QayTATey | Be!
अभिय्तक चिशोचभदतेन प्रकरदमिदं faferarare पराथेषेति।

चणभङ्गसिदहिः यतिरकात्मक् ।

"व्यतिरेकातिका व्यापिरा[१६]धिप्तान्वयरूपिशौ |

्ैधम्येवति दृष्टान्ते सक्च हेतो रि होच्यते |

यत्सत्तत्‌ Alaa यथा धटः सन्तश्चामौविवादास्यदौ-
भूताः पदार्था इति खभावो हेतुः | न तावदस्यासिद्धः
सम्भवति। यथायोगं प्रत्यक्षानुमाणप्रमाणप्रतौते
धम्मिणि स्वश््दनामिपरेतस्याधेक्रियाकारित्वलक्ष-
शस्य साधनस्य प्रमाणसंमधिगतत्वात्‌ | न च विर्डा-
नैकान्तिकते। व्यापकानुपलम्भात्मना विपय्येयवाधकं
प्रमाणेन व्याप्तेः प्रसाधनात्‌ । यापकश्वाथेक्रियाकारि-
त्वस्य कमाक्रमिकायविषयत्वमेव | न पुनः कारणगतौ
ROTA वा क्रमाक्रमावस्य व्यापको । कतवा करण-
waa कमस्य छणिकेऽसम्भवात्‌। कायेगताभ्यां
क्रमाक्रमाभ्यां कारणशक्तर्व्या्ययोगात्‌। तस्मात्‌ कारण-
गतथा कमाक्रमिकायेविषयतया व्याघ्यमाना कारण
"शक्तिः कमाक्रमव्यापेत्यष्यते। विषयेण विषयिनिदशात्‌।
व्यवहारलाघवा्थ'। ततश्च यद्यपि सव्वच क्रमाक्रमौ

hee ere we = = ~ ~ a वी

१ A has an invocation here ममौ शोकेश्वरायास |

च णभङ्कसिद्धिः। ५५

we व्यापकावित्याद्यच्यते। तथापि कमाकमि-
काय्यैविषयत्वमेव व्यापकं Wea) ननु यदैकमेव
Rae Aga, तदा कथं काययैगतक्रमाकम-
व्यवस्येत चेत्‌ ।

उच्यते | यदय्प्येकभेव काय्यं भिन्नरकालकागथमपेश्य
क्रमस्तदभावाचाक्रम स्तत्कारित्वमेव कमाक्रमकारित्वं।
तथाप्यपेक्षणो विषयभेदात्‌ कमाक्रमयोरसाङ्कगथेमेव |
पिदृपुचत्ववत्‌ । कः पुनरसौ व्यापिप्रसाधको व्यापका-
नुपलम्भ इति चेत्‌। उच्यते । यस्य कमाकरमिकाये-
विषयत्वन्नास्ति, न तत्‌ शक्तं, यथा शशविषाणं ।
नास्ति च नित्याभिमतस्य भावस्य कमाकमिकाय-
विषयत्वमिति व्यापकानुपलम्भः। न तावदयंमसिद्लो
वक्तव्यः | नित्यस्य धम्मिणः कमाकमिकायैविषयत्वेन
व्यापकेन we विरोधसद्ववात्‌, तथा हि .पुव्वापर-
कालयोरेकत्वे नित्यत्वं quate भेदे कमाकमितवं।
ततस्च नित्यत्वं कमाक्रमित्वश्वेत्यमिन्नत्वं भिनरत्वञ्ेतयुकतं
भवति। एतयोश्च परस्यरपरिहारस्थितिलघ्षणत॑या
विरोधः । " तत्‌ कथं नित्ये कमाक्रमसम्भवः। नापि
विषः सपक्षे भावात्‌ | नचानैकान्तिकः। कमाक्रमा-

QA SR

ug muugrafa: |

भावस्याधेक्रियासामर््याभावेन व्याप्तत्वात्‌ | तथा fe
न तावत्‌ कमाक्रमाभ्यामन्यः प्रकारोस्ति, येनाथेक्रिथा-
सम्भावनायां कमाकमाभ्यामधक्रियाष्यान्निन स्यात्‌ |
TATUM तयोरन्यतरप्रकारस्य ।
उभयोरभाषे चाभावादथक्रियामाचस्येति ताभ्यां तस्य
व्यात्तिसिद्िः। wetted च तयोरभावेनाधेक्रियाशक्तध-
भावसिद्धो कथमनेकान्तः। न हि aera
व्या्व्यापकभावसिद्धिसुडय[१७|या्याभावेन व्याप-
काभावस्य anfafeat, उपायान्तरमस्तौति निरवशो-
व्धापकानुपलम्भः | स्वस्य छणिकत्वेन afi साधय-
aa | नतु व्यापकानुपलम्भतः सत्वस्य कथं खसाध्य-
परतिवन्धसििः, श्रस्याप्यनेकदोषदृष्टत्वात्‌ | तथाहि न
तावदयं प्रसङ्गो हेतुः साध्यधम्मिणि प्रमाणसिङ्ध-
त्वात्‌, पराभ्युपगमसिद्त्वाभावात्‌, विपयैयपय्ेवसाना-
भावाश्च । श्रथ Bae, aerate: | श्रक्शि-
कस्याश्रयस्यासम्भवादप्रतौतत्वादा। प्रतौति रिं प्रत्य
धेणतुमानेन विकल्पमाबेस वा स्यात्‌ । प्रथमपष्टदये
साश्षात्पारम्य्येश बा खप्रतीतिलक्षशधैकारित्वे मौलः
साधारणी ` शतुः। श्यापकानुपलम्भश्च ` खरूपासिहः
न ननन

aR aes | ५७

स्यात्‌ | भर्थकियाकारित्वे कमाकऋभयोरन्यतरस्यावश्य-
म्भावात्‌। अन्तिमपभ्चे तु न कशिद्धतुरनाश्रयः स्यात्‌
विकल्पमाचसिद्धस्य धभ्पिशः सव्वेच सुलभत्वात्‌। रपि
च तत्‌ RTA प्रत्यक्षष्ष्ठभावि वा स्यात्‌, सिङ्ग
TH वा, TTT वा, सन्दिग्धकस्तुकं वा, AAR
वा। तवाद्यपक्षदये ऽक्षणिकस्य सत्तेवाव्याहता कथं
वाधकावतारः। ante तु न सव्वदा ऽक्षणिकसना-
निषेधः। तदर्पितसंस्काराभावे तत्‌ समरणायोगात्‌ |
चतुर्थे तु सन्दग्धाश्रयत्वं हेतुदोषः। पश्चमे च तदिषय-
स्याभावो म तावत्‌ प्रत्यक्तः सिध्यति | भ्रकछ्षणिकात्मनः
RAST त्वन्मते VATA | नः चानुमानतस्तदभावः
प्रतिबडलिङ्गातुपलम्भादित्याश्रयासिंिस्तावदुङ्गती | णवं
दष्टान्तोपि प्रतिहन्तव्य ॥

खरुपासिद्वोप्ययं हेतुः स्थिरस्यापि कमाक्रमिसह-
कायपेष्या कमाक्रमाभ्याम्थक्रियोपपत्तेः | नापि कम-
यौगपद्यपक्षोक्तदोषप्रसङ्गः। तथाहि कमिसहकाग्थपे-
छया कमिकायेकारित्वन्तावदविरुहं |

तथाच शङ्करस्य संशिप्तोऽयमभिप्रायः। सहकारिसा-
कंल्धं हि सामथ्यं | तदेकव्यश्ञासामथ्यं। न च तयोरा-
विभावतिरोभावाभ्यान्तंदतः काषित्‌ सतिः, तस्यं

yc auagfafs: |

ताभ्यामन्यत्वात्‌। तत्कथं सदहकारिशोऽनपेश्यकाणे-
करणशप्रसङ्ग इति ॥
` चिलोचनस्याष्ययं संश्ित्ताथैः। arava हि सह
कारिणमपेक्षते | न कार्यत्यत्तिहेतुः | यस्माद्दिविधं
साम्यंन्निजमागन्तुकश्च सहकायैन्तरं | ततो setae
कस्यापि क्रमवत्सहका रिनानात्वादपि कमवत्कायेना-
नात्वोपपत्तरश्कयं भावानां प्रतिश्णमन्यान्यत्वमुप-
पाद्यितुमिति |

न्यायभूषशोऽपि लपति। प्रथमकार्ययोत्यादनकाले
द्यत्तरकार्योत्यादनखभावः। भरतः प्रथमकाल एवा
[८ षाणि काथारि कादिति चेत्‌ । तदिदं मातामे
वन्धेत्यादिवत्‌ सवचनविरोधादयुक्तं। योद्युत्तरका-
. यैजननखभावः स कथमादौ AAT FANT! न
तदं तत्कायैकरणशस्वभावः। नहि नौलोत्पादनखभावः
पौतादिकमपि करोतीति |

वाचस्पतिरपि पटति । नन्वयमश्षणिकः खरूपेण
कायैच्ञनयति। AA खरूपं ठृतौयादिष्िव aay
दितौयेऽपि ae सदिति तदापि जनयेत्‌। श्कुव्वेन्‌ वा
दतौयादिष्रपि न genet | तस्य तादवरच्यात्‌ । AAT
दवस्थ्ये वा तदेवास्य क्षणिकत्वं |

a शभङ्सिद्धिः | ५९

अचोच्यते। सत्यं स्वरूपेण कायेन्ननयति न तु
तेनैव | सहकारिसहितादेव ततः कार्ययोत्पत्निद्र्शनात्‌ |
तस्मात्‌ व्यात्तिवत्कायेकारशभावोऽप्येकचान्ययोगव्यव-
च्छेरेनान्यवायोगव्यवच्छेदेनावबोडव्यः | तथेव लोकिकं
परोक्षकाणां सम्पतिपत्तरिति न कमिकाय्यैकारित्व-
पक्षोक्तदोषावसरः ॥

नाप्यक्षणिके योगपद्यपक्षोक्तदोषावकाशः। . ये हि
काय्येमुत्पादितवन्तो द्रव्यविशेषास्तेषां व्यापारस्य नियत-
कार्य्योत्पादनसमथैस्य निष्पादिते कार्यये ऽनुवत्तमाने-
पि ay say निटृत्तार्थादंना सामग्रौ जायते ।
तत्कथं निष्यादितं निष्यादयिष्यति। न fe दणश्डादयः
खभावेनैव कर्त्तारो येनामौ निष्यत्तरारभ्य * काय्यं
विदध्युः । किन्तहि व्यापारावेशिनः। न ant खरू-
पेण न कर्तारः खरूपकार कत्वनिर्व्वाहपरतया व्यापा-
रसमावेशदिति॥

किश्च कमाक्रमाभावश्च भविष्यति न च सत्वाभाव
इति सन्दिग्धव्यतिरेकोष्ययं व्यापकानुपलम्भः। न हि
कमाक्रम्यामन्यप्रकारस्याभावः fae: | विशेषनिषे-
धस्य शओेषाभ्युन्नाविषयत्वात्‌। fase प्रकारान्तरस्

iY A. omits aq |

te wary fae: |

हश्यत्वेनात्यन्तनिषेषः। श्रहश्यत्वे तु नासन्नानिश्चयो
विप्रकर्षिंशामिति न क्रमाक्रमाभ्यामथैक्रियासामर््यस्य
व्यापिसिदिः। अतः सन्दिग्धव्यतिरेको ऽपि व्थापकानु
पलम्भः। किष्च दश्याहश्यसहकारिप्रत्ययसाकल्यवतः
MAMTA तेन व्याप्तं सष्वमपि
परोक्षमेवेति न तावत्प्रतिबन्धः प्रत्यक्षतः सिध्यति
नाष्यनुमानतः, तत््रतिबद्लिङ्गाभावादिति | aft च
कमाकमाग्यामथेकरियाकारित्वं व्याप्तमित्यतिमुभाषितं।
यदि क्रमेर व्याप्तं कथमकरमेण । श्रथाक्रमेण न तर
रमेश; कमाकमाभ्यां याप्तमिति तु तवता व्यापतेरेवा-
भावः प्रदशिंतो भवति। नहि भवति । अभ्निर्धमभावा-
भावाभ्यां व्याप्त इति। श्रवो व्यापेरनैकान्तिकत्वं | aft
च किमिदं वाधकमक्षणिकानामसन्तां साध [१९] यति,
उतखित्‌, अक्षशिकात्‌ स्वस्य afata, चरथ aw-
छणिकत्वयोः प्रतिबन्धं | न yet विकल्पः | उक्तक्रमेण
हेतोराश्रयासिष्वत्वात्‌ | न च feta: | यतो व्यापक-
faefrafer व्याप्यनिरृत्तिव्येतिरेकशब्दस्या्थैः। सा
च यदि nada प्रतौयते तदा तहेतुः स्यादिति सष्व-
` मनैकान्तिकं | व्यापकानुपलम्भः खरूपासिष्ठः। अथ
सा विकश््यते। तदा पूर्बोक्क्रमेख wearer विकरय

wargrats: | qt

विकंल्यो grata: | श्रत एव न ठृतौयो ऽपि विकश्पः।
व्यतिरेकासिदधौ सम्बन्धासिद्धः। fara न भूतलवद-
WAU धर्मो हश्यते। न च खभावानुपलम्मे व्याप-
कानुपलम्भः कस्यचित्‌ दृश्यस्य प्रतिपतन्नतिमन्तरेणान्त-
भावयितुं शक्य इति । किश्वास्याभावधम्येत्वे। ्राश्रया
सिद्खत्वमितरेतरा्रयत्वच्च | भावधम्यैत्वे विरुहत्वश्च |
saa चानैकान्तिकत्वमिति न चयौन्दोषजाति-
मतिपतति ॥ .

यत्यनरुक्तमक्षणिकत्वे करमयोगपद्याभ्यामथेक्रियावि-
रोधादिति। aa विरोधसि्खिमनुसरता विरोध्यपि
प्रतिपत्तव्यः | तत्मतौतिनान्तरौयकत्वात्‌ विरोधसिङ्धः।
यथा तुहिनदहनयोः सापेक्षधवभावयोश्च प्रतियोगी
चाक्षणिकः प्रतीयमानः प्रतीतिकारित्वात्‌ सनेव स्यात्‌
अजनकस्याप्रमेयत्वात्‌ | . संहृतिसिद्गेना क्षणिकत्वेन
` विरोधसिदिरिति चत्‌ । संटतिसिद्मपि वास्तवं काल्य-
निक वा RIT | यदि वास्तवं कथन्तस्यासत्वं कथश्ार्थं-
क्रियाविरोधः। श्रधैक्रियां Feats वास्तवमुच्यते ।

अथ काल्यनिकं। तच किं विरोधो वास्तवः काल्प-
निको वा।. न तावद्यास्तवः कल्यितविरोधिविरोध-
त्वात्‌ । बन्धयापुशविरोधवत्‌। श्रध विरोधोऽपि कार्य

९२ wagers: |

निकः। aafe सत्वस्य व्यतिरेकः पारमाधिक इति
क्षणभङ्ग द्तजलाश्जलिरिति। भ्रयमेव चोदयप्रबन्धो-
SHE गुरुभिः संगतः |
नित्यत्नासि न वा प्रतोतिविषयतसेनाश्रयासिडता |
हेतोः स्वानुभवस्य चाक्तिरतः fan: सपष्ोऽपि च।
waa दितौयेन सिध्यति न चासत्तापि सत्ता यथा
नो faa विरोधसिद्धिरसता शक्या क्रमादेरपौति ॥
अचोच्यते। इह वललुन्यपि धम्मिधम्मेव्यवहारो दष्टो
यथा गवि गोत्वं, पटे शुक्तत्व तुरगे गमनमित्यादि |
अवलुन्धपि धम्मिधमीव्धवहारो दृष्टो यथा शशविषाशे
तौश्णत्वाभावो बन्थापवे वक्रत्वाभावो गगणारविन्दे
गन्धाभोव इत्यादि 1 तचावलतुनि -धभ्पिन्नास्तौति
fermen धम्मितवन्नास्ति। आदोखिदवस्तुधर्म
णापि । प्रथमपष्षे सिद्गसाधनं दितौयपक्षे तु सखवचन-
विरोधः। यदाह गुरवः ।
धममस्य कस्यचिद्‌ [२०] वस्तुनि मानसिदा
बाधाविधिव्यवहृतिः किमिहास्ति नो वा।
arate चेत्‌ कथमियन्ति न दूषशानि
areata चेत्‌ खवचनप्रतिरोधसिदिः ॥ “ `
अवल्तुनो धम्पित्वखौकारपुव्येकत्वस्य MITT

च्वेणभक्सिडिः | ga

श्रा्रयासिडहिदूषशस्यासुषन्यासप्रसङ्गदत्यथैः। येनैव
fe वचनेनावश्तुनो धम्मित्वाभावेन waa धम्पित्वम-
भ्युपगतं | परल्तु प्रतिषिध्यत इति व्यक्तमिदमीश्वर-
चेष्टितं | तथा छवल्तुनो धम्मित्वन्नास्तौति वचनेन धम्मि-
त्वाभावः fama विधौयते, sare वा, न वा
क्रचिदपौति चयः पक्षाः |

प्रथमपक्षेऽवह्तुनो न धम्पित्वनिषेधः। धभ्वित्वाभा-
वस्य ware ततेव विधानात्‌ | दितौयेऽवल्तुनि किमा-
यातं | अन्यच धम्पित्वाभावविधानात्‌ | arity पक्षो
aa रव निरा्रयत्वात्‌ इति कथमवलतुनो fsa.
निषेधः। तस्माद्यथा प्रमाणोपन्धासः प्रमेयस्तौकार-
ुव्वकत्वेन व्याप्तः। वाचकश्ब्दोपन्थासो वा -वाच्-
खौकारपुव्वंकत्वेन BAA | तथाऽवलुनो ध्पित्वं ना-
स्तौति वचनोपन्थासोऽवस्तुनो धम्मित्वस्वौकारपुवयत्वेन
` व्याप्तः | अन्यथा तद्चनोपन्धासस्य व्यधेत्वात्‌ | तद्यदि
वचनोपन्ासो MOTT: | तदाऽवस्तनो धम्पित्वस्वौ

१९ ^ 2१8 चश्रिलं प्र > x > > > नो। A has lost
about ten letters, The reading of B is evidently wrong. The
sentence may be thus emended :—

येगेव fe वच्चनेनावस्तुनो vitiet प्राप्तं तेनेव बचगेनावद्सुनो धनिलाभावेन
waar वदनो भत्रिलमभ्यपमतम्‌।

is wauyfata:

कारोपि व्यापकध्मो दुष्ारः। अथ TTR: |
तदा व्याप्यस्यापि वचनोपन्यासस्यासम्भव इति ae
वाच. बलादायतिति कथं न खवचनविरोधपसिद्विः।
away परम्बोधयितुमौशः। त्रवन्‌ वा दोषमिमं
परिष्तुमिति महति सङ्कटे प्रवेशः। que
सहृदयाणं मुक्तैव युज्यत इति चेत्‌ । श्रो महदै-
दग्ध्यं। MAMA खयमेव यथाशक्ति afer
भग्नो ` मूकतेव न्यायप्रापतेति परिभाषया निःसर
मिच्छति | नचावलुप्रस्तावो राजदश्डेन विना चरणमद-
नादिनानिष्टिमातेण वी प्रतिषेष शकयतेः। ततश्चा्ापि
कमाक्रमाभावस्य साधनत्वे TMT च साध्यत्वे
सन्दग्धवसतुभावस्यावरूवात्मनो वा ` छ्षशिकस्य ` धम्मितव
केन प्रतिन्धते । चिविधो हि wat दष्टः कञ्िदसतु-
नियतो नौलादिः। कथिदवलतुनियतो यथा सर्व्वा
पाख्याविरहः। कश्चिद्भयसाधारणो यथानुपलब्थिमाचं।
त॒ Tere धम्मित्वनिषेध इति युक्तं ।
नत्ववल्तुधम्मण। TAIRA वा । खवशनस्यासु
यन्धासपरसङ्गादित्यक्षशिकस्वाभावे सन्देहः aT

१4 प्रतिसर ` ९ A mer)
१ ? arynay | ४ A adds fa |

चवभदुसिदिः। ६५

aU धम्मित्वमव्धाहतमिति नायमाश्रयासिब्ो व्धाप-
कानुपलम्भः |

श्र्टणिकाप्रतौता वयमा^श्रथासिद्मोहेतुरिति तु युक्त-
qa तदप्रतौतो तद्यवहारायोगात्‌ । केवलमसौ
व्यवहाराङ्गभूता प्रतौति वसूववलतुनोरेकरूपा न भवति।
साक्षात्पारम्प्येण वल्तुसामश्यभाविनौ हि see)
प्रतीतिः। यथा प्रत्यक्षमनुमानं प्रत्यष्षष्ठभावौ च
विकल्पः | अवल्तुनलतु सामथ्योभावात्‌ विकल्यमाचभेव
परतौतिः। वस्तुनो हि वल्तुबलभाविनौ प्रतौति| यथा-
Tamas परम्यरया तत्‌प्ष्ठभावौ विकल्योऽनुमा-
नश्च । MAA न वस्तुबलभाविनौ प्रतौतितत्कार-
कत्वेनावलतुत्वहानिप्रसङ्गात्‌। तस्मादिकल्पमाचमेवा-
वस्तुनः प्रतौतिः। vena: कञिदविग्रहवान्‌ यः
साक्षात्कत्तव्योऽपि तु MASH: | स च व्यवहारो विक-
स्यादपि सिध्यत्येव । warn सव्येजनप्रसिद्नोऽवस्तुव्य-
वहारो न स्यात्‌ । इष्यते च तङ्गमित्वप्रतिषेधानुवन्धा-
दित्यकामकेनापि विकल्यमाचसिद्वोऽक्षणिकः स्वौक-
नव्य इति नायमप्रतौतत्वादष्याश्रयासिदधोहेतुवक्तव्यः ।
ततश्वाक्चशिकस्य विकल्पमाचसिब्लत्वे यदृक्त न किडध-

९ A has शषा |

११ wages: |

` तुरनाश्रयः enfereanefara धम्मिसः cere
सुखभत्वादिति तदसङ्गतं । विकरूपमा्सिदस्य धम्मि
way समेऽपि वलुधम्मेश धम्वित्वायोगात्‌ । वतु
भम्ेहेतुत्वापेक्षया आश्रयासिब्गस्यापि हेतोः sar
वात्‌। यथा भ्रात्मनो विसुत्वसाधना्थेमुपन्धत्तं सव्यो
पलभ्यमानगुणत्वादिति साधनं। विकल्पशचायं हेतूप-
न्यासात्‌ | Ga सन्दिग्धवललुकः, समथिते तु हेताव-
aga दति ब्रूमः । न चाच सन्दिग्धाञ्रयत्वं नाम हेतु-
दोषः । भ्रास्तान्तावत्‌। सन्दिग्धस्यावल्तुनोपि ferred.
माचसिदस्यावस्तुधमापिष्छया धम्मित्वप्रसाधनात्‌। AR
धम्मेहेतुत्वापेश्षयैव सन्दिग्धाश्रयस्य हेत्वाभासस्य व्यव-
स्थापनात्‌ | wae निकु्े मयुरः केकायितादिति।
अवलतुकविकल्पविषयस्यासवन्तु॒व्यापकातुपलम्भादेव
प्रसाधितं | रवं दृष्टान्तस्यापि व्योमादेबंभ्मित्वं विकल्प-
मेण प्रतौतिश्चावगन्तव्या। तदेवमवलुधर्मापिश्षया-
पव्तुनोधभ्भित्वस्य विकल्पमावेण प्रतौतेखापष्ठोतुमश- `
क्यत्वान्नायमाश्रयासिङ्गो हेतुः । न दष्टान्त्षतिः.॥ - `

न चैष स्वरूपासिद्वः। अश्णिके धम्मि कमाक्र- .
मयो व्यापरकयोरयोगात्‌ । तथा हि यदि तस्य. प्रथमे. `
ae दितौयादिष्षरभाविकायैकारणसामथ्यैमलस्ति तदा.

WSF ras | १७

प्रममक्षणभाविक्षाणेवत्‌ दितोयादिष्णभाव्यपिःकाये
कुयात्‌ | HT क्ेपायोगात्‌ । भ्रथ तदा सकारि-
साकल्यल्शसामथ्य नास्ति। तदेकल्यलं षशस्या-
waa सम्भवात्‌। न हि भावः खरूपेण करो-
लौति खरूपेशैव करोति । सहकारिसहितादेव ततः
कार्ययोत्पित्तिदशंनात्‌ इति चेत्‌। यद्‌ा तावदमौ मौलिताः
सन्तः ae gaa तदैकाधंकरणलक्चणं सहकारि-
त्वमेषामल्तु को नि (२२) Bari मिलितैरेव तु
तत्कायङ्कत्तव्यमिति कुतो लभ्यते । पू्व्वापरकालयो-
रेकस्वभावत्वात्‌ भावस्य | AAT जननाजननयोरन्ध-
तरनियमप्रसङ्ग्य दुर्व्वारत्वात्‌। तस्मात्‌ सामग्रोजनिका
aa जनकंमिति शिरवादिनाम्मनोराज्यस्याप्यविंषयः।

‘fa कुर्म्मो दश्यते तावदेवभिति चेत्‌। दृश्यतां किन्तु
ुबवैर्थितादेव पथात्‌ सामग्रौमध्यप्रविष्टादवावात्‌ कार्ययो
-त्पत्निरन्धस्मादेव विशिष्टसामग्रौसमुत्पन्नात्‌ क्षणादिति
त्िवादपदमेतत्‌। तच प्रागपि सम्भवे सव्वंरैव कार्य्यो
त्पत्ते नवा कदाचिदपौति विरोधमस्माधाय तत श्व
कार्योत्यत्तिरिति साध्यानुवादमाचप्रहत्तः छपामहति ।
. न च प्रत्यभिन्नानादेषैकत्वसिद्िः। तत्‌ पौरुषस्य लून-
पुनल्नौतकेशकुशकदलौस्तम्बादौ निहलनात्‌ | विस्तरेण

९८ wang fate: |

च प्रत्यभिन्नानटदूषशमस्मामिः स्थिरसिहिदूषरे प्रतिपा-
दितमिति तत शवावधाये' ।

` ननु कायेनेव सहकारिणमपेते। न तु कार्य्यो
afatg: | यस्माद्दिविधं सामथ्यै निजमागन्तुकश्च
सहकायेन्तरं | ततोऽक्षणिकस्यापि क्रमवत्‌ सहकारि-
नानात्वादपि ` कमवत्काेनानात्वमिति चेत्‌, भवतु
तावन्निजागन्तुकमेदेन दिविधं सामथ्यै । तथापि
तप्रातिखिकं वहलुखल्णं सदयः क्रियाधन्भैकमवश्या-
भ्युपगन्तव्यम्‌ | तद्यदि प्रागपि, प्रागपि कायैप्रसङ्गः |
श्रथ पश्चादेव न तदा feces: |

न च काय सहकारिणोऽपे्टत इति युक्तं । तख्या-
सत्वात्‌ | हेतुश्च सन्नपि यदि खकायन्रकरोति तदा
तत्कायेमेव तन्न स्यात्‌, VTA । यज्वो | योऽद्य
त्रकाग्येजननसभावः स कथमादौ काये FATT |
न तहिं तत्कायैकरणशख्वभावः। न हि नौलोत्यादन- `
खभावः पौतादिकमपि करोतौति। तदसङ्गतं | सिर-
स्वभावत्वे भावस्योत्तरकालमेवेदं कायेन्नपुव्यैकालमिति
कुत ` रतत्‌ । तदभावाच्च . कारणमण्यत्तरकायैकरणं-
` खभावमित्यपि कुतः। किं कुम उलरकालमेव तस्य
जन्मेति चेत्‌ । faces तदलुपपद्चमानमस्थिरतामादि-

wangtats: | dé

शतु । स्थिरत्वऽप्येष खव स्वभावस्तस्य यदुत्तरक्षण रुव
काय्यं करोतौति बेत्‌ । न । प्रमाणवाधिते सखभावा-
भ्युपगमायोगादिति न तावदश्णिकस्य after
कारित्वमस्ति। नाप्यक्मिक्ायेकारित्वसम्भवः। दितौ-
येऽपि क्षणे कारकस्वरूपसद्वावे पुनरपि कायकरण-
प्रसङ्गात्‌ | काये fora तदिषयव्याषाराभावादूना
aan न निष्यादितं निष्याद्येदिति चेत्‌ न।
सामग्रौसम्भवासम्भवयोरपि सद्यः क्रियाकारकखरूप-
सम्भवे जनकत्वमवाय्येमिति प्रागेव प्रतिपादनात्‌ |
कायस्य हि निष्यादितत्वात्‌ पुनः कत्तुमशकयत्वमे(ररे)ब
कारणमसमधैमावेदयति। तदयमक्षणिके क्रमाकमि-
का्ैकारित्वाभावो न fare: | न च कमाक्रमाभ्याम-
परप्रकारसम्भवो येन ताभ्यामव्याप्तो सन्दिग्धव्यतिरेको
हेतुः स्यात्‌ । प्रकारान्तरश््ायां तस्यापि दश्यादश्यत्व-
प्रकारदयदूषशेऽपि खपकषेष्यनाश्रासप्रसङ्गात्‌ । ` तस्मा
दन्योऽन्यव्यवच्छेदश्ितयोनौपरः प्रकारः सम्भवति ।
सखरूपाप्रविष्टस्य वल्तुनोऽवल्तुनोवाऽन्यत्वात्‌ । प्रकारा
न्तरस्यापि क्रमसखरूपाप्रविषटत्वात्‌। तथालौन्दरियस्य
सहकारि सोऽदश्यत्वेष्ययोगव्यवच्छेदेन दश्यसदहकारि-
सहितस्य दश्यस्येव सत्वस्य दश्यकमाकमाभ्यां व्याप्तिः

ee चगभङ्सिदिः । `

reared fafa) रवं कमाक्रमाभ्याम्थक्रियाका-
रित व्याप्तमिति क्रमाकरमयोरन्योऽनधवयवच्छेदेन खित-
त्वारैतत्प्रकारदयपरिहारेणाथेक्रियाक्रारित्वमन्धच् न
गतमित्यधैः। श्रत रवैतयोविनिदृत्तौ निवत्तेत |

चिलोचनस्यापि fanaa प्रथमदूषशमाश्रया-
सिद्िदोषपरिहारतो निरस्तं | दितौीयश्वासङ्गतं विकल्य-
waa व्यतिरेकस्य प्रतौतत्वात्‌। vena कश्चित्‌
विग्रहवान्‌ यः साष्षात्कत्तव्योऽपि तु विकर्पादेव व्यव-
इत्तव्यः। न waa विकल्पादन्धाप्रतिपन्िरप्रति
पत्तिवां सब्वथोभयथापि तद्यवहारहानिप्रसङ्गात्‌ | एवं
वेधम्प्यदृष्टान्तस्य wate च॒ विकरुपादेव
प्रतौतिः। ठृतौयमपि दूषणमसङ्गतं । व्यापकानुपलम्भे
निर्होषत्वस्य' छषणिकत्वेन व्यापतेरव्याहतत्वात्‌ |

तदयं व्यापकानुपलम्भोऽक्षणिकस्यास्व, सत्वस्य ततो
व्यतिरेकं छशिकत्वेन व्याप्तिश्च साधयत्येकव्यापारात्मक

त्वात्‌ इति शित

ननु व्यापकानुपलस्िरिति यद्यनुपलब्थिमाचन्तदा
न तस्य साध्यबुद्धिजनकत्वमवलतुत्वात्‌। न चान्योप-
ल्वा पकानुपलबन्धिरमिधातु शक्या भूतलादिवत्‌

९ B fart ewe |

wauytate: | ov

अन्धस्य कस्यधिदनुपलग्भरिति चेत्‌ तदसङ्गतं | धम्म्युप-
लब्धरेवान्यचाप्यनुपलय्ितया व्वस्यापनात्‌। यथा नेह
शिंशपा दक्षाभावादित्यच zartaa केवलप्रदे शस्यं
धम्थिण उपलसिदृश्यानुपलसिः। शिंशपापेष्या च
केवलप्रदेशस्य uf उपलब्धिरेव शशपाभावोप-
लब्थिरिति सखभावहेतुपयवसायिव्यापारो व्यापकानुष-
लम्भः | तथा fe' नित्यस्य धम्मिणो विकस्पवुदधध्यवसि-
तस्य कमिकारित्वाक्रमिकारित्वापेक्षया केवलग्रहणमेव
क्मिकारित्वाकमिकारित्वानुपलम्भ श्रथेक्रियापेक्षया च।
केवलप्रतौतिरेवा्थक्रियावियोगप्रतौतिरिति व्यापकानु-
पलम्भान्तरादस्य न कश्चिद्िश्रेषः।

अध्यवसायापे्या च॒ वा दश्च णिकेऽव(२९)सतुनि
व्यापकाभावात्‌ व्याप्याभावसिदिव्यवहारः। श्रध्यव-
सायश्च समनन्तरप्रत्ययवलायाताकारविशेषयोगादग्-
Waste प्रवत्तनशत्तिर्वोडव्यः। ईदश्थाध्यवसायोऽर्यो-
ऽसचिचादेतसिज्ञो निव्वाहितः। स चाविसम्बादौ व्यव-
हारः परिहन्तुमश्कयः ; यद्यापकश्न्यं ; तदाप्यशरन्य-
मिति । रतस्येवाधैस्यानेनापि कमेण प्रतिपादनात्‌ |
अयश्च UA यथा वस्तुभूते धम्मिणि तथाऽवस्तुभूते-

------ ---------- ~~~ ~~~ ^~ (य ना कह

१ A omits हि |

अर्‌ चवभङ्गसिदिः।

satfa को faire: | तथा दयेकन्नानमाच्विकरूप रव ।
यथा च, हरिशशिरतसि तेनैकन्नानसंसगिंगङ्गमुपल्ं |
शशशिरस्यपि तेन सेकश्च नसंसगित्वसम्भा वनयैव शग
निषिध्यते। तथा नौललादावपरिनिषशठितनित्यानित्यभावे
क्रमाक्रमो ula ae र्कन्नानसंसगिणौ हृष्टौ
नित्येऽपि यदि ` भवतः नित्यग्राहिणा ज्ञानेन स्वध-
frat नित्येन सहैव गृद्धेयातामिति सम्भावनया ।
रकन्नानसंसगिंदारकमेव प्रतिषिध्यते। कथं पुनरेत-
नित्यन्चाने क्रमाक्रमयोरस्फुरणमिति। यावता कमाक्र-
मक्रोडौकुतमेव नित्यं विकल्ययाम इति चेत्‌ । श्रतर्व
वाधकावतारो विपरौतशूपारोपमन्तरेण तस्य वैय-
चयात्‌ । कालान्तरेरैकरूपतया नित्यत्वं | क्रमाक्रमौ च
auga भिन्ररूपतया। ततो नित्यत्वस्य कमाक्रमि-
कायेशक्तंश्च परस्यरपरिहारस्थितलक्षणतया TENT
विरोध इति कथं fae कमाक्रमयोरन्तभावः। अन-
aie शुद्धनित्यविकल्पेन दृरौरतक्रमाकमसमा-
रोषेण कथमुक्ञेषठः। ततश्च प्रतियोगिनि नित्येऽपि
aera, रकन्नानसंसमिंलक्षणप्राप्ते नित्योपलस्धि-
रेव नित्यविरङस्यानुपलभ्यमानस्य करमाक्रमस्यानुप-
wafer: | ततरुव॒वाथेक्रियाशक्तेरनुपल्धः। तस्मा-

wuygtata: | 88

द्यापकविवेकिधम््युपलय्ितया न व्यापकानुपलम्भान्त-
Tee विश्रेषः।

नन्वेतद्वह्तुधभ्पिकोपयोगिकरूवधिष्ठानत्वात्‌ प्रमा-
warera इति चेत्‌ । किमिदम्बरू्वधिष्ठानत्वन्नाम |
किम्परम्यरयाऽपि TEA: सकाशादागतत्वम्‌, श्रथ
वस्तुनि केनविदाकारेण व्यवहारकारशत्वं, वस्तु
भूतधम्भिप्रतिवञ्लत्वम्बा |

यद्याद्यः UNAS क्रमाक्रमस्याधेक्रियायाश्च व्याति
ग्रहणगो चरवलुप्रतिवद्त्वमपि न addi न च
दितौयेऽपि पक्षे दोषः सम्भवति | क्षणभङ्गिवसतु-
साधनोपायत्वादस्य | न चान्तिमोऽप्मि विकल्पः Heart |
तस्येव नित्यविकस्यस्य वस्तुनो भभ्पिभूतस्य ` कमा-
HATS MT AAT दानश्रन्यत्वेनाथेकियावदाद्यनित्यो -
पादानश्रुन्यत्वप्रसाधनात्‌। पय्यदासटृत््या बुदिस्वभाव
भूता कषणिकाकारे वस्तुभूते धम्मिणि प्रतिवड़त्वसम्भ-
वात्‌ |

अयमेव wat (२५) न वक्ता बन्धासुतश्ेतन्धा-
भावादित्यादो Arse | एतेन यथा दक्षाभावादित्या-
यन्तभावयितुं शक्यो न तथायमिति बिलाचनेाऽपि
निरस्तः | |

8 राडभ्गतिदधि,।

न च marae दोषजातिन्रातिक्रामति ।
MATA AAT ASSAULT ETT | यत्नेन
प्रमाणान्तरान्नित्यानामसश्सिन्नो कमादिविरहस्या-
भावधम्मता न सिष्यतीलयुकतं । तदालस्यापि दुरमि-
धानं । नित्यो हि wali असत्वं साध्यं। कमि-
काग्कारित्वाक्रमिकाय्यकारित्वविरहो हेतुः। श्रस्य
चाभावधम्ेत्वन्नाम। असत्वलक्षणस्वसाध्याविनाभा-
वित्वमुष्यते। तच्च कमाकमेस awe. व्यात्तिसिङ्नौ
स्वस्य व्याप्यस्याभावेन HATHA व्यापकस्य विरह
व्याप्तः सिध्यतौत्यभावधम्मेत्वं प्रागेव faunanfi
साधकात्‌ प्रत्यक्षादनमानात्मकाद्वा प्रमाणान्तरात्‌ far
मिति नेतरेतराश्रयत्वदोषः |

न च सत्तायामिवासत्तायामपि तुल्यप्रसङ्गो भिन्न
न्यायत्वात्‌ | TRA हि तच साध्यं साधनश्च | तयो-
धम्प्येपि वल्लुभूत खव युज्यते ॥

TEA प्रत्यक्षानुमानाभ्यामेव fate: | तयोरभावे
नियभेनाञ्रयासिदचिरिति युक्तं । श्रसत्तासाधने त्वव
WaT हेतुरवसतुनि विकल्पमाचसिद्धे धम्िणि नाश्रया-
सि्हिदोषेण दूषयितुं शकयः । तथाऽकछषणिकस्य कम-
यौगपदयाभ्यामथकरियाविरोधः सिध्यत्येव,

च्ंसभक् सिद्धिः t oy,

तथा विकल्यारेवाक्षणिको. विरोधौ fea: 1 विक-
ल्योक्िखितश्चास्य सखभावो नापर इत्यपि व्यवश्थ |
अन्यथा तदनुवादेन कमाकमादिरहितत्वादिनिषे-
धादिकमयुक्तं। तत्‌ खरूपस्यानुख्लेखादित्यक्षणिकशश-
विषाणादिश्ब्दानुच्लारणप्रसङ्गः। afer च। Beat यथा
प्रमाणाभावेऽपि विकल्पसत्वस्य बन्थासुतादेःसोन्द-
ओआदिनिषेधोऽनुरूपः, तथा विकल्योपनौतस्येवाश्षणिकं
aera तत्‌ प्रत्यनौकाकारेण ae विरोधव्यवस्थायां
Ree दोषः स्यात्‌। यदि चाश्शिकानुभवाभावात्‌
विराधप्रतिषेधः, तदहि बन्यापुचाद्चननुभवादेव सौन्द-
खादिनिषेधोऽपि ara |

नन्वेवं विरोधस्यापारमाधिकत्वं। तद्ारेण छण-
भङ्गसिदिरष्यपारमाधिको स्यादिति aq न हि विरो-
धोनाम avant किञ्चित्‌ उभयकोरिदत्तपादं सम्बज्ा-
मिधानमिष्यतेऽस्माभिरुपपद्यते वा । येनैकसम्बन्धिनो
. वस्तृत्वाभावेऽपरमाधिकः स्यात्‌ । यथा त्विष्यते तथा
पारमाधिक wa विरञाभिमतयेरन्योऽन्यखरूपपरि-
हारमाबं विराधा्ैः। तच्च भावाभावयोः पारमा्धि-
कमेव न भावोऽभावरूपमाविश्ति | नाप्यभावो भाव-
रूपं प्रविश्रतौति . योऽयमनयोरसङ्रनियमः स एव

9६ wanyfate: |

पार(रशेमाधिको विरोधः कालान्तरेकरूपतया fe
नित्यत्वं | कमाकरमौ कछणदयेऽपि भिन्नरूपतया तहे
नित्यत्वक्रमाक्रमिकाय्यैकारकत्वयोभावाभाषवत्‌ विरभो
{स्येव | ननु नित्यलवक्रमयोगपद्चवत्वष्ड faeat विधुय
नापरे विरभोनाम। कस्य वास्तवत्वमिति चेत्‌ । न।
न हि धम्ान्तरस्य सम्भवेन विराधस्य पारमाथिकत्व
wa: | किन्तु विरुडयोधेम्मेयाः सद्वावेऽन्धथा विराध-
नामधम्भान्तरसम्भवेऽपि यदि न fragt yar क पार-
माधिकविराधसद्वावः। विरद्धौ च धम्मो तावतैव
ताश्िको विराधव्यवदहारः। किमपरेण प्रतिन्नामाच्र-
feda विरधनामा वशूबन्तरेण । तदयं gee
aaa: |
नित्यन्नासि न वा प्रतौतिविषयसेनाश्रयासिडता
हेतोः खानुभवस्य च कछषतिरतः fern: सपश्षोऽपि च।
yay दितयेन सिध्यति न वा सन्नापि aman
नोनित्येन वितोधसिडिरसता शक्या कमादैरपौति।
अच सिद्वान्तसंक्ेषः।
wie कस्यचिवदसतुनि मानसिब्वा
बाधाविधिष्यवरृतिः किमिहास्ति नो वा।

१९ A omits पष्प

चवभङ्सिद्िः। es

काथ्यस्ति चेत्‌ कथमियन्ति न दूषणानि
नाख्ये चेत्‌ खवचनप्रतिरोधसिदिरिति।॥
तदेवं नित्य न कमिकायेकारित्वाकमिकायेक्षारित्व-
योगिपरमाथैः | ततश्च सत्तायुक्तमपि नैव परमाथेतः।
ततश्च क्षणिकाक्षणिकपरिषशारेण राश्यन्तराभावाद्‌-
क्षशिकादिनिवत्तमानमिदं ae छषणिकत्व wa विश्रा-
wa न व्याप्तं सिध्यतौति स्वात्‌" छषणमङ्गसिदिर-
विरोधिनौ ॥
maa: सब्वधरम्माणां यदोधाग्मक्तिरिष्यते ।
स रव wefan eee: प्रसाधितः ॥
विपक्षे वाधनादवेतोः साध्यत्वं प्रसिध्यति ।
तत्‌ सिङ्खो दिविधा व्याप्तिसि्खिरचाभिधौयते ॥

इति वैधम्म्यदष्टान्ते व्यतिरेकरूपव्या्या स्षणभङ्ग-
fafa: समाप्ता ॥ ०॥

छ्तिरियं मदापण्डितरल्नकौत्तिपादानाम्‌ ॥ ° |

परणिडिताशोकरबितम्‌

अवयविनिराकरणम्‌।

+ ~ ऋ
नमः समन्तभत्राच |

अभ्यासातिशयस्तथा न विहितस्ताहक्‌ श्रुतं नालितं ।
तन्मे चापलमधेलेशमधुनानिम्ातुमौहे यदि |
रतत्‌ सब्यैमवेश्ययन्निगदितं तत्पण्डितैदश्चताम्‌ ।
प्रीशन््येव वि+ ++ + हि शिशोः प्रायः पितणां मनः |
यो विरुडम्मौध्यासवान्‌ नासाबेकः। यथा घटादि-
रथैः । विरुडधम्मौध्यासवांश्च स्थुलोनौलादिरिथे इति
व्यापकविरद्वोपलब्धिः। इह दश्यमानस्थूलोनौलादि-
रथौ wal, स चानुभवावसितोऽसति बाधके प्रत्यक्ष
सिद्धो हेतो रा्रयासिलिं निदन्ति। नतु भवद्धिरसनरवा-
वथवौ प्रतिन्नायते स कथं प्रत्यक्षसिद्धः | नावयविन-
fay धम्मिशं प्रतिपन्नाः सः किन्तु प्रतिभासमानस्थूल-
` नौला दिकमथधेम्‌ । न तहि विरुषधम्मेसंसर्गादवयविन
एकत्वं fafad स्यात्‌ । यद्येवं कस्तहिं भवतोऽवयवौ ।
रकोभेकावयवसमवेताथे इति चेत्‌ । स किं प्रतिभास-

वब विनिराकरणम्‌ | ७९

मानात्‌ स्थुलनौलादेरन्धोऽनन्धो वा । न तावदन्धः,
दश्यत्वेनाभ्युपगमात्‌ | न च प्रतिभासमानस्थूलनौलाथे
व्यतिरेकेशापरः प्रतिभाति । अनन्धशचेत्‌ | तस्येकत्व-
प्रतिक्षेपे कथमप्रति षिद्धमेकत्वमवयविनः |

ननु च प्रतिभासमानश्चेदथानावयविरूपोधम्मों |
किन्तदि रूपमस्यावशिष्टप्रसिद्धं भविष्यतौति। उच्यते,
प्रतिभासमानः स्यूलोनौलाकारः प्रत्यक्षसिद्ध ey,
अवयवित्वानभ्य(र)पगनमेऽप्यवशिष्यते। न चैवं मन्तव्यं |
न परमाणसश्चयवादिनां स्थूलाकारः कशचिदथेाऽस्ति यः
प्रसिद्धो wan स्यादिति। अ्रवयच्यनभ्युपगमेऽपि हि निर
वयवानेकात्मकः ्यलोऽीभयुषगम्यमानः केन fates: |
स्यान्मतं निरवयवाः परमाणवः Be प्रत्यक्षे Wear:
कारेणावभासेरन्‌, स्थल्हश्षयोविरो धादिंति | तदपि
न युक्तं । परमाणव रव हि पररूपदेशपरि हारेणोत्यन्राः
परस्यरसदहिता ्रवभासमाना देशवितानवन्तो भासन्ते।
विततदेशत्वच् स्थूलत्वं, यततत स्युल्धश्छयोविंरोध इति
तत्‌ किं पररूपदेशपरिहारवतौ निरवयवानामुत्पत्निः।
परस्यरसहितानामेकविन्नानावभासित्वं वा विरूडमिति
वक्तुमध्यवसितं | इदश्वेदिरङ् स्थुलाकारः किं विरुङ्धः |
अलरव . मिरवयवेषु बहषेकल्िन्‌ fama प्रतिभास.

Ge अवयविनिराकस्णम्‌।

मानेषु भवन्‌ प्रतिभासकालभावौ प्रतिभासधम्भैः
श्यूलाकारो नतु वास्तवः प्रत्यकमभावात्‌ । प्रतिभासात्‌
Ore वा न तं स्थूलोऽथ दति चेत्‌ । न तदापि
प्रतिभासयोग्यतासम्भवात्‌ यदैव fe सञ्छिता भवेयु-
स्तदैव प्रतिभासयोग्धाः परमाशवः। यदा च प्रतिभास
योग्या स्तदा स्थूलाः | Tae निरवयवेषु वृषु प्रति-
भासमानेषवश्यमन्तरेणापि प्रतिभासितव्य। अन्तरा-
नवभासे परस्पर विविक्ता खव नावभासिताः स्युः |
विविक्तानवभासे चाणमाच्कं पिण्डो भवेत्‌ । न चान्त-
रमवभासमानमुत्पश्चाम! | तदयं निरन्तर wR ॒ एव
श्लो निरवयवानेकात्मको भवितुमहंति, अपि त्वेकः
TAA एवेति । asad वाच्यः। fa विजातोय-
परमाणन्तरमन्तरं | SAT श्रन्याकाश्योगः। तख
श्रन्याकाश्योगस्तावदवसतुतया नेद्दियप्रत्यक्षगोचरः।
अर्धसामर्थ्थभाविनि तचाथैस्येव प्रतिभासोपपत्तः |
विजातौयन्विद्दरियान्तर राद्यं कथमिन्दरियान्तरन्नानेऽव-
भासेताविषयत्वात्‌। तत्‌ केनान्तरेणावभासितव्य-
मिति न fas | यत्‌ पुनरुष्यते। अन्तरालानवभासे
विद्रिक्ता मावभासेरन्निति |

तापि किमेषामन्तरं विवेकः पररूपश्रन्धता वेति

अवबमिनिराकर म्‌ 1 Ty

fort | fren पररूपश्रन्यतामेव fate दस्तृनां
पश्यामः। पररूपश्रन्धाशचेमे भासमानाः He विविक्ता
नावभासेरन्निति। ननु च न प्रत्यकं परमाणुनां
स्थलाकारः। ततः समुदितानामेष्टव्यः। यथा च
नौलपरमाणनां प्रत्येकमसम्भवन्‌ पौताकारो बहृष्पि
न हश्यते । तथा प्रत्येकमसम्भवन्‌ WANT कथं
agg स्यादिति।

उक्तम | अविशुद्वो निरवयवाणां श्थूलाकार इति |
(3) नौलविरुडलतु पौताकारः। ततः पौतविरुदं
नौलाकारं विभाणेषु agate कथं पौताकारो भवेत्‌ ,
नैवं निरवयवत्वविरुषः स्थूलाकारः -यथोक्ताव्यायात्‌ |
तदेवं प्रत्यक्षसिद्धः weit इह धम्मोति व्यवस्थितं |
तदैवमवस्थिते धम्मिणि हेतोः सक्वमसत्वं वा निरूप्यं |
तच पाण्यादावेकस्मिन्‌ कम्यमाने स्थूलोऽथेः सकम्यनिः-
कम्ये रूपे युगपत्‌ प्रतिपद्यमानः यथं Frere
वाच स्यात्‌ । सकम्यनिःकम्पयोहिं रूपयोः परस्यरा-
भावाव्यभिचारनिमित्तकोऽस्ति विरोधः । भावाभावयो-
रेव हि धरस्यरपरिहारात्मको . विरोधः। TEAR
तदभावाव्यमिवारेणैव | इह च सकम्यनिःकम्य Et
Te प्रत्यक्षमेव सामर्थ्यात्‌ परस्यराभावं साधयति ।

च्श ` क्दविनिराकरम |

ववहारयतिः तु निष्विेषरीवागुपलन्थिः) enter
याख्यादाकेकस्मिलवयने ` Waar मेविमिभिनः.
Sayed) अवयव रुव fe तद्‌ feat इश्यते,
भः च्‌ Wea) Wert कियावति तदाषेयेनावयवि
नापि: क्रियावता भवितब्धं यजा रथे चलति तदा
हढोऽपि चलतौति । भवयवावयविकगशोभितरनिमि
तत्वात्‌ | निमिन्नायोगपदचाश्च। यदा हि maa
पाणिकम्यनेच्छा भवति | ततः aa | तदा प्रय
वदात्मपारणिसंयोगात्‌ पाणौ किया। यदा तु शरौरकम्य-
माथः प्रयन्नविशेष श्राष्मनो जायते। तदा तत्रयल्न-
वदात्मशरौरसंयोगात्‌ शरोरे कर्मेति निमिन्तमेदः।
अतो भिन्नमिति तयोरेकस्मिन्‌ जाते कथं निमित्तान्तर-
प्रतिबह्जग्मा तदभावे तदपरोऽपि तथेव जायेत | रथ
तदारुढकम्मेशोसतु सत्यपि निमित्तमेदे निमित्तयोग-
पद्यात्‌ सभावः | तथा fe नोदनं रथकम्मेशोऽसमवा-
यिक्रारणं। तदारूढकम्पेणस्तु नोद्यसंयोगः। तयो
सद्भावात्‌ कम्मेणौ Aha यौगपद्येन जायेते । तदेतत्‌
सकलमालोच्य . भदन्तधम्मात्तरेणेदमुक्तम्‌ | न TTT
वयवः क्रियावान्‌ | waaay हि क्रियाव्र विभागो
जायते | क्रियाया विनागारम्भं प्रति निरपेक्षकारश-

मत्‌ |. तेन्‌ चसंयोगेऽतसवायिकारणे निवह तितत (4
तात्रयवि द्रव्यमिति । इदमाहरच कशादण्िथः। शरदं
नादमिधातादा जायमानः किंयाविशेषो द्रव्यारश्भकः
संयोगप्रतिदन्डिविभागारम्भको ee: | sere विभागः
माभमारभते न तु यथोक्तविशेषं | अरन्धस्मिन्‌ पद्मसङ्की
चविकाशादिके कम्भैणयवयवसंयोगनिदन्नरदशनात्‌ (४)
तदत्‌ VARA कम्मैणो नासि संयोगनिवन्तेन
wae! | ततो ater द्रव्यनिहत्तिरिति। अयम
समाधिः | इदावयविनि कियावति नियमेनावयवेरपि
क्रियावहविभंवितव्यं। अन्यथावयवसंसष्टेभ्य अकाश
wnat विभागोऽवयवासंरष्टेशच संयोगोवयविनः.किया-
वतः AT | HATA करियाविरहिः रव्वाकान्तेभ्यो
MTA aay | अवयविसमा क्रान्ते देश
नाभिसम्बध्येरन्‌ | न चावयविसंयोगविभागाग्यामवय-
वसंयोगविभागौ वाच्यौ। कासंयोगविभागयोः कारण-
संयोगविभागौ प्रति निमित्तभावानभ्युपगमात्‌। कारण
संयोगविभागावेव हि काथसंयोगविभागावारमेते।'
न च विपय्येयः सिद्धान्तहानिप्रसङ्गात्‌ | तेनाबेभवा-
वयविमां परधग्देशत्वादाधायाभारभावहानो समबाक्ष-
ऽपि न व्यवतिष्ठेत | तस्मादवयविनि क्ियावलिः-शव-

apa fata Cre

यषः -किंयाबन्तः इत्यकामकैरपिं वेगरेषिकैरिदमभ्यपेयं।
यथाः चव्यविक्रियायामवयवाः क्रियावन्तं सथाव्य-
वेश्वपिः fanaa तदवयवः कियावद्िभच्थमितिः।
अनया दिशा qua कियावति तदारम्भको. परमाण-
क्रियावन्तो मन्तव्यौ ।

श्रतंश्चलावयवसम्बन्धिनश्चलाः परमाणवः। fafa
मावयवसम्बन्धिनल्तु निःक्रिया । परमाशक्रियायां तदा-
tarafa हाणकद्र्यं क्रियावत्‌ प्रसज्येत। सर्व्वावयव-
क्रियायाः कायेक्रियाऽविनाभूतत्वात्‌। THe परमाणोः
क्रिया न परस्येति at सक्रियनिःक्रियौ afe पर
माश परस्परं ्रिमच्यमानावुच्छितद्रव्यारम्भकसंयोगौ
स्यातां 1 ततश्च द्रव्यनाशः | रवश्च Maa क्रिया-
वसवे अशकरेऽपि क्रिया स्यादित्यनेन कमेण परिदश्य
मामोऽचलश्चलः स्यादवयवः। तस्मान्िःक्रियावथवसम्ब-
न्धिनो निः क्रियाः परमाशवश्चलावयवशम्बन्धिभ्यश्चरेभ्यो
विभज्यमाना द्रव्यारम्भकसंयोगविनाशवन्तः BE | निर-
वयवो हि परमाशयेमशुमाबनभोदेशमाक्रम्य परमा-
wate aye | ततो विभन्यमानः कथमनुज्छित-
परमा खन्सरप्रत्धासत्तिकः स्यात्‌ | सावयवो हिं भाव
wants, वल्वन्तर संयुक्त रवावयवान्तरे शकैः ।

अवदवितिर्त्वरणम्‌ | Gye

पूर्व्वाकरान्तान्रभोदेशन्‌ fatwa देशन्तरमाक्रमित्‌ |
निरवयवेषु त्वत्यन्तमस्तमितेयं कथेति यक्त द्रब्यनाश-
प्रसङ्गनमुत्पश्यामः

sya विरुद्धम्भेसंसगेः। तथाद्याहते
रकस्मिन्‌ पाण्यादौ स्थुलस्याथेस्याटतानादते रूपे
युगघद्ववन्तौ RTS TAA ५ )गमश्यावेद्यतः। न
चानारतैकरूप एवायमिति शक्यं वक्तं । श्रह्ववर णेऽपि
अनाटतस्य पुब्यवहश्नप्रसङ्गगत्‌ | अवेयवद शनायन्नोप-
Wal: | ACEC अस्था हष्टिरिति चेत्‌ । अओदृष्टिरेव तहिं
TANG | न तु CIES | नन्वरूथेवावयविद्श्नमव-
यवावरणेऽपौति कोऽयं प्रसङ्गः | एवन्तहि स्थलः प्राग्ब-
AMAA | इदमा कञ्चित्‌ | भरूयोऽवयवेन्द्रिधसन्नि-
कषसद्ायोऽवयवौन्द्रियसन्निकषः यथलोपलब्धेनिमिन्तं
न wala भूयसामवयवानामस्तौन्द्रियसन्निकषः
ततो न स्यूलग्रहणमिति | सोऽप्येवं प्रष्टव्यः | विं स्थूलो
नामावयविनोऽन्यः। स रएवानेकव्यापौ WS: । तच
यद्यवयब्येव स्थूलः | तदा ATTEN कथन्न स्थृलग्रहश-
मिति चिन्त्यम्‌ |

अथ Weare: .परिमाणविशेषो गणः स द्रव्यादन्य
vafa चेत्‌ । wate परिमाणरहितमेव तत्‌ zee

` श्थवंब्रविनिरान्नरंणम्‌ i

wat) ` न mena ` परिमाणेन योगः । न
चस्यामेकंपरिमाशकर्पनापि साध्वौ | युगपत्‌ सर्वषठा-
मनुपलब्धः। न च हश्यस्य Tafel eta | भ्रवयव-
स्येव तत्‌ परिमाशमुपलभ्यत इति चेत्‌ । यदेवं स रव
THI सवेन परिमाणेन सम्बद्धः प्रत्यष्टोर्वावरण-
काणेनावयवौ | AT SATS ATTA AT ATT feel fata aT
दवयव्येषावयवपरिमाणेन arg: प्रतिभातौति तदपि
न wea) इयोः समपरिमाणशयोरवयवावयविनोः
परतिभासप्रसङ्गः। यस्य हि महतोऽवयवस्य तत परि-
ara सं तावत्‌ खेन परिमाणेन ` सम्बद्धः प्रतिभाति,
श्रवयविनञख्च तत्परिमाशसम्बडग्रतिभासाभ्युपगमे इयोः
समपरिमाणशयोरयवायवविनोः प्रतिभास श्रासन्यते |

न चास्ति यथोक्तः प्रतिभासः परिमाशरदितः।
सोऽवयवः प्रतिभास इति चेत्‌ । स्यादेतद्यस्यावयवस्य
परिमाशेनावयवौ सम्बद्धः प्रतिभाति स खं परिमाणं
परित्यक्याभातीति | इदमपि परिमाशविरंहिशोवयव-
स्याृष्टेर शक्यं कर्पयितुं। रकाथेसमवायाच्च भान्ति
निमिन्नादस्पतरावयवपरिमाशवानध्यवयवौ प्रतिभा-
सेत न च. बाधकमन्तरेण आआन्तिरपि शका व्यव-
स्थापयत ।

अवयविनिराकरणम्‌ | ८७

रस्ति तद स्थूलोऽवयव एव प्रत्यक्षः । रवमावरश-
कुल इवानावरणावस्थायामपि स्थूलतरोऽवयवः प्रतय-
aig | परमध्यवत्तिनामवयवानामिन्दरियसन्निकर्षा-
भावे स्थूलतमावयविदशंनानुपपततेः स्यान्नतं निखिला-
वयवदशनं न स्थुलग्त्य्चकारणं | किन्तु भूयोऽवयव-
दशेनमिति। इदमपि न सम्यक्‌ | भ्रभिमुखावश्थितस्य
हि पव्वतादेरर्व्वाचौनावयवदश(६निन तथा स्थूलग्रति-
पत्तर्यथार्व्वाकूपर मध्यवर्तिनां दशने | ततो न याव-
तरिरवभेषावयवदनं तावत्‌ कथं सथुलतमाथैप्रतिपत्तः
स्यात्‌। न चावयवा अर्वाकूपरमध्यवत्तिनो युगपद्श्यन्ते।
तत्‌ कथमवयवोौ स्थूलो हश्येत। कमेण दिशमवयवानां
र्यक्षौकरणे प्रतयः स्थलोऽवयवौति चेत्‌ । श्रन्यदा तु
कः प्रत्यक्षः इति विद्यं | अवयव इति चेत्‌ । अवयवौ
श्रपि परमध्यवत्तिनो न युगपदश्यन्त इति कथं सोऽपि
प्रत्यक्षः स्यात्‌ | तदेवं नावयवौ नावयवाः प्रत्यश्ा इति
न॒ किञ्िहृश्येतेति। तत्‌ सिद्माटतानादहृतरूपः
IS इति ॥

तथा रागारागाभ्यां विरोधः सम्भावनौयः। तथा
Wate स्थुलोऽ्थो रक्तारक्ते रूपे युगपत्‌ प्रति-
Uae विरूडरूपदययोगमात्मनः प्रकाशयति | नम्ब-

ss — ऋयविनिराकरणम्‌।

वयव UT रक्तोऽवयवौ ATHHST TA | TIT रक्ते
ऽवयवेऽरक्तरूवोऽवयवौ दृश्येत । न चैवं । TAIT राग-
sera fe Tae | श्रवथवस्य च TA संयोगे-
ऽवथविनोऽपि तेन areal) wea हि कारणसंयोगिना
arate संयुज्यत इति समयात्‌ | ARATE रक्त एवा-
वयवौ | afer हि कुद्कमारक्तं पटावयवे RATT A
पट इति प्रत्ययः। ततो रागद्रव्यसंयक्त रवावयवौति
तस्यापि वर्णान्तरानवभासः स्यादवयविनः। रागद्रवय
fe प्रत्यासौदत्‌ fared aqa स्तिरोधक्ते स्वेन च
रूपेण द्रव्यं सम्बध्राति। यथा रक्तीवयवस्तिरोहित-
सहजरूपो रागद्रष्यसमवायिना रूपेण सम्बन्धौ प्रति-
भाति ¡ श्रवयविन्धपि रागद्रव्यसंयोगिनि वशैन्तरा-
नवभासप्रसङ्गो TAT | तन्न रक्तं रवावयवौति शकं
वक्तुम्‌ ।

अन्यत्तु TATA TAA | स WIE
शब्द इवाव्या्यत्तिः Sart: | तेनैकार्थो रक्तश्चारक्त-
fa | सोऽप्येवं पण्यनुयेज्यः | कथमव्याप्यटत्निः। यदि
fe खाश्रये समवेतो . रूपादिवत्‌ व्याष्यट्िरेवायं |
अरसमवेतथाटल्िरेवाण्यद्रब्येषठिव TAT: | THI संथागस्य
भावाभावाग्थापिनो efafcis चेत्‌ स्यादेतद्यथा विर

खवयविनिरसाकरयम्‌ | Se

इावपि ङूपरसावेकमाश्रयेते । - तथा संयेागस्याप्येकष
भावाभाव युगपत्‌ स्याताम्‌ ।

अहो मोहविजम्भितं | अ्रभावो हि भावनिदृ्निरूपो
नास्य भावनिटत्निं हित्वा रूपान्तरमौक्षते। यश्च afa-
टृत्तिरूपः स कथं तस्मिन्‌ सत्येव भवति । भावे वा
तत्रि्निरूपतां ज्यात्‌ । ` तथा छनलं पश्यन्नपि
सलिलार्थो तच waa । जलविविक्गस्यानलस्य ew
नात्‌ । ` जलाभावसिद्ेरप्रदत्तेरिति चेत्‌ । भवत्वनुष-
लम्भाज्नलाभावसिद्धिस्तथापि ज( ऽ }लसत्तां सम्भावयन्‌
जलार्थं Tad । ननु तच यदि जलं स्यादुपलभ्येत
किमतः। अतोऽनुपलम्भादभावो जलस्येति। wer
wands जलाभावसिद्धिः। तथापि तद्थिनस्तद्वाव-
शङ्कया प्रहन्ति स्यात्‌ | युगपरेकष संयोगस्यं भावाभावौ
दश्येते। तेनैवं कल्ययामो न Saar | ननु किमभावो-
भावप्रतिषेधात्मकः प्रतौयते। अन्यथा a) तच
मावनिहत्तिरूपे ऽभावे सिद्धे कथं भावोपलन्धिनं सान्ता
स्यात्‌ | भावाप्रतिषेधात्मकश्च नाभावः । नाममाचन्तु
स्यात्‌ | न चर AAAI तथाभावः | रूपरस-
योसत न परस्यरनिटन्तौ रूपमिति कथं तदृदाहरणमिष्
शोभेत | न च ङपरसयोरेकथ समवायोऽस्माभिरनु-

ge शअवयविनिराकरणम्‌ |

मग्धते। शन्दोऽण्येवमेवाव्याप्यदत्तिरसिद्धः स कथं प्रकत-
संशयनिहत्तये करटेतेति | भ्रलं बहभाषितया |
अथवा स्थुलोऽ्स्तदतहेशः प्रतौयते । तदेशयोख
परस्यराभावाव्यमिचारनिमिन्नोऽस्ति विरोधः। wat
विरडधम्पैसंसमगेः BIS | स्यादेतत्‌ कथं तदतदेशयोः
परस्यराभावाव्यभिचारः। उच्यते । इह तावदेकस्िन्‌
देशे परिच्छिद्यमाने ताद्रष्यप्रच्यतिरस्य व्यवच्छिद्यते ।
तदव्यवच्छेदे तत्परि च्छेदाभावप्रसक्तः। wafare
प्रचयुतिमदपि Sarat व्यवच्छिद्यते । यदि fe परि-
च्छिद्यमानो देशन्तरस्वभावो भवेत्तदा aga रवो-
Veal भवेत्‌ | देशान्तररूपन्तु विरहय्य स्वेन रूपेण
प्रकाशमानो रेशो रेशन्तरासंङष्ट इत्यवसीयते | यथा
च देशस्य देशन्तरासंसगसतथा तेनाधारभूतेन Birr
Tar रूपं तदपि देशन्तरसंसर्गादविच्छिन्रं भवति।
कथं हि तेन देशेन व्याप्तं रूपं तदभाववति देशन्तरे `
ag | यथा रकेन देशेन व्याप्तो घटो न देशन्तरें
वर्तते | देशान्तरे ऽनुपलम्भादटत्तिरिति चेत्‌ | विप्रे
Jaret कथमस्याभावः प्रतिपत्तव्यः। तस्माद
SAMAR वाच्यं | यदुत रकदेश्व्याप्तं रूपं
रेशन्तरे ` वतेते eh तस्य तेन व्यापनप्रसङ्गात्‌ ,

ऋवयविनिराक्षरणम्‌ | ९९

तदभाववति देशान्तरे वर्तमानोऽपि तेन देशेन
व्याण्येत । न च व्यात्तिरस्य शक्धावसातुं । भागान्तरा-
सम्भवात्‌ | रतेन तन्निरस्तं । यदाह कशचित्‌ | यथेको-
भावस्तदतहेशं जनयन्नविरुध्यत इति। तदपि म
प्रशतानुरूपम्‌ |

तथाहि भावाभावावेव परस्यरपरिष्हारेण faeat
न वल्तुनौ । वललुनोसतु॒परस्यराभावाव्यभिचारेण
विरोधः। तेन यदेव वहतु वसूबन्तरप्रच्युतिमत्‌ तदेव
तेन fred) न चैककाथ्ैनिवत्तंनशक्तिः कार्यान्तर-
शक्छभावाव्यभिचारिणौ । श्रशुपलम्मो fe वस्तुनो
वस्वन्तराभा( ८ बाव्यमिचारं साधयति | रककायय-
निवेत्तेनशक्तिमति च रूपे Tee कायान्तर
निवत्तनश्रक्तिरपि परिच्छिद्यत इति | कर्थं तदभावः।
एकरेशसम्बं तु रूपं देशन्तरसंसगिरूपपरिषहारेणो
पलमभ्यमानन्तदभावाव्यभिचारि तेन frag | यथात्यन्त
सहशोवसतुनोर्युगपदुषलमभ्यमानयोः सत्यपि चाकारमेदे
दूरादतुपलश्यमाणमेदयोदं शमेदमाचनिमित्तकं प्रथ
arafed विरोधमाभ्ित्य भेदोऽवश्था्यते । ARATE!
aaa wafamra भिन्नेषु चष्ुरादिषु वतते तदधौ-
नोत्पादलया। तथान्योऽपि भिन्नदेशनिहसिन् Heer

§२ ` व्मदयविनिराकरणम्‌ ।

दति। सोऽपि देशमेदनिमित्ते विरोषेऽवसाग्यमाने
वहतुः कोरणमेदनिमित्तं विरो धमासश्यन्‌ न भैपुग्य
मात्मनो निवेदयति। न हि विन्नानस्य देशोऽसि कित्‌ |
अमूर्तत्वात्‌ | Mea | यथा देशमेदनिमित्नो
विरोधस्तथा कारणमेदनिमिन्नोऽपि स्यात्‌ । को fe
ae fase: कारणमेदादशभेदस्येति |

उक्तमिह। परस्यराभावाव्यभिचारनिमित्तो वसतना-
afer विरोधः। स देशमेदेऽपि सन्निधौयेते न कारण-
भेदे । रेशमेदवतौ हि रूपेऽन्धोऽन्यपरिहारेणोपलभ्य-
माने । परस्पराभावाव्यभिचारिणौ भवतो न कारण-
मेदवतौ | add कम्यरागावरणभावाभावश्ृते देश-
मेदनिबन्धने च "चतुर्थे विरुबधम्भैसंसर्गेःवयविविषये
व्यवस्थापिते vara fad हेतोः । . अधुनाव्याप्ति-
रेवास्य खसाध्येन सम्थनोया | इह faequader-
विरहमाबनिबन्धनो भेदव्यवहारो seat दष्टः, श्रहे-
तोरयोगात्‌। निमित्तान्तरस्य वाऽदशेनात्‌। ततो
विहडधम्भेसंसर्गेऽपि भवन्रभेदव्यवहारो व्यापकं निमिन्त-
AMG ज्यात्‌ | ततो व्यापकानुपलब्ध्या तस्मादा
विर्दधम्भेविरहेण aaa तदरश्च विरडधम्पे
daa: | तेनेयं व्यापकविष्द्योपलब्धिभूमिका |

अवयविनिराक्षरणम्‌ । ९१

प्रसाधितेस्यास्तेरूष्ठेसिद्विरुानैकान्तिका दोषा
नावकाशं लभन्ते इति ॥
एवं मया बहु दुम्धेतिनिम्मितेषु
्तयश्तेषु खल्‌ दूषशकण्टकेषु |
श्राचायेनोतिपथ एव विशोधितोऽय-
मुत्सायैमत्सरमनेन जनः प्रयातु |

समाप्तश्चेदमवयविनिराकर शमिति |

पण्डिता शेकविरबिता
सामान्यदूषरणदिक्मसारिता।

व्यापकन्नित्यमेकश्च सामान्यं चैः प्रकल्पितं |

मोहग्रन्िच्छिदे तेषां तदभावः प्रसाध्यते ॥
कथमिदमवगम्यते | परस्यरविलक्षणकषणेु Ware.
समौश्यमाशेधमिन्रधौध्वनिप्रसवनिबन्धनमनुयायिरूपं
सामान्यं न मान्यं मनौषिशामिति । साधकप्रमाश-
विरहात्‌ बाधक(९ प्रमाणसम्भवाचेति ब्रमः । तथाहि
यदिदं सामान्यसाधनमतुमानममिधौयते WT: | अदनु-
गताकारं ` त्रानं तदतुगतवलुनिबन्धनं यथा बहु
yay खक्‌ सगिति wa) afer च परस्यरसम्पवं-
विकलकलासु कार्य्यादिव्यक्तिघनुगताकार fame
तदभैकान्तिकतादोषाकान्तशरौरत्वान्न तद्वावसाधना-
यालं | यत्तो भवति बहुषु पाचकेषु पाशकः पाचकं
दति रकाकारपरामशप्रत्ययः। न च तेप्रनुगतमेकं
क्तु समस्ति । तद्वावे हि प्रागेव तथाविधप्रत्ययोत्पाद-
प्रसङ्गो TANT: 1 क्रियोपकारापेष्षाणां werw-

सामान्यदूबकदिकप्रसागि्ता | éy

शानां सामान्धव्यश्ञकत्वादयमदोष इति बेत्‌ । नैत-
दस्ति | नित्यानामनाषेयातिशयतयाऽनुपकारिणि सद-
कारिण्यपेक्षाऽयोगात्‌। सातिश्यत्वे वा प्रतिक्षणं
विशरारुशरौरत्वात्‌ क्रिया कुत इति दोषोदष्यरिरः।
क्रियानिबन्धनत्वात्‌ पाचकेष्नुगताकारप्रत्थयस्य नानै-
कान्तिकतादोष इत्यपि वान्त । प्रतिभेदं भिद्यमानानां
कम्भेशां तन्निबन्धनत्वायोगात्‌ । भिन्नानामप्यभिनना-
कारन्नाननिबन्धनत्वे व्यक्तीनामपि तथा भावो न रा-
द्ण्डनिवारितः। ततश्च. सामान्यमेव नोपेयं स्यात्‌ ।
इति मूलहरं पश्षमाश्रयता देवानांप्रियेण qe ay.
क्रलमाचरितं | wate न्यायेन क्ियाकारकसम्बन्ध-
मभिन्नज्नाननिबन्धनमुपकल्ययन्‌ प्रतिक्षिप्तः | + पाक-
कियात्वनिबन्धनः पाचकेष्टनुगताकारः प्रत्ययस्तती
नानैकान्तिकतादोष इत्यपि न मन्तव्यं । नद्यर्थान्तर-
सम्बन्धिनौ जातिरथान्तरप्रत्ययोत्यत्तिदहेतुः, अ्रतिप्रस-
ङ्गात्‌ | स्यादेतत्‌ समबेतसमवायसम्बन्धबलात्‌ पाक
किधासामान्धं पाचक्ैष्ठभिन्नाकारं परामशेप्रत्ययसुप्र-
जनयति ततो न यथोक्तदोषः। तदिदमण्यसार | यत्‌
उदयानन्तरापवज्जितया कम्पणाभेवासम्भवात्‌, विनष्ट
RA तत्‌ सामान्यं न aia तदभावादेव नापि

eq’ सामान्वदूषणदिकपसारिता ।

क्त रौति सम्बहसम्बन्धोष्यस्य नास्तौति' नाभिन्प्रत्यय-
हेतुः। तस्मात्‌ स्ितमेतत्तदनैकान्तिकतादोषदुष्ट-
त्वान्नेदमनुमानं सामान्सष्नासाधनाय पर्याप्तमिति ।
दतशचापि न सामान्धसत्वासाधनमिदमनुमानं | यथेव
हि परस्यरासङ्धौशखभावा श्रपि शाबल्ेयादयोभावाः
कयाचिदेव तदेककाययप्रतिनियमलक्षणया खशेतु-
बलायातया wR तदेकमभिमतमनुगतरूपमुप-
HAA, तदपरसामान्यान्तरमन्तरेणान्यथानवस्थाप्रस-
ङ्गात्‌ | तथा तमेकं परामशेप्रत्ययभुपजनयन्तु किमन्त-
रालगड़ना व्यतिरेकवता सामान्धेनोपगतेन |
saree प्रतिनियतशक्तयः सव्येभावाः। Tae
तामान्धापलापिभिरपि ( १० ) नियतमभ्यपगमनौयं |
अन्धथा कुतः शलिवौजं शाल्यङ्कुरमेव जनयति न
कोद्रवाद्धरमिति | ` परपग्यतुयोगे भावग्रकृतिं सुका
किमपरमिह वचनौयमस्ति। एतच्ोत्तरमस्माकमपि न
वनोकःकुलकवलितं, तथाहि वयमष्येवं शक्ता रव ब्त
सामान्यमेवोपकत्तः श्विवयक्तौनां मेदाविगरेषेऽपि न
तदेकं famaqurafagiafa । अनुत्तरं वत दोषः
सङ्धटमचभवान्‌ हष्टिदोषेश प्रविश्यमानोऽपि नात्मान-
मात्मना सम्बेदयते। ताहि शलिवौजतदङरयोर-

सामन्धदृषग्रादिकप्रसारितिा। ९७

ध्यक्षानुपलम्भनिबन्धने कायकारणभावेऽवगते शलि-
वौजं weet जनयितुं शक्तं न कोद्रवाङ्कुरमिति
श्कधमभिधातुं नैवं सामान्यतदतो रुपकार्य्योपकारक-
भावः कंतश्चन प्रमाणान्निश्चितः। तत्कथमिदमुत्तर-
मभिधौयमानमादधौत साधिमानमित्धलमलकनिबे-
न्धनेन। न साधकप्रमाणशविरदमानैण ब्रेश्षावतामसद्यव-
हारः | ततस्तदभावसाधकमनुमानमभिधोयमानमस्मा-
भिराकल्यतां | यदट्‌यदुपलब्िलक्षणप्राप्तं सन्नोपलभ्यते
तत्तदसदिति परश्षावह्वव्यवदत्तव्य, यथाम्बराम्बरुह,
नोपलभ्यते चोपल्िलक्षणधाप्त सामान्यं कचिद्‌-
पौति खभावानुपलम्धिः। न चाचासिदिदोषोद्वाव-
नया प्रत्यवस्थातव्यम्‌ | तथा छक्रासिद्िभवन्तौ सरू-
पतो विरेषशतो वा भवेत्‌ । तच न तावदाद्यं सम्भ-
वति। अन्योपलम्भरूपस्यानुपलम्भस्याभ्युपगमात्‌ | तस्य
च खसम्बेदनप्रत्यष्साक्षात्‌ छतसखरूपत्वात्‌ कुतः स्वरू-
पासिद्दोषावकाशः |

श्रथोच्यते स्वसम्बेदनमेव न सम्भवति । स्वात्मनि
क्रियाविरोधात्‌ | न हि तयैवासिधारया सैवासिधारा
च्छिद्यते । तरेवाङ्गल्यग्रं तेनैवाङ्गल्यग्े स्पृश्यते इति ।
श्रतोऽसिद्न ward हेतुः । तदिदं स्वसम्बेदनश्ब्दाथौ-

és सामान्येदूषणदिक्प्रसारिता |

परिन्नानविजुम्भितमेव प्रकटयति वावः। तथाहि कलस-
कलधोतकुवलयादिभ्यो व्यात्तं विन्नानमुपजायते। तेन
बोधरूपतयोत्पत्तिरे वास्य स्रसम्बित्तिरुच्यते, प्रकाश-
वत्‌। न कम्मैकत्तक्रियाभावात्‌ । रकस्यानंशरूपस्य
बैरूप्यानुपपत्तितः। यथेव fe प्रकाश्कान्तरनिरपेक्षः
प्रकाशः प्रकाशमान आत्मनः प्रकाशकं उच्यते | तथा
ज्ञानमपि ज्नानान्तरनिरपेक्ष प्रकाश्मानमात्मनः प्रका-
TAMA | ततोऽयं परमाथेः। न ATA न्नानान्तरसवेद्य-
मुपपद्यते नाप्यसम्बिदितमुच्यते। यथाप्रकारे च खस-
स्दनश्ब्दार्थं विवक्ठितें न fates वचनौयकमस्ि
कुतो यथोक्तदोषावसरः। नापि विगरेषणसिद्याऽसि्ि-
रदवावनौया । उपलब्थिलक्षणप्राप्ततया ( ११) सामा-
न्धस्य स्वयमेव परोरुपगमात्‌ | तथानभ्युपगमे वा न
सामान्यवलेन वा कखेयादिषठतुगताकारो धौध्वनौ
स्यातां । न fe यतो यच ज्नानाभिधानप्रहत्तिस्तदनुप-
लक्षे तस्य प्रतौतिभंवति, दण्डवत्‌ | यत्‌ पुनरिद-
मुद्योतितसु्योतकरेण | fa सामान्यं प्रतिपद्यसे, न
वा । यदि प्रतिपद्यसे कथमपहंषे | रथ न प्रतिपद्यसे
तदा तस्यासिहत्वादाश्रयासिद्नो हेतुः। तदिदं तख
धम्मिखरूपितानभिन्नताविजुम्मितमाभाति | यतो न

सामान्यदूषणदिकप्रसारिता। <<

वयं वौरूपतया सामान्यं धम्मितया्गोकुम्पेहे | भ्रन्त-
मरावाभिनिवेशिनो भावाभावोभयानुभवाहितवासना-

परिपाकप्रभवस्याथ्यस्तवदिवतुनो ज्ञानाकारस्य धभ्मि-
तयोपयोगात्‌।

स च खसम्बेदनप्रत्यक्षसिद्गतया न शक्यः प्रतिषे ।
तदब धर्मिणि व्यवस्थिताः सदसण्चे चिन्तयन्ति। किमयं
सामान्धशब्दविकल्यप्रतिभासार्थो धम्मो पर परिकल्ित-
वदहिःसामान्धनिबन्धनो वेति | तस्य वाद्यानुपादानत्व
साध्यतयाऽनुपलम्भो हेतुः। न पुनसलस्येवाभावः साध्यते।
तदिषयश्ब्दप्रयोगप्रसङ्गात्‌ | रवम्बिधे च धभ्मिशि
विवक्षिते कुत श्रा्रयासिदिदोषः। यत्तूच्यते । प्रत्यक्ष
प्रमाशसिद्वस्वभावतया सामान्यस्यासिद्ध रवायं हेतु-
रिति | तदयुक्तं, तस्य खरूपेणप्रतिभासनात्‌ |

दूदमेव fe प्रत्यक्षस्य प्रत्यक्षत्व यत्‌ स्वरूपस्य
eqn समपणं। इदं पुनमृल्यादानक्रयि सामान्य
सखरूपश्च नादयति प्रत्यक्षत्व Mafra ।
तथाहि न वयं परस्यरासंकौगेशवलेयादि्य्तिमेद-
प्रतिभासनवेलायां तदिलष्णमपरमनुगतमध्यधेणेक्षा-
महे | कण्डेशनमिव मूतेषु | शवलेयसामान्यबु्ेरसिदवः।
तत्‌ कथमदष्टकल्यनयात्मानमात्मना विप्रलभेमहि।

१०० सामान्यदूषणदिकप्रसारिता |

इति नासिच्लो हेतुः। नाप्यनैकान्तिकता शङ्काविषय-
मतिपतति, विश्षदत्यद्शनात्‌ | TATE सम्भवानुप-
शम्भात्‌ | साधारणनैकान्तिकता Araya । सन्दिग्ध
विपक्षव्यादृत्तिकता तु प्रतिबन्धादशनादनिवारित
प्रसरेव |

तदेतन्न स्रमालाचिततकंककंशधियामभमिधानं |
faust बाधकप्रमाशसाम्यादपसारितसद्रावत्वात्त-
AMSAT: | तथाद्यसत्ले साध्ये सत्वं विपक्षः | तच
प्रत्यक्षतया भवितव्यं ! यतो यद्‌यद्‌ाऽविकलाऽप्रति-
हतसामथ्य' तत्तदा भवत्येव | तद्यथाऽविकलबलसकल-
कारणकला पोऽङ्करः। सति च चश्षरादिसाकस्ये श्य
वह्ुन्यविकलाप्रतिबदंशक्तिकारणं प्रत्यक्षं ॒त्नानमिति
स्वभावहेतुः | ततो विशोपलम्भादिपक्षाद्यावत्तमानो
Bgl श्रसद्यवदा रयोग्यत्वेन व्याप्यत इति anfafag-
नानकान्तिकेः। अभिमतसाध्य( १२ प्रतिबन्धसिङ्धलत
विरुता दृरतरसमुत्सारितरभसप्रसरेव । अतोऽसिद्-
तादिदूषणशङ्काकलङ्कालङ्कि( ठ ।ताङ्गतोः प्रसुतवलु-
feel सिद्मसक््वं सामान्यस्येत्यलमतिवद्विस्तरविसा-
रिण्या कथयेति विरम्यते |

न च वल्तुसंश्यानवत्‌ सामान्यं व्यक्तेलंक्षणं। न

सामान्धदूषणदिकप्रसारिता। Lor

चानुदृ्तव्या टत्तवणणदयात्मके जातिव्यक्ती वणादिनियत-
प्रतिभासप्रतौतिप्रसङ्गात्‌ | व्यक्तेरेवासी प्रतिभास इति
चेत्‌ कोऽपरस्तहिं सामान्यस्यानुगताकार इति चेत्‌ ।

ननु वशेसंस्थाने faces किमपरमनुगामि विद्यते |
जातिग्यक्तोः समवायबलादविभावितविभागयोः at
रोदकयोरिव परस्यरमिश्रणेन प्रतिपत्तेरिति चेत्‌ ।
न तरदं सामान्यविशेषयोरेकतरस्यापि रूपं ald |
सखरूपाग्रहशेऽनयोरप्यग्रहणशमिति निरालम्बनेव सा
तादृशौ प्रतिपत्तिरिति परमाथ ्रावेदितस्तावत्‌निरा-
लम्बनया च प्रतीत्या व्यवश्या्यमानं सामान्धं सुव्यव-
शयापितं | तस्मादिगेष्यासिद्यापि नाथमसिद्गो हेतुः |
सपक्षे वर्तमानो विरुद इत्यपि न मन्तव्यः aa
कान्तिकताप्यस्य न सम्भावनाम्‌ अहति। असहावहारा-
नपेक्षत्वेन fe दश्यानुपलम्भो an), यदि हि
सन्नपि तच न yaad | इद सापेष्ः स्यान्‌ | ततो
विपक्षाद्यापकविरद्वावरुदवात्‌ | व्य{वत्तमानोऽसद्यवहारे
वि्राम्यतौति अतस्ेनासद्यवदहारेणानुपलम्भो व्याप्यत
इति कतोऽनेकान्तः | ततश्च स Vay: समायातः |

रतासु पथ्चस्ववभासनीषु
TARAS स्फटमङ्करोषु |

RoR सामान्यदूषणदिकष्सारिता |

साधारणं षष्ठमिदे्षते यः
शृङ्ग शिरस्यात्मन Tae सः ॥ इति।
TAS च पूरव्वोक्तस्यायं WTAE |
्रतय्षप्रतिभासि वत्मं न पष्डसखङ्गलौषु स्थितं
सामान्यं प्रतिभासते न च विकल्पाकारवुद्धौ तथा।
ता रवास्फुटमूलयोच हि विभासन्ते न जातिसततः
सादश्यममकारणौ पुनरिमावेकोपलसिध्वनौ इति॥

सामान्यसिदिदूषणशदिकृप्रसारिता ॥ ३ ॥

afatca पण्डिताशेकस्य ॥ ० ॥

अन्तवोप्तिसमधेनम्‌।

---ण्-ट- ण -
ge नमो बुद्धाय |

ee सत्वमधक्रियाकारित्वतदितरसक्चलक्षणायो-
गात्‌ । तच्च HATTA व्याप्तं मरस्यरव्यवच्छेद-
लक्षणत्वादनथेः | प्रकारान्तरेण कर णसम्भवात्‌ |
RAAT चाश्चणिकत्वे न स्तः । पूरव्वापर कालये-
विचलिक्ैकस्भावस्य कत्तत्वाकर्तत्वे विरुडधम्बेदया-
यागात्‌ |

तच न तावत्‌ क्रमः क्रमाणाभेकैकं प्रति पूवापर
काल्याः कन्तत्वाकंत्तत्वापत्तः। एवं सव्वेकमाभावात्‌
केवलं सकलकाय्यैगपद्यमवश््यते | TT च स्फुट
तरः पुव्वपरकालथाः कततत्वाकत्तत्वप्रसङ्गः | विर
च कत्तत्वाकर्तत्वे रकधम्मिणिं न सम्भवतः । रकं
सखभावश्च तावत्कवालमक्षणिक इति fee wife
क्रमयौगपद्येारयागः। तदरैवमक्णिके व्यापकानुप-
लब्ध्या निषिद्धं ast छषणिकं एवा [व]तिष्ठते इति
छशिकत्वेन व्याप्तं | तन्तेन व्याप्त यत्‌ यच धभ्मिणि
सिध्यति तच छणिकत्वं प्रसाधयति। इदमेवेदानों

१०४ अन्तर्यातिसमूर्थनम्‌ |

विचायते केयं (केयं) वापिग्रहीतव्या दष्टान्तधम्पिणि
सा्यधम्मिंणि वा । केचिदाहः | cera धूम्‌-
वत्‌ | अन्यथा साधनवैफल्यं स्यात्‌ । उभयधम्बसिहि-
(द)रनान्तरौयकत्वात्‌ व्धातिसिङ्गः। नहि महानस-
सिद्धायामप्निधूमयेव्धौप्तौ पुनरभ्रिसिद्ठये धूमलिङ्गम-
fama इति । तथाहि |
दष्टान्ते गद्यते व्याप्तिधंम्बेयोस्तव CLAM: |
हेतुमाचस्य दृष्टस्य व्याप्तिः we तु गम्यते |
सा च सव्वापमंहारात्‌ सामान्यमवलम्बते।
तख धम्मिणि afte प्रतौयेतानुमानतः ॥
र््षदृष्टयोवहिधूमथेाः कायैकारणभावसिदगो
तयेव्याप्निसिद्िरिति प्रत्यक्षसिद्ध वहौ युक्तमनुमान-
वैफल्यम्‌ । नैवं व्याप्िसिद्वः प्राक्‌ प्रमाणान्तरसिदं
धम्निणि क्षणिकत्वम्‌ । साधनधम्ममेव तु केवलमनु-
पश्यन्तो farsa बाधकप्रमाणवलात्तस्य छणिकत्वेन
व्यानि प्रतौमः। तत्ततः साधनतैफल्यम्‌ | वेफार्यमेव,
छएणिकत्वव्या प्रस wee तथात्वेन धम्मिणि प्रतौतौ
क्षणिकत्वस्यापि प्रतौतेरिति चेत्‌। न । सव्वीपसंहार-
वतौ fe anfa: साध्यसिदरङ्गम्‌। तदियमनपे-
शितधश्मिविग्रेषं साधनधम्ममाचमवलम्बते। तद्यथा |

AIHA TAT । १०५

यच धूमस्तवाप्निरिति। न पुनय महानसे धूमस्तवा-
fafcfa | रवमिहापि यत्‌ सन्ततषणिक॑मिति व्याप्ति
प्रतौतौ साधनधम्बेस्यापि धम्मिणि स्वं नान्तभवति |
किं पुनः साध्यधम्पेस्य | तस्मात्‌ सश्वसामान्यस्य साधन-
धममस्य TEM व्यापिश्चकशः प्रतिपाद्य तदुभयसाम-
यात्‌ साध्यधम्बैस्य धभ्मिणि त्तिः प्रतौयत इति कुतो-
ऽनुमानवेफल्यं | यद्येवं व्याप्िप्रतौतावसति viata
परामश साध्यधम्मिणि व्यातिग्रहणमिति । कुतः | तव
दृष्टस्य सश्वस्य व्याप्तिप्रतोतेः। यथा महानसदष्टाभ्नि-
धूमथे्व्यापिग्रहे दृष्टान्तधम्मिंणि व्याप्िग्रहशमुच्यते।
न हि व्याप्तिग्रहे महानसपरामर्णऽस्तौत्युक्तं | नु
व्याप्तिपक्षधन्मैत्वयारेकशः प्रतौतावपि यस्यैव प्ष-
धम्मैत्वमवगतन्तस्येव साध्येन व्याप्िरवसितेति साम-
श्यात्‌ साध्यसत्ताकथनमवैयथ्यं' साधनस्य । ,

ननु न पकछषधरम्मत्वगतिः साध्यगतिः साध्यधम्म॑संस्प-
aid | नापि व्याप्तिप्रतौतिरेव साध्यसिद्धिः। सामा-
न्धालम्बनतया धम्मिविशरेषेण धम्मयेारनवच्छेदात्‌ |
अन्यथा विशेषयेर्व्यातिप्रसङ्गात्‌ तदयं व्यस्तविषयः
साम्यादिति देतुनिर्देशः। अथ हेतेस्त्ररूष्यपरि-
च्छेदसामथ्यौत्‌ साध्यप्रतोतिर्त्पद्यत इत्यच्यते । न

१०६ अन्तव्यांपिसमभथैनम्‌ |

alert sare: | खरूपनिशचयेन साध्यनिश्चया-
पजननात्‌। नं हि कचिदियन्ताधिवं लिङ्गस्य कत्तव्य
मस्तौति।

अपि च एते cea सम्बन्धे च सृते ्रतु-
मानं भवद्विरिष्यते। तददन्तर्व्याप्तावपौष्यतां | न fe
बदिव्याप्िवादिनामपि विस्मृतायां व्याप्तौ श्रतुमान-
प्रहत्तिरस्ति। तच य्येव पक्षधमत्वमवगतं तस्यैव
साध्यधर्मेण व्यापिरतेः कित्र सर्वानुमा नवै |
साथ्यधमििंणोऽपरामशेण व्याप्तेः सरणादिति चेत्‌ |
सा््यधम्िंणि दष्टसयेव व्यौिसमरणे कथं साध्यपम्मिणो-
ऽपरामशेः। सामान्यालम्बनत्वाद्यातेः। साध्यधर्मः
शोऽनवच्छैदादिति चेत्‌ । ननु तच दृष्टस्य कथं तेना-
नवच्छद्‌ः। तेनावच्छिन्नस्य वा अ्रसाधारणत्वात्‌ कथं
व्याप्तिः | अरयागव्यवच्छेदेन विशेषणान्नासाधारणतेति
चेत्‌ तथापि किन्न areal पराद्धश्यते। यच यच
पव्वते धूमस्तच तवाभ्नियैथा महानस इति सामान्या-
लम्बनायां व्याप्तौ धम्मिविग्रेषपरामशस्यानङ्गत्वादिति
चेत्‌ युक्तमेतत्‌ साध्यधम्मिणा WATT साधन-
धम्मस्य रूपान्तरभेव TEATS | न त्वयं STH
रङ्ग | तमन्तरेणपि व्याप्तेः सामान्धालम्बनायाः परि-

अन्तर्थात्निसमर्धनम्‌ | १०७

च्छेदपरिसमापेः कथमन्यथा दष्टान्तधम्मिंणि व्याप्ति-
DEWALT ATTA पक्षधम्मत्वायागौत्‌ TET
त्वाग्रदणात्‌ ; पक्षधम्मत्वग्रहशे वा तदैव साध्यमपि
साम्यादसिङ्ं fasfafa सर्व्वानुमानवेयण्यप्रसङ्गः |
पश्चात्कालभाविलिङ्गन्नानमपि च स्मृतिरेव स्यात्‌ न
प्रमाणं | तस्मात्‌ BATA Te Bafa
ग्रहे सदपि नान्तभवतौति पथगृर्हौतस्ृतयेः
पक्षध्म्मत्वव्या्योः सामर्थ्यादनुमेयगतिरत्यद्यते इति ।
रवमवैयर््य' साधनानामेषितव्यम्‌ इति मानफल-
त्वात्‌ । तदत्‌ परथग्भूतथेाः पञ्षधम्मत्व्याघ्योः सामः
च्यादनुम नोत्पत्तिरन्तर्व्थाप्तावपि किन्नेष्यते। तदिष्टौ
वा कथं साधनवैयथ्य' । वैरूष्यगतिसामर््ादनुमेय-
गतिरिति fe तदुपादानशक्तिरेव सामथ्यमुच्यते,
न तु बेरूथप्रतौतेरन्तभाव इति सव्ये समानं । न
सव्वं' समानं। Waal हि व्याति प्रति wala पक्ष-
धम्पैत्वमवगतं BATA VATA व्यापेरप्यनवगतेः।
ततो व्याप्तिपुव्वके साधनवाद्ये पश्चभम्मवचनमन-
धैकमनन्तव्यात्तौ | नैवं afeatat बहिरेव व्यात्ति-
ग्रहणात्‌ । अवाह,
श्येन तेन HAUT प्रयुक्तं साधने सति ।

A कन्तर््यािसमर्धेनम्‌ |

श्वेत्य Ta पश्चाद्व्याप्निः प्रतौयते ।

प्रत्यक्ष इवे दृष्टान्ते तच सेत्यन्यथा कथं ।

at eur विद्य इति चेद्‌ व्याप्ते प्राक्‌ दयक्‌ कथं ॥*

animes हि सखवाक्याभ्यां येन तेन प्रयु-
anat स्येते न तु साक्षात्‌ प्रतयेते। वाचः
स्यमप्रमाणत्वात्‌ | यदाह,-

शक्तस्य GU हेतुवचोऽशक्तमपि स्वयमिति।

हूचितथेाऽल्तु तथाः ae हेतौ प्रथमतरपश्षधम्यै-
त्वविषयनेव प्रमाणमभिमुखौभवतु । तेन प्रमाणेन
धर्मिणि सिद्वस्य सत्वस्य पश्चाद्ब्यापतिः प्रमाणान्तरेण
wea इति कस्य वेयणथ्येमिति । प्रत्यक्षेपि दष्टान्त-
ufafa प्रथमं Rasa पश्वादव्याप्तिरित्येष रव
क्रमः अन्यथा दष्टान्तधम्मिणि व्यापतिषहौतेत्येतरेव न
खात्‌ | दृष्टन्तथम्मिण्यदषटस्येव हेतोर्यापिग्रहणात्‌ |
यद्येवं aru व्यापिग्रहणाधिकरणे fafa
meta रव यथा वह्िधूमयेरिति चेत्‌ । न । तव
इष्टस्य हेतोविपञ्षे बाधकटत्तिमाचादेव व्यापिसिदधः।
ननातशवेवं न खलु व्यापिग्रहणात्‌ प्राक्‌ क्षणिकस्य कचि-
दपि सिदिरस्ति तस्ानुमेयत्वात्‌। असिद्ायाश्च
व्याप्तावनुमा नाप्ररृत्तेः। साधनान्तरस्य च तदथेमननु-

खअन्तर्यांप्तिसमर्धनम्‌ | १०९

सरणात्‌। अतुसरणेऽप्यनवस्था स्थात्‌। अवस्थाने
तावत्‌ प्रयासस्य वेयथ्यात्‌ । विपथ्येये ब्यरा्िबलारिव
वयापिसिदवेरविधातात्‌। वह्िधूमयेालतु नादृष्टयोः
कायेकारणभावसिद्ः। तत्सिद्धौ न विपक्षे बाधक
इत्तिरिति दयद्‌श्नव्यपेश्छा ! वहिधूमयेर्व्याप्िसिद्धिः
सत्वक्षणिकत्वयेासतु tai यथोक्तन्धायेन व्याप्ति
fag: | तस्मात्‌ सतत्वमातस्य तच धम्मिणि सिडस्य
बाधकवशाद्व्याप्तिः सेत्स्यतौत्येषितव्यं । तददन्त्वयाप्ता-
वपि। ते इमे व्यापिपक्षधम्भेत्वे स्खप्रमाणव्यवच्छेद्य-
साधनवाक्ये न तु केवलं Basa! न चान्यत.
वाक्येन wag सचयितुमिति कुतोऽन्यतरवाक्य-
वेयथ्थं |

एकस्येव हि धम्भेस्य कमाच्ेरूष्यनिश्चयः ,

विस्मृतावनुमाभावात्‌ तत्‌ fa व्यर्थानुमाखिलेति ॥
अपि च संग्रहश्चोकः,-

THAT साध्यसिदिश्वदयाथे हेत्वन्तर ग्रहः |
बाधकात्तदसिदिश्वेदयरथो धम्म्यन्तरग्रहः |

यदि हि धम्बिणि व्याप्तिः सिथ्यन्त्येव साथ्यसिद्धि-
मन्तभीवयति। ननु लाभ रवैषः। व्याप्तिप्रसाधका-
हैव प्रमाणात्‌ erates: सच्वहेत्वपाश्रयणप्रयासस्य

Rte अन्त्या तिसृमर्धनम्‌ |

निरसनात्‌। न हि व्यसनमेवैतलिङ्गान्तरातुसरणं
नाम । श्रथ न व्याप्तिसाधकात्‌ साध्यसिद्धिः। न तदै
नर्व्याप्तौ हेतुतैयध्यैमिति किमकार्डकातरतया बहु-
तरमायासमाविशसि | इयं हि भवतः साध्यं दष्टान्त-
धम्मिणि efe: साध्यधम्पिंणि च। यथाकमं वयात्तिपक्ष-
wean: faa aq यदा प्रतिनियते भम्बर
विवादः, तददिभते च fifa व्यापिग्रहणं तदानीं
weer | यदा तु वस्तुमात्रे विवादः तदा wa

वस्तुषु हेतो ठेत्तिरवयापि साध्या मयापि चेति कतम-
किन्‌ यभ्िणि हेतोटंत्तिसाधनं मम ae भविष्यति |
कथमिदानों बदिरव्याप्निविवादाधिकरणं मूत रवान्धत-
मस्मिन्‌ व्याप्तिसाधनात्‌। तावन्माचलक्षणत्वाज्च साध्य-
ध्मिणः। बाधकं प्रमाणं प्रवत्तमानमन्तगंतमपि ufc
बष्करोतौति चेत्‌ ease कथं भवतु बाधकेन WaT
मानेनैव तस्मिन्‌ साध्यसाधनात्‌। साध्यसंशयोपगमे
साध्यधम्मिंणि लक्षणोपगमादिति चेत्‌ श्रयुक्तमेतत्‌ |
वाधकमाचात्‌ न साध्यसिद्िरित्यस्िनप्ते धम्ब्यन्तर-
. परिग्रहवेयर््याभिधानात्‌। बाधकात साध्यति्िरि-
त्यसिंलु wa साधनवेयथ्येमापादितं। तस्मादाधक-
aay साध्यासिद्लो न कंचित्‌ सन्देहनिदत्निः। सन्दे-

अन्तर्याप्निसमर्थनम्‌ | RRR

हानिरत्तौ न वदहिष्करणमवदिष्कुतश्च साध्यधम्मयेवेति
तच व्यात्तिरन्तव्थाप्तिरेव नदान बहिव्यापेर्वरत्तापि |
तदियं बहिव्यापिरमुस्िन्‌ va कथं भवति यदि प्रति-
नियते धम्मिणि विवादः। तददि्भूते च धम्मिणि
व्याप्िग्रहणम्भवति | तच च दुरुद्रः धस्ग्यन्तरपरिगरह-
वेयथ्यैदोषः। बाधकमावेश तु साध्यसिद्लौ हेत्यन्तरमेव
ay अपि च सत्वदेतो विभेषेए न वदिव्धौपति-
सम्भवः |

afag धम्मिंणः ae विवादानवतारतः।

तचासिदस्य च व्यापिग्रहंणे साध्यधम्मिणि |

AAs: कथं नस्यादृदष्टान्तेऽपि न वा भवेत्‌ A

यच हि धम्मिणि इष्टस्य हेतोर्व्यापतिः प्रतौथते तच
तस्य व्याप्िग्रहणमास्यायते। ee साध्यधम्मिणि
wear विमत्ययोगादिति कर्थं नान्तव्योत्तिः।
तथापि साधनवेयथ्यैनिषेधाय बहिरेव zeta इति

चेत्‌ तत्‌ किमिदानौं त्वदिच्छानुरोधात्‌ धम्मिणि हेतो-
इभैनमदशंनमसतु। दशेनविेषे वा बहिरेव afr
TEU | उभयत्र दृष्टस्य व्याप्िग्रहशेऽप्यस्ि
बहिरव्धाप्तिभाग इति चेत्‌ । ननु किमधेमियान्‌ भागो
Ta GTA |

११२ | अन्तर्यांभिसमर्धेनम्‌ |

माभूत्‌ हेतुषैयण्यैमिति चेत्‌ । ननु यदि बाधक-
टत्तिमाचेण व्यापिग्रहणाधिकरशे धम्मिणि are
सिद्धः साधनवैयण्यैमन्तर्व्थाप्तो तरेतददिर्व्याप्तावपि
तुल्यं । ware व्यसनमाचं बहिव्याप्िग्रहणे विश्रेषेण
ae हेतौ केवलं जडधियामेव नियमेन दष्टन्तसापिषः
साधनप्रयोगः परितोषाय जायते। तेषमेवानुग्रहाथे-
ATMA दृष्टान्तभुपादत्त |
यत्‌ सत्तत्श्षणिकं यथा घट इति । पटुमतयलु
नवं हष्टान्तमपेश्न्ते |
+तस्मादृदष्टान्तरोक्केभ्यो घटं दष्टान्तमनव्रवौत्‌।
तथा AACA STATA ATTA ॥
इत्यन्तर श्लोकः ॥
कथमिदानों ्रनुभेये स्वमेव सपक्ष एव सश्चमस-
पशे arena निश्चितमिति हेतोस्तरेरुष्यमवगन्तव्यम्‌ !
“मती सपक्षासपक्षौ साध्यधम्मथुतायुती |
ATA तच VAST AS यच तच वा |”
साध्यधम्भयुक्तः Fa सामान्येन सपक्षः, अतयुक्त
arava इति | तस्मिन्‌ सपक्ष एब TAT चास्-
मेव ` यथाक्रममन्बयव्यतिरेक तौ पुनयंच तच वा
धम्मिणि ग्रहौतव्यौ यच शक्यौ ग्रहीतुम्‌ ।

अन्तर््याष्ठिसमर्थनम्‌ | १९१३

तदिह स्वस्य सब्वेतोऽ्णिकादयादृत्तौ बाधकवलात्‌
fasrat यत्‌ सत्तत्‌ छ्षणिकमेवेति sey साध्यधम्मि-
ward | तच दष्टस्य हेतोर्व्याप्तिगंहणात्‌ wet
न्तरासम्भवात्‌ | सम्भवेऽपि तदनुसरणवैयरथ्यात्‌ | य्ेव-
मसाधारणो नाम कथमनैकान्तिक उक्तः |

असाधारणतां हेतुदोषम्मुढव्यपेश्षया ॥
अत्रवौदग्रहादव्यापति(तेनेवं सर्व्वोपसंहतौ ॥

Varah went व व्यापिग्रहणं प्रति-
Wat: | तदमिमानापेयाऽसाधारणमनैकान्तिकमाद
श्रावणत्वं दृष्टान्ताभावात्‌ | सौध्यधम्मिणि च.व्यात्ति
रनिषटेरणद्यौतायां व्याप्तौ सन्दिश्धोभयतयाऽनिश्चयकर-
त्वात्‌ । अथवा असाधारणतैव अ्ावशत्वस्य भदाभि-
मानोपकस्यिता | zea हि शब्दव्यक्तिधर्मिणौ विवा-
टाधिकरणात्‌। अनन्यथा धम्प्येसिदिप्रसङ्गाच्च | दष्टा
दृष्टशब्दव्यक्तिसाधारणब्ड BAe हेतुः। धूमसामा-
WA | ततः सर्व्वोपसंहारवत्याः व्याप्तेः सम्भवात्‌
सक्वादिवददष्टमेव साधनं श्रावणत्वाष्यं । कमथेग-
पद्यानुपलम्भ एव चाच बाधकं प्रमाणं | ओओोचन्नानजन
कत्वमेव हि श्रावणत्वं | तस्मान्मूढव्यपेश्षयाऽसाधारण-
त्वात | असाधारणस्य HATTA | साध्य-

११४ GRA IAAT |

धम्मिणि व्याप्निप्रतौतावेव साध्यप्रतौतेः साधनवैफंलयं
खादेव । तन्म्रामूदेफल्यमिति नैव व्यापतिग्रहौतव्धा |
तस्यामश्हीतायां सन्दिग्धोभयतया स्यादनैकान्तिकत्वं।
सर्वोपसंहारेण तु व्याप्िग्रहणे यथोक्तन्धायेन साधन-
वैफल्याभावात्‌ | wee स्वादि साधमभेवेति बेदि-
तव्यम्‌ | तदेवमुभयथा मृढजनापे्षयाऽसाधारणमनै-
कान्तिकसुक्तम्‌ । , `
समानश्चेतदषिव्याप्तिवादिनामपि यदि हि मूढ-
मतापेश्षा न स्यात्‌ स्यादेव आवश्त्वमदुष्टो हतुः ।
रत्वादिकन्नियतशब्देषु हि विवादे शब्दान्तरं स्यात्‌ |
दृष्टान्तः सर्वशब्देषु विगत बाधकं प्रमां प्रवत्त-
मानं अदृष्टान्तमपि asa दष्टान्तयतौति कथम
साधारणमनैकान्तिकं वेति । ° ।

अन्तरव्यातिसमधेनं समाप्तमिति ॥ ° |
afafca रनाकरशन्तिपादानामिति ॥ ° ॥