BIBLIOTHECA INDICA:
A
COLLECTION QF ORIENTAL Works PUBLISHED BY ASIATIC SOCIETY OF BENGAL New Series, No. 1287 & 1296
सूयसिदान्त | THE SURYYA SIDDHANTA
SIRWILEAMJONES|
KDITED
TOGETHER WITH A COMMENTARY CALLED SUDHAVARSINI By
MATIAMAHOPADHY AYA SUDHAKARA DVIVEDI
PRINTED BY J.N, BOSE, AT THE WILKINS PRESS, COLLEGE SQUARE, AND PUBLISHED BY (ष
ASIATIG SOCIETY, I, PARK, STRFRE
॥. ४ (८४1; 1911
सधावधिणणे टीका | १८३
अतोपपन्तिः i इयोप्पगयो व वक्गिणोग्रंहयोरेकदिने ग॑त्यन्तर- समभन्तरम् | एकस्मिन् वक्रिणि च गतियोगसमनमन्तरभेकस्मिन् दिने) ततोऽनुपातो यदि गत्यत्तरेण at गतियोगीनैक fea लभ्यते तदा atta किमिति aq मतं गम्यं ar दिनादि। aq एकस्मिन् दिने गतितमं चलनं तदा पृ्वागतदि- नादिना किमिति wa चालनफलम् = -ग्च ~ग _
TA al गयो धनगवासना चातिसुगमा। एवमिषटदिनासनरदिनेष्धेव यदि युतिकालस्तदाऽनुपातेन युतिकालन्ञानम् | aaletzaret
युतिकालस्तदा गलत्योरवेलक्तण्याव्युतिक्षाले मद् तरं स्यादतोऽसक्तत्- aan युतिक्षाघनं समुचितमित्यनुक्तमपि बुद्धिमता स्वयं wraa | एवं Head क्रान्तितत्तस्थान वशेन युतिकालो भवतौ ति ne—el इदानीं टद्घमथमुपकरणमादह | क्रत्वा feaaurara तथा विक्चेपलिधिकाः | नतोन्नतं साधयित्वा खकाल्लग्नवशात् तयोः voll
युतिकाले तयोस्तुल्ययोर्॑हयो; स्व क्रान्तिवशाचरसुभिरिंन- मान रालिमानं च कृत्वा खकाह्नग्नवशणात् नतमुत्रतं च साघयित्वा“ Tam स्थाप्यम् | युतिकाजे सायनं लेगनं साध्यन् | ag सायनो ग्रहश्च HUNT: | तत अनस्य भोग्योऽधिकमुक्तयुक्तो मध्योटयादख्यः- दत्यादिभास्छराक्तविधिना य इशटकालः स ग्रहय feand a aay दिनरालिमानवशेनोन्रतकानो नतकालश्च साघनौय इति ॥७॥ CAAA SHH तत्संस्कारं चाह | विषुवच्छाययाभ्यस्तार्चेपाद् इादशोु तात् | फलं खनतनाडघ्र' खटिनाधंविभाजितम् ॥८॥ २१५
१९४ सूय सिद्धान्तस्य लब्धं प्राच्याख्गं सीम्यारिक्षेपात् पश्चिमे घनम् | afaa प्राक्षपाले खं पञ्िमे तु तथा कयः uel
पलमया गुणिताद्दाटशभिह्तात् फनं स्वनतनाडोभिः पूवागताभिगुकितं खौयदिनार्धेन रतौ सखौयरातवर्धेन विभा- जिनम् | प्रायां प्राक्कपाले सौम्याद्उाणाद्यत् फलं det पश्चिमे कपाले च धन ज्ञेयम् | eat शरे तु प्राककपाले धनं तथा
परमे aura a aay Sa इति। अत्रोपपरत्तिः | अस्था = क्रान्ति वत्तखण्डम् । घरग्स्था = ग इ- विम्बोचरि .्रवप्रोलम् | ग्रस्था = ग्रस्य
घ्व प्रो a i यः प्रः स्था == भ्रयनटञ्म- त क ५
संस्कतग्रदष्यानम् ¦ , ग्रख्याट = Wz स्यायनवलनकोटिज्या | सग्रट-=म्होपरि समप्रोतव्त्तम् | स्याट् श्र्तञ eH] स्थाग्रट ग्रहस्याक्षजं वलनम् | सखा ग्रहस्य लघुञ्यया द्य॒ज्या = दु | तदा तदलन- कौोटिज्या
ति. 4g, दय
कदटव्वप्रातौयः परः = ततो लघुल्यया स्वन्यान्तराद्धागा हिगुष्ण
| अत्र शरस्याल्प्त्वात स्थग्र = ग्रह ग्रदस्य
न
saa नियमेन च्या == रश्च ,
सममरूडलोया AATAT: = ~ ह Sy War sure
oe ततोऽक्षवलनचज्या
> ox > By == 7 <° ^ नन चच == < WDE | (यु । = ग्रगरष् दयुज्या)
fez दय्,
ततो ऽनुपातेन
सुधावषिणणे टोका | १९१५
o l PNET. ज्या ^“ WE SIR ज्यास्याग्रट TZ Erg sat Z ST _ Ua २८९० XAT >< ज्याय cal द्धं {रमिक्ता- 2० fre xa fa पद्य `
ऽक्जटकममागाः पष्टिगुणाः कलाः | एवम्
s AR oA RY X FAX do ie च्चजटल्म कलाः =-= --- < = क १ 2X ¢o x faz xq मि पद्य, | | tT तरात् = ल्यु _ VHX do X ag. ज्या TH <० , नघ BNA द. ति पद्य = faz > १२००८ पद्य _ शक >०० न्न FIFA _ शक्त. co. AF BNA ज्यालं पयु >< Tez १२० २ >< पदु >ज्यानं द्द् >१२० - NH पलभा <° "नव A १२ १२० xX दिद >< पद् _ शक परलभा नघ co BNE १२ fez qa X »Re
Salaignraa लाज्यमधायिके रूपं urafaa नियमेन
<° =| तथा चन = १ | ततो जाताऽच्जटक्षमकला
१२० शा ae । = | अनेनो पपन्नमाचायोक्त सत्रम् ।
¢ {९ अत रङनाघनरसिंद्यार्पपल्तिर्गलवद्दिभिता बुद्धिमद्िविचारणेया | ५४९ धनणवासना च प्रुवसम्प्रातवश्ेन मोलयुक्या yaaa ॥<--<॥
ददानौमायनं टक्कमाद | स विभग्रहजक्रान्तिागघ्राः aufafaan: | विकलाः खगं ऋ न्तिके पयोर्भिन्नतुल्ययोः ॥१०॥
gua: सतिमग्रहक्रान्तिमिगेगखिताः फलं क्रान्तिशरयो- fiaafega: खग्छणामायनटृक्रमं विकलाः स्युरिति |
१९६ सूय सिद्वान्तस्य
अततोपपरसति-ः अरास् क्रान्तिवत्तखण्डम् ¦ गर azote HVAT REAM | LAAT भूउप्रानम् |
a न त्रासा Waa eRe] wT - Re
— FG प्रोतौवः ae) Swe - यायन् वनाश्णः | WIA = MAA FZH-
सस्रत ग्रहस्यायनवलनकोटिः | अत्र सवत्र Sa खान विम्ब- दुज्याक्रान्याः साम्यात् लघुज्यया कमि कृते खल्पान्तरएन् मतिः
नि = < न्मा < स्थाय भगरदक्रान्तिससैरायनवलनारैः ज्याास्छा = सखाय < < म्या
न्मा TAT Ta
=F , कभा ( श्ररस्याल्यत्वात् स्थाग्र ~ ब्राग, तन
शिं ६ ¢ । 2 २० JUTE = <° = ८स्थाग्राय) वं हिभक्ता टक्घम्भागस्त प्टि-
वेण गुणा जाता आयनट्क्कमविकद्छ; = MF TS
२ >८६० | ive क. क्राभा। अत उपपन्ने सूत्रम् । धनगवबास्ना च “ay ग्रहेऽयनपृषरत्योः क्रमटेकभिन्रककमोक्ररं घनम्” इत्यादि भासछराक्तया फूटा ॥? ०॥
इदानीं टक्कमप्रथोजनमाह | नचवग्रहयोगेषु ग्रहास्तोटयसाघन | = ^ ५ ृ्खोत्रती तु चन्द्रस्य रक्षर्मादाविद्ं War ॥११॥ नच्चतरग्रहाणं योगेषु ग्रहमणामस्तोदयसाधने चन्द्रस्य श डान्नतः तु ग्रहाणां सध्ये पूठसाधिलमयनमाच्जं च क्षमः TAR |
emnzademitea fafas विम्बादयास्तसाधनमतः qatiea- कमसु टद्ममदयस्यावभ्यकमिति ॥११॥
सुधावधिकौ टौका। १९७ इदानौं ग्रहयुतौ विशेषमाद | तात्कालिकौ पुनः कार्यौ विन्नेपौ च तयोस्ततः | दिकूतुल्ये तन्तरं मेदे योगः शिष्टं ब्रह न्तरम् ॥१२॥ “ग्रहान्तरकलःः स्वस्वभुकतिनिप्तास्षमाहताः इत्यादिन यूतिकालिकमग्रह्मभ्यां सपानाभ्यां पुनस्तयास्तात्कानिकोौ शरौ साध्यौ तद क्रान्ति्ठसे इयारेकस्थानत्वात् तावैककरम्बप्रोते भवतः अतः शरयारिकतुच्येऽ at दिग्भेदे योमस्तयोग्र हयो- याम्यात्तरनन्तरं faz पिख्ष्टमधांटेककटम्बप्रतञन्तरं भवतौति सवे स्फुटम् ¦ चन््रग्रहणथुक्या गरहयोरल्मगतिं मूभानधिकमतिं च चन्द्रं प्रकन्प्य Fen साधितकल्पितविमष्डलादिदं स्मरः मवति ages: परमाल्यमन्तरं न कदम्प्रोतैऽतः “युतिनांम यदाकाशे दयोरल्यमन्तरं तत् प्रायः Weagqawatia भवति" इलि ग्रथुल्यधिकारे ureta प्रयभाषि। aa प्रायः परेन भास्करेण कदम्बप्रातादन्यत्ापि कदचित् यपरमाल्यमन्तरं टृष्टमिलि feafa | वस्ततो ग्रहयोद् क्िगोत्त रान्तरसत्चे ae aq तयोरल्यमन्तररमिति कल्पितविमण्डलात् सिध्यतौत्यललं चद्विचारेण ॥१२॥ ददनं ग्रह्ागां कलाविम्बान्याह |
कजाकिज्ञ(मरज्यानां तिंभदर्घाधेवधिताः | विष्वम्धाश्न्द्रककस्ायाः गाः षटिरदाहता ॥१३॥ विचतुःकग्युव्या्ठास्ते दहिघ्राशिज्यया हताः | mat: खकर्णास्तिथ्यापघ्रा भवेयुमानलिश्चिकाः ॥१४॥
१९८ सूय॑खिद्ान्तस्य
मौमश्नवुधगुरूणां तिं दरधार्धविं ता्न्द्रकक्ायां योजना-
त्कव्यासाः स्युः गोः शुक्रस्य च weal योजनात्क- व्यासः षटटिरुदाहता कथिताऽऽ्यंः | weaatal मध्यममानेन भ्रौमदौनां वरिणतयोजन।त्कव्य।सः भौ २० | अस्यार्धाधं साधंसप्न तेनाधिका fanq एने; == 5७ ! ३० | दयं संख्या ga: साधस्षयुता बुधस्य = ४५।० | इयं पुनः साघसप्तयुता गुरोः = ५२ 120] इयं पुनः साधसक्चथुता जाता शक्रस्य afefefa | ते पठिता व्यास दिघ्रास्िज्यया गुणिताख्िज्यायाश्चतुध- कर्मत्पन्नस्य शोघ्रकणंस्य च या युतिस्तयाऽऽप्तास्तदा चन्द्रकत्ताया स्फटा: AN योजनात्सकव्यासाः स्युः त पञ्धदशभिभक्तास्तदा मानलि्िकाः स्युः। मानानां याजनात्मकव्यासनां कना. स्युरिल्यथः | शाकल्यमते सवः ग्रहपिण्डा्चन्द्रकक्तायाभेव efe- वरेन CMAs एव चन्द्रकक्तायाभेव ग्रहाणां व्यासाः साधिताः तेजं मते चन्द्रमो ह एवास्माकं suite इति | सम्प्रति परोक्षया टश्यगोलव्यास्प्रमाण सार्धैकक्राण्णसन्राधिकमिति नवोनानां मतम् चन्टरगोल एवास्माकं टश्यगोल इत्यत्र शकल्ट- संहितायाम्--
"अरन्तरु्रतहक्ताश्च उनप्रान्ते खिता इव |
दूरत्वाचन्द्रकच्छायां दृश्यन्ते सकला ग्रहाः ॥
व्यधाष्टवधि ताखिंशदिष्कम्धाः णसवदृषटितः ।'
मध्यमा योज्नव्यासाः wengar मौमादरोनां
सौरा विम्बकलाःभौर ।व दे TRL Re (Be twa lee! मास्वरमते विम्बकलाः ais ey ig 12a TS [Re 1S |WY [Re संप्रति वेधो पलब्धा विम्बकला भौ. ४.६८। बु. ३.३४ |
सुधावषिंणौ टोका, १९९ गु. <४ २३। HS ४8० | Tro .te वेधोपलब्धासन्ना सौरा एद माख्छरोताश् AWA बोध्या इति ।
अत्रोपपत्तिः! यस्मिन् fet fase: शौघ्रकर्णस्तस्मिन् दिने चन्द्रकत्तापरिणता व्यासाः पठिताः | fasaaa कलात्मके Wea कल्प्यते मध्ययोजनकर्णः--मक। यद् चन्ट्कर्थेन पाटपटठितो व्यासस्तदा मध्ययोजनकर्न किमिति wal
ग्रकन्तायं योजनात्कव्यासः इण्कालेऽयमेव
_ मक याव्या चक 4
व्यासः Beat | तच मध्यममानेन ae. कलात्कः कर्णां हि
तिज्याऽन्यश्षैघ्रकगयोगाकधसमः कल्पितः | यदि तच्मानम् = rd
तदाऽस्य योजनाककमानम् = S| ततोऽस्मिन् कशे पूर्वोक्तो ९
ata ~ न्ग वान स्तदा चन्द्रक कः | जानोऽभौषटकाले चन्र १५११. al कत्तायां व्यासः =
सीन्या><रति fa aa < ~ अतव, सक 4 4
मास्वराचार्यणेचनोचयोमध्यमविम्बकलातिमागापरयापचय- ata यत् स्फुटविष्बानयनं ad तज्नियुक्तिकम् । कमन्लएकरेणा सिद्ान्तच्छ विषेके तस्य यमत् खण्डनं ad तत्सगुक्नि द्रष्टव्य afeatstafa | senna पञ्चटशभियांजनेरेका कलेति ge सयविम्बानयने प्रतिपादितमेव | रङ्नाधेन गूढायप्रकगएशके लिचतुःकर्णवुत्याप्ता इत्यत्र टलोयकमेि मन्ट्क्णशखतुर्थकार्मसि शगघ्रकणस्तयोयुतिवसनाविरुद्वा VAT ॥१२-१४।
२०० सये सिद्धान्तस्य इदानीं ुतिदशनार्थमाद् | oN GC. I o~ Con छायाभूमो विपयस्ते BMA तु दशंयेत् |
गरहः खदपणान्तःख्यः शङ्गे सम्प्रदिश्यते ॥१५॥
यस्यां समाधां unl agewam शद्ुनिवेष्यते सा छाया- ममिस्तस्यां विपर्यस्ते विपरौतेन मद्धो यस्मिन कपाले तदिपयौतकणलसे दत्ते स्वच्छादा2 कायाकणमामऽघोटच्या Bae अले at दर्पणे as द्शयेदणक इति। at शद्गरे खदर्पगष्न्तःसखो ग्रहन्कायाकणमार्गेगोष्वटथ्या सम्प्रद्यते ~ A लोकरेरिति |
्रतोपपरत्तिः। ग्रहविम्बरेन्द्रात् श्ङ्ुग्रोपरिगतं सतं यत सममू लगति तस्मान्कदुमूलावधिच्छाया | AMG शन्कया ग्रयोर aT grad इति छायातेतविन्यासेनेव weet स्फुटम् | इत्यस्यव व्याख्यारूप: प्रकारो "विधाय विन्द सममसिमागेः इत्यादिना मस्करस्य। अत्र sam स्थापितस्य दपन्णारेमध्ये गद्प्रतिषिम्बे कछायाकणसजानीयस््ते छायाग्रतो faesfews स्थापितयए ween पश्यन्ति लोका इति च्योतिंविद्यया पतन-
¢ र = +! ८. 6 परावत्तन कोरयास्तुल्त्वात् सिष्यतोति “naraat दिगि यावति
PY ~ e Cam +
दूरे यावदुच्चं वेर्वादिके ana तत् तस्यं दिशि तावति दूरे ATAAAIM सुव; मकाश्णदधोमुखं कत BEV पुरुषेण जले दश्यत इति जलदश्योव सुशक्तिः” sata भास्करोऽपि वक्ति तं च्योति- विद्यायाः पतनपसावत्तनकोणसिदान्तम् | इत्यलं प्रसङ्मगत- विचरेणेति ॥१५॥
सुधावधिंणौ टोका २०१ geal भुतिकाल्ते ग्रहयोटरनाघमाह | पञ्चहस्तोच्छितो we यथादिग्बमसंस्थितौ | यरहान्तरण fatanian हस्तमिश्छातयीं ॥९६। छायाकगी ततो ददा च्छायागाच्छङ्कमूर्धगी | छायाकर्णयसंयोे संस्थितस्य प्रद शयेत् ॥१७॥ खणङ्कमूधेगो Af गौ टक्तुल्यतामिती |
टशंनयोग्धौ TT ग्रहौ स्यातां तदा पञ्चहस्तप्रमाणदौौं एड काष्टघटितप्षरलदण्डाकारी बा वेणजौ यथादिग्भरममंस्थितौ कार्यौ) afama चिप्रख्राधिकःररोल्या ग्रहयोः we कायौतौ पूवापररेडातो यददिशि यत्कपाले च गणितेन feet सवतस्तघा सखच्चछायामूमाविमौो स्थाप्यो यथा बाम्तवश्ङ्करूपो स्याताम् | थुतिकाले ग्रदयोः पूर्वापरशङ्कमूलान्तररूपौ भुजौ fears: mated यधादिद्धे कोटो च विधाय तमस्कारेण weys eae च RA तडगयोगपदं weal: WRATH t स्यात् | afaat पिच्िष्ठावन्दरितो aatfes! wal fafas लम्बरूप- स्थित्ययं तौ च wet हस्तमितनिखातमौ कालौ यथा तयोरधः पतनं न मबेदिति | ततः सवखच्छायादानेन यत्र तदग्रं स्यात AMY खस्वशङ्म.घगौ कायाकणौं टदाद्रगकः । Baa aa वर्ध॑नेन ग्रहकेन्द्रोपरि गत स्यादिति छायाक्तेतेण प्रसिडम्) अतन्कायाकणद्च्चा We दशनं भवत् | ब्रतस्तयोन्काया- करणयोः dame यदि efemer fay टृष्टिसच्चालमेन हयो ग्ंहयोरर्णनं भविष्यलयतस्तत्ागोपितदृेः म॑खितस्य fare,
२.६
२०२ सूयसिडान्तस्थ
वा राज्ञः प्रतौल्यथे गणको aif आकाशे खस्वशङूशिरागतो zaqeatfadr wet ast प्ररश्येदिति। अत्र ग्रहान्तरेण कदम्बप्रोतोयान्तरं FATA खगूटायप्रकार व्याख्यातं ARIA
~ श
अत्नोपपन्तिः | छायाचेतपरिमाषरैव Wet | तथव नाग aha, प्रायः पादुञ्ञादिनद्ितस्य नरस्योच्छितिरस्तचतुष्टव- भिताऽलः क्िंततला्त् दस्तेसिलौ ag उपरि स्यापितौ यथा Wg uaa एव शिष्य रज्ञः वा टरिभवदिटि ॥*६-- oy प्रघुना मुडक्षमागमादटोनां लक्षणमाह | SHE तारकास्पर्णाडदे भदः TAA eel यमं शविमर्दाख्यसंश्ुयोय परस्यरम् | AN SAMA युद्धमकाऽव AIM: ॥१९॥ समागमोऽ' शा द्धिक्षे भवतश्ेदलान्विदौ | अपसव्ये जितो युद्धं धिदहितोऽशरदौिमान् ॥२०॥ ea विवर्ण विष्वस्तो विजितो efaarfaa: | उदकस्थे Soars स्थला जयौ याम्येऽपि यो TAIN 2 च्रासन्नावप्यभी eat भवतश्चेत् समागमः | ~ NN ~ ~ ae इावेपि विष्वस्ती भवेतां कूटवियरहो ॥२२॥ SSH SAU वा भागेवः प्रायशो जयौ | WIAA कुर्यात् संयोगसाघनम् ॥२३॥
सधावपिणौ टोका | २०३ भावाभावाय लोकानां कल्पनयं प्रदर्भिंता | q न, ay सखमागगाः VATA टृरमन्योन्यमािताः ॥२६॥
gta ग्रहयुल्यधिकारः ॥ ७ ॥
दयो ग्रहयो STRAT स्वयो; स्कषमातादृङ्ञेखं नाम योगस्तथा तार्कयोर्थटारेकस्या उपरि त्रपरस्या ग्वरकायोगो मेदो ata waa कथ्यते परश्यरं किररगनां संयोगी चांशुविभदाख्ं ear ग्रहयोयुद्ध कथ्यते दयोग्रहयोः कदम्बपरोते दच्तिषोत्तरेऽन्तरे षष्टिकलातोऽल्पे ग्रहथारेकश्चेदण विम्ब प्त टाऽपसव्याख्ं yy ज्ञेयम् | ्रन्तरेऽ'शशधिक्े चेद् हावपि का्तिमरिम्बौ बलान्वितौ तदा तयोः ममागमो ज्ञेयः| अपमव्ये युहेऽणविम्बोऽक्तिमान् विपुलविम्बां- gfuaq पिहितस्तदा सोऽणुविम्बग्रो विपुलविम्बेन जितो fa.) यो दक्िणाखितो ग्रहो ear विवर्णो मिनो विध्वस्तः सोदकस्येन विजितो da: | seq: wal दौम श जयौ भवति। यो बलो दौष्यादिभिः स efam anfadista जयो मवति। चेद्मा उासन्नगतो दोप्रौ भवतस्तदा तयोः Bataar वेदितव्यः | वपि qe सनच्छविम्नौ वा इवपि faa) तदा कूटविग्रद भउेतान् ¦ टौ सच्छषिम्बो तदा Here यदम् । इावपि विष्वस्तौ तद्या aera युद्रमन्तरे च मानेक्याध।(दल्ये सति । प्रायशो बाल्येन भागवा विपुलविष्वनवाद्दक्ष्था वा efame: ager जयौ मवति | गक एतेषां पञ्चानां भौमारौनां woea चन्द्रेण सह संयोगसाघनं समागमाख्ययोगसाधनं कुैदिति। शशाङ्तने- तेषां सद्धा मानेक्यारधादल्ये धिक्ते वान्तरे ससागम एव wate: |
२०४ सयसिडान्नस्य
एते ग्रहाय Gamal अन्योन्यं दूरमागिताः सन्ति अतस्तेषां य॒दाटेरसस्यव ग्रत sre; इयं सर्वा मया लोकानां प्राणिनां भावाय भाय अमावायाश्भाय च कल्पना प्रदशिता साच मंहिताटौ विस्तरतः प्रतिपादिताञन्यथा मिधो दूरान्तरता ग्रहा न मिथो युध्यन्ते न सिलन्ति चेति ॥:८--२४।
सताप्रियालौसम्प्रोल्यै FEATS SAT | सुखायासृतवर्धिण्यां गतो ब्रह्युतेवि धिः ॥ ७ ॥
इति सुधाकरदधिविटिकतायां सूर्यमिदान्तरौकायां सुध्ावपिरूणं
ग्रद्रयुल्यधिकारः no |
FA नचतग्रहयुल्यधिकारः | तत्र ताकन्रत्तलनुवानयनमड |
प्रोच्यन्त fate भानां खभोगोऽय दशाहतः | भवन्तोतधिष्ययानां मोगलिप्रायुता war: ॥१॥
.भानामभ्विन्यादौ न।सुत्तराप्टाभिजिच्छवणधनिष्टारहितानां लिका भोगकलाः waa | अथ वद्यमागाः पाटपटितो मोमो दशाहतः फलं AHA गतनक्षत्राणां मोगलिष्ायुता वर््तमान- ABI WaT! कलात्मकः स्युः। भभोगोऽषटशतीलिपसेति पृं प्रतिपादितम् | मतनत्तवखद्ख्या भभोगेनाष्टरतप्रसितेन gear दशगुगावनत्तमान नच्तल्भोगसह्िता वत्तमाननक्तरस्य प्रूवकः स्वादिद्यत्रैः |
सुधावषिगौ टीका | २०१
यथा राह्िर्या भोगकना; = YO | टणगुशिनाः = ५७० गतनन्तल्रतयभोगकल्ा; = 3 X ८०० == २४००
MATA जाता रोहिगोघ्रैवकनाः = २९०० = ४९।२०
“sel नखा गजगुणगः Baw” शत्यादिमास्करोक्तेन पञ्चाशद् भागा रोहिगोप्रुवोऽस्ति। एवं सर्वेषां नक्तत्राकां तदौयभोग- aA var साध्या इति। आचार्येण पटे लाघवाय सर्वेषां AAAI मोगकला एव पठिताः ॥२।
उदानौ AAAI मोगकला आद | अष्टागवाः WIAA: पञ्चघष्टिनेगेषवः | ASTM अञ्धयोऽषटागा अङ्गा मनवस्तथा Ne] HATA वुगरसाः श्य॒न्यवाणा वियद्रसाः | WAST: सागरनगा गजागाः सागरत्तवः ॥३॥ मनवोऽच रसा वेदा वेश्वमाप्याधभोगगम् | द्राप्यस्येवाभिजित्प्रान्ते वैप्वान्ते यवगस्यि तिः ॥४॥ विचतुःपादयोः समधौ शविष्ठा श्रवगस्य तु । सखभोगतो वियन्नागाः षट्क्कतियंमलाभ्िनः ॥५॥ रन्धाद्रयः क्रमादेषां विनेपाः खादपक्रमात् |
अगश्विनौभोगारष्टचत्वारिंत् wat) भरखयाश्त्वारिंयत् | क्त्िकानां पञ्चषष्टिः | fear प्रपच्चा शत् | आ्राद्रायाश्चत्वरः। प्रत Ferma irae: | “अत्राय इत्यत्र गोऽ्धृयो
२०९ सर्यसिद्धान्तस्य
गोऽग्नय दूति at पारस्तु waa: | गाकन्यसंहिताविगषान् | एतेन-
सीरोक्तरशद्रभस्यां गश््टद्योऽगास्यः कन्तः |
इति नार्मटोक्तं टशकलोनपञ्चदस भागा मुने सवं- जनाभिमनघ्रुवक। दश्षकनतायुललव्रादशमागा; पवताभिमतप्रुवकश्च निरस्तः”
पुनवस्वोरशकषप्ततिः । पुष्यन्य create: | आस्नेषायास्रतुदग | मघानां चत्ःपञ्ाशन । yaa ्गन्याश्तुःषष्टिः | ङत्तरफान्गन्याः पञ्चाशत् | waz षष्टिः | चिचाव्राञ्चत्वारिशन् । स्वात्यारईत्;- सप्ततिः | विश।खाया ब्रटसप्ततिः। अनु राघाव्ाश्त्ःपट्टिः | srs at तुरग | BAA षट् । प्रवाषादयात्रत्वारः। अघोतन्तरषाटाया wamare 1 वेष्ठमिति। उत्तराषाटा आाप्याघेमागगम् । aan पूव'घाटनसत्रादधभोगाततरे चतुःप्तकल। रे उत्तराषाटाया योग नारेत्यथः | Agar: उनराषाटघ्रवः =पूर्वाषादटध्रु +-8००
a A ia a i Re CO i ie ae == १५६४, २६० 182 =T) २० । ४०' अयं च पतरतमम्मतो धरुवो यद्य खण्डनं रद्गनाथेन स्गूढाथप्रकाश्कषे कृतम् | रङ्गनाधेन gaint त्रषभोगगसुत्तरापाटायोगनन्त्रसिति व्याख्यातम् | तन्ते TEMA -- (ई) > ८०० == १५२०० + yoo == १५६०० ==२६० य| २० अयं च ब्रह्ममिद्रान्नोक्तसमोऽत wa रङ्नाथमतेन सप्नौचौनः] आष्यस्योत्तसाषाटायाः प्रान्तेऽभिज्ित तेन तद्न्रुवः = २० X Geo = १६००० = RSE] ४० =I | ze । ४०'। वेश्वस्योत्तराषाटाया अन्ते Fay श्थितिरतस्त दुधरुवः
सुधार्बघिरे टका | ०७ = २१ > ८०० = १६८०० == २८० = ५ | १० | वकस्य विचलुःपाद व्राः सन्धो हतोवयपदा ते चनुघपरादादौ च खविष्ठा धनिष्ठा अरथास्द्योगताराऽतस्तद्ध्रुवः य + १० ¬ ६०० = २० | ्रतररङ्नाधः “Gat क्तेवाततगतघनिष्टाख्यानं sary विंशति- कलानक्तप्तभग) निरस्तम्" इत्याद ¦ खभगता घनिहाभोमात् शएततास्कायां अशोतिर्मोगः। अतः प्राग्बदूप्रुवा इति ज्ञापनाथें स्वभोगत इव्युक्तम् | अवशिष्टनद्वाणां मागानाद | षटूकृतिरिति | पूउमाद्रपदायाः षरतिंशत् | उत्तरभाद्रपदाया दाविं रतिः | tae एकानाश्टोतिरिति। एषां नचतलाणां खात् स्थानौयापक्रमात् क्रान्न्तादत बच्यनाणा faqat: शराः सन्तीति ॥२ --५॥
ददानो नच्चाणां एरानादह | दिङ्मासविषयाः ata याम्ये पञ्च दिशो नव ॥६॥ सोम्ये रसाः खं याम्ये माः सोम्य खार्कास्वयोट्श | efaa सद्रयमलाः सक्रविंशदथोत्तर ॥७॥ याम्येऽध्यधं विकक्षवा AT साधेशरषवः | उत्तरस्यां तथा षशटिम्विं णत् षट् विं शदेव हि ॥८॥ ट्क्िणे त्वर्धभागस्तु चतुवि'शतिसत्तरे | भागाः षड्विंशतिः खं च दाखादौनां यथाक्रमम् El
उत्तरदिशि अश्छिन्यादितयाणां ण्याः HAT दश हाट Ue | ट्क्तियादिशणि रद्िण्या({ट्त्रिथाण्णं पञ्च ex नव} waza qaqa पट् । yaa खे विन्नप्रामावः। दक्तिणम्यामास्नपाद्ः
20% wa सिद्धान्तस्य
सप्त। saci मघादित्रयाणां शून्यं srem त्रयोदश दच्िणदिशि इस्तचित्रयोरेकादश ti उत्तरदिशि सत्याः aafanq | दक्षिणस्यां विशाखादिक।!नां sat साधकः aa चत्वारो नव साधपञ्च wy) उत्तरदिग्यभिलितो faaaurat: षष्टिः । उत्तरदिशि खवणायास्तिंरत् | धनिष्टायाः षटरविंत् | efanfefa शएततारकाया waa: | उतरस्यां पूवाद पदायाश्चतुविशति । तस्याभेवोत्तरस्थां दिष्युत्तरभाद्रपदायाः पडि एति: | रेवल्या विक्तेपामावः । इति दास्रादरौनां क्रमे शरश; सन्तौ ति ॥६--९॥
इदानौमगरूखादौना प्रुवविक्तपानादइ |
अभ्ौतिभाैर्याम्यायामगस््यो मिघनान्तगः
विंशे च fara खगव्याघो व्यवस्थितः we «i
विन्नमो efad भागैः arate: खाद्पक्रमात् |
>, _ $ 2
हतभुगब्रह्महदयो हषे हाविं शभागगीं | 2 20
यष्टाभिस्तिंशत। चेव विचिप्रावत्तरंण ती |
गोलं वध्वा परौक्लेत विन्चेपं waa WAST ॥१२॥
मियुनान्तमोऽगस्या याम्यायां स्वक्रान्ग्रा ट तौतिमागेः स्थितः |
ATMS भ्रुवः ८० । दक्षिणः शरश्च = ८०" इत्यथैः | खगव्याधो लुब्धको सिधुनस्य विंशे गे व्यवस्थितः | तस्य Wace! तस्य लुष्टकस्य खाद् पक्गमाद्ः दक्तिरे efanfefu खाखंवे-६० भागर्विक्तेपः | तस्य shat = ४०० इत्यश्च: | इतभुगग्निः।
सषाक्ष्धिषी नेकः | २०९.
तधा ASSIA वपे दाविंणभागमे। स्तस्तथा तौ zante मागेमागानां त्रिणता चोरेण विदितौ | तयोधरुवः पञ्चा HST: Ye | BATTT: शरोऽ भागाः seer चोरः aig faasrar इनि sat erararaaet- दौनांच दं Gl was wana Wear sar विरचय्य adaa परोक्तं ae) विपुलं dag विख्वय्य रातौ योम सध्यमतका ea adalat चविद्लक्य कऋरान्तिव्न्ते यो मोनान्तस्तं रश्वतीतरायां Pia asada eat नन्तं
=
विलोक्य तदुपरि कदम्बप्रोतं वा ध्रुवप्रोतं कायम् | तन् क्रान्तिठन्ते यत्र नग्नं क्रा्तिकत्तनाडौच्रत्तद्वन्यानात्तदवधि Go स्ते सायना WaT, | wey नच्तचवविस्वन कद्म्बप्रोतक्रान्तितत्तसम्भातस्य च यदक्तिणाशत्तरं stat awe zien sat आ me; एवं atfagaateievaatal, afi ee श्रुवप्रोतःवधि आयन- equamat awayar: सायनः awafaene yanta- aaa च भरुवप्रोते geet a. तस्य घ्ुवप्रोतौयः सुटः शरो वेदितव्यः | एवं स्वधमय ३ेघेन घ्रुवयराः परौक्षणौया; | भास्वरमतेन winged नक्तचविम्नोपरि fata तडश्षत ग्रायनद्वससंस्छत्रैवा धरुवप्रोलौया wire Sha विज्ञाय पठिताः | भास्क Tat “इत्यमातेऽयनगाश्ानां कछतद्क्रमका war” इत्यादिना विपरोतविधिनः स्फटनन्नतमर. weenie: धरो यः साधितः त न ममौोचीनः। ठतस्विपवर्गदयनवननच्चारकरतिं प्रोह्य सून्मित्यादिन कटश्चप्रोतीयवाष्णन् क्णरूप्ाद् ्रुवप्रोतौयः कोरिरूपोऽल्मो भक्ति । इहतु नक्तत्रविम्बात् क्रान्तितत्तावधि कदम्बप्रोते अरः कोटिरूपः), तशख्ात् त्रान्तिहत्तावधि २७
२९१० स्र्यकिदान्तस्य
wage नन्ततरसषटपरस् कथरूपः। कदस्बप्रोतीयवबाग्णटधिकः | तदि नोमविशिना नक्ततरस्सष्टगरतोऽप्यधिको asager मविष्यति agai प्रवादय न ससौचौनाः] भास्करकथनं सवे fafa gadis faa) aqag वेधोपनश्चदक्घमसंस्कनभ्रुवतो याऽऽ्रनवलनक्राटिल्या aT नक्तचसफटशरच्यया गुणिता fasat- भक्ता फनं कटटम्नप्रोतौयगरज्या भवेदिति चापत्ैततः स्पुटम् । नतो ज्ञाताभ्य चापौयक्षणकोरिभ्यामायनटृक्घर्मकलारूपभु जज्ञानं सुगमम् । एवस सवं सकरत्कर्मणेवोत्पदयतिऽतोऽ द्धो भास्वर- विधिनांदरणोयो विदह्धिरिति दिक् ॥१०--१२॥
gala रोह्िणोशकटमेदसाद |
ah MASH भागे यस्य याम्यो, शकदेयात् | विने पोऽभ्यधिको भिन्याद्रोहिण्याः wad तु सः ॥१३॥
यस्य ग्रहस्य स्थान त्रषे Ast भागे waar: शरश्चा- शकरयाद्धिकःसतु रोहिण्याः शकटं भिन्यात् Fete
अत्रोपपत्तिः | रोहिणौनचत्रारणं स्ितिवशेन शकटा कारं रोदिणरूपमाकारेऽम्तोति प्राचीनानां वाक्छम् | तस्य शकटध्य Wat हषसक्षदगभागः क्रा्तिठत्तासन्नतारायाश्च याम्यः शरो भागदयभितोऽतो यस्य Gey दषसप्तरफे भागी खिति; शरश्च याम्यो भागदयादधिकः स पकटान्त्मतचात् wae मेदथेरेव | परत गिशरेवन्नेन स्वग्रदलाछठवे “स्वर्भानावदितिमतोऽद्रकक्तसंस्थे इत्यादिनि fate उक्स्तदुपपत्तिश्च मल्कलग्रहलाघववासनायां विलोक्य किमत्र ग्रन्धविस्तरे रोति ican
सुधावधिणो टका | २११ aq भग्रहयोगसाधनाधमतिदिशति | ग्रहवद् द्युनिशे भानां कुर्याद् क्षमं पव॑वत् | गरहमेल कवच्छषं ग्रहभुक्या दिनानि च ॥१४॥ wal Va US योगो घ्रदकादट्धिक्षे aa: | विपयंयादक्रगते aS Ga: समागमः ॥१५॥
गरहवद्धानां द्युनिे दिनरात्रिसाने पूर्वत् gga च कुर्यात् | भश्ष्टक्रान्तिवरेन चरमानोय away दुरात्िमाने साध्ये ततो “विषुव व्छाययाभ्यस्तात्” इत्यादिना “सतिम ग्रहजङ्रा्तिमागन्ना" इत्यादिना च दृकर्मदयं नक्तघ्र् वक्षे संस्छत्य नक्तलस्यो दयास्तन्ञानं कर्तव्यम् | नच्तत्ोदयं दश्नयोग्यसमये विज्ञाय तता ग्रहृण we नव्यतिर्विचार्या। एवं सति सौरा ध्रुवा; पराथ कदम्तप्रातौया इलि सष्टनन्यधोादयन्नञानाथं ध्रुवके दक्षं दयमंस्कारो व्यर्थः भ्रुवद्रोतौयश्रुवेणसद युतिविदचारे द ग्रहमध्येःप्यायनटक्कमं संस्कार WAM: | अतः “अत्र नचतधरुकके पठतेनायनदटङ्कमपि उदटादरणो कृतं azgay’ इति teases नियुक्ति मन्ति udaad समौचौ नभित्यलम् | एवं नक्तलय TWAT समये नच्ततग्रहयुतिसाधने TH कम॒ग्रहमेलकावत् कायम् | “विवरं तइदुदत्य दइत्यादिप्रकार aaae गतिं शून्यां प्रकर्प्य केवलया ग्रहगल्येव दिनानि साध्यानि । म्र BIR याम एष्याऽधिक्ष च गता वाच्य; | वक्रगते ग्रह च सामना विपययाद् Ba: | ग्रहे भुवकादचिक्रे यग एथाऽल्मे च गत war. एतं कदम्ब - MAA ग्रहेण स्फुटक्रियाऽऽमतेन नक्तवरयामा भगवता सया
Rez
ee eras
पुरुषेणानौत इति wet] Rea कद्रस्वप्रो्तौय- योर््रहधोर्धोगं गतेयं विचार वेधिना प्रुत ययोग्रहयोश्च गत्या युतिविदरता ए तम mata wea Tag azar MAG वा Al YS <नोमउयोदुतिरंप म सतेडा मेद कादाचिद्रने.टले विपये भर्वति} त्या) अङ्ग
TTR 3S A छ = सस्यं कटस्वम् |
MTR भुवम्! कंदस्वप्रानि
ग्र, VS USHA टृ ्स्धानं इ
a .- एवमताधिकगनिप्रद््ः एवं aga व्यभिचःरा भवि |
ala
ग्र, nenfeaer मागः यस्य
स्छ्नम् गः | 7, अधिर्मनि- Te AW स्ख सानम् ~घ |
नद ऊद्रभ्लप्रोतोरा युतिगना-
धिकमनेयदन्यागे गतलात् | ऋखयोरुपरि भ्रुवप्रोतकरणेन च
विन्दौ a, cee aq ख fart | पहेऽनाऽल युतिभ॑विता।
के
a
11
पत एव AAA सखसिदान्त-
तच्छ विषिक्षे भास्करयुतिसाधनस्य Weed साघु कछतमितिदि क् |
्रतोपपसतिः |
AAIUTT षयं तद्वति च yal प्रकरप्य सर्वा
क्रिया ग्रहभेलकवदृपपा सा किमत्र क्लेख व! हुनयेमैति ॥ १४--१५॥
अधाप्वन्यादिनचताणां बहुनागात्सक्षत्ात् कां TATA ATMA वेधेन YATT नोता TATE |
फाल्बन्योर्भाद्रपदयोस्तयेवाषाढयोडहयोः |
-वशाखाग्विनिसीम्यानां
दुधाव टका | 228
िसोत्तरताराया द्वितीया पश्चिमे fear | तस्य योगतारा सा Afasrarsa afwar weer SIMS णं TSAI TAT | भरण्याग्नेयपिव्याणं Taursa eferar ॥ १८ रोदिण्यादिव्यद्ूलायः प्राचौ सास्य चैव हि | TAT VATA AAT स्यावोगतारका ॥१९॥
ूर्वफा बुनौ- -उनरफाल्गुनौ -प्रवमाद्रपदोत्तरभाद्रपद-- पूवापटोसराषाट -fyargie aaa Xeni नचत्रं प्रत्येकं स्वतारापृच््े Ace लात ता व्रौमतास BATE: | ताप्रवलम्ब्य वघमानौला wast इति| हस्तनक्षत्र एञ्च- ata Baa aa वाबुकौोगस्छिलताराखाः सकाशद् स्तिया at are: ufsafefs far @ wey यांगलतारा पेया अविदावाः wamtera पिमा ताया योगता विया | च्येऽखवणानुदाधानां GIs च AMG या AG स्थिता तारा सखा aaa; पश्पौक्सिकामवानां tars तारापुच्् छा दद्िमटि्ठि शिता तास सा योगता | राहिणौपुनवंदुूलाःनाधाद्धेपायास्च तायपुच्धे प्राचो प्राग् दिक् दिता तारा Haat Far) प्रव्यवशेषानाम- विष्नलत्रालामाद्राचित्राखात्यभिजिच्छतमभिषजां quay asad खला विपुन। कर्तिमितौ च सा योगतरा fasafa ॥१६- २९ ॥
व्
२१४ सय सिद्ान्तस्य ददानीं ्रह्मारौनामवस्यान माछ वस्या ब्रह्महृदयादं शकेः पञ्चभिः स्थितः | प्रजापतिर्वषान्तेऽसौ सीम्येऽषटविं शद शके; ॥२ ०। अपांवल्छस्तु चिवाया sats aq पञ्चभिः |
2 a
हहत् किञ्िदतो भागैदापः षडंभिस्तथोत्तरे ॥२२१॥
gfa नपेवयहुत्यधिकारः ॥८\
त्रह्महदया स्यस्यानात् yah पञ्चभिरंरैः प्रजापति- qual ब्रह्मा क्रान्तिहत्ते fea.) अथादषान्ते बषान्त- समौपे त्रह्महृदयघ्रवे पञ्चभागान् संयोज्य प्रजायतेष्रुवो Fa Tas: | सच सप्तपञ्चाशद्धागा मवति इति| असौ प्रजापतिः सौम्य उत्तरस्यां दिशि अष्टविंश्दंशकेः fea) अद्य सौम्या; एरभागा अश्छ्रिणट्िति। चिचाय; सकाशदपांवन्साख्यः पञ्चभिर्भागेरुत्तरयां दिशि fea) चित्राघ्रुव एवापांवत्स- WaT सौम्याः सरांणाच्च तय इल्यः । चित्राया मागदहय- भितदत्तिणशरत्रात् | बअतोऽस्मार पांवव्सात् किञिदल्यान्तरेण aq विपुलताराव्क आपसञज्ञकः | ब्रपांवत्सन्रुवासन्र एवाप- qa इत्यथः । तथाऽपांवल्सात् पद्विरनैरुत्तरस्यां feta खितः | AAS सोम्याः शरभागा नवेत्यर्थः ॥२०--२१॥ सोताग्रियालोसममत्वे सुघाकरहदस्तथा | मुखायातव्रषिरयां गतो भग्रहयोमजः ॥८॥
इति सुधाकरनिषदिकतायां सूर्यसिज्ान्तटीकायां सुधावर्धिस्टां नक्तत्रग्रहयुत्यधि कारः ॥८॥
सुधादधिगौ Stat | २११५ धोदयास्ताधिकारः।
तत्रे लावदुदयागतयो विशेषमाह | चअोटसाम्तमययोः परिज्ञानं प्रकीर्यते ¦ दिवाकर्कराक्रान्तसत्तीनासल्प्तेजसाम् \१॥
ग्रथ द्वाशरकराञान्तम् सीना स्ूयजिरणरा न्ता afaiot तषामन्यतेज तां चन्दरादौनां षड गडागानदयास्तमययोः परिज्ञानं mates कव्यते । स््रयसात्निष्यवुरेन चन्द्रादौनां areca aga कथं भवतोति कथ्यत इति ues
इनौ नदयाप्तयोदि ग्नम |
सूर्याटभ्यधिकाः पश्चादस्तं जौवकजाकजाः | ऊनाः प्रागुटयं शान्ति gars वक्रिणौ तथा ॥२॥ ऊना विवखतः प्राच्यामस्तं चन्द्र्ञभागेवाः | व्रजन्यभ्यधिकाः weed जौघ्रयायिनः ॥३॥
गुसभौोम नयः सूयादभ्यधिकाः सन्तः पश्चादस्तं यान्ति ऊनाः सन्तश्च प्रागुदयं यान्ति। तथा वक्गिणौ बुधशुनौ च रवेरथिकौ पयादन्तसूनौ च wed घ्ातः। शौघ्रथायिनश्न्टरबुधशक्राश्च विवस्वतः सर्यादूनाः प्राच्यासस्तसभ्यधिकाश पश्ादुटयं ब्रजन्ति |
अतो पपत्तिः | यो ग्रहो रवेः स्काशादूनगतिरसौ प्राच्यां दिशि क्लाशान्तरित उदेति प्रतौचयामस्तमेति। यथा ate गुखश्नयं। रवेरच्प्ाः कालांशन्तरितास्तदा forte प्राच्यां रव्यु्टयात् प्रणेवोदयं यान्ति नोक दृश्या सवन्ति । रधेरभ्यधिकोः
२९४ स्मखसिद्रषन्तस्य
aaa दाानांशान्.रला;ः परिसदिण्यस्तं सखन्तःलि | यऽधिकमुक्तिरस। प्रता-यासुटेति प्रादयः मलितिष्लि। यथा ae!) मागि qagq च रश्म ।घकगति्दात् प्रतीच्या. म > 1) ig सुद्रच्छतः) aaa scat aeons गच्छतः aaRiag वक्रतया WAR तोऽव At - प्यधि जमुक्तिवात् प्राच्छ- Hares ARTY | Guy ps. "च्छं टिष्युद्सनं प्रतौच्याम्स्तम- भ्त a Soe TRE सता वेपसेल्यसिनि | Sie: fom on दौ भेष >, अथ संप्रति नवोनाना ca यसा teat wafs: यतक नाभिखाने रविः feu aa श्स्मानरादौचवन्तं ania भाति यत्कन्दरे र्वि; fee) य उविपरिनः saratat wafa | तत्र भुवं fart प्रकल्प amu सापच्य aarad
सकस, ख कार्प्यते wad च ततोऽति gt $ was, ख ,
सुधावर्षिखषे टोका | २१७
करप्यते यत्र मेषादौनां गण्ना बाणसुखाग्रतः पूर्वाभिमुखे तदा सखकाक्तायां क, उ, क, , स्र चिन्दुगतः शुक्रो भवलये भूनिव।सिभिः क्रमेणस्य, क, उ, कः, स्त, fast wat, सविन्दोः ख, विन्दुपयन्तं Haat शको भवनय प्रागतित्वात् afar: eq’, विन्दु पयन्तं गच्छन्निव भाति अतः vate तदा भवलये शुङ्गस्तद्दा रविशुक्रयोः सास्यात् परमास्तकालः | ततः कालां- णातरिते शके क, बिन्दुगते भूर, ड रेखायां प्रवङणास्तं गमे रवौ a, विन्दुगकछषसख शक्रस्य पश्वादि दशनम् | ततः पश्चिमदिशि wae रविशुत्रान्तरं aver: शुक्र विम्बं gee दुनिमत् दृश्यते | uw विन्दुगतः शुक्रो महादुतिमान्। तदा waa: शक्रः स्प,जिन्दौ। ततः क्रमेण agai waq शत्रो भवलये स्प, जिन्दुत उत्तरोत्तरं पञ्िमदिशि विलोक्यते ततो वक्रगतेः पुनः wer गतः ga रवितः काल्लांणन्तरितलात् न दश्यते! तो मागः शक्रः परिमायासुदेति वक्रगतिं प्राप्य aaa च याति। एवं वक्गगरैर्यदा उश्यानात् क।विन्दुगतः शक्रस्तदा कालां श्न्तरितत्वात् farted रव्युदयात् प्रार् प्रागुदिशि श्यते | ततोऽनन्तरं यावत् स'विन्दुगतो wat qataeraita: सात् | तदा सखकक्ायां सस्थानगतः शुक्रो भविष्यति । were, We, W ta स्थिरभूषिन्दुतः शुक्रसापेच्यकन्तोपरि खथरेखे ay ततः MBA खकन्नायां RAT गच्छन् Qa मवनये मागेगति- ्लच्यमेऽतो मार्मगतत्वात् पुना «area yefewerit मवति | एवं बुघयापि fefada नवीनानां मतन सौरोक्तवुधशुक्रो- दयास्तदिक् सुटसुषपद्यते। एतेन प्राचोनानां मनसि स्य- शेन्टर।भिप्रायिकेव कच्ाऽऽसौत्। लकानां प्रतौतिजनकाय Qe
22a aata Steg ei
मुव; समन्ताद् ग्रहाणां कल्ला प्रतिपादिता तैरिति कल्पना सथुक्तिकाः | परदयदितत्तेलेण ्ञशक्रावज प्रत्यगुहम्य वक्रां गति प्राप्य ततेव यातः ufasta’ इत्यादि भास्कगो्तं च सख्फुटन्पपद्यत इत्यलं प्रसड़गगतविचारेण ॥२--२।
इटानोमितिकत्तव्यतामगड | ङ CN सूर्यास्लकालिको पश्चात् प्राच्यामुदयकालिकों | दिवा चाकंयहौ वुर्याद् ददर्माध ग्रहस्य तु len
उदयास्तासन्रे दिवाऽभौषटे दिने यश्वादिश्युटयास्तसाघने सूर्या- सकालिको सू्यश्रहो प्रायां चद्थकालिकौ are गसाकः कुर्यात् । रघ तदातु ग्रहष्य मध्ये we ठ्छ्धम च cada ग्रहविम्नोदये ara wafafas ्ान्तित्रत्तस् लनमग्नप्रदेणा विदितो भवेत् । एवमत ग्रहसोदयलग्नं विभाषमम्सलग्ने च ज्ञायत इति ॥४।
परथे्टकालांशनयनमाइ ततो लगनान्तरप्राणाः कालांशाः षशिभाजिताः। प्रतीच्यां षड़भयुतयोस्तदल्लम्नान्तरा सवः ॥५॥ ततः सूयांदयनम्बयोर्वा सय।स्तन्ग्नयारन्तर लग्नसर्यान्त रवत् “मोग्या घून्नकस्याथ” इत्यादिना प्राणा sea: साध्यास्ते षटि माजिना इट्कालांशः स्युः| प्रतीच्यां च षड्मयुतयो रव्युदय-
AMAA रव्यस्तलग्नशोस्तदल्लम्नान्तयासवो लग्गसूर्यवटन्तरप्ाणः erat इति |
सुधावधिणौ टीका i २१८
तोपपलिः। ग्रहविम्बोदयात् क्ियत्कालान्तरे रब्युदय इत्यस्य AA Wate रविलस्नाभ्यां icant ज्ञायते तथेवात् कतम् | was weuar विन्ाड्यस्ताः षण्टहिता Tears US गुणा RATA जाता BAT: = ae = ., aa उपपत्रमिष्ट- कालांरानयनम् | पश्चिमे यावता कालेन wpa टग्गरहास्त-
स्तावला कासेन सषड्श्व्युदयान् सपरद्ग््होदयोऽनो Wace रन्तरप्राणानयनाथं tang? सषद्धौ कताविति। एवं vf ग्डयोरुरये बस्ते यः कालस्तस्या जःताः ॥५॥ इदानीं यगहोदयास्तमययो रविद्ग्ग्रहयोरुदये बाऽस्तये कालांशः प्राचीनेरुपलास्तानाह | एकादशामरेज्यख तिथिसङ्ष्याकंजस्य च । अस्ता शा भूभिपुचखख दश सप्राधिकास्ततः ॥६॥ पश्चादस्तमयोऽष्टाभिरुदयः प्राङ्महत्तया | प्रागस्तसुदयः पञश्चादल्पत्वाह एभिभगोः ॥७॥ एवं वधो दादशभिश्चतुदशभिरं शकेः | वक्री शोघ्रगतिश्वार्कात् करोल्यस्तमयोदयौ ॥८॥ AMM: कालांशा उर्वांशाधेकपर्यायाः। गुरोरेकादश ATAU: | ARAM शनैश्च agen | ततोऽनन्तरं भूभियुत्लस्य WAS Vasant दर सप्तदशेत्यघः | मोः शक्रस्य विम्बमदत्तया नोचासन्रगत्वादष्टाभिः कालामः पश्वादस्तमयः प्रागुदधश्च | तथा विम्बाल्मत्वादुच्चासत्रगतत्नात् wae दशभिः ares: प्रागस्तं Wagers | एवं वक्रो वघोऽकात् हदशिः कालांगे-
२२० सूयसिद्धान्तस्य विंम्बमहत्वाटस्तमयोदधौ करोति णोघ्रगतिमा्मीं च gar विम्बाल्यत्वा दकाच्चतुदं एभिः कालागेरस्तसयोदयो करोति|
अत्रोपपसिः। उद्धनोचवभेन gefad age विपुनत्य च भवति । रपस्तेजश्च विम्बान्तरसतूतरवशद्भविस्योपरि न्युनाधिकलत्व जायतेऽतः कालांणा न स्थिरा अतो Aiwa aaa: खलाः कालां सुध खेन समवगस्य पठिताः । तेषां च बिम्बस्य खलस्च्छताव Maha | अत एव बुधश्क्रयोवक्रगतयोः fame खलल द् festa इति ॥६--८॥
अध RAM Al प्रयोज्नमाद। एभ्योऽधिकेः कालभागेदश्या न्यनैरदणनाः । भवन्ति लक्षे खचरा भानुभायस्तमूत्तयः el
एभ्यः पाठपटठितभ्यः कालारेभ्योऽभौष्टकालभागेरधिने लकष खचरा द्या न्यूनेरिषटकालमागेाद्भना seat wafer | कोणाः खचरा भानुमाग्रस्तमूत्तयः। रविदोष्लया ग्रस्ता मूर्सि- wat ते--इति॥ < ।
अथोदयास्तयो्मतेष्यदिनाद्यानयन५१द् | तक्का्साशान्तरकला भुक्छन्तरविभाजिताः। fearfe तत्फलं लब्धं भक्तियोगेन वक्रिणः ॥१०॥ तज्लग्नासुहते मुक्तौ अष्टा दशशतोडुते | स्यातां कालगतो ताभ्यां fearfe गतगम्ययोः we en
तयोः पटितेष्टकालां एयोरन्तरकला रबिग्रहयोभुन्यन्तरेणा क!(लात्मकगव्यन्तरेण विभाजितास्तल्लव्धं फलं feat ae
eI ied a हः =. =k ” GaSe दक | २२१
Aa me oo. & चा 9 Ta ry oT ay = wake वहइ gelafeer) sarierar गतिः कथं साधनी- pains बाति भन्न दू त ‘ita SEY ae oN नु नय ८ ¢ rT Taq | aware? ई tal श्विग्रहयोगतं
tf felzanmieniswe® werenmaas तदा तयोः AANA, स्यात ART यतस्य गतमगस्यशेर्दयास्तसययोः पूवानुपषतेन् दिनारि फलं arastafafa |
Saul: | प्रोलोषटकालांगन्तरकलाः कांलतसेऽतस्तत्स- जातीयग्रहकालमलत्योरन्तरेम गहे am च गतियोगेनेक fea लभ्यते तदा कालांणशन्तरङलाभिः किमिति लब्धं featfs | कालगल्यानयनाधें चानुपातः क्रान्तिहन्तोयाष्टादशश्तकलाभि- ग्रहनिराश्युद्धासषवो लभ्यन्ते तदा क्रान्तिवत्तोयग्रहगतिकलाभिः fafa ला कालगतिरिति स्वं waza) पठितकालांशतां यदि भिन्रदिशीषटकानांशस्तरहिं प्रोक्तेटकालां गयुतैः कलाभिर्गतेष्य- दिवा: साध्या इति सव भास्करेण स्िद्वातशिरोमणाव् दयास्ता- धिकार we वरणितम् ॥१०-- ११॥
ददानौं ARAM कालांणनाद |
खात्थगस्यख्गव्याघविवाच्येष्ठाः TART: |
afufae ब्रह्महदयं वयोदशभिरं शकैः ॥१२॥
sara: ्रविष्ठा रोहिगौमघाः ।
ATMA IAT fanrarfiataeaaa ॥१३॥ x
क्रत्तिकामेवमूलानि a रीद्र्॑मेव च | zie पञ्चद्शभिराषाटादितयं तथा ॥१४॥
श्ल faerie
खातो- ग्रगष्ट-लन्धक्त fra -च्ये--पुनवसु-- ata जिद्त्रह्महदयाद्यानि नक्तत्राणि तवादरकालागरुदवास्तसयौ कुर्वन्ति | दस्त--खवण--पुव।फल्कुनौ--उत्तराफःव्णुनो-- खविष्टा--रोहिणो-मषाखतुटशक.लाते -रूदयासतमयो कुवन्ति | ares: कान्ंरे्दरश्या भवत्तौल्यथः। विशाखाश्छिनौङत्तिका- नुराधा--मूलाशचेषाऽऽद्रपूवाषाटोत्तराषाठाः पञ्च दभर Ts aA | wg य--खमशोष!ि सौ दम्यविस्वादटेक विं ति का लर दृश्यन्ते | शेषाणि नक्तत्ाणि शततारापूर्वोत्तराभादरपदटसञ्त्रकानि। वद्धिव्रह्मा- पांवत्सापाद्यानिच सप्तदशभिः Haine ae ia MERA | एवं पठितका नांकेभ्यः पूर्वोक्तविधिना नच्तलाणासुदयास्तमयौ साध्यौ | तत्र aaanfa: शून्या प्रकर्प्येति ies --१५॥
TAG WATT AWM दयास्तसाधनमाद | अष्टादश शताभ्यस्ता WTA: खोदयासुभिः। विभज्य aa: केव शासतेदेश्याट श्यताघवा ॥१६॥
HAAN SANT: — कालांशः । अष्टा दरशगतगु गाः सायन- ्रुवाधिडितराश्िख्ठदेणो दया समितिं मज्य लब्धाः Baia: क्रान्ति. इत्तौयांणस्तेरघवा दष्याटश्यता साध्या । तेः Baiddarfeat दविस्तदा नक्तत्रोदयस्तशा तेरेव Aaityaracet रविस्तदा AAAS इत्यर्थः |
garafaan टोका | २२३
्रत्रोपपत्तिः। sa सायनघ्रुवाधिष्ठितराश्खिदयासभिः कालठत्तगतेः Fawat अष्टादशशतसितास्तदा दृश्या सुभिः (कालां - atgia: ) किमिति | लभ्ास्तत्संवन्धिन्यः क्रान्तिठत्ते कलास्ताः
षष्टितः कैश जाताः = ८०० कामा ९० _ १८०००८कामा
क
BAX ६० उअ अत उपपन्नम् 2 til
अरघ नच्त्रणाषुदयारतदिगायादह। प्रागेषामुदयः WATER SHA Ysa | गतेष्यदिवसप्रापिर्भादुभुक्तया सदैव हि \१७॥
एषां नत्तत्राग्णं प्रागतेरमावान् सदा स्वेरल्पगतित्वात् प्राग्दिश्युदयः पश्चादस्तो मवति। अत्रापि gase equ we ट्क्वभायनाक्तज-क्कर्मसं कारोडवं aq | उदयास्तयोगतेष्यदिवख- offs सदेव नक्षतगतिः शुन्यत्वाद्विगल्येव विभच्य ज्ञेया |
अरचोपप्रत्तिः ग्रहोदयास्तविधिनैव नत्ततरगतिं शून्यां प्रकस्प्य ज्येति ॥१७॥
ददान सदोदितनचत्ार्याड |
रभिजिद् ब्रह्महदं खातीवेष्णववासवाः | अदिवेध्न्यमुदक्स्थतान्न लुप्यन्तेऽकंरश्मिभिः ॥१८॥
दत्युटयास्ताधिकारः ॥६॥
RRB स्यसिद्धान्तस्य
अभिजित् | रह्महृदयम् | खातोखवणधनिष्ठहः । गहिनुश्चय- सुस्तराभाद्रपदाः। एतानि उत्तरदकास्यत्वाम् शर्यकि रणेन लुप्यन्ते | सखवस्णा त रादभिजिदत्तरखष्टऋन्तिः = 35 | ब्रह्महृदयस्फुटा क्रान्तिः = 8७ ` उत्तरा | स्वालुत्तरस्फट न्नान्तिः २२ | Aaa स्फटज्रान्तिरत्तर! = ७ । धनिषठास्पुटक्रान्तिरतय = १६ | उन्तरामाद्रपदोत्तरस्फरक्रान्तिः =? Basa ale खवणाया उत्तयाक्रान्तिः wet wee तत्समो लम्बश्च तदा पलाश; = ८३० इत्यार्या त यत्र सूयसि डान्तरचना जाता | परन्तु तत्रान्धानि वह्नि anatin लम्बाधिकं। तर क्रान्तित्वात् adel दृश्यानि यानि चाचार्धेण न पटितानि। अतो “agteatai- दधिकोस्तभानुरित्यादि” भाष्करविधिना पाठपदडितानि aaarfo सटोदितानि भवन्ति तत्र देशे सूयसिद्वान्तर चना जातेति वेदा | आचार्येण चाधिकोत्तरशगाणि ग्णहोतानि यतोऽभिजितः शरः = ६२ | ब्रह्महदयस्य = ३० Wan = ३७ | खवणस्य == २० | धनिया; = ६ | उत्तरभादरपदायाः =2e | एते परमागाश्वान्यशरभागीभ्टोऽधिकाः | Zama विना सरोदित- नचलारण ज्ञानं न मनति fate च सौम्यधरवोऽप्य््छोऽतः केन चिद्रोलानभिन्नेनायं शलाकः प्रक्षिप इति aad qalfada विचिन्यभिति ॥१८॥
सौताप्रियालौसम्प्रोव्ये सुधाकरहदस्तघा |
सुख।यारतवर्धिखयां गतोऽस्तादयसाघधनः lle |
दूति सुधाकरदिषेदिक्तायां दूर्यमिदान्तटोका्या स॒धावर्धिश्या- सुदयास्ताधिकारः vel
सुधावषिकी मैक | २२४
अथ चन्दरखडोत्रद्यधिकारः| तत्र तावच्चन्द्रस्य टश्या टश्यत्वमाह | उदयास्तविधिः प्राग्वत् क्तव्यः Maney | भागेर्वादशभिः पश्चाहृश्यः प्राग् यात्यदृश्यताम् ॥१॥ प्राग्बदुदयास्ताधिकारविधिना चन्दरस्यःदयास्तविधिः कर्तव्यः | उद्यास्ताधिकारेण usa चन्द्रस्यास्तलग्नं साध्यम् | ततो यदि रव्यस्तानन्तरं wen: कालांरैखन्द्रास्तस्तदा सस्मिन् दिने प्िमदिशि चन्द्रो टश्च; एवमुदयलग्नं चन्द्रस्य gar ततो यदि प्राक्कितिजै चन्द्रोदयानन्तरं हादशभिः कालां तरतैसदयस्तदा तस्मिन् दिने प्राग्भागे चन्द्रोऽदश्यतां यातौति | अत्रोपपत्तिः | अतिसुगमा aaa कालांशा दादश प्राचौनेनिर्णौता अतस्तद्रव्यो ख्दययोरस्तयोव मध्ये यदि दादश काला MAMI चन्द्रस्य टश्यादृश्यत्वं भवतोति ies इदानोमिष्टदिनै सूर्यास्तानन्तरं कियत्वाले ser vate साधयति | रवोन्द्रोः षडभयुतयोः प्राग्ज्ञगनान्तरासवः । एकराशौ रवीन्द्रोश्च कार्यां विवरलिधिकाः ॥२॥ तव्राडिकाहते भुक्तौ Tater: ष्टिभाजिते | तत्फलान्वितयोभयः कर्तव्या बिवरासवः ॥३॥ एवं यावत् स्थिरौभूता रबैन्द्रोरन्तरासवः |
तैः प्राणेरस्तमेतीन्दुः शुक्ोऽर्कासतमयात् परम् ॥४।
२२६ सूयसिद्वान्तस्य Oo a © यास्तहि + भग्र धं रवद् वा कार्यास्तदिवरासं
=
ते; प्राणैः HUT तु शौतांशुरूदयं व्रजेत् ॥५॥
3 a 8 |
मय।स्तकाले रवेरिन्दोखन्द्रस्य च पञ्चिमदितिजेऽस्तलग्ने Kar तथाः घड्ाशिगुतवो सध रविलग्बान्तरवदसवः साध्याः | यदि र्व)द्धरेकराद्टौ यातां तदा तयोरन्तरकला यास्तभिविंवगासवः RTA | अष्दश्तकलाभिस्तद्धश्खोदयासखवो लस्न्ते तदा faasfaaifa: किमिति एवं लब्धा विवरासवो भवन्ति पै , कायः इत्यथः | रवौन्दोगतौ avaat at नाडिकास्ताभिरहते पचा भाजिते च तयोश्चालनफलत भवतः | तैन खखफलेनान्वितयो wide भूयः पुनदिंवरासवः कर्तव्यः | तैरसुभिः पुनश्चालन- mae कार्ये | तत्फलान्वितयोरवौन्दोर्म॑ष्ये पुनविंवरासवः कायाः | एवं तावत् aH HVS यावत् रवोन्दोरन्तरासवः fete: स्युः | एवं खिरोभतेसेरसभिः शक्पन्तेऽकास्तमयात् परं रव्यस्त ¶नन्तयं चन्टरोऽस्तभेतोति | ग्रष्णपन्ते तु सूयौसतकालिकर्वौ cafes संयोज्य प्राक्क्ितिजस्यं लात्कालिकलग्नं fama तदुदयात् कियत्वाल्े aera मविष्यतौल्यय wea विवरासुभिः कार्यम् |
अतोपपत्तिः | सू्यास्तानन्तरं fares wera भ विष्यतौ- HAs छषषड़भयो रविचन्दरा स्तलम्नयोमध्ये प्राक्दितिजे दयुदधासवः साधिता यतो यो येन समयेनोदेति तव्सप्तमस्ेन समथेनास्त गच्छलोति। ud यदि रविचन्द्रयोगतौ न स्यातां तद्धा तदिवश- सुभिरकास्तानन्तरं चन्द्रास्तोऽभविष्यत् | गतिवन बास्तवविवरासु- मध्येऽन्तरं जातमतो निरत्तराधं तालकालिकाभ्यां रविचन्द्राञ्य- म््कृलकम कृत्ति ae गोलविङराभिति ॥२--८॥
सुधावधिगगे टौका | २२७ इदानीं Whaat सुजकोटिकर्णानामानयनमाइ | न्रोः क्रान्तिविरेषो दिक्सास्ये युतिरन्यधा | वि तञ्ज्येन्दुरर्कायवासी विज्ञेया efter ॥६॥ ON ¢ 1 मध्या छन्दुप्रभाकणसङ्गणा यदि सोत्तरा | © ४ = तदटाकघ्राक्षजौवायां शोध्या योज्या च efaar ॥७॥ शेषं लम्बज्यया भक्तं Waal बाहः स्वदिद्युखः | ra © > © $ Con कोटिः शङ्कःस्तयोवगवुतेमूलं श्ुतिभवेत् ॥८॥ दिक्साम्ये रविचन्द्रयोः क्रान्तिविद्चेषः क्रान्तिच्यान्तरं कायमन्यघा fend? च क्राग्तिच्ययोयुतिः कार्या। अन्तरे योगै वा यज्जातं Fa wa Fat) असौ रवेः warntaa यस्यां fefa चन्द्रो भवेत् afefa दक्ष्णे वोत्तरा विज्ञेया | यस्मिन् दिनै ङ्गोन्नतिः कत्तव्या । तदिमे त्िप्रश्ाधिकारोक्तविधिना ae aus | अङ्कोऽदहोराव्रस्य मध्यमिति wats: सथोस्तकालस्तस्सिन् समये चन्द्रच्छायाकणे; साध्यः। तेनसाज्या सङ्णा। यदिच सोत्तरा तदा Barty साऽकघ्रात्तजोवायां राद्शशुण- पलज्यायां शोध्या यदिचसा दक्िणा तदा ततैव ादशगुश- त्ज्यायां योज्या | योजने वा वियोजने यच्छेषं तल्लम्वज्यया भक्त लब्धः सखरिङसुखः स्वसंस्वारसुखो दिशि बाडभंङेत । दादश- गुणाक्तज्या सवदा efaur wafa तञ्ज्या च efamt aac | तयोः संस्कारेण या दिग्भवेत् afest बाहइभवलौति | शद्ध दीदशाङ्कलशङ्कः कोटिभ॑वति तयोवंगयोगान्मृलं को भपेच्छर- aatiafa |
२२८ सूय सिष्ठान्तं स्य
अत्ोपपत्तिः | भ्रत्राभीष्टदिनैे सर्यास्तकाले श्ज्ञनतिः साध्यते ASSMAN Tama | तदा रवि गद्मुभावात् aes शङ्कम्लपूर्वापरान्तररूपो भुजः । तत्क्रान्तिज्या च ज्याक्रार |
तत्र॒ चन्दरखट्टक्रान्तिज्या = ज्याक्रार। नम्वज्याक्तज्यातिज्या- क्ेनाचन्तेतेणनु पातेन = = fa sar sat 3 द् = ~= fa - ज्याक्री s न ज्याल LN SITS : ज्या श ६ वि. ज्याक्रा१ षुः = Tq == -- ° चन्द्र शद्कुतलम् = एत = ——— «faye et „ _ fa. QT, — IT. ण VEIT = ` ज्यानं + ज्याल दिकसाम्थे तयोरन्तरेण चन्द्रस्य सष्टों भुजः ति (ज्याक्रा१--ज्याक्रा) ज्याश्न. शं = an ५. ज्याल
चन्द्र-शङ्को टावयं मुजस्तदा दादशकोटो किमिति | जातो ayaa
१२ति (sar, -व्याक्रार) ९२ ज्याश् च त = Ve 1 SS नरस भर ITE ` ज्याल
__ च्छाक ( ज्याक्रा१--ज्याक्रार९ ) ¬+ १२ ज्याच SITS
wa यदि अत्र दयोः क्रान्तिङत्तराज्याक्रा, 7 ज्याक्रा तदा रवितो दत्तिणे चन्द्रः ग्रतः aque efad जातं तत्र दितीयखखण्ड धनं का्येम् ¦ यदि sata, ८ ज्याक्रा, तदा रवित उत्तरे TE | प्रथमखर्डख्णं तच्च घधनात्मके डितौयखण्डे ऋणं adam | एवं दयो चिणं क्रान्तिं ane दितौ यखर्डग्छणं च mae खष्टमुजदिगृज्ञेया । एवमत संस्कारविचारो गूढार्थप्रकारे रङ्गनाधक्ृनो विचिन्ोऽत्र ग्रन्थौ रवेषणलम् | भास्रेणायभेव प्रकारः स्वचन्द्रशृङोन्नतौ swata स्पष्टमुज्ञस्योक्तोऽत wa
सुधावर्भिंणौ टीका | २२९
तच्छङ्ोच्रतौी या स्थलता सेवातरापि । ` तदधं मदौयवास्तव- चन्द्र इनेन तिस्ाधनं Seay ॥ ६-- ८ ॥
इदानीं शुक्ताङ्लानयनमाह | सूर्योनभीतगोलिंपाः शुक्त नवशतो ताः | चन्द्र विम्बाङ्लाभ्यस्त हतं दाद शभिः MASA hell
सर्योनचन्द्रय कला नवर्तभक्ताः Wa भवति | awa fanaa गुणं इादशभकं स्फुटं शक्षा इलमानं भवेत् |
अतोपपत्तिः | gftarat सकलं दादशणाङ्लमितं चन्द्रविम्न wai भवति तदा रविचन्द्रयोरन्तर्कलाश्च भाधकलासमाः = १८००८ ६ | अ्तोऽनुपातो यद्येवतान्तरेग। zeae तदेष्टरविचन्द्रान्तर-
कलाभिः किमिति लब्धं गुक्ताङ्लमानम् = Seg ae |
सफ़टाथंमन्योऽनुपातो यदि दादशाङ्गलमितविश्बेनेदं शुक्तं तरा- भीष्टचन्द्रविम्बेन किमिति |
लव्य स्छ्टशुक्ताहलमानम् = 2SE । अनेनोपपन्न माचार्यानयनम् । एवं स्थानौयान्तरानु पातेन वास्तवशक्ञं नाया- aaa सितहनत्तौयान्तराद्यानयनं कमलाकरोक्तं fafa | तत्रापि क्रमज्ययोत्क्रमल्यया at शुक्ञसाधनसुचितभ्व्येतदथं मदौयवाम्तवचन्द्रश्ङ्गोनतिसाधनं द्रष्टव्यम् ei
ददानो च.टृश्डन्नत्यथं परिलेखमादह | दच्चाकंसञ्नितं विन्दं ततो ary’ खदि्ुखम् | ततः use कोरि कथे कोख्यग्रमध्यगम् |e oll
“HH
२२० सूयेसिडान्तस्य
कोटिक्गयुताचिन्दोर्विम्बं तात्कालिकं लित् | कगंसूतेण दिकसिदिं प्रथमं परिकल्पयेत् ॥११॥
शुकं कर्णेन तदिम्बयोगादन्तमंखं नयेत् | शक्ताग्रयाम्योत्तरयोरमध्ये HA प्रसाधयेत् ॥१२॥ तन्प्रभ्यसूवसंयोगाचिन्दुविस्परग् faa: | प्राग्बिम्बं areia स्यात् तादक् aa दिने शशौ ॥१३ arr दिक् साधनात् तियंक्सुचान्ते श्ङ्गमुन्रतम् । दशयेदुच्नतां Aiea sew arta: ॥१४॥ कष्णे weugd ga बिशध्येन्दोस्तधासितम् | दद्यादा भुजं aa पञ्चिसं मश्डलं विधोः ॥१५॥
इति अृङ्गोन्नलयधिकारः ile on
naa fae zat ततस्तकादिन्दोः स्वदिश्युखं बाहं द्वा ततः waa कोरि द्वा कौवाग्रमध्यगं qa च ear कोटिकणसंयोगविन्दौः परितशचन्द्रस्य तात्कालिकं faa लिखेहणएकः। तत्र fas प्रथम कणसूत्ेण गणको दिकसिरिं यरिकल्पयेन् | कणरेखः पूवांपररेखां प्रकरप्य मल्छनिमासिन तस्मिन् विस्वे meat रेख च तुर्यात् । ada कणासार्भेगा तस्य कणस्य चन्द्रस्य चन्दरविम्वस्य च यो योगस्तस्मादिम्बान्तमुखं हिभ्वान्तगेतं गणकः शुक्ल ॒शुक्लाङ्गलं नेत् | ततः शुक्लाय
garafoay टका | २३१
याम्योत्तरयोम॑ध्ये दौ weit च प्रमाधयेत्। याम्यो faze: | उत्तरो चिन्दुः। शुल्णाग्रविन्दुखेतिबिन्टुतरयतश्चछायाग्रतयवन्म- व्यादुत्पादेदिति | तन्व्योमेभ्यसूत्रयोगात् कैन््रादिन्दुतिस्छग धनुविंलिखेद्णएकः | तेन धनुषा aq खरख्डितं विभ्वं स्यात् तस्षिन् fet ताद्गीवाकाश्चे शशः दृश्यत इति ¦ कोव्या fea साघनात् faragoad ana: कोटिुन्रतां aad शद्ग दर्भे कोरिरेखां पूवापरा प्रकल्प्य तत्तियक्सत्रं दिक्साधन- प्रकारात् सौम्ययास्यसूत्रम् | तस्य BAG याम्ये वा wea उन्नतं द्ग कोटिरेखासूर्ध्वाधरां करत्वा गणको दश्रयेदित्यधैः। कष्णे AWG तु सषड्भं सयं चन्द्रादिशोध्य तथा तेन शुक्तसाधन- प्रकारेखातासितं छष्णाङ् लमानयत् | gata ष्एविपरौतर्दि ए सखितत्वादतर गगको विपरोतं asi zarq | तथा करंकोच्ग्र- योगविन्द्परितशन्द्रस्य पञ्चिमं यञ्चिमकपारौयं fag तत्र fara गेषं कर्म पूनवत् कत्तव्यम् |
ऋतो पपत्तिः। रविकन्द्रादयाम्योत्तरहस घरातल्ते लम्बं उतवा wana रविः कल्पितः | एवं चन्द्रकेन्द्रायाम्या्त Tau धरातले यो aes चन्द्र Walaa: | ततो याम्योत्तरहत्तधरातले कस्ित- रविचन्द्रयोर्याम्योत्तरमन्तरं AERA HSI USAT | सूर्यष्यास्तकाले fafas fear कल्पितरवियाम्यो त्त रठत्त- धरातले याम्यो ततररेखायाभमेव भविध्यत्यतस्तयोषष्वाघरमन्तरं कोटिरूपं चनद्रशद्कसमम् | तत्ने परिलिखे लाघवाथं शङ्कदाद्शांगेन ण्ुमृजस्तादगयो गसूलसमः कण्ापवर्तितः | अतो रविविन्द्तो asi द्वा तदग्रादूध्वाधररूपां कोटि sat कोच्यग्ररविबिन्दुगतं ata दत्तम्; Ha मल्ितचन्द्रविम्बं
२३२ सूयं सिद!न्तस्य
स्मिन् कल्ितरवि;ः ada ga ददाति sama विम्बान्तरे gai दत्तम् | कणरेग्वोपरि या याम्योत्तरा faster तया छन्न नघ fas रविणा शुक्तं भवति अता wad anes शुक्तम् | अतस्तद्धिन्दुत्योपरि गतेन ठन्तखण्डन TEATS । अत्र काव्ुधष्वाधररेखदाप[र या fara तदश्लो ysfeu शङ्नसुन्ततं भवति ama न्तेठदसनेन waza | एवमेव परिलेखो भास्छरेणापि ख्व ङ़नेन्तत्यधिकारे fafafea: तेन च कल्पितरविणा कल्मितचन्दरस्य खद्नेन्तिनं वास्तवास्य Qe कमलाकरेण सिडान्ततत्च विवेके विस्तरतः कतम् | aga रविचन्द्रकषेन्दरगतं म दुत्त सिततत्तसञ्ज्र चन्द्रटद्- wad aq faced यहिक् तदिश्येव weaad भवति । अतो यदा wetuad aa faaat लगति तस्मादधो यदि faad
<r रवि; स्यात्तदा वास्तदोननताच्छङ्गा- faatefa माख्रविधिना शड्नेन्तिः
स्यादिति afedr at afenfg: wetter) aa षड्धयुतमिल्यादिवास्षना गोलभुक्तितः स्फुटा) परमक्रान्य- धिकात्तदटेरे चन्द्रस्य दकिरविक्तेपे चन्द्रो परिन्यस्तस्य टर्मण्डलस्य क्रान्तिव्रत्तस्य च सभ्मातश्न्द्रस्ानादुपरि खखस्तिकासन्ने भवति | चन्द्रदरणने तु चन्द्रखानाद्धः कचापि किितिज्ञाधौ रविरतः सितदन्तंचन्द्र्गमण्डलादृत्तरदिमणि तैनोप्तर शद्न्मुननतम् | चन्धस्योत्तरे शरे तु चन्द्रटग्मण्डलक्रान्तिहत्तयोगश्वन्द्रस्थानादध' |
सुधावनिणौ टोका |. २३३
अतस्ततोऽप्यधो यदि र्विस्तदा ततापि उत्त रश्द्ेन्लतिः। अथ SUT भुजः) चन्द्रस्छानात् तत्सम्पातावधिः क्रान्ति न्ते कोटिः | सिततत्ते सम्ातचन्द्रविम्नावधिः HU: | ततश्चापन्तेण चन्ट्रटग्मर्डल ञ्ञाम्तिमरडलसम्पा तोत्यन्न- को णल्या = च्या च = =. | ay =aiu—ena यरि परमश्रज्या तथा उश्यख्ङ्नन्रतो MiaA—wWis wT कालां रज्य) Wa तदा परमाधिका "चाः अस्य ज्या = च । अध॒ तत्सम्मातोत्पन्नकोरश्च तयोह्ठत्तयोः परमान्तरत्वात् खस्स्तिकत् क्रान्तिह्ठत्तोपरि कृताल्लम्बा{दितिभनतां समात् सवेदाधिकः। aa वित्तिभपरमाल्मनतांणश् अ्तशः--परम- क्रात्यंणः | एतत्छमाम् पूकागतचापभागान् प्रकश्प्य जाता अत्ता; = चा -परमक्रार्यंशणः। रएतदधिकात्तरेरे वितिभ- नतांणाः aie, चापाधिकास्तत तत्कम्यातोत्पन्नकोणश्च सवदा चापाधिकस्ततो विपरोतविधिनः कण मानं सर्वदा कालाशसानाल्ं कोटिश्च सुतरं कालांशल्यिकाऽतो easgiaal सर्वदा रविचन्द्रान्तरय कालांणधिकतार् तचन्द्रटभ्मर्डलक्रान्तिमण्डल- सम््ाततोऽघो रविदनः fast waz चद्दर्टन्मण्डलादु्त रदिश गतं भविष्यति तैन नत्र देशे सवतिथिषु सवदोत्तरश्ङ्ोन्नतिरती मदौयवासतवचन्द्रख्ङ्नेनतिसाधने मदोयम्
“famine: सुधांशोः परमश्रगुणः कालज वाविभक्त-
शापं लब्धस्य ल-धं यदिह बुधवरेस्तयुतान्ापमंणाः |
तेभ्थोऽनल्पाः प तुरण; सितविधिकुर्ला यत्र aarafa: स्या-
च्छस्येबोत्तर्यां दिभरि सकलतिधिव्वेव विइदरिाः ॥°
इति ्षूत्रमुपपरद्यतै | | ©
२२४ स्यं सिद्ान्तस्य गृ ङ्ान्नतावन्ये चनत्क्षता fadtar मदौयवास्तत्रचम्टरशङ्गनति- साधने द्रष्टव्याः (aaa पिष्टपेषणमेति ॥२०--१५॥
सोताप्रियालोसम्प्रीत्ये सुधाकरहृदस्तथा | सुखायासतदषिरःं गतः खु इमविधिर्विघो; ॥१०॥
aia सुधाकरर्विदिक्तायां सूयसिदान्तरटौकायां सुघावर्धिरघां डुनेन्त्यधिकारः ॥१०॥
थ पाताधिक!रः |
तत्रादौ वे्ठलव्तिपातयोल क्ण मड | एकायनगतो ख्यातां सूर्याचन्द्रमसो यटा | त्यतो मण्डले क्राव्योसतुल्यलव वेष्ठताभिधः ॥१॥ विपरौतायनगतौ चन्द्रार्क क्रान्तिलििकाः। समास्तदा व्यतोपातो भगणा तयोयुतौ ॥२॥
यदा स्र्थाचद्रमखौ सूर्यचन्द्रौ दावैकायनगतौ स्यातां तयो- रविच द्रयो्येतौ च मण्डले राशिद्रादणके तदा रविचन्टरक्रान्ो- gaa वेधताभिधः पातो वेदितव्यः। यद्ध ara विपरोता- यनगतौ भिन्नायनमतौ तयोयुतौ च भगणा राशिषर्कषे तत्र तयोः क्रान्तिकलास्तुन्याः स्युस्तदा म व्यतौपातो नाम पातो ज्ञेयः| श्रत रविचन्द्रौ सायनाषैव Fal सायनादेव क्रान्तेः मिडत्वात् | चन्द्रस्य क्रन्तिश्च स्फुटा विम्बकंदम्बप्रोते विम्वाननाडौदठत्ता- वधिरिति।
सुधावर्धिणौ Star | २३५
अत्रोपपत्तिः। aati इद मराणिषमस्तौ भिन्नगोला- वेकायनगलौ स्याताम् | तदयथा । यद्येकः = २ । तदापरः = २ | एवं तयोः प्रमाणे २।१०॥२।९॥४६।द८॥५।७॥६।६॥ | ५ इत्याडि। wa रयोभिनमोललावयनय)रेकलं च | एवमत yaaa क्रा निखा च -दरस्थानश्नान्तिस्ततेन्दु क्रान्ति श्रवात् किञ्चिडिन्नाऽतस्तदासन्रे वेछठतसन््वः एवं योगी भगलां सर्वदा तयोभिन्नायनौ स्यातां गोनेकत्वं च । तत्र इयोः प्रमाणे १।५॥२।४॥३।३॥६।२ इत्यादि) अल्ापि YAN: साम्यात् तयोः BINT क्रान्तौ समे अतस्तत्र व्यतौषात- waa: | श्रनेनेकायने भित्रगोल्े aren em ava: wana भिन्ायने sia: साम्ये व्यतिपान दति वैश्तव्यति- पतयो Tat समौरौनम्। अत एव UTS |
व्यति पातोऽयनभेदे मोरे कलेऽकवद्रसेः Hay: | साभ्ये वेत एकायनेऽन्यदिगपद्र मर यत्वे | इत्याह |
aga विशेषेण भ्रियते उवरोध्यत इति fava: | विन एव वेतः! asy विशेषेण अतिश्देन पातयतौति व्यतिपातो व्यतौपातो देति ॥१-२॥
fetal मङ्लना मे Squares |
तुल्यांशुजा लसम्पर्कात् तयोस्त प्रवहाहतः | तद्हकूक्रोधभवो TSA ATTA जायते vel
तयोः क्रान्तिक्षाम्यकालिकयो रविचन्दरयोस्तुख्यकिरताजाल- संयोगात् तयोभिंथो दृशिभ्यां aruda पवदवाभुनाऽऽहतो लोकानां प्राणिनाममावाय विनाश्य जायत इति; agat
२३६ सरयंसिदान्तस्य
रविचन्द्रयोः water wesfa रविकिररेरेव तैजोगतत्वात् तुल्या युजालसंवोमामाव एव ¦ आचार्यस््वटष्टपफलजनकषलादियं कल्मन्! प्रतिपादिता | इदानीं व्यदोपातवे्टताख्ययो इतुमाह | विनाशयति पातोऽस्िन् लोकानाभमसक्षयतः | व्यतौपातः प्रसिद्धोऽयं सञ्ज्नामेटेन वेश्तः ॥४॥ यतोयं पातोऽस्िर् जमति लोकानां प्राणिनां मङ्लान्य- सकृदिना श्यति अतोऽयं व्यतौपात इति प्रसिद्धः सोऽयमेव
संक्ञामेरेन Svat जातः कचिद् वेष्टतिरिति पाठः| नाम- वयुत्पत्यथं १--२ FHT दर्व्या ॥४॥
इदानीं पानस्यारष्रूपसा इ | म AW ट्ासुणवपुर्ल SATAN सहोदरः | मर्बानिष्टकरो रौद्रो भूयो भूयः प्रजायते ॥५।
UATE AGATA AU महाष्यामः | away: कटिन- aq: | alfearal रक्तनेत्रः सहोदरः Tat: | Ue: चयकारको भयङ्गररूपः | सवंप्रारिनापमनिष्टकरः ga: युन प्रतिभासं प्रायो वारदय जायत इति ॥५॥
sel स्ष्टक्रा्तिसास्यन्नानायेतिश्ष्तव्यताथह | भास्कवरेन्दरोभचकान्तश्चक्रार्घावधिसंस्ययोः | हक्तुल्यसाधितांशादियुक्तयोः खावपक्रमी ॥६॥
टक् तुल्येन विधिना ‘mass चलितं AR इत्यादिना
वि
पर्वदितप्रकारेण साधिता चअरंणदयोऽयनांण ये Goat यौ
सुधावर्धिगमे टका | २३७
weasel ययोर्योगो अदक्ान्तः पूखदादश्राशिसमोऽघवा चक्राघ।वधिसंश्ितः परण प्डरारिसंश्ितः एतादशयोभाखवर- Veal स्वस्व'पक्रतो मानयुञ्या साध्यौ | यस्मिन् कार्ते सायन्- सरविशशियिागा साधं: रयनमस्य का जातस्तस्मिन् काले रवि कागन्निशन्द्रविम्बस्य wei उ लाध्येन्य्धः ॥६॥
इटा न्यात् WS क्रः -खाश्सछ गतेष्यत्वप्रतिपाद- AAAS |
अधी जपद्गसयेन्टोः काहन्तधिक्ेपसंसक्रता | यदि स्याट् धिक्षा भानोः क्षान्तः पातो गतस्तदा ॥७॥ अना चेत् स्यात् AST भावो बामं वुम्बपदश्च a
qaqa विधोः क्रा ज्विविचेषार्ो शुध्यति ॥८॥
qq दन्ति तान्तेरभःवम्तत्र प्रथव्रगोलक्षन्विस्ततः यरमोत्तरं स्पष्ट श्ना च्तिपयन्तं प्रधसमोजपरञ्ं | प्रथमस्रोजपदान्तमेव प्रथमा यनखनश्धिः कथ्यते, ततः खना खभावपयंन्तं प्रधमसमपदम् | प्रयमसमपदान्त च हितौयमो vata |
ततः परभदक्िगादखशरक्रा्तिपयन्त' डितौयौजपदम् । तत्प दान्तं च हितोयारनखन्िः कथ्यते । ततो दकिगखष्टक्रान्यभाव- पयन्त' feqtanaueinia नखि way |
qataan यदपि रवि चन्टरभो तायनसम्यानयनं न कतम् | amity गणित met जातदाषेन् तद्धानधनः कलबव्यमेव। अथ चन्द्रस्य स्तौत्रपदटगतस्य fadadmar aileafe भानोः क्रान्तेरधिका स्यान् तदा पालो गत इति तव्यम् । BEAT wer पालो wraps
२३८ सयं सिदान्तस्य
क्तेयः। युग्मपदस्य चन्द्रस्य च वामं विपरौतं ज्ञेयम् । यदि aque शणो भवति तस्य ऋान्तिर्यदा सूर्यापमाद्नघुभवति तद गतः; पातोऽधिक्षा Pasa gaa) यदि चन्द्रस्य स्थानोया न्ति गादिषध्यति, अर्थाद्यत्र स्थानन्नान्तिबाणयोरन्तरेण wet क्रारिभवति तदा afe woes चटस्थानक्रान्तिविश्डा मवति तदा warepcaratfzter स्थानौयपदादिधोः पदान्यत्वं ज्ञेयमिति प्रसिद्वम् । तत्त स्थानक्रान्तेरुपचये स्पट- क्रान्तेरपचयः । स्यानक्रान्तेरपच्ये च स्मटक्रान्तेरुपचयः । अत उप्चयापचययोभंदात स्थानौयपद््ादिधोविस्बपदान्यत्वं भवत्येव | wags ah तदा विभ्वपदमोजञे। एवं श्यानपदमोजे विम्बपदं सम इति बुदिप्रताऽनुक्तमपि ज्ञायत इति|
श्रत्ोपपत्तिः। रविस्तावन् द्िरगतिखन्द्रोऽतौव चलस्तस्येव ais; प्रतिच्तणरन्यथाचम् | श्रतश्न्द्रमधिक्लल्योच्यते | अतौजपटे वर्तमानस्य च टस्य उचिर्पचये aad | यथा यथा ग्रहोऽग्रतो याति तथा तथा नस्य क्रतिरोजपद उपचौयते प्रघमपदश्य ठतोयपदस्य च गोलुसन्धावादिः। तदग्तस्िभैऽस्रे क्रान्तेः परमतम् | अतो बिषमपरे adatal चथा यथाग्रतो यावि तथा तथा ्रन्तिरुपचौयके | ततस्िभात् परतो डितीयमोल- aft यावत् समपटन् | तत वत्तंमानो यथायधाग्रतो याति agar ऋान्तिरपचोयते। एवं ठतोयचतुथपदयोरपि | श्रत saa? वससमानस्येन्दोः त्रान्तर्यदा सर्यापमान्महतो aa चालितस्य विधोरलिशयेन मचत भवति यदि यथायथा यृष्ठलय।ल्यते णो तथातथा क्रान्तिरूनेव भवति अतोऽ- नया रविक्रान्या ag साम्यं मतभेवातुमितम् | अध समपदै
सुधावभ्णौ टौका। २२३८
वत्तमानस्य विधोः क्रान्तिर्बस्वौ सूर्वाप्रमाङ्वति तदापि पृष्ठतखालितस्येन्दोः क्रन्तिमहतो भवति । अतो मद्या Sata we साम्यं मतलिति ज्ञातम् । अस््राहतत्तस्ण aa क्रा न्तिखाम्यभ्े यमित्यघ।उन्नायते । अतो Tana युक्त सुताम् | इति भाछ्राक्तिर्तिरमगेया | wa waaeatr {यन सन्ध्यानयनाथे भास्करोक्त fafa, ततापि रविभ।लायनसन्धी भार्करकतीनेव समरीचौनो। चन्द्र गोलक व्यधम् चमं = नाडी TAWA । पास्यासंमे = क्रन्तिठत्तम् पच = विमण्डनम् | भेसस्थापा = चन्द्र Uta: | ८ स्थासंच == Uta ATA WV =9) ८ स्थापाच चन्द्र परमररः =F ८ पाचस चन्द्र परक्रा यनमा शः: संस्थाप! = अय- नोशेनित पातः = पा] चापौय- दिकौोणमित्वा कोणोनभाधेशण सुजा सुजोनभाधांशः कोरः | दूति wtefayaa
तिर्कौज्याचपक्रा--वि.कोन्याप कौन्याणए > _ कोज्यापां ज्याप ज्या ... कोज्याचपक्रा = ति कोज्यापर. कौज्याण्--ज्याप कौन्यापा SET far _ कीज्याप ait ST. कौज्यापा व्यार fa fa ति
qa सरलतिकोणसिल्या खगादिङ्कन्दरे व्ययनांशपाते तल्वीरिज्य् धनमन्यथा BU ज्ञेयम् |
२४० सूर्य लिदान्तस्य
लब्धस्य को टिखन्द्रपरापक्रयः स्यात् |
ततः dure लिभुज, च-चन्द्र विम्वात् क्रषम्तित्तोपरि चश्था- लम्बकरशेन सखखा-चन्दरगोनसन्धिः अतः कोरणच्यानुपानेन
ज्याचसं = SL चसं-रमे भुञाशनाने fagqatar: संस्थासिताः। अतर मै-रिपादैः waa सं-पयन्तं रविगोल- सन्धिः स व्ययनाशोनितपाते भेपर्पदिषर् कस्ये संख्या-चापेन होनो- ऽन्यथा युक्तश्न्द्रगोलसन्धिः स्यात् । एतेन “चरेषुजीवा व्ययनांश- पातकोटिच्यकाप्नौ* इत्यादि संशोधकोक्तसुपपव्यते | अत्र
“चन्द्रस्य गोलसन्धो राशित्रितयेन संयुक्तौ |
क्रमशस्तदयनसन्धौ ज्ञेयौ खल्पान्तरौ सुगोलविदा ॥ इति
संगोधकोक्तो विशेषः कमलाकररो तिवदिचिन्छयः, चन्दययन- सन्थानयनं तयोर्मतेन स्थलं aa सुद्भितसिद्ान्ततच्चविदेक- wana मदिश्पश्च द्रष्टव्यः fHay श्न्यविस्तरेणेति दिक्। uae विधोरिव्यादिबासना पूवंलिखितव्याख्यात
एव wefa ॥७--८॥
पथ यस्मिन् काले क्षायनरविश्शयोगसखक्रसमो वा भाघसमो जातस्तत्सात् कालाद्तमम्यस्य त्रा्तिसाम्यकालस्य परिन्नानमाह |
क्रान््ोच्े' विच्ययाभ्यस्ते परज्रान्तिज्ययोदते | तच्चापान्तरमधं वा योज्यं भाविनि wait ie शोध्यं weed पाते तत् सूर्थगतिताडितम् |
चन्द्रभुक्तया हतं भानौ लिप्तादि शशिवत् फलम् ॥१०॥
न eee tS ८ we देयं faqrara | ieee । ~. ४ 1 1) ese te HRA काद् कान्त GS तयाः ॥११॥
| oy oS) 7 FEEL Ae € ६५ {ह ५५१ ९ ९ a TT aay ॥ ९ र ॥
रविचन्द्रयोः क्राश्छोच्छं fase: शशिते खखपरमक्रान्ति- ज्यया विभक्ते quis कषायं तलो यदि vary कालादूरे न्तिसाम्यसश्मदस्तदा agremeite? साविनि गम्ये पातं चन्द्र योज्यम् | यदि निकटे weaessmer ऋपयोरन्तराधे वा
च 9 8 rend ms an
गम्ये पाते qe Tey; गरे wid q aatead चापान्तरं
वा तदधं VSPA पातलध्यङश्न्द्रः स कष्ष्यः। ततत्य- सूयसाधनाघं तु कालनम् ) चन्ट्रगत्या यदि aad वा
तदधं चालनं तदा cana: किदिति} लस्छदविचालनं लिप्तादि- फलं चन्टरवदरवौ waa बा देयम् | तदच्चन्दर पालस्य पलं विपयया- देयम् | WEN PAW ACT al चाननं तद्धा पातगल्या fafafa | एवं as ae पातस्य वि्लीमगतल्वात् पाते विपरौत देयम् | ततः युना रविचन्द्रपाते दरक्चन्द्रक्रान्ती we पुनस्ताभ्यां चापे चापान्तरं तद वा WS UAHA ¦ एव तावदसकरत् कम यावत् तयो रविचन्द्रयोः क्रान्त समै स्तः। चापान्तरं तदधे वेत्यपलक्तणं तेन aye शति woreda चतु्थाशादिकं च चालनमसकछलवकमविरामाय WAT देयम् । Aas रविचन्द्रयोः २१
२४२ सूय सिदान्तस्य
AT: समत्वे पातः पातसष्यो सयति} सच तस्मिन् दिने
ऽधेरात्रिकाचन्द्रात् प्रक्तिांश्येनिते विषौ होने सति अधराते यातो Ra.) रधरातिकाउन्द्न atenias विधावधिक्षै ala भावौ गम्यः पाता Fe क्रान्तिसाम्यकाले चापान्तयदिसंस्का- रेण age: स प्रदिक्ठंरोनित-( प्रचिक्ा शाश्ाप्रान्तरदितुरूा at जनिता यत्रास्त ufaaitifra इति) स्ात्कालिकः fetiaqzes कथ्यत इति। ud ferdadseufaazea यस्तयोदयो विवस्कलाः वष्टिगुग्णयन्दरमलया भक्ताः फलम्ध॑राताद्ता गस्यावा पातकान्तस्य नाडिका देखा cia |
अत्रोपपत्तिः। अरतिदगमा warmed चन्द्रे दृत्तं तत्संबन्पिचालनफन्तं गत्यनुपाततो रतौ wa चनौतम् । ततः क्रान्तिसाम्यकाले fedaaas! जातः स चाषयत्कालिक- चन्दराद्यूनः पातो मतोऽधिकश्च पातो गस्योऽर्षरातकालात् | अलो दयोशन्द्रयोरन्तरेण चन्द्रगत्या षष्टिवटिकास्तदान्तरेण किमिति। लब्धा पातमध्यनाडिका इति ॥<-- १३
इदानों पातायन्तकालाकाह |
च्फटो मध्यः सोऽपि तस्य सम्भवकालः स्थात् तल्घंयुक्तौऽन््यस्
रविचन्द्रविम्बमानयोर्योगाषं ष्या wR तयोः Are imate गणको भजेत्, wi aq नाडिकादि खिल्यधं
सुधावपिणी Svar | २४३
स्यात् । gatfes: qe: पातकालो aah: क्रान्ति- साम्यात् UAT मध्यः कालो जेयः स च खित्यधंघटिका- दिवजितस्तसख पातस्य शब्यवकएलः WHE: Va! घ्र पातमध्यकालस्तएभिः ख्िल्यथेना ओधि; संयुक्तः पत स्वान्यसञ््ितः कालो जितत्िकायः स्यादिति)
अलोपपततिः। रविचन्द्र सष रष्न्तिराम्य कालः Aw ~ van 9 पातमध्यद्सः यावरिव्वद्छरश्शःः arse aa
स्थितिरिति मनसि प्रधाय पतसोनैष्छटास्छनिदतन्तिसालली च केन्दाभिग्रायक्रान्ोरन्तरं wae wae साधितौं। मध्यात् प्रागपरयोस्तत्वालज्ञानाघर्नुषातो यदि षश्िघटिकातक-
A
रविचन्द्रक्रान्छन्तरेण षणिदटिकःस्तद्ा मानक्या्चन किमिति।
£
लभं मध्यात् aaa: श्िल्छधेनाल्यः । सध्यकाले तदन्तरेण maya योजनेन च तित्ति कलः स्फुटः| AAT च सदः |
ताव् समत्वमेव क्रान्डिं वरं भरेखा!वल् | a 9 ५ [+ ~ मानेक्यार्घादू्न स्याम्यादिष्ये wera जन्योः ॥इति।॥ ? s—ewn
seat पातस्थितिकालस्य फल | आवन्तकालयोमध्यः कालो Sayer | प्रज्चलज्ज्वलनाकारः सव॑ कक्षं nha: heey
एकायनगतं यावदकनदरोसश्डलान्तरम् |
सम्भवस्तावदेवास्य सवेकमंविना शछत् ॥१७॥
२४४ qafasiae
ATASTAAUA SAAS IGT SAA: | प्राप्यते पुलह यस्त्वा AACA ॥१८॥
पातस्काद्यन्तकालयोरध्टः Bay यः सोऽतिदारुणः प्रज्चल- इनाकारः Gaaay नन्दति छेदः! यावदटकन्डोरण्डलान्तर- ARIANA BETIS GIA VAI मर्डल- quer केन्द्ाधिश्रारेया csperst arias ताकवटेवास्य aya विस्बकटे्ज्ान्छ) विनाशक्लञ्ज्ञेयः | FAT ATs स
= rat and 1 -€ ex}
| शयं कालश्च सवंकर- ष सानिट्जनकः केष away न शुभफल SACS ) सात् wa पातकाले
किप ale
BlMAaATT ITEP Aes Zest weet प्राप्यते) तथेव AYAAI cS WAS का{लक्नानतश्च गणकः प्राप्यते लोके तव्कालाद्धेलाद् wfaat eration
faarerarafa ॥१६--१८॥ द्टानीं पाते fatusre i रवीन्द्रोश्तल्यता ASS YAH TST 1 feuds तदा पायः खाद्भादो दिपययात् ॥१९॥ विघरुवल्सन्निधौ रविगोलसन्धिक्षछतीत्ै यदा रविचन्द्रयोः ्रान्लोसतुल्यता तदाऽल्ेनेव कारेन fifgar: पातः स्यात्| एवं विपर्ययात् पातद्यामावः स्यात् ¦; यदा रषेरयनसन्धि-
समीपे athaawenraeer seater न्दिसम्यासावः स्यादित्यथंः ¦
सुधावधिंणौ टका | २४५
अतोपपत्तिः। रविगोलखन्धि्मौपे afer कारप्यमे चन्द्र उत्तरगोल्े cadens दयोभिनायनम् | यथा सायनखन्द्रः = ° ।२९०॥ ataat रविः = २ | १ । तदाऽस्मिन् waa व्यतिपातनामा चातः स्यादेव चेचन्द्रशराभावः | aed चन्द्रमध्ये oo Ma धनचालनैन, रविमध्ये च स्वल्मान्तर।न्द्रचालनत्रयो- द्णारचालनेन मुन्योः साम्यात् खल्ान्तरात् शगभावाच Ya: Ala: समले पातः स्यादिति artes पातरुखवः | न दयेकायन- गतौ स्यातामिदल्यादिलल्षणोक्तः पातो away भविष्यतीति qaud विमावनौयम् | रव्यथनसन्धिखमीपे क्रान्तिसाम्याभाषे वडइकालपर्यन्तं प्रातस्यासभश्यव इत्येतदटधे “Hal यावत् तावत् ara: साम्यं तयोर्नास्ति" sag वासना भासकरसिदान्त- शिरोमणौ विलोक्या किमत्र पिदपेषणिनेनि ॥१९॥
इदानीं पातान्तरं WWI ATT | शशाङ्गाकंयुतेलिंप्ता भमभोगेन विभाजिता: लब्धं सप्दशान्तोऽन्यो व्यतौपातस्तुतौयकः ॥२०॥ सार्मेन्द्रपीष्णयधिष्णयानामन्ाः पादा WATT: । तदयमेष्वादयपादटो गण्डान्तं नाम AWA ॥२१॥ व्यतौपातवयं घोरं गर्डान्तवितयं तघा | एतद्ुसश्धिवितयं सवं कमसु AIA ॥२२।
चन्दरसूययुतैः कल भमोगेनाष्टशतमितेन विभाजिता लब्धं तिष्कन्भादिसप्षविंणतियोगषु erent उक्तवे्ठतव्यतौ पातान्य-
२४६ सयं सिडान्तस्य
स्त॒तौयो व्यत पातो भवति saad wal!) च्ये्ान्ते वथिकः ¦ रेवत्यन्ते रौन: | इति नि 7पदुक्तनक्त्राणामन्याः पादा मयो wer: कार्किरिदहयोडिकघनुषो tate सन्धयः स्युः| अतस्तद्मेपु न् एननतेपु FATA SAT ATM गण्डान्तं नाम AUS कथ्यते मकः! wwe Award यस्मिन् तद्वण्डान्तमिति ¦ अथ पूर्वप्रतिपादितं घोरं wage व्यतिपातचयं तथैतव्ूरवोदितं भदन्धितितयं aera: सर्वकर्मसु वर्जयदनिष्टफ़ल- जनकत्वादिति।
अतरोपपत्िः। अतिसुमना यतो योगसाघनविधिना arena योगो विष्कश्नादिबु व्यतिपात एव। wafer गण्डा न्तादिकमनिष्टफलजनकगत्र प्राचोनानां वचनभेव प्रमाण नान्यत्कारणं वन्तं शक्यते- इति ॥२०--२२॥
इटा न्यीधधिकारयोपसदहारमाः |
दूतयेतत् प्रमं पुण्यं ज्योतिषां चरितं हितम् | रहस्यं सह दाख्यातं किमन्यच्छोलुमिच्छसि ॥२३॥
इति सूयंसिद्वान्ते पाताधिकारः ॥११॥
सांशः एमान् सयं प्रति कथयति । हे स्य ॒तुभ्यमिलये- तज्ज्योतिषां यहनकचत्रालोनां परम पश्यं fed हितसाधकं रहस्यं qi महच्वरितमाख्यातम् | गधुनऽन्यत् किं सोतुमिच्छसोति ॥
सुधादतिरी टका | २४७
~ O gw ९ # : ~, एतेन gaia ग्रहनक्षताणां चरितं कितिति afeaaai- ऽवशिष्टं तु सूगोलचरितमसिि तस्य शवे ase सचिर्स्िवा नेतिन्नानाय तेन प्रसरः छत sfa we सुबुङौनामिति ॥२ <I
सो ताप्रियालोसम्मौष्ये सुधाक्षरहदस्तथः | सखाया तविं खयं गत; पाता धि कारकः ec
सौरादयमागटैौकायखां PAVIA सज्जनाः | सुधाकरक्रुतायां वै fasta सुखेखिये |
इति सुघाकरद्विटिल्लतायां सर्यसिद्न्दटोकायां सुघधावषिर पाताधिकरः ॥ ११॥
Gat भूयात् |
रमालीलाविलासेन सामं कनकमन्दिरे | नत्वा लसन्तं व्याख्यामि सौरोत्तरदटलं खटम् ॥
अथ सुनौन् प्रति कञिदिर्ि्टो सुनिः सूयरएुरुषवचनमनु- वाव्यानन्तरं मयासुरेण सयां शपुरुषः GE इत्याह | ¢ ¢ 9 अधावींशसमुदुतं प्रणिपल्य Rasa: भक्तया परमयाभ्यच्यं पप्रच्छेदं मयासुरः lei aq सूर्खांणपुरुषवचो निश्म्यमयासुरो aaze: कताच्ञलि- विंरचितकरग्राज्ञलिपुटः परमया भक्याऽकोशससुत्पन्न पुर्ष-
मभ्य पूजयित्वा प्रणिपल्य च प्ररिपातपूव कं नमर्छत्येदं व्यम waa पप्रच्छ gearfafa ॥१॥
Aq WATATS |
भगवन् किम्प्रमाणा भूः किमाकारा किमाश्रया। किंविमागा कथं चाव सप्तपातालभूमयः ॥२। अहोरा वव्यवस्थां च विदधाति कथं tha: |
कथं पर्येति aqui भुवनानि विभावयन् Isl २२
२५० सयसिद्ान्तस्य देवासुराणामन्योन्यमहोरावं विपथंयात् | किमथे तत् कथ' बा स्याद्धानोभगण्पुरणात् ॥४॥ fiat मासेन भवति नाडोषषटया तु मानुषम् ¦ तदेव faa aaa न भवेत् Ha चेतना ॥५॥ दिनाब्दमासहोराणामधिपा न समाः कुतः कथं पर्येति भगणः सग्रहोऽयं किमाश्रयः ॥६॥ भूमेरुपयुपय्र््वाः किसुत्सेधाः किमन्तराः । ग्रह्तं कल्ला: किंमावाः स्थिताः शेन क्रमेण ताः ॥७॥ Ha Haat भानुनं हेमन्ते तथाविधः | कियती तत्करप्रापिर्मानानि कति किं च तेः ॥८॥ एवं मे संशयं fate भगवन् भूतभावन | अन्यो न area छेत्ता विद्यते सवं दशिवान् ve
2 भगवन् wai म: किम्प्रमाणा कियत् प्रमाणं यस्याः सा | किमाकारा कथमाकारो यस्याः सा| किमाश्रया क आशयो यस्याः सा किंविभागा कथं विभागा विमक्लांशण यस्याः सा| तर wal खप्तसङ्ल्याकाः पातालमूमयः पातालविभागरूपा आयाः ननु “योजनानि शतान्यष्टौ भूकणां दिगुणानि तु 1” इत्यादिना भूप्रमाणं ys कथितमेव पुनः प्रश्मकरणमयुक्तम् | सत्यम् । तदुच्यते, wr पुयाणोक्तभूमानाशिन्नं मानं पूरवे agfed aa daz जाते पुन्मयप्रथ्रो युक्त इति ! रविरषोरात-
सुधावधिणणे टोका | २५१
ave feafaateia कथं केन प्रकारेण विदधाति करोति, कथं च भुवनानि विभावयन् aarwaa वसुधां gal पर्थेति प्रदक्तिणरूपेण wafa| टेवासुराणां विपर्थयाग्मिघः किमर्ध- महोरातं मवति। तच्च भानोभगरणपूरणाहा कथं स्यात्| तम्रमाणमेकसोरवषे कथं भवतौति सुरासुराणामन्योऽन्य- मद्धोरातं विपर्ययादिति पूर्वां दिव्यमानै यदुक्तं aa टेवा- quifed रजनो चाभिन्ना कथं नोक्तेति oa: | पितणामिदमिति पिव्यनरह्योराठं चन्द्रेण समासेन किं भवति। मानुषं दिनमानं तु नाडोषच्चा किं मवति | केन तुना तदेव दिनमानं aaa a भेत् | दिनवर्षमासादहोरात्राणामधिपाः कुतो न समाः| तेषामेक एव पतिः fag a, अयं सग्रहो भगणो aaa कथं पर्येति भ्रमति किमाखयश्रास्ति । केनाधारेण af ति्टतीलधः | Hwa: सकाशणदुपरि उपरि ग्रहनक्तत्रकच्वा GA Ses ग्राकाशे क्जिमुत्सेधाः | कियानुष्छेध saat यखां an) भभमैरुपरि ग्रहक्तमागकक्छा कियटन्तरेण wales: | किमन्तराः कियदन्तरं यासां ताः | उत्तरोत्तरमुचा अपि परसरं तासां मध्ये कियदन्तर- मित्यथेः । किंमाचाः किप्रमाणस्ताख केन व्रमेणाकारे स्थिताः | HUM यथा सूर्यस्तीत्रकरस्तोच्णकिरणसतथाविधस्तादशो Fag किसु न भवति | तस्य are करप्रासि्च कियतौ | सूथकिरकीः कियदाकाश्स्य तमो विनष्टं भवतीति। सावननाकतादौनि कतिमानानि सन्ति dais: प्रयोजनं च किम् | ह भगवन् षड गुरं - प्वयेसम्पन्त | मूतभावन सूतानां पदार्थानां भावना विचारे यस्य तत्सम्बोचघने | एवं Aaa dud लं fee Sea) वाते विना सवं दर्िंवानन्धः संशयच्छेत्ता न विद्यते नास्तीति ॥२-<॥
२५२ सूयंसिद्ान्तस्य aa सुनौन् प्रतिस विशिष्टो सुनि्मयोक्तप्रशाननदय ett ad प्रति पुनवंदतिस्मेल्याह | इति भक्चयोदितं Bear मयोक्तं वाक्यमस्य हि । TE प्ररमध्याय ततः प्राह पुनः स तम् eel इति uaaifed मयोक्तं वाक्च पूर्वोदितं gen ततः स wat.
पुरषस्तं मयं प्रति gate अस्य सूर्यसिद्वान्तस्य परमन्धमुत्तराध- रूपं CSA YARRA प्राह lle ol!
SZITIAAIATE RAAT | गगष्वे कमना भूत्वा गुद्यमध्यात्मसञिन्नतम् | प्रवच्याम्यतिमक्ताना area विदयते मम ॥११। रे मय वच्यमासमध्यात्मस्ज्न्नितं गद्यं मोप्यमध्यायमेकमना भूत्वा swears a वच्यामि वतोऽतिभक्तानां मध्ये मम किमपि नादेयं विदययते। अतो गुद्यमपौटमध्यालमरूपमुत्तराधं वच्यामौति ॥११। अघुना तदद्यमाद | वासुदेवः परं ब्रह्म तन्मतिः पुरुषः परः । अव्यक्तो निगणः शान्तः पञ्चविंशात् परोऽव्ययः ॥१२॥ प्रक्त्यन्तमंतो Sat बहिरन्तख सर्वगः „सङ्कवषेणोऽपः SETS तासु वी्य॑मवाख्जत् ॥१३॥
सुधावपिणौ टोका | २५२३
तदण्डमभवडमं सवव तमसाहतम् |
तवानिर्द्ः प्रथमं व्यक्तौभूतः सनातनः ॥१४॥
हिरण्यगभीं भगवानेष छन्दसि aed |
arfeal द्यादिभूतत्वात् प्रसृत्या सूयं उच्यते ॥१५॥
ut ज्योतिस्तमःपारे gaia सवितेति च ।
पर्येति भुवनान्येष भावयन् भूतभावनः ॥१६॥
प्रकाशात्मा तमोहन्ता महानिल्येष विशतः |
Have मण्डलं सामान्युखामूत्तियंजंषि च ॥१७॥
वयौमयोऽयं भगवान् कालात्मा कालक्तदिभुः |
सर्वात्मा सवंगः सूच्यः सवंमस्मरिन् प्रतिष्ठितम् ॥१८॥
गधे विभ्वमये चत्र क्रत्वा संबत्यरात्मकम् |
छन्द स्यश्वाः AA युक्ताः पयंटल्येष सवदा Ween
विपादमणखतं Te पाटोऽय प्रकटोऽभवत् |
AVEC जगत्रुष्ये ब्रह्माणमख्जत् प्रभुः ॥२०॥
“वसत्यस्मिन् जगत् समस्तमसौ वा समस्ते जगति वक्तीति वासुः | aaaet प्रत्ययः | देवनाद्गासनादेवः। atgaret टेवश्चेति वासुदेवः | तथा चोक्तम् | सर्वत्रासौ समस्तं च वसत्यक्तेति वे aa: | श्रतोऽसौ argearean fazfg: परिभौयते | इति
२१५४ सूयसिद्ान्तस्य
नहि वसुदेवस्यापत्यमिति विग्रः | तस्य जगव्कारणता- निरूपणा वस्षरेऽनुपयोगात् ।* इत्यादि गूढाथप्रकाश्के रङ्नाथे- नोक्तम् ! स एव परं ब्रह्म सचिद्ानन्दः | तस्य मत्तिरेव परः पुरुषः | अव्यक्तोऽतौन्द्रियः | अव्यक्ते च कारणं निगणः | शातः ugfatfea: | पोडस fanaa: सप्त प्रकरतिविक्ततयो मूलप्रङ्तिश्वेति चतुवि'एतितानि | पञ्चविं शस जोवस्तस्मात्परः | पञ्चविशत्मक इति पाटे जगदात्कः। fagea ब्रह्मणो जगत्वारणल्वासख्मवः | त एवाह! प्रकृत्यन्त्गतो aratafeat बह्िरन्तश्च वगो अगदुत्पादकत्वात् | एतानि विशेषणानि सङ्र्षणद्य वासुदेवांणस्यापि बोध्यानि | वासुदेवांशः aga: प्रथममपो जलानि निमाय areay aa रक्तिविशेषमवा- aafaaa | तच्छक्तिभिलितं तज्जलं हमं aque गोलाकारं सवच बहिरन्तश्च तमसान्कारेणातचतमभवत् | अन्धकागतताकाशे सौवणमण्डममूदित्यर्थः | तत्रादौ सुवर्णारण्डोऽनिरुडः खनातनो नित्यो वासुदेवांणसङ्पषणोऽ' श- रूपत्वादपततौभूतोऽभिग्यक्तो न तूत्पन्नः सत्वायवादाभ्युपगमात् | यथा fatwa न तृत्पन्नम्। अरधाष्य नामान्तदाखाह | wy खङ्षणाशोऽनिरुदो a निरः कंशिदिति। भगवान् षडगुरेष्व्यकषम्यन्नः | छ्न्दसि वेदे हिरण्यगभः पव्यते सुवर्णीण्डगरभे feaata: asa हशिरणगभ इति नाम्रान्तरम् । प्रथममभिव्यक्रला दयमादिव्य उचयते | प्रसत्याऽस्माञ्जमेदुत्प त्ति- तयाऽयमनिस््धः सयश्रोच्यते। हिरण्यगर्भः समवर्तताग्रे भरतस्य जातः पतिरेक भ्रासोदिति शतिः भयं सूयनामकः सविता वेतिनान्ना प्रखिदः। वमःपारैन्धकारव्यावस्ाने
सुधावभिकौ टीका २५५
परमुत्कृष्टं ज्योतिस्तेजोरूपम् | अन्धकाश्हारक इत्यथः | ्रादिल्यवणं तमस्तु पारे इति शतिः } एष सविता सूतभावनः उत्पत्तिस्थिलिसंहारकारका वच्छमाणानि भुवनानि भावयन् प्रकाशयन् सुवगणाण्डमध्ये सदा पर्थेति wafa प्रकाशरूपो- ऽन्धकारहारकोऽत एवेषोऽनिरूडाख्यः सूर्यो मदान् महत्त्व- मिति wa fagal बेद्पुराणदौ निर््तोऽस्य निङ्क्तस्य सूय ख | ऋचः | WAT मण्डलम् । सामानि i सामवेदमन्ता Seat: किरणाः | यपि । यजुक्दमन्वा afe: खरूपम् | अत एवायं निरुक्तो भगवान् | वत्रयोमयो aeaarara: | कालरूपः कालस्य हेतुः | विभमुजंगदुत्पत्तिख्ितिसंहारेषु aaa: | अत एव सर्वात्मा जगत्खरूपः सर्वगः ada स्थितो व्यापकः स्मोऽव्यापकसूत्तिधारौ | seq सूर्य wi जगत् प्रतिष्टितम् | waa व्यापकाव्यापकयोरत्राविरोधः | तेलोक्या- aa रथे संवत्सरात्मकं इउादशमास्रात्मकं वषंचक्रं नियोज्य सपषदन्दासि गायतुपष्णिगनुशरुब् वहतो पड क्ति तिष्ट ब्जगत्योऽप्व युक्ताः सयोज्ञिताः । "छन्दस्य श्वान् सप्तयुक्याःइति utd wana रथे नियोज्येत्य्थः सर्वदा नित्यभेपोऽनिरूदनामा पर्यटति wafa| अस्य वेदातसमनसख्िपादं चरणत्रयमशखतं दिवि ज्ञेयम् | Tq एव गुष््यमगस्यमिदम् | पादश्चतुयश्चरणः अयं स्थावर- जङ्मात्मकजगदरूपः प्रकटः प्रल्यक्तोऽभवत् | त्रिपाटू सुदत् पुरुषः पादोऽस्येहाभवत् पुनरिति afacfo व्यक्ता सोऽनिरूढनामा प्रभुरुत्पत्तिसमथंः अ्रहृङ्ारतच्चरूपे पुरुषं ब्रह्माणं wiewsy जगत्सजेननिमि तत मखजदुत्पादयामासेव्यर्थः ॥ एतदुव्याख्यानं सवे रङ्नाधानुरूपमिति॥१२--२०॥
२५६ सूयं खिद्धान्तस्यं aq विशषमाह | तस्मै वेदान् वरान् दत्वा सवलोकपितामहम् । प्रतिद्ठाप्याश्डमध्येऽथ खयं पर्येति भावयन् ॥२१॥ सोऽनसदस्तस्मादृत्पादितव्रह्मपुरुषाय वरानुत्कृ्टान् वदान् दत्वा वेदोक्तमार्भेण खुष्टिसजना्थे सवलोकानां सवप्राणिनां
पितामदरूपं ब्रह्माणं gaqtwae प्रतिष्ठाप्य संस्थाप्य स्यं भावयन् प्रकाशयन् पर्ति भ्रमति ॥२१॥
र जगत्िरु्ुत्र ह्या किमकरोदिल्याह ¦ अथ रुष्टां मनश्वक्रो ब्रह्माइडगरमूत्तिभत् | मनसश्चन्द्रमा जज्ञ सूर्योऽच्शोस्तेजसां fafa: ॥२२॥ मनसः खं ततो वायुरग्निरापो धरा कमात् |
ॐ = ~ FURIE Waa महाभूतानि जन्निरे ॥२३॥
> rN
अग्नोषोमो भानुचन्द्र ततस्त्वङ्ञारकादयः | तेजोभुखाम्बुवातेभ्यः क्रमशः पञ्च APT ॥२४॥ YAS दशधात्मानं व्यभजद्राशिसञज्ञकम् | नक्तवरूपिगं भूयः सप्तविं शात्मकं बौ ॥२५॥
अथाधिकारप्राप्यनन्तरमहकङ्गारमूत्तिघारको ब्रह्मा wai
efetaarat मनश्चक्रे ददौ । अहं षटं कुर्यामितीच्छा ज्ञाता | जातायामिच्छायां सदयो मनसः सकाशणचन्द्रमा AA जातः; |
सुधाक टका | २५७
चन्त uafafa मनसा चन्द्रो जात इत्यध: । अच्छोनेतराम्यां सकाशात् तेजसां निधियाकररूपः सूय उत्पन्नः | wealth तेजसल्ात् | मनस आकाशस् आकाशात् क्रमादयथोत्तर वाधुरग्निर्जलं परथिवी | अकाश्ादाथुः | वायोरग्निः | अग्नेजलम्। जलात् वृथिवो । इति शुणेक वडा गुणस्येको पचयेन मडाभ्रूतानि पञ्चषङ्द्याःनि जज्ञिरे उत्पन्नानि ब्दगुणसह्तम्कागम् | शब्द स्पशगुगादयसभेतो Fa) शब्दसश्रूपातसकगुणतरय- यूलोऽग्निः। षब्दस्सशरूपरसात्कगुणचतुष्टयसमेतं जलम् | शब्दस्सशरूपरसगन्धाम कगुणपञ्चकोपेता पृथिवौति Verses: | सयचन्दरौ प्रागुदितोत्पत्तो अग्नोपषामोौ | सर्योऽग्नि्रूपस्तेजो- गोालकश्चात्तुषत्वात् | VER सोमखरूपः) मद्यस्य सोमवाच- काल्वाल्नलरूपः | अग्नीपौ माविति वेदिकप्रयोगः । ततोऽनन्तर- मङ्गारकादयो भौमादयः पञ्च॒ ताराग्रहस्तेजाभ्खाम्बवायुभ्यः क्ररादृत्पत्राः | मौमस्तेजघः | बुधो ufaa 1) गुङूराकाशात् | QA जलात् | शनिवायोरिंति । नव्यानां मते परमेष्रवरः प्रथमं तेजोमयं रविं निर्माय waratof ofan व्यानि संस्यापया- मास aa: खाक्तोपरि श्रमणाद्रमेस्तेजोमयखर्डानि निःख्ल्या- काशेऽन्तरितानि परस्दाकषेणतः ge war wate | तान्येव तैजोखण्डानि मौमादिविम्बानि कथ्यन्त इति। पुनरन्तर- मात्मानं दादरा इादशरस्छानेषु राशिसञ्ज्ञकं व्यभजत् | मनः- कल्पितं ad दादशविभागं राशिदत्तं ज्रान्तित्तास्यमकरोत् | wat दितोयवारम्मत्ानं नकलरूयिणं सप्तविशात्मकं व्यभजत् | मरनःकल्यितं तदेव atfaad सप्षविशतिविभागात्मकं चाकरो- दिल्यर्धः । ननु न्यूनाधिका विभागाः किमुन छता उक्तसङ्ख्यासु २२
Aye qufariae
नियाम काभावादिल्याह | atfa| इच्छाविघयं at विदयते यस्येति वशे ¦ खतन्तेच्छष्य नियोगानदत्वात् | खेच्छया तत्ङ्ख्यका विभागः कृता इति भावः । सक्षविंएतिविभाग- सचकानि नक्तत्ाणि च निमितानि waters: ॥२२-२५॥
पुनः किमक रोदित्यादह | ततश्चराचगं विश्वं निर्ममे देवपृवंकम् | ऊर्ध्वमध्याघरेभ्योऽय स्रोतोभ्यः THA WAT ॥२६॥
श्रध ततो ग्रहत्तदौनां रचनानन्तरं स ब्रह्मा उध्वमध्याघरेभ्यः खेष्टमष्यमाघमभेभ्यः स्रोतोभ्यो व्यक्तिभ्यः wad: सत्वरजस्तमो- विभेदात्मिकोाः प्रजाः जन् रचयन् देवमनुष्यासुरारिकं चराचरं विष्वं जगन्निममे कृतवानिति | मनुश्च खष्मतिप्रथमाध्याये — ‘safes तमोमतम प्रज्ञातमलक्तणम् | अरप्रतव्येमविन्नेयं प्रसुघ्ठमिव aaa: | ततः खयंम्रभगवानव्यक्तो व्यच्ञयत्रिदम् | महाभूतादिठत्तौजाः प्रादुरासौस्मोनुदः | योऽसावतोन्द्रियग्राद्यः BAI: सनातनः | सर्वभरूतमयोऽचिन्छः स एव SAAR ॥ सोऽभिध्याय शरोरात् खात् सिरुक्तुविंविधाः प्रजाः | श्रप एव सघजारौ तासु Naas | तदण्ड ममवचेमं सहस्रां शुसमप्रभम् | लस्मिन् जज्ञे खयं ब्रह्मा सर्वलोकपितामहः 0”
इत्याटिना प्रायः सौराबुरूप एव efema उक्त इति rel
सुधावधिणणे टोका | २५९ ay रचितपदाथांनामवश्यानमाड | गुणकमंविभागेन SET प्राबदनुक्रमात् | विभागं कल्पयामास यथाखं AzeTara ॥२७। ग्रहनक्तवताराणं भूमेविंभ्वख वा विभुः | देवासुरमनुष्याणां सिद्धानां च यथाक्रमम् ॥२८॥
गुणास्तयः सच्चरजस्तमोरूपाः | कम॑ पूवंजन्मार्जिंतं. सदखदा | अनयोगुणकर्मणोरविंमागेन प्राग्बचन्द्रसुरयादिरचनानुक्रमात् देवा- सुरादि wer रचयित्वा वेददशनाहेदोक्तप्रकारात् wars यथादेश यथाकालमवस्थानविभगं कल्ययामासर रचितवान् यथा पूवं मासौ तथेव ॒ धाताऽकल्मयदिति afar) कषां विभागं कृतवानित्याह ! ग्रहनचतेति । विभुः सवेनियोजनकुशलो बरह्मा ग्रहनच्त्रता साविम्बानां एथिव्यास्तेलोक्यश्य चा कारेऽवस्छानं कृतवान् | ग्रडन्तताणां यथाकालमनियतावस्थानम् | way नियतावसख्ानम् | भूमौ तु तैलोक्छस्य यथाटेशमवस्थानम् | ततर यथाक्रमं यथायोग्यं देवाश्रमनुष्याणं fastat aan यथाक्रमं सतवानिति ॥२७--२८॥
इदानीं कुत्र सर्वेषामवस्छानं Fafaanre | ब्रह्माणडमेतत् सुषिरं तवेदं भूभवादिकम् | कटाहदितयय्धैव सम्पुटं गोलकाक्तति ॥२९॥ ब्रह्माण्डमध्ये परिषिवव्योमकक्लाभिधौयते | ATA मयं भानामधोऽधः क्रमशस्तथा ॥३ |
२६० मूयसिद्धान्तस्य मन्दामरेज्यमूपुवसूयशकेन्दुजेन्दवः | परिभरमन्घोऽषःस्थाः सिडइवियाघरा घनाः ॥३१॥
एतत् प्रागुदितं ब्रह्मणाधिडितं हैममण्डं सुषिरं छिदरमनन्ता- वकाशं तत्रावकाप्रे व्नभगादिकमिटं fay) कटाडडितयस्य मम्यटभिव ब्रह्माण्डं गं(नकाकृति । व्यासघयोपरि समन्ताद् साधं- भ्चसणेन यत् Ad स एव गालो गोलको वा तडदाङ्कतिरिवाकृति- यस्य तदिति ares मध्ये कटाहदितयध्य सन्धौ a: परिधिः at ananassae कथ्यत fai तस्य मध्ये भानां नक्षत्राणां Wat कच्ता तथा क्रमश्तोऽधोधः शनिगुरुभो मसूर्यशुक्र- qaaet अमन्ति तेषामधोऽधःस्थाः मिदविदयाधरा घना मेघाश्च तिखन्ति। ग्रधादृष्वक्रभमेण अमर् परि चन्द्रस्ततो बुधस्ततः शक्रस्ततो रविस्ततो मौमस्ततो गुरुस्ततः एनिस्ततो aaaria भ्वमन्ति। भूमेरुपरि agree सिदधविदयाघधराणां मेघाश्च faaaaifa | संप्रति वेशेन चन्द्रो भुवः समन्ताटृभ्चमरं करोति तश्चा सूर्घात् परितः waa वधशुक्रममिभोमगुरुणनिनन्षत्ानि wanta विध्यति | अत एव प्राचौनानां भस्थिरवादिनां सपरितो ग्रहा श्वमन्तीति वदतां मते वुधश्क्रकणयोम॑हदन्तर- भिति प्रसिदम् | पूठंपिमयोम्तयोदश्याटग्चत्वं च तन्ते न घटत इति पूवभेवोदटयास्ताधिकरारे प्रतिपादितम् | यवनानां मते भमेश्परि sana ततोऽग्निकक्ेति कमला करेगा सिद्वान्ततच्च- विवेक विल्तिखितम् ¦ were च तेषां कर्णानां वेन ee fast: एवं रविग्रहिम्बान्तरवेेन we ग्रहा रविपरितो water इति स्फाटः सम्प्रति aerate विन्नायत इति |
सुधावधिणे टोका | २६१
नव्यानां मनेन मक्तलागामनन्तदूरे स्थितल्लात् तेषां कक्ताप्रमारं तदुव्यासप्रमाणं चानन्यमिति ु्तिथुतं aaq विज्ञायते ¦ अनन्तरे स्थितस्य पदार्थ पयन्तं geod efead va faa: समानान्तरं भवति इति रेखागणितन सिध्यति । यथा कड्प्यते अध, कग रेखे fag: ससानान्तरे। म-एकं efeer क-इितौय दष्िस्यानम् | HT taal चं, ऊ, त, द 9 | fsa अस्थानगताः अच, अरज, अत, अद्, रेखा अघ रेखया क्रमशोऽल्यकोगान् रचयन्ति अतो यदि गबिन्दुरनन्तदूरे स्यात् are ब्रगरेखा अघरेरया yaar रचयिष्यति, धीत mate अघरेखोपरि पतिष्यतोति | अतः कम, wa zeta faa: समानान्तरे भविष्यतः | अल एव arte: araraa- प्रतिहनत्तकेनद्राभ्यां रेवत्यन्तं गते र्खे समानान्तरें कल्ययित्वा तयोवृत्तयोभेषादिस्धानं निर्णौतमिति | अतोऽत्र व्योसकच्छामानं नत्तत्रकच्चाता भिन्नं. दिव्यं कील्यनामात्रभेतं सुधोभिर्विक्तेय- fata दिक् pre—ea vi
इदान भगालसंस्छानं aa पातालादिख्ितिं ae ।
मध्ये समन्तादण्डस्य भृगोलो व्योमि तिष्टति | बिभ्राणः परमां शक्ति ब्रह्मणो धारणात्मिकाम् ॥२२॥ तटन्तरपुटाः AA नागासुरसमाश्रयाः | दिव्यीषधिरसोपिता रम्याः पातालभूमयः ॥३२॥
२६२ सूयसिद्ान्तस्य अनेकरलनिचयो जाम्बुनदमयो गिरिः । भूगोलमध्यगो मेररुभयव विनिगंतः ize उपरिष्टात् स्थितास्तस्य सेन्द्रा देवा महषंयः | अधस्तादमुरास्तडट् दिषन्तोऽन्योन्यमाञ्िताः ॥२५॥ ततः समन्तात् परिधिः क्रमेयं ASTANA: | मेग्वलेव स्थितो wen देवासुरविभ्यौगक्तत् ॥३६॥
WEY समन्तात् सर्वप्रटेगान्मध्ये RS भूगोलो व्योन््रताकाशर तिष्ठति | नन्वाकाे faansart कथं fasdiere faara इति | ब्रह्मणो धारणास्मिकां निराधारावस्थानरूपां शक्ति fea धारयन् wa म्: किमाकारा किमाखयेति- WAAR जातम् यस्य गोल्सखय we sor तिष्ठति तं गोलमचलं aaa च गोलास्तदणतो ग्मन्त इव भाच्छतोऽत्राचारयैमृगोलृष्टवा स्यभिप्रायेग 'भूगोलो atfa तिष्ठति इत्युक्तमिति नवोनानां कल्पना युक्तियुक्ता! (कथं चाच सप पातःनभूमयः इत्यस्योत्तरमाह । तस्य भूगोलस्यान्तरपुटा सध्यस्थपुटा गृद्यरूपाः सप्रातलवितल-सुतल-रसातन्-तलातल- महातल-पालालाख्याः पातालभूमयः पातालप्ररेण रम्याः af | “पाताललोकः पृथिवौपुटानि" इति भास्करोक्रिश्च | अनन्तादयः सर्पा असुराशेषां पातालानामाखयभ्ताः | दिव्यौषधिरसोपेताः । दिव्या या ओषधयः | weiner रूपास्तासां तेजोमये रसेयुक्ता sq एव तव्रकागरेन सर्पा- सुदादटयो विलसन्ति |
२६४ सूयलिहान्तस्य
भूहत्तपादे पुवस्यां यमकोटौति विशता |
भद्राश्ववर्षे नगरौ खणप्राकारतोरणा ॥३८॥
याम्यायां भारते वर्षे लङा तहन्य्हापुरौ |
पश्चिमे केतुमालाष्ये Taare प्रकीर्तिता lise!
उदक् सिद्धपुरौ नाम कुरवे प्रकौत्ति ता |
तस्यां सिद्धा सहात्मानो निवसन्ति गतव्यघाः ॥४०॥
भृष्त्तपादविवरास्ताश्चान्योन्यं प्रतिष्ठिताः|
ताभ्यञ्चोत्तरगो AAS AT सुराश्वयः ॥४१॥
तासासमुपरिगो याति fayaent दिवाकरः ।
न arg विषुवच्छाया नाच्खोन्नतिरिष्यते ॥४२॥
मेरमध्यात् समन्तादभिता wae quate नवलत्य॑श-
संभितेषु gaifefeq dae: समुद्र तटेषु हौपैषु any देवनिसिताः पूर्वादिदिकत् नगयः सन्ति। समुद्र्योत्तरतौरेषु जम्बरोपस्यादिभागरूपैषु मिधलुल्याः तरेण ywifeieg waft नगराणि सन्तौत्यभिप्रायः | Aaa gai मत्त पाटे नवत्यंर्- न्तरे sama विखता भद्राष्ववघं खणप्राकार्तोरणा gat रचिताः प्राकारास्तोररणानि च यस्यां at; अस्ति) यद्यपि मेरौ aga: काचिदप्याण सिरा गोलयुक्तितो न भवति तथापि यस्यां दिशि यमकोटो साऽऽचर्यः gat कल्पितेति वैया | एषं aaa याम्याथां दिशि तदत् खणप्राकारतोरणा लङ्गा नाम ase भारते वर्षे वत्तते। wa एव सुनौप्वरेगा खसिडान्ते
सुधाकिर zat | २६५
सावमोभे रघुनाथसेतुउन्धविषये विशेषोऽभिहितो ननु सिन्त sav इत्यादि| तधा aaa: ufs& केतुमालनासवर्घे रोमकनास्नौ पुरौ waiters: | एवं Rea venfefa saag fagqa ara प्रकोर्तिता। तयां gat गतव्यथा बोतदु.खाः सिद्धा agraaa fagefe | ताश्चतसखः पूर्योऽन्योन्यं fag द्यूत्तपादविवसा नवल्यंशान्तरिताः प्रतिष्ठिताः खिताः सन्तोति | ताभ्यः स्वाभ्यः पुरौभ्यो मेररुत्तगगः ख्स्थानान्ेर्- ata सेवोत्तरेतिपरिभाषानः! तावानेव मेरुः aera यो मेल्ेबालयस्तावानेव wpa: uti उत्तरगो न zara दितोयखण्डात्को मेररित्थः | विषुवखः सायनभेषतुलदिमो रावः ज्ान्यभावान्राडीमष्डलगतस्त बरातलगतानां तासां चतुणां पुरोणासपरि गतो मवति । अनस्ताच्च पुरीषु विषुवच्छाया पलमा न तथाऽ्नय भ्रुवयषटेरुन्तिश्च नेयते नाङ्गीक्रियते गोलविद्धि- रिति। सभुद्रोत्तरनोरवत्तिपुरेषु oma अक्षय चानाव इत्य; ॥३ऽ--२।
अध्य ध्रुवतारास्थितिमाह | मेरोसभयतो मध्ये क्षवतारे नभः स्थिते । निरक्षटे शसंस्थानामुभये रसितिजाश्चये ॥४३॥ अतो नान्नोच्छयस्तासु ध्र वयोः लितिजस्ययोः | नवतिलंम्बकांशास्तु मेरावक्लभकास्तथा ie sy
wm aN क on, A [क an ज [क्स् e
AUeEuaal देवभारी देत्यभारी च wa खमध्ये देवानां
खस्वस्तिक्ोपरि रेत्यानां च - खखस्तिकोपरि mar: fea ३४
२६६ सूर्य सिदान्तस्व
प्र वतारे स्तः। अलो निश्कदेशसंस्थानां समुद्रो त रतौरनिवासिनां तै उभये प्रुवतारे कितिजाग्रये स्तः। wal भ्रुवोन्तत्यभावात् तासु पूवोदितास्च वमकोव्यादिपुरौषु चि{तिजस्घयोप्ुवयो न्यो च्छायः | अत॒ एव तचाक्तांगोननर्वतिरूपा लम्बांशका नवतिः! भेरौतु aguainat aafafefa | अक्तांशपरमत्वाज्ञम्बांरएभावोऽणीद्- qaqa; fatasararar मेरो परमा ग्क्ांशका नवतिः श्रवात्तरे तु अपमारयोजनेरनुपातः कत्तव्य इति सूचितम् | अरक्तांगन्नानतः पुरान्तरयोजनेमूपरिधिक्नानं च सुगममिल्यनुक्तमपि बुदि ततोच्यम् ! अनैनेव ^पुरान्तरं Sizequi स्यात्” इत्यादि भास्करानयनसुत्पदयत इति ॥४२--४६॥
earal टेवासुरश्रो रविदर्गनस्थितिमाडह | मेषादौ देवभागस्य देवानां याति दशनम् | saat तुलादौ तु FIAMMA ॥४५॥ मेषादौ रेवमागखे सूर्या देवानां दशनं याति प्राप्रोति। तुलादौ awa च स स्योऽमुराणां दशनं याति । किंविशिष्ः सूर्यः | तद्वागसच्चरः। तयोरवरेव्ययोर्भागयोः aqua सः | मेषादिषड्शभिसूर्यो देवमा सञ्चरति । wa: चितिजओोधष्वगतला-
देवैः स दृष्यते, णवं तुलादिषड्राशिस्यो eau agra | श्रतस्तटि्त्ितिज्ञोपष्वगतलादेत्येः स टश्यत इति isu
दटानीं WH alana मानुरिति waracarg | yaraqaaat तेन ata तीव्रकरा रवेः | „ SANTA सुराणां त् इमन्ते मन्दताऽन्यथा ॥४६॥
सुधादषिणौ टका | २६७ देवमाग WANG | अत्यासन्रतया सूयस्यात्यन्तनिकटस्ल्वेन सुराणां मध्यं गरीसे a किरणस्तोत्रा sam भवन्ति। Saad AIA BIG दूरस्थल्नेन कराणां मन्दता । अत एव ततर शोताधिक्यम् | इदं च स्थलं कारणम् । वस्तुतो wna स्थलविशेषे पवतादौनां निवेशेन रविकिरणानां प्रभावोऽत्मो भवति तेन aa शताधिकं मवति | यचा यथा रविः खखछस्ति का- सन्तो usta तथा तथा wus दविकिरणानां चितिजे लम्बनि- wary प्रभावोऽधिको भवत्यत एव WA भारतवर्षेऽलुष्एता | ened तु खखस्तिका्रे cart: किरणानां तियक्यतनात् तव्मभावोऽल्यो भवत्यत wa तदा शौताधिक्यसिति बुद्धिमता वेद्यमिति ॥४६॥
इदानीं देवासुणष्ोरातं fara | देवासुरा विषुवति ल्ितिजस्थ दिवाकरम् | पश्यन्यन्योन्यमेतेषां बाससव्ये दिनक्लपे ॥४७॥ मेषादावुदितः सूयस्तीन् रानुदगुत्तरम् | सञ्चरन् प्रागहमध्यं पूरयेन्मेरुवासिनाम् ॥४८॥ ately सञ्चर॑सददन्ः पञ्चाधमेव सः | तुला दंस््ौन् saretey तद्देव सुरदिषाम् ॥४९॥ अतो feaat तेषामन्योन्यं हि विपयंयात् | अहोराचप्रमाणं च भानोभंगणपूरणात् ॥५०॥ दिनक्नपाधमेतेषामयनान्ते विपययात् | उप्र्यात्मानमन्योन्यं कल्पयन्ति सुरासुराः ॥५१॥
wit स्य leat
we
अन्येऽपि समसुदसष्या गन्यन्तेऽधः परस्परम् ।
भद्राष्रवक्षेतुमालस्था लङ्गासिडपुराििताः ॥५२॥ सवंवेव सहोगोजे खस्थानमुपरि स्थितम् | मन्यन्ते दे यतो गोलस्तस्य Ares क्र ase: ॥५२॥
देवासुर विष॒वति सायनमेषतुलानौ क्ितिजख सयं पश्यन्ति । प्रन ऊष्वःघरखितन्वादेतषां देवासुरयाणामन्योन्यं fag द्निनिप्र भवतः; मेषादौ रविमु{दतं wad कितिजोपरिगतं यदा देवाः पश्यन्ति ag देवानामवःश्ितलाहेव्यास्तं रवि न पश्चन्यतस्तेषां विलोमेन feafat) यदा देवानां दिनं तद्रा टल्यानां रजनी गरदा देवानां रजनौ तदा दैत्यानां दिनमिति wat मेषादौ नाडोमण्ड नरूपक्तितिजे उदितस््ोन् रा णोन् क्रमेणो दगुत्तर सञ्चरन् परमोन्नतिं गता मेरुवासिनां प्रागहमध्यं पूवदिनदलं पूरयेत् | ततस्तेरेव ga: करक्वादटौन् चोन् राशोन् तहत् सञ्चरन् स रवि्मेरुबासिनामह्ः vara परदिनदलं पूरयेत् } aa रेदानां दिनावसानं भवनोति | अथ asta तुलादौन् त्रीन् राणौन् सद्चगन् रविः सुररिषां दैलयानां mass ख्गादौन् तन् wT watqg पथ्ादचदलं पूरथेदिति। अतो बिपययात् तैषां feafat भवत इति पूर्वोक्तस्यापरप्तिरुपः श्चाकाऽघम् | नाडोनण्डलक्रान्तिमग्डलसम्पराते सायनभेषादौ सायनतुलादौ च रविदशनानन्तरं पनस्तव्षायनभेषादौ सायनतुलदौ च रवद शन- मनस्तेषां टेदासुरागां भानाभगरखपुरणात् सायनभगरापूरणा- दहयारात्रप्रमागं भवतीत्यर्थः; एवभेतेषां देबासुराणाम्यनान्ते चिपर्ययाहिनिरातयधं भवति ¦ उन्तरायगगन्तं साद्नसमिथुनान्त
सुषावधिखौ टका । २६०
देवानां fers carat wes shaman सायनधलुरन्तं देवानां taney zara fearsfafa aga विपर्चवाइ्वतौल्य्ैः | सुरासुर sane fag आत्सानसुपरि awafa) sat पात्मानमुपरि Sa चाषो मन्यन्ते | एवं ear आत्ान- मुपरि Samy चाध सन्यन्तं, एवमन्धेऽपि aaa: FEMA: परद्रमधो मन्यन्त | यथा भद्राष्ठक्षेतुमालस्था- Wa लंडूमसिपुरािताश्च कुदलात्तरश्ितत्वास्मिधोऽधोा मन्यन्त gia; waa agwfaare: waa, यतो azine सवतेव yas weraaqufifed मन्यन्ते | aqaay अयं गाला यतः खे यान्नि खिनस्त्य wey ate कर aerate त्त्रा प ara are इति | परथिव्यामाकष्णशक्तिरतः aan पादनं fades aaa सरवे निजल्यानमधस्तद्परि चात्मानं स्थित मन्यन्त दति aso -५३॥ इदानीं gfaateda बिगेषमाह। ्रल्पकायतथा लोकाः खस्थानात् सवतो मुखम् | पश्यन्ति हत्तामप्येतां चक्राकारं वसुन्धराम् ly zi
नोकाः प्राणिनः खाधिष्ठितय्ढस्थानात् सवरि सुखम भि- sear ant गालाकृतिमपि agqert ware वक्षल- सुकुरोदर्मल्िभां पश्यन्यल्पकायतयाऽतिदकस्वरौरतेन | अल्य- मोच! <` खस्यानघ्चतुटिक्त daar चअत्यल्ममागं प्रथिवोशतां- Mey प्रयन्ति तत्र व्त्तस्याव्यल्यभागत्वाञ्क्रता धमपि नापलच्छत lal समुद्रयातादिकरणेन वधरोक्म्याच्चयं भूमि ववन्तलामा ननयर्निंणीता तस्या SETH: = ७९२६ अक्रो |
२७० सूय शिद्टान्तस्यं
AYN ७८९ < शक्तो | अ्धानयो्यांमाधंसमो व्यवहाराय खल्यान्तराद्गोलस्य व्यासः कर्ष्यते तदा रेवागगितयुक्या पष्टस्थानगतव्य नरस्या- च्छितिः =£ uefa) अ्थादयदि एड = ६ =उ } P= अ = षस्य =७< ०२५ मो तदा सल = FY. उस्म ~ Hs (उस स्यश- रेखा Tat ) |
कड = क्षेप ~ पड = ७८ ०२ yx ५२८० tse = ४२७७८ ००६
स्प = ^^ कड - कस्य =. I (RAT +3)
= «८६ (८२५५६००० - € = ५ EX ८२५५६००९
= ५८५०१३३६०२६ = २२२९ ° खल्पान्तरात् | 8 १ॐ@६ ० ० ० ९२२८० रई ००२ १२५२२०४ ८२५५६ अका ४१७७८ ० ०६ )€५५६०८४२०००० ( AATET < पदानि ८२५५६०१२ ११८८४९२०० } ८२५५६०१२ ६२९२२८८० २२४२२४०४८ | ॥ ५२८०)२२८६८-७(४श्रधेक्रो २८७०८८३२ o | २११२० २५०६६८०२६ १७४७८ २६४२०२८४० २३४२२४०४८ २०९७८७९ र् ° |
0 7 १
सुधाव्धिंणो रीका | २७१
एवभत यदि दर््ङच्छितिडस्त चतुष्टयं भेत्ता MAAC TA मल =पृखचाचम् = 8श्रधक्रारए्समम् | तच पृथ्वौपरिषेः aga- पृगतोऽप्यल्पमतो त्तस्य षस्पवनत्यशो दण्डवत् परिषट्यते इत्यादिना RaQ: Gua चतुर्दिल्लु सरलरेष्वावद्धाति | तदृव्यासाधेन शतं ad cufafad च चज्ञाकारं Waal भास्करश
wat यतः स्यात् परिधेः शतांशः gat च पृथौ निंतरं तनोयान् | नेद तल्षृष्मत्तस्य Raat समैव ae प्रतिभाव्यतः खा ॥ इत्याद ॥५६॥ इदानीं भचक्रश्रमणाव्यस्फां दिनमानव्यवस्फां चाद, सव्यं भरमति टेवानामपसव्यं सुरदिषाम् | उपरिष्टाद्धगोलोऽयं व्यक्ते पश्चान्प्खः सदा ॥५५॥ अतस्तव दिनं विं शन्नाडिकं watt तथा । हानि सटा वामं सुरासुरविभागयोः ॥५६॥ मेषादौ तु सदा हदिरुूदगत्तरतोऽधिका | देवांभे च ्षपाहानिविपरीतं तथासुरे ॥५७॥ तुलादौ य॒निशोर्वामं ्यषद्धौ तयोसमे | टेशक्रान्तिवशाच्रिलयं तद्िन्नानं पुरोदितम् ॥५८॥ ययं भमला देवानां मध्ये सव्यं सुरदिषां मध्येऽपसव्यं व्यक निर्देशे च उपरिष्टात् तश््म्तकोपरि सदा पश्ान्मृखो मति | अतम्तव निरते नतोन्नताभावात् सवदा विंणदृघटिकाककं दिनं
२७२ aa farsa
तथा वावत wad राति भवलि। रेगासुरविभागयोवामं
विपरोतक्रमेण दिननिशोहानितदडौ uaa: |) salt az feaafeqqer रेत्यभारी feasra:: ud Fauna यदा
रातित्रचिस्तदा fami wfasta: इत्यथः) तदेव fawei- करोनि मेषादौ रारििषरकै as उदगुत्तरताऽघ(दथायथोत्तरतो रवियांति नदा तवा sau सदा दिनन्प afy wurst रादिषहःनिख भवति | तथाऽसुरे भाग च विपरोतम् ¦ feasie रालित्रदिभवति | एवं qarer ufsaze से तयोरवासब- भागवोद्य॒निशेर्भे च्यतरडौ वामं विपरोने स्याताम् । देवभाग fasta रात्िहदरमृरभागी च feaafe: warsta इति। तयोदुनिशोरविक्ञानं च Pusan अ्नंशानां क्रात्यंणाना च वशात्रिल्यं पुरा प्रथमसुदितं 'क्रान्तिजा विषुवद्वाप्नौ" इव्यादि- सखष्टाधिकारोक्तविधिनेति | अरत्रोपपसिः। देवभाग गोलस्य याटरब॑स्थितिस्तदिपरौता sau) देवभागे यदि सितिजसुन्सण्डलादधञ्चरनाडोभिस्तदा तावतौभिधटिकाभिरसुरभागे ह्य्वसुन्रर्डलादइ्वनौति सवेगालो- परि wz दृश्यते, acer च देशा लवशात् सष्माधिकारे पूवमु क्तमेवति सवं स्फ़टम् ॥५६ --५८॥ ददान दिनम्रानाये देशविशेषं तच दिनमान चाड ।
भृहत्तं क्रान्तिभागत्र भगणांशविभाजितम् |
अवाप्रयोजनेर्को व्यक्ायालुपरिस्थितः ॥५१॥
परमापक्रमादेवं योजनानि farsa | ` भूहत्तपादाच्छेषागि यानि स्युर्योजनानि तेः ॥६०॥
सुधावषिणौ टको | | २७३
अयनान्ते विलोमेन देवास्नुरविभागयोः | नाडौष्टया सक्लटदनिंशाप्यस्मिन् AAA तथा lle zl तटन्तरेपि werd यदधो अहनिशोः | परतो विपरौतोऽयं भगोलः परिवत्त॑ते lee] ऊने भृहत्तपादे तु दिज्यापक्रमयोजनेः | धनुमगस्यः सविता देवभागे न इश्यते |e all तथा चासुरभागे तु मिथुने wae खितः | नष्टच्छाया महीहत्तपादे टशंनमादिभेत् lies एकज्याप्रक्रमानीतेर्योजनैः परिवजिंते | भूमिकन्राचतुधं!श व्यक्षाच्छेषेस्तु योजनैः ॥६५॥ धनुमगालिकुम्भेषु संस्ितोऽकी न दश्यते | देवभागेऽसुराणां तु FTE भचतुष्टये veel मेरी मेषादिचक्रार्धे देवाः पश्यन्ति भास्करम् । सक्षटेवोदितं तद्दसुराश्च तुलादिगम् ॥६७॥
भ्रूपरिधिं aratafad भगरांरेक्रा शैभाजितम्। लब्ध- योजनेरुपरिखित आकारे सितः स्यां व्यक्षाननिरक्षदेश्पात् क्रान्तिरिग्बश्णदुत्तरतो efaual वा चाति | एवं परमापक्रमा- यानि योजनान्यागच्छेत् तानि भरपरिधिचतुर्घशादिशणोधयेत् | शेषाणि यानि योजनानि श््सरयोजनेदैवासुरविभागयो fran २५
२७४ au सिद्ान्तस्य
MERCER CELE aut तयोकिलोभेनायनान्ते रवो गत- सति सक्लद कवारं नाडौषघ्या दिनं तथाऽस्मिन् प्ररेरे सकन्नाडो- seq fant च| निरकच्ादुत्तरप्रदेशे मिथुनान्ती रवौ षष्टिघटिकात्मकं दिनभसुरविभागे तदकिणप्रदेणे च षष्ट घटिकाल्मिका रजनो एवं aaa रवावुत्तरप्रटेरे षष्टि घटिकात्मिका निश efauned च षटिघटिकात्सकं दिनमिव्यथः| तदन्तरे निर्क्तग्ररेशयोरन्तरे अहनिशोः veya षटिघटि कामध्ये aaa भवतः । दिनरालिमानयौर्योगस्तत्र षश्िघरिकात्मको wade: | परतस्तदुत्तरदक्िणप्रदेएतोऽनन्तरं we यो देशस्तत्रायं भगोनो विपरीतो ada) तत्र fawstafafear- ऽग्राचरज्यारण्युदयमानानि न सिध्यन्ति इति। कथं aa mafufafare | डिन्यापक्गमयोजने राणिदय क्रा न्तिजर्योजनेः “भूत्त्तं क्रन्तिमागच्रम्इत्यादिविधिनाऽऽनौते रुने भूपरिधिचतुखांे यानि योजनानि निर्तात् तेर्योजनेर्देवभागे यो द् शस्तत्र घलु- मंगस्थस्यो न दृष्यते तथा तेर्योजनैरसुरमागे यो देशस्तत्र मिथुने ane चे स्थितः स्थो न eet नष्टा छाया ETAT यत्रे तारे भ्रपरिषिचतुधांरे निरल्ाद्भूपरिधिचतुर्थभागान्त्भत देशे सद्ा रविदटश्नमादिशेत् watson इति यत्र देशे यावत्कालमहो राततत्तानि सितिजोष्वेगानि तत्र रवेः fafa- AAA नष्टा मवत्यतस्तावत्कालपर्यन्तं aa दिनं wae: | एवं भूमि कक्ताचतु्थ।रे एकगाशिक्रान््याऽऽनीते- योनेः परिवर्जिते यानि turf योजनानि तेर्निरचादेवासुर- विभागयोयौं 2a} aa देवभागे धलुमंगठ्िककुखेषु संस्थितोऽकों म्. इष्यते| असुराणां विभागे तु aa awe waged
सुघावधिंरणे aarti २७५
ख्ितोऽको न दृश्यते| एवं ad देवा भेषादिचक्रार्भे स्थितं भास्वरं सकछलदेवोदितं पश्यन्ति। तददसृराश्च सकृटेवोदितं तुलादिगं भास्करं पश्यन्ति | अतो पप्रिः । निस्क्षाखाम्योत्तरमण्डले खखसि कावध्यक्तांशा अहोरतरतत्तावधि क्रान्यंणः। तस्मान्तरे yal याभ्योत्तरवत्ते क्रान्छंगानां योजनीकरणमनुपातेन | यदि चक्रा रेभुपरिधिस्तदा क्रान्ेश्ैः किमिति | लब्धयोजनेः क्रान्तिवश्णदर्वो निरक्ञादुत्तरतो दकिणतो वाऽऽकारे खाद्ोराठदठसे गच्छलौति | परमापक्रमो- इवयोजनोनभूवत्तपादयोजनेरन्तरितो यः प्रदे शस्तत्र vente: TMNT AMINA परमापममागसमाः | Ta उत्तरगोल्े Saw मिधुनान्तस्ये रवावहोरातहत्तस्य चितिजोध्वेगतलाद्राव्यभावो दिनं परम षष्टिवटोतुल्यम् । मकरादिगे रवो त्द्टोशावहठत्तस्य fafa- जाधःखितत्वादिनाभावो द वभाग सालतिमानं परमं षषटिभितम्। असुरमागे च दिनं परमं ufefad रात्रेरभाव इति | एवं षट्षष्टिमागतोऽल्वाकचटेशे दिनमान रालिमानं च ष्टि- चटिकाल्पं भवति अरहोरात्रवत्तय कितिजोऽधरष्वयो; खितत्वात् | दिराश्युद्धवक्रान्तियोजनोनभूव्त्तपादयौ जने निं रक्तादु सरे दक्तिणि वा यो देशस्तत्र त्य शथुङ्नवरसाः पलाशः ६<०।२०। तत्र देवभागी मिथुनादिगाकांहो राततत्तं कितिजादुपरि भवति तत एव सक़ृदुदित- रविदटर्भनारश्भः | एवं कर्क्वतपयन्तमहोयातवत्तानां क्तितिजोपरि- गतल्रात् सततं रवेदंश॑नम् । धलुम॑मख्ाकस्य तदहो रात्रहत्तयोः कितिजाधःस्थितत्वाददर्मनम् | असुरभागे चैतदिपरौतम् । णएव- मेकज्यापक्रमानौतैरित्यादिना यो trea सा्घ्रगजवालि- संमिताः पलभागा भवन्ति तत्र धनुमगालिङ्गखाः क्ितिजाधःस्था :
ROE सुधावभिणौ stat |
देवभारी न दृश्या श्रसुराणां wat क्ितिजाधःस्ितव्वाद्हषादि- चतुष्टयं न वश्यम् Aad च देवमा भेपादिषडराण्यः चितिजोष्वगतल्वाद् दृश्या watt च तुलादिषड.राश्यो ser इत्यादि सदं गोलोपरि nee दृश्यते| अचार्यांप्रकार एव भास्दरेणापि सिडान्तशियोमणौ चिन्यस्तस्तत्र योजनतः पलंशनानोय फडिताः |
तद्ाक्ये च। CINYSAITA: TATA aa aa विषये कदाचन | दृश्यते न मकरो न कामुकं किच्च करकिमिथुनौ सटोदितौ | यतर साङ्च्रिगजवाजिसम्बिता- स्तत्र व्रथिकचतुष्टयंन च| ease तषभाचत् za सव॑दा ससुदितं च awe | यतर asa नवतिः परलांश्का- स्तत्र काच्चनगिरौ कदाचन |
दृश्यते न मदलं तुलादिकं सवटा समुदितं क्रियादिकम् ॥ इति अथोध्वंगदषटिवश्नेन रविदर्भनविचारः क्रियते। रविकन्ठाभोले गभक्तितिजं यत्र लग्नं तस्मादधो रविकल्यायां दश्यां णः कल्प्या यत्रस्थो Tawa गेन द्रष्टा दृश्यत इति कल्प्यते तदा हर्श्यांणग्राद् मणृष्ठोपरि या gitar सोध्वाधरर्खायां यत्र लग्ना acwety-
सुधावपिणषी टौका | २७७
वशनावण्यं द्रष्य sui इविदश्यतेऽतेरहतर weg रेखायां witerafa द्रष्टरच्छरितिरिति द्यम |
हि २
अश्र तदथ नेतरटनम् |
अत्र॒ ग = गभक्तितिजरविगोलयोगबिन्दुः | ८ गकर == गर्भ- चितिजाद्धो चश्यांणः। र~ रवितो भुवि स्यररेखा tawe- रेखा । स्र -भूस्मणविन्दुः। ८ कैरक = रषेः परमलम्बनम् = कुच्छनरकलासञ्ज्ञं च । करका - तिभुजे ८ गकर = ~क = ८ टके यु ( द =दश्यांणः। कु कुच्छत्रकलाः) ततो
युकोटिः = ८ कटके | ततः See fays faarafaar ee कसति _ उभृन्या ति | एवमेत परोतये | कोद == द oe! ए मेतदै परौव्येन दच्युच्छायाट् श्या शएसाघनम् |
सोम्यस्षमसथानादघो लम्बांशान्तर याम्योसरवन्ते wea सम्पातस्ततोऽघः परमक्रान्दंशान्तरे मकरादिययुरात्वन्तस्य योगोऽतः सोम्यसमस्थानाल्म्वांश्परक्रान्तियोगादघो न श्वेः सदारः |
ROT सूय॑सिद्धान्तस्य
अतो यदि टद्श्यांशं; ट = aia + परक्रन्यष्णः | तदा यदृहष्युच्छायस्तदषेन सदा रविदश्नम् । परन्तु तदा दकु = afaafe नवरत्यणल्ा तदेव रकस - स्पर्गरेखाया ऊर्ध्वाधररेखया aes भाग योगः | प्रतः हक =लं + पक्रा~+-कुः < <° लं ८ ००-( unite) agentur यदि ama
परक्रान्तियोगतोऽधिका यत्र ततेवैताट्ौ ceq च्छितिर्भवितुमरहति यद्ररेन सततं रविदशनं यवति। ware विषाः कमलाकर कतसिदधान्ततच्चविवेकतिप्रश्राधिकारे seat इत्यलं प्रसङ्ग गत विचारेण ॥१५९--६७।
इदान रविश्चमसो विरेषमाद | भूमण्डलात् VASA भागी Siva वाऽसुरे | उपरिष्टाद् amet: सौम्ययाम्यायनान्तगः |६८॥ तदन्तरालयोण्काया याम्योदक् सम्भल्यपि | मेरोरभिमुखं याति परतः खबिभागयोः ॥६<॥
भरूमण्डलात् पञ्चदशे मागे FT दंवभागे उाऽसुरेऽसुरभागे सौम्ययाम्यायनान्तगो रविरुपरिष्टात् तन्मर्डनप्य पञ्चदशो भागश्चतुविं श्य॑णास्तत्समेर ता ैर्टवमागे सौम्यायनान्तसे रवा- वक्तान्यद्दिक्क्रान्तिसाम्ये मध्यनतांशमावात् खमध्ये रविर्भवति | एवमसुरभागे लस्सपेर्ाेयम्यायनान्तस्यो रषिः खमध्यतो व्रजतोति wat प्रसि्ञम्। तदन्तरालयोर्निंरच्टेश्ात् पञ्चदशमागमध्यस्ितदक्तिणोत्तररेणयोग्काया WHMIS STAT
सुधावषिणौ टीका २७९
दच्िणाग्रमुत्तराग्रं वा भवति| उत्तरटेगे मध्यनतांप्मनां दद्िण- त्च्छ्ायाग्रसुत्रसुत्तरत्वाचच gang) दकिणदटेशे च मध्यनता- श्णनासुत्तर¶च्छायायं eat ददिणत्ाचोत्तरसमिति। रवं परतस्ततोऽनन्तर परङ्ान्धिकाक्ते देणे भेरोरभिसुखं खबि- भागयो्याति सति क्रमेण sam दक्षिणमुत्तरं स्यदिति अ्यादहेवमागे याति काखाग्रसुत्तरं gear च याति छायाग्र दकिणमिति गोलदएनतः स्फ़टम् ॥६८--६९॥
अध कथं परेति मुवनानि विभावयन्ितिप्रश्रोत्तरम¶ह | भद्राश्वपरिगः कुयद्धारते Tea रविः, Tad RATS तु कुरावस्तमयं तदा ॥७०॥ भारतादिषु वर्षेषु टददेव परिभमन् | मध्योद्याधेराव्यस्तकालान् FATA प्रदधिणम् joel
भद्राण्वर्षो परिगं। रविभाँरतवपि सोदयं कुयात् | भद्राष्ववर्षो- परिगतत्वात् aa सध्याक्ृमिति wer । तदा तस्मिन् काले केत्- मालवर्िऽधंरात कुरौ कुर्वर्धे wars tet कुर्यात् । अत्र भद्राश्ठवषादिग्रहृरेन तत्रव्यप्रधाननगरोणां यमकोटि-लद्धा- रोमकसिद्धपुरौणां ged कत्तव्यमिति स्फुटं मोलदिदां (लङ्गापुर- ऽकस्य ages: स्यादितिमास्करोकषे | अथ भारतादिषु fag भारतक्षेतुमालकुःरुवर्धेषु तडद्द्राप्ववर्षोपरिगवत् परिभ्रमन् au भि मतस्यानो परि स्थितिं कुवन् सूयः vefadt यथा स्यात्तथा सव्यक्रमेगा उक्तचतुवर्षेषु मध्योदयाधरालयस्तकालान् कुर्यात् | अतरेतदुकतं भवति । भारतवर्षोपरिगे रवौ भारतकेतुमालक्तुरः
२८० सयंसिान्तस्य
मद्राखवर्धेषु FAT मध्याङ्कोदयाधरात्ास्तकालाः स्युः| Ta
मन्यव्मध्याङ्लोऽपरवष्काला्चिन्याः किं लेखविस्तरेणए | एतत् सवे गोलस्थितितः स्फ्टम्-- दति ॥७०--७?॥
Zeal भचक्रस्ितिमाड | धरुवोन्नतिभ॑चक्रस्य नतिमेर' प्रयाखतः | निरक्षामिसमुखं यातुविपरीते नतोन्नतं ॥७२॥ waa धर वयोबेडमाचिप्र' प्रवहानिलैः ।
१५८१
परयल्यजखं AAT AERA यथाक्रमम् ॥७३॥
ae मेवभिरुखं यास्यतो गच्छतो नर्य ध्रुवोन्नलिरुत्तर- धरुवोन्ततिस्तथा मचक्रस्य नतिभवति । एवदत्तरभागतो fat च्ाभिसुखं यातुनरस्य विपरोते नलोन्तते भवतः । उन्तरध्रुवस्य नतिभचक्रस्य चोन्नतिमवति। “उदग्दिशं याति यथा यथा नरः" दूत्यादिभास्करोक्रेरिटं स्फटमस्ति। निरक्षादडहत्रोत्तरदं रेऽपि सौम्य्रुवदशनं न भवलत्यतोऽत् सिदान्तप्रतिपादने wusratras- मनङ्गीकृत्य भूगभतः सवे विचार्यमिति we स्वुद्रौनाम् | wadas भवचक्र प्रवदानिलैरा्तिषमजस्ं सततं पञथिमाभिसमुखं पर्थेति श्रमति। चन्द्रादौनां ग्रहाण यथाक्रमं काञ्च तस्मिन् waa नडा बद्धाश्च walla "कथं पर्येति मगणः सग्रद्धोऽयं किमाश्रयः दूति प्रसरोत्तरभेतेन जातमिति ॥७२-७३॥
zara पिय दिनं मासेन कथं भवतोल्स्योत्तरमाद | VAGRANT पश्यन्लकं सुरासुराः | - पितरः शशिगाः oa खदिनं च नरा भुवि ॥७४॥
सुधावपिखौ टोका | २८१
यथा पूर्वोदितप्रकारेण खमध्यस्येऽकं wars मवतीत्यादि-
ter सकछलद्दितमऊंमब्दाधमन्दाध पर्यन्तं पश्यन्ति भुवि नराश्च स्रदिनमान पर्यन्तं पश्यन्ति ada दर्णन्ते श्वेरु्ध्वयाम्योत्तरठत्ते- श्ित्वात् guid चाधो याम्योत्तर्त्ते स्थितत्वाच शशिलोक- निवासिनः पितरः सकृद्ृदितं रविं पन्तं प्तपयन्तं पश्यन्ति | द asa gaurd च निशोधत्वारेषां पिणं कृणपक्तदने रविर्टेति शक्कपक्षदले चास्त Adie शिष्यति ¦ तथा च भास्करः |
“विधुध्वंभागे पितरो वसन्तः
are: सुधाटौधितिमामनन्ति ।
पश्यन्ति तेऽकं निज मस्त कोध्व
दशं यतोऽस्माद्व्य् दलं ASU ॥
भाधन्तरत्वान्न दिघोरधःस्थं
aaa: खल् पौखमास्याम् |
कष्णे रविः पक्तदलेऽभ्युदेति
शुक्तेऽस्तमेल्यथत एव सिद्वम् ॥ इति |
यस्मिन् ga ग्रहविग्बं श्चमति तदन्तर्गतो eer यदि wer ग्रहविम्बस्येकं भागमेव पश्यति तद्धा ग्रहविम्बं खाक्तोपरि ary- wa करोति| यथा यदा वयं देवमग्द्रिस्य प्रदतं HAT श्चमणत्रन्तान्तगतो दष्टा सर्व॑दाऽस्रदक्तिणभागभेवास्पदङ्श्रमणेन पश्यति रमणत्रसर्बह्िगतो दष्टा च स्वाभिमुखमस्मच्छीरावयवं भिन्नं भिन्नं प्रश्यतोति प्रत्यकनप्रतौतिः। यथा बाला वात्यावज्गमौ aguen मन्तः खा ङ्श्रमभुत्पादयन्ति तधा वयं महति wes प्रदक्तिणापरिधौ भ्रमन्तः खाङ्भ््रद्सुत्पादणमः | BUUSTST त्यल्यत्वा्दहिःखा दृष्टारो बालानां सवाङ्भ्भेण भिन्ाव् २६
RGR सूयं सिद्ान्तस्य
भिन्नानवयवान् पश्चन्तोति। अध afar aa wel श्चमति तदन्तगता उथं सदा चन्द्रस्य कलक्गसदितं aWa भागं पशामोऽतः पूर्वादितसिङान्तेन चन्द्रौ स्वमन् स्वाङ्भ््रमसुत्पाटयलतौति सिध्यति | अथ यच we कलङ्नास्ना प्रसिदं तच्च सच्छयदरंकयन्तवलेन चन्द्रोपरि वनं पर्वैतादिकं चामस्तौलि स्फुट दृष्यते नव्येसतत्पवता- टौनासुच्छितिज्ञानं च क्तमस्तील्यलं uafada ॥७४॥ इटानीं ग्रहाणां गतावतु्यत्वे कारणमाह |
उपरिद्सख महतो sane fea च |
महत्या कक्षया भागा महान्तोऽल्पास्तथाऽल्यया ॥७५॥
कालेनाल्पेन wT भुङ्क्तेऽल्पश्चसमणाथित
ग्रहः कालेन महता AISA महति मन् ॥७६॥
खल्पयातो TEA YR भगणान् शौतदौधितिः।
मह्या RAM गच्छन् ततः BA शनेश्वरः ॥७७॥
उपरिश्ितस्य ग्रहस्य कच्छ अस रातचतत्तं महती वत्ततीऽधः - खितस्य चाल्पा | सर्वासु Hare चक्रांश वा चक्रकला विभागाः समा अतो महत्या कल्या मागा मदान्तोऽल्पया क्या चाल्पा भवन्ति। ग्रदह्यणां योजनास्िका गतिसतु war वर्त इति ूर्वभेवोक्ताम् | ग्रतोऽल्पश््रमणाचितोऽल्यकन्नात्तस्थितो ग्रहोऽल्पेन कालेन भगसं वाक्ताहत्ताखितं दाद्शराश्यात्मकं प्रमाणं भुङ्कते | agfa मण्डले Baad च भ्रमन् ग्रहो महता कालेन भगण मुङक्ते। अतः wert aaqat जातः शौतदौधितिश्वन्द्रौ SHYT ATA भगान् YSR | शनेश्चर महत्या कच्या गच्छन् -सन् AAT BM भगसामानं Yes इति ॥७५--9७॥
सुधावषिणने टौ का | २८३ eral "दिनान्दमासदोयणासयिपा न समाः कतः इति WATATATE | मन्दा दघःक्रमेण स्य॒श्चतु्था दिवसाधिपाः वघांधिपतयस्तइत् ठतोयाश्र प्रकौलतिताः ॥७८॥ wean शशिनो मासानामधिपाः स्प्ताः | होरेशाः सूयं तनया SAT क्रमशस्तश्रा ॥७८॥
क्ताक्रमैण मन्दात् शने्रादधःक्रमैण चतुधां दिवसाधिषा भवन्ति | यथा कच्क्रमेणश गु । भौर शु बु । चं | ततर प्रथमं यदि शनिदिंवस्षपतिस्तदा दितीयः शनैशवतूर्थो <faaa- अतुर्थ्न्द्रसटतोयः | WIAA सौमश्रतुघ इत्यादयः । तदच्छने- शरादधःक्रभेण aia वर्षाधिपतयः प्राचीनैः प्रकीर्तिताः कथिताः यथया प्रधमः शनिस्ततस्ढतौयो मौमस्ततस्टतौयः शक्र इत्यादयः । अथ शिनशन्द्रादृध्वक्रमे मासानामधिपाः पूर्वैः wat: | यथा प्रथमः शणो दितौयो बुधस्टलौयः शर इत्यादयः | तथा सूयतनयात् शनैरधोऽधःक्रभेण Heat भवन्ति| यथा यदि प्रथडोरेणः एनि्तदा दितौयो गुरुस्ततौयो भौम इत्यादयः | सूर्योदयात्सार्षघटोदयेने कका होरा भवति | afer दिने यो वारः स एव प्रथमद्ोरायाः पतिर्भवति ततः पूर्वोक्तप्रकारेणन्ये रेणा Fat अतर प्रचोनकारिक्ा च|
वास्प्रहत्तिससयाङोदा साधघटौदयम् |
अपि तदारनाथधसय षष्टः षहस्ततोऽपरः || इति ॥ऽ८--७९॥
२८४ सूर्यसिद्धान्तस्य इदानीं WHAT | भवद् कल्ला तौचणं शोभं मणं षष्टिताडितम् | सर्वापरिष्टाद् vata योजनेस्तेभं मण्डलम् ॥८०॥
Pai रवेभ्मणं aa षटिगुणितं waar नक्तत्राणां
[8 at ew + > we ~~
क्ता मेत् | सर्वोपरिश्ात् स्वेषां aermrqute दूरे तयोजने-
yews afaaraam ad भ्रमति नत्तत्राणं स्थितिः
प्रधिव्या अनन्तदूरे aa स्ष्यति। इयं waa चाचार्थैर-
estat कतिपयनकच्तत्राणणं कल्पितेति मे मतम् ¦ अत एव भास्करः
(प्रचाककक्षातो waa षषिगुणा ! Wal wasn इत्यागम- 'प्रामाणखेनाङ्ञीकता ` इलया ॥८०॥
` इदानीं WHRATATS |
कल्पोक्तचन्द्रभगणा गणिताः शशिकक्तया | आकाशकच्ा सा ज्ञेया करव्याश्चिस्तथा रवेः ॥८१॥
“ग्रन्तंकक्ताः किभाताः” इत्यस्य प्रशरोत्तरे पूवे aaaa- चोक्ता। अधुना ग्रहाणां कक्षानयना्धे wWararars | कल्ये य VIAN: एते सदस््रगुणिताः eo स्युभगगादयः' इत्यादिना ते शशिकच्तया गुणिताः सा तधा नकत्ततरकक्षावदा- aaa Fat) नन्वनन्तस्याकाशस्ट wafers कन्तः शक्यत इत्याह । आकाशे wgqfeq यावत् «a: wT किरणाना व्यातिस्तत्यरिधैः प्रमाणमिदं ज्ञेयम् ; एतत् aa मागमप्रामा्येनं मान्यम् । वस्तुतो रवेश्चलत्वात् alia करां Vata यावत्तमोद्धानिस्तदाकारो तत्तवन्न भवति अत एव
a.
सुधावर्षिंणौो Far | टश
कल्यकुदिन-गतियोजनघातखमेयं waar कर्मे wernt गमन- ~ A os ९ (कर $ © योजनः समेति वक्तं wad वेधेन गतियोजनज्ञानं च भवितुमदेति ततकल्यकुदिनचातसभमेयं सङ्ख्या भवति वा नेति udat च मवितुमदहति। अत एव भास्करः |
“व्रद्माश्डमेतम्ितमस् नो वा
He ग्रहः क्रमति योजनानि | यावन्ति पूवर तत्प्रमाणं
प्रोत्तं Gnawa मतं न: i” इति
भरतो पपत्तिः | खकन्तातुल्यानि योजनानि कल्ये ग्रहः क्रामति amare पाठपटितसमाः। रकभगणभोगेन ग्रहः खकरा हन्तयोजनानि श्वमति। ततोऽलुपातो यति कल्यग्रभगणैः खकत्तामितयोजनानि तदैकैन भगणेन किमिति। जाता
Ga कयम शका = पम | इरगुरितेन शक >< कभ खक । श्रत
उप्रपन्नमानयनम् |Z
गरहकात्ता = | आवचार्थेणात ग्रहस्याने waa गहोतस्तेन
द्दानौमन्यकक्ताधं योजनगत्यादय्थं चाद | सेव यत्कल्पभगणेभंक्ता तद्भमणं भवेत् | कुवासरोविंभन्याह्ृः सर्वेषां areata: Bar lice yaaa सद्धा सैन्दीभं मणसङ्गणा | aaa तु सा तख fara गतिलिप्िका ॥८३॥
सेव खकन्ता यस्य ग्रहस्य भगकेभक्ता ai तस्य wat कच्ता भवेत्| at waat कलमकुदिनैविभज्य लब्धं सर्वेषां
२८६ भूयं सिडान्तस्य
geri योजनास्मिकांऽङह्ग एकदिवसस्य प्रागगतिभषैत् समा गतिख योजनेनभःसदां सदा भवेत् इत्यादि भाख्वरोक्तिश्च | गतियोजन- सङ्ख्याया at चन्द्रकक्तागुणिता खकक्तषाभक्ताया afer: सा पञ्चदश्मक्ता तस्य ग्रहस्य सा गतिकला waa |
अतोपपन्तिः ग्रहकन्तानयनस्य गतियोजनानयनस्य च प्रागुक्ता गतिकलानयनाथं चानुपातः। यदि ग्रहकच््या ग्रहयोजनासिका गतिलेभ्यत तद्या चन्द्रकक्या किमिति, लब्धा चन्द्रकल्तायां ग्रहयोजनालत्मिका गतिस्तव पञ्चदश योजनेरेका कलाऽतः पञ्चदशभक्ता कलात्मिका गतिः स्यादिति ॥८२-८२॥
इदानीं ग्रहकक्ताव्यासाधंमाष्् | कच्चा भूकगगुणिता महीमश्डलभाजिता | तत्कर्णा भूमिकर्णोना ग्रहीच्च खं दलीक्षताः ॥८४॥
ग्रहककच्ता करन म्ूृव्यासेन गुणिता मदोमर्सेन भूपरिधिना भाजित तद्धा तत्क्णा ग्रहकक्ताव्यासाः स्युस्ते गूव्यासेनोना दलोकृताश्च खं ग्रहों खण्टस्थानाद् ग्रहकन्तावधि ग्रदोच्छितिः स्यादिति |
अत्ोपपत्तिः। भूपरिधिना मव्यासस्तदा ग्रहकन्या किमिति | नबो ग्रहकक्ताव्यासः == ग्रक। तदथं ywRare-
ग्रहोच्छितिः = = । इयं भ्व्याखार्धनोना स्वपृष्टस्याना- गरक भूक qa— ya al a
अत उपपन्नम् । एवं ‘faaqaay’ इति प्रसस्योत्तरं जातम् csi
सुधाषपिणौ टौका | इदानीं पूर्वाक्तप्रकारेण ग्रहकनच् आनोय पठति | खवयास्धिदिटृहनाः कच्चा तु हिमदोषितिः | ज्ञ शो घ्रस्याङ्-खटिविक्ततशन्येन्दवस्था ॥८५॥ Yara सप्तागिरसाञ्चिरसषडयमाः | ततोऽकंवधशुक्राणां खखार्थकसुरा्णवाः ॥८६॥ कुजस्याप्यङश॒न्याङ्षडकदेकभुजङ्गमाः | चन्द्रोचस्य क्ताष्टास्िवसुरिव्यष्टवद्छयः ॥८७॥ छतन्तसुनिपञ्चाद्विगुखेन्दुविषया गुरोः | खर्भानोवंटतर्काष्टरिशेलाथेखकुञ्चराः ॥८८॥ पञ्चवाणाच्चिनागनरसाय्रर्काः शनेस्ततः । भानां रविखशुन्याङ्कवसुरन्ध श राशिः ॥८९॥ खव्योमखवयखसागरषट्कनाग- व्योमाष्टगुन्ययमरूपनगाष्टचन्द्राः | ब्रह्माण्डसम्पटपरिभमणं समन्ता - Sagat दिनकरख करप्रसारः ॥€ ०॥
दति सूथंसिद्धान्ते भूगोलाध्यायः ॥ १ ॥
२८७
रद्द स्यसि दान्तस्य
हिमो धितैश्वन्द्रसखय कच्छा = २२४३० योजनानि | बु घशो घ्रो चस्य MAT = १०४३२०० योजनानि | QAM कच्ता =-२६६४६२७ योजनानि | सूयवुधशुक्राणां कत्ता ४२२१५०० याजनानि | wag HAT = ८? ४६८०९ योजनानि | चन्दरोचस्य कच्ता = ३८३२८४८४ याजनानि asad: कच्ता = ५१२७५७६४ योजनानि समानो Wes: क्ता ८०५७२८६४ योजनानि, ने शरस्य कत्ता == १२७६६८२५५ याजनानि |
भानां नक्षत्राणां क्ता २५०८०००१ योजनानि) श्राकाश-- कच्ता = ८७१२०८६८ ०८६४०००००० Af |
द्यमेव ब्रह्मार्डसम्युटय परिभ्रमणं परिधिः | अस्याभ्य तरे सभन्ताचतुर्दित्त दिनकरस्य wee करप्रलारः किरणानां प्रतिभवति । खकात्ता ग्रहभगगाहता खकक्ेति पूवे प्रतिपादिता | तत्र लब्याव्घाधिके रूपं grave त्याज्यमिति नियमेन सवा निरवयवा: पठिताः | प्रधमं सावयवां रविकक्षामानोयतां sfequt कृत्वा aaawat पटिताऽतः षष्टिगुणितपठितरविकक्ता aarat नेति सुधियामतिरोषितमेव | ग्रहभगणानां खकन्ता- वाञ्च fer भाष्छरोक्तग्रहकक्ताः सौरोक्ताददुत्र भित्रा इति | खकच्ाविषये मास्छरोऽपि मतान्तरमाह
^करतलकलितामलकवदभलं सकलं विदन्ति ये गोलम् | दिनकरकरनि करनिहततमसो नभसः स परिधिक्दितस्तेः |°
अत्र ग्रहाणासुच्छितिषु प्रायः सिद्धान्तेषु aga मेदः । संप्रति
सुधावधिणो टोका | Que
वेधापलब्धमानतोऽपि महदन्तरमिति qaaaq | एवं ग्रहक्तेव तत्पाततुङ्ग्योः RANA कक्ताप्रकारेण तदानयनाथं तदौया war पृथक् कल्पितेति भास्वरोक्तिरतिरम णोयेति ॥८६--< ०॥
सोताप्रियालोसम्मोतये सुधाकरहदस्तथा | सुखायार्तवषिखां गतो भूगोलसदिधिः ॥१॥
इति सुधाकर दिषेदिक्लतायां सय॑ सिदान्तटौक्ायां सुधावर्भिखयां गूगोलाध्यायः ॥१॥
aq उ्योतिषोपनिषदध्यायः | तत्र ताबदाचार्यो गोलं कथं रचयेदि्युपदिशति | अथ Te शुची देशे ara: शुचिरलङ्गतः | सम्यूज्य भास्वरं ART ग्रहान् भान्यध TART ॥१॥ पारम्पर्यो पदेशेन यथाज्ञानं गुरो्म॑खात् । आचार्यः शिष्यवोधा्ं सवै प्र्क्ञदशिंवान् ॥२। भूभगोलखख रचनां कुर्याटाश्चयं कारिणोम् |
प्रथमोऽघश्ब्दो मङ्लवाचौ दितोयः पूर्वाक्तानन्तयार्थकः |
आचार्यो YA एकान्ते wal पविते टेणे खातः कृतस्लातः शुचिः ~ ~ 0
शदधमनाः | Waa: सोपास्यटेवताद्योतकचन्दनादिभिभूषितो
भक्तया wet रविं चन्द्रादौन् ग्रहान् टाख्लादौनि aaatfa
यन्तरचनायां कुशलान् गुह्यकान् यच्चादौशच सम्यज्य TBs | २७
२८० aa fasta
पारम्पर्योपरेणेन गुरोमखादयधाश्युतं ज्ञानं aa शिष्यबोधाय प्रल्यक्चदर्भिवान् wad दृषिदान् ¦ अश्चयकारिणौं भुभगीलस्य
क ~ 9 ¢ on ~, ie मूगोलखहितस्य भगोलस्य रचनां quieia Fae सुनौन् प्रति a विशिष्टो सुनिर्क्तवान् मन्मते रङ्नाधव्याख्यानमतर न समी चौनमिति सुधौभिभु्ं विभावनौयम् ॥ १--॥
इदानीं गोलरचनासुपदिर्ति | अभीष्टं पथिवोगोलं कारयित्वा तु दारवम् ॥३॥ दण्डं तन्मध्यगं मेरोरुभयव विनिगेतम् | STATA eat HAT वेषुवती तथा ॥४॥ भगणांशाङ्लेः कार्या दलितंस्तिख एव ताः | SUA AUT तत्प्रमाणानुमानतः ॥५॥ क्रान्तिविक्लेप्रभागैश्च दलितेदं fata: | खैः खेरपक्रमैस्तिसो मेषा टौनामपक्रमात् ॥६॥ क्ताः प्रकल्पयेत् ताश्च करवर्वादौनां विपर्ययात् | तदत् तिखस्तुलादौनां ख्गादोनां विलोमतः ॥७॥ याम्यगोला्िताः कार्याः कच्चाधाराद् इयोरपि | याम्योदग्गोलसंष्याना भानामभिजितस्तथा ॥८॥ AAMAS ब्रह्मादौनां च HUTT | मध्ये वेषुवती कच्चा सर्वेषामेव संस्थिता ley
सुधावषिशौ टौका ' “as तदटाधारयुत रुभ्वमयने नि |
नतो भागैः स्पफूटेभंगणसञ्चरात् ॥१०॥ चे वाण्येवमजादौनां तियंगज्याभिः प्रकर्पयेत् | श्रयनादयनं चेव कच्ता तिक् तथाऽपरा ॥११॥ क्रान्तिसजज्ञा तया GU: सदा पर्येति भासयन् | चन्द्रायाश्च खकः पातेरपमण्डलमाथितैः ॥१२॥
ततोऽपक्ल्टा दृश्यन्ते विक्तेपान्तेष्वपक्रमात् |
सच्छिद्रं दारवं काघटितममोष्टं खेच्छाकल्यितव्याक्षप्रमाणं भूगोलं निपुणशिल्यिना कारयिला तन्मध्यगं भेरोरंण्टं Aqaswal दर्डसुभयतर बषिनिभेतं कुर्यात् | तत्र दण्डे प्रोतं कक्लादितयं कुर्यात् । एकं याम्योत्तर्वत्तानुरूपमपरं तदर्ष॑च्छेरेन कितिजा- कारं भेरुदर्डाग्रयोः प्रोतं कार्यमिल्यधेः! तथा तत्र Fuad कल्ला च देया । भेरूदण्डाग्रभ्यां वत्तयोनैवत्य॑णन्तरे fs कार्थ तच्िङ्ृदयो परि अ्राधारवत्तदयतुल्यं att aula तत् पूवतत्तदयं - परि लम्बरूपरलादिपुवदे सञ्जनं ज्ञेयमिव्यथः। तास्तिखः ूर्वोदिताः war मगणांणा ङ् लेदलितै्भागे रङ़्िता एव कार्याः | न्यनाधिक्छं न मवेदिति eset Gan) भेषादौनां क्रान्तौनां 2 Gian भागा याम्योत्तरवत्ते दलिता अद्गितास्तेरचिणोत्तरः क्रान्तिविक्तेपभागेः खैः Saga: क्रान्ंरैः खस्वादोरातव्याखारयै- स्तस्य॒विषुवदृसतस्य प्रमाणालुमानतस्तिसरः कक्षः कार्याः | तिज्याव्यासार्धन यदि विषुवद्त्तं तदा दुज्याव्यासार्धेन्
२९२ सुयेसिद्धान्तस्य
fafafa i ल दयुज्याक्त्तप्रमागण भवेदेवं मेषादित्रयारणां दुन्याहत्तकक्ताः कायास्ता विषुवद्त्तसमानान्तरा दक्तिणोत्तर- हत्तस्थखखक्रान्यग्रगताः काया इत्यथः । ताः खसखवापक्रमएत् सखवसवक्रान्यग्रात् भेषादिसरित्रयाण्णं war कल्ययेत् ता एव विललोभेन ककटादित्रयाणामदहोरयातहत्तानि च कल्ययेद्रणक इति शेषः ¦ तदन्धेषादिवत् तुल्ादोनामहोरावहत्तकच्छाः याम्यगोला- खिताः खस्ापक्रमात् कार्यास्ता एव विपर्ययात् खगादौनामिति |
अच “ग्रपक्रमात्" इत्यस्य रङ्नाधङता व्याख्या गोलयुकतिविरुदधा विदा Far | एवं कक्ताधाराटिषुवत्र्स्याधाराद् दयो लिणो- तरभागयोरपि याम्यो टम्गोलसंस्थानां aaa तधाऽभिजितो AMAA BATMAN चादौ रा तरठत्तकच्षाः कल्मयेद्रगक दति शेषः। सर्वेघामहोरातत्रत्तानां मध्ये तु वेघुवतौ कच्ता विषवद् ठत्तं संस्थितेति व्य ज्याह्नत्तानां निवेभेनैव स्पुटम् | तस्य विषृवद्दत्तस्य तथाऽऽघारठत्तस्येकस्य चितिगानुकाथैन्मण्डलस्य च या युतिस्तस्या ऊध्वसुपरि प्राचि ofa च तिमान्तरे यत्र कर्वि- मृगादिदुज्यावन्ते याम्योत्तरे लग्ने तत्रायने दकिणोत्तसायरा- सन्धिश्ाने भवतः । तदाधारयुतिश्च विषुवदयं वति । यत नाडीमर्डलोनमरटलयोः प्राचि सम्पातस्तत्र सायनभेषादिरखतत च पश्चिमे aurea सायनतुलादिरित्यथः | विषुवत्स्यानतः सायन- Huis: सकाश्णत् Be रारिसम्बन्धिभिमगिखिं एन्मितैभ गण्सञ्चरा- द्रारिसम्हनिवेशत् ति्यगज्याभिरेवमजादोनां मेषादटौनां Barf प्रकल्पयेहणक दति रेषः। मेषादिज्याः कार्णास्तत्क्रान्तिच्या सुजाः। YAMA तद्युज्याठत्तेषु कोटय इति क्रा न्तित्ेचाणि प्रकल्मयेदित्यथः | तथा प्रधथमायनाद् दितौयमय'न
सुधावभिणौ टका | २०३
याबत् तत wat तियगीकाऽपवा war तथा विपुवह सटती कायां) अयनयोरूपरिगला विघुवत्स्ानगता चैका विषुवद्ढत्त- समा कच्च कार्येत्यथैः। सा क्रान्तिसज्क्ञा क्रान्तिठत्तं Far | तया क्या स्यो जगह्ास्यन् प्रकाशयन् सदा पर्येति स्नमति। चन्द्राय ग्रहाश्च क्रान्तिमर्डलमाखितेः ea Waa: स्थानौ यङ्रान्यन्तारिकेषान्तेष् UTA ततस्तस्मादाकर्षणवग्णद् श्यन्ते ¦ ते च खस्विमशर्डलेषु wale: ॥२--१२॥
इदटानौसुदयलगना याह | उदयश्लितिजे लग्नमस्तं THY तदशात् ॥१३॥ लद्गोदयेयंथासिदं खमध्योपरि मध्यमम् |
aq क्रान्तिठत्तमुदयचितिज्ञे प्राचि कच्ितिजे aq लग्नं तटेवोदयलग्नं ज्ञेयम्| तदशादुदयलग्नवशादस्तमस्तचितिजं ufsafafasi गच्छत् क्रन्तितरत्तमस्तलग्नं Faq | उदयलमन्- काले ufsafafas क्रान्हित्तद्य यः प्ररेशस्तदस्तलग्नं ज्ञेय- faa, एवं खमध्योपरि menaced लङ्नोदयेखिप्रखा- धिकारोक्तविधिना यथासि मवति aan awed खन्नगनं च ज्ञेयमिति ॥१२॥
इटानोमन््ाचरच्ये ग्रह | मध्यसितिजयोमध्ये या ज्या सान््याःभिधीयते॥१४॥ Sar चरदलज्या च विषुवत् दितिजान्तरम् |
अहोरातहत्तं यत्र॒ याम्योत्तरत्ते लग्नं तदेव मध्यम् | तत्क्तितिजयोर्मध्ये या ज्याकारा रेखा साऽन्या कथ्यते गणकः |
२२४ सूयं सिदान्तस्य
मध्यस्यानात् कितिजञगतोदयास्तस्तोणरि यो लम्बः साडो याचन्त क रन 6 #
धरातले हतिः । सेव चिच्यापरिणाला{ऽन्त्येत्यथं; | एवं विषुबदटु विषवत्चितिजमुनरलम् । नामकेन नामग्रहणात् । तस्य efafase चान्तरं ज्यारूपं तत् तिज्यातत्तपरिणतं चरदलज्या चरखर्डकालज्या Fafa |
रत्नो पत्तिः | तिप्रश्राधिकारोक्तैव सुगसेति ॥१४॥
द्टानौं स्वचितिजमाह |
watt खकं स्थानं मध्ये कितिजमण्डलम् ॥१५॥ भूगोल खकं ald स्थानसुयरि क्त्वा ata भूमेरयातृष्वाधरौ प्ररेरौ तयोमध्ये प्ररिकरवदयदुतत्तं तव् चितिजमण्डलं ज्ञेयम् |
इटं fafast दृष्टान्तमोले कल्ितखगोले स्थिरं कायमिति ॥१५॥
अथ ममोलस्य AAUWAT | वस्वच्छन्नं बहिश्चापि लोकालोकषीन वेशटितम् | अखतसखावयोगेन कालभ्रमणसाधनम् ।१६॥ तुङ्गबीजसमायुक्त गोलयन्तं प्रसाधयेत् | गोप्यमेतत्प्रका शोक्तं सवं गम्यं भवेदिह | eon
बहिगलोपरि तसाकारेण वस्वेगा ea भगोलं त्तो कालोके- नोदयास्तसञ्न्रकठत्तेन पूरवोदितक्ितिजछक्तेनावेशितपरुवयश्छुपरि VAY जलस्य सखावयोगीन धाराप्रवाह्ाभिघातेन तथा काल- श्रमणसाघन त कुयोयथा नातच्तरघटौ ष्या पश्चिमाभिमुखं तस्यैकं भ्रमणं भवेद्यथा साक्ताद्वगोलस्य प्रवहवायुना भवति यदि
सुधावषिंणो टीका | २०५
श्रमणं न भवेत्तदा तुङ्लखय away ssa पारदेन समायुततां तद्रोलयन्वं तथा साधयेरि रचयेदयथा araqastuen ufsarfa- मुखं awa पशँ भ्रमणं भरुवयश्चुपरि भवेत् । एतदतो लवर ga asia कस्यचिन्न प्रकाश्यं यतः was तदर्णनं waaay सर्वैविदितं भवद्येनास्य महिमा ast भविष्यतीति ॥१६--१७॥
ननु लया कथमुक्तमिल्यारङ्ं परिहरता |
तस्प्राद्रूपदेशेन रचयेद्नोलमुत्तमम् |
युगे युगे समुच्छिन्ना रचनेयं विवखतः ॥१८॥ प्रसादात् कस्यविद्ूयः प्रादुभंवति कामतः | कालसं साधनार्थाय तथा यन्ाशि साधयेत् wel एकाकी योजयेदीजं यन्ते विस्म्मयकारिणि |
तस्माद्रोप्यत्वाहुरूपरेपन परम्पशप्राप्रुरोः शुडभावकथ- नेनोत्तमममं गोलं गणकः कुयात् । अत एव मया गोप्यत्वेन नातिन्यक्ता तुभ्य गोलरचना निगदितेति भावः| विवखतः सूय भर्डलान्तगतविशिष्टदेवस्येयं मोलरूपा सचना युग युगे समुच्छिन्ना लुप्तप्राया कस्यचिग्माटशस्य सूयींशपुरुषस प्रसादा दनु ग्रहाज्गयः HAAT HASTA एव प्रादुभवति व्यक्ता भवती- aa: | यथा AURA गोलरचना न्नाता तथाऽन्यस्मान््ाट- MIA SATA कालस्यानादययनन्तलादिव्याश्यः। एव॒ तथा गोलयन्तरवत् कालससाधना्धाय गणकोऽन्यानि यन्ताणि
साधयेदरचयेत् | विस्मयकाररिंण सखयंबद्यादियन्ते च गोप्यत्वा- ठे काकौ frayed बोजं पारद योजर्योदिति ॥१८--१९॥
सूय सिद्धान्तस्य
[न GATE |
4
AWA ग्कायायन्तेरनेकधा ॥₹ ° ||
तोययन्तकपालाये मेयुरनरबानरैः ॥
ससूवरेणुगमश्च सम्यक्कालं प्रसाधयेत् ॥२१। पारदाराम्बुसूवाणि शुल्बतेलजलानि च | asf पांसवस्तेषु प्रयोगास्तेऽपि sear: ॥२२॥
igafewqua: प्रसि्ेन्कायायन्तेन्कायासाधकयन्तैरनकधघा नानाविघगणितप्रकारंगुरूपटेशान्निर्व्याजकथना दतन्द्रितेरभ्वगन्तेः युरुषेः कालज्ञानं विक्ञेयम्। तोययन्ं sage तत् कपालास्छं घटयपूर्वकपासनिभं seat तदाद्यं प्रधमं येवां तेर्वन्तैवालुका- यन्तप्रतिभिर्मयूरनरवानरेः । मय॒राकारं नराकारं वानराकारं यन्तं यत् ¦. तैः weatynd: | सूत्रसदिता रेणवो gaa गर्भे मध्ये येषां ते:। मयुरायुदरस्घापितवालुका घटिकाङ्कित- Gary घटोषच्या तत्तन्छखेभ्यः खलो निःसरन्तौति लोक- प्रसिदस्ता्टरेयन्वै्च गणकः सम्यक् कालं प्रसाघयदिव्य्थः । तषु मयरादिषु aay खयवद्धायमेते प्रयोगाः mater याजनयीम्धा; | ते क इत्याह | पारदाराम्बुसत्ाणोति | पारदो रसः। आरा यन्त्र पालिगता REM ARIAT रसप्रेपाघ घातुजाः ASAT वा रुपविशेषाः , अम्ब॒ जलम् | सूतं सुखविवराडालुकादिनिः- सारणाथं लोदतन्तुरूपम् । शर्वं तास््रम् ¦ ते लजलानि
सुधाकपिणो टोकरा | २५७
तेलमिश्चित पानोयानि। बा बीजानि केवलं पारदप्रयोगः। वा कैवलं पांसवो वालुकाः ते प्रयोगा अपि निश्चयेन दुलभाः सन्ति। अआरादिषु कियत्पारादिदामेन age खयं स्वभेदिष्यस्य ज्ञनं दुर्घटं रेशकालयन्तपरिसाणधौनमौ खरेकमस्यमिवयरथः: | शद्वध्यादौनां निर्माणं भास्वाराचायेण सिद्ान्तशिराम णि- yar विस्तरतः; कृतमिति प्रसिद्धम् ॥२०-- २२॥ इदानीं galery यन्ेषु प्रसिड क पालयन्तमाद | ताम्रपाच्तमधण्डिट्रं न्यस्तं कुगडऽमलाम्भसि | षष्टिमेज्नलहोराे WAS यन्तं कपालकम् ॥२३॥
घटदरलाकारं तास्रपाच्मधज्किद्रिम् अधाभगे छिद्र यस्मिन् तत् । aa तथा fee कायं यथाऽमलजलपूणं ae न्यस्तं सददहोराते षष्टिः षष्िवारं मज्जति | एवं Baer तदेव स्फुटं कपालाख्यै यन्तं Fax); यद्या मलादौनां प्रवेश्ा- च्छिद्रेऽवरोघो न भवेदतोऽमलाश्चसि कुण्डे न्यस्तभिति अत्र सिद्धान्तशेखरे खोपतिन्छिद्रा दिसाधने विशेषमाद | तदाक्यं च-- श्रवस्य fefafated waza षडङ्लोच्च डिगुणायतास्यम् | azar ष्टिपलेः nye wa घटार्धप्रतिमं घटौ स्यात्| सतर ममाघतरयनिमिता या Sea: एलाका चतुर ला स्यात् | विद्धं तया प्राक्लनमत् पातर प्रपूयते नाडिकयाम्बुना तत् ॥ इति। इदानीं पूर्वोदितेषु यन्तेष्वति प्रसिदं wears ।
नरयन्तं तथा arg दिवा च विमले रदी | छायासंसाधनेः प्रोक्तं कालसाधनमुरमम् ॥२४॥ ae
ace eafesta =
दिवा feat रदी चाकाशस्य खच्छत्वाहिमले सति तथा कपालयन्तवन्नरवन्तं wea च प्रसखिडमस्ति) (मय्रनरवानरेः' चत्यत्र॒यत्ररयन्ते तच्च atrafa ज्ञेयमिदं च द्वादशाङ्लाङ्गितं सूचयाकारं at सम्तलम्स्तकपरिधिरूप प्रथमं “श्ड्यष्टिघनुशक्रेः" zaifest कथितं afsd ज्ञेयसिति। अस्य शङ्ेन्छाया- मंक्षाधनेराचायर्तमं साघु कालमाघनं प्रोक्तम् । क्ायान्नानात् छाधाकशणक्ञानम् | ततः Weeds ज्ञानम् । इद्हतेरिषटन््या लतश्ररच्यासेस्कारेग BAN तत उन्नतकालाववोधः aa. वलति ad सिद्धानशिरोमरखादिपु स्फुटमिति ॥२४॥
इदानीं गरन्योपसंहारमाड। गरडनदचचरित ज्ञात्वा गोलं च awa: | ग्रहलोकमवाप्रोति पर्यायेणात्मवान् नरः ॥२५॥
sfa सूर्यसिडान्ते ज्यीतिपोपनिषदध्यायः ॥२॥
ग्रत tay: यथया a आमखरूपनिरूपणान्नारायणो- पनिषदुच्यते तथा ज्योतिःशास्ते प्रतिपादितानां ग्रहनच्तवाणा- मेतद्ग्रन्ये करेशे स्रूपादिनिरूपणाञ्च्योतिःसारं ज्यौतिषो- पनिषदुयतेः इत्याह ! ग्रहनक्तत्राणां चरितं gated यदुक्तं ac तथा awa: स॒त्तयरूपेण निःसंशयं गोलं भूगालभगोलखरूपप्रति- पाद्कमिदसुत्तरखण्डोयनध्यायदयं च ज्ञाला नरः पुरुषः पर्यायेण जन्मान्तरेणं खाभिलपितं ग्रहलोकमवाप्रोति-इति |
सुधावष्णौ टीका | २९९
रथ aut खगोलमभोलश्ितिस्ततो वेद्या च गणकानां विनोदायात कथ्यते |
(१) यत्र खगोल aaa ग्रहाणां च दर्शनं भर्वतिसच एृथिव्या अनन्तदूरे कल्प्यते | श्रत एव तदपेक्या स्वां ग्रहकक्ाः शून्यरूपा इव प्रतिभान्ति, तेने खगोलस्य न्द्रं कस्यापि ग्रहस्य HAA अभ्यन्तरे यच कुतर बिन्दौ aulad शक्यत इति | खवषटषटिस्थानतो नक्तत्रोपरि गता रेखाः समानान्तरा इव दृश्यन्ते | अत एकष्ट्टिवश्षतो यो टगगोलस्तच्र यानि नाडौमर्डलादिहत्तानि तत्समानान्तराणि चान्यटषिजाते wit च नाडदन्ादोनि भवन्तोति समुहइविं चार्यं मनसि धार्यम् | अध खगोलभगोल- टम्गोलानां रचना च भास्करगोलवन्धाधिकारतो ज्ञेया सर्धं gaat स्थितिश्च तत एव बोध्यति । प्राचौनैभुव arafa- गोलनिभा Daa परन्तु सम्प्रति समुद्रयाचादिभिर्नव्येस्तदा- क्लतिर्लघुव्यासोपरि दौघतठत्तार्धभ्चमणशेन यद्घनक्लेतं aaent fadiaa | तच यदि सखण्ष्टस्थानं afaet भवेत् तदा तद्िन्दौ या BUTT AI यो मुख्यो लम्बः अगसखञन्नस्तेन निरक्तौयो व्यासः आासजञ्क्ञो यं ८ अरमश्रा==ष, we निमांति सं उेधोपलब्ध- पलः । रौघठत्तकेन्दरात् के - सञ्ज्रकादा कय -रेखा सा च निरत्षीयव्यासेन यं ८ अकेश्रा=षं कोणं निमाति स च वास्तवपलः कथ्यते अध वेघोपलब्धतो वास्तवपलन्नानं क्रियते | अ =पृथिव्या वृदुव्यासार्षम् । क == एृथिव्या लखुव्यासाधम् | ( मदौघत्रत्तलक्षणं द्रव्यम् ) अ बिन्दोः कोटिः =र। कै-कैन्द्रात् ARH: = य तदा र्पत्िज्यायाम्
३०० सूयसिद्ान्तस्य
w= , सष --- २
a यट्-द्रर) ? रतः AG ( १- इः) TH ee cee cee ee vee weet) THI a ( घ ~ षं) = HRs) स्पष् __ aE
९+(१-इ) स्परष १-इर्ज्यारष् अतः AMT: घध-ष
= "ज्या रष ea - tee eee (2)
| एतेन ( अधवाक्तिपलांशघातजोवा लिश atey शट्यादि aha पद्यसुपपद्यते। एवमत कय - ऊष्वाधररेखावभन रोघत्रत्तकेन्द्रतो ग्रद्णां नृतांश्णटिज्ञानायायं वा स्तवपल् उपयुक्त इति |
Tt खी ^ अद्य च ` अरे स्पत,
poe.
श्र amg अ RST
1 । ( 1 ) a ¢
ॐ} A
re नभ का गि कोरज्या रष श्र -कनेज्यारष् Cay tot a STR g ; ञ्या अ. $ कोज्या: अत; र? ee , युर
a Pasa Va a RTT qa e+ ae aq >
श्रत् केशचः अभ्कौनज्यः ९ घ+ कः ज्या ९ ष ° अन्कोाज्यारष~-करेज्यारष
लतः स्वल्पा न्तरतः BH = (१ - गच्छा घ) (यदि ग = ~ ).-.(३)
aaa wa खप्ष्ठस्थानस्योच्छितिन्ञानं भवति|
३०२ सुयंसिष्ठान्तस्य
अतः टल, +ल. = पृ, +-पृर-ष-ष, | अतः टलं, + इल. इति fafed जातम् | aaa ज्ञेयम् ¦ wa: Sea, = च्या ( म-टल, ) afe z',=9, — (ष-ष), पु =5,—( 4, -9, )
AZ, = र, FT, = रः ay = का, तदा ज्याटल,
T ॥
a
a ट
का (१- ASAT) ज्यापु, = ज्याप(१--गज्याःघ )ज्यापु'' एवं Sey, = WATT ( १- गच्या^व, ) sr’,
= SUT (म- टल, ) = कोज्याटल, ज्याम ~ ज्याटल, कोज्याम अयं ज्याटल, अनेन भक्तः
कोस्पटल, ज्याम-कोज्याम = (oss) y ज्या > ( १--गन्यारष) ज्याप्र 2
अनेन टन्, इत्यघ्य मानं विदितं स्यात्
तत; च्याप = ------ = --- | श्वं परमटग्लम्बनं विन्नाय (१-गनज्यारघ) ज्यापू/?
ततः पृष्टोच्छितिन्नानतो ग्रहकणेज्ञानं सुलभमिति।
(8) अथ याम्योत्तर्रेखान्नानाथं राचौ भूण्र्स्यटस्या fast quan यच्चा किमपि aad विध्येत् । यश्य aaafaaiaf< स्थिरं कायम् | णवं रातौ कतिपयवारं तन्नरत्तत्रविम्बं विद्धा तदुपरि यथ्चग्राणि ata | यष्टिसूलानि तु सर्वाणि टष्िखाने मिलितानि स्थाप्यानि । ततो रेखागपितयुक्या यच्यग्रत्रयोपरि मतं sd कायं तच्ेतरयध्यग्रगतं भवति | तदृतं च नक्तचाहोरात- वरत्तसमानन्तरम् | तक्केनदरं ज्ञाता दृष्िस्थानात् केन्द्रगता रेखा
सुधावभिकौ टीका | २०२
qatar; मेव waafsuafa | यश्चाग्रात्' क्तितिज्ापरि यो wal टशिस्यानात्तन्मुलगता रेखा स्वस्थाने याम्यात्तररेखा स्यात् | तद्रेखास्थनलिकया दूरस्ासुच्छितीं पताकां तथा विध्येद्यथा यामभ्यात्तररेखाख्यनलि कासूला प्रगरेखायामेव पताकाद्शन भवेदेवं प्रताकास्ान याभ्यात्तररेखायां जातम् | पुनः पताकास्धाने याम्योत्तररेखाथां नलिकां विन्यस्य तदये उत्तरदिशि दरे पताकां संस्याप्य पवंविधिनाऽन्या याम्योत्तररेखागतो fafa Sa: | एवं याम्योत्तरर्खास्यानां जिन्द्नां तदन्तरयाजनानां च युगपञन्नान जायत इति |
(५) अथ बेधोपलब्धग्रहनतांशादितो गर्भोयनतांशादिज्नानं क्रियते कल्प्यसे टष्टिस्धानतो योजनग्र हकं; = क । fetter: = fei उन्नतांणः =-उ । तदा प्रसिडज्योतिषसिद्धान्ततो भुजादिमानम् | सवता रूपमिता fasat बोध्या |
भु = क. कोज्याडउ.ज्यादि।
को = क. कोज्या wisi |
T= क. ज्याड |
मकैन्दरभिप्राथे टष्टस्थानौोयक्ितिज-सममर्डलादोनां समानान्तरै; कितिजरुममण्डलादिभिः (aa तेषां मानानि क, 3, fe कल्पयित्वा )
y = क . कोज्यड' . च्यएदि |
को' = क . कोज्याड . कोञ्यादि |
श = क. SS |
when टष्टिखानरूपग्रहस्य भुजकोटिशद्कवः (सु, को", य )
भु" = छिज्या (7-7)
8 सूये fare
का = © श = श्िकोज्या ( अ~ ) डितौयलतोययोरन्तश्णा
रत TMU TAQ! = वास्तवाक्तांणा भ्वकेन्द्राभि- प्रायेण श्र। waa पृष्टस्थानोाच्छितिश्च च्छि,
vase क मानेन विभज्य यि = फ़) तदा
फकज्य एउ च्यादि = कोच्य।' ज्यादरि--च्यापन्या (अ ~ अं) फकोज्याउकाज्यादि = कोज्याञ' कोज्यादिं। फ. ज्याड = ज्याड'--ज्याप कोज्या ( अअ ) अरत VIG =सखदटृशौय परमटग्लम्बनज्या | अतर प्रथमं काच्यादि' wa तोद safe अनन च सह् रान्तरतः
फकोज्याउज्या ( दं दि ) = asa
(अय ) एवभेव प्रथमं satis अनेन द्तोयं arene ata च सङ्ग ष्य योजनतः
फ कोज्या उ कोज्या ( टदि--टि)
= कोज्या — wis ज्यापज्या (Haw!)
(अ) इष (क) अमेन विभज्य
दि-रि काज्यादिज्यापन्या( श्र्वः ) mani ) SS A a) स्स ( द् «^ ) RNS —sq टिज्यापज्या (अ--श्रः)
Sarg sar (ञ्--श्र।) ( oe ) त् यदि +न कोज्या
तदा ख ( fe—tfe ) = ae ee
SITY SAT
(अ)
४ ( + १ )
सुधावधिणी लोका | 2०४५. सरललिकोणिमितिखेटीतः -दि = मज्याग ~+ eet 1
भ् = ९०-- टि i
पातेन विकलामकमानम्
—fz _ भ .-ज्याम an म. ज्यारेग क मद ज्यारेग ज्या रज्या१ ˆ २३ज्या१'
वा यदि (ग) समौकररे यदि ज्याच = मज्यादहि वर्हि
__ लटि )- ज्याच. कौस्पदि) (दिदि) ज्याच
सच . स (BUT) कोस्य coe vee vee (च )
(ग), (घ) वलेन दि-- ज्ञानतो fe—araa | दि-न्नान-
-ज्ञानमिति qe गणितविदाम् |
(अ), (कं) एतदृदयं क्रभेण ज्या { (दिदि), (fe—fe) राभ्यां asa ततो योजयित्वा ga:
(दिदि) अनेनापवन्य कौन्यादर ( fe'+fe ) कन्या £ (fe’—fe ) कोज्या + ( fe’+fe )
कन्याश् ( fe’—fe )
= कोज्याउ' -ज्यापज्या (अ--अ')
यदि we =स्म(अ--च्र') तदा
SIS = कोज्याड--ज्याप कोज्या (अअ) VE ।
याउ = ज्याड'--ज्याएप कोज्या ( अ--भ्र' ) |
ज्या (उ! + छ ) (उ--ड)-ज्याप कोज्या (गअ) LT I
\ ज्या (छ ~+) (ड--उ) = १--ज्यापकोज्या (ग--भ) - करर ˆ ।
<i ~ क व i = a , ज्या (उ+) १-ज्याप कोज्या (्-श्र) -------- HANS
garfa afe qa (a) STS
|e) _ सकौज्या (ङ +e) 9 १-- सन्या (ख +)
। ग x 8 ग व es eT Faye २ ज्या ३ ज्या१
# ¢ # 6 9 ¢
श्रतापि ग =--९०-(उ ~क)
अथवा यदि ज्याच = मन्या (SB +a) तदा
स (उ'-- उ ) = सचस्म (४५ + च ) खम
अत द्किणदिगंशान् प्रकरप्य सवे गणितं veftaq | उत्तर- faints ऋणं प्रकस्प्य पूर्वैवद्ररितं कार्यम् |
(£) विषुबदत्तं क्रितिजसुन्मणडलं याम्यो त्तरवत्तमयनप्रोतं च सममर्डलं VR पूवं प्रक्रमोक्त विधिना
भूगभाभिप्रायेण भ्रणष्ठाभिप्रायेण मु = ककोज्याक्राकोज्यावि भुकं. कोञ्याक्रा' कोज्याविं को = ककोज्याक्राज्यावि को" = का कोज्याक्रा'ज्या्विं शं = AIR शं' = HATH
गभभिप्रायेण पृष्टस्यानरूचग्रस्य यदि विषुवांणः = विं तदा तस्य भुजादयः = मु, को", ए-- भु" = छि कोञ्याग्र'कोच्या्तिं को" = किंज्याश्र' गर्मयभुजादिभ्य एतान् विशोध्य
सुधावर्धिकौ starr | २०७ क कोन्याक्रा'कोज्याविं- ककोज्याक्रा कोज्याषि
-शिकोञ्याञ् कोच्याविं। क ASIA SIA कोञ्याक्राच्यावि —fe aaa sata | कच्याक्रा = क च्याक्रा --दिज्याञ्र। तत एतेभ्यः पूर्ववत् | फ़ कोज्याप्राकोज्याविं= कोज्याक्रा कोज्यावि --ज्यापकोज्या्र' कोज्यावि। फ कोजाक्रा' safe = कोच्याक्रा ज्यावि --ज्याप alsa ज्याविं | ज्या क्रा--ज्याप SIT |
फ Sata
एतेभ्यश्च yaad । फ कोञ्याक्रा'ज्या( fa—fa )
== ज्याप कोज्या sar fa—fa ) ve `. ee (अ) फ कोच्याक्रा'कोज्या (विवि) = कोज्याक्रा--ज्यापकोज्याअ' कोज्या (वि--्विं) «+++ (a) अतः स्य ( वि--वि) = sary कीज्याअ्नज्या( वि--वि ) |
कीज्याक्रा--ज्यापकोज्याच्' कोज्या ( fa—Ta")
_ ज्यापकोज्याभ्र = यदि म= कीज्याक्रा तहि
/ i a ६. ॥ ८ = a (वि--वि)=- [कान्य अत वि--षिं = नतकालः = न् | अस्मात्
xf सज्याम Faqs सर्ज्याश््म fi fa = ware” - २ क्य १५ ~~ ३ज्या१८ ~ 9 ( 2 )
३०८ सूयं सिदान्तस्य
यरि च =म. कोज्यान तरिं पूवेवरेव
स (fs—ta)= waa (४५.+-च ) स्न |
(श्र), (क) एतदयं क्रमेण च्या ई (विवि), कोच्याई (विं-वि) sata wea ततो वीजनतः wang कोज्या £ (fa—fa) अरमैनापवच्ं
। १ ५ फ़ कोज्याक्रा' = कोज्याक्रा--ज्यापकोच्याश्र गत्या (1 वि रमि)
atv 2 ( fa—fa ) फ STAT = च्याक्रा--ज्याप sata | अच यदि कोस्य
+ कोज्या (ग+-ख्) ; ae ल~ तदा ( ल = विषुवांशलम्बनम् ) T Q
फ़ कोज्याक्रा = AVM क्रा--ज्यापज्याश्र HITS |
= STs
फ STAT = ज्य क्रा--ज्याप STH | ततः पूवरौतिवदेव
फ़ च्या ( क्रा-- क्रा ) = ज्यापज्याञ्' = ( क्रा-्)
Ee)... (ग) फर कोज्या (क्रा क्रा) = १--ज्याप SATS Sens) ... (घ) । व्याप व्यानः -ज्या( क्रा--क). — ) 5 स्प ( क्रा--क्रा ) दं शमाय | पान्न ) = यदि A= वाप व्या = | ग = क्रा-- |
_ _मनज्याग. , मर्ज्यारग , मरेज्यादेग तदा त्री ait ज्या१ क 4 ~+ रज्या १८ रज्या१ ~~ eee ॐ 2 (२)
यदि च = मकोज्याग तडि
स (क्र- क्रा) = सच सस (४५० च ) सग,
सुधाकधिण टोका | ३०९
(ग); (घ) Vass क्रमेण कोज्या( क्रा--र ), ज्या (क्रा-क) अनेन CEU, संयोज्य, च्या ( ऋ--क ) अनेना पवय
— ज्या ( क्रा-्). ज्या ( HT! —B)
पूवक पाज्ते aaare प्रकरण्य विषुवांशे लम्बनमानोतं पञचिम- कपाले नतकालमानखृणं ज्ञेयम् | एवमुत्तरं क्रान्ति प्रक्ष्य क्रान्तौ नतिमानमानौतं दक्तिणक्रान्तौ च क्रान्तिमानख्णं pa नतिमानमानेयम् |
; aq 2 ofa wale eff =—__? __
(७) क्रान्तितरत्तौयसुजां्चान् facatata शरं क्रान्ति वितिमनतांश्न् पलभागान् wae चतुथप्रक्रमथुक्तिवत् गुजांश- सबन्धिलम्बनं शरसं बन्धि नतिमानं चागमिष्यति |
(द) पूर्वोक्तप्रकारतो ग्रहयोः पररमलम्बनवशेन करंयो- ज्ञानं कुला यष्टिदितथेन मूलभिलितेन वेधेन तयोरन्तदांशणान् विन्नाय विकोणमिल्या विभ्बान्तरसतन्नानं ade) एवं रवितः सर्वषां ग्रहाणां विम्बान्तदसूत्राणि प्रत्यहं साध्यानि wad
~, ~~ © © | र्विलम्नकोराज्नानेन इयोदेयो विम्बान्तरसूतयोरन्तरकोणक्ञानं च भवति | ततो विम्बान्तरसतरेस्तटन्तगतकीरेश्च रविवरेन ग्रहकन्ता- कतिज्ञानं सुलभम् |
(€) wet एकस्य स्िरनक्तत्रसखय याम्योत्तरठत्ते यदाऽऽम मनं जातं ततोऽनन्तरं क--कालान्ते र--शवेरागमनम्त्। तत्र प्रुवप्रोतकषरणेन तत्क्रान्तिः रमा = क्रा stat! ततो दितौ यदिन तस्यैव स्थिर- नक्तस्य याम्योत्तरठत्तागमनानन्तरं रवे- यौभ्योत्तरन्ते स्थितिः क-कालान्तरे,भ््।
२१० स्यं सिद्धान्तस्य
वेषेनेतत्त्रान्तिः स्मा = at जाता। कक कालयोरन्तरं च tage रविविषुवांशान्तरेण समं मइमा'- तुल्यं प्रसिडभेव | अथ गोले विषुवांशणन्तरितं नाडमण्डले facet gar तल धरुवप्रोतकरणेन तत क्रान्तिद्धानेन च र, र चिन्दुहयस्य क्रान्तिहत्तगतस्य ज्ञानं बिन्दुदयो परिगं मदन्तं क्रान्ति ठत्तं स्यात् | ततो jatslawe क्रान्तिमिण्डलसम्पातोत्यन्नकोणस्य परम- क्रान्तेमानं सुलमम्। wa यदि awat=a dar=fa, समा =वि, मारनक्रा, मार =, क्र, परमक्रान्तिमानम् = aT तदा चापौयतिकोणमित्या | ज्यावि = कोसपा UAT |
ज्या ( वि~ ) = कोसखपा wa | अतः ज्या( fata) | aml’
[वी भिधा
ज्यावि al वा, कोज्या A+ sata कोसखवि = war कोसखक्रा |
TAT ATU — SISTA id कोवि
अनेन विषुवांशक्ञान ततः परमक्रान्तेः सम्मातस्य wet सुलभम् | अतेकास्मिन् दिनेऽयनांशगतिरनिर्वाच्या सृच्छयन्ततोऽपि उेषेनानि खिता व्यवद्ारानद्ध गगाकेन Bafa | एवं रविकन्ताक्रान्ति- ada नन्नाडवत्तस्भ्मातम्य परसक्रान्तेश्च we सुलभमिति एकदिने परमक्रान्ते्लनं च व्यदद्हारानहं सुधीभिनं ध्येयमिति | (१०) पूर्वोक्तप्रकारेेष्टसमये ated स्थिरं कृत्वा नक्षत्रौ परि कदम्नप्रोतेन सम्पातात् सायना Wat: कदस्वप्रोतौयाः qua विक्ञेयाः। एवं वडनां नत्तत्राणणं ध्रुवाः शराश्च वेधेन fadia सार्य fatear | हितीयवषें पुनः क्रान्तिठत्तं स्थिरं
qurafaat Starr | ३११
कला तदशतस्तेषाभेव amoral सम्पाताद् ध्रुवाः कदम्बततत शराश्च Wa वोव्याः। अध प्रल्ेकनचतघ्य गतवत्तमान- धवयोरन्तरं संमानसुपलभ्यते woe गतवत्तमानवर्षयोः समा एवोपलभ्यन्ते । अतो लाघवेन नच्तध्रुवान्तरसमा क्रान्ति सम्प्रातगतिरयनां एगल्याख्या प्राचीने: कल्यितेति |
(११) गतौ क्रान्तितरत्तमतनक्तेभ्यो satay: क्रान्ति- ततं स्थिरौल्व्य ग्रहविम्बोपरि कदम्बप्रोतठत्तेन सम्ाततस्तत् स्थानं जेयम् | ग्रहविम्बक्णंन zat ज्ञातगरांरेभ्यश्च तिकोणमिव्या स्थानौ ययोजनकणस्य क्रान्तिहत्त धरातलगतस्य ज्ञानं च सुलभम् एवं प्रत्यहं स्थानवेधः स्यानोयकरन्ञषनं च SAA ¦ एवं प्रत्यहं ways: खानौयकर्णन्ञानं च काथं भगणणन्तं यावत्। ततो भगणभोगकालेन चक्रकला भक्ताः फलं गतिकला at कल्यकुदिनशगुणा कल्पभगणकलास्ततः कल्यभगणमानं सुवाधम्। स्यानोयकणंक्ञानैन यत्र दिने ved कणमानं देवोच्स्थानं Faq) दितौयभगण्परिवर्तनसमभ पुनर्वेषे नोचस्छानं विदितं स्यात् तदन्तरकालेन तदुचान्तरकला- तस्तदिनगतिस्ततो मगणमानं सुबोधम् | एवं 38a सवेदा सयनभगणमानमेवोपलभ्यते, श्रयनांणनामन्ञानात् प्राचौनै- निंरयणमगणा saa | एवं कटम्बप्रोते प्रत्यहं utara विद्धा तदभावसखानं पातस्छानं Baa 1 डितोयपरिवत्तनसमये ga: पात- स्थानं विन्नाय तदन्तरवशात्तद्गग णनक्नानं कासम् । ग्रहयोरा कषंण- वशेनैकस्य क्ता न ठत्ताकारा किन्तु दौघत्ताकाराऽस्तौति संप्रति नव्येन निश्चितम् | eae कथं ग्रहा भ्रमन्ति तत्र सखष्टौकरणं कथ मि्यावयथें महौ धेठत्तलक्णं दुचरचारव्ेतहुयं द्रष्टव्यम् |
२१२ सू्यसिदशन्तस्य (१२) च्य भ्रुवतारा या लोके प्रसिद्धा at सम्प्रति नाडो तत्तष्ष्टोयक्षेन्रे नातस्तदेषेन प्राचौनरोत्या पलन्नषनं न भवति asda कथं पलज्नानं भवेटेतदधं क्रिया wed | कल्प्यते ख = खखखस्िकम् | खपु
pao डक? = वास्तवयाम्योत्तरहत्तं नाडोमण्डल 7 पृष्ठकेन्द्रगतम् | ATS Aways =F Yast प्राचौनरोत्याऽांणः = अ, agar खरु = ९० --अ। w= वास्तवपलकोटिः = <०-प। न = नतकालमानम् | GH=F1 खपएृ=ल। सल -- = भ्रुवोन्ततांशाः--वास्तवाक्तांणः = य | TY = दुज्या- चापश द्यु) अथ चापौयतिकोणभित्या को ज्याह = कोचज्याल . कोज्यायु +-ज्याल च्यादु कोच्यान = कोज्या (इ +य) कोज्या + ज्या (+य) ज्यादु कोच्यान == (कोज्या - यज्याढ - य॒ कोज्या + यू ज्या +“) (१--रद २ +." ) ~+ ( ae + वकीज्याह -व् ` ज्या + ` -)(दयु--~ + -) कोज्यान गस्मात् य मानं दु-वगगघनादिधातरूपायां खेद्छामानोयते | stig अनेन विभक्ते लघुसङःख्यायाश्चतुधघातादिमानानि सखल्पान्तरात् त्यक्ता
कोसट = को सट - य + दुकोज्यान--¶"कोसटट-- शू ata ५५ + दुयकोसदकीच्यान + ‡ + दू- -- चय् कोज्यान
— -ई- कोञ्यान ;
धावषिकौ Starr | २५३
किः
अतः घ = द्य्कोज्यान - ई कोस (यः ¬-्,* - रे द्युयकोज्यान) + ( य * + २यद्. ^ - २य.द्् कोज्यान - य् कोच्यान ) अरत दितौयादिषदानां ल्यामात् प्रघसं य=ययुकोज्यान। य ~ आदिपू्ापनेन हितौयं य = ख् कोज्यान - य्य कोर ज्यान । इदं मानं यवर्ग, प्रधमं यमाने य--घने waaay य = दय्.कोज्यान = ई कोस्यटन्या रन + ५ कोज्यानज्याःन ate a, a, विकलासु प्रकाश्यते तदा य = दय्_कोज्यान--९ जगा१'कोखहज्याःन + aay at ज्यानज्या^न | अन्तिमिपदस्य तात्कालिकं गति शून्यां प्रकत्प्य महत्तमम(नम् २ कोज्याः - १ =° ग्रनेन समौकरणेन
eve USI इदमायाति । संप्रति समानं वेधेन १० | Re! अस्मद्यनमायाति | अतः परमाधिकस्यान्तिमिपदस्य सानं ०.५ MATS त्यागेन वास्तवाक्तांणः
== अ - य्.कोज्यान +प saree wees |
घ्रवतारा न arstawaze fetaa ज्ञान कमलाकर स्याप्यासौदत एव स सखमिडान्ततत्छविषेके
श्रुवलारां fact ga मन्यन्ते ते ages: |
साकं ag विवादोऽपि सतां मूढत्वमेव हि ॥ इति लिखति ।
एवं पूरवोदितवेधविधिना ग्रहाणां सववस्ृन्ञानं भवति गरन्धमौरवभयेन dara |
ईषदौषरिह मध्यगमादौ ग्रखगोरवभयेन मयोक्ता | वासना मतिमता सकलोद्या Tada इदमेव फलं हि I
३१४ सूय सिदान्तस्य
इति भास्छरोक्तिशवेव्यलं पल्लवितेन | यच्चा शङ्क तितय मित्यादि ufead Tare स्थिरं प्रकल्प्य भास्करेण सवे सखलमानोतं तच्च गोलविदां meta) एवं तख फलकादियन्ह ष्वपि waar सुधिया विक्तेयेति |
सौ तापरियालौसम्प्रोयये सुघाकरहटस्तथा |
सुखायाशतवणिख्यां ज्योतिषोपनिषद्रता ॥२॥
दूति qaracfeafenarat सूर्यसिदान्तटीकायां सुधावर्धिंख्छां ज्यौतिपोपनिषदध्यायः Wei
य मानाध्यायः | तत्र तावत् प्रसिद्धानि नव मानान्ाह |
ब्राह्यं fear तथा frat प्राजापल्यं गुरोस्तथा | oY $ ® ©+ = सोर च सावन area मानानि वे aa |leil
समानानि कति किञ्च तैः" इति प्रोत्त राथ पूर्वोदितान्यप्याद | qa प्रधम ब्राह्म “कल्यो बाह्यम: प्रोक्तमिव्याटेः परमथुः शतं तस्येत्याद्यन्तं मध्यमाधिकार उक्तम् । fede दिव्यं देवक्ञानम् | feat तदह उच्यते इत्यादि ! तत्ष्टिः षड्गुणा दिव्यं वषमित्यत्त मध्यमाधिकार एवोक्तम् | adie foe पूवंकथितमपि तद्दिनं विशेषरूपेणागरे वच्यति । चतुथे wage च वच्यमाणम् । पञ्चमं गुरो बृहस्पतेः पूर्व कथितमपि विशेषतो वच्यति । सौरं ष ष्ठ मानम् | सप्तमं सावनमानम् । चान्टरमानमष्टमम् | aTad च नवमिति aa प्रसिद्धमपि विशेषलोऽग्रे वच्यत्याचार्यः| श्रत दिव्यसममासुरमानमपि कलयित्वा at en मानान्याडरिति ॥१॥
aq किञ्च तैरिति श्रश्रोत्तरर्थमाद। 0 0 ~\ ४९५ EN चतुभिव्वहारोऽच सीरचान्द्रा्ञं सावनः । बाहस्यत्येन WHS ज्ञेयं नान्यैस्तु नित्यशः ॥२॥
~ ¢ A ¢. ^ a ~ अत्र मनुष्यलोके सौरचान्दरा च सावनेशचतुरभिव्यवदारो दश्यते | तथा चोक्तं भास्करेण
२१६ सर्य॑सिद्चान्तस्यं
वर्घायनत्तयुगपूवेकमतर सौरान्
ararear च तिथयसुहिनांरुमानात्।
यत् कछच्छसूलकविकिद्ितवासराद्य तत्सावनाञ्च घरिकादिकमान्लंमानात् ॥ इति
sage विज यादिष्श्चब्दं च नित्यशो areas मानेन ज्ञेय Sag गुरोर्याता भगणा; इत्यभेन । wag न Ae तैनेवाटष्ट- फलजनकलत्ादिति ॥२। अथ सौरेण agent eat | Wie य॒निभोर्मानं षडशौतिमुखानि च । अयनं विषुवच्रैव संक्रान्तेः पुण्यकालता ॥२॥
अह्धोराव्योमानं तच्यमाणानि षडगोतिमुख्ठानि | ययनं दक्षिणमुत्तरं वा! विषुवत् सायनमेषतुलादिमानं वच्यमागा संक्रान्तेः पुश्यकालता चैतव्सवं सौरेण प्रत्यहं सूयगतिमोरी- areca इति ॥२॥
इद्ानों षडशौतिसुखर्दादह |
तुलादि vemtiast षडशौतिसुखं क्रमात् | तच्चतुष्टयमेव खाद् डि खभावेषु राशिषु sll
षडविंओे धनुषो भागे area निमिषख च। मिथ॒नाष्टादशे भागे कन्यायास्तु चतुद श ॥५॥
qa: ष्डमौतिसीरदिवसानां vemfaqd भवति| एवं हिसखभाषेष् राशिषु तद्तुष्टयं स्यात् । gare: पडशेति
सुधावभिंणौ टौका। ३१७
सौरदिवसास्िंगत्लौरदिनैरेकः सौरमास इति गणनया धनुषः षड्विंशे मागेऽतस्तङकं षडशोतिरखम् | ततः षडश्षेतिसौ र- दिवक्षा Wee दार्विंओे भागेऽतस्तद्रितयं षडमी तिसुखम् | ततः षड्येतिदिवसा fagaenert मागेऽतस्तत् atti षडश)तिसुखम् | ततः षडशेतिदिवखा मियुनयाष्टादरे भारी- sama eae षडशौतिसुखम् | ततः षडरौतिदिवसाः Haaser भागेऽतस्तच्तुथे षडजौतिमुखम् | एवं धनुर्मीन- मिधनकन्याराशिषु रिखभवेषु षडशोतिञुखचतुष्टयं स्यात् | चतुषु षडशौतिधुखेषु सौरा दिवसा : = ४२८८६ = ३४६ । ततः सौरवषऽवशिष्टा दिवस्षाः aren जाता दति is—ul भ्रवरिग्मोडशणोँरदिवसानां साद्धाःस्य माद | ततः न्रैषाणि कन्याया यान्यहानि तु षोडश | क्रतुभिस्तानि तुल्यानि पिष्टेणं cana ॥६॥ ततः कन्याया यानि षोडशदिनानि सौरखवशिष्रानि सानि क्रतुभियननेलुल्यानि ay पिट् णा qua यदत्तं भवेत् तदचयमनन्त- फलदाट भवति ॥ ६ ॥ इदानीं सक्रान्तिविरेषेतु नामान्याह | भचक्रनाभौ विषुवद्दितयं समसूवगम् | अयनदितयं चैव aaa: प्रथितास्तु ताः ॥७॥ तदृन्तरेषु संक्रान्िदितयं feast पुनः | नेरम्तर्थात् तु संक्रान्तं विष्णुपदौदयम् ॥८॥
२१ सूर्य सिदान्तस्य
भचक्रमाभौ भगोलगर्भे विपु वद्डितयं anwar भवति। Tariq प्रथमं विषृवन्येषादिगतं सतमन्यविषुवन्तुलादिगतं मवततील्यथधः । एवमयनदितयं च भचक्रनाभौ समस्त्रगम् | गोल- गर्भात् करक्यादिगतं aa aaufend स्यादिल्यधः। एवं ताश्चतस्लः संक्रान्तयो भेषककिंतुलासकराख्याः प्रथिताः प्रसिद्धाः सन्ति लोकं इति | तदन्तरेषु विषुवायनान्तरालेषु सङ्गन्तिडितयं दितयं मवति | at दौ राश्यादिभागौ भवत इत्यथः | यथा भेषास्यविषुव कक्यच्या- यनयोमंध्ये तषमिशुनयीरादो | कक्वाख्यायनतुलाख्यविपु वयो सं॑ध्य सिंहकन्ययोरादो | तुलाम्करयोरन्तरे तछश्चिकधनुषोरादी। मकरमेषयोमध्ये छुख्यमोनयोरादौ | एवं विपुवमनन्त रं सङ्का न्तियं तदनन्तरमयनम्। यनानन्तरं पुनः सङ्का न्तिदयं तदनन्तरं विपुवमेषं एनः पुनद्धयमिल्य्थः | सद्गन्तर्गेरन्तयात् तु व्ष्णुपदीद्यं Tax | प्रधमविषुवभेषसद्ान्तं रनन्तरं सङ्का न्तिदयमध्ये प्रथमा हषसक्गान्ति- विच्णुपदौसञ्ज्ञा । भिथुनव्य asa षडशगेतिर्खमिति पूर्वैव | वाक्धनन्तरं सिंहसङ्कान्तिवि पदौ सज्कतए ¦ कन्यासक्कान्तिः षडशोतिसुखम् | तुलानन्तरं afsadaifafaquadar | धनुःसङ्गान्तिः षडशौतिसुखम् । मकरानन्तरं quay ira विष्णुपदौसंन्ना। मौनसङ्कान्तिः पडशौतिमुखम् । एवं द विषुवत्सज्ञे दे ्रयनास्ये wae: षडणौतिमुवसंन्नाः | wast विष्णुपदोसंज्ञा इति दादग संक्रान्तयो जता इति po—cy
ददानो सुत्तरायगद्याद् | भानोमकरसंक्रान्तेः षगमासा उत्तरायणम् | कवर्यादेस्तु तथेव खात् षण्मासा दकिगायनम् lle |
सुधावषिणौ टौका । २१० डिराशिनाथा तवस्ततोऽपि शिशिरादयः |
मेषादयो दाटशेते मासास्तैरेव वत्सरः ॥१०॥ अकमानकलाः षष्ट्या गुणिता भुक्तिभाजिताः |
तदघनाद्यः सडन्तेरर्वाक् VU तथा परे een
GI TALIS TA: सकाशात् षरमासा उत्तरायणं भवति | तथेव कविसगन्ादेः carat दक्िणायनं स्यात् । ततो मकरसङ्कान्तेरपि दिराशिनाथाः भिशिराद्यश्च ऋतवो भवन्ति| दयोडयो TMA ऋतुनाघः स्यात् | मकरङ्ख्ययोः शिशिरः | मौ नभेषयोवसन्त इत्यादयः, तथा स्रौपतिनह च सिद्धान्त रेखरे लिखितम् |
सगादिराश्दियभालुमो गात् षर् awa: स्युः गिरिर बसन्त; | TWA AIA शरचच तदडेमन्तनामा कथितोऽतर षष्टः ॥ दूति ।
एते सङ्न्तिवि्टा मेषादयो दादश GAT कष्यन्त | तेरेव दादश्सौरमासैर्वत्सरः सौरव भवतीत्यर्थः| ware यस्मिन् wag राश्यादौ याति स सङ्कान्ते मध्य काल उच्यते । अथ यावद् विविम्वाधंकलातुल्यमन्तरं केन्द्रात् प्रागनन्तरं च स्यात् arate कदेशस्य यश्यादौ सखा रात् ETT : कालो भवति | तत्कालानयना्थमनुपतः | यदि रविगतिकल्लाभिः षषटिवटिका- स्तदा रविविम्बमानकलामिः किं जाताः सहुगन्तिनाड्यः कैन्द्राभि- प्रायेण VET: प्राक् तथा परे च ara स्नानदानादौ पुण्य भवतीत्यथेः ॥<--११॥
२२० सयंसिदान्तख्य इदानीं चान्दरमानं पिलदिनं ate | अर्वादिनिःखुतः प्राचौ ययाल हरः wat | agregar” ज्ञेया दादटशमिस्तिधिः ॥१२॥ तिथिः करणमुदाहः wit सव॑ क्रियास्तथा | व्रतोपवासयावाणं क्रिया चान्द्रेण गद्यते ॥१३॥ विं शता तिधिभिर्मांसश्चान्दरः पिव्यमहः स्मृतम् | निशा च मासपक्चान्तौ तयोर्मध्ये विभागतः ॥१४॥ दर्णन्तं संयोगानन्तरमकारिनिःखतः wt चन्टोऽहरहो दिने दिने यत् meat दिश याति तदेव चान्द्रमानं ततर दादशभिरंगेः सर्थाचन्दरेऽन्तरिपि तु एका तिर्थिन्नेयाऽ्थाचान्द्रं दिनं न्नेयभित्यर्थ; | fafa: करणं बवादि | sat विवाहः | क्षौरं रकम | तथां व्रतवन्धादिकाः स्व्गियाः | त्रतोपवासयाताणं मध्ये चया क्रिय तत्सवं चान्द्रेण मानेन wea भराचार्चेरिति | तिथिभिखिंशता तिंश्ततिथिभिरेकशन्द्रौ मासो भवति स एव पिव्यमहो दिनं निशा रातिश्रोचते इति पूर्वमेव प्रतिपादितम् | मासपरक्ान्तौ erage च विमागतः ata तयोरद्ो- रात्योमध्ये दले भवतः| दरणन्तो दिनाधै पूर्षन्तो cars भवति । अर्थात् कृ्णपन्ताष्टम्यधें दिनार: | शुक्तपक्ता्टम्यर्ध च निशणारख्य इति ॥१२--१४। इदानों नात्तचरं दिनं qaaanat मासनामानि चाह । भचक्रभ्रमणं faa araa दिनमुच्यते | नक्षवनाम्रा मासास्तु ज्ञेयाः पर्वान्तयोगतः ॥१५॥
सुधावपिणौ टोका । २२१ पादिषु cat क्त्तिकादिद्यं इयम् | a OE * अन्य पाना पञ्चमश्च विधा मासवयं स्मृतम् ॥१६॥
fast प्रवहवायुना भचक्रस्येकं wad agate तदेव arad दिनमुच्यते प्राचौनेरिति। पर्वान्तयोगतो नक्तनाःन्ना तु मासा- खान्द्रमासा ज्ञेया; । पर्वान्तः परिमान्तस्तत्र नकत्योगेन मासानां सञ्ज्ञा! यधा सत्तिकासंबन्धात् atta) सगरौ्षं - स॑बन्धान्मागंशोषैः। पुष्यसंबन्धात् पौषः। मघासंबन्धान्माघः | फाग्नुनोसंवन्धात् प्राग्लुनः। चितासंबन्धाचेचः। विशाखा- Wags शखः | च्ये्ासंवन्धाञ्ज्यैष्टः। sie इति प्रामादिकः प्रयोगः | श्राषाटासंबन्धादाषाटः खवणसंबन्धाच्छावणः। माद्रपदासंबन्धाद्ादरपदः। अश्विनोसंबन्धादाशिन दति। aa पूरणिमान्ते तत्तनन्त्राभाञे कथं तत्सञ्ज्ञा मासानासुचितेद्यल प्राह । कार्तिकादिषु का्तिकमासादौनां ota कतिकादिडयं इयं aad कथितम् |) यथा कृत्तिकारोहिणौभ्यां कार्तिकः; खगाद्रीभ्यां मार्गरौषेः। पुनर्वसुपुष्याभ्यां पौषः। ्ाञ्चेषामघाभ्यां माघः | वित्ाखातौभ्यां चेतः । विशखानुराधाभ्यां वैण्णखः | च्येष्ठामूलास्मं ज्येष्ठः | पूर्वोत्तराषाठाभ्यामाषाटः। खवगाघनिष्ठाभ्यां खावया;ः। दूति फरलिताधंः। = sarafire- सासार्थमाद् । अन्त्योपान््याविति | अचर कात्तिकध्यादित्वेन Heute wife: | SUPA भाद्रपदः। पञ्चमश्च WTS: | इति मासचयं तिधा नक्तचत्रयव शतः gag | रेवत्यश्ठिनोभरणौभि- राभ्िनः। एततारापूर्वोत्तराभाद्रपदेमाद्रपदः। पूर्वोत्तसा- फ़राम्लनोद्धस्तैः TA cae) एवं निरयणमानागतनचत-
४१
२२२ सूयसि दान्तस्य
मासानां सञ्न्नाऽत लिखिता तथैवाधवषेदेऽपि मासानां asa | सायनमानवष्णत् तत्तत्रचत्ाणां संबन्धाभावात् सञ्क्नसखनथ- पत्तिस्तो निरयणमानेनेव was: समुचित इत्येव प्राचौनानां वेदिकानां wafafafa टम् ॥१५--१६। अथ प्रघड़गत् कान्ति areata गुरूवषाश्याद | Surarfey कष्णे च योगः पञ्चदशे तिथी । ` कात्तिकादीनि वर्षाणि गुरोरस्तोदयात् तथा ॥१७॥ यथा पौणनाप्यां नक्तलरसवन्धेन aaa मासो भवति तथा वैशाखादिषु दादएणासेघु aqua पञ्चदशे तिथावमायाम् | ‘fafa इत्यनेन 'सकलानपि पूणिमातिधौनुपतस्ये fafa रेकिकाऽतिथि'रिति यौदर्षोनेश्वात्र तिथिः पंलिङ्गः । कृत्तिकाटि- नच्तत्रसवन्ात् कासिकःदौनि गुरोवर्षाणि ज्ञेयानि यथा वेाखामायां छत्तिकासंबन्धाहूरोर्दपं कासिकमंज्ञम् । च्ये्टामायां amma, wadufaate Faq) अतापि प्रोक्त नच्तत्रडय तयसंबन्धः प्रागुदितो बोध्य इति । तथा गुरोरस्तोदटयाशच का्तिकारौनि वर्षारि वेदादि । यद्दिने बस्तेरुदयोऽस्तो वा तदिने यचन्दराधिषितपच्ाङ्स्यनक्तठं तत्सञ्न्न' गुरुवे भवतौति तदटाण्यः । “सहिताग्रन्येस्तोदयवशादर्षक्तिः परमिदानो- Fes मणकरमश्यते येना दितेज्य दलुकतेरिति” इति गूटा्प्रकाके रङ्गनाध्ोक्तिरिति ॥१७॥ इदटानो भूदिनमाह। उदयादुदयं भानोः सावनं तत् प्रकीर्तितम् | सावनानि स्थुरोतेन यन्नकालविधिस्तु तेः ॥१८॥
सुधावलिंणौ टीका । . २२३
च्छ टो दिनमासाब्दपास्तथा | मध्यमा ग्रहमुक्तिस्तु सावनेनेव WA ॥१६॥ स्यस्योदयादुदयमारभ्य यावता काकेन दितौय उदयस्तदुदयं तदद्य पर्यन्तं सावनं दिनं प्रकोर्तिंतं कथितमाचर्यैः। रएतेनो- दयदयान्तरकासेनेवं सावनं feafafa गणनया सध्यसाभिकार सावनानि युगसावनानि कथितानि अत्र मानोरदयेन नडी- तत्तस्य कस्पितभानोकर्टयो ग्राद्योऽन्यथा विलक्तणसावनदिन- मानानि पाटयोम्धान्यहगणाटावनुपयुक्तानि च भवन्तीति विदां विदितानौति। तैः सावनदिनेर्यन्नकालविधिः कायैः | तधा सूतकादरौनां जननमरलसंबन्धिरूतकानामादिशब्देन चिकिल्सितचन्दरायणादौनां च परिच्छेदो निणयः। तथा दिनमासवषयतयश्च मध्यमा ग्रहाणां गतिश्च awa: सावनेनेव दिनेन waa इति सवं स्फुटम् ॥ १८-- १९ ॥
sera दिव्यमानमाद | सरासराणामन्योन्यमहोरावं विपययात् | यत् प्रोक्तं gates भानोभंगणपूरणात् ॥२०॥ देषदेलयानां मिथो विपर्ययाद्यददहोरातं भानीर्भगणपूरणात् प्रथमं प्रोक्त तदेव दिव्यं मानसुच्यत इति ॥३०॥ इदानौ मवशिषटे प्राजापत्यन्राह्यमाने ATT । मन्वन्तरव्यवस्था च प्राजाप्रल्यन्षुद् टतम् | न तत्र दयुनिशोर्भेदो ब्राह्यं कल्यः प्रकौत्तितम् Rel
२२४ सयं सिदान्तस्य
agate या मध्यमाधिक्ारे ध्युगानां सप्तिः सकाः इत्युक्ता तदेव मानव्िद्धिः waive मानसुदितं मन्नां प्रजापतिप्रुतत्वात। यथा देवादोनां माने दिनरातिव्यवस्धा तवा तत्र प्राजापत्ये माने दुनिशेभेदो विवेको नैति वेदितव्यम् | यो युगखहसखातमकः aw: प्रागुदित स्तदेव ara दिनं vatfad कथितं तावतौ तस्य रातिश्च । भेरोरूष्वैस्थटषटिवरेन कमलाकरेण ब्रह्मणो दिनमान क्थुक्तिकसुपपादितम्, राविसिद्ये तु भास्वरेण “दिनान्ते रब्यादोनुपसंहत्य शेत इत्ययः” इत्युक्तम् | परन्तवाप्रलयं aa रवि wadea न काऽपि युक्तिः प्रदिता । “दूरगत” इत्यस्य गणितविधिना किमपि प्रमाणंन दत्तमिति | मूगोलाध्याये ५९-- ६७ श्लोकटौकासु efiatagat ब्रह्मणो यदुच्छ्ितिमानमागच्छेत् तदशतस्तस्य सततं vaca भवेदिति ॥ २१॥
ददानो खोक्तमुपसंदहरति | एतत् ते परमाख्यातं रहस्यं परमादु तम् | Twa परमं पुण्यं सर्वपापप्रणा शनम् ॥ २२ | feat ara aera च दशितं ज्ञानमुत्तमम् | विज्ञायार्कादिलोक्षेषु स्थानं प्राप्रोति शप्तम् 1230
डे मयासुर ते तु्यमेतत् परं दितौयखण्ड माख्यातं तच्च aq- प्रश्नानत्तरभुक्त TGA इदमुत्तरलण्डं रहस्यं परमाहतं च| अत एवेतदुत्तरखण्डं GWA परमाइूतलाच ब्रह्मरूपं परमं पुं JURE सवपापप्रणारनं चापि |
सधावधिणौ टोका | ३२५
अधुनोत्तरखण्डस्यास्य ane वरयति | दिव्यमिति | पूर्वाय माहात्म्यं तदुपसंहारे कथितमित्यस्यात्र कथयति | इदं दिव्य दिव्यमानमान्लं नच्तमानं ग्रहाणां award प्राग्दशिततत्तमं ज्ञानं विज्ञाय नरः स्वाभिलषपितेष्र्कादिलोकषेषु शाश्वतं नित्यं द्रह्यसायुज्यरूपं स्थानं प्राप्रोति, त्रह्मरूपस्ान- प्रापेब्रह्यरूपो नरो AAA: ॥ २२--२३ ॥ Ta Crary. ^ “‘aaaq ते परमाख्यातमिल्यादिन्नोकः कचित् युस्तकेऽस्मात्€ प्लोकात् (२२ waa) पूवे नास्ति किन्तु माननिरूपणान्त्ना- दिव्यं चात्तमिद्यादिक्षोकान्ते मानाध्यायसमापिं कत्वाऽगरे-- aat fre मय॒राणा नागानां मणयो FAT | तदे दाङएस्वाणां गणितं मूर्धनि स्थितम् ॥ १॥ न 2a तत् sana वेदविश्चावकाय च| अरधलुव्धाय BAT स!हङ्गयय पापिने ॥ २॥ एवं विधाय पुच्चायाप्यदेयं सहजाय च | दत्तेन बेदभारगस्य wae: कृतो भवेत् ॥ ३॥ व्रजेतामन्धतामिखं गुरुशिष्यौ सुदारुणम् | ततः UT शुचये ब्राह्मणायेव दापयेत् ॥ ४ ॥ चक्रानुपातजो मध्यो सध्यहत्तांण्जः Gz: | कालेन टक्खमो न स्यात् ततो बौजक्रियोच्यते ॥ ५॥ राश्यादिरिन्दुरङ्गप्रो भक्तो TATRA | RY नक्तक्तायास्यजेच्छंषकयो स्तयो: ॥ £ ॥ यदद्य तद्धजेद्धानां waar तिथिनिन्नया | तेजं भागादिकं तत् स्यात् कारयेत् Tet रवौ ॥ ७ ॥
पर
सूयं सिद्धान्तस्य
विशुण गोधयेदिन्दौ जिनं भूमिजे fatq | SIA BS WTA गुरादरम् || ८ | ऋणं AAAI स्यादानदेज्य चन्त) चक्षे ।
धनं सप्ताहतं सन्दे परिघोनामघ्ोचखते ॥ < | युम्मान्तोक्ताः परिधयो ये तै नित्यं oer: |
-आजान्तोक्तासु ते ज्ञेयाः परलोजन संस्कत: ! 20 ॥
वरिम निर्बीज्कानोजपदा त ठत्तमस्ौन् | स्येन्दोमंनवो दन्ता घतितत्वकलोनिताः ॥ ११ | बाणतका ANAT सौम्यस्याचलबाहवः | वाक्पतैरटनेलाणि व्योमशौतां वो wait: ॥१२॥ शन्यत्तवोऽकीपुत्रस्य बौ जभेतेषु कारयेत् |
Ts खाग्नयुदधतं शोध्यं परिध्यंशेषु भाखतः ॥ १३। sad योजयेदिन्दोः कुजष्या्ठहतं कचिपेत् | विदश्न्द्रहतं योज्यं सूरेरिन्दरहतं घनम् ॥ १४॥ धनं शगोमृवा fad रविघ्नं शोधयेच्छनेः |
एवं मान्दा: परिध्यणः Gat स्युवस्मि शौ प्रकरान् ॥१५॥ भौमस्याश्चगुणत्नौणि वुघस्याश्िगुशेन्दवः | बाणाक्ता देवपूज्यस्य भागेवस्येन्दुषडयमाः ॥ १६ ॥ मेखन्द्राव्धयः Wy Mears बोजवलजिंताः | fed a कुजभागेषु dei fewest विदः ॥ १७ ॥ safer धनं सूरेरिन्दुघ्न शोधयेत् कषेः | चन्दरघरखणमार्कञ स्युरेभिद समा ग्रहाः ॥ १८॥ waist मया ख्यातं Wer प्रमया तव | -गोपनौोयमिदं नित्यं नो पदेश्यं यतस्ततः ॥ re ॥
सुधावर्षिंणौ टौका। ३२७
परोचिताय शिष्याय गुरुभक्ताय से|
टेयं विप्राय नान्यस प्रतिकच्ुककारिणै ॥ २० |
ast निःगरेषसिद्धान्तरहस्यं परमं स्फुटम् |
यात्नापासिग्रह्ारोनां कायसं शुमसिदिटम् ॥ २१॥
इत्यस्य कचित् पुस्तके लिखितस बौजो पनयनाध्यायस्यान्ते लिखितो दृश्यते तत् ठन खमच््रसम् | उत्तरखण्डे ग्रहमशित- निङूपणाभावात् .तनिरूपाप्रठ इ निरूपणीयस्याध्यायस्य लेखना- नौचिल्यात् wets तदन्ते asa सेनस्य gwais | fag “मानानि कति fa aa? एति प्रञ्नानामभावात् प्रशरोत्तर yaaa सेखनमसङ्तम् | पि zi उपदेएकाले बोजामावादगरऽन्तरदर्भनमनियतं कथगुपदिष्टमन्यथान्तभृतलने- aaa: स्यादिव्यादिविचारेण केन चिदष्टेन बोजष्यापमूलकल्व- Sarasa बोजोपनयनाध्यायः ular इत्यवगम्य न व्याख्यात दूति मन्तव्यम् |” दूति लिखितवान् | अद्धो Wad वदता tear “युगानां परिवर्तेन कालभेदोऽत्
केवलम्” इति पूर्वाधमागस्लोकटोकायां “td च भुगमध्येऽप्य- वान्तरकाले ग्रहचारेषु अन्तरदश्ने तत्तत्ाले तदन्तरं प्रसाध्य ग्रन्था सलत्काखवतत्तमानाभिथुक्ताः कवन्ति। तदिदमन्तरं gaat बोजमिव्यामनन्ति” इति सवे व्यं लिखितसिति वृचिमद्धि्भुशं विचिन््मित्यलं vermafantafa |
अथ सुनोन् प्रति ख विशिष्टो सुनि: कथितसवादस्योपसहारमाष्। इल्युक्ता मयमामन्वा सम्थक् तेनाभिपूजितः | दिवमाचक्रमे कीशः प्रविवेश सखमश्डलम् ॥२२४॥
३२८ सूर्यं सिद्धान्तस्य मयोऽथ दियं तजन्नानं ज्ञात्वा सान्चादिवस्तः। क्रतक्छव्यमिवात्सानं मेने निधूतक लष् ज्ञात्वा AVI Gras मयम् परिवब्र् GUSTS SATA पप्रच्छराद्रात् ॥२६ स तेभ्यः प्रददौ प्रते याणां चरितं महत्
अत्यद्ुततमं लोके रहस्यं ब्रह्मसम्मि त; ॥२७॥
इति gufagrad मानाध्यायः ॥३॥
AAAS सूयंसिडान्तः |
SAM: पुरुषो मयं Fama सम्यगनुसन्धानतः सवं ग्रहभूगोलचरितसुपदििश्य "एतत् तेः इत्यादुक्ता fed खगमाचक्रमे स्वर्गगमनाय मतिं चक्रे। कीटशः @ ate: | नेन मयदेत्ये- नाभिपूजितः । गन्धधूपादिभिरभ्यच्धितः | सखमण्डलं सत्यं विम्बं प्रविवेश तदन्तरे लीन इति। अथ सूयांश्णन्तर्धानानन्तरं aaa ज्ञानं साक्तादिवखतः सूर्यात् प्राप्तमिति ज्ञालाऽऽत्मानं निधूतकत्पं प्रक्लितपापरं Fane सम्पादितमनोरघयमिव मेने
सुघावषिणौ टोका | ३२९
मन्यतेस्म। wate ज्ञानं कथं प्राप्तमिति ओखोठसुनिभिः ae: स विशिष्टो सुनिवंदतिस्म maf | sar सर्वे ऋषयश्च मयं सयलब्धवरम् | Bala वरो येनेति तम्। ज्ञात्वा तसुपेत्य तन्निकटे गत्वा तं ufeag: uftafeara आदरात् तत् सूर्यलव्ध- ज्ञान च पप्रच्छः पृष्टवन्त. स च Wal मयरैत्यस्तेभ्योऽस्रगभ- तिभ्यो मुनिभ्यो महद् _ पतमत एव रहस्यः गुप्तं ब्रह्मसम्पितं ब्रह्मण सम WR da- "अङ्कः न च ग्रहाणां चरितं weerar- द्रेण दत्तवानिति ॥ २४-२७॥
प्रियसताविर्हज्वरजज रोऽकृत
सुधाकर रेनिसुधाकरम् |
गतसुताऽऽत्मसुखाय सुखायनं
शुभकरमकर तिलकं वरस् ze
गोलतच्चविदृषां निरामया
सौरङ्गत्यख्तव्धिंगो मया ।
सस्छतेयमध fast तया
WAG भवतु कण्ठसक्तया ॥२॥
आघाटशुक्तनवमो शनिवासरे या
लोकाङ्नन्दविषघुसम्मितविक्र मान्दे ।
तस्यां समाभ्षिमगसमत् तिलकः सुधाथ-
च्छो सघवेन्द्रकपयेव सुधाकरोलधः ॥२॥
सुधावर्षिंणीं विन्मनोहर्पिं णौ वै
दुरुक्तिक्रियाकधिंणौ सदिचरेः |
द्मां सञ्जना ate सौधाकरौं खं
मनो मो दयन्तेनि सौ लाविलासेः ॥४॥
330 wa festa
सरलया किल Fafa मया विनिखिता निखिनलाऽककलाकतिम् | agfaai परिचिन्य सतान्तमे- निजङ्तिर्मतिविङधिरिदादहतः ॥५॥
सौताभ्रियालौ रम्मौले सुघाकरहदस्तथा | सुखायाखतवपिरां गता मानाधिकारकः ॥२॥
दूति सुघाकरादरवदकतायां सथसद्रान्तरौकायां quate
STATA? || ३॥
समापोपयं लतिनकः सूर्यसिद्रात्तः 1 सन् १८०६ & जनम7सस्य
३० दिने परणत।म गपत् |
इति एम् |
श्ेजानको वल्लभो विजयते |
संस दभूमिका |
जयति सरामो रामो जगतासुपकारकार्णं येन |
अक्रत सरेषः शेषो विदितविरषो निरवशेषः |
वरादइमिद्िरेण निजपच्चसिडान्तिकायां भद्टोत्यकेन च स्टरत- बृधव्संहि ता कायां यस्य सूलसिद्धान्तस्य ad asia वचनानि च संग्ण्हौतानि स सूयसिद्धान्तो नायम् |
yeaa खसिद्धान्तशसिमणिग णिताध्ययमगणीपपत्तौ यत्मुयसिदान्तवचनं संगतं aga तागीवोपलस्यते तथा तेनेव निजगोलाध्याययन्ाध्याये ( यच्चा शङ्तितयं stat वा कथ्यते सवम् ) इत्यप्य मिताक्षरायां तथा ( भात्तितयाद्ास्रमणम् ) इत्यादिना च य्य सय॑सिद्धात्तस्य सतं खर्डितं तन्मतमप्यसत्यत ( द्ष्टव्यावय gee त्िप्रख्ाधिकारे श्रो ४०--४१ | प्ररन्तु तनैव निज्गोल्लाध्यायमोलबन्धाधिकारे ( तदगणः सौरक्ता व्यस्ता अयुतत्रयं wa) इति यत्छौरमतं लिखितं तच्च नासत्यस्मिन् सूयसिद्धान्ते द्रषटव्यावस्य yaw लिप्रखाधिकारे श्लो ९८--१० ) | wast सूयस्द्ान्तः प्रायो मास्करकालिकसूरयसखिदान्तानु कल्प एवेत्यसंशयं प्रतोयते |
उपरिल्िखितहेतुना भप्रोत्पलानन्तरं भास्राचायंतः ata भारतवर्षेऽस्य सयेसिद्धान्तस्य प्रचारो जात इति स्पुटम् |
go
भट्रोत्पक्तेनाष्टाश्यैल्यधिका्टएततमे wWis(ccc)alq पट्ष्च- धिकनवशततमखौष्टएते (cee) वराद्मिदहिरकरतवहन्नातकापरि टीका निरसायि।
भारक राचार्धथेग FMVS: दलस्य मत्तयो भगणायिताः' | इत्येतत्सूयंसिडान्तस्चोकदयं बहछदरेणए सखमतपोपणाय स्वभगगगये- पपत्ताबुपन्यस्तम् | अतो यदि मास्करजन्यसमयात् पर्त्रिदश- तमक ( १०३६ ) दर्थात् वबेदेन्दुरुद्रस्वौटटएकात् ( १११४ ) पूवं व्षश्तादष्य प्रचारसमयः कन्प्यते तदा प्रचारत्वादयं सूर्खसिडान्तो वेदेन्दुद्र्तम (१०१४) खौष्टएकासन्े प्रादुरासौदिति fala |
वेबरमदहाश्य--( Professor Weber) मतेन एजिपट- देशस्य तालमयस (Ptolemaias) नामा पतिरेव भाररतवर्धे संस्छतभाषायां तुरुमयनास्ना धरस्डः | पञ्चात् स एव अ्रसुरमय दूति भारतव्षि प्रसिद्धः | अतः ztaa ( Ptolemy) नामक- गणकग्रन्धस्य अआलमाजेख--( Almajest) संज्नस्यानुवाद एवाय सर्यसद्यान्तः । अआलमाजेखू-सूर्यसिद्ान्तयोः प्रकारागां Heras स्यसिडान्त आलमारस्टानुवाई् इति शङ्रवालक्ष्णदौक्तितसमतं साघु प्रतिभाति| मयदेव्यानुकम्मयाऽथ स्यसिद्धान्तो भारतवर्पे प्राप्त इत्यत्र न afaq संशयः | ( द्रष्टव्यमस्य Wy ए. २२४ ) |
satay अष सिद्धान्तेम्यो वहनि नूतनानि प्रकारान्तरागि सन्ति| ्तोऽयं वसिष्ठव्रह्मसिद्धान्तादिभ्यो नृतन: । WTA सय॑सिद्धान्तः कतयुगान्तं सर्यप्रसादतो मयदेल्येन wanes भारतवषंपण्डितेषु प्रसिद्ध इति एतत्व्ता सखयभेव gael लिखितम् | wa एव तेनेतत्ूयसिद्धान्तकृताऽस्मिन् ग्रन्धे रामशब्देन
@
ANS
तयं नन्दशब्देन नव जिनशब्देन सिद्ध्ष्देन च चतुविशतिः संख्या कत्रापि न पठिता यतस्ते शब्दाः क्तगुगानतानन्तरं भारतवर्षे प्रचलिता इति मदखित्रम् |
अस्तु यत् किमपि सत्यम् | संप्रति तु भारतवषीया विहांसोऽमं fasta’ Ferma । माशितिकाः स्रानजपदहोमादिनाऽऽत्सानं पूतौकृत्याम पठन्ति पाठयन्ति चन्द्रसर्योपरागयोश्च महापुण- प्राप्षर्थमस्य पाठं च कुर्वन्ति। ते महापुखजनकत्वादस्ोपय- aaa: कुर्वन्तिच। अत एव मयाऽपि भारतीयं यरप- देशौयरेतीश्चावलम्बेययं gatafant Aart रचिता यया भारती- यानां यूरपदेभौयानां च मिथो नृतनप्रकारज्नानेनोपकारो भवतौति दटमाशसे |
sq बड़मलो-एशियारिकसोसादटौ-सभ्येभ्यो मम विशेषो घन्यवादो येरनुकम्मया खसभादारेण समादर्णेयं सुद्धिषेति २०-१०-१९ १० | सुधाकरद्िवटौ |