BIBLIOTHECA INDICA
A COLLECTION OF ORIENTAL WORKS

TATIVACINTAMANLDIDHITI-PRAKASA

BY
Bhavananda Siddhantavagiéa `
with
Tattvacintamani and Didhiti
Anumanakhanda
Vox II
(Tarkaprakarana to Paksataprakarana)
Eprrep By

MAHAMAHOPADHYAYA KALIPADA 'TARKACHARYA

Issue Number
1583१

Work Number
194

THE ASIATIC SOCIETY
1, PARK STREET
CALCUTTA-16

विव लिओथिका इण्डिका अन्थमालार्था.
१९४ सर्ञ्यक्रेप्रन्थः

तत््वचिन्तामाणि दीधितिपकाशः

श्रोभवानन्दसिद्धान्तवागीश विरचितः
(तस्दचिन्तामणिना वच्वचिन्तामणिकीधित्या च स्वेतः)

अलभमान खण्डे

प्रोभवानन्दादिष्त्तरेखा

नूनं fafgafag धोरधुरन्धराणां यन्‌ सुचिरम्‌ प्रभृत्येव प्रभृतषुषिप्रतश्तयशो-
धवलाय दछारलभूतय falar इव सुतरामशिथिला चानवद्या च कीलिवंरोवसि
बि्यायामान्वीन्ञिकयां विद्वहूवरिषठसमधिषटिताया वद्दघुन्धरायाः | यत्र किल सख्या
तीताः ्रथितमहिमिनो मानोन्नतास्ताकिक विपश्चितः प्रचितप्रतिभाप्रोरीप्ताः प्रज्ञानवनीय-
केभ्यो विद्याप्रदानवनेन तथा निबन्धनादिनि। विविधनिबन्धरल्लानां ताकिकसम्प्दाय-
पकंउयोतिःप्रचयमिव तमि्लप्रतानगातनं सम्रवत्तयन्तः भर्माण्यसमानि समपाक्य-
न्रखिलनां न्यःरन प्रधिजिगमियणां समरधिगतविविधविन्यानाश्च प्रतिभावतां
विध्ासम्पदायमवतां विपशिदपश्चिमानाप्‌। ag महमहिमानो नवद्रीपप्रदीप-
भूताः घुविध्रुतास्तर्छादिवन्स्वतन्तमतयः शीवाषुदेवसावंभांम-श्रीरघुनाथताकिक -
शिरोमणि-श्रीमथुरानाथतकवागीश-प्रीकृष्णदाससार्वभाम श्रीभवानन्दसिद्धान्तवागीश
ध्रीजगदरीशतकल दूर -्रीहरिरामतफवागीश--ध्रीगदाधरमद् चायः --ध्रीजनकीनाथ-
चूडामणिप्रमुखा सुरूपाः TAA: प्राथम्येन प्राज्ञगोष्ठीपु NIT: समुल्टेखमरन्ति ।
येषां शिष्यध्यपनत्तम्भवा तथा निरद्मनिबन्धनिबन्धननिबन्धना कोत्तिरतिशुद्धा
ववति निखिरमिलां समभ्नुवाना । तत्राय निरवयविद्राप्रयोतः प्रृततत्वचिन्ता-
मणिदीधितिप्रकाप्रजपतिः श्रीभवानन्दसिद्धान्तवागीग प्व सुविश्रुतः समाश्रयते नः
सबिशेषारोचनगोचरताम्‌ | i.

प्राचीनन्यायभ्यरादिशंटीविलन्तणां निबन्धनिबन्धनशाटां faagita प्रथित-
यशसा न्यायपरमाचास्यण श्रोमदुदयनाचार्ययेण स्वीग्रनिवन्धरल्ेु बहुत्र संसूचित्‌-
स्वरूपस्य नब्यन्यायप्रस्थानस्य यदा तच्वचिन्तामणिग्रन्थाकारेण मीमांसादिविषिध-
तन्त्रपारदरश्वा WAT THAT इवागमानाम पूर पुपदेशमुपस्थापयाश्चकार, तदनन्तर
मन्तनिहितप्रमूतमूदुथस्य सूत्रवदस्पाक्ञरस्य.तस्य चिन्तामणेरनतिशितमतीरमष्यथ-
परतिपत्तिसोकषर्ध्याय बहव aa विलन्नणा न्यायनयविचन्षणास्तमिमं मणिग्रन्थमनायल्या
षा महत्या बा अ्याख्यनसन्तट्या समलङ्कृत्य कृतषृत्यतां Aqsa
नव्यन्यायनये सविशेवत्वेशमभिरवतो aaa | |

qat प्रत्ताबदप्रेसरः पन्ञधराभिधानधरः श्रीजग्रदेधमिध्चो नाम मथिट-
ताङ्गिक्रप्रवरस्तमिमं तच्चिन्तामणिमाोक्ाख्यया विलक्ञषणग्याख्यया समुहू-
भासयामास | प्रथमतस्तावत्‌ सैवासदेकमवलम्बनं ance गृहान

[ २ |
वुमुनसमानानाम। तदानीं मियिलप्रमवसल्य नःयन्पायतन््रपरवततेकस्थ ofits
तसविन्तामणिप्रन्थो मेधिानामेव विपश्चितामायन्तः समवत्तंत । तेन नग्यन्याय-
वि्यापरिगदे गुरुस्थानतायथा गौर्यमेका मिथिलावघुन्धरेवाधिचक्रे। तदानीन्तना
मैथिला fara विपरीते पथि प्रयाणे मिथिलाया निकक्तगौरवनाशमाशङुमाना
मानमात्मनीनं Taha नान्वमन्यन्त नब्यन्यायतन्तस्य तच्वचिन्तमणिग्रन्थस्य
छिपिद्वारण age क्वापि देशान्तरे संक्रमणं नाम, येन तस्य मणिच्रन्थस्य यथाक्रम-
मध्यापनविधिना नव्यन्यायतन्तगुस्थानताग्रा गोरं देशान्तरमायत्तीकत्तं AS ज्ञायेत |
घुचिरमेवमनिव।रे प्रचरव्यनुशरे देशान्तरजुषां सन्तापकरे मेथिविदुषामाचरि
द्रदुचेतसामत्रणोः धरोवाघुरेवसवंभांमो नाम वङ्खीधविद्धन्मुक्रदट्माणः ध्रीपज्ञधरमिधा-
तस्रचिन्तामणिमष्येनुकामो मिधिलजनयपदरमाससाद्‌ । निर्बाधञ्चाध्यतुमुपचक्रमे
TUR Alta रोक तोनेनप्यवप्ताप्रेन | तत्रासीदेध महान्‌ fade, यत्‌
अनन्यसमान्यौ मेधावी gqzziaa: Maaainy नाम परविद्यार्थिवहू गुरोः
RMA केवरं प्रनयस्याथमेवयत्तोकनु WAIT बभूव, किन्तु पक्षधरमिध्राद्ात्मनः
fara: प्रथम्रदिनात्‌ प्रमृत्येव alae यथाक्रमं निजसंस्कारारूद' विधातुमधिकरा-
धिक amas) नातिचिरेणव aa च स्वया महत्या प्रतिभया गुरोः
सङ शान्निःगेषप्रन्थार्थाधिगमेन साकं पुमहत्या मेधया सवमेव alowed स्वीय-
संस्कारग॑तं Ho भणं कृतङृत्यम्मन्यो गुणा प्तथरमिश्रेणाविदिततदीयगुत्ररेन
ससन्तोषमेवाभ्यनु्ञातः we east प्रत्याजगाम । स्वयञ्च सार्वभोमनिरुक्ति
नाम मणिप्रन्थस्य stat any ase रिष््रानध्यापयितुमारेभे तदनन्तरं बङष्वेव
नःप्रन्पावष्य सम्प्रदायः सुप्रतिष्ठः समजनिष्ट। क्रवैण मणिग्रन्थमषलम्न्य asg
परऽथि TET उवाख्यनफ़तः समजनायन्तेति haa प्रवदन्ति |

fey तत्र aralagara aiid निपुणे तिहालिक। वितथं मन्यन्ते |
ate ‘ay नवप्रन्यायचतरं'त्याख्पप्रख्यातवङ्भाषःमयेतिहासप्रन्थकारण स्वगत-
ढोनंशचन्द्रमह् वार्येण ‘fase: प्रवादः aasaaing faa शत्यधुना शक्यं
निणतुम्‌। तदिदं त्वं यथा वाषुदेवसावभोमः पक्तधरम्यान्तेवासी नासीत्‌ |
ततः Gala च नभ्यन्यायतन्तरे गोडमतस्य प्रतिष्ठा समव्ति । साव्रंभोमनिदक्तिरिति
न कस्यचन टीका्रन्थस्य नाम । संस्कारमारोप्य साषंभोमस्य मणिप्रन्थानयन-

araifa ब्ुतरामथथार्था' हृ्यादि ( भवान्तरीकृतम्‌ )। aq घुसमथेयित्‌

9

[a ]
वैनीपन्यस्त, तत्र Geer चातिविस्तृता च afametadt) az यथा तथैवास्तु
समग्रे वङ्देशे न्यायव्रिचयाप्रतिष्ठाया वार्ता, waa नव्यन्यायसश्दायप्रतिष्ठाया
मिथिखामधरीरृत्य avila aa नञ्यन्यायविद्याधिक्ररि जगदगुखतासमासादनस्य च
मूलं धीवाघुरेषसा्घंमोमः श्ीरघुनाथताकिंकशिरोमणप्रमुखाश्चे ति निरटिवादम्‌ ।
साषंभोमनिदक्तिः श्रोसाबेभोमस्य waar मणिब्याख्येत्यश्न सत्यप्यनेकेषां
वैमत्ये परवत्तिभ्याख्याघ्रन्थेषु बहुत्र सावंभोग्रमतप्‌' साकंभोमनिषक्ति'रित्यादिषादैः
सावंभोमस्य मतसमुद्छेखान्‌ तखचिन्तामणिग्रन्थार्थपरिष्कारे तस्य सविशेषं
स्वातन्त्यभुपलभ्यते। प्रभूतप्रमाणपररचयेन सछुचिरन्तननिविरोधप्रवाद्रसंबदेन च
शक्षयभिदमतिद्रहु" fata यत्‌ ताकि करिरोमणिः श्रीरघुनाथः ध्रीवासुदरेवसार्वभौम-
स्यान्ते्रासी «anata, न्यायतन्तस्वतन्त्रमतिश्चासावेव Dafa नाम प्रख्यातं
तत्वचिन्तासणिग्याख्यानिबन्धं निबबन्धरति। सन्ति चार्परऽपि aia तखचिन्तामणि-
पन्था पानतः पत्तद्रतित्र-तुरानाथतक्रवागीशयतुखा येषां व्याख्यानानि
रधनाथभ्याख्यानवन्न Caan, तथापि मणिद्रीधितिसमाख्यायाः शिसेमण-
प्रणीतमणिष्याख्यायास्ताकिंकसम्परदायेषु यथा प्रभूतः TATA BATA न MAT
वैशद्यना्थं-विवरणं विहितवतामपि भिक्नत्याख्यानानाप्‌ । ततो दीधितैः स्वस्प-
संस्थानायाः सुगभीरविवुलार्थायाः परिष्करणायं agg बहबो नेवायिकाः स्वकीयां
तक्षव्रतिमामकंप्रमामिव तिमिरहशं प्रदत्तितवन्तः सप्रशस्तोदर्काम्‌। तम प्रथमं
राम्रृष्णो aa कश्चन रधुनाथंशिरोमणेः शिष्यो दीधिति संक्िपतेन व्याख्यानेन
सबरलश्चुक्ार | तदिदं icra उराच प्रत्यत्तमणिदीधिति' मिति प्रारम्भन्छकेन
स्वयमेवासो संदुचयामास । तस्य शिरोमणिशिष्यत्यमपि श्रते शिरोमणिशुरोरि्
cae’ इति गुणद्रीधितिरीकायां aa’ स्वयमेव निबद्धेन सुधरतिपद्यते afar
वाडमयेन । `
थ॒कोधितेरतिगभीराथायाः स्वदयसंस्थानाया fran तथाविध
संस्तिततरीकामपर््याप्तां मन्यमानाः श्रीमवानन्द सिद्धान्तवागीश-मथुरानाथतक्षवागी शः.
जगदीशतरककालङार-गदाधरभद्धचाय्यप्रमुखास्ताकिकविपश्चिव्पश्चमास्तथः त्रिछन्तण-
व्याख्थानैस्ताक्किकरिरोमणिप्रणीतायाः दीधितेरतिवशद्येन दसगभीरानर्थानोषं
प्रकाशयाश्चक्रयथा स्वव्पान्नरसंस्थानाया विषुखाथःयास्तस्याः घुतां दुरुहाथताया
भ्यपगमेन समं TARA सवस्यैव नव्यताक्गिकसस्धदरायस्य तत्रैव महती गोरवधुद्धिः

। ४ |

aafagr शद्रा नाम। तेष्व मणिदोधितेः प्रकाशाख्य-सुषिख्यातश्याख्यान- `
प्रजपतिः स्वतन्त्रमतिः प्रीभव्राननरसिद्धान्तव.गीगभहःायय पव नः समश्नुते
समालोचनगोचरताम्‌ ।

स॒ य श्रीभवानन्दसिद्धान्तवागीशभद्धचाय्ः @quanessar ag
प्रसिद्धो नैयापिकमभ्यमणिः qaqa सिद्धान्तः शुद्धवुद्धीनामेतिहासिकबृद्धानाम |
प्रकाशाख्या तदीया दीधितितयारूग्रा तदानीन्तन ख्यादरतां समाजेषु महतीं घख्याति
समाससाद । घुव्यक्तमिदं तदा पण्डितस्माजे रुधप्रचारण-

गुणोपरि गुणानन्दी मावानन्दौ च दौीधितो।
सवत्र Wat जागनदीणी क्वचित्‌ क्वचित्‌ ।'

ruizanttawra | दीधितिःयाखप्रानृषु शधीमवानन्दसिद्रान्तवागीशस्य aq-
्रष्ठुमसनमित्यम्य वादस्य सतरामशक्यवचनत्वेऽपि दीधितिनीकाप्रणे तृषु तस्य
घुमहती प्रशस्तिरमीदिति शक्यं निःसंशयपैव निषक्तम्‌ । दीधितिप्रकाशाख्या
मणिसीधितिःपाख्प। सप्रमेन्निननिषण्िकार्थापित्तेपदन्ना विज्ञयपरताकेव श्रीभवानन्दस्य
तस्य चारयति परितः प्रभूतां पाण्डल्यप्रसूनामनात्ताः कीसिम्‌। पकदा समवत्तत
महानादरः TTA भारतान्त्वतिसवंप्रदेपरोषु मणिदरीधितिध्रकाणम्येति ofaqaa
TAMIAMI तदीयसुप्रचोनप्रतिदिपरीनां सपुपटम्मेन, रेशाम्तरगनै-
रनकै त्तदरदोपरीकग्रस्थानाश्च प्रणयनेन । तथाहि ACTS नेयायिकवरः
पुन्तमक्रर-प्रीमहनेवभङह्रो नाम मवनन्दोयदीधतिप्रकाशप्रन्थस्य भमवनन्गी-
Ta नाम विततं रोकप्रन्थं सर्गोप्करिणांः नाम संत्निनां stay प्रणिनाय |
तष्मादन्येऽपि भिन्न रणया दिनकरभद्-गुरुपण्डितविष्वेश्वर-विश्वनाथष्ुत -वीरेश्वर-
कष्णमित्राच.ग्य-प्रत गो मव्रानन्दीयवीधितिवकाशमुपरीकाभिरलश्चक्ररिति प्रह्नतख-
गवेषकृणपं alana निदेशः |

देशन्तरषु सत्यपि दीधितिप्रकाशस्य भवानन्दोयस्य तथा भूयसि प्रचारे
qeg फमिति तस्य नोपज्ञातस्तथा प्रचार इत्यत्र कारणमनुसन्धेयम्‌ । त्रयं
मन्यामहे, - श्रीभव्रानन्दसिद्धान्तवागीशादनन्तरं श्रीजगद्रीशतकालद्ारः श्रीगदाधरः
agar घुतरामुत्‌क्ृष्गुणे दीधितिध्याख्याने प्रणीतवन्ता. ततः स्वप्रवस्तितेषु
eras दीधितिधरहशमपास्य प्रगस्तित्रनिपादूनवुरःसर ताभ्यां स्वस्वरीकाया
पवर भृशं प्रच्रारणेन सदैव च स्वदप्रार्प्रानेष्वन्तरान्तरा प्रकाशपक्ञप्रतिन्नेपेण

[ ५ ]

हीचितिषरकशघ्य aga: प्रच रो asg व्याहतिमपेे, सिद्धान्तवागीशोऽपि तेन सुशं
दर्मनाधितो वद्गयदेशमपडाय स्वीयनिवा ara वाराणसीमाशिध्राय, नानादेशीयविद्याथि-
जनाथिष्ठाते च तत्रैव पुण्ये safe स्वं सम्पदायं प्रवत्तयामास । ततस्तदीयशिष्योष-
शिष्या द्िपरम्परथा वीधितिप्रकाशस्य बाह्येन देशान्तरोयविद्टन AAT प्रचारः
सपतनिष्, नवतरीयविद्रनूसमानजेषु। वक्ोयविद्रतसमवायः पुनः सविशेष्रालोचनया
व्याख्यानविधो जगदीशगदाधरयोरव गुणातिशयपिनिणयेन तत्रैव eact रति भेजे,
नान्यत्र, या तावदयाप्पञप्रादतमनुव्त्तमाना सप्रन्ततः Baad वङ्षु । इति ।
सिद्धान्तवागीशस्य बागीशम्येव सत्यपि नितरामनितरसाधारणे प्रांढपाण्डित्ये

तस्य तन्तिकृवीर।चारपराप्रणतय्रा तदानीन्तनाः aafagr नवद्वीपनिठाः पण्डित-
््ठस्तमिमं नवद्रीपादपवाहगराञ्चकरिन्यतो नास्य वङ्कुं प्रतिष्ठा aantastia
केचि दितिष्सगसिक्रा व्याक्रुवन्ति. तदिदं मतं निषुणगवेषकाणां सुक्ष्म विचारं नेव
त्मने सोदुभ। यतः स्वयमेव श्रीमवानन्देन स्वक्रीयवहुध्रनथेपु नितरामन्ञीणा
aaitaar मगवत्यधोत्ततने ate) तदिदं नोपपद्यते कस्यापि तान्तिकवीराचारे
प्रहधानस्य । तथापि acid यदेदमसत्यपि तत्र सुधियां बीराचारमूरे, fag
"न तेजस्तेजस्वी प्रसतमपरधां प्रनहन' इति न्यायेन कारणान्तरण वा aaa
तदानीमसृया गोड़ीयविदृां यया निदोचमपि प्रकारं ते नोपारेरतया गृहीतकरतः, पं
DUTT प्रत्याख्ग्रातवन्तः | तदिदमुक्तं प्रकाशस्य टीकरारृता ARNIS aT
स्वक्रोयराकप्रारम्भम यथा.--

अनालोच्य सिद्धन्तवागोशवाण्यां

putida: पण्डितगौडजातः।

यवुहभासितं दूषणाभासवृन्दं

तदुद्धारणार्थो ममोदरग्रोग ag | दति

भ्रीकृष्णदाससव्र॑मोमो नाम gifs: प्राचीनो नैयायिकः श्रीभवानन्दस्य गु-

तनेति दृद प्रतिपादितं न्वायतिडाम व वक्भिरोमणिना दौनेगचन्द्र-भह्चार्ययेण ।
मोऽय कृष्णद़सततवभामो grasa नाम दरोधितिरीकां प्रणिनाय । भयम्‌
अवुमनलोक्वनारिणो' व्रभतोनामन्येवामपि बहुधरन्थानां रचयिता 1: fe agar
वरि्यानित्रासम्‌नु-घ्रीविध्यनाथन्यःयपश्चाननकूतित्वेन सुचिरान्‌ प्रभृति नैयायिक.
सम्पदुयेषु प्रख्याताया भावापरिच्छेदकारिकाव्ल्यास्तदीयसिदधान्तमुकतदलीसमाख्यः-

| ६ ]

Trea स रव कृष्णदा ततस्मोतः रव्रयिता न विव्वानिवासदुचुः ध्रीशिष्वन्थं
इत्यपि दरढपुपपाद्ितं स्कीयवद्माषामयन्ययेतिहासग्रन्थे तेनैव मह चार्येण ।
aes च युक्तिज(ठेन छृष्णद्रासमार्वभोमो भवनन्दस्य गुरुरिति ददमुपपाद्यता
qed मथुरानाथत्तकवागीशस्य रनुनाथताक्षिकशिरोमणेर्वा केषाञ्चन निमू ल
प्रवादसिद्धं मवानन्दसिद्रान्तवागीशगुरत्वम्‌ |

मवानन्दसिद्धन्तवागीशस्य qt: श्रीरद्रतकवागीशः घप्रसिद्धो नैयायिक
vat! तेन स्रपितायश्-ध्रोमवानन्दसिद्धान्तवगोशक्तकारकचक्राख्यग्रस्थस्य
राद्रीनाग्नी sare उयधायि, यया रोद्रीसमाखूप्ऽपाख्प्रया माधवरतकंसिद्धान्तकतया
चान्यया माधव्रीसमाख्पत्याख्यया समलङ्कृतं मुद्रापिनं भक्वानन्दीयकारकचक्र-
मद्यापि भूयः प्रचरहूपं नानासंस्कृतपरीन्ञास्ववश्यपाश्यतया fafa saad नियमेन
faniige?: | azeaiq श्रोभवानन्दसिद्धान्तवागीशस्य बहुषु ्रत्यक्ञालोक-
सारमन्जराः 'जनुमानःलोकनारमश्चरीः (शब्द्‌ारोकसारमश्नरीः “दब्दाथेसारमज्जरो'
प्रभृतिषु प्रन्धरल्लयु केवले क।रङचक्रमैव वहोः कालान्‌ प्रभति axy लभ्धप्रचारं
पण्डितको श्रीमत्रानन्दस्य नाम मंत्मारयतोत्यतिदुःखाव्रहमेवेदम्‌ |

दिशान्तरपु aghaae भवानन्द्रस्य वङ्कप्वपि केचन शिष्याः सुप्रसिद्धा
aa! येषु विद्रन्मोदतरङ्किणीक(रस्य श्रीविरश्नीवमद्चाय्यस्य जनकः
धीराघवेख्‌शतावधरानभष्चार्थयः सुतगं प्रशस्तिमहटति । यमधिहत्य परोक्तं
विद्रन्मोदतर ङ्गिणीकारण चिरञ्जीवेन,-

` तेषामेव गुणोत्तरः HAMA MTA: रती,
wet यं समुदीक्ष्य लन्नणयुतं तातोऽञुरक्तोऽभवत्‌ |
Ba Tena कः ङतिमतामानन्दनृन्दाङ्करो
मट्वय्यशतावधानपदवीं यस्तीणं विद्या० a: |

तदीयो गुडः श्रीभवानन्दसिद्धान्तत्रागीशस्तश्य वि्वातिशायिप्रतिभया
विष्मथातिशयम(तसदरेव्यपि atte तरङ्किणोकारेण यथा-
| भघीयानमुदिश्य चाध्यापको यं
भवानन्दसिडान्तवागीश Ka |
भयं कोऽपि देषोऽनवद्यातिषिद्या-
वमतकास्धारामपारां बिभत्ति। इति

[ ७ |

` "स दष मवानैन्दशिष्यः garaged: बुभुनसुनां श्रोतमण्नार्थगतमक्षार
विधटयिदु 'मन्जाथदीपंः नाम aed काटतलाणंवसमुत्तरणाय 'रामप्रकाश' नाम
प्रस्थञ्च निबबन्धति तत्रेव रक्तम्‌ ।

ध्रीभवानन्दस्यापरोऽपि कश्चन asia: प्रसिद्धशिष्य भासीत्‌, यस्य नाम
देवीदासविद्याभूषण इति, areas पारलिसमख्ये aki स हि
नवद्रोपनिव्रतिनोन्य.पस्ृतिरीकारृतः ष्ण कान्तविद्यावःगीशस्य बृद्धपरपितामह इति
सप्रमाणपरुिखितं दीनेराचन्द्रभद्भचार्यण ।

तदेवं स स्वपि द्वित्रेषु भवरनन्दशिष्येषु वलीयेषु न्यायतन्त्े सप्रसिदि-
पुपगतास्तेषु चन नोपलभ्यन्ते, नापि समीक्ष्यते alg जगदीशगद्‌ःधरादिसम्प्रवाय
इव सम्पतता wae कोऽपि aad: Bags: | अथ च हृते
तावदु अयाख्यानगुणविचार तदीयः प्रकाशघ्रन्थो जग॑द्रोरगदाधरादिङृतदीधिति-
ऽ्थाख्यानप्रन्थान्नातिन्धुनगुणः प्रतिभायति । भतः स प्व भवानन्दौयः garg
्न्थोऽपि जगदरशादिकृतदीधितित्याख्यानमिव मणदरी{धतितखप्रत्तिफया नभ्यन्याय-
व्रिद्यामिब्ृदधये घुतरापुपगम्यते | प्राचीनतरद्दं व्याख्यानं तच्चचिन्ता्माणक्रीधितेरसिंति
सधेथायं प्रकाशः प्रकाशनीय इति निधाय करि कराता-रसिगरारिक सोसादटीपरिषदा
कृतस्ततुपरकाशनस्य्‌ समारम्भः। मेन नितरामरत्यसौ सुधिय्रामनेकशः साधुवादान्‌ |

तस्य च प्रथमो भागो वयागिग्रहोपायग्रन्थपयर न्तः कतिपयवत्‌संरभ्यः Gane दष
पर्‌ः प्रणया स्वगतमहामहोपाध्याय-गुस प्ररणतकदऽ, नतीथमहाभाग्‌ः पुसस्ृतः
प्रक्पन(तसाद | सम्प्रति तुचिरदृभ्वं aw ata परिदा प्ररितैन संस्कियमाण
प्कशनुपयाति तक्रप्रकेरणादारभ्य पक्तताप्रकररणान्तो द्वितीयो भागः। तत्रापि
पृ्भाग श्व तच्चिन्तामाणमूलम्‌ , aggnat दोधितिः, तद्रनुगामी दीधितिप्काशः,
` पाठान्तरम्‌ , व्रता पदरिष्पनी चेत्येतानि वस्तूनि सन्ति सक्तिवेशितानि । -
तत्र॒ तत्रचिन्तामणिमूखपादत्रिषये दतियाटिकसोसाद्रीमरद्रापितमथुरानाथ-
रीकास्तहिततत्वचिन्तामणिसंस्करणात्‌ , काशीचोखास्बप्रकाशितात्‌ जगदीशरोकोप-..
स्छृतवौधितिसहितानुमानतखविन्तामणिसंस्छरणात्‌ तथा mead सदितदिधिति-
सम्बालतानुमानतचचिन्तामणिसंसरकरणात्‌, वामायरणमश्रवार्यन्यायावाय्यसम्पा-
वतात्‌ तक्षप्रकरणात्‌ तथा सामान्यलन्तणाप्रकरणात्‌ , कलिकाता-पसियारिक््‌-
सोसाषदीग्रन्थागारलश्धात्‌ इस्तलिपि्रयाह कौधितिपरकाशोपस्छृत- री धितिरीक्षोपेता-

| ठ |

खण्डानुमानतखचिन्तामणिग्रन्थात्‌ तथेव खण्डितद्न्यस्मान्‌ परिप्रतं परुतपंस्कारण
mame) दीधितिपाहविधये तु वामाचरणन्यायाचाय सम्पादितं तक्षप्रकरणं तथा
कलिक्रातायसियारिक्सोसादृीप्रकाशितमाथुरी सदहिततच्चिन्तामणिस्ख्करणं दिना
सषंस्मदेवान्यस्मात्‌ | दीधितिप्रकाशपाठविष्रये पुनः देवनागरान्ञरलिखितः कलिकाता-
वसियाशिकसोसाद्टीप्रन्थागारसरक्तितः सम्पूर्णो दोधितिप्रकाशोपस्छृतदीधिति-
सम्बलितानुम(नतत्वचिन्तामणिग्रन्थ qaqa मुख्यमबलम्बनम्‌ | द्ीधितिप्रकाशाद्‌-
पाटन्तरषिषपरे SAAT देशान्तरस्थ्रन्थागारगतेशु नंकेष्वादशेवुस्तकेषु दुर तक्रम-
कारणान्तरण तेषमसोरभ्यात्‌ कलिकत-गसि्ाटिकसोसाररीभ्रन्धालयसरक्तितं
हस्तलिखितं पुस्तकद्यं, कलिक्राता-राप्रयसंस्टृतमहाविद्यालयग्रन्थागाररत्तितं `
naga, कलिक्रातासंस्छृतसाहित्यपरिषटुप्रन्धागारगत वङ्ञान्नरखिखतमरखण्डयेक
मनुमानदीधितिप्रकाशपुस्तकश्च कवलमत्र मे साहाय्यं अधत्त। पदरिप्पन्धान्तु
सोसष्रीप्रन्थागारपस्परप्ताया महादेवभद्टृत-सर्वोपकारण्याख्यप्रकाशव्याख्यायाः,
कचित्‌ कचित्‌ जगदीशरृतदाधितिज्याख्यायास्तथा गद्ाधरशृतदीधितिदीकायाः,
स्थलविशेषेषु च कुतश्चित्‌ कुर्तांश्चदन्यस्मात्‌ परिगृहीतमायुकृ्यं नाम । प्ररत
‘aaa 'निबन्धनिबन्धन gas नो महमहोपाध्याय-
फणिभूष्रणतकेवागोशकृतन्यायपरिचयप्रन्थेन दौनेशचन्द्रमह्(चाय्येृतेन च व्क
नग्यन्यायत्रसत्याख्यन WMA! ततः ASIAN स्वगतं तदुव्रन्थकारदयमुदिश्य
घुमहतोमात्मनः छृतवेदितां निवेदयामः । भपि च परां कृतक्षतां विक्ञापयामस्तेवां
येषामोद्‌ाय्यादिगुणगणेन वयपेतटूुध्रन्थसम्पादनश्चमं «Feed कतु मसर
कभ्धवन्तः, यैश्च स्यस्येनेव काठेन मुद्र।पणायोजनादिकं विधाय यथ्रायथनरस्य प्रन्थस्य
त्वरया प्रकाशने Ha: Galata: प्रबन्धो नाम । तषां विद्यप्रतिषएठानानामपि
वेदृय।मो निरवधि रृतवेदितां यः स्वग्रन्थागारगतास्मद्पेन्नितग्रन्थपरीत्षणस्य
प्तमोचीनं प्रबन्धं विहितवरद्धिः प्रदरशितं षुपहदत्मादाय्यम्‌। att बयं ae:
gaciqusar: Kata समावरजिंताः परमेशपदारविन्दे तेषां कल्याणं कामयामहे । `

भथ पन्ते सविनयं निवेवनमिद्‌ं विदुषामन्ते यत्‌ प्रारम्भावृन्तं यावत्‌ सावधानमेव
संशोधनव्यापारे व्यवसितस्यापि मे दशिक्ोषेण वा स्वद्पवेदितया ar कारणान्तरेण
a ये तावदत्र त्रपाक्षसयः समापतिता दोषास्तनेतान्‌ ंसनीरक्तीरन्यायेन परिदभ्यं
यद्यत्र क्वचिद्‌ गुणरेशस्तद्ा स दव षुधीमिरनुकम्पया समुपादेय हात शम्‌ |

विनयावनत-संस्कतु :
भ्रीकाल)पदतकाचायदेवशमेणः

अथ तकप्रकरणे

त्वचिन्तामणिः

तथाि(क) धूमो यदि बह्यसमवहिताजन्यत्वे सति वहिसमवहिताज्न्यः
स्यात्‌(१), नोत्पन्नः स्यादित्यत्र fe धूमोऽवहवेरेव भविष्यति, क्वचिह वहि षिनापि
भविष्यति, भहैतुक धव वोतूपत्स्यत इति शङ्का स्यात्‌ , स्त्र स्वक्ियाव्याधातः स्यात्‌ ।

अथ तकपरकरणे

दीधितिः

हुताशनरासभादिपदाथंसार्थस्यान्बयभ्यतिरेकयोरन्बयभ्यतिरेको धुमस्योपलभ-
मानः (ख) अवधभ्यमेतेषामन्यतमं कारणं धूभस्येत्यवधाय्यं सन्दिग्ये(ग),-- किमेतानि
सवाप्येव कारणानि? कि वा कानिचित्तथा कानिचिश्च(२) नेति!

(१) सस्यात्‌ , तदा नात्पन्नः' इति पाठान्तरम्‌। (२) "कानिचिन्नेतिः इति प्राठान्तरम्‌ |

a See ee oe ष्णी ee (=> जन्याय — प — ri i ee [ ah ch ES AE EE pee i ie eS ss 7 en

(क) यथ्यव्यनेकतकप्रकरणादक्प्रम्थेषु ‘aaca sarfaugqeactmacata चेन्न,
यावदाशद्धं तर्कानुस्तरणात्‌। यत्र च दयाघातेन age नावतरति, तत्र तक विनेव carfane: 1’
इत्यस्य ध्यापिप्रहोपायाद्धतया goa faaged सन्दुभंल्य वक्कप्रकरणाद्धतया निबन्धो दषयते,
तथापि प्राचीनप्रामाणिकसम्प्रदायसिद्धतया शीगुदषरणा दिसम्मततया च तथाहि धूमो यवी
त्यादिति एव तक्षप्रकरणारम्भः कियते | |

(ख) अन्वयभ्यतिरेकयोः, सतोरिति शेषः । तथाहि तादशपदार्थसारथ्यान्वये aft
भूमत्याभ्वयं व्यतिरेके च सति व्यतिरेकमुपरूममानं इत्यथः

(ग) `सल्द्गिधिः हत्यनेन प्रषतावधारणत्प भन्यतमत्वसामानापिकरण्येन कारणगत्वा-
वगाहिस्वं सूचितम्‌ | अन्यथा अन्यतमत्वावच्छेगेन दस्य धूमकारणत्वावगादित्थे हुताशनायम्यत
भत्वेन TEA garaaracaay कापि निश्काकारसन्देष्टायोगात्‌ । एतेन इताशना्न्यत
मत्वाषण्ठेदेन धमकारणस्वनि्णये भवच्ठेदुकधघमंदशंनविधया तादशान्यवमस्वनिणं यस्यव agt
धूमकारणत्वसंशय निवस कत्वसम्भवात्‌ प्रकततकनुसरणवे दद्या शङ्कापि निरस्ता |

किमेतानि सर्वाण्येषेत्यत्र निर्का न्यतमत्वावण्छेदेन प्रतकारदनत्वमानप्रत्यायनाय
सर्वाणीति विशोषणम्‌ । अन्यथा sea सामानाधिकरण्यमात्रेण कोटिद्रियल्य विरोधाभावात्‌

७३ [2]

५७८ तर्बचिन्तामणो अनुमानखण्डे

तज्न(१) च यस्य॒ व्यतिरेकेऽपि इतरेभ्यस्तथाविधेभ्यो धूमोतपत्तिपुपलभते
तस्याहेतुत्वमवधार रति, यथा Taare: । यस्य च व्यतिरेके ताद्रशापरसकलान्बयेऽपि
धूमानुतूपच्ति पश्यति, तस्य कारणत्वमेव निशिते | यथा वहेः | तत्र च अकरारणत्व-
सन्देहो विरोधितामासादयन्‌ निवस्यते(२) येन तकण (^) तमाह “ga” इत्यादि [ना] |

— eine. = व) चान

(१) (अत्र चः इति पारान्तरम्‌। (२) “निवन्तवे" इति पाठान्तरम्‌ |

a 1 ए Be Ee GO CED पवषयः स्वके

तथा कोटिद्रयाधगादहिनि cHaatt संक्ायत्वमेव नोपपद्यते । न चान्यतमत्वावच्छेदेनाभाव-
कोग्धवगाहित्वेऽपि प्रते संशयत्वं नानुपपन्नमिति वाच्यम्‌ , अन्यतमत्वसामाना धिकरण्येन
प्रकते कारणत्वाधधारणल्य तद्विघटकत्वा दिति ध्येयम्‌ |

(A) तकं भापत्तिः sag इयाधनर्थान्तरम्‌ । तक्षणमाह न्यायसूत्रकारः,-
'अविज्ञाततरयेऽथं कारणोपपत्तितर ततत्वत्तानाथमूहत्तकंः इति । ( अ-१, AT-2, सू ४०)
तदर्थमाह विश्वनाथः, "तकं" हति wafer: । 'कारणोपपत्तित ऊहः इति sama |
tafagraretsa तस्वक्तानार्थं'मिति प्रयोजनकथनम्‌ । "कारणं ब्याप्यम्‌ । तत्य “इपपत्तिःः
भारोपः। AGATA (ऊहः: । आरोपः अर्थाहु व्यापकल्य । तथा च व्यापकामाववत्वेन
alee व्याप्यस्या्ाय्यारोषाह्‌ यो ग्यापकत्याहा््यारोपः स तकः । यथा निवंहित्वारोपान्नि-
धूमत्वारोपो "नि्वंहिः स्यान्निधुमः स्यादित्यादिः |

केचित्त ‘ae’ इत्येतावन्मात्रं रक्षणमामनन्ति । तन्मते उहत्वमेष तकत्वं, तच्च तक यामि
भापादच्मत्थाथनुमवसाक्षिको मानसत्वव्याप्यजातिविशेषः। "कारणोपपत्तितः इति च
कारणस्य व्यातिक्षानादेः परम्परया उपपादनदारा तदुपतोगप्रदक्ञंनपरम्‌ |

स चायं तक आत्माश्रया-ष्योन्याश्रय-चक्रका-नवस्था-तदुन्यवाधिताथप्रङ्भेदात्‌ पञ्च-
विधः। तत्र आत्माश्रयादीनां चतु णां छक्षणोदाहरणानि प्रङ़ताञुपयो गितया न सविकषेवमाख्यायन्ते |
तदन्थवाधिताथप्रसङ्कल्य तु प्रकते उपादेयतया स एव विशेषतो विधियते । तदन्येत्यनत्र ततपदेन
भात्माश्चयादीनां चतुणा परिग्रहः । तथा च आत्माश्रयादिवतुश्यान्य-प्रमाणत्राधिताथप्रसङ्गः
तदन्यवाधिताथंप्रसङ्धः। स एष दिषिधो व्यािप्राहकु-विषवपरिशोधकमेहात्‌। तत्र प्रथमो
यथा ; धूमो यदि वहिन्यभिचारी care, वह्धिजन्यो न स्यादित्यादिः । द्वितीयो यथा ; qaat

= पदि मिषंहिः cara निधूमः स्यादित्थादिः ।

तकं प्रति पके आपाध्ाभावधत्ता निश्चयः भापाद्कवर्थांदे आहाय्यंशूप भापाचध्याप्यापा-
वुकवत्तानिश्चयश्रेति gt कारणम्‌ । प्रतिबध्नाति चासो पक्षे आपाद्कवताबोधम्‌ । प्रतिबन्धकहा
चास्य, यत्र शुद्धस्यापादकता aa सदुरमावच्छिन्रवताबुदधो सडमवच्छित्नापादकताकापत्तित्वेन,
an विरिष्टस्यापाद्कता aa विशेष्यवत्ताजुद्धो विषोषणवत्ता निश्रयसहशृतविदिशापादककापत्तित्वेन

विशेषणवत्ताबुद्धो च विशेष्यवत्तानिश्वयसहङ्तविशिष्टापादककापत्तित्वेनेति |

तक्षप्रकरणप्‌ ५५७६
©
अथ तकव्रक्ररणे
दोधितिषकाशः

उ्यापिप्राहकतरकप्रस्तावे(घ्) काय्यक्रारणभावध्राहकतकंप्दशनस्य अर्थान्तरत्वं
परिहैरन्तेव तत्तर्कोपपादक (ङ) (१) तक दशेयति,--हुताशने'त्यादििना । रसभावौ.
त्यादिना आद्रन्धनारदिपरिग्रहः।

यद्यपि ag: क।रणताग्रहे(२) तदन्वग्रव्यतिरक्श्रहस्येव तन्वत्वेन रासभधघरितस्य
नन्वयन्यतिरेकानुषिधानप्रदशनमत्रे तस्यादितुत्वप्रदशनश्च «sagen, तथापि
उक्तदिा(३) बहमावि्र रासभेऽपि कारणताप्रहः Hat न स्यादिति निशक्ततकावतारस्य
अक्रारणे(च) असम्भवमाविष्कत्त तथोक्तमिति |

(१) पादक दशयति इति क्वचित्‌ पाठः| (र) क्रारणतायास्तदन्वयेः
क्वचित्‌ पाठः| (३) 'उक्तदशायाःमिति पाठान्तरम्‌ |

—- — ew कोन = =

(घ) व्याधिग्राहकतका नाम प्रक्रृतेतो प्रकृतसाध्यन्यासिग्र्प्रतिबन्धकन्यभिवार-
ज्ञाननिषत्तनद्रारा व्यापिग्रहप्रयोजकत्तकः। स च धूमो यदि षह्धिग्यभिचारी eanz बह्िजन्यो
न स्यादियादिशूपः | ada 'वदिरदश्च क्वचिदु विपक्षाव्राधकतका'दित्यादिना अनवस्थाभावः
परदरितो, ब तु "धूमो यदीयादिकाय्यंकारणमाव्रग्राह्टकतक, ततौ धमो यदीत्यादितके azeqa-
पादनं न प्रञृतोपयोगीति cad प्रसक्तस्यार्थान्तरत्य afters आवश्यकः |

अर्थान्तररु्षणज्चाहन गोतमः,-- श्रकरतादर्थादुप्रतिसम्बद्धाथमथन्तरम्‌' इति । (a—s,
भा--र२, सू-७9) | TEMA असम्बद्ा्थाभिधानमर्थान्तरम्‌ इयर्थः । तथात्वन्न
प्रकृते स्पशम्‌ |

(ड) (तत्तकोपपादक्रं तकम्‌” भ्यापिग्राहकतकापपा दकं काय्यकारणमावग्राहकं “धमो-
यदीत्यादि मि्त्यथंः | तादशतकंल्य ग्यातिग्राहकप्रजृततकापणादकत्वन्र केपाश्चिषदित्थम्‌,-- यथा
धमो यदि वहिन्यभिचारी स्याह वह्धिजन्यो न स्यादित्यापत्तौ वदह्विजन्यत्वसूपापाथव्य तिरक -
निश्चयो देतुरापत्तौ वाधनिश्चयल्य हेतुत्वात्‌ । प्रात्यक्षिक तत्मिन्‌ वहिजन्यत्वसंशयो विरोधी,
sere ग्राक्यसंश्चषयल्य प्रतिबन्धकत्वात्‌ , संशयसामग्री सम्पादकत्वादा | ततसंश्यनिवत्तकश्चायं
gnacae इति परम्परया काय्यंकारणभावग्राहकस्तकः प्रकतं व्यापिप्राहकं तकमुप्पादयती ति |
अत्र प्रकरणे काय्यत्वकारणत्वयोष्तुल्यवित्तिव्रेधताक्तरणिरनुसरणीया |

(a) (अकारणे रासमादो । असम्मवमिति,-- कारणस्वसंशयनिवर्तनं द्भारीकृत्यंव
कारणत्वनिश्वयं प्रति प्रक्रवतकल्योपयो गित्वे नाहेतुत्वनिश्चरये ada प्रतिश्रन्धौन्‌ प्रकृतकारणता-
सन्दे्ासम्भवेन afeaadara तर्कावतारल्य अनावद्यकस्वादििति भावः | |

yee तलचिन्तामणौ अनुमानखण्डे

वस्तुतस्तु अवह रेव भविष्यती"ति शङ्व्युदासा्थं वहियुक्तकारणस्तोमान्वये
धूमान्वयप्रवशेनम्‌(१) | ‘aka एव वोत्पतस्यत' इति शङ्कानिराकरणायावश्यमेतेषा
मन्यतमं कारणं धूमस्येव्यवधारणं दरितप्‌ | पतदुपपादकतयैव वहिभ्यतिरेकोऽपि(२)
दशितः । ।

भयं धूः तृणारणिमणिन्यायेन tafaz ag भविष्यति, क्वचिह्‌ बहि विनापि
कारणान्तररासमादेभंविष्यतीत्याकारिका या(३) कवचिहू बहि विनापीति शङ,
तक्निराकरणाय रासभादेर्देतुत्वनिश्चयोपदशेनम्‌। यस्य च व्यतिरेके(४)
तादशापरसकटान्वयेऽपि धूभायुतप्ति पभ्यतीस्यनेन च बहयसमवहिताजन्यत्वस्य
वहययसमवधानकालीन- वहितत्‌समवधानेतरयावत्‌कारणकत्वस्य च YR Awaz
शितमिति सारम्‌ |

"तत्र a’ कारणत्वनिश्चये च । “अक्रारणत्वसन्देहः शति- धूमे षहिज्न्यत्व-
निणये समानवििवेद्यतया agate धुभक्रारणत्वग्रहः सम्भवतीत्याशयेनेदम्‌ (क) |
स्वारसिक (ज) सन्देहस्य तक्ंकारणीभुतम्याप्यवन्ताक्ञानेनेव निरासा(क)दा्ा्य-
सन्देशोऽयम्‌। तस्याविरोधित्वे तु इच्छाघरितततसामप्री(ज) तथा बोध्या |

(१), ^स्तोमान्वयव्यतिरेकप्रदशनःमिति पाठान्तरम्‌ | | (२) Tears
cafe’ इति arfit) (३) पुस्तकभदे ‘ar इत्यंशो नास्ति। (४) क्वचित्‌
“व्यतिरेकेऽपि इति पाठः| (५) क्वचित्‌ शइच्छाघटिततत्‌तसामग्रीत्यत्र (इच्छाधटित
सामग्री त्येतन्माल्नं दइयते |

(छ) ‘gay’? भकारणत्वसंशयस्य वहिजन्मत्वक्तषाधकतकप्रतिबध्यत्वनिरूपणम्‌ |
(ज) ‘eanfasarteer’ अनाहा्यापाद्कसंशयस्येत्यथंः ।
(क्ष) तककारणीभूतब्याप्यवत्ताश्चानेनेत्यल्य तकहेतुमूतापाचयन्याप्यापादुकवत्ता निश्चये
Feri. निरासादिति ;- तथाहि तदर्थं तर्काजुसरणमफरूमिति भावः । ननु पक्षधमंत्वांश
भदहाप्यंरूपल्यापाद्मव्याप्यापादकवता निश्च यस्य तक प्रति कारणत्वसिदधेराष्टाय्यंक्ञानस्याविरोधि-
स्वेन च कथं त्कंकारणीभूतेनाहा्यंष्याप्यवसाक्षानेनापादकसषन्देहप्रतिबन्धः, येन aganed
व्रतज्येतेति Gen, तादशाहाय्यनिश्चयप्रयोजकेनानाहा््यापादकाभाववत्ता निश्चयेन पूवंवत्तिना
तत्रापादकतंशयप्रतिबन्धोपपस्येव प्रते तद वेफर्यस्य रक्यास्पदत्वा दित्यादिदिक्षा विन्ययम्‌ |
(न) ‘agarad? भाहशाय्वंसंकयस्तामग्री । "तथा - बोध्याः विरोधिनी बोध्या |
geerafenaranar बलवस्वादिति भावः |

तक्प्रकरणम्‌ ५८१

दीधितिः

भनुसन्धेयश्चावश्यं काय्येकारणभावग्रहः तदधीनत्याद्‌ ग्यापिबदधेः।
सामानाधिकरण्येनान्वयभ्यतिरेकग्रहाज्‌ (A) जायमानस्य तथैव देतुहेतुमहुभावं गृहत-
meaty वा व्याप्िपरिच्छेदकत्वात्‌ | |

दीधितिप्रकाशः
प्रकृतोपयोगित्वं दशेयति,--'अनुसन्धेयश्चे'ति। तकप्रयोक्तरिति शेषः।
प्रतिपायस्य (2) कारय्यकारणभावग्रहस्य He प्रतिसन्धायेव(१) तक प्रयोगादिति ara: |
"तदधीनत्वा'दिति,- aa यदि afeafaarndt स्यात्‌ सामानाधिकरण्य
प्रत्यासत्या Aleta न स्यात्‌' पताद्रशतर्कोत्थापकरतयेति शेषः। अवध्याभ्युषेयस्य
सामानापिक्ररण्यप्रत्याक्तया(र)काय्यकारणभावग्रहस्येय व्यापित्रहत्वं दशंयति.-
सामानाधिकरण्येने'ति । पतेन उयाप्िग्रहुकारणीमभूतस्य सहचारलानस्य व्यभिचार -
ज्ञानाभावस्य च सच्मादशितम्‌। ‘aga’ सामानाधिकरण्येनेव । ‘sea’ favit-
Raa: | (तस्यैव क्षाय्यक्रारणमावप्रहस्यैव । श्यापिपरिच्छरेवकत्यात्‌' व्यािविवय-
कत्वात्‌ |
न च का्यकारणभावग्रहस्य सामप्रीबलाटू(३) भ्यापिकिषयकत्वेऽपि तस्य
व्यापिग्रहानुपयोगितया तदुपपादकतकस्थ प्रर्तानुपयोगित्वमेषेति (a) शाच्यम्‌ ;
धूमत्वावच्छरेदेन वहिज्न्यत्वे छाघवरमित्याकारकलाघवज्ञानस्य तववच्छरेन वहिजन्यत्व-
पराहकसामप्रीसहकृतस्यैव सामान्यव्यमिचारशङ्ाय मु्तेजकतया = तर्कानवतार

a " ६

(१) श्रतिपायकाय्यकारणमविग्रहमनुसन्धायेव इति क्वचित्‌ पाठः|
(2) प्रत्यासत्या कारणमभावग्रहस्यवः इति क्वचित्‌ पाटः। (३) | Saari क्वचित्‌
पाठः | (४) आददाविरोपे ‘aa’ शब्दो नास्ति | |

ee ene? eee. eee eee ee ee.

(A) सामानाधिकरण्येनान्वयन्यतिरेक प्रहा दित्यह्य ‘aa यदा काय्य तन्न azeaafga-
प्राङ्क्षणे कारणम्‌ , यत्र यदा कारणामावस्तत्र तदभिमक्षणे sicatara’ हत्येवंरूपान्वयतन्यतिरेक-
परहादित्यथंः। नतु "यदा काय्यं तनुष्यवहितप्राकृक्षणे कारणम्‌ , यदा कारणाभावष्तद्पिमक्चणे
कार्याभाव, हत्येवं रूपग्रहादुपीत्य्थः । तथाभूतकारमात्रपटितान्वयग्परतिरेकग्रहग्राष्यल्य कालिक-
परस्यास्स्यवच्छिन्नकाय्यत्वत्य ध्यापिविरोधिष्यमिवाराव्यावत्तकत्वात्‌ । ,

(ट) प्रतिपा्घ्येति तकं जन्यप्रतिपतयाश्रयत्वेनाभिमतस्य पुशयत्येत्यर्थः। षष्ठ्यर्था
निष्त्वं aa प्रहान्वपि, फं तका दिसम्पादनेन प्रहृतव्धाप्िप्रहः। श्ाप्यत्यति art

ae Gh ति +) पि री [~ की "अक «= पि रि रिति = a चिः 8 ककः 2 we

एमि री म ee [मे

५८२ तचचिन्तामणो अनुमानखण्डे

तादश(ठ)सामप्रीविरहात्‌ saad अनुत्तजकत्वे सामान्यन्यमिचारशङ्का"
वशाद्‌ भ्यात्तिधीप्रतिबन्धापस्या तादशोसेजकसस्पादकतयैव तकस्योपयोग-
सत्वात्‌(१) |

न च कारणताध्रटकरकालिक्रम्यासिग्रह(२) दव तत्‌सामान्यव्यभिचारशङ्कायाः
प्रतिबन्धक्रत्वे(२) तादशदाघव्ञानस्योक्तेजकृतया दैशिकम्याप्तो न तदुसेजकत्व-
fafa(y) वाच्यम्‌ ; सामानाधिक्ररण्येन धूमत्वावच्छेदेन बहिजन्यत्वग्रहस्य ताद्रश-
वैशिकथ्यामिमविषयीकृट्यासम्भतरेन तत्रापि तदुतेजकत्वकव्पनादिति (५) |

दीधितिः

विपय्यये(६) तत्क्रोरिमात्रपय्यवसायिनश्च तकस्य॒ तद्भावकोरिकशङ्ा-
निवत्तेकत्वप्‌ । aera धूपो यदि वहितच्छुन्यजन्थान्यतरो न स्यात्‌ जन्यो न
स्यादित्यादैरपि तथात्वापत्तेः |

तथापय्यंवसायिता च क्वचिहू विशेषतो ग्याप्त्या सामान्यतोऽपि क्वचित्‌
पक्लधृमेताबलात्‌। ततसम्पस्ये च बह्यसमवहिताजन्पत्वेन पन्नो fades: |
विशेषणवस्ेनोपस्थिते विशिएरभावनुद्धेषिशेष्याभावावरम्बित्वात्‌। तथोपस्थिति-
विरोधि च aag रित्यादिशङ्काद्वयम्रे निरसनीयम्‌ |

दोधितिप्रकाशः
qa(s) बह्यस्तमवहिताजन्यत्वं विशेषणं दातं प्रणालीमाह, -- ‘faqeaa’
gfa(s) | "तत्‌कोटी 'ति,- यदा यत्‌ साधनीयं तदेव(८)ततक्रोरिपदेनोक्तम्‌ । यन्तकस्य
आपादकभ्यतिरेकव्रस्ताक्ञानं Ga ततकोरिविष्यतां विनानुपपक्ष, a पव तर्को
विपथ्येये ततूकोरिमाब्रपय्यवसायी, तस्यैव तद्भावक्रोरिक-शाङ्कप्रतिबन्धकत्व-

(१) (सम्भवादिति क्वाचित्कः पाठः| (२) “व्यात्िन्ञान एव॒ तत्‌सामान्य-
agra इति sarge: पाठः| (३) क्वचित्‌ प्रतिबन्धकत्वेन इति पाठः|
(४) (तदुत्तेजकमितिः इति क्वचित्‌ पाठः| अन्यत्र (तस्योत्तेजकत्वेति पाठः|
(x) (त्योत्तजक्रत्व इति पाठान्तरम्‌ । (:) (विपय्श्रये च इति क्वचित्‌ are: |
(७) (विपय्थये चः इति क्वचित्‌ पाटः। (®) तदा तदेवेति सम्यगाभाति।

[, ^) 7 ए हि 1) चय ए "णात ee eee 11 ee रिय (1 — 1

(ठ) (ताहश्चसामग्री विरहात्‌ धमत्वावच्छेदेन = afgaracanresaranifazere ,
aeea वहिजन्थस्वग्राक््कसामप्रीधरकत्वादिति भावः |
(ड) "पक्षे आपल्युदश्यभूते धमादो ।

तकप्रकरणम्‌ ८३

मित्यथेः द) । , “चो'ऽबधारणे । ‘aaa पात्तिकतत्कोरिविषयतामात्रेणेव शङ्का-
निवत्तेकत्वे |

वहितच्छु्यजन्यान्यतरो न स्यादिति पाठः ।--तच्छुन्य' तदसमवहितम्‌ |
न च नान्तरीयकवहिके व्यभिचारः, बह्यसमवधानकालोनवहिततसमवधानेतरयावत्‌-
कारणकत्वरूपजन्यत्वा भावस्यैव आपाद्यत्वात्‌ | तस्य(ण) च तत्रापि सत्वात्‌ ।
वहिपदस्य वहि (१)समवहितपरत्वे तच्दुन्यपदस्य(२) वा बहयधरितसामप्रीपरत्वे तु
यथाश्रतमेव(त) सम्यक्‌ |

यत्त॒ ग्यभिचारऽपि त्काभासता भन्ततै(रौचेति, तदसत्‌, विषय्यये
ततकोरिमाापय्यवसानेनेव तककाभासताया,४) उक्तत्वात्‌ , न तु व्यभिचारेणापीति |
वहितच्छन्यान्यतरजन्यो न स्थादिति पाठस्तु वहित्वरूपेण तज्ञन्यत्वक्रोटो
पाल्लिक्रप्रापेरप्यभावादश्रद्धेयः(५) |

'तथात्वापत्तेः' वहिजन्यत्वाभावशङ्खाप्रतिबन्धकत्वपत्तेः । (तथापय्यवसायिता'
तत्‌कोशमात्रपय्धवसायिता। `विेषतौ व्याप्ता तत्‌कोरिमान्नवृ्िधर्मावच्छिन्न-
निरूपितव्याप्त्या । सामान्यतो व्याप्त्या ततकोरि-तदितरकोरिसाधारणधर्मा-

(६) 'वद्धिपदस्य समवदहितेपरवे' इति क्वचित्‌ पाटः । (२) तच्चरून्यक्ञब्दस्य'
इति क्वचित्‌ पाटः । (a) 'अश्षुण्ेवेतिः इति क्रचित्‌ पाठः । (^) 'आभौसतायाः
इति क्वचित्‌ पाठः| (५) वपाक्िकप्रापतेरप्यभावाद्वेयः इति Fafa are: |

(ढ) (तदभावकोरिकै"ति,--शद्धाया भावाभावरूपकोटिद्रयाबगादहितमा ततकोटिकेत्ये-
तन्मात्रल्येव सम्थक्‌त्वेऽपि निविशेषेण संशयनिश्चययोश्भयोरेव grad: प्रतिक््यत्वसूचनाय
तथोक्तमिति ध्येयम्‌ ।

(ण) ‘aca चः वहूयप्तमवधानकारीन-वहधिततप्तमवधानेतरयावत्‌कारणकत्वस्पजन्य-
त्वाभावात्मकस्य आपाद्यस्य चेत्यथंः । "तन्नापि" नान्तरोयकवहिके धमरूपादावपीलयथः |
तथाहि a एव नान्तरोयकवहिक्ो धमसूपादिथंदुत्पादकयावतकारणसमवधघानदशायां नियमेन
वहरका रणल्यापि समवधानम्‌ । अतस्तदीयकारणसमुदायल्य बहुपसमवधानकाीनत्वाभाषेन
aed जन्यत्वं न तादशे नान्तरीयकवहिके धूमरूपादाविति व्यभि्ारनिरासः ।

(त) नान्तरोयकवहिकस्य धमरूपादवद्विसमवदितजन्यत्वात्‌ वहूयवरितसामप्रोजन्य-
CATE तत्र आपादकामावेन व्यमिचाराभावादु यथाश्रुतजन्यत्वामावरूपाप््र्परिग्रहे दोषामाव
इति भाबः |

४५८४ तस्चिन्तामणो अनुमानखण्डे

वच्छिन्ननिरूपितभ्याप्त्या | 'पक्षधमेताबलात्‌' इतर (थ)कोरिवाधबलात्‌ । तत्‌
सम्पत्तयः ताद्रशबलसम्पन्तये। (तथोपस्थिती'ति, बहय्समवहिताजन्यत्वविशिष्-

qaqa: |
दीधितिः

वस्तुतो बह्वययजन्यमपि वहिसमवदहितजन्यं बहचसमवषिताजन्यञ्च सम्भवतीति
वदह्विजन्यत्वपय्यवसितं वहिक्तमव्रहितजन्यत्वं बाच्यम्‌। तथा च घटादौ व्यभिचार-
वारणाय अपाद्कोटिप्रतियोगिविश्ेषणथंकः(१) सद्यन्तम्‌ ।

any जन्य च नान्तरीयकवहिके व्यभिचारवारणाय जन्य इति (द) |
तदर्थस्तु वहयसमवधानकारोन-वहनितत्‌समवधनेतरथावत्‌क्रारणजन्यत्वम्‌ , तथा-
विधयावत्‌कारणकत्वमिति यावत्‌ । तथा a बहचस्मवहिताजन्यत्वे सति aga-
समव्रधानकाखीन-बहवितनससवधनेतरथावत्‌करणको न स्यादिति qeaafaarse: |

दीधितिपकाशः

9 निष्छृष्कद्पान्तरं वक्तुमन्र(र)कस्पे भस्वरसं प्रकाशयति(३) वस्तुत
इत्यादिना | वहयजन्यमपी "ति ;- यद्यपि वह्िसमवषहितजन्यत्वस्य वहिज्ञन्यत्वात्म-
कत्वेऽपि न वहिजन्यत्वाभाव-(ध) प्रकारकशङ्काप्रतिबन्धकत्वम्‌ , न वा वहिजन्यत्व-
परकारकसिद्धो ततसहकारित्वम्‌ , तदरूपेण(न) तदभावस्य अनापारकत्वात्‌ , तथापि
वहिसभवदितज्ञन्यत्वस्प वहिजनप्रत्वरूपत्वे(8) तश्नियतत्वे वा व्यावत्तक(५)धम-
वृशेनविधधरापि प्ररृततक्रस्य वहिजन्यत्वाभावशङ्काप्रतिबन्धकत्वं सम्भवतीति तत्‌
प्रतिषिद्धमिति(६) |

(१) ‘fata? इति पाठान्तरम्‌ । (२) Samat’ इति पाठान्तरम्‌ |
(3) -श्रददीयतीति पाटान्तरम्‌ | (४) (जन्यत्वस्वस्पत्वेः इति पाठान्तरम्‌ ।
(५) ता शग्यावत्तकेःति पाठन्तिरम्‌ | (£) (इतिः इत्यंशः पुस्तकान्तरे नास्ति |

(थ) "हतरकोटिषाधबरादिःति,--हतरवाधादिसहितल्य परामशंस्य न्यापकतानव-
च्छेदकेनापि cin साध्यानुमि तिहेतुत्वादिति ara: |

(व्‌) जस्य इत्यथेपर निशः, उतपन्न इतीत्यथं: |

(घ) ("बहिजन्यत्वाभावेति वहिजन्यत्वत्वाषच्छिन्नप्रतियो गिताकामावेस्यथंः। afx-
अन्यत्वप्रकारकसिद्धा वित्यन्रापि तथैव व ह्विजन्यत्वत्वावच्छिननप्रकारकेस्यथंः प्रतिपत्तव्यः |

(न) ‘ago’ वहधिजन्यत्वत्वेन क्पेण । (तदुभावस्य' वहधिजन्यत्वाभावस्य |

ARTA . ¥ Ey

ag, पत्तविशोषणीभूतवहचसमवहिताजन्यत्वविशिष्टं बहिसमवितजन्यत्वं
वदिजन्यत्वभ्याप्यं स्यादतस्तदपि(प) प्रतिषेधति बहथस्तमवहितजन्य मिति । ‘qza-
वसितं' तत्स्वरूपम्‌ । मुलस्थ-बहिसमवदहितजन्य() पदं वा बहिज्नन्यपरम्‌(२) |
नतु तकंस्थाहाय्यशङ्काप्रतिबन्ध एव॒ फलम्‌ । स्वारसिक (क)शङ्ायास्तक-
कारणोभूतम्याप्यवत्ता्ञानेनैव निरासात्‌ । भवति हि अनिष्टोपदशंनेनेच्छाविच्छेद्‌पत्‌
कारणामावेनाहा्य्यशङ्ञाया भलुतूपादः। तद्ध्मावच्छिन्ने(२) भनिषटोपवशेनश्च
तद्धमावच्छिन्नन्ननेच्छविरोधि, न तु रूपान्तरेणपि। नीटघटत्वावच्छिन्ने भनिटोप-
द्शोनेऽपि धटत्वावच्छिक्नक्ञानेच्छाया अनिच्रत्तेः। तदिह वहयसरमवहिताजन्यत्वविशि्टे
वहिजन्यत्वाभावे भनिष्टोपदशने तजज्ञानेच्छा विन्छिधयताम्‌ , वहिजन्यत्वामावक्ानेच्छा
तु gala) इत्यभ्युपेत्य वहिज्नन्यत्वाभावमेवर केवलमापाद्क्रोरृत्याह तथा चेति ।

भनुयोगि (भ) विशेषणत्वे उ्यभिचारस्यव सम्भवादाह श्रतियोगी'ति। तथा थं
वहयसतमवहिताजन्यत्वविशिष्ं यज्ञन्यत्वं धूभादो प्रसिद्धं तद्भावः स्वेत्रास्तीति(म) न
व्यमिचार इति भावः ¦

यथाश्रतस्य व्यावृत्ति दृशेयति,--*अजन्येः इति। विवक्षणीयस्य(४) aka)
वशेयति,--'जन्थे चे'ति । “नान्तरीयके ति,-धूपरजनकताघटकसम्बन्धेन स्वाभ्यवहित-
पवेत्तणावच्ठेदेन स्वांधिकृरणे (५) प्रत्यासन्नः स्याजनक्रो बाहियत्र तस्मिन्‌ धूपररूपादाः

(३) "तद्धमावच्छिन्नानिष्टीषदशनञ्च' इति क्वचित्‌ पाठो दयते । (४) (विवक्षितस्य
इति पाठान्तरम्‌ | (५) क्रचित्‌ ^सम्बन्धेन'दत्यनन्तर सस्वाव्यवहिते्यतः पूर्वमेव
(स्वाधिकरणे' इति पाठो दश्यते | |

a ee +, षि

(प) ‘aalq’ fafagea वह्धिजन्यत्वन्या्य॑त्वम पि |

(फ) ^स्वारसिकशटयाः अनाह्ाय्यश्ञङ्काया इत्यथे ।

(a) ‘se’ इत्यस्य विच्छिधतामिति पूवणानुपद्धः |

(भ) “अनुयोगिविश्चेषणत्व' हति जन्यत्वामावरूपापा्विशषणत्व इत्यथः । अभाव-
त्वस्यानुयो गितात्मकृत्वात्‌ । अथवा जन्यत्वाभावे सामाना पिकरण्यसम्बरन्धेन षहुयक्षमवदिता-
जन्यत्वस्य afta ॒साक्षातसम्बन्धेन प्रटतजन्यत्वाभावाधिकरणरूपानुवोग्यशे तदव शिष्टयधरित-

मिति तद्धिकृस्येदम्‌ |

(म) सर्वत्रेति agaaea इति शेषः |

(य) 'विवक्षणोयल्य' तदरथट््वत्यादिना विवरणोयस्य जन्यत्वस्येस्यरथः । ता,
ध्याशृत्तिम्‌ |

७ (२)

सौ ee ee

५८६ तख॑चिन्ताम्णो अनुमानखण्डे

वित्य: । पतेन वह्विजन्यत्वामावकूपापादकस्य वहचसमवरहिताजन्यल्वरय च भापाद्य. `
काटिपरत्तयो गिविशेष्रणस्य(१) ससमादशितम्‌ | यथाश्रतजन्यत्येन(२) नान्तसीयकवदिक
ठ प्रभिनारस्यव्रारणाद्रह, - ‘azateca’fa

धहच्चसम्धाने'ति,- वहच्चसमवधयानक्रालोनानि वहितत्समवधानेतराणि
aaa कारणानि asa न स्यादिलयथंः | ननु नान्तरोयकबहिकस्यापि दहच-
सवधनक्राटीनानि यावन्ति कारणानि स्वप्रगमाव्रादीनि तज्ञन्यत्वसखाद्‌
2 पभिचार हत्यत आह,--तय्राविधयावतक्र(रणक्व्व मिति | तथा च वह्यसमवधान-
क लीनानि बह्वित समवरधनेतर २) धूभाशरिघरितानि यावन्ति कारणानि यस्येति
विवरान्‌ स्यीयप्रावत्‌कारणव्रुसि(४) तव्रसमवधानक्रारीनत्वस्य विधेयत्वभानात्‌(५)
नान्तते पकव्रहि कम्य ताद शयावर्‌कारणमध्यनिविष्चरम (६) कारणे वहचसमवधान-
RAAT MMA व्यमिचारः | |

aT च वहु्प्तमवधानक्रालीनयावत्‌कारणकत्वं बहमश्चसमवहिताजन्यत्व-
विरिष्टमप्रसिद्धमतस्तदुव्रारणाय gated HINARI | दह्वतर्यावत्‌कारण-
मध्यतिविष्ट- (9) त तसम्रवधानस्य तत्‌समवबधानेतरथरावनक्रारणमध्यनिविणएटस्थ च (5)
ag € वहु चक्तमव्रधानकालीनत्वाभावादप्रसिद्धिरत (१०) उभग्रोपादानम्‌(र) | धूभ-
रूपादौ व्यभिचारवारणाय बवहयसमवधानकाीने'ति। नान्तरीयकवहिकस्य त॒
धूमह्पादेररदशयावत्‌(११) कारणमभ्यनिविषटप्य धूमादेवहयसमवधानकाटीनत्वा-
भावाद्व न व्पमितव्रारः। तादशधूबरूपप्रगमावादेवहयसमवधानकारोनत्वासक्रैव
म्यभिचार इत्यतो यःवदिति।

= = अनद्यतने ae a Ee सनको स पयो es = भनि ar ॥

[मि ss ee । [ । S00 क चनद ee ee eee eee eee,

(१) (विरोषरणसत्व'मिति पाठान्तरम्‌ | (२) भयथाश्रुत जन्यत्वे नान्तरीयकेः
पाठान्तरम्‌। (ई) नेतराणि इति पाठान्तरम्‌ । (४) "कारणे वहयसमवधाने'ति
पाठान्तरम्‌| (५) ‘aaa दोष इति पाठान्तरम्‌ । तन्मते भनान्तरीयकेश्यारभ्य
"व्यभिचचार इत्यन्तग्रन्थो नास्ति| (£) चरमधृमात्मकः इति पाठान्तरम्‌ ।
(७) (निविष्टस्य इति क्वचित्‌ पाठः। (८) क्वचित्‌ च~ काररहितः पाटः।
(९) (निषिष्टस्य agar इति क्वचित्‌ पाठः। (१०) ‹सिद्धिरित्युम इति क्रचित्‌
पाठः । (११) पुस्तकविरेषे "मावत्‌" इति नास्ति |

(र) “उभपोपादानम्‌' इतरत्वांशे प्रतियो शिया "वहि -ततूस्तमवधानेःति दयोपादानम्‌ ।
प्रहृते प्रतियोगिता च afgeaa : तूसमवधानत्देन च fatty उशदेया, ततो मेवु यमेष यावत्‌-
कारणविशेषणमू्‌ । अन्यथा उभयस्वेन मेदुमादाय दोषतादषस्थ्यात्‌ |

तकप्रकरणप्‌ YEO

AP तदवहेस्तद्धमः प्रति कारणताधटकपत्याससिरेव वुहिसमषधानम्‌ |
तत्वावच्छिन्नपरागभाव पव वहयसमवधानपदस्यार्थः। स च तदरमावच्छिश्न-
यावत्‌(१) प्रागभावो वा तदर्बावच्छिन्षप्रतयोगिताकप्रागभाओमे वेत्यन्यदेतत्‌ |
तेन(ख)पत्तीरतधू भस्य देशन्तरीयवहिसमवधानक्रारीनयावत्‌कारणकतया नाप्रसिदिः |
न at तद्रहि्तमवधनधवंसक्रारोनयावतेकारणके तद्धमरूपादौ(२) भ्यभिवारः।
भव्यन्ताभावविवक्तायान्तु(३). देशान्तरे पवताद धूभारम्भकसंयोग।दिरूपस्य
वहिसमवधानस्प योऽत्यन्ताभावस्तत्‌क्ारीनत्वं धूमरूपकारणानामस्तीति व्यभिचारः
स्यादिति ध्येयम्‌ (४) |

तदुबहितत्‌समवधनेतर(४)धूधक्रारणयावहुभ्यक्तीनां तदादरन्धनाद्िरूपाणा-
मेतटूबहिसमवधानात्मकःद्रन्धनसंयोगादिप्रागभावकाटीनत्वेन तश्र नप्रसिद्धिः।
तद्ूमादेरनान्तसोयकज्नकयावन्मध्यपतितस्य तादशप्राणभावकालीनत्वाभावेन च
नान्तसैयके ष्यभिचारयभावात्‌ |

भत aa(a) aia तहूवहित्तंयोगोत्‌पस्सिहितीयन्ञणे नान्तसीयको घटादि-
dames तजजनक्तक्रियापुवसंयोगनाशदेवंहिसमवधानप्रागभावष्वंस(श) समान-
करालीनत्वेऽपि न वयमिचारः। तत्र पूवेस्तंयोगनाशस्य तादशप्रागभावसमनकालीनत्वा-
भावात्‌ | तस्वापि तद्वहिलंयोगानन्तसोत्पतस्प्रमानतद्धूमावयवसंयोग्षदिरूप-वहि-
समवधानप्रागभावस्तमानकाटीनत्वात्‌ तद्हिस्तमवधानत्वा्रच्छिन्न(६) प्रतियोगिताक-
प्रागभावपय्यन्तानुधावनम्‌ । |

(१) ध्यावत्‌कारणप्रागभावो ar इति पाठान्तरम्‌ । (२) “aaa इति
पाठान्तरम्‌ | (३) ^एतदृवहि-अत्यन्ताभावे'ति पाठान्तरम्‌ । (४) न्यभिचारःस्यादिति
ध्येयम्‌ इत्यनन्तरं ‘aqafe’ इत्यादिः (नान्तरीयकजनके त्यन्तग्रन्थः पुस्तकविहेषे, न
दृश्यते। तल च तदूव्रहवितत्‌त्मवधानेतरधूमरूपकारणे'ति मन्थः; शयावन्मध्यपतितस्व
इत्यनग्तरं ‘asaya च eat) (५) क्वचित्‌ “समवरधानेतरे' स्यादिरेव
पाठः| तत्रादौ नतदूव्रहिनत्‌समवधानेतरेत्यादिरेव पाठः सुष्टु प्रतिभाति । (६)
पुस्तकान्तरे (प्रतियोगिताकर' इत्यंशो arfea |

8 | . en a. a eee ee ep 0 Game oe 2.9 क @ पिः eee ot किः OR ee [1 A EE oe PS =, wares fm ~ [ ए 7. 1 — = © ammo: कि be ee १ शा: न" क च

(ल) ‘aa aghgeta वहि निवेशेन प्रागभावनिवेश्षन चेत्यथेः |

(व) “भत aafa, धवंसप्राणभावसाधारणगकादाचितकामावत्वेनाप्मावमनिवेहय केवर-
प्रागमावत्वेनाभावनिवेश्यादेवेत्यथं: |

(a) प्रागमावध्वंसयोः प्रकृतक्रियापूषंसे योगनाशशाभ्थां ag यथार्-ख्येनान्वयो बोध्यः |

५८८ तलचिन्तामणो भनुमानखण्डे

न॒ च तद्हिसमकधानप्राक्कालीन- बहयन्तरसंयोगोत्पसिद्वितीयत्तणोत्‌-
qa(2) इन्धनघटादिसंथोगे तदहिसमवधानत्वावच्छिक्नप्रागभावकषालीनयावत्‌कारणके
व््रभिचार इति वाच्यम्‌ तद्वहयसमवहिताजन्यत्वस्य सत्यन्ताथत्वात्‌(ष) वह्चन्तर-
संयोगद्धितीयक्षणोतपन्न(२) घटादिसंयोगादो च तस्यासखात्‌ | |

तद्रहच्चसमवदहिताजन्यत्वश्च तदहश्रसमवधानक्राटावच्िश्नाजन्यत्वम्‌ | तेन
यत्रेन्धते तद्हिक्तंयोगोत्‌पत्तिकाखे नान्तरोयक्रो घरादिसंयोगस्तवापि न व्यभिचारः |
तस्य ताद्रशसमवधानप्रागम।वकाटीनयावत्‌क्ारणकत्वेऽपि तद्रहच्समबधानकाटा-
वच्छिन्न-(३)-जन्यत्वात्‌। कारणश्चात्र फटोपधायक्रमैव धत्तेव्यमप्‌। तेन
तद्वहिसमवधानानन्तरोत्‌पननेन्धनत्यक्तेस्तद्मं प्रति सखवरूपयोग्यायास्ताद्रशसमवधान-
प्रागभावसमान(४)कारीनत्वाभवेऽपि न त्ततिः(स) |

न च तद्वहिक्तमवधानकालोत्पत्तिकाद्रन्धनव्यक्तेरपि तदहि न्यधूतं प्रति
फरोपधायकत्वसम्मवात्‌ तस्य च तादशषमवधानव्रागमावक्रारोनत्वाभावात्‌ तदहच-
समवदिताजन्यत्वविशिएटनिरुकनज्न्यत्वस्याप्रसिद्धिरिति वाच्यम्‌ ; भाद्रेन्धनजव्रहरेष
धूमं ति हेतुत्वेन स्वजन्यवहिजन्यधूभं प्रत्येव तत्तदराद्रन्धनानां देतुत्वेन तदुवहि (५)-
समवधनशूटोत्‌पन्नद्रन्धनःयक्ते्तदहिजन्यधूमं प्रत्यजनकत्वात्‌(६) ।

न च यत्र चरमोतूपन्नाद्रन्धनज्वहिना पूर्वोतपन्नताद्रशवहिना च मिलित्वा एको
धूमो जचितस्तत्र(ह) तदोपताद्वस्थ्यमिति aia; यत्र रकेनेव(७) वहिना धूमो
जनितस्ताद्रशस्थर ta उक्ततकावत।रत्‌। ताद्रशवहिद्टग्रज(८)धूभस्थकछे च चरमोत्‌-
पन्नताहशवह्िमेब(६) तद्रहित्वेनोपादाय तादशतकाव्रतारस्य निष्पल्यृहत्वाश्च (१०) |

(१) शक्वगोत्‌पनेन्धनः इति क्वचित्‌ पाठः । (२) पन्नेन्धनघटादिः इति पाठान्तरम्‌ |
(१) “कालावच्छेदेनैव जन्यत्वात्‌ इति पाठन्तसम्‌ | (४) भमावकाटीनः इति
पाठ।न्तरम्‌ । (५) (तत्तद्वहि इति क्वचित्‌ पाठः | (६) ्प्रत्यदेतुत्वात्‌ इति क्वचित्‌
पाठः| (७) ‘ata वहिनाःइति क्वचित्‌ पाठः | (८) वहिद्वयजन्य'दति क्वचित्‌ |
(९) ^ताहश्ग्यक्िमेव तद्रथक्तिषवेनोपादायः इति क्वचित्‌ पाठः| क्वचिच (तादश
ale’ इत्यत्र तादरोति पद नासि | (१०) ननिष्प्रत्यूहत्वात्‌' इत्येव क्वचित्‌ पाठः|

क्र कषक ee el मो eee mem mmm mmm म 11 mmm me

(ष) सयन्तदले लक्षणया बह्िपदस्य तद्हिशूपविशेषाथपरत्वेन तथाथराभात्‌ |

(a) न क्षति'रित्तिन व्यभिचार हयथः। तादशेन्धनन्यक्तेल्तददमं प्रति स्वरूप-
arash कलोपधायकत्वाभावात्तद्धमीययवितकारणानन्त्गतत्वादि ति ara: |

(इ) ‘ay atarqancaafegaaeaaa | (तदोषतादवस्थ्य'मित्यप्रसिद्धिदोषताद-
धत्थ्यमित्यथः | |

तक्प्रकरणप्‌ YEE

qa च तथापि वहिततसमत्रधानेतस्यावतृक्रारणमभ्यनिविषएठस्य तद्धमाषयव-
ततस्तंयोगादेस्तद्वहवचसमवधानकालीनत्वाभावावप्रसिद्िरिति asm; दण्डस्य
धटज्नकरताथां चक्रसंयोग-प्रमि-कपालिक्राकपालद्यस्तंयोगप्यंन्तानां व्यापारत्ववत्‌
तद्वहेरपि तद्धमज्ञनकतायां तद्धमावयवतत्‌संयोगपर््यन्तानां ग्यापारतया तद्हिक्तम-
वधानत्वेन तदहि तमबधानेतरेत्यनेनैव वारणात्‌(त्ञ)

नचेवमपि तद्धमावयवरूपादो व्यभिचारः, तद्धमावयवस्य तदवहितमवधान-
त्वेन(अ) तदितरधावतकरारणानां तद्हचसमवधानक्राङीनत्वादिति(१) area,
तदुभावयवरूपादिजन ङस्य तदवयव(आ)रूपस्य(२)वह चसमवधानकाटीनत्वाभावात्‌ |

नचैवमपि तदहि (२) जन्य) धूमद्वचणकेकत्वे व्यभिचारः, धूमद्वच्रणकस्य
स्थूरधूभजनने व्यापारतया तदितरयावतूकारणस्य प्रागमाव(४)परमाण्वेकत्वादेस्तदु-
वहयसमवधानकालीनत्वादिति वाच्यम्‌ ; यत्र(होवहयन्तरजन्यधूमन्रसरेण्वादिस्तंयोग-
Haag तद्वहिना स्थूटघूमर उत्पादितः, ताद्रशधूमस्थैव पत्त्वात्‌ । तथा च तद्‌-
घयवत्रसरेण्वादयेकत्वानां तद्रह्यसमवदिताजन्यत्वाभावात्‌ तादशस्थूरधूमस्य च(५)
स्वज्ञनक्रतायामप्रत्यासत्तितया तद्रह्विताद्रशस्थूलधूभजनकतनसमवधानेतर(६) या्त्‌-
कारण प्रध्यतिषिष्टस्य तादशस्थूलधूभस्य a(s) तढहयसमवध्रानकालीनत्वाभावेन

——— —— -_ । ay र अके (गीष

0 120 eee —wv ew er यम

ae oe

(१) अदशविदोपे 'तत्‌"पद्‌ नास्ति। (२) ल्प्य चः इति क्वत्‌ are: |
(६) प्तद्वहथजन्यः इति क्वचित्‌ पाटः । (४) स्सवप्रागभावः इति क्वचित्‌ पाठः|
(५) (एकच (चकारो नास्ति। (६) mean (तत्‌'पदे नास्ति । (७) आदश-
at ‘spare’ नास्ति | |

(क्ष) "वारणादिति पूर्वोक्ताप्रसिद्धेरिति शेषः । व्यापारस्य प्रत्यासत्तित्वादिति भाषः |

(अ) ‘agfganaoractafa तहु बहस्तद्धमाषयवरूपजनने तद्धमावयवद्वारा हेतुत्वाद्रिति
भावः ।

(आ) (तदुवयवरूपस्ये'ति तद्भुमावयवत्य योऽवथवत्तद्रषल्येत्यथंः । समवायिगत-
रूप्य समवेतद्त्तिरूपं प्रत्यक्षमवायिक्रारणत्वादिति भावः |

(ह) अत्र तद्रहविजन्यत्वं aagaqeia विशवणम्‌ । तच्च ध मद्यणुङस्य वक्षवमाण-
व्यापारत्वसम्पत्तिसुचनायेति। तदुवहयनन्येति पर्स एकत्वे agaganeacaca
विशेषणत्वाभिप्रायेण, aa प्रकृते व्यभिचारोपयुक्तप्रकृतापादकसरप्रदशना थमुपयुज्यत ।

(१) "यत्रेति धमद्वयणुकादिकमनुतपाद्यवति शेषः । तथाहि तत्र द्हिजन्यधमद्ववणु-
कस्याप्रसिदधेयव न निरक्ततव्यभिचारः ।

५९० तखचिन्तामणो अनुमानखण्डे

ताद्रशस्थूलधूमेकत्वावौ व्यभिचाराप्रसङ्कात्‌ | न हि तद्वहिना दचणकपुतपाचैव स्थूल-
qa उत्पाद्यत इति नियमे प्रमाणमस्ति '

न च यत्र ताद्रश(१)धूमत्रसररेणभिस्तद्रहिसमवधानात्‌(२)पूवं चन्ञुःसंयुकतै-
स्ताद्रशस्थूरधूभारम्भकसं योगो जनितः, तटृद्धितीयत्तणोतुपन्नततप्रतयक्ते उ्यभिसारः,
तत्र तद्रग्तपोगष्य THAW AIA त्ति रयावतृक्रारणानामपेन्नाबुद्धचात्मक-(उ)
सम्बन्धितवच्छेद्‌ कप्रक।(र कक्ञानघ्ररितानां (ऊ) वह चसमवधानकाटीनत्वादिति वाच्यम्‌ ;
तादशत्रसरेणक्रियया यदा धूमारम्भक्रसयोगस्तदा चज्ञुःसंयोगान्तरस्याष्युत्‌पाव्‌-
सम्भवेन(३) यावन्मभ्यनिविष्टस्य तस्य वहचसमवधानकरारीनत्वाभावादिति |

वस्तुतस्तु) तद्रहेस्तदिन्धने यः प्राथमिकस्तयोगस्तदसमवदहितसामग्रचघ-
जन्यत्वस्य सत्यन्ताथेत्वान्न प्रागुक्तेषु व्यभिव्रारः। ततसतंयोगजनिते तदद्रिन्धन-
क्रिय्रानाशे ततसंयोगस्य वह्िसमवधानतया तदितरथयावतक्रारणानां तत्तत्‌क्रिया-
तद((४)धयेन्धना दिभ्यक्तीनां निरक्तवबहयसमवधानकालीनत्वाह्‌ व्यभिचारः परम-
वक्शिष्यते। सोऽपि संयोगिविरोषितस्य संयोगस्य देतुतायाः साभ्प्रदायिकत्वेन

(१) आअददाविशेे (तादृशः इति नस्ति। (२) (समवधानपूर्वम्‌' इति
क्वचित्‌ पाठः। (३) व्चक्षुःसंयोगान्तरस्ाप्युदयसम्भवेनः इति पाटन्तरम्‌ |
(४) ` (तत्तदारद्रधनादि' इति पाठान्तरम्‌ |

(उ) आदो तादशधमन्रसरेणुमिः समं वक्षुःसंयोगः सम्बरन्धितावच्छेदुकप्रकारक-
Nita, ततो वहिसमवधानम्‌ , ततस्ताहशस्थूलधूमारम्भकसंयोगः, ततत्ततप्रयक्षम्‌ ged
वतुःक्षणीमुपादाय प्रकृतन्यभिचारः सङ्मनोयः। अन्यथा तादृशस्थले feta तृतीये ar
wh सम्बन्धितावच्छेवुकप्रका रक्ता नोपादाने तदवरितप्रङृतयावतुक्ारणानां ` व्यमिचारसम्पाद्कं
वहयसमशधानकालीनत्वं न घटते । प्रथमक्षणेऽपि अपेक्नाबुद्यनात्मकस्य aca परिग्रहे तादश-
कष(नल्य दविश्षणमान्रघ्थायितया प्रङ्तप्रत्यक्षान्यवहि तपूवंवत्तित्वाभावेन प्रकृतप्रयक्षे देतुत्वमेव
नोपपच्त इति प्रङ्ृतप्रत्यक्षपूं चतुथक्षणे अपेक्षाबुद्धयात्मकतदुपादानम्‌ । तदुपादाने च अचेक्षा-
बुद्धे क्िक्षणत्थायितया न का चिदुनुपपत्तिः ।

(ॐ) “सम्बन्धितावच्छेदकप्रकारकन्तानेति प्रकृतसम्बन्धितावच्छेदकत्र्षरेणुत्वादि-
प्रकारककानेस्यथेः ।

(र) ताहशधूमारम्भकसंयोगोतपत्तिद्लायां नियमेन चश्षुःसंयोगान्तरोतपादे प्रमाण-
विरष्ाव्‌ प्रृते तदनुतपादसन्देहेन व्यभिचारषन्देहसम्भवादाह ‘acaafeca’ark |

तक्र प्रकरणम्‌ ४६१

वहितं TIME रतु वहेर पि(स)क्रि गनो हेतुत्वात्‌ तद्रहिजन्यत्वाभावस्णापादकस्या-
"ससरत निरसनोध इति भावः |

करणञ्च कटोपाधिदिगुपाधिभिन्नं sa । तेन विसमवधानानन्तरोतपन्न-
घट दैरपि RAIMA पत्तीभूतधूपक्रारणस्य बहयसमवधानकाटीनस्वाभावेऽपि
नाप्रसिद्धिः।

म च वहेरपि वहिसमवधानपागभावक्राटोनतया (ल) बहिततसमवधाने तरेव्यब्
वहिपद्‌ cantata वाच्यम्‌ ; aa देशान्तसादनीत(१)यहेस्तदादन्धनसंयाते सति
तदा द्रन्धनजद हू चतपत्तिरनन्तरथ धूमोतपत्तिरिति क्रमः, तत्र देशान्तराद्ानीत(२)-
वहिमादायवान्य्रयग्यतिरेकग्रह्यात्‌ तत्साधारणस्मैव तद्रहित वस्य(द्) तदह्यसमवधान-
AACA वक्तम्यतया ताद्रशधूभकारणीभूतवहे -स्तादरशधूमप्रयोजक-वहचस मवधान-
कालीमत्वाभव्रेनाप्रसिद्धिवार्णा्थत्वात्‌ |

यदि च तादशधून(र)कार्णोभूतवङ्किःयक्तिरव तद्रहित्वनोपादीयते, तका
यह्नितिन्‌समधनेतरेत्यत्र(५) वह्धिपदं मोपाद्‌धमिति(५) नवीनानां पन्थाः |

ग्रत्त॒प्रतिय्ोगितन्छय'प्यतरथरावततदरयलम्भकरूपयोग्याजुपलम्धो Mean
तावच्चेदके(द) गरावस्विशेवण ६)वद्त्रापि क्रारणतावच्छेदके यावचविपरोषणम्‌ |
तथा च Weer जोतत्‌समवधःनत्वेतरवहय्समवधानकराटोनवुत्तय्ावतुक्रारणता-
वच्कैर्‌कको(८,) न स्यादित Gaataqara: | ॥

= रिण णी — <a

(१) प्देशान्तरादानीतेतरवदहे'रितिं aPrq पाटः | पुस्तकविरोषे aageaaaaa
रतिः इति पाटो afta, (२) देशान्तरादानीतेतरवहिः इति पीठान्तरम्‌।
(३) पुस्तकविरोपरे ‘aa’ इति नास्ति। (४) ध्वहितत्‌तमवधानेयत्रः हति क्वचित्‌ -
पाठः| (2) भन देयमिति' इति क्वचित्‌ qe: | (६) ध्यावच्स्य विदापणत्ववत्‌
इति क्वचित्‌ प।ठटः4 क्वचिच प्याव्च्निवेशनवत्‌ दृति पाठः| (७) वहितत्‌,
समवधानत्वेतरेति क्वचित्‌ पाठः| (6) कारणताव्रच्छेदक)' इति क्वचित्‌ पाटः।

(ऋ) यत्रद्ः यसंयोगः कारणं aa संयोगेन द्रव्यमपि कारणमिति नियमाभ्युपगमा दिति
भावः ।

(द) afganaara प्रति ag: कारणतया तत्य ततपूत्वतिताया अवश्यायेक्षणीयत्वत्त
ततूप्रागमाषकासीनत्वमक्षतमिति भावः|

(ह) ततसाधारणतद्र हत्व प्रथमवहविवरमव्रहूयन्यतरत्वादिरूपं निवए्व्यम्‌ ।

(ए) यावतोनाभुपरम न रुतयक्तीनां समव वानल्यकदा agenta aa उवछम्मकता-
वष्डेदुके यावस्वदिशेषणम्ुपादरेथमिति भाषः |

५६२ तखचिन्तामणो अनुमानखण्डे

धूभावयवस्य(पि) च ga प्रति न धूमसमवायित्वेन कारणत्वम्‌, धूमोतपाद-
पूवं धूमसमवायित्वविशिष्टस्याभावात्‌। न च कारणतावच्डेदकावलोढश्तत्वमेव
कार्योतपाव्प्रयोजकम्‌ , रवमपि क्वचिह धूमः क्वचिन्न इत्यत्र नियामक-
स्थालाभात्‌(१) *ओ), किन्तु स्परंविशेषवत्‌पृथिवीत्वेन पथिवीत्वेन(२) दा । स्प्रश-
विशेषादिस्तु दभ्यादो रसविशेषादिवत्‌ सहकारे । एवमसमवायिसरंयोगस्यापि
द्रभ्यारम्भकतावच्छदकजात्यैव देतत्वम्‌। न त॒ विरेषरूपेणापि मानाभावात्‌। तथा
च पृथिवीत्वाक्रान्तस्य द्रध्यारस्मकतावच्छेदकजात्यवच्छिन्नसंयोगस्य(2) च
वह्यसमवध्रानक्रारीनत्वान्न प्रसिद्धिः | कारणताषच्छेदकञ्च अनेकःप्रक्तिन्रत्ति
qe | तेन तत्‌संयोगस्य तदवयवस्य वा तद्ग्यक्तित्वेन हेत॒त्वेऽपि न क्ञषतिरिति।

तन्न साधीयः ; पृथिवीत्वाक्रन्ते(9) परमाण्वादौ ताद्रश (ओ) जात्याक्रान्ते च
सं्ोगादो सामान्यतो वहयसमवधानक्रालीनत्वस्यानिणयात्‌ , देशान्तरे (५)
वहिक्तमवधानशङ्कयाः सवदैव सम्भवत्‌ । मदुक्तदिशा(६) सवत्र वहिपदस्य
तदूबह्ि परत्वे बह्नत्वततसमवध्रानत्वेतरेव्यस्य वैयर्थ्यात्‌ । वहित्वादेरपि तद्दहय-
सखमवध्रानकाटीनन्रत्तित्वात्‌ , agigeatar अनेकवृत्तित्वाभावादेव(क) निरासात्‌ ,
नान्तरीयकवहि र व्यभिचाराच्च | तत्र हि पृथिवीत्वेन धूम्रत्वेन वा ताद्ररधूभरूप-
fant प्रति समवापिकारणता। अ्तमवायिकरारणता तु भवपवत्रुत्तिनोखरूपत्वेन
तादश (ख)रूपत्वेन(७) ati स्वसमर्वायसमवेतत्वं तु प्रत्यासत्तिः। तथा च

क = [म — दि व = न आ a ० ब —— anes ed ee o_o

(१) 'निय्ामकस्याभावात्‌ (नियामकाभावात्‌ इति च पाठान्तरम्‌ । (२) कचित्‌
(सयदा विरोप्रवतप्रथिवीर्वेन वाः इत्येव पाठस्तत्र वाकारासङ्गतिः। (३) संयोगस्यापिः
इति क्वचित्‌ पाठः । (४) क्रान्तपरमाण्वादौ" इति क्वचित्‌ पाठः| (५) द्देशान्तरीयः
इति क्वचित्‌ पाटः । (६) स्तदुक्तदिशाः इति क्वचित्‌ पाठः| (७) पुस्तक विशेषे
८तादशरूपत्वेन' cata नासि । तत्र वाकागासङ्गतिः।

(0 1 77 2" "9 श कि । न = = = न नज्या ee es eee 9 वक po = Qe ee

(रे) धूमावयवगतस्य धमसमवायित्वस्य तथा धमावयवसंयोगगतस्य तथाविधसंयोग-
हवस्य च॒ धमकारणतावनच्छेद्कस्य याषत्क्ारणतावच्छेश्फान्तगतस्य षहयसमवधानकारीन-
धरृततित्वाभावादुप्रतिद्धिमाकद्भयाह "धूमावयवस्ये'त्यादि |

(ओ) कथा नियामकामावे घटाद्यवयवस्यापि धूमसमवा यित्वप्रसत्तया ततोऽपि धृमोत्‌-
qranag: स्यादिति ara: |
(al) ताहशेति द्रम्यारम्भकताषच्छेद्केत्यथः ।
(क) (कारणतावच्छेदकञ्च अनेकभ्यक्तिढतति प्रादय "मित्यनेन स्वयमेव अनेकटृत्तिकारेण-

तावच्छेवकत्येवं THA परिप्रहादिति भाषः
(a) ताहशरूपस्वेनेति भवयवदृत्तिष्वाविशेषितेन केषनी रूपत्वेनेस्य्थः |

| ASIATIC So
PRESENTATION aetaacorg Saccurrae ५९३

पृथिवीत्व- ूभत्व- तौद्शरूपविगेषत्वादीनां तद्वह्यसमवधानकालीनच्त्तित्वेन व्यभि-
* चारस्य TINT). ` तदू मत्वस्यानेकचत्तित्वाभावादेव निरासा( )दित्यल-

मधिकेन |
ˆ यत्त॒ नान्तरीयक्रवहिके व्यभिचारवारणाय आपादककोटावैव विरोषणं
सत्यन्ताथः । स च वहयघटितसामग्रयजन्यत्वमिति ; तन्न, प्राक्‌ तदसिद्धेः |

दीधितिषरकाशः

‘Qa नान्तरोयके'ति,- बहिजन्यत्वाभावे आपादके इति शेषः । 'भआपादक्ष-
कोट वेवे'ति,-यथाध्रुतमूखचुरोधादिति शेषः(१) । तेन आपाद्यकोरिग्रतियोगि
विशेषणतया(२) व्यभिचारवारणसम्भवेऽपि न न्षतिः। यथाश्चतेन(३) व्यभिचारा-
वारणाद्ाह "स चे'ति। वह्चघरिताजन्यत्वं धूमेऽपि नास्ति ताद्रशेन्धनादि-
जन्यत्वादतः 'सामग्रीत | नान्तरीयकवहिकस्य सामप्री च न afgafzafa न तत्र
ञ्यभिचार इति भावः । प्राक्‌ धूमे वहिन्नन्धत्वनिर्णंयात्‌(४) प्राक्‌ । "तदसिद्धेः
वह्यघरतसामग्यजन्यत्वस्य अनिश्चयात्‌ । तथा च आपादकविरोषणवस्वेन पत्तस्य

भनिश्चये Tater विशिष्टाभावबुद्धेविंशेष्याभावमाज्ावलम्बितत्वमिति ara:(B) 1

| दीधितिः
भत्र आद्या दयौ शङ्का इ्टपत्तिपय्यवसायिनी(५) । तृतीया वुनरापाद्रकाच
प्रसिद्धिपर्यवसायिनी । "अवह" वदिश्यन्यात्‌ |

दीधितिषकाशः |
स्वोक्ततकानुसारितिया ge व्याचष्टे "अने"ति(६) । ‘aa’ ‘aeaa(s)’
इत्यादिना विवत्निते तक(() | qaqa? fa,— बवहयसमवहितज्न्यत्वस्य

(१) ‘ara’ इति erat) (२) वविशेधरणतयापिः इति क्वचित्‌ ore: |
(3) भ्यथाश्रुतेः इति क्वचित्‌ सप्तम्यन्तः पाटः | (४) ननिश्रयात्‌' इति पाठान्तरम्‌ |
(4) भपय्यवसिताः इति पाठान्तरम्‌ | (६) ‘Saale’ इति पाटः पुस्तकविरोपे नास्ति |
(७) "वस्तुतस्तु इति क्वचित्‌ पाटः, क्वचिच्च धवस्तुत इत्यादिना दस्यंशविनाकृतः az: |

(A) अत्र यावतक्रारगतावच्छेदकान्तगं्ततया तद्धूमत्वस्य परिग्रहे तल्य agaaa
वधानकारोनच्त्तित्वामायेन ज्यभिवारः शाक्यः परिहत्तंमत आद ‘agacacqearle |

(5) aura प्रकृततकस्य धूमे वह्धिजन्यत्वनिश्चयद्वारा परम्परया पूर्वोपदर्सितदिश्ा

वद्धिधमन्याप्षिप्रह्ोपरोगित्वासम्भवेन वेफल्यमधरान्तरज्च प्रसज्यत इति भावः । .

(८) भाषाय कोटिप्रतियोगिविशेषणतया सत्थन्तार्थघरिते धूमो यदि afgaeqeararaary
ल्यात्‌. षहयसमवदहिताजन्यस्व विशिष्टस्य जन्यत्वत्याभाववान्‌ ecarfteararert तकं इत्यर्थः |

७५ [2]

G762

4

kad | « तस्वचिन्तामणो अनुमानखण्डे

saasa(a) कोरित्वात्‌ वह्यसमवदिताजन्यत्वरूपकिरोषणाभावादितिः( तर)
मावः(१) [ तृतीया वुनःरिति,-तथा च असत्ख्यात्युपनीतहेतोरभावस्थैव
काय्येसामान्ये कर््याग्यवहितपुदेवत्तिनस्तन्नि्तत्वादेरभावस्य वा शङ्का अदेतुक पव
वेत्यनेन विवत्तितेव्यथैः । ("आपादक्रादी'त्यादिना भापाद्यपरिप्रहः। वहिभिन्ना(२)
दैषोत्रपन्नस्यापि नान्तरीयकवहिक्षस्य वहयसमवहितजन्यत्वाभावात्‌ भवहिपदस्य
धहिमिन्नपर्त्वे विशेषणामवेन नेष्टापतिपय्यंवसानमत are वबदहिशन्या'दिति(ज) |

तच्वचिन्तामणिः

यदि हि गृहीतान्त्रयव्यतिरेकं हेतुं विना कार्य्योत्पत्ति aga, तदा स्वयमेव
yA वहेः, Tor भोजनस्य, परप्रतिपच्यथ (र) शब्दस्य चोपादानं नियमतः कथं
कुर्य्यात्‌ १ तेन विनापि agama) तस्मात्तदूपादानमेव ताद्ररशङाप्रति-
बन्धङप्‌(५) | agra न नियतोपादानं, नियतोपाद्राने च न शङ्का | तदिदमुक्तम्‌ ;-
(म) “तदेव ्ाशङ्यते यस्मिन्नाशङ्यमाने स्वक्रिपराव्याघातो न भवतीति । नहि
, सम्मव्रति स्वयं वहयादिकं धूमादिका fase उयादसे, तत्‌क्रारणं तन्नत्याशङ्ुते
Via धनेन sama fon, सच सहनव्रस्थाननियम्र इति, नियमश्च
द्ाभिरेवेति तत्रप्यनवस्थेति निरस्तम्‌, earn एच शङ्ाप्रतिबन्धकत्वात |

(^ “कोरित्वादिति भावः इति क्वचित्‌ पाटः। (२) ‘afeftet लतः समारभ्य
आहे 'त्यन्तग्रन्थ आदराविरोपरे नासि। सच तत्र स्वछित इति मन्यते, तेन विना
‘afeacar ta दीधितिप्रतीकधारणस्यानुपपत्तः | cea "विशेषणाभावेनः इति नास्ति |
(3) ्र्ययाथःमिति पाठान्तरम्‌ । (४) पुस्तकविरेपे (तादृशेति नासि |

(a) 'उमयत्रये'ति-"ि धृमोऽवहरेव भविष्यति, क्वचिदु afe विनापि भविष्यतीति
शङ्काय gtetd: | प्रथमरशषङ्धा धृमत्वावच्ेदेन, fadtaagr च धूमत्वसामानाधिकरण्येन
धह्मयतमवदहितजन्यतत्रावगाहिनीत्ये्च दयोवि्ेषः। इत्थं पक्षे वहयक्तमवहितजन्यत्वोपगमे
तंस्वभ्ताथंतादशाजन्यल्व वि रिश्जन्यत्वाभावादिरूपाराद्यष्य तत्र सम्म वित्वा दिशपतिषम्भव इति।

(छ) तथा च पक्षोभूते धमे वहूुय्मवहिताजन्यत्वरूपविश्नोषणाभाग्रपरयुक्तत्य ताहश-
विरोषणविशि्टजन्यव्वामावल्य उपपत्तिरिति भाषः। एवच्च प्रतत म कारणोभूतापाचष्यतिरेक-
निश्वयविवरनासतकं विघटनमिति तात्पय्थम्‌ |

(ज) न विते afgdafa बहु हिव्युतपत्या ‘sag fered ‘afgqear’feaiont: |

(क) ‘att eacea 'त्तेत्याशङ्खते चेत्यन्ता प्रावीनोक्तिः |

तकप्रकर्णम्‌ ५१५
` भत'दव---श्याध।तो यदि gies न चेच्छङ्का ततस्तराम्‌ |
व्याधातावधिराशङ्ा तकः शङावधिः कुतः १
इति खण्डनक्षारमतमप्यपास्तम्‌ | न हि व्याघातः शङ्ाधितः()), किन्तु स्वक्रियैष
शङडापरतिबन्धिकेति । न वा विशेषदशंनात्‌ क्वविच्छङकानिदृततिरेषं स्यात्‌ ।

_ दोधितिः

(तदुपादान'मिति करणब्युत्‌षस्या तदीयकाय्येप्रयोजकताङ्ञानपरम्‌ , वादूशा-
न्वप्यतिरेकादुविधानबोधपरं at | अप्रेतनमपि स्वक्रियापदं ततपरमेव | कत्थादेः
शङ्काप्रतिबन्धक्रतवे मानाभावात्‌ , कारणतप्रहोखरकाटीनत्वाश्च (1) |

यद्यपि चैतावता धुमत्वावच्छिन्नं प्रति वहेजेनकत्वं नायाति, वृणारणिमणि-
न्यायेन वेकद्पिक्रकारणतायामपि तथात्वसम्भवात्‌ , तथापि पिशेषाणां क्यंक्ारण-
भावप्रहस्तकण तद्विरोधि(१)शङ्ायामपनीतायां जायमानः सामान्यभ्यभिचार-
निणेया-लुगतागुदेविरोषरूपान्तरानुपस्थिति-लाघवप्रतिसन्धानाविवशात्‌ सामान्यत वव ,
तं परिच्छिनतति। प्रामाणिको च तथैवान्वयव्यतिरेकों । फलबलेन ठाघवक्षानादि-
शुन्याया प्व सामान्यव्यभिनारशङ्कायाः प्रतिबन्धकत्वं कतप्यते |

दीधितपकाशः

भावब्युतपरया उपादानपदाथंस्य ङतेः(२) शङ्काप्रतिबन्धकत्वाभाषावाहं
करणेति । उपादीयते भनेनेति ग्युतपर्येव्यथः। ‘agta’fa तत्पं वहृचादिएरम्‌ |
काय्य धूमादि। तथा(३) च वहयादिविषयकं यदमाविप्रयोजकताक्ानं
तत्परमित्यथेः। ,. |

(१) ‘afgaaagrarfata क्वचित्‌ पुस्तके पाठान्तरम्‌ (२) ‘want? इति
पाठान्तरम्‌ | (३) पुस्तकविशषे (तथा चः इति पाटो नास्ति|

(0) ‘sqrarat यदीश्त्यादिकारिकायाः afaeat: परिष्कारस्तकमाधुरी-वकगादा-
धर्य्यावावनुषन्धेयः । खण्डनकारः खण्डनखण्डखाद्यप्रन्थकारः श्रोहषः। कारिकेय
"व्याघातावधिराश्चटा तकः शद्धावधिमंतः इति कुषमाञ्जछिकारिकायाः खण्डनसुदिश्य खण्डन-
qugara तेन निबद्धा । "व्याघातः शङ्ाधितः इति प्रतिबन्धक इति दोषः । °

(८9 कामिनीजिन्ञा सादेरिव seared घ्वातन्त्येण - स्प विबन्धकस्वस्य सम्भवाद्‌
दोवान्तरमाह कारणतेत्यादिना |

५६६ तखचिन्तामणो धनुमानलण्डे

यदि हि गृहीतान्धयग्यतिरेकं हेतु'मिति- eqargcraretey/ 1) —‘arga'fa |
ag: कारणत्वस्य तन्पतासिद्धत्वात्‌ ्रयोज्कते'ति । प्रयोजकत्वं कारणकार-
णत्वादिकं, तदपि तन्मतासिद्धम्‌ , अहेतुक पवोत्पतस्यत इति स्वीकारादत are
‘aren तीति कथित्‌(२)। तादशो बहयादो तत्तदूमादेर्यो नियतान्वयन्यतिरेफबोधः
तत्परमित्यथः। अप्रेतनमपी'त्यपिना प्राक्तन(द)मपोति खञ्धम्‌। यथाश्चते
धनुपपत्तिमाह कृत्यादेरिति। arfga स्वप्ियापरिप्रहः। "कारणता-
प्रहोररे'ति,- कारणताप्रहोत्तरं तिस्तया च शङ्ाप्रतिबन्धे(४) तकात्‌ कारणताग्रह
इत्यन्योन्याश्चय इत्यथः । वह्यसमवदहिताजन्धत्वस्य निखुक्तजन्यत्वस्य च धूमविशेष
धव(ज) निणयात्‌ धूमत्वावच्छिक्ने(ट) तदनिणयेन(५) तकग्रवरत्यसम्भवात्‌ कथं
aqafsga(s) कारणता्रह(ड) इत्याशङ्कते “यचपीत्यादिना |

ननु fana ताद्रशतक्कप्रत्रच्येव् सामान्यतः कारणताग्रहो भविष्यतीत्यत
आह, --तृणारणी'ति। तत्र बहिविरोषरे त॒णजन्यत्वग्राहकतकप्रवृत्तावपि वहित्वा-
घच्छिन्ने तृणजन्यत्वस्याग्रहादिति भावः({) । (तथात्वं--विशेष्राणां ताद्रशान्वय-
भ्यदिरेकाचुविधायपित्वम्‌। तदिरोधिशङ्कर्या- काय्यकारणभावाभाव^ऽ) शङ्कायाम्‌ |
तक्ण।पनीतायां जायमानो NV: काय्यकारणभावप्रहः सामान्यत aq तं
परिचिङ्गनत्तीन्ययः । तत्र सहकारि(र) दशेयतिः- 'सामान्यव्यभिचारा-
निणेये'ति(ढ।। aaa द्रव्यत्वादिनिरासः। "अनुगते ति,--यावदुव्यक्तीनामन्वय-

ए कि 71 | a Se i ma a8 >~ A TT पः

ie Es a eee = शान a a [| — sees

(१) ‘qeradtae इति पाठान्तरम्‌ । (२) व्वहेरित्यादिः "कच्िःदित्यन्तः otal a
सार्वतिकः | (३) ` प््रागुक्तेति पाटान्तसम्‌ । (४) शशङ्काप्रतितरन्ःदइत्यत्र Sagat
बन्धक तरकेत्पत्ति-रिति पाटः क्वचन दश्यते । अन्यत च 'शङ्काप्रतिबन्धकतकात्‌ कारणता
me इति पाठः| (५) (तदनिणेयात्‌" इति क्वचित्‌ पाटः । (६) “वरणजन्यत्वस्या-
अ्रहसम्भवादितिःहति क्वचित्‌ पाठः| (७) (का््यत्वकारणव्वाभावः इति पाठान्तरम्‌ |
(८) (सहकारिण carafe’ इति पाटन्तरम्‌ |

a ee ) -गणयिरिषीीषेिीीिगीषणभीििििि भिम

(a) भधूमधिक्षोष ca’ तत्तद्धमत्वावच्छिन्न एव |
(2) ‘agearafsaa’ धमत्वरूपसामान्यधर्मावच्छिन्ने |

(3) “तद्वच्छिन्न इत्यत्र aacaul निरूपितत्वं, aca कारणतायामन्वयः |

(ड) (तद्वच्छिन्नकारणते,ति aasf तदवच्छन्न निरूपितकारणगतेस्यथं; |

(3) (सामान्यन्यभिचारानिणये'त्यत्य सामान्यधर्मावच्छिन्तविशेप्यताकप्रङृतकारय्य
त्वाभावानिश्रयेत्यथं इति गदाधरः। तेन द्रन्यत्वावच्छिन्नविदःष्यताकवहिजन्यत्वाभाव-
ee दरेग्यत्येन वहिजन्यत्वप्रतिपत्तिः । . तदेवोक्तम्‌ , “अनेन द्रन्यत्वादिनिराक्ष" इति
प्रन्थेनेति.।

तक THOTT ५९७

ध्यतिरकाधुविधानं(१) निधितं तावदष्यक्तथनुगतेत्यर्थः(२) । aa. तसहव्यक्तेत्वा-
दीनां(३) निरा तः। ‘anfa’fa—arataaatiaar अगुवित्यर्थः। तेन तावदु-
उथक्तप्रन्यतमत्वनिरासः। 'विशेषेति,-भगरृहीतान्वयव्यतिरेकन्यक्तिव्याव््तत्य्थः |
aa age) गदीतान्वयव्यतिरेकमातरच्ु्तितया 2(५)जत्यादिकमगुर उपस्थितं, तवा
तदवच्छेदेनैद(ण) देतुताप्रहो, न धूमत्वावच्छेदैनेति सूचितम्‌ । रूपान्तरे'त्यन्तरपदं
स्पष्टत्वाथम्‌ (६) | |

'खाधव्रप्रतिसन्धानाद्री'ति-धूमत्ववहित्वयोजन्यत्वजनकत्वा(७) वच्छेदकत्वे
लाघत्रमित्याकारकलाघवज्ञानावीत्यर्थः.८) | तेन यदा तादशलाघवानवतारस्तदा
तसट्ग्यक्तित्वावच्देनेव देतताध्रड इति सूचितम्‌ आदिना साधारणकारणता-
प्राहकान्तरपरिग्रहः। सामान्यतः वहित्व(६) धूमत्वायवच्छेदेन ‘a? काय्य
कारणभावम्‌। परिच्छिनत्ति विष्यीकरोति। 'अन्वयव्यतिरेका'विति-
विशेषाणामित्यनुषज्यते। ‘ata’ उक्तसहकारिवशात्‌ सामान्यतः कारणताग्राह -
कत्वेनेव । श्रामाणिको, प्रमाणसिद्धो |

नु वहि विनापि धूमा भविष्यतीति व्यभिचारसन्दे्दशायां कथं धूमत्वा-
वच्वैरेन वहिजन्यल्वप्रह्‌ इत्यत. आह ‘neasata | 'छाघवक्ञानादी'व्यादिना तक-
घरितायास्ताद्रशक्रा््यकारणभावव्राहकसामग्रचाः after: | aay तर्कधरितताशश-
सामप्रीविशिष्टाघवन्ञानाभाववििणएव्यभिचारज्ञानं ताद्रशबव्यािक्ञाने,.त)प्रतिबन्धक्षम्‌ |
aa दव(थ) यत्र [यदात्र ar तादशक्रारणताग्राहकसामप्री. वा नास्ति,
(१) “अन्वयाद्यनुविधानम्‌ः इति पाठान्तरम्‌ | (२) (तावत्‌स्वनुः इति पाठान्तरम्‌|
(३) (तद्ग्यक्तित्वादि' इति पाटन्तरम्‌ | , (४) क्वचित्‌ भयदाः इति ‘sofa’
मिव्यनन्तरमेवः दश्यते । (५) Sameer fear (जात्यादिकम्‌' इति पाठान्तरम्‌ |
(६) स्पष्टार्थम्‌ः इति पाटरन्तरम्‌ | (७) (जनक्रताः इति पाठान्तरम्‌ |
(८) स्ञानमित्यथः' इति पाठान्तरम्‌ | (९) Safe’ इति पाटान्तरम्‌।

(ण) (तदुवच्छेदेनेव हेतुताग्रहः इत्यघ्य ताशव जात्याचयव च्छिन्नका्यंतानिरूपित-
कारणताप्रह इत्यथः | '

(त) ‘aemearfiara’ इति निस्त कार््यकारणभावग्रहात्मकभ्यासित्तान इत्यथः,
एतच काय्यंकारणभावग्र दस्येव प्रागुक्तव्यात्तिविपयकत्वाभिग्रायेण | ॥

(थ) “अत एव तादशसामप्री वि शिष्टलाववज्ञानह्य उत्तेजकर्तथा निवेशेन कटिपित-

प्रतिकन्थकत्वाद्रव। ;

yan aeafarararcit भनुमानखण्डे

aqraataaarasiq सामानयन्यमिवारशङ्कवस्त्रयनयापिषी प्रतिरोधः । ` भत पव
तकस्य(१) न॒ वैफदयम्‌ । ताद्रशोत्तेजक (२) सम्पादकतया भ्यािग्राहकत्वादिति
भाव्ः। भ्यभिचारनिणये उक्तलाघवाद्यनु(३) सन्धानेऽपि व्याप्ेरग्रहादाह (४)
(शङ्कायाः इति ।

नन्वेवं व्यभिचारक्षानत्वेन कथमेका(द्‌) विरोधितेति चेत्‌ सामान्यन्यमि-
घारानिणेयघरित-ताद्रशसामध्रीविशिणए्टाघवक्षानाभावविशिणएन्यभिचारक्ञानत्वेनेद( ५ )
संशयनिश्वयसाधारणेन विरोधित्वात्‌ । व्यभिचारनिणयकाङे च व्यभिचारानिणेय-
रपविशेषणाभाषेन(घ) ताद्रशविरिएटकाघवज्ञानाभावेन प्रतिबन्धकतावच्तेदकसरूप-

सम्भवादिति | दोधि
तः

भरे तु धूमत्वावच्छिन्नस्य वह्यजन्यत्वेन जन्यत्विशिष्टस्य यथाथतबहय-
समवषदहिताजन्यत्वस्य गव्यतिरेक ववापादनीयः। तश्चोक्तन्यायेन तादशवहियुक्त-
कारणकलापजन्परत्वग्रदेण तदुव्यतिरेकजन्यत्वशङ्कानिरासात्‌ बहिविरदेऽपि निरतिशय-
स्यैव ताद्रशसमूहस्य धूमरज्ञनकत्वसन्देहस्य च तथाविधाद्धूमानुतूपाददशेनेनवायोगात्‌
ताद्रशस्थैव क्वचिद्‌ afe कवचिश्चेतरदासा्य जनकत्वसम्भावनायाश्च क्वचिद्‌
धूभायुतूपादप्योजकत्वेनावधुतस्य वहिविरहस्यैव तथाविधसमूहससवे धूमाचुत्‌-
पत्तिषामान्यं प्रति लाववात्‌ प्रथोजकत्वनि्णयेनापनयान्मनसैव सुग्रहम्‌ । ‘ae?
वहिक्तमवहितस्योपादानम्‌। अत्र च नियमग्यवच्तेद्यस्य बवह्ृचसमवबहितानुपादानस्य
प्रयोज तदजन्यत्वज्ञने quien वहिसमवदहितोपादानस्य वा प्रयोजके तत्र

क a कमि प नायि PTE,

—— ee 11 1 —— ष ए

re ry Tes eS 1 वि ee

(१) भन तकंस्यः इति पाठान्तरम्‌ । (२) (तादशोत्तजकः्व' इति पाठान्तरम्‌ |
(१) लषवानुषन्धानेऽपिः इति पाटन्तरम्‌ | (४) "्याप्तरप्रहादत आह" इति
पाठान्तरम्‌ । (५) अआदशविरोषरे ‘aa’ शाब्दो नास्ति |

(द) व्यभिचारनिणयदश्ायां राधचाद्यनुसन्धाने सत्यपि व्यापिग्रहामाषोपपादनाय
छाघवक्तानसुत्तेनकतयानुपादाय केवन्यभिचारनिणंयत्वेन प्रतिबन्धकत्वान्तरस्यापि कल्पनोयत्वा-
दिति भाषः | ति

(a) पतच व्यभिचारनिर्णयकाले कराघवत्तानसत्वदश्ार्यां, तदसत्वदक्षायान्तु
विक्ञेषणाभावकवदु विक्ेष्याभायेनापि प्रसिबन्धकतावच्छेदकरूपसम्भवो बोध्यः |

तक्प्रकरणम्‌ ५६९
दोधितिपकाशः

ये तु धूतल्वावच्छिन्नमेव पक्तीरृत्योक्ततर्कावतारं बणयन्ति, तन्मतमाह ;-
‘aqt त्विति । वहयजन्यत्वेन' भआपादकेन । मप्र (तञ्चेत्यत्र तत्पदेन धूमत्वा-
ब्रच्ते2ेन(१) वहयसथवदिताजन्यत्वस्य परामशाथ(न) तदैव विशेष्यीर्‌त्य दशंयति(२)
ज्न्यत्वविशिष्टस्ये'ति.प) । 'यथाश्रुते'त्यनेन(२) केषा्चिष् faafaaea agaafza-
सामश्रचजन्यत्व(छ)रूपस्य निरासः(क) । `

‘ay’ धूमत्वाधच्छिक्ने बह्यसमवहिताजन्यत्वश्च । (मनसैव सुप्र" मित्यग्नि-
मेणान्वयः। "उक्तन्यायेन शहुताशनरासमादिपदाथंसाथस्ये(५)'त्याद्यक्तन्यायेन |
सम्बन्धान्तरेण. वहिग्ुक्तक्रारणक्रलापजन्यत्व (६ै)ग्रहेऽपि केना पि(७) सम्बन्धेन बहि-
भ्यतिरेकजन्यत्व(ब)ङ्का सम्भवतीत्यतः 'तादशवहियुक्ते ति, तेन सम्बन्धेन afg-
qa: | (तदुभ्यतिरेके'ति बहिःयतिरेकत्यथेः । तावता अहरेव भविष्यती'ति
शङ्का, “अदेतुक एव वोत्‌पतस्यत' इति शङ्का(८)च निराङृता |

क्वचिद्‌ वहि विनापि मविष्प्रतीति net च gar मवति, वहेरन्यथासिद्ध-
सन्निधिङ्त्व(€)शङ्या, fasta जनकरत्वशङ्कपा च । amit निरस्यति 'वहि-
विरहेऽपी'त्यादिना। निरतिशयस्यः सहकाय्रन्तरशुन्यस्य | 'तादृशसमूहस्य
व हेशुन्या(१०)द्न्धनादिसमूहस्य | (तथावरिधात्‌' वहिश्रुन्यताद्रशसमूहात्‌५ "सन्देहस्य
सखायागा'दित्यन्वयः |

ee ए ae `

(१) अदशविरोध भ्धूमत्वावच्छेदेनः इति नास्ति। (२) निर्दिशति. इति क्वचित्‌
पाठः| (3) ध्यथाश्रुतेनः इति क्वचित्‌ पाटः । (४) (जन्यत्वस्य इति पाटान्तरम्‌ |
(५) ‘anlage इति क्वचित्‌ पाठः । (६) श्रयोज्य्यग्रदेऽपि' इति क्वचित्‌ पाठः |
(9) केनचित्रूष्ति क्रचित्‌ पाठः| (८) शङ्कापि'इति क्वचित्‌ पाटः 1 (९) (सन्निधिः
इत्यत्र (सम्बन्धि' इति क्वचित्‌ पाठः| (१०) पुस्तक्रविदोपर षवह्ियुन्येति नास्ति |

(न) तत्पदेन पूर्वोपल्थितिविशेष्यस्येव परामक्षंनियमादिति ara: |

(प) अनेन विशेषणेन अजन्ये व्यभिचारो वारितः |

(फ) न च प्रकृते ताहरवहयसमवदिताजन्यत्वनग्प्रतिरेकल्य आपाथत्वे नान्तरीयकव हिक
ध्यभिवार इति वाच्यम्‌ , पएततकषपेऽमि - पूववत्‌ वहूुयसमवध।(नकारोनथावत्‌ क्रारणकटवरूप-
पारिभाषिकजन्यत्व विवक्षणेन ताहदाघ्येवर जन्यस्वस्य विज्ञेपणश्रिवया उपन्यासाष्‌ |

(ब) “वहिग्यतिरेकजन्यत्वेव्यस्य वहुग्यतिरेको यत्र॒ तजन्द्रट्वमिति व्युकूः
वहुवसमवहितजन्यत्वमित्यधः sain "वद्धिभ्यतिरकेत्यथः हस्यन्राप्येश्रम्‌ । 1१ 1
भवुप्रययो वा ।

8०० तत्वविन्तामणौ अनुमानखण्डे

द्वितीयां निरस्यति (ताद्रशस्यैवे'त्यादिना(१)। (तादृशस्यैव अआद्रन्धनादिः
समूडस्यैव | जनकत्व(२) सम्भावनायाः धूमजनकत्वसम्भावनायाः ; अपनया'दित्य-
प्रिमेणान्वयः। कारणान्तरव्यतिरेकेण धूमायुत्पत्तिमत्यपि afgada व्यभिचाराद्‌
वहिविरहस्य ततप्रयोजकत्वं न घटत इत्याह (तथाविधसमरूहसस' इति ।
लाघवादिति, प्रयोजकान्तरकल्यने कारणान्तर्कत्यनागोरवादिति भावः।
तदुपादानपटेन वहथसमवदहिताजन्यत्वनिणयं प्रतिपादयित्‌ प्रथमत (३)९्व तथा(म)
व्याचष्टे वहेर्वहिसमवहितस्ये'ति। aaa तु वहेनियमत उपादानेन वहि
भिन्नाचुपादानं aed, तच्च न विवक्तिताथप्रतिपादकं(४) वाधितञचेति(म) ara: |
'नियमत्यवच्तेदयस्य' नियमाधीनव्यवचस्ेदबोधविवयस्य निय्मदलभ्यस्येति यावत्‌ |
यथाश्रुते वह्यक्तमवरहितोपादानस्यवर निग्रमत्यवच्तेद्यत्वादसङतेः। (५)उपादानें
नियमतः कथं कु्यादिति-कथमित्यनेन व्यवच्कैयस्य नियमदभ्यस्येत्यथे इति तु
कथित्‌ । तदजन्यत्वज्ञाने' यहय्समदरहिताजन्यत्वनिश्चये |

ag तदुपादानमेव शङ्ाप्रतिबन्धक्मित्यत उपादानपदाथंस्य शद्काप्रतिबन्धक्त्वं
छभ्यते, न तु नियमपदाथश्य, तथा च तच्छक्यसम्बन्धोपदशनमप्रृतमत आह्‌
"परम्परये'ति। वहव्रसमत्रहिताजन्धल्यनिणयाधीनतक्घप्रवरस्या वहिजन्यत्वग्रहे सति
बहिक्तमवहितोपादानमिति परम्परग्रेत्य्थः | "तत्र'तदरजन्यत्वनिणये । ‘araqzan’(é)
तदुपाद्‌नमिति-प्रन्थस्य तात्पय्येमित्यथः |

दीधितिः

यत्त॒ अन्वयव्यतिरेक्राजुविधाचित्वज्ञानमेवर विरोषदशेनतया asian ,
तेव तकधरक्म्‌। तदिदमुक्तम्‌ ;—alz गृहीतान्वयत्यतिरकः देनु'मितीति। तन्न
यादच्छिक्रस्य तदनुविधानस्य ॒व्यभिचारित्वान्नियतस्य चोक्तामेदसम्पाद्कत्वादिति
बदन्ति। तच्चिन्त्यप्‌ |

(१) (तादशस्येवेत्यादिना इति पाठो न सार्वत्तिकः। (२) (तथाविधजनकत्व इति
क्वचित्‌ पाठः| (3) प्रथम तथाः इति पाटान्तसम्‌। (+) ‘say इति
पाठान्तरम्‌ । (५) (नियमतस्तदुपादानःमिति "नियमत उपादानमिति च पाठान्तरम्‌ ।
(६) (तत्‌पय्यमिव्यादिः (तात्‌पय्येमिव्य्थ' इत्यन्तभागो न सार्वत्िकः

fa भ (भ) ५तथे*ति तार शनिणंयार्थकतयेत्य्थः |

Cay ‘aries धूमोहेशोन वहिमिन्नस्यादन्धनदेरप्युपादानादिति ara: |
Te

पपि रि ए |

तक्रकरणम्‌ ६०१

दोधितिप्रकाशः
"विशेषदशंनतया' बहचसमवहिताजन्यत्वस्य व्याप्य(१)दशौनतया(य) |
'शङ्ाप्रतिवन्धकम्‌" वह्यसमवहिताजन्यत्व(२) शङ्कापरतिबन्धकम्‌ । तदेष"
भन्दरृयभ्यतिरेकानुविधायित्वमेव | तथा च धूमो यदि वहिजन्यो न स्यात्‌ दहयन्वय-
व्यतिरेकानुविधायी न स्यादिति(३) तकंशरीरमिति ara: |
अन्वयव्यतिरेकायुविधायित्वज्ञानस्य शङ्तिबन्धकत्वे मूलस्वरसमाहः-
'तदिदमुक्त'मिति। यज्जातीये(४ ` क्वचित्‌(५)यवन्वयग्यतिरेकाजुविधानं तदषच्छिन्ने
तज्ञन्यत्वमिति व्यापिः। यदषच्तेरेन(५) यदन्वयग्यतिरेकानुविधानं(६) तदवच्द्न्ने
* तज्ञन्यत्वमिति वा(७) उापिस्तक्षमूलम्‌ । तथा च धूमत्वं यदि वहिजन्यतावच्तेककं
न स्पात्‌ , वहयन्वयग्यतिरेकानुविधायिबुसि वहचन्वयग्यतिरेकानुबिधायितावच्छेवक
वा न स्यादित्यथपय्यव्रसाने प्रथमे दोषमाह, यादरच्क्तिकस्ये'ति,-- तजञातीय-यत्‌-
किञ्चिद्ग्यक्तिनिष्ठस्येत्यर्थः । व्यभिचारित्वात्‌ पृथिवीत्वाधाक्रान्त-यत्‌किश्िद-
व्यक्तावन्वयाद्यनुविधायपित्वस्य सस्वेऽपि पृथिव्रीत्वादेस्तजन्यतावच्वेदकत्वाभावेनं
व्यभिचारात्‌ । द्वितीये चान्वयांशस्य वयर्थ्ात्‌ । निथतत्यतिरेकमानोपादाने च agd-
समवहिताजन्यत्व पव पय्यवसानाद्‌(८)स्मदुक्तपक्ञाभेद्‌ इत्यत भह "नियतस्येति |
aire मिति,- चिन्तावीजन्तु वहयसमवहिताजन्यत्वस्य धूमत्वावच्छेदेन
निणये धूमो यदि वहविभ्यभिचारी स्यात्‌ वहचसमवदहिताजन्यत्वे सति जन्यो न स्यादिति
aata व्यमिचारशङ्खानिराकरणे कायकारणभावध्राहकस्थैव(&) वैयथ्येम्‌ । किंञच(र)

(१) ग्याप्यादिददनतयाः इति पाठान्तरम्‌ | 'व्याप्त्यादिदशनतयाः इत्यपि क्वचित्‌
पाठः| (२) बवहयसमवहिताजन्यत्यः इति पाठान्तरम्‌ । (३) स्यादित्येव इति
क्वचित्‌ पाठः | (४) “अत यजञ्जातीये' इति क्वचित्‌ पाठः | (५) “यदवच्छेदावच्छेदेनः
इति क्वचित्‌ पाठः| (£) ध्यदन्वय्राद्यनुः इति पाठान्तरम्‌| (७) क्वचित्‌
धयदबवच्छेदेनः इत्यनन्तरमेव ‘aay’ दश्यते । (८) (सानान्मदुक्तः इति क्वचित्‌ पाठः |
(९) ननिवारणे काय्यकारणभावग्रहस्येवः इति पाटान्तरम्‌ |

[1 म १, गणष eed = = ene

(य) ‘sqreaasiana’fa प्राह्यभावन्याप्यदकश्ं नतवेत्यथः। प्राक्यामावद्तंनस्येव ag-
व्याव्यदुक्नल्यापि प्रतिबन्धकत्वस्य कटप्त्वादिति ara: | ,

(A) "यजातीय, इत्यत्र afafa जातौ विक्षेषणम्‌ ।

(र) काय्यं कारणमावप्राहकस्तर्कोऽपि षह्विजन्यस्वनिश्रयं द्वारीकृत्य जमो यदि वहि.
न्धमभिचारो स्यात्तदा वह्धिजन्यो न स्यादिति तर्कान्तरसम्पादक इति aggre तल्यापि व्यभिषीार-
शङ्का निन्रति प्रत्युर्योगात्‌ कथं वयथ्यमित्याशङ्भयाह किद्ेष्यादि |

७६ (४,

[ति । ee ee ee ny RD ope om in oe ॥= we | WL Pe ED ee on 0 ष्क ar 1 9 अ "1 ध द |

६०२ त्वचिन्तामणो भनुमानखण्डे

जन्यशत्यस्य यथाश्ताथकत्वे नान्तरीयकवहिके व्यभिचारः | वहयततमव्रधान-
कालीनेत्यादिविवक्तितार्थे च वहिपदस्य तत्तदुवहिपरतया तदुधटितस्य{ल)धूमत्वा-
वच्त(१) देनानिणंयात्‌ नोक्ततक प्रत्र ्िरिति।

दीधितिः

केयिसु काय्येकारणमावग्रहानन्तरं म्यातिग्रहाय व्यधिक्ररणस्य जनकत्व-
शङ्कनिरासार्थंमयं तकः। तथा च धूमो यदि सामानाधिक्ररण्यातिरिक्तपरत्यासस्या
वहयजन्यत्वे सति सामानाधिक्ररण्यप्रत्याक्तत्या बहिज्न्यो न स्यात्‌ alana न
स्यात्‌ ¦ भप्त्यासन्न्याजनक्गत्यात्‌ । ताद्रशाजन्यत्वश्च प्रत्यास्तयन्तरशालिवहि-
संखेऽपि धूमानुतपाक्रादिना प्राह्यमिति। इदमेव च वाचोभङ्खचा परे
परिष्कुवन्ति,ः-धूमो यदि वहयनधिशृरणदेशानुत्‌प्तिकत्वे सति वहयधिकरणदेशोत्‌-
Ghent न स्यात्‌ जन्यो न स्यात्‌ । ताद्रशाचुतपत्तिक्त्वप्रहश्च धूमानुतपत्ति प्रति
वहिसम्बम्धाभावस्य प्रयोजकत्वे प्राह्ये उपरस्थितत्वालाधवाच्च तादशसम्बन्धाभ।वस्यैव
तथात्वाबधारणादिति agia afar

दोधितिप्रकाशः

‘sartanera’fa,—yar यदि वहिऽयसिचारी(व) स्यात्‌ सामानाधिक्ररण्य-
प्रत्यासरा(श) वहि तन्यो न स्पादिति-व्यातिग्राहकतरकादतारायेत्यशः | (्यधिक्ररणस्य
जनक्रत्वशङकति,- उयधिक्ररणस्य जनकत्वपय्यंवसायिनी या शङ्का सामानाधिकरण्य
परत्यासरया बहिज्न्यस्वामाषशङ्का तत्निरास्थमित्यर्थः |

यथाश्रुतमूलमनुरष्यापादक पव सत्यन्तं निन्तिप्याह (“तथा च धूमो
धति । अत्रापि निष्कर्षे भापायक्रोरिप्रतियोगिविरशेषणमेव सत्यन्तं बोध्यम्‌|
स्थभ्यधिकृरणवहिजन्ये(र) वहिरूपादो व्यभिचारवारणाय सत्यन्तम्‌ । धूमस्यापि
सीमानाधिक्ररण्यातिरिक्तप्रस्यासस्या स्वावयवज्ञन्यत्वात्‌ तन्नाप्र(२)सिद्धिरतो
वबहिपदम्‌ । घटादौ ्यभिचारवारणाय arama दहति |
(२) ूमत्वावच्छिन्नेऽनिणभात्‌? इति क्वचित्‌ पाटः । (२) “eae

२) (श्वन्यधिकृरणजन्येः
शति क्वचित्‌ पाठः। (३) (अंशाविद्धिरिति पाठान्तरम्‌| क्वचित्‌ ‘ae
ष्पद 'मित्येतन्माल्े वत्तते |

(७) ‘agaféaea’fa तत्तदुषह्धिधटितल्य वहयसमवघानकाणीननिरक्तपूवं-यावत्‌-
wrenpercdeay: | ts

(a) afgeaftardtera क्षंयोगेनेति योजनीयम्‌ |

(श) 'सामानाविकरण्यप्रस्यासचस्येति तदुषदकसंयोगेनेत्यर्थः।

तकप्रकर्णत्‌ ६०१४

तक्षेमूलग्याप्तावप्रयोजकत्वं निरस्यति- भप्रत्यासन्स्ये!ति। प्ते सत्यन्तस्य
प्रमितवेवोक्तन्यायेन विशेष्याभाव(ष)सिद्धिरिति तत्‌ साधयति-'तादशाज्ञन्य-
व्वश्चे'ति। श्रतव्यासच्यन्तरे'ति,- संयुक्तसंयोगादिप्रत्यासस्या बहिस्वेऽपीत्यथेः।
age तादशाजन्यत्वग्रहस्य परत्यत्ततः(१) सम्भवेऽपि धूमत्वावच्छेदेन तदसम्भवात्‌
तन्निणंयाथमिदमुक्तमिति aq) 'धूभायुतूपादादिने'तिः--भादिना लाघवादि-
परिग्रहः। दमेव चे'ति,-धूमानुदपत्ति प्रति वहिसम्बन्धामावस्येत्यादिषक्ष्य-
माणप्रन्थपर्यालोचनेन HARMAN तकप्रवृसेख्भयश्रापि तुव्यत्यादिहि
भावः। ववाचोभङ्या' अशम्देन(२)। "परिष्ुतरन्ती'ति, तत्र॒ षहिजन्यत्वादैः
gay mica, भत्र तु तद१(र)वेरोन लाघवादिति भाषः |

भत्रापि aga बहश्नधिकरणदेशानुतपत्तिकत्वप्रहस्य प्रल्थक्षतः सम्भवेऽपि
धूपत्वावच्छैदेन तदसम्भवात्‌(स) तदथमाह ;- तःद्र(४)शायुत्‌पलिकत्वे'ति |
'वहिसम्बन्धाभावस्ये'ति,-- वहेः कारणत्वग्रहात्‌ ततस्तम्ब(ह)न्धाभावप्रयुक्ताऽदश्यं
धूमायुत्पततिरघराह्या। तत्र॒ सम्बन्धान्तरस्य अनुपस्थितत्वाहु गोरषाश्च
संग्रोगात्मकसम्बन्धाभावस्यैष ततुप्रयोजकत्वं HTT शत्यथेः |

ताद्रशसम्बन्धाभवस्यैव' सामानाधिक्ररण्यधरकसंयोगातकतत्‌सम्बन्धाभाष-
स्यैव । ‘aurea प्रयोजकत्वम्‌ । तञ्चिन्त्य'मिति,--चिन्तावीजञ्च(५) ;-
धूभत्वावच्छेदेन प्रथमत पव तथा(ज्ञप्रदे धूमो यदि वहिव्यभिचारी स्यात्‌
सामानाधिक्करण्यातिरिक्तप्रत्यासस्या दहयजन्यत्वे सति बहिजन्यो न स्यात्‌(६),

(१) श्रवयक्षत्वसम्भवेऽपि' इति पाठान्तरम्‌ । (२) स्वस्वशब्देन' इति.
पाठान्तरम्‌ । क्वचिच 'वाचोमङ्खवया अशब्देन हइत्यशा एव नास्ति|
(३) (तदनिदछ्रोनः इति पाठान्तरम्‌| (+) (तादशदेशानुत्‌पत्तिकःवेतिः इति
पाठान्तरम्‌, अतो दीधितावपि तथा । (५) 'वीजन्तुः इति पाठान्तरम्‌|
(६) कचित्‌ वहिजन्यो न स्या'दिर्यत्र ‘afgaey इव्येतन्मा्त, aaa a स्यादिति
वाः gaa परप्ष्रवाक्यस्थटे वान स्यादितिः इति पाठान्तरम्‌|

(प) '“विशेपणवत्त्वेनोपल्थिते विशिष्टाभावदुद्धेविशेप्याभावावछम्बित्वादिति प्रागुक्त
युक्तरित्थथः ।

(स) (तदसम्भवा"दिति-तादशानुषपततिकत्वप्रहासम्भवादित्यथंः |

(ह) कारणप्तम्बन्धाभावस्य कार्य्यानुत्पत्ति प्रयोजकतया तथात्वभवतेयम्‌ |

(क्ष) (तथः प्रह" इति सामानाधिकरण्या तिरिक्तप्रत्या सत्या बहूव जन्यत्वल्य वहूयनधि-
करणदेश्ानुस्‌ पत्तिकत्वप्य च ग्रह इत्यथः |

६०४ त्वचिन्तामणौ भनुमानखण्डे

धहयनधिकरणदेशानुत्पत्तिक्त्वे सति जन्यो न स्थादिति वा ‘agua
व्यापिग्रहसम्भवात्‌ सामानाधिक्ररण्यप्रत्यासस्या वहिजन्यत्वग्रहस्य बहयधिकरण-
देशोत्पत्तिकत्वप्रहस्य च वैयर्थ्यम्‌ ।

प्रथमे च धूमविशेषस्य qa सामान्यग्यभिचारानिणंयादिरूपसहकारि.
वशाल्लाघवप्रतिसन्धानादिवशाञ्च(१) धूमत्वावच्छेदेन तादशजन्यत्वग्रदे च
यथाश्रुतमेवास्तु, किं सामानाधिकरण्यप्रत्यासत्तिनिवेशेन, सामान्यव्यभिचारशङायां
तकस्योत्तेजककोरिप्रवेशेनैव उपयोगितायाः स्वयमप्य(२)वग्याश्रयणीयत्वादिष्ि।

दीधितिः

मिश्रास्तु परं प्रति व्याप्ि्रहोपाये प्रदशनीये(२) व्यभिचारशङ्घानिरास-
हैतुर्वेनोपदर्धिंते तके मूलशेथिव्यादिशङ्कोहभावकं तं प्रति व्याघातोऽयमुपदभ्यैे ;
मेवं शङ्किष्ठाः । तथा सति तत्तत्काय्याधितग्रा तत्र तत्न कारणे तवेव प्रवृत्तयो
व्याहन्येरन्‌ | यदाह ;- नहि सम्भवति,-- स्वयं दहयादिकमिती'ति are: |

दीधिततिप्रकाशः

परः चार्वागम्‌ । ध्यभिचारशङ्कानिरासहेतत्वेन' तकान्तसेत्थापनद्रारा
उत्तेजकबिधया at व्यमिचारशङ्कानिरासदहेतुल्वेन । ‘an’ वह्निजन्यत्वग्राहकतङक |
भूके'ति,-ग तकस्य ge व्यापिः । आदिना इएापत्तिरङ्कापरिग्रहः । ‘a’ परम्‌(्)
व्याधातोपदशीनमेव्राद,--"मेव'मिति | तत्र(भा)प्रन्थस्प्ररसं agiafa.—‘aaiz’-
त्यादिना । श्राहुरिति,--उपादनपदर्प्र यथाश्च॒ताथकत्वरक्षणमेव प्रकषंः | नचैवमपि
प्रतिबन्धकृपदस्य यथाश्रुतार्थबाधात्‌(र) शङ्कापरतिबन्धक्रं aga लि्गमित्य्थो
वाच्यः, am a सेवा)सङ्कतिरिति वाच्यम्‌ ; शङ्कायां न नियतोपादानं
नियतोपद्नि चन gel मूले प्रतिबन्धक्रत्वविवरणेनव यथष्रताथैत्यागस्य
स्वह स्तितत्वादिति(४) |

ge "कन "आ, ee 6 = नहित ==» => == 1 9. बीम मी SR a er ES

(१) 'सहकारिलाघवप्रतिसन्धानादिवशात्‌' इति पाठान्तरम्‌ । (२) स्वयमप्या
भयणीयत्वा"दिति पाठान्तरम्‌ | (२) प्रददयमानिः इति पाठान्तरम्‌ | (४) सस्वीङृत-
त्वादिति शति पाठान्तरम्‌ |

(भ) "पर'रितिप्रागुपदरशितं चार्वाकमित्यथः।

(आ) 'तषेति agra सत्ते प्र्त्तेरनुपपत्ता चित्यथेः |

(इ) "बाधादिति saat: agt प्रति प्रतिबन्धकत्वायोगादिति ana: |
(१) 'सेवासङ्ति'रिति,-प्रतिबन्धकपदत्य यथाश्ुतार्थकत्वव्याधातरूपापकप इत्यथ: |

तकप्रकरणम्‌ ६०५
तखचिन्तार्माणः
नचेताद्रशतर्काबतारो भूयोद शनं विनेति (१) भूयोदशंनादरः(उ)। न तु सद)

स्वत शव प्रधोजकः(ॐ)। अत cay) तदाहितसंस्कारो न मानान्तरम्‌ , तक्षंस्य
भप्रतात्वात्‌। aa प्रत्यक्त(२)ग्यािज्ञाने देतुः। तदभावेऽपि(४)शब्दानुमानाभ्यां

तद्प्रहतं(५) |
दीधितिः

तशचे'ति,--तत्‌' व्यभिचारादशनं, व्यभिचारक्ानसामान्याभावः। योभ्य-
, तादिसन्देहेऽपि शञदडादिना भथनिश्चयात्‌ । ‘aq’ तकरंस्वरूप(६)भिति केचित्‌।

दीधितिप्रकाशः
तत्पदस्य सहचारज्ञानपरामशंकत्वे शाब्दादिऽ्थािबोधेऽपि पदरार्थोप-
स्थित्यादिविधया सहचारक्ञानस्य हेतुत्वात्‌ तदभायेऽपीःति 9) gearazgta-
रतस्तदर्थमाद,ः-भ्यभिनचारदरन'(८)मिति। दशेनपदस्य(६) निश्चयमात्रपरत्वे
तथैवा(१०)सङ््‌तिरतो “व्यभिचारज्ञानसामान्ये'ति।
व्यभिचारज्ञानसामान्याभावस्य णान्द्‌ादवहेतुत्वं दशयति,--योग्यताङ्नो'ति |
आदिना anagitag: | शाब्दादिनेःत्यादिना अनुमानपरिग्रहः। नपंसक्रनिदशाथ

(१) '्विनेवेतिः इति पाटान्तैरम्‌ | (२) प्स्तक्रविशेपर (सः इति नास्ति।
(२) ‘oqreacaa’ इति पाठान्तरम्‌ । (४) अत्र तेन विनापि इति पटान्तरम्‌।
तन्मते दीधितिप्रकादोऽपि (तदभावरेऽपीःत्यत्र (तेन विनापीति पाटो वोध्यः | (५) Searle
ग्रहात्‌" इति पाठान्तरम्‌ | (६) (स्वरूषमित्यपि' इति पाटान्तरम्‌ | (७) (तदभावेऽपि
शब्दानुमानाभ्यामितिः इति पाटन्तरभ्‌ | (८) व्व्यभिचारादरनेतिः ति पाटान्तरम्‌ 4
(९) “्यभिचारददानपरदस्यः इति पाठान्तरम्‌| (१०) 'सवेति' पाटान्तरम्‌ |

ww a es. । णी ee eee , 9० ती ५,

(3) एतेन भूयोदश्ञंनस्य व्यापिप्राहकता प्रबा दमङ्गकशड्धा निरस्ता ।

(ऊ) ‘a इति भूयःसहवचारग्रह इत्यः । स्वत cal तक॑मद्रारीद्व्येतरतयर्ः |

(ऋ) (अत एवेःति तकंमद्रारीङृल्य भूयःसष्ट्चारग्रहत्य जव्यािग्रहप्रयो जकत्वाभा वदेवेत्यथ : !
तयाहि aa द्वा सेह्त्येव तत्य व्यासिष्रहोपथो गित्वे amfaaca संह्कारस्य व्याप्िग्रहजनकता्यां
मानाभावेन न तत्र प्रमागान्तरहवापत्तिः, ‘aza हि प्रमाणान्तर'मित्यष्दिना वक्ष्यमाण.
पराम्ंग्रन्थेन वदष्यमागघ्य यथोक्तप्र मा जनकत्वचटितस्यापादकल्य ताद्कसस्कार विरहादिति
भावः|

go! वस्वविन्तामणो agarreace
'हकूपपिति। aser च अ्यभिषरिणदहितुत्वमित्यस्वरतं सुचयति,(९)-
केचिदि'ति।
तच्वचिन्तार्माणः

नु सहवारषरशंन-व्यभिचारादशेनवहु वयभिचारशङाविरहायु(२)कूलतकयो-
कल्लानं(३) व्थभिचारिसाधारणमिति न ततोऽपि() व्याप्तिनिश्चय इति चेन्न, स्वर्प-
(५)सतोरेव तयो्थापिग्राहकत्वात्‌। ससकात्‌ व्याप्तिप्रमा, तद्ा(स्‌)भासाचदप्रमा;
विशेष्दशेनसव्यत्व(सव्यव्वाभ्यां पुरषन्ञानमिव |

द्धिः

ननु वस्तुतो eiaawa तरक्राभासात्‌ प्रमाभ्रमयोरुत्पादाचुतपादाभ्यां
श्यभिचार इयत आह,-"विशेषदशंने'ति। तथा च यथा तस्य बोध्यतदभाववषु-
विषयकट्वे सत्यत्वासत्यत्वे तथा तक्रस्यापीति । ax च सत्यत्वादिसम्पादके
धर्मिणो बोध्यादिमच्वे बोध्यादिमद्धमिसनल्निकप वा ara. लाघवात्‌ , तकस्य
व्यभिचरेणादेतुतायाः स्वयमेव दरितत्वाश्च |
| दीधितिप्रकाशः

घस्तुतः' बस्तुगव्या । नतर्काभासा'दिति,- धूमो . यदि वहिभ्यभिचारी
स्याद्‌ xed न स्यादित्याक्ारादित्यथंः। व्यभिचारः इति,--ससकष्य प्रमायां
व्यतिरेकभ्यभिचारः, जससफस्य Ba अन्वयन्यभिचार शत्यथः। ‘ae’ विशेष-
द्शेनस्य | शोध्यं पुदषत्वादि । तथा च पुरुषत्वविरेष(ल्‌) इशेनस्य सत्यत्वं
पुरषरत्ववद्विशेप्यकत्वम्‌ , असत्यत्वश्च पुरुषत्वाभाववद्विशेप्यकत्वम्‌ , तेन दण्डादो
करादिश्रमात्मकरस्य (दः) पुरुषत्वविरोषदशंनस्य पुरुपत्ववद्विशेष्यकृस्य सत्यत्वं यथा,
तथा व्यािमहूविरेष्यकत्वं ater सत्यत्वम्‌ , तच्दुन्यविशेष्प्रकत्वश्चासंत्यत्व-
मित्युक्ततकमासोऽपि aan caf भावः |

| ^ कि 1 त wee 4

(१) (दश्यतिः' इति पाठान्तरम्‌। (२) शशङ्कानिवृत्यनु" इति पाठान्तरम्‌|
(३) (तकयोरपि ज्ञानम्‌" इति पाटठान्तरम्‌। (४) अपिः शब्दो न ada
(५) स्वरूपत एवः इति पाठान्तरम्‌ |

(ऋ) तद्राभासादित्यत्र ततपदं तकमाघ्रपरम्‌ । सत्तकष्य , आभासत्वायोगाद |
तेन तदाभासादित्यघ्य तर्काभाषादित्यथः। तदप्रमेति न्या्ठवप्रमेस्यथः |
(द) पुर्पैत्वविशेषद्‌श् नस्य पुरुषत्वन्धाप्यदश्ञं नस्येत्यथंः |
(ल) दण्डादावित्यादिः-करत्वादिना दण्डाद्यवगाहिज्ञानात्मकत्येत्यर्थः |

€
तकप्रकर्णम्‌ ६०७

‘aa चः 'सत्तर्का'दित्यादिप्रन्थे a) 'सत्यत्वादी'त्यादिना असत्यत्व-
परिप्रहः। बोध्यदीःत्यादिना बोष्याभावपरिधहः। यत्र gafae arash
तच्ङगुन्ये(द) प्रमनुद्यादाह,--धमिणः इति । फलीभूतक्ञानविरोष्यस्येत्यर्थः।
धवमप्रेऽपि | तथा च यत्र व्यािप्रमा प्रमात्वघ्ररकविरोष्यतासम्बन्धेन तत्र cari:
व्यािमदिन्द्रियसक्षिक्र्षो aad सामनाधिक्ररण्यप्रत्यासच्या देतत्वं ग्राह्यमिति
भावः | |
बोध्यस्य व्याप्त्यादेरतीतत्वादिदशायां फे) ततप्रमायां तस्य हेतुत्वासम्भवा-
ag, बोभ्यादिमद्धमींति। 'छाघवात्‌' उप्रा्षिमहुविशेष्यकतकत्वाधयपेन्तया व्य्ाप्त्यादै-
' छघुत्वात्‌। -संयोगाद्यन्यतमत्वरूपसक्निक्रषत्वस्य तकत्वापेक्षया न॒ राघवमतं
भाद, तक्स्ये'ति। ‘saaara’fa—asa ग्याघातादिना सरतः सिदडधो() at

शङ्ाविरहस्तः त्यर्थः |
दीधितिः

ay विपरीतक्ञानोत्तरप्रल्यत्ते तल्निवर्तक्रल्वेन fanagsiaer Racaq(en),
तश्च तक स्थापीति चैत्‌ , wey तावद्रापाततस्तथा, तथाप्यन्यन क्लप्तप्रामाण्यादि-
THARAT AT प्रामौण्याद्युपपत्तो न तस्यापि विशेषतः कारणत्वम्‌ , गोरवात्‌ |
उक्तञ्च विशेषणज्ञानस्य पिरिणए्ञानकारणत्वमते स्तर विरेप्यसम्बद्धासग्बरद्विशेषण-
mata प्रमाभ्रमप्रयोजक्रमिति वदन्ति |

( १) «6 “faa wa वाः इति पाठान्तरम्‌ |

- ह [0 "क 1 । ए SO ee eee Oe

On 7 _ 41 ११1) 1 ' । 1 ए) 1: . —— es. = = = ॥ 1) - ०७ ०७ _ छ कि = ow home - —_ = = [क . n =: bom = oe oe = = 45 Jeo, ea 1...

(९) "तच्छरुन्ये । बोध्यद्युर्पे धरमणीत्यथः । प्रमानुदया fafa बोध्यप्रकारकयधायं-
श्षानानुतवत्तरिव्यथंः । तद्वति ततूप्रकारकक्तानत्येव प्रमात्वादिति ara: |

(ए) “अतीतत्वादी'त्यादिपदादुनागतत्वपरि ग्रहः । (तत प्रमाया" व्याप्त्यादिप्रमायाम्‌ |
"तघ्यः व्याप्त्यादेः । देतुत्वासम्भवाःदिति,-अतीतानागतन्याप्त्यादहतुत्ताघटकनियतपूं
धत्तित्वाभावादिति ara: |

(at) विशेषदुर्शमत्वन तत्र हेतुल्वकल्पने तादश्षस्पल्य ब्यावत्तंकधमदकशशंनालछोक-
समवधाना दविसाधारण्याभावेन तमसि वटादिषन्दृहोत्तरं व्याप्यदुकञनमन्तरेणापि भाषोकसंयोग-
anearara सम्भवतो धटादिनिणंयस्य समुवपादेन भ्यमिषारप्रसङ्ग शतिं ध्येयम्‌ |

gos तत्वचिन्तामणो भनुमानखण्डे

दोधितिप्रकाशः

(विपरोतक्ञाने'ति,-्रमस्तंशययोविपरीतक्ञानत्वेनानुगमः(भो) । ‘afrad-
कत्वेन' विपरोतज्ञाननिवत्तेकत्वेन । तञ्च' विपरीतन्ञाननिवर्तकत्वश्च |
व्यभिचारक्ञनोत्तरण्यासिप्रयक्ते ग्यभिचरक्ञाननिवत्तंकत्वेन ग्यासिरथाप्यदरशनस्य
हेतुत्वं क्लृप्तमिति ग्भिचारशङ्कानिवत्तकत्वश्च तक्रस्यापीति तेन रूपेण
तस्यापि हेतुत्वमित्यथंः। (पाततः इति,-विपरीतक्ञानाग्यवहितोत्तरत्वस्य
तस्टूग्यक्तिविश्रमेण (१)तादशप्रत्यत्तनिणयत्वस्य चार्थसमनजव्रस्ततग्रा(२) कारय्यता-
नवच्तेदकत्वादिति(ज)। भआटोकसंय्ोगादि -कुङूपघतसंयोगादिसाधारणस्य विरो-
धित्वस्यैकस्यामावादिति च कश्ित्‌(३)। ‘aa’ ताद्रशदेतुत्वम्‌। (अन्यत्र
ताद्रशव्रिपरीतक्ानायुत्तरपत्यक्ते। तत्रः षिपरोतक्ञानोत्तरपत्यन्ते(४)। तस्यापि
विपरोतज्ञाननिवत्तकस्यापि । "विशेषतः विपरीतज्ञानोत्तरप्रमात्मक्षप्रत्यत्तं प्रति
बिपरोतक्षाननिवतस्तकसत्यत्वादिना (५) |

ननु(६) atanicd तावद्न्यतमत्वकूपं(अ)गोरवाद्‌ दुर्घयत्वाञ्च न
जनकतावच्डेदकम्‌ । तथा च अन्यत्र Ha प्रामाण्याद्िप्रयोजक(9) किमत are,
'उक्तञ्चेति। 'विशेष्यसम्बद्धेःतिः--ताद्रश-(क) विशेष्यतासम्बन्धेन यत्र पुखवत्वप्रमा,
तत्र स्यविपधोभूतपुरुषद्वाश्चवरत्वसस्बन्धेन पुरवत्वन्ञानम्‌। यत्र भ्रमरवधरक-
विशेष्यतासम्बन्धेन पुर्यत्वभ्रमस्तत्र स्वविवप्रीमूत(ख) पुरुषत्वाभावाधयरत्वसम्बन्येन
पुरुषत्वश्ञनमित्येबंहूपपत्यासया ताद्रशविशेषणज्ञानस्य (८) तादशप्रमाश्रमहेतत्वम्‌
OL । तेन यथाघ्रते पुरुषसम्बद्धपुरुषत्वन्ञानस्यः पुख्षभिन्नसम्बद्धपरषत्वज्ञानस्य च

कवी रमर णी ee: ह eee ee

(१) "विश्रान्तत्वेन' इति क्वचित्‌ पाठः । (२) अर्थेसमाजग्रस्ततया चः इति कचित्‌ `
ars: | (३) (आलोकेत्यादिः "कश्चि दित्यन्तः पाठो न सार्वलिकः | (४) "तत्न विपरीत-
wader इति न सावेत्िक्म्‌ | (५) (निवत्तकलवादिनाः इति पाठान्तरम्‌ |
(६) एकत्र (ननु इति नासि । (७) ध्रामाण्यप्रयोजक्रम्‌ः इति कचित्‌ पाठः |
(o) “विशेषणज्ञानस्य ईत्यनन्तरं “कारणत्व पदात्‌ पूर्वपयन्तः पाठः पुस्तकविरोषे
स्खजितो लक्ष्यते |

(ओ) शघ्रमे'ति-अयथाथेनिश्चय इत्यथः |

(अ) अनब्यवदहितोत्तरत्वसम्बन्धेन धिपरीतन्ञानवत्‌प्रत्यक्षनिणंयं प्रति विपरीतक्ञान-
विरोधित्वेन हेतुत्वमिति रीत्या सम्बन्धमुद्रयाव्यवहितोत्तरत्वस्य निवेशे अभ्यवदहितोत्तरश्वस्यं
ततटुध्यक्तिषिध्रान्तत्वप्रयुकरश्चषतिषिरहादोषपान्तरानुधावनम्‌ |

(भा) seat यावन्तः सच्निकर्पाह्तावदृन्यतमत्वसूपमितयर्थ; |

(इ) ताहशेति प्रमात्वघटकैत्यथः | |

(होः, भत्र स्वविषयीभूतस्वं पुरषत्वांशे विष्तेषणम्‌ |

तक्रकरणम्‌ं goa
कारणत्दरपय्येवसने भग्यावत्तेकत्वादिषोषप्रसङ्खो न प्रसज्यते(उ) । स्वमते
.प्रमात्व्रमत्वयोर्थवशसम्पन्नतया का्य्यतानवच्छेदकत्वादाह,- (2) वदन्ती'ति।

तच्वविन्तामणिः

भपरे तु यत्र ah व्याप्त्यनुभषो मलं, ax त्कान्तरापेन्ञा। यत्र तु
व्याप्तिस्मरणं हेतुः(२), तत्र न ॒तर्कान्तरापेन्तेति नानवस्था(ॐ) । भस्ति च जात-
माब्राणामिश्टानिष्टसाधनतनुमिति(२) देतुभ्धाषिस्मरणं तदानीं व्याप्त्यनुभावक्ाभावात्‌,
तन्पूलानुभवपूला च भप्रेऽपि ग्या्षिस्मरणपरम्परेति(क्) |

aa अनाविसिद्धकाय्यक्षारणभावविरो(ऋू)धादिमूलाः केचित्‌ ant इति,
तन्न ; तत्र(छ)प्रमाणाचुयोगे ATH पव पय्येवसानात्‌। न च व्यापिप्रहान्यथानु-
पपरयेव तकस्थ अनादिसिद्धव्यासिकत्वक्ञानमिति वाच्यम्‌ ; भनुपपत्तेरप्यनुमानत्थात्‌ |

(१) पुस्तक विशेषे ‘one’ इति नास्ति । (२) स्स्मृतिमृलम्‌ः इति पाठान्तरम्‌ |
(३) भमात्रस्येष्टसाधनत्वानुमितिः इति क्वचित्‌ । (४) (तत्र तत्रः इति क्वचित्‌ । °

(ङ) ‘savaq’ gfa—agd करोतीव्यथंः। wad सम्बद्धत्वं यदि समवायरूपसम्बनम्ध-
प्रतियोगित्वं, तश्च पुरैषत्वाशे विशेषणम्‌ , तदा पुर्षसमब्रद्ध पुशषत्वज्षानल्य कारणुताकक्ष्वे
अभ्यावत्तंकस्वम्‌ । पुरषभिन्नसम्बद्धपुरषत्वक्ञानल्य कारणत्वकषूपे त्वप्रसिद्धयादिः । यदि ष
प्रभात्वभ्रमत्वधटकविशेष्यता विक्षेषाभ्यां यथाक्रमं सम्बद्धत्वं, ag wate विक्षेषणम्‌ , तदा
समवायेन का््यंकारणभावाङ्धीकरे गोरम्‌ , प्रागुक्तसम्बन्धाञ्यां परुवत्वक्षानत्वमात्रेण
कारणताकलपन एव waa) निरक्तसम्बन्धद्वयेन पुहवसम्बद्ध पुदवत्वक्ानत्वाध्यव श्‌ छिन्न.
कारणत्वाङ्कोकारे पुनरणग्यावत्तंकत्वं गोरवञ्चेति सृधममीश्षणीयम्‌ |
। (ॐ) अष्मिन्‌ मते व्यापेरनुमवं प्रत्येव ager हेतुत्वम्‌ , न तु oma: स्ति प्रत्यपि, तेन
qaqy afaaca जातमात्रबारूकीयेष्टा निष्टसाधनतानुमि तिरेतुन्याधिक्षानल्य स््तिकूपत्वात्‌
तक विनाप्युतपत्तेनं व्यभिचार इति भावः |

(ऋ) स्मरणपरम्परायास्तकंजन्यतावच्छेदकानाक्रान्ततया तकं विनेव तादशष्यासि-
ह्मरणपरम्परा SIA भाषः | 4

(ऋ) काय्यंकारणमावो धूमो यदि वहिग्यभिवारी स्याद वहिजन्यो भ घ्वादि्याचि-
वहिधूमाविग्यापिग्राहकतकं मूलम्‌ । विरोधश्च fauna यदि बुश्तान्यक्तदात्म्या स्यात्‌
बृश्षतादाल्स्या न ल्या दित्यादिरूपे वादुत्म्यादिना वृक्षिशपारिष्यातिप्राहके तक मूढम्‌ |
os (५ |

६१० तस्वचिन्तामणो भनुमानखण्डे

भन्ये तु विपन्ञवाधकतककदनौपाधिकत्वप्रह धव, तदधीनो व्यापिप्रह शति |
तदपि न, ager ` अप्रमाणत्वात्‌ (द्द) । व्यमिचारादिशङ्खानिरासङद्वारा प्रत्य
ललादि(१)सष्टकारी स शति चेन्न, अनवस्थाभयेन an विना व्याघाताह्‌ यत्र शङ्का
विरहस्तत्र व्याप्तिग्रहे amet व्यभिचारात्‌ |

दीधितिः

‘aa प्रमाणेति, इदमनादिसिद्धत्वन्ञानस्य प्रयोजकत्वमभिप्रेत्य, पराथाभि-
प्रायेण वा । (अनुमानत्वात्‌' व्यापिग्रहाघीनप्रबृत्िकत्वात्‌ । भ्यभिचारशङ्ति,-
हारेण च द्वारिणो(२) नान्यथासिद्धिरिति ara: |

दीधितिपकाशः

वस्तुगत्या भनादिसिद्धकाय्यकारणभावस्य शङ्कापनायकत्वे dale) प्रमाण-
प्रश्नोऽसङ्त इत्यत आह--इद'मिति | शद्‌" तत्रेत्यादि (३)दषणम्‌ । श्रयोज्ञ-
कत्वं" शाङ्काप्रतिवन्ध(४) प्रयोजकत्वम्‌ । स्वाथस्थले प्रमाणानु(५)योगस्यासम्भवात्‌
‘aa प्राणाुयोग' इति प्रन्थस्वरसादाह--“परार्थे'ति। तथा च तत्र शङ्खप्रतिवन्धाय
भनादिसिद्धकाय्यकारणभाव(६)श्रहमूलकत्वेन तर्कोपन्यासे ax अनादिसिद्धत्वे
प्रमाणचुयोगो युञउयत प्पवेति भावः | परमते अनुपपक्तेरथापित्वादुभयमतसाधार-
ण्याथेमाह--व्यापिग्रहाधीने'ति। व्यािग्रहस्यापेन्षणीयतायामेवानवस्थेति भावः।
ननु व्यभिचारशङ्ानिरासस्यावभ्यापेन्षणीयन्वे(७) तेनेवान्यथासिद्धो विपन्ञ-
धाधक्षस्तकेः कथं कारणमित्यत आह-!्वारेण चे'ति | |
` (४) आददीविरष “प्रत्यक्षादि इति arf} (२) द्वारेण द्वारिणो' इति
क्वचित्‌ पाठः| (३) (तत्नेत्यादिनाः इति क्वचित्‌ पाठः| (४) प्रतिवन्षे प्रयोजकत्वम्‌
इति क्वचित्‌ पाठः| (५) «Seam अनुः इति पाठान्तरम्‌| (६) पुस्तकविशेषे
‘oe इति नास्ति । (७) ध्वदयमपेक्षणीयतया इति पाठान्तरम्‌ |

(न्म चक © ~— —_— —

Sc Aen ae ५० fs = — des eo क्य ° ow [भीमौ ew — 3 ee:

(छ) तथा च तकंल्य प्रमाणविधया अनोपाधिकस्वप्रे tged न सम्भवतीति भावः ।
(ऋ) काभस्येव प्रमाणसापिक्षतया काय्यंकारणमावे Malad प्रमाणस्यानयेक्षणात्‌ तत्र
प्रमाणप्रभो न सङ्गच्छत इति भावः |

तकप्रकरणम्‌ ६११

तत्वचिन्तामणिः
यत्त॒ योग्यानामुपाधीनां(२) योभ्यायुपलज्ध्या(२) भभावग्रहः, अयोग्यानान्तु
साध्याभ्यापकत्वसाधनत्यापकत्व(वःसाधनादमभावग्रह इत्यनोपाधिक्षत्वं मनसा(३)
घुप्रहमिति, तसुच्छम्‌ , अनुमानेन ततूसाधने भनवस्थानात्‌ , प्रमाणान्तरस्याभावात्‌ |
ये च भनुकूलतकरं fata सहचारादिद्शेनमात्रेण व्यापिग्रहं षदन्ति ; तेषां
पक्तेतरत्वस्य साध्यग्यापकत्व(४)साधनाव्यापकःत्वग्रहे भनुमानमाघ्रमुच्छिद्ेत | अनु-
मानमाच्रोच्छेद्‌कत्वादेव पचतेतरत्वं(५)नोपाधिरिति चेत्‌ , भ्रान्तोऽसि, नहि aagqar-
धित्वेन तस्य दोषत्वमाचक्ष्महे, किन्तु साध्यव्यापकत्वेन तदव्यतिरेकात्‌(फे) पत्ते
साध्यग्यावसकतया, व्यापकव्यतिरके व्याप्यग्यतिरेकस्य वज्न(भ)रेपायमानत्वात्‌(६) |
अपि च करवहिसंयोगः शक्तयतिरिक्तातीन्द्रियध्मसमवायी जनकत्वादित्यश्रा-
THARCATA साधकम्‌ । तत्र व्याप्तस्य पक्चघमत्वे फिमप्रयोजक (७) नाम ? तस्मादु
विपक्तवाधकतर्काभावान्न aa eating इत्यप्रयोजकत्वमिति |
इति भीमदुगङ्गशोपाभ्यायविरचिते तत्वचिन्ताम णो अनुमानखण्डे
तकप्रकरणं समाक्षम्‌ |
दीधितिः
‘again? fa, अनिध्ितसाष्यपततके सर्वत्र सम्भवित्वात्‌ , पत्ते * साध्य-
any अनुमान (र)वेय्यात्‌ | उपाधित्वनःस्वत्यभिचारेण (६)व्यभिचारोन्नायकत्वेन ।

(१) ‘avatar? शति पाठान्तरम्‌| (२) भ्योग्यानुपलम्भात्‌ इति
पाठान्तरम्‌ । (३) पुस्तकविरेषे (मनसाः इति नास्ति। (४) अदशंविक्षेषे
(साधनाव्यापकत्व इत्ययमदो नास्ति । (५) ‘asad नोपाधिरिति' इति पाठान्तरम्‌ |
(६) ‘aweqate’ इति पाटः क्वचिद्‌ दृद्यते। क्वचिच्च "वञ्जलेपाचचः इति)
(७) (किमप्रयोजकत्वम्‌' इति पाग्रान्तरम्‌ । (८) "वैफल्यात्‌" इति पाठान्तरम्‌ ।

(९) (साध्यव्यभिचारेणः इति क्वचित्‌ पाठः|

Stn ies Peres णि ee a nee ee ee + Ce eee

(ए) अप्र साध्यान्यापकत्व-साधनन्यापकत्वयोरेकत्तरल्य साधनाद्रित्यथंः । ate
साधनेनेव साध्यव्यापकत्व सति साघनाभ्यापकत्वलक्षणोपाधित्वग्रहासम्मवेन हेतावनोपाधि-
कस्वग्रहस्य सम्भवादुभयसाधनन्य व्यथंत्वादिति ध्येयम्‌ |

(रे) “साध्यव्यापकत्येन तदुभ्यतिरेका'दिति साध्यन्यापकत्वेन निश्वीयभानल्य तस्य
पक्षे व्यहिरेकनिश्वया दित्यर्थः |

(ओ) तथाहि साध्यव्यापकम्यतिरेकनि्णंयस्थ साध्याभावभ्याप्यवत्तानिश्वयविधयेव

प्रकृतसाध्यबुदखपनुसपादप्रयोजकल्वमिति AT: |

६१२ तस्वचिन्तामणो भनुमानग्ण्डे

भनुमानमागोच्छेद्रकताक्षानमेव साध्यभ्यापकरताशरुद्धि विरनध्यादित्याशङ्कचा्टः- अपि
चे"ति । कर वह्णी'ति, - परमतेनेदम्‌ | स्वमते त॒ वायादो स्पशादिना रूपादिसाधने
शक्तचतिरिक्तविषशेषणा(र)प्र्ेपेण वा तद्‌ बोध्यम्‌|

इति धीरघयुनाथशिरोमणिरूतायां दीधितो भनुमानखण्डे तकंप्रकरणं समाप्तम्‌ ।

दीधितिप्रकाशः

qa साध्यनिश्चये सिषाधयिषाधीना यत्राचुमितिस्तन्न पन्तेतरत्स्य साध्या-
ध्यापकत्वप्रहादन्चुपाधिकत्वसम्भवादयुमानमानरोच्केदो न(२)सम्भवतीत्यत भाष्-
'अनिधिते'ति। 'सम्भवित्वात्‌ः(३) साध्यव्यापकत्वप्रहस्य सम्भवषित्वात्‌(४) |
‘@auaifa’ fa(x), - अनिध्िता्थनिणयो(६)ऽबुमानफलम्‌ , पत्ते साध्यनिणंये(3) च
तदमाबदित्यथैः | वञ्च मूले भनुमानपदं सफलायुमानपरमिति | उपाधित्वेनेत्यस्य
यदि साध्यव्यापकत्वे सति साधन(ग्यापकत्वेनेत्यथः क्रियते, तदा *कित्वित्यादिना
तेनेव (८)दृषणस्योक्तत्वादसङ्घतिरत आह -'स्वग्यभिचारणे"ति। “वयभिचारोन्नाय-
कत्वेन' व्यभिचारानुमित्युपधायकत्वेन । पवश्चानुमानमान्नोच्तेदे व्यभिचारानुमिते-
` रप्युच्केदाह्‌ व्यभिचारानुमित्युपधायकन्यभिचारप्रतियो गित्वरूपेण उपाधित्वेन तस्य
दोषत्वं नावक्ष्मदे इति मुलाथेः(€) । मूके च सभ्यज्यावस्तेकतयेत्यस्य साभ्यवत्ता-
शानप्रतिबन्धकतया इत्यथः । 'विदन्ध्यादि'(१०)ति,- प्रतिक्कखुतक दिधयेति शेषः |
शकतयप्रसिद्धच। स्वमते रतदनुमानासम्भवादाह (भो) - - परमतेनेदर'मिति। शदम्‌
अप्रयोजकमनुमानम्‌। स्वमतेऽपि शक्तिसाधक्राजुमान पवाप्रयोजकत्वमिति
वृशोयति-“शक्त्यति रिक्तविशेषणाप्रत्ेपेण (११)वे'ति | 'तत्‌"भप्रयोजकमनमानम्‌(१२) |

इति श्रीभवानन्दोये तस्वचिन्तामणि-दीधितिप्रकाशे भनुमानखण्डे
तक्प्रकरणं समाप्तम्‌ |

(१) ‘fasta’ इति पाठान्तरम्‌ । (२) श्रहान्नोपाधित्व सम्भवतीति
पाठान्तरम्‌ | (३) ्रहसम्भवात्‌' इति पाठान्तरम्‌ | एतन्मते दीधितावपि स एव
पाठः। (४) अत्रापि ‘amare पाठान्तरम्‌ । (५) ष्वेफस्यादिति' इति
पाठान्तरम्‌ । (६) (निश्च इति पाठान्तरम्‌| (७) "निश्चये चः इति
पाठान्तरम्‌ । (८) द्दुषकरत्वस्यः इति पाठान्तरम्‌ । (९) भूखर्थं इति भाव
हति क्वचित्‌ are: | (१०) (निरन्ध्यादितिः इति पाठान्तरम्‌ । तदनुसारेण
raat तन्मते स एव पाठ उन्नेयः। (११) 'विरोषणाप्रवेरेन' इति क्वचित्‌ |
(१२) भअप्रयोजकानुमानः'मिति क॑वेचित्‌ |

— ("यर . —_ tein tei Td (मरी

(ओ) “एतवुनुमानासम्भवा'दिति- नेयायिकनये शक्तेरप्रसिद्धया तदतिरिक्तत्वषरितसाध्या-
सिद्धेरिति भावः । gaara साध्याप्रसिद्धेरेवाप्रयोजकत्वं छवचमिति हदयम्‌ |

अघ व्याप्ाङ्गगमप्रकरणं

तत्वचिन्तामणिः
उक्तव्यापिप्रकारेषु अन्योन्याभावगर्मेव व्यापिरनुमितिहेत॒र्छधवात्‌ । -अतो
नाननुगमः।

अथ व्याप्त्यनगभप्रकरणे
दीधितिः

उक्तव्याप्तीति प्रतियोग्सामानाधिक्रण्य(१)विशेषणविरदेण लाघवात्‌ |
भथ संयोगाभावस्येव संयोगवदुभेदस्यापि देतु सामानाधिक्रण्यग्रदेऽप्यनुमितिदश॑नात्‌
तत्रापि azard निवेशनीयमिति क्व लाघवम्‌ 2

नन्वेवं प्रतियोगि(२)सामानाधिक्रण्या्यनुपस्थितो हेतुसमानाधिकरणाभाव-
प्रतियोगितानवव्ठेदकत्वप्रहेऽप्यनुमितिने स्यात्‌ (क) |

अथ व्याप्त्यनुगमप्रकरणे
दीधितिपरकाशः

प्रतियोग्यसामानाधिकरण्थ(र)विशेषणवविरहेणेत्येब(ख)पाटः। (तत्रापि' ag
मितिहेतक्ञानविषये भन्योन्यामावधरितव्याप्ता्रपि । भपिना अत्यन्ताभावधरितव्याति-
aqua: | ‘aa’ प्रतियोग्यसामानाधिक्रण्यम्‌(४) |

Eee eee ee. ~ eee oo. श, =

(१) श्रतियोग्यसामानाधिकरण्यादि' इति पाठान्तरम्‌ | (२) श्रतियोग्यसामानाधि
इति पाठान्तरम्‌ । (३) श्रतियोग्यसमानाधिकरणत्वेति पाठान्तरम्‌ । (४) ग्प्रतिमोग्य-
समानाधिकरणत्वःमिति पाठान्तरम्‌ ।

रणि ee eee । 7 | ऋतं

(क) भमावज्ञानल्य प्रतियोगिक्ञानस्ाध्यतया प्रतियोगिसामानाधिकरण्यष्पप्रतियोगि-
शानाभावेत प्रतियोगिसामानाधिकरण्याभावज्ञानघ्यासम्मवेन कारणगत्वाभिमततादशासाव-
धटितष्यापिकशानस्य इतरामसम्भवादिति भावः |

(ख) दतरण्यवच्छेदायेकेन एवशब्देन प्रतियोग्यनामानाधिकरण्यदिी' त्यादिशचष्दवटितल्य
पाठस्य ध्यवच्छेदः । अन्योन्याभाषघटितलक्षणे भत्वन्ताभावषटितलक्षणघटकेषु तन्मात्र्येव
विहोषणत्यामावादादिपदाथंसमन्वयासम्भवा दिति भावः ।

६१४ तत्वचिन्तामणो भनुमानखण्डे

aq’ प्रतियोग्यस्ामानाधिकरण्यस्य अनुमितिेतक्ञानधिषयतानैयट्ये |
श्रतियोगिसामानाधिकररण्यादीति पाठः, आदिना तदभावपरिग्रहः श्रतियोग्ध-
सामानाधिकरण्यादी त्यप(१)पाठः। न च amiga साध्यतावच्तेदकसम्बन्धा-
वचि्ुन्नत्वस्य सपुश्चयः समवायायवच्छिश्नवहयाद्यभावमादाया-(२) सम्भवितया(र)
तद्विशेषणस्यावश्यकत्वादिति । तथा धूमवति महानसादौ वत्तेमानस्य afgadt
भेदस्य प्रतियोगितावच्छरेदकत्वादू वहयादावब्याप्त्यापस्या प्रतियोगितावच्ठेदकत्वे
साभ्यतावच्तेदेकसम्बन्धावच्छिन्नत्वविशेषणस्यावग्यक्रत्वात्‌ (3) |

दीधितिः

न च प्रतिय्ागिसमानाधिकरणत्वेन अक्ञायमाना यावन्तो हेतुसमानाधिक्ररणा
भभावाः, ततुप्रतियोगितावच्केदकत्वाभावग्रहो हेतुरिति वाच्यम्‌ ; ताद्रशाभावग्रहो हि
न हेतुसमानाधिकरणाभावप्रतियोगितावच्दैदकत्वत्वेन रूपेण, प्रतिश्रोगिसमानाधि-
करणताद्रशाभावप्रतिग्रोगितावच्छरैदकत्वग्रदे तदसम्भवात्‌ | नापि प्रातिस्विकरूपेण,
जन्मसहस्नेणाप्यसम्भवात्‌ । नापि रूपान्तरेण, वहित्वावच्छिक्नप्रतियोगिताकाभावस्य
धूमसामानाधिकरण्यभ्रमेऽपि वहित्वानवच्िक्नपरतियोगिताकधूमसमानाधिक्रण-
निखिलामध्पप्रतियोगितानवच्तेदकःं बहित्वमिति ज्ञानादपि अनुमितिग्रसङ्गत्‌ |

- ———
ee ee ee —— — "मारिणी 0

(१) (सामानाधिकरण्यादीव्यपि पाठः' इति पाठान्तरम्‌ । (२) “असम्भवतया'
इति क्प्रचित्‌ पाठः| (३) ‘aur इत्यारभ्य "आवश्यकत्वा'दित्यन्तग्रन्थः सर्वेत
नैव दश्यते |

(ग) 'असम्भवितयेश्त्या दिः, प्रकृत्या विरक्षणस्य रष्यमात्रावृत्तित्वरूपासम्भवदोषगरल्त-
तयेष्यर्थः | तद्विशेषणस्य साध्यताषच्णेद्कसम्बन्धावच्छिन्नत्व विशेषणस्य, व्या्षिघटकप्रतियोगि-
तायामिति शेषः । अथवा साध्यतावच्ठेदकसम्बन्धाषच्छिन्नत्वस्येति प्रतियोग्यस्तामानाधि-
करण्यां arenfarancderu: | वृच्यनियामकसम्बन्येन साध्यतास्थले ततत्तम्बन्धावच््छिन्न-
प्रतियोगिताया अस्वीकततु मते दोषनिराल्ताय faseq साध्यतावष्टेदकषम्बम्धेन प्रतियोगि-
वेयधिकरण्यल्याव्यनिवेश्यत्वात्‌ | तद्विक्ेषगस्येस्थल्यापि प्रतियोरयसामानाधिकरण्यांश
साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छन्नत्व विशेषणस्येत्यथः। 'तथेश्व्यादिः-एषन्च तद्िरहेणान्र कथं
छाघवमिति भावः |

ध्याप्त्युगमप्रकरणम्‌ - ९१५

दीधितिप्रकाशः
डपाध्यायमतं निरस्यति- न चे'ति। तत्‌ पुरुषोयस्य(घ) प्रतियोगिसामः-
नाधिकरण्यप्रहस्य विशेष्यतया atararafsaer यावन्त(ङ)स्ताद्रशाभावास्ततधति-
योगितानवच्छेदकवप्रहस्तत्‌पुखषीयाञुमितो हेतुरित्यर्थः |
‘alguna: देतुसमानाधिक्करणप्रतियोगिसमानाधिक्षरणत्वेनाज्ञायमाना-
भीवप्रतियोगितावच्डेदकत्वाभावः। 'तदसम्भवा' दिति, - नीखधटत्वेन(१) ज्ञाने

(१) भनीरुधटत्वेन ज्ञातः इति पाठान्तरम्‌ | क्वचिच्च "नीरुधटवच्वेन ज्ञाते इति |

eee जे प काकि ee आ न — == es = eee ee = =>» = i oo

(a) साध्याभावे प्रतियोग्यसामानाधिकरण्यग्रहदृश्ायामपि पुरषान्तरीयप्रतियोगि-
सामानाधिकरण्यग्रहस्य विशेष्यतया अभाव्य तत्रासरवात्‌ तल्य ताहश्ामावावच्छिन्नाभावा-
नन्तर्गततया निरक्तरूपाभावप्रतियो गिततानवच्छेदकं साध्यतावच्छेदकमिति ्ानादुनुमिष्यापत्ति-
वारणाथं ततपुर्षीयत्व विशेषणम्‌ |

(क) वद्धिमान्‌ रालभादित्यादो राखभादिततमानाधिकरणवटा्माधप्रतियो गितानवच्टेदकं
वहधित्वमित्यादि्रहादनुमित्यापत्तिवारणाय अभावांशे यावरवविक्षेषणम्‌ |

'अभावावच्छिन्नाः इति,- तत्‌कालावच्छिन्नविशेषणताविकषेपसम्बन्धेनाभावविशिष्टा
gag: तेन dara प्रतियोगिसामानाधिकरण्यग्रहदश्षायामपि कालान्तरावच्छेदेन तत्र
ताहश्ाभाववेिष्व्यससरवात्‌ संयोगत्वस्य तादश्ामावप्रतियो गितावच्छेदकस्वेन ea संयोगी
द्ष्यत्वा दित्याधनुमित्यनुपपत्तिः । प्रतियोगिसमानाधिकरणत्वेन अज्ञायमानत्वघ्य seat
प्रवेशात्‌ कारणतावच्छेदकावटकत्वेन प्रतियोगिसामानाधिक्रण्याथनुपस्थितो न दोषताद्वस्थ्यम्‌ |
ततूपुकषीयस्येत्यादि अभावावच्छिन्ना इत्यन्तं तादश्ञाभावानां परिचायकमात्रं, न छु तद्रूषेणा-
भाषानां कारणतावच्छेदुकवटकतापि, तथा सति प्रियोगिक्षामानाधिकरण्याधनुपतस्थितिदशशाथां
प्रागुक्तानुमित्यनुपपत्तिदोषतादवश्थ्यात्‌ । तत्‌ुख्षीर्यानुमितावित्यल्य तत्‌पुहपीयततकालीनानु-
मितावित्यथः।

उपढक्षणतया विक्ञेषणतस्य सामानाधिकरण्यमान्रं कारणता वच्छेदककोटो निविशते, न g
तद्विषयत्वमपि | तेन प्रकृते अयं निष्कर्ष यथा;- सामानायिकरण्यसम्बन्यन प्रतियोगिसमानाधि-
करणत्वेनाज्ञायमा नत्वविरिष्टेतुसमानापिकरणाभावत्वन्यापिका या साध्यतावच्छेदुकषिषयता
तन्निषूपकन्ानत्वेन कारणत्वम्‌ ग्यापकत्वन्च हतुसामानाधिकरण्यविषयतानिरूपिकौ
या स्वनिरूपिताभावविषयता निरूपितावच्छेद्रकत्व विषयता निरूपितप्रतियो गित्वविययतानिकूपित-
विषयता तद्ररवसम्बधेन । व्यापकतावच्छेदुकसम्ब्रन्धवटकं स्वपदं साध्यतावण्छेदकविवयता-
परम्‌ ।

६१६ तत्वचिन्तामणो अनुमानखण्डे

घटत्वेन पीतघरस्याभावक्ञानासम्भववत्‌(च) प्रतियोगिसमानाधिकरणताद्रशामावध्रति-
योगितावच्देदकत्वग्रहे प्रतियोगिसमानाधिकरणत्वेनाज्ञायमानाभावप्रतियोगितावच्े-
वकत्वानां ताद्रशाभावभ्रतियोगितावच्देदकत्वत्वेनाभावज्ञानासम्भवादित्यथंः(१) ।

्रातिस्विकरूपेण' तसदभावप्रतियोगितावच्तेदकत्वत्वेन । (हपान्तरेण' येन
कैनचिह्‌ रूपेण(हग) । तथा च कपिसंयोगी वतदवृक्तत्वादित्यत्र प्रतियोगिग्यधिकरणः
ताद्रशा(ज) भावग्रतियोगितावच्छेदकत्वत्वेन तदभावक्षानं(क) देतुः सम्भवत्येवेति

Hq: |
इए्ापत्तिवारणाय ‘afecaratsanafaniitarm cae “qasatcarag(®) |

SRAAHS ताद्रगावच्छद्रकषत्वसामान्याभावस्य दुग्रहत्वात्‌ |
‘aigeaaateaa त्यादि, ‘qaaarafancn fa विशेष्य-विशेषण-भावा-
qA-AgNIg aA APIA HA (३)

दीधितिः
न च देतुसमनाधिकरणत्वेन ज्ञायमाना इति वाच्यम्‌ , बहित्वे धूभरसमानाधि-
करणरासभाद्यभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वभ्रमेऽपि उक्तरूपेण तथा ग्रहसम्भवात्‌ ज)
धूमाधिकरणान्तराुपस्थितां बहित्वे रासमत्वादो च तादशप्ूमोतपादेऽपि रास-
(१) . श्ञानासम्भवादिति भावः इति पाठान्तरम्‌ (२) जञानेऽपीप्यन्तम्‌ इति
प१।ठान्तरम्‌ | एतन्मते दीधितावपि तथा पाठः] (३) क्वापि श्वानरक्ा्थमुक्तम्‌
इति पाठन्तरम्‌ | तत्र शश्रमेऽपीत्थन्तःमित्यनन्तरमेव “धूमसमानाविकरणेतीःत्यादिः)
‘Sa मित्यन्तः पाटो दश्यते | |

—om = [रि री Oat ae - tS,

(णी a. । [ os ) |

० 4 oe leew = = णके ए भीरि रै

(व) सामान्यधरितविक्षेषवत्तानिणये सामान्याभाववत्ताज्ञानप्रतिबन्धकत्वस्यानुमगानु-
रोधेन कटृक्तस्वादिति भावः |

(छ) शरूपेणे'व्यत्र देतु्तमानाधिकरणाभाकप्रतियो गिता वच्छेदकत्वत्व वरितेनेष्यादिः | तेन
मेयत्वा दिना हदुग्रहान्नातिप्रसङ्ग इति

(ज) ‘area’ fa देतुसख्मानाधिकरणेयथंः |

(a) 'तवुमावक्ञान'मिति तादशाभावप्रतियोगितावच्छेद्कत्वाभावज्ञानमिर्यथः |

(न) ‘aur ग्रहसम्भधा'दिति-तादशेतुसमानाधिकरणस्वेन श्ायमानप्रतियोगित्तमानाधि-
करणस्वेनाज्तायमानयाषदमावप्रतियो गितावच्छेदकत्वाभावग्र सम्भवा दित्यः, समानप्रकारक-
ज्ञानस्येव षिरोधिष्वादिति भाषः। तथा च तत्र सत्यपि तादशब्यभिषारक्षाने निरत
रपव्या पिक्तानादज्ुमित्यापत्तिरिति qeuqraqcaa |

व्यात्तचनुगमप्रक्ररणम्‌ ६१७

anita "वहेरप्यननुमानाच्च । wat वहित्वावच्छेरेन शङ्कतवाभावश्रमदृशायां शङ्क
प्रतियोगिक्रा बहन तरप्रतियोगिकाश्च ये धूमप्तमानाधिक्ररणाभावास्ततप्रतियोगिता-
नवच्छेदशः वहित्वमिति प्रहेऽपि |

दोधितिप्रकाशः

‘a चेति,- तथाच बहच्मवस्यापि देत॒समनाधिक्ररणत्वेन ज्ञायमानत्वात्‌
यहिन्वानवच्छिन्नप्रतिय्ोगिताकत्वेन १) तद्परिग्रहात्‌ (2) ततप्रतियोगितावच्छेव्‌-
कत्वामावाज्ञानादव नानुमितिरिति भावः। ‘afaea’ इति,- तथा च agua
"धू परप्तमानाधिकरणत्वेनाज्ञानाहू वहित्वानचच्छिक्नप्रतियोगिताक्रत्वेन(२)ताटररनिखिखा-
भावपरिग्रहः सम्भव्रट्येवति भ।वः। "उक्तरूपेण' वहित्वानवच्छिक्षप्रतियोगिताक-
धूमसमानाधिक्ररणाभावप्रतियोगितावच्ङ्रेदकल्वत्वेन |

नयु यदा धूनसमानाधिक्ररणरासभामभावे वह्ित्वावच्छक्नप्रतिय्रोगिताकत्वभ्रमः
तदा हदादिवृत्तिवहयभावस्यापि धूपसामानाधिकरण्यश्रमे(३) वाधक्राभावा-
ननोक्तरूपेण तादरशामावग्रह(छ) इत्यतो दोवान्तरमारः-धूमाधिकरणान्तर'ति।
अधिक्ररणान्तरोपस्थितौ तदुन्रयमत्रस्यापिः ५, हेतुसमानाधिक्ररणत्वेन ज्ञायमानलत्व-
सम्भवादेतदधिक्ररणव्रुरयभावत्वेन तनपरिप्रहाभाव इतीदपुक्तम्‌(ड) । rag
अधिङ्गरणान्तरस्य आअभःवनिधरकृतिन्वनिरूपकतग्रा अनुपस्थितावित्यथः । अधि-
करणान्तरन्रुरयमावस्य धूतसमनःधिङरणत्वनानुपर्थिताविच्युक्तं वाधः ; पकस्थैव
aay भावस्य अधिक्ररणान्तरवृत्तेरस्मिन्नधरिकरणे धूमसमानाधिकरणत्वेन
क्ष(नादिति इत्थमभिधानप्‌ |

(१) "कत्वेन च ततूपरिग्रदयाभावात्‌" इति asia) (२) श्रतियोगित्वक्रत्वेन
इति पाठान्तरम्‌ । (३) पुखक्विरोपे धधूमसामानायिकरण्ये्यरो नास्ति | तत्र (तदा
इत्यतः परं (धम।धिकरणे' इति पाटो दश्यते । (४) पुस्तकविदोपे अपि" शब्दो नासितं।
(५) श्रटाव्यन्ताभावस्यः इति पाटान्तरम्‌ |

(ट) ^तदपरिप्रहाःदिति-पहूवनावापरिग्रहादित्यथेः | |
(3) "उक्तरूपेणे'ति-व हवित्वानवच्छिननप्रतियो गिताकत्वनेत्यथः । (तादहलाभावप्रह' इति
धूमषमानापिकरणटव्रन ज्ञायमानवरहुयमा AU हव्यः |
(s) अत्र तत्पत्रम्‌ अधिकरणान्तरबुरथभा्वपरम्‌ |
पत्थिता वति दुम्‌ |
st (६.

इदमिति पूमाधिकरणान्तरानु-

६१५ ` तच्छचिन्तामणो अप्रुमानखण्डे

धनुमितेसनुभधिक्रत्वामावंः १) दरयति, सासमस्वाका धिति। 'ताद्रश-
प्रमो परेऽपि" धूमाधिक्ररणैतटू(रोवरस्वमादप्रतियोगितानवच्डैदकन्वप्रमोरपादेऽपि ।
तथा च धूमाधिक्ररण्रतन्नडानसनिषएठाभावप्रतियोगितानवनच्छेदकवहित्वादच्छश्नसमा-
नाधिक्रणधू गान्‌ प्रेत इति स्मरणाद्यत्मङ(३ परामशादनुमित्यापतिरव्यथैः।
एतेनै(४ तदधिकरणे qaaaa agiaafaudia, शधिक्ररणान्तरे argfacar-
पावने पल्चथतताज्ञानायं तदृवस्थित्याव्यरक्रत्े (अधिङ्रणान्तसयनुपस्थिताःविति
बिरुदम्‌ । सःगान्प्रटक्ञषणया अधिक्ररणान्तस्तरसयभावस्यापि धूमसमानाधिक्ररणत्वे-
नोपस्थितिसम्भवाच्च तद्विरुड मित्यादि दूषणमनवक्राशम्‌ |

ननु Waal दहेः सन्देष्ा(५)मावदलायामेतन्महानस इवा(६)च॒मिताविशएा-
पसिः, सन्देह इणायान्तु दत्यधिक्ररणत्वन ज्ञायमानधर्मिच््तित्वेन च वहयभावस्याप्यु-
पर्त चान्‌ तत्‌ ग्तिषोगितानपनच्कररत्याग्रह्ाव नानुमितिरत भःह्‌,--'पव'मिति।
qaafa वहलरनास्तीति श्रमद्शायामपि वहचमावस्याप्युक्त(अ)प्रतियोगिकरत्चनेतरषान्तु
वहिटबानवन्िक्नगतिगयोगिताक्रन्वेन परित्रे धूम्रसमानाधिकरणत्वेन क्ञायमानानां
पवतमेवा(र)भावानाप्‌ उक्तरूपेण प्रतियोगितानवच्जरदकत्वं alga षुश्रहमिति
व्यरभित्ररजञानदशाप्रामप्प्रनुमित्यापत्तिरित्यथः |

वहिः ga इति ज्ञानदशायां श॒शपतिप्रोगिकरत्येन वहयभावरस्यापि ज्ञानसम्भवात्‌
तेन रूपेण प्रति्ोगितानवच्डेदकत्वं दहि दुप्रंइमतो ‘ale arava’ |
यत्कि हवो शु प्रटबज्ञाने (६) ata दोष इल्यवच्ङ्रेदकाचुसरणम्‌ |

दह शुङ्धत्वक्ञान इणायामपि वहित्वं शङ्कधतियोगिकाभाव्रप्रतियो गितावच्ददक
न वेति ATTA तस्म वयात्‌ , AAA च ताद्रगनवनव्तर रकत्यनिणया(द) सम्भवात्‌
ततसामग्रीविघ रनाय शुङ्कत्याभाप्रभ्रम(ण)परय्य न्ताचुधावनप्‌ |

[सीरी eae —y oom:

(१) 'मव्रदशनाय' इति पाठान्तरम्‌ | (२) श्धूमत्तमानाधिकरणेतद्‌' इति पाठान्तरम्‌ |
(३) 'स्मरणात्मकरात्‌' इति पाठान्तरम्‌ | (४) ‘ada तदधि' इति पाठान्तरम्‌ |
(x) (सन्देहदश।प्रा'मिति क्वचित्‌ पाठः, सच न सङ्गच्छते । (£) 'दवे'ति क्वचित्‌
पाठः, सोऽपि तथेवाप्रङ्गतः। (ॐ) भमावस्य grec’ इति पाठान्तरम्‌|
(८) अददशीविदेये ‘aaa afat (९) श्ञानमच्वेऽपिः इति क्वचिन्‌ qe: |

Gates eee

. ४ 1 le aw a अच्छो = = वोत Gwe

(3) "बहूा"विति वहिलवावच्छिन्न इत्यथः | शङ्धन्व्तानदशा्ां BIAS TATA |
eaaey संश्प्रसःमग्रो तसे । 'निगवसम्मवा' दिति aetgarana: ofaseamearfefe
भावः |

(ण) संशयत्य।पि ्रमरूपतया दोषसादुबल्थ्पयरती जमप्दुमत्र Walaa बोध्यम्‌ |

व्याप्त्चमुगमप्रकर्णम्‌ ` ६१९

ays’ वहेरननुमानाञ्ेत्यन्वयः | ताद्रशावच्केद्कट्धानां विशिएाभावदह्िव्या-
वच्छिक्न(भावज्ञानमादायानुभित्णपत्िर्नोक्ता ; प्रतिग्रोगितावच्तेदकत्वत्वातिरिक्तान-
व्क वरपरतियोगिताकताद्रशावच्ङ्वेदकत्याभावन्नानरैतत्वोक्तो ततपरीह्ारमम्भवात्‌ ;
विशिणाभावादिस्थरे च विधन्वा ताद गस्गवन्ङ्खुदकत्वादिति।

on पिति +

मेवम्‌ ; धरतियोग्यसमानाधिक्ररणहनुसमानाधिक्ररणाभाषप्रतियो गिताषच्छेव्‌-
कत्वप्रहविरोधित्रहविव्रपदन «at, तादशावच्करैदक्त्वप्रहदिरोधिःवैेन तहू-
बुद्वीनां(१) वा भअनुगमत्‌। वियणद्धि च सामान्याभावबाधोऽपरि सामान्यघारत-
षिशेषवत्ताबुद्धिम्‌। सत्यां हि घडो नास्तीति वरुदो() जात्वपि नलो ध्ररोऽस्तीति
Wag | तत्‌ Hey दतोः 2 तद्धिशिषए्धतियोगिमत्ता(द)वुदि प्रति तदवच्छिक्न
प्रतियोगिताकाभाव(५)वुदे विरोधित्दात्‌ | भवगाहने च नीटघरवत्ताघुद्धिर पि घरलत्य-
विशिषएरतद्रत्ताम्‌। भत पय अवच्छेदक-तस्रयोरन्योन्यात्यःताभावयो(४)ख्पसप्रहुः।
देत्वाभासे च व््यमाणा सीति({)रिहप्यनुसन्धया |

दोधितिप्रकाशः
तेषाम्‌" उपदर्ित-द्विविधाभावानाम्‌ (त) । ननु विषयाननुगमय्य तद्विवयक्-
ज्ञानत्वेन हेतुत्वोक्तां प्रमेयत्येन तज्ञानमाद्रायादिप्रसः (4) इत्यतो ज्ञानमेदानुगमयति
aaqaiat Via) ननु यदि तारशावच्ेदकःवश्ररत्दावच्छिन्नं प्रति(द्‌) विरो-
धित्छपरुचयते, az हेनुसमानाधिंकृरणाभादध्रतियोगितानवच्छद्रकत्वशु ड (ध)र सग्रहः,

i. ee, 2 ऋ ae — = bo ial Gr मिम मम मम) विन्यय

(१) (तत्तद्नुद्धीनां ar इति पाठान्तरम्‌ । (२) पविरिष्वुद्धौ' इति पाठान्तरम्‌ |
,(३) Sar’ oe wera | (v) तदप्रच्छिन्नाभ।वः इति पाठान्तरम्‌ ।
(५) (भाववोधयो'रिति पाठान्तरम्‌ । (६) वक््यमाणरीतीति पाठान्तरम्‌ |

[षि क । 9 oh ene:

कणिक चयस (न नरं

(त) व्रतियोगितानवच्छदरदत्यत्राव्यन्तान्योन्याभावमदनामावस्य दरं विध्येऽपि प्रत्येकं पुनः
प्रतियोग्ध्तामानाधिकरण्यप्रटित्रावटितमदन ह fava area ब्रहुत्वोपपत्तिः |

(थ) waaay साध्यतावच्डेदङ्मिति ज्ञानादनुमिन्यापत्तिरित्यथः |

(द) ‘memasazzcanseqiafszd प्रतोग्यष्य प्रतिय।ग्धसमानाधिकरणहेतु-
समानाथिकरणाभावप्रतियागितावच्छेदकत्वत्वावच्छत्तप्रकारकग्रहत्वावच्टिच प्रतोत्यथः

(ध) ेनुसमानायिकरणामावद्रतियौ गतानवच्छेदुकत्वनरुदे (रति, -- अस्नाता प्रतियागय-
सामानाधिकरण्थाविषयकतादरज्ञानमस्यत्यथः |

६२० तस्यचिन्तामणो भनुमनखण्डे

प्रतियोग्यसामानाधिक्ररण्धघदटितताद्रशष्रहत्वस्य ततप्रतिबध्यतानवच्छ कत्वाय (a1) |
भथ यत्‌ किंञहुरूयवच्छिक्न-तादशग्रहः१) प्रति विरोधित्वम्‌ (प), तदा बहित्वं
armas घटरवश्चेति समूहालम्बनविरोधिनि घराभाववद्‌ बहित्वमिति ara
afinag इति चेत्‌, मेवम्‌ ; वहित्वषिगेप्यकतादशावच्छेदकत्वपरकारकग्रहत्व-
घश्कीभूत-(क) विषयितावच्ननप्रतिबभ्यतानिरूपितविरोधित्वस्योक्तल्घात्‌। भवति
हि पतियोग्यसपानाधिकरणदेतुसमानाधिक्ररणामावप्रतियोगितःवच्तेदकत्वप्रकारक-
वहित्वविरेष्यकग्रहत्वघरकर देतुसमानाधिकरणाभावप्रतियोगितावच्लेदकत्वप्रकारक-
वहित्वविरेष्यक ग्रहत्वं, न त॒ घरपकारकरवह्ित्वविशेष्यक्रत्वमिति नोक्तदोषः(ब) |

(१) आद्शविदोप ‘qeane’ za afta | तश्र च्छिन्न'मिति पाटः |

| +) यरी

(न) (ततुप्रतिबधप्रतानवच्छेदकत्वा'दित्यस्य अभावं प्रतियोग्यस्ामानाधिकरण्या-
विषयकत।टक्ानवच्छरेकल्वव्रुद्धिष्रतिव्ररयत।नव्रच्छद्‌ एत्वा दियथंः । प्रतियोग्धष्ामानाधिकरण्य-
धरिततादशपहत्वन्य ताद शवुद्धिप्रतिब्ध्यतवच्छेदुकत्वस्वोकारे रेतु्मनाधिकरणामाव-
प्रतियोगितानवच्छेदकं साध्यतावच्छेदुकमिति सानदश्ायां बाधकाभावेन प्रतियौग्य-
सामायिकरण्यम विषयीक्तव्य ताद ज्चाम।वप्रतियो नितावच्छेद्‌कं साध्यतावच्छेदुकमिति व्यभिवार-
क्षानपरम्भवात्‌ तव्रसत्येऽपि प्रक़तखाध्रथानुमित्यापत्तिरिति ara: | ।

(प) मविर।धित्व'मित्यन्तस्य प्रतियोग्यषमानाधिकरणटेतुस्मानाधिकरणाभावप्रतियोि-
तावच्डटेदुकट्वप्र इ निष्प्र तिव्रध्यतानिरूपितप्र तिदन्धकत्वमितप्रथः, अवच्छेदकतया यत्‌किञ्चिद्प-
प्रवेशघ्य TRAST । |

(फ) “चिपयिताषच्छिन्नेत्यत्य तादगविपयिताज्ञालिप्रहत्वपय्परप्ाचच्छेदकताकैव्यथः |
तेन॒ धूमसमानाधिकरणवह्वयभाप्रेतराभावप्र तिथो गित।वच्छेदृकत्व विपयकग्रहत्वा यव च्छिन्नप्रति-
qsqaraia नातिप्रह्ङ्घः। न च अनाहाय्येत्वादेरप्यधिकष्य प्रतिविध्यनातच्छेदकको टिप्रवि£-
तया ताहशप्र तिबध्यताया अप्रसिद्धिरिति वाचप्रम्‌ ; अनाहास्यर्वादिधिेषणविदिशट-तःहश-
प्रहस्वपय्याहिरेव निवेश्यत्यात्‌ ।

(a) प्रतियोग्प्रसमानाधिकरण-हतुसमानाधिकरमाभाद-प्रतियो निता वच्छेदरकत्वप्रकारक-
वह्धित्व-विकशोष्य फग्रहत्वह्व देनुपरमानाधिकरएणाभाव-प्रतिशो गि राचच्छेदकत्वप्रफारक-प्रहत्वा-
विथयङप्रतोत्यविषथतस्वेन तत्र॒ स्वाविपयकप्रतोल्यविप्रततकत्वलश्नणप्य तदुवटकत्वल्य
छसमन्वयादििति । घटप्रङारकवहिस्व विशेष्य कत्मवरिषयो कृत्यापि निरनप्रहत्वस्य प्रतीतेः न
तत्र तटुघटकत्वमिति भाषः । "नोक्तदोषः gfa—a घटानाववदुबह्वित्वर्मिति ज्ञान अतिप्रसङ्क-
SINT इत्यर्धः |

व्याततचचुगमप्रकरणम्‌ ६२१

ea नास्तीति rasta नीलघटषदिति ज्ञानोदयावराह,-- सामान्य्रटिते'ति ।
" सामन्यघटिता या विगोषवत्ता तदुवुद्धिमित्यथः(१) । सामान्यस्य चटकत्वं (२)
प्रतियोगितया(भ), aa set नास्तीति ज्ञनेऽप द्रव्यव्सित्वविशरिणए्यटोऽस्तीति AF
नानुपप्तिः(म)। atargaaa ददयति ;- सत्यां Via ater घटोऽस्तीति
ara नखो नास्ति घरो नास्ति नीलघटो नास्तीति) त्रितयमपि प्राह्यामावावगा-
हिवया विरोधोति(य) ara: | ।
पृच्छति,“ तत्‌ कस्ये'ति। उत्तरयति, - शतद्धिशिषे'ति । प्रतियोगिता-
वच्छेदकता(र घरक क्तम्बन्धेन तद्विशिष्टत्वं प्रपि (४) श्रतियोगी'ति । "भत ca
ताद्रशब्रहविरोधित्वैन हेतुत्वादेव । “अन्योन्येति, न चेवमवच्छेदकत्वाभावादि-
दयाप्यबोधस्याप्युपसंग्रह इति वाचम्‌ ; तादशावच्छेद्‌कत्वप्रकारकम्रहत्वघटकोभूत-
विष्रयितानिरूपकधर्मावच्छिक्नप्रतियोगिताक्रत्वसम्बन्धन यत्‌ किथित्‌प्रकारतानिरू-
पिताभावप्रक्रारतानिरूपितस्ताध्यतावच्छेदक निषएठविशेष्यताशालिग्रहत्वेन प्रतिब्रन्ध-
कत्वल्य विवक्षणात्‌ । भवति fe ताद्रशविष्यितानिरूपको धमस्ताद्रशावच्टेदकत्वं(५)

कत ene 8 és: 6 oe ee . an oan —m at = का mt = ० — रे । ममक नेमि oe et गहि

(१) (तदूबुद्धिरित्य्थःः इति क्वचित्‌ पाठः| (२) (सामान्यघटिततत्वश्वः इति
क्वचित्‌ ae: ) (३) नीक नास्ति नीले घटो नास्ति घटो नास्तीति इति
पाठान्तरम्‌ | (४) प्पर्माययितुम्‌ इति पाठान्तरम्‌ । (५) क्वचित्‌ (ताटशावच्छेदकस्वत्वं
तादशावच्छेदकस्वञ्चेतिः इनि व्थुत्‌क्रमेण पाटो दृश्यते| ॥

(भ) प्रतियो गितयेत्य्य वैश्टप्रतियो गितयेत्य्थंः |
(म) वषष्ठीखक्ठम्यार्थं प्रति मेद्रो नास्तीति carta "बोधेः इत्यस्य बोधक्प्रेयथंः | नानुप-
afafifa,—zevafacafafaeazaaiat afaeanfaatfnear दन्यत्वावच्दन्नरूपश्रामाम्यल्य
धटकर्वाभावेन निर्क्तद्रग्यत्वावच्छिन्नसामान्याभाववत्ताबुद्धिप्रतिन्रन्थकता निरूपितप्र तिवध्यत्वा-
atatfafa मावः 1.

(य) नीखो नात्ति धटो नास्ति Maaqzy नाहतोत्यादि्ुदढीनां प्रतिन्रध्वतावच्छगुक-
कोटो प्रकारतावच्छेदुकताया इतर वारकपर्ा्षिनं निवेश्यत । तथा च नीलो नात्तोति gz:
नीखलत्व(वचन्नप्रकारकत्ुद्धि प्रति घटी aredifa बुद्धेः धरत्वावच्छिन्नप्रकारक्ुद्धि प्रति
Meat नास्तोति बुद्धेश्च नोरधरत्वादच्छन्नप्रकारक्ुद्धि प्रति वबटृ्ठव्रतिश्न्ध्त्वेन
Aeqzaangqgecaenaengay विरो धित्वाभिधानं हपङ्च्छत |

(र) प्रतिब्रध्यतावच्छरदुककोरी तादशसम्बन्येन वंशिटयानिवशे समकवायमम्बन्यन azes-
वतः संयोगेनामावनिश्चगदश्लायां कारिकिन धरत्वव्रतोऽपि संयोगेन क्षा नानुपप्िः

प्वमन्यत्राप्युह्यम्‌ |

६९२ तैस्वचिन्तामणो भनुमानखण्डे

ताद्रशाषच्छवकत्वत्वश्चेति तदवच्िन्योन्याभावाव्यन्ताभादवोधस्प्रहः(१).। व्याप्य-
व्वदर्शनस्थखे(ल) a(2) त।द्रशाभावप्रक्रारतानिरूपिता न साध्यतावच्छ्दकनिष्ठा (६)
विशेष्यता, किन्तु तदुञयाप्यव्रक्गारतानिरूपिनेति नातिप्रसङ्ः(व) |

यत्त॒ साभ्यतावच्तैदकनिषछठविशेष्परतानिरूपितं यदभावप्रकारकत्वंः श)प्रतियोगि-
तान्यसम्बन्धेन यत्‌किञ्चिप्रकारकत्यानवच्िन्नतद्वच्िश्नपरतिवन्धक्ृत्वविवन्षणात्‌
तद्रभाव्रव्याप्यनिरासः(व)। तत्र fe प्रतिश्ोगितन्यसम्बन्धेन व्यातिव्रकारकलत्वा-
वच्छिन्नस्यैव उाप्यप्रकारकत्वस्य(४) सःप्परतावच्ङेदकनिषएविेष्यता निरूपितस्य प्रति.
बन्धक्तावच्ठदकत्वादिति। तदसन्‌ ; ताद्रशावच्ङेरकत्वव्यापकाभाववदह्‌ बहित्व-
मिति प्रदे(५) भतिप्रसङ्कादिति(^) |

नु प्रतियोग्यसम.नाधिक्ररणधूमसमानाधिक्ररणाभःवधरतिग्रो aac gh
वहित्वेन साध्यतायां तादरशसाष्यतावच्छरदरुविणेषष्यक्रप्रतिगोग्यसमानाधिक्ररणदेतु-
सपानाधिक्रग्ण।भावप्रतिपोगितवच्केदकन्वभ्रमा(६)व्रसिद्धचया(स) कथं afeotacta

- eo ee इ [कः छ .

(१) क्वचित्‌ (तदवच्छिनात्यन्ताभावान्योन्याभावेति -य्युत्क्रमेण नि्दशः,
Name ze च पाठः| (२) ‘eas चः इति पाठान्तरम्‌| (३) 'निष्ठविशेष्यताः
इति पाट।न्तरम्‌ | (४) आदरविदोपे “व्याप्यः इति नास्ति । (५) ्रहातिप्रसङ्गादिति
्रहादतिप्रसङ्गादिति च पाठान्तरे। (६) भ्रमासिद्धयाः इति पाठन्तरम्‌।

(क) “व्याप्यवत्दशंनत्धले, इति--ताहज्ञावच्ठेदुकत्वा भावन्याप्यव्त्‌ साध्यतावच्छेद्क-
मित्यादिज्ञानस्थकर इत्यथः |

(व) (नातिप्रसङ्ग! इति -न तादशत्थाप्यदश्चनादरनुभितिप्रसङ्ध इत्यथः |

(श) aa भअभाकेति प्रकताभिप्रायमात्रेण, न तु तत्य विवक्षितत्वमपि, व्याप्य-
प्रकारकल्ञानत्य प्रतियो गितान्यसम्बन्पेनेयाथत्तरांशेनव धारणात्‌ ।

(ष) (तद्रभावल्याप्यनिरासः इति, तादशन्याप्यदरखबोधनिरास gary: |

(A) अश्चाभावप्रकारकत्वस्य प्रतियोगितासम्बन्धेनेव व्यापकत्वावच्छिन्नप्रकाररत्वा-
घच्छिन्नल्य तथा विधन्य प्रतिषवन्धकतावच्छेवकत्वादिति ara: |

(a) "श्रमात्रतिद्धेय'ति,-अनाहाय्य्नमात्मकनिश्वयाप्रसिद्धेययथंः | भहा््यतादश्च-
maeq प्रविद्रत्वेऽपि aca प्रङृतविरोधित्वामवेनाङकि्लितूकरत्वादिति ara: |

दपराक्तचचनुगमप्रकरणम्‌ ६२३

ताद्रसकैनद्याचुगम{ह) इत्यत aig— देट्वाभासे Viral (र)तादरशाहाय्यज्ञानस्य
प्रसिद्धत्वात्‌ २) तद्िषयविषयकग्रहविरोःधत्वेनानगम इति ara: |

न च ager ताद्रशप्रतियोगितावनच्केदकमिति sa तद्धिषयविषप्रक्‌ ,
तद्विरोधि च afecd तादशप्रतियोगितानवच्द्धैदकमिद्यपि ज्ञानम्‌ मवतीतिः३)
ततोऽपि तादशप्रति्रोगितानवच्तैदकहित्ववत्यानि (४)व्युमिल्यापत्तिरिति वाच्यम्‌ ;
तादशताध्यतावच्छेदकविःेप्यकं (तत) ग्रद्विरोधिज्ञानं aaa हेतुत्वविषक्ञणात्‌(५) |

दोधितिः

ak च साध्यतावन्ङेदकस्य अमाव्र्रतियोगितानवच्ठेदकत्वादिग्रहाक्नानु-
मितिः, तद्रा arzmasazacanalaniacaa विगेषणीयम्‌। अन्योन्याभावस्य
अष्याप्यन्रत्तितःपत्ते a aatt विशेषणदानमिति सवयम्‌ , तथापि अन्योन्याभावे
प्रति प्रोभ्यवृ्ित्वस्यव विशेषणत्वम्‌, न च प्रतियोगितावच्केदकसम्बन्धभदानु-
धावनमतो लाघवमिति यथाश्रुतग्रन्थाचसोधिनः |

दीधितिप्रकाशः

नन्वव (५) यहहित्वममावव्रतिपरोगितानवच्च दक भवत्य दिग्रहस्यापि तत्रह
विरोधित्वात्‌ ततोौऽप्यनुमितिः स्यादत( ) आह्‌, 'यदिचे'ति। आदिना समानाधि-
करणाभावरप्रतिग्रोगितानवच्छ दक मित्यादि्ञान(७) संग्रहः |

(१) तादृशस्य इति प्राटन्तरम्‌ । (२) ज्ञानस्य सिद्धत्वात्‌" इति पाठान्तरम्‌ |
( २) (सम्भवतीति इति पाठान्तरम्‌ | (४) वहि वरावच्छिन्नवान्‌' इति पाठान्तरम्‌ |
(५) हेतुत्वस्य इति पाठान्तरम्‌ । (4) ‘ark अतः इति पाठान्तरम्‌ ।
(७) छेदक्समंग्रहः इति बादान्तरम |

पीक जनयो = = ke SY OG = = भो =° च

(ह) ‘aenmagafa aarian प्रतियोगित्रामानाधिकरण्यघटितप्रङृतप्रतियोगितान-
वच्ठेदकत्वप्रकारङसाधयतावच्छरक्थमिक्ग्रहसत्य तथा अभावान्न azaarnagfaatfnara-
बच्छेद्‌कत् प्रकारक पाध्यतावच्छेदुरुधर्मिकग्रहस्यस्यधः |

(क्ष) "ताद्का$पतावच्छदकविशय्यकःमिति,-साध्यताव्रच्छदकताप्ाप्त्यधिकरगपर््या-
विशच्यताकमित्यथः | aga विशिष्टस्य कत्रलादुनतिरित्तत्वन निर्क्तसानादुनुमिलयापत्ते
प्रतिकत्त मक्षक्यत्वादिति भावः |

(अ) 'पवःमिति,- निर्क्तरूपणानुगतल्य सा नत्थानुमििहैनुल्छ |

६२४ तच चिन्तामणो भनुमानखण्ड

वस्तुतस्ताद्रशम्रहादयमितिभंवल्येत्र | अत पव केवलान्वयि-(१) सम्बन्ध-(आा).
्ञानादरेवानु मितिरकदेशिनां सम्मतेव्याशयेन ‘alg चै'व्युक्तम्‌। ताद्ररादच्ठैव्‌-
mea’ fa,— समानाधिक्करणामावप्रतियो गितावच्तैदकत्वप्रहादि सोधित्वमित्यथः | तेन
गभावप्रतियोगितानवच्दकत्व — व्र क्तिमदमाध्रप्रति्रोगितानक्रच्करदकृत्वादीनामपि
प्रदस्य २) निरासः(ई)।

न चेषं वहिचमभाव्रतियोगितानवच्तरकं धूषसमानाधिक्ररणाभवप्रति-
थोगितानव्रर्रैरकशचेति समूहालम्बनात्मक-ग्रहस्यासग्रह्‌ इति वाच्यम्‌ ; समानाधि-
करणाभावध्रतियो गितावच्वैदक्रत्वग्रह विरो धतानवच्तेदकं सत्‌ यत्‌ प्रतिथोग्यसमा-
नाधिक्ररणताद्रशाभाव -प्रतियोगितावच्तेदकत्वग्रहविरोधितादच्तेदक तदवच्छिश्र-
(त्व)स्योक्तसमृहाटम्बनसाधारण्यात्‌ |

नवेवमपि afd धूमस्षमानाधिङ्गरस्णाभावप्रतियोगितानवनच्छदकं वहि-
(५, ~~ क o

समानाधिकरणध्रूपवानिति समूहाटम्बनक्ञानदव्यनुमितिः स्यादिति वाच्यम्‌ ; तादश-
विरोधितावच्छरैरकोमूना यरा बह्ित्वस्य विधयता(३), afar या दहविष्रयता,

(१) किवरलान्वयिनि' इति पाटन्तरम्‌ । (2) पुष्तकविरेपर ager इति नस्ति |
(३) कुत्रचित्‌ "विष्रय्रताः इति स्थने Berg ereg विपयिताः इति पाटो दश्यवे।

(आ) "केवषछान्वयीगत्यादिक्रल्य अमायप्रतियोगितानषच्छेदकप्राध्यतावच्छेद्‌ शावच्छित्त-
प्षामानाधिकरण्यक्ता az ye: |

(इ) ‘facia’ इति,- स्व॑स्यंव निर्क्तज्तानत्य स्मानाधिकरणामावप्रतियोगितावष्ठेद-
कत्वप्रहविरोभ्रिल्वात्‌ । सामान्यवटितविशेषवत्ता्रुदधो सामान्यामावद्वदधेः प्रतिक्ररधकत्वल्य
प्रागेव दशितस्वात |

नन्वत्र वपे पूमसमानाधिकरण। भावप्रहियो गिता नवच्छेदकतत्रादिग्रदस्य कथं संग्रहः, तत्य
त्मानाधिकरणाभावप्रतियो गितावच्छेदकत३ ग्रह eas -धूमधटिततादश्चप्रतियो गितावच्छेदकःवप्र-
धिरोधित्थात्‌। न ख समानाधिकरणामावप्रतियो गितावच्डरेदुकस्वत्वपय्याऽ।वच्छेवुकताक-
प्रकारटवावच््छिन्नप्रतिश्ध्यतामिवेशे निस्तारः, तथा सति अभाव्रप्रतियःगितानवच्छेद्कलारि-
saiat वारणसम्भवात्‌ तादशतादशबुद्धिप्रतिष्ध्यतायाः साम(नाधिकरण्याधदविवयककान-
साघारमतया हादशावच्छेनु रुत्वत्वपथ्पक्षावच्छेदकताकप्रकारस्वानवच्छिक्नत्वा दिति चेत्‌ , सत्यं
भधिकर्णा ते प्रृतेत्वप्रजारकत्वल्य प्रतिज्ऽयप्रह विशेषणस्थेन दोवनिराक्षाव्‌ |

ग्याप्तचुगमप्रकरणम्‌ ६२५

तन्निरूधिका या सामानाधिक्करण्यविषयता, afaatad यत्‌ पत्ते हेतुमखा्तगाहित्वम्‌ ,
तेन रूपेण देतुत्वस्योक्तव्वात्‌ (६) | समूहालम्बने तु (१)ताटूशानवच्छेदकवहित्वविषयता-
निरूपिता(२) न वहेः सामानाधिक्ररण्यप्रतियोगित्वेन(२) विष्यतेति ना तप्रसङ्ः ।

'सुतरा'मिति,-- अन्योन्याभावस्य ग्याप्यचुत्तित्वे कारणीभूतक्ञानाचुगमाय
तहू(उ) विषयतावच्छदक धव विशोषणम्‌ , न तु व्याक्षिलक्लण (४) भग्यावत्तेकत्वात्‌ |
अग्ाप्यवृतित्वे तु अग्याप्तिवार्णाय -व्यास्िछन्तणेऽपि ag विशेषणमिति ara: |
'तथापि' तादशान्योन्थाभावे विरेषणान्तरपन्तेचेऽपि(५) | ्रतिोग्यवतित्वस्थैवे'ति,-
भल्यन्ताभावे तु प्रतियोगितावच्छेदकावच्छन्नान(६)धिक्ररणवृ्तित्वं विगेषणमिति |
तत्राधिकर्णांशस्य भवच्छेवकांशस्य च(७) प्रवेशाद्‌ गोरवमिति भावः(८) |

छाघवान्तरमाह (न Vial साभ्यवतः सम्बन्धान्तरेण देतुमन्निएठान्योन्या-
भावप्रतिग्रोगित्वाभावदन्परोन्पाभावस्य ताद्ाटम्यातिरिकतसम्बन्धाव्रच्छिन्नप्रतियोगता-
कत्याभावादिति ara: |

न a(a)anaraa afgazazer धूमसमानाधिकररणत्वात्‌ साध्यतावच्छे दक-
सम्बन्धेन प्रतियोगितावच्केदकत्वस्य अभावविवन्नावश्यकत्वे कथमेतदिति

inh, ins [मि 7 1 पु भ

(१) क्वचित्‌ ‘a’ इत्यत्र Sa? इति पाठः | (२) पुस्तकविदपे (निरूपित'ति नास्ति |
(३) ्रतियोगितयाः xf पाठान्तरम्‌ | (४) पुस्तकविहोप्रे "्याप्निः इति नास्ति|
(५) (परवेेऽपि' इति क्वचित्‌ पाठः । (६) 'च्छिन्नाधिकरणाष्त्तित्वम्‌' इति क्वचित्‌
पाठः | (७) (तत्रावच्छेदकांडस्याधिकरंणांशस्य a इति क्वचित्‌ पाठः | (८) भमित्य्थ'
इति क्वचित्‌ पाठः| :

(द) तथा हि प्रङ़ृतसमूहारम्बनन्ताने afgeaca विपयताद्वयी, aa एका areanfaaifnar-
नवच्छेदुकस्व प्रकारता निरू पितविशेष्यतारूपा, अपरा च कडिप्रकारतानिरूपिक्षावच्छेदकताषूपा,
ana या विशेष्यताश्पा, सेव प्रकृते विरोधितावष्छेदि्ा, नहि तया समं निरक्तसमूष्ारम्बन-
जाने सामानाधिकरण्यविषयतानिरूपितवदह्धिविषयताया निरूप्यनिरूपकभाव इति न प्रज़त-
aquracqaca निहक्तङारणतावच्छेदुकधर्माक्रान्तत्वमिति भावः। तदैव स्वयमप्रता
समासेनाह भवानन्द्‌ः "समूहारूम्बने त्वित्यादिना ।

(3) "तदिःति प्रतियोगिवेयधिकरण्यमित्यर्थंः। उत्तसश्रापि तदिष्यल्य स एवार्थः |

(ॐ) “न चे'ट्यादिसन्दुभं समवयेनेत्यादौ ada सम्बन्धवा चकपदोत्तरवृतीथाया अष-
च््छिव्रत्वमथः। तत्य समवायेनेत्यच्र वद्धिमहुमेदपदोपल्थाप्यवद्धि निष्टप्रतियोगितावच्छदकतायां
साध्यतावष्डेगुकसम्बन्धेनेस्यत्र च प्रतियोगितावच्छेवुकस्वपदोपत्थाप्यप्रतियोभितावच्छदुकताया-
NFQq: |
ve [७]

६२ तखचिन्तामणौ अनुमानखण्डे
वाच्यम्‌ ; तथापि विषयित्वादिना बहवित्वस्यापि तादशाव्यन्ताभावप्रतियागिता-
ASHRAM साध्यतावच्केदक्षताघटकसम्बन्धेन तादशावच्ठेदकत्वस्याभावविवक्ता-
वध्यकरत्वे(१), साध्पतवच्ङेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वस्यापि प्रतियोगिता्या(ू)
निवेशेन(२) गौरवाद्िति। ‘aaa ति, -अत्यन्ताभावगर्भायामपि निष्टष्टायां
विशेषणताविशेषादिग्भायां प्रतियोगिः्यधिक्ररणत्वादेरपरवेशात्‌(२) कतो araafata |
दोधितिः

अपर तु अन्योन्यात्यन्ताभावगभग्याप्व्योरकतरा्रहेऽपि भन्यतरक्ञानादनुमिते-
रानुभविक्रत्वात्‌ तदुभयज्ञानमेव देतुः, इन्द्रियसयोगादिषश्च(ल्‌) षिरिष्यैव काय्य-
कारणमावान्न व्यभिचारः|

Ath

ames Cente ne . cere is PD es fing

_ १) क्वचित्‌ "कत्वेन इति पाटः । (२) व्वरिहेषणेनः इति क्त्रचित्‌ पाठ
क्वचिच्च (निवेशने इति| (३) ‘maar इति पाठान्तरम्‌|

[~ = शा CA oat np CE

(ऋ) न च साध्यतावच्छेद्ुकताघटकसम्बन्धावच्छिन्नघ्य तादलावच्छेदकत्वस्य aura-
faaarat बह्वित्वप्रतियो गिकसमवायादिसम्बन्धेन वहत्य द्वि-साध्यरतावच्छेद्‌ककमस्थले anfafz-
र्ति वाच्यम्‌ , साध्यतावच्छदकताविश्िष्टान्य-तादशावच्छेदकताया अभावे तातवर्प्यात्‌ |
वेशिष्ट्यत्न स्वानवच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नल्व-स्वत्ामाना धिकरण तदुभयसम्बन्धेन । अथवा
साध््रतावच्छेदकतवटकसम्बन्यावच्छिन्नाव~्छेरकत्यी व - स्वरूपसम्ब्रम्धावरच्छिन्नप्रतियो गिताक-
त्त।हशावच्छेदुकत्वाभावो विवक्षित इति न दोषः |

वृच्यनियामक पमब्न्धावच्छिन्न-प्रतिथोगिताया अस्वोकत्त मते व्स्यनियामकसम्बन्धेन
साध्यतास्थठे प्रतियोगितायाः' साधयरतावच्छं दकलम्बन्धावच्छिन्नत्वाप्रसि दिनिबन्धनो दोषस्तु
निष्कष प्रतियोगितायां सम्बन्यावच्छिन्नत्वमनिवेश्य साध्यतावच्छेदकसम्ब्रन्धेन प्रतियोग्य-
सम्बरन्ित्वत्य हेत्वधिकरणे नित्रेशेन वाध्यते, तथा निवषेनव प्रतियोगितायां साध्यताघटक-
छम्ब्रन्धावच्छिन्नत्वनिवेश्चवाय्यष्य alae निरासात्‌ |

(ख) ‘gfexveaf{,—an fe यथा द्रव्यप्रयक्षत्वावच्छिन्नं प्रति चक्षुःसंयोगादेष्यभिचरे
सत्यपि द्रन्प्रचाक्षुश्रत्वावच्छित्नं प्रति व्यभिचाराभावात्‌ द्रन्यचाश्चुषत्वायवच्छिन्नं प्रति
चष्युःसंयोगत्वादिना कारणत्वम्‌ , तथेव अनुमितित्वावव्छिन्नं प्रति अयन्तान्योन्याभावधटिते-
ककन्यातिन्ञानस्प व्यमिमरे सल्थपि अत्यन्ताभावधटितव्या तिक्ता नाष्यवरहितोत्तरानुमितित्वा-
afegeq प्रति तत्तहुत्यक्तित्वावच्छिन्नं प्रति at अत्यन्ताभावधरितन्यास्तिश्ानत्य, तथा
अन्योन्याभावघटितष्यास्षिक्तानाभ्पवहितोत्तर। नुमि वित्वा बच््छिन्नं प्रति तत्तदुऽ्यक्तित्वावच्छिर्नं
प्रति षा भन्योग्याभावधटितध्यातिक्ञानल्य का््यंतावच्ठेदकसङ्कखोचेन भ्यभिशाराभाषाव्‌
कारणत्वं निरावाधम्‌ इति भावः | तदेवाह प्रकाराकारः 'अव्यवहितोतरत्वघटित' मित्यादिना |

व्याप्तचनुगमप्करणम्‌ ` fay

दीधितिप्रकाशः
अपरे स्वित्यारभ्य वद्रन्ती'तव्यन्तमेकं मतम्‌ । 'आनुभविक्रत्वा'दिति- तथा
च प्रामाणिकं गोरवं न दोषायेति भावः। इन्दिये'ति,- भभ्यवहितोन्तरत्वधरितं
त सटूटप्रक्तित्वमेव(द््) वा काय्यतावच्डे रकमिति ara: | |

द्रीधितिः
यत्त॒ यदरुपावच्छक्नप्रतियोगिताकत्वेनोपस्थतोऽभावो धर्मिणि यृह्यमाणः
साध्पवत्ताबुद्धि विदणद्धि, तद्रपाचच्छिन्तप्रतियोगिताकामावसामानाधिक्रण्याव-
niga प्रहस्य विरोधित्वेन बयापिवरुद्धयोऽन्ुगमनीयाः । प्रतिबध्चीतश्च साध्यतद्(१)-
दत्यन्तान्योन्याभावग्रहो साध्यवक्तावुद्धिम्‌। केवलान्वयिस्थरे च भ्रमरूपस्दव
तद्प्रहस्य कथश्ित्‌ प्रसिद्धिरिति। तश्िन्त्यम्‌ ।
साध्यताव्रच्वेदके साधनसमानाधिक्करणात्यन्ताभावप्रतियोगिताषच्छेद-
RIAN साभ्यतावच्तेदकाषच्छिन्नसाध्यवसरे च साधनसमानाधिकरणान्यो-
न््राभावप्रतियोगितावच्छदकत्वावगाही यो प्रहुस्तद्विरोधित्वम्‌ , साध्याभाववड्‌
वृ त्तित्व-साध्यवदन्पवुसित्वोभयाव्रगाहिग्रहविरोधित्वादिक्ेः वा अनुगमकं वाच्यम्‌ |
केवलान्वयिस्थले(२) cafe: पूववत्‌ |
दीधितिपरकाश
‘wa यटूपावच्छिनने'ति पाठः, at च "विरोधित्वेने'ल्यनन्तरं वाकारश्चुन्य-
पाः | यूपम्‌ साध्यतावच्तेदक्ष तद्‌वाच्छशसाध्यवरश्च | aa Ove, Aasz-
RHA ATA CA a AA - ASMA IATA ALAN TANSIAAT: |
या्िघुद्धयः' भन्योन्यात्यन्ता(३)मावघरितव्याप्तिवुद्धयः। 'साध्ये।त साध्य-
तद्वतोयंथासंख्यमन्वयः(य) । ‘agagey’ तादशक्तामानाधिक्ररण्यावगाहिध्रहस्य |
'कथञ्चिदि'ति,-अत्यन्ताभवे अन्योन्याभावे च साध्यस्य साध्यवतस्तादशप्रतियागता-

(१) (तद्वतोरत्यन्ते'ति क्वचित्‌ पाठः| (२) Jaafar केवलान्वयिस्थले'
इति afta) क्वचित्‌ Sasa इति। (३) “अव्यन्तान्योन्याभावः इति
पाठान्तरम्‌ |

(x) स्वत्वधरितत्याग्यवषहितोत्तरत्वष्थ aazeaferaca च तुल्यतया, अननुगतत्येऽपि
छु शरीरम ननुगतं काय्यतावच्छेदकमभिप्रेदयाह “तत्तद्रयक्तित्वमरेव वे"ति ।

(ए) “अन्वय, इति--अत्यन्तान्यौन्यामावयो रिति शेषः |

९८ ` वलवचिन्वामणो भनुमानलण्डे

सम्बन्धेनारोपेणेत्यथेः । व्यतिरेकिणि तादशसाभ्या.१)भाषसामानाधिक्रण्यावगाहि
ञानं(पे) प्रमारूपमपि प्रसिद्धमस्त्येव, प्रकृते हेतो परं तदुभ्रमः। केवलान्वयिनि तु
तादृशसामानाधिकरण्यावगाहि क्षानमपि प्रमारूपं(२) न सम्भवतीति(भो)
एवमुक्तमिति भावः। 'तञ्चिन्त्यमिति,--चिन्तावीजश्च ;-- यरत्वतत्वयोरननुगमा-
ल्लोक्तरूपेण BANC: | wey साध्यभेद-साध्यवदत्यन्ताभावाप्तामानाधि-
करण्यग्रदे भतिप्रसङ्ः(ओ) |

न च साध्यवसप्रहविरोधिप्रहुविषयतावच्तेदकररूपेण सामानाधि(३)करण्याव-
गहि यज्ञानं तद्विरोधित्वं बक्तशम्‌। प्रागुक्तरीट्या च व्याप्यादत्याबृत्तं(४) विशो-
धित्यादिक(क) निरव्ाच्यमिति(५) वाद्प्रप्‌ ; प्वमपि(‡) देतु ततमानाधिक्ररणात्यन्ता-
भावप्रतिष्रोगितानवनङ्ररकत्वादिप्रहस्य मिन्नप्रकारक्तय्ा सध्यात्यन्ताभाववद-
वृ्तित्वादिग्रहं प्रति विरोधिल्वासम्भवान्नोक्तादुगमः सम्यगिति। भत पव
विषयानुगमपूष्रकं क्ञानानुगनं परित्यञ्य ताद्रश-उ्यमिचारज्ञानमेवानुगमय्य ्यासि-
ज्ञानमनुगमयति,-'साध्यतावच्केदक' इत्यादिना । यो ag’ इति,-तथा च तादश -
'समूहारम्बनरपग्रहविरोधित्वेनानुगम इति भावः |

भत्यन्ताभावरधरितानां मध्ये साध्यायन्ताभाववदचरत्तित्वन्ञानस्यैव भअन्योन्या-
भावधरटितानां मध्ये च साध्यवदन्यावरृन्तिव्वज्ञानस्यैव ` लाधवाद्धेतुत्वमिति
फेषलान्वपिखण्डने स्वयंवक्षपरमाणमतमनुखत्याह(७),--"साध्याभाववदुवरत्तित्वे"ति |

oe weet po —— eo Ses ee [1 न्क [ १. ~अ gee ae oo

(१) (ताप्याद्यभावः इति पाठान्तरम्‌ । (२) श््रमात्मकम्‌' इति क्वचित्‌ पाठः |
(३) (तत्‌साम।नाधि इति क्वचित्‌ पाटः | (४) भ्व्याप्तयादिव्यात्रत्त विरोधित्वादिकञ्च
इति क्वचित्‌ । (५) ननिर्वचनीशध्रम्‌ः इति क्वचित्‌; क्वचिच “इति वाच्यम्‌ इति
नासि | (६) क्वचित्‌ ‘sf asaya: पाठः| (७) स्म्रत्माह' इति पाठान्तरम्‌ |

a 1 | a ig =e ie आ भ

(रे) '्ान'मिति-साध्याभावसमानायिकरणपदार्थघमिकमिति शेषः |

(ओ) (न सम्भवती'ति-तादशसामाना पिकरण्यरूपप्रकारधटकसाघ्यामावस्येवा प्रसिद्धे
रिति ara: |

(ai) "अतिप्रसङ्' इति -साध्यभेदस्य साध्यवदुत्यन्ताभाषस्य च निर्क्तसाध्यवत्ताप्रह-
विरोधितावच्छेदकरूपावच्छिन्नाभावत्वसम्भवात तत्सामानाधिकरण्यग्रहविरोधिनः साध्यभेदा-
, सामाना धिकरण्य-साध्यवदुत्यन्ताभावासामाना धिकरण्यघ्य षा ्तानादरनुमित्यापत्तिरिति ara: |
(क) अन्यथा तादशतादशसामानाधिकरण्याभावऽाप्यवच्वादिज्ञानादुप्यनुमिस्यापत्त-

रिति भाव्रः।

STATTTAABCORY ६१९

केगलघ्पिनि साण्यामवाच (१प्रसिद्धया कथं aga इत्यतः श्रसिद्धि'रिति।
धृवंवत्‌"- खण्डशः प्रसिद्धा |
दीधितिः

भधिकं हेत्वाभास वक्ष्यमाणरीत्या(२) बोध्यम्‌ | प्रन्थस्तुपलन्षणपरो-
ऽनौ पाधिक्रत्वमात्रग्वच्डेदाय । az वक्ष्यति ;--“अनोपाधिक्रत्वन्तु aga’ (@)

एति, इति वदन्ति। |
दीधितिभकाशः

ननु धूमभ्यापकवहिमान्‌ धूमादित्यत्र साध्यतावच्छेदके ताद्रशग्रहाप्रसिदेः
कथमनुगम इत्यत we, —aten fafa । प्रागेव(ग) भ्याख्यात्ं तत्‌ |

नन्वेवम्‌(३).भन्योन्याभावगमवे"ति भ्रन्थोऽसदत(४) इत्यत आह्‌. श्रन्थ.
स्त्वि'ति। 'उपलन्तषणपरः' भतहतस्वाथछन्तणया(घ) भन्योन्याभावात्यन्ता(५)-
भावगभेव्याप्िष्रतिपादकः। उपलन्षणपरत्वे वीजं दशयति,- यहु वक्ष्यतीति |
विणेषरनिषरेधस्य शेषभ्यनुज्ञाफटक्रत्वादिति भावः|

'वदन्ती'त्यस्वरसः। तद्बीजन्तु ;--भन्योन्या(६)दलयन्तामावघरितन्यापक्षै-
तयोक्षानादनुमितिर्नानुभविक्ी, येन इन्ियसक्निकर्वादिवद्‌ विशिष्य कय्यंकारणभावः
कप्येत(७)। अनुमवस्य सन्देहे तु साध्यामाववनर्तित्वादिक्षानस्यैवातिलघुनौ
देतुत्वकल्पनप्रुचितम्‌ | समूदालम्बनात्मक-ग्यभिचारधीविरोधिधोत्वेन(न) हतुत्व-

(१) '्ताध्याभावाप्रसिद्धया' इति क्वचित्‌ पाठः| (२) श्देत्वाभासलशक्ष्ररीत्ये'ति
क्वचित्‌ पठः | (३) “नन्वेवं व्याख्याने' इति क्वचित्‌ पाठः | (४) ग्रन्थासङ्खतिः'
इति पाठान्तरम्‌ । (५) “अन्योन्यात्यन्ते'ति क्वचित्‌ । (६) “अव्यन्तान्योन्येति

पाठान्तरम्‌ | (७) करस्प्यते' इति पाटन्तरम्‌ । (८) (विरोधित्वेन इति पाठान्तरम्‌ |

beet Oe Gee ष oe

— [1 so —— whe —, ॥ i ont । a

(ख) aganfaeaca अनुमित्योपपिकव्याप्तयनुमापकमित्यर्थः । अत्यन्ताभावगभंष््ाते-
रनुमित्योपयिकत्व विरहे मूरे अनोपाधिकलत्ववत्‌ तस्था अपि अनुमित्योपयिकन्याप्तथनुमापकत्व-
कथनं युक्तं स्यादिति ara: |

(ग) प्रागेत्रेति deanna च aware सोतिरिहाप्यनुस्नन्यये'ति दीधितिन्याख्यानावकर |
इत्यथः । तथा हि तत्रेवान्रापि तद्विपधविषथकग्रहविरोधित्वं निवह्य एकदेशाविषयकक्चान-
तिरोधित्वमादाय उपपत्तिः करणीव्रेति ara: |

(घ) वाक्ये wanna वाक्यधटकयत्‌किच्चित्‌पदं रक्षणा पदानतराणाद्च तातपस्य-
प्राहकत्वमिति बोध्यम्‌ |

६३० तखचिन्तामणौ भनुमानखण्डे

कद्पनेऽपि प्रटविषयक्र-तादशसमुहाम्बनग्रहषिरोधी घटाभावगप्रहोऽपीति, स्थापि
हेत॒तापत्तिः |

न च(१) तावन्भत्र(ङ)विषयक्समृहारम्बगं ade, तथापि ‘aaa? न
हेतुसमानायिक्ररण' इत्यादिग्रहस्यापि साभ्यतावच्छेदकादौ तादशप्रतियोगितावच्छ g-
कत्वा दिग्रहविरोधित्वात्‌ तस्यापि देतुताप्र्ङः। तादश(च)श्रहत्वावच्छिन्नषिरो-
धित्वस्य निवेशे(२) पुनरप्रसिद्धिः।

न च साध्यतावच्केदक सारतावच्छेदकावच्छिन्नसभ्यवस्वे च यत्‌ ताद्रशा-
त्यन्ताभावान्योन्याभाव (३) प्रतियो गितावच्ठेदकत्वावगाहित्वम्‌ , तदृन्यतरावच्छिक्न-
प्रतिबध्यतानिरूपितप्रतिबन्धकताशारित्वेनानुगसे नोक्तदोष इति वाच्यम्‌ ; तथा सति
समुक्ारम्बनपय्यन्तानुसरणस्य वेयर्थ्यात्‌ , खाधवात्‌ ताद्रशम्यापिक्ञानद्यान्यतर-
त्वादिनेव हेतुत्वकस्पनस्योचितत्वाञ्च |

न च तदपि; अन्यतरत्वघटकमेदयोः (छं) परस्परं विशेष्य विशेषण (४) माव
विनिगमनाविरहेण गौरवेण च ॒तादरशान्यतरत्वघरकप्रातिस्विकरूपेणैव(ज) राघवात्‌
प्रथमोपस्थितत्वाञ्च हेतुत्वकव्यनस्योचितत्वात्‌ , विभिन्न(५)दिङ्‌सम्बन्धक्र (६)ब्यापि-
कषनज्ञन्यानुमित्यनुरोधेन काय्येताव्रच्ेदकसङ्धोचस्य(म) सवंसम्मतत्वादिति |

(१) ‘ag तन्मातेति पारान्तरम्‌ } (२) भनिवेशान्नः इति क्वचित्‌ |
(३) क्वचित्‌ (तादशत्यन्तान्योन्यामावेति पाठः| (४) “fare” इति
क्वचित्‌ पाठः | (५) एकत्र "विशब्दो नास्ति । (६) (सम्बन्धव्यात्ति' इति पाठान्तरम्‌ |

(ड) (तावन्मात्रेति तादश विभिन्ननि खिषव्यभिवारमाश्रविषयकेत्यथं ; |
` (च) (तादश्षग्रहत्वावच्छिन्ने'ति तादटशसमूहाषछम्ब्रनग्रहत्वाव च्छिन्नेत्यथंः । तादश-
समृष्ारम्बनग्रहत्वस्थ कस्यापि प्रतिश्रध्यतानवच्छेदकत्वादप्रतिद्धिरिति ara: |

(छ) ‘Fray fcfa, अन्यतरत्वष्य मेदद्वयावच्छिन्नप्रत्तियो गिताकमेदात्मकत्वेन ततुप्रति-
यो गितावच्छेवुकरक्चषणष्य मेददयस्येस्यथः ।

(ज) प्रातित्विकस्पेणेवे"ति- निशक्तखूपायन्ताभावादिषरितप्रत्येकभ्या सिज्ञा नत्वेनेव्यर्थः |

(क्ष) 'किभिन्नेत्यादि,--भन्यथा qafe ङ्सम्बन्धक-व्या सिज्ञानजन्यानुभितित्थले भपर-
णिङ्गसम्बन्धकव्या तिह्ानाभावेन व्यभिचारप्रसङ्खः। काय्यंतावष्छेदके अध्यवहितोततरत्व-
निवेशेन कार्यतागच्छेदकसङ्नोचस्य करणे तु एकविषन्यातिज्तानोत्तरं जायमानायामनुमितो
५1 न्यप्त्यन्तरज्ञानाभावग्रयुक्ो निरुक्तव्यभिवार इति भावः |

वयाकप्तचनुगमध्रकरणम्‌ ६३१

तत्वचिन्तामणिः
भनौपाधिक्त्वं aga) नन्वेवमुपाधिरसिद्धचपजीग्यव्वेन व्यभिवार-
वद्धत्वाभासान्तरं स्यात्‌ , न तु व्ाप्त्यभाव्त्वेनासिद्धिरिति चेत्‌(१) ; तज॒क्ञानभुप-
जीयमपि न स्वतो दूषकम्‌ । नान्यस्य साध्पन्यापकत्वसाधनाग्यापकरत्वज्ञानमन्यस्य
साध्यर्याप्यत्वज्ञाने प्रतिबन्धक्रमतिप्रसक्तः। उ्यभिचाराक्ञानस्य तदेतुत्वात्‌(२)
तद्धीस्तथा | न चानोपाधिक्रत्वक्ञानं व्यािन्ञाने हेतुरित्युक्तम्‌(4)। तथा च
व्यभिचारक्ञानद्वारा(३) स दूषकः । दवश्च परमुखनिरीन्ञकतया सिद्धसाधनवन्न
पृथग्‌ देत्वाभास्तान्तरम्‌(४) |
नवेवमभ्यभिचारस्य भ्या्नित्वे व्यभिचारस्तदभावत्वेनासिद्धिः स्यादिति
वाच्यम्‌ ; साध्याभावत्रदुश्रसित्वं ig व्यभिचारः, तदभावश्च नाव्यभिचारः,
केवलखन्वयिन्पमावात्‌ , किन्तु स्वसमनाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगिसामानाधि-
करण्यम्‌ | न चानयोः परस्परविरहत्व(५)मिति।
इति प्रीमदगङ् शोपाध्यायरूते तखचिन्तामणो अनुमानखण्डे
व्याप्त्ययुगमप्रक्ररण समाप्तम्‌ |

दीधितिः

उ्मभिचाराक्षानस्य स्यापिधीदेतुत्वाह्‌ ्यातिग्रहप्रतिवन्धकप्रह विषयत्वेन
व्यभिचारस्याभासत्वम्‌। सोपाधित्वन्नानन्तु न ara व्या्िधीक्षिरोधि;
विरोभ्यविषयक्रत्वात्‌ , किन्तु व्यभिचारधीद्वारया! वक्ष्यतः) चाचुमितेस्तत्‌क्रारण-
ज्ञानस्य वा() सान्ञादूविरोधिन पवाभासत्वम्‌। निख्पाधिक्रत्वस्य(७) ज्ञानने

न व्यासिधीदेतुः ; मानाभावात्‌ , तथात्वेऽप्युपाधरभिसत्वायोगाश्चेति ।

[ह । ~~ ———- [

(१) च्चेन्न, न हि तज॒ज्ञानमुपजीम्यमपि स्वतो दुपकतायोग्यम्‌' इति पाटान्तरम्‌ |
तत्र द्दुषरकतायोग्यःमित्यत्र ‘aaa "मिति क्वचित्‌ । (२) ्देनुत्वान्नः इति पाठान्तरम्‌ |
(३) श्ानजननद्वायाः हेति पाठान्तरम्‌ | (४) एकत्र देत्वाभासान्तरम्‌' aq
नास्ति| (५) (विरहरूपत्वःमिति पाठान्तरम्‌ । (£) आदबाविदप्रे वाः शब्दो.
नास्ति । (७) ननिर्पायथित्वस्यः हति क्वचित्‌ as: |

(A) "उक्तमिति 'नन्बनोपाभिकस्वत्तानं ऽरातिज्ञाने देतु रित्वा दिश्याप्षिग्रहोषायसम्दुमं

ईति gu:
(2) वक्ष्यत, इति देत्वाभाकसतवामान्यनिर्कतिप्रकरणादाबिति सेषः |

[णर ae .

६३२ तसचिन्तामणौ भनुमानखण्डे

दीधितिप्रकाशः
नन्वेवभुपाधिरसिद्धचपजीव्यत्वेने'त्यादि-मूलग्रन्थस्य समाधानग्रन्थमधुत्वेव
त्तातपयर्याथमाह (१) ` “धप्रसिचाराज्ञानस्ये'त्यादिना । ‘ara’ किञ्िदुग्नयन-
मद्वारीङ्त्य | "विरेभ्यविष्रयकतवात्‌' प्राह्याभाव-तहुब्याप्याविष्यकत्वादित्यथेः |
ननु उभिचाराद्युश्नयनद्वारा विरोधित्वेऽपि हेत्वाभासत्वं कतो (२) नेत्यत
आह्‌ ‘aeaa चे'ति। ‘araa’ प्राह्याभाव-तदुभ्याप्यान्यतरावगाहितया। तेन
सिद्धसाधनव्युदासः(ज)। अनोपाधिकत्वक्ञानं(३) a व्याप्तिधीहेतुरिति मूलस्य
faafaard वक्तुं यथाधरुतार्थमनुबदति(४) ` निरूपाधिकत्वस्य क्ञानन्त्विति ।
'तथात्वैऽपिः निर्याधित्वक्षानस्य व्यासिधीहेतुत्वेऽपि५)। 'उपाघे'रति,-
भनुमितेस्तत्‌कारणक्ञानस्य वा सान्नाद्विरोधित्वादिति भावः |

दोधतः

‹ इदं पुनरिहावघेयम्‌(६),--यदन्थोन्याभावस्याग्याप्यवृत्तित्वे प्रतियोभ्यवृ त्तित्व-
विरोषिततदशध्ररितलन्तषणस्य संयोग.ऽ)साध्यक्रव्यभिचारण्यतिव्याक्षिः, संयाग्यन्योन्या-
भावस्य केवखान्वयित्वत्‌ | |

दोधितिप्काशः

इद्‌ पुन'रित्यादि ; इदं feo तत्राह यदिति वक्ष्पमाणव्राक्यार्थपरामशकम्‌ ¦
बद्यमाणं यत्‌ तदवघेय्भित्यथः। तदेवाह भन्योन्याभवस्ये'त्यादिना | ‘agafza-
BANE अनप्रोन्याभावघरटितलन्ञणस्य | ‘afar, संयोगी qearfzearat

a Oe Oe ७० eee: «

(१) da तात्पय्याथमाहः इति पाठान्तरम्‌ । (र) ‘a कुत इत्यतः इति पाठान्तरम्‌ ।
(३) अनेन (न चानौपाषिकृत्वे"त्यादिमूलस्थले निरक्तपाठान्तरं सम्भाव्यते, इति
मूलस्येत्यश्य श्त्यथेकमूलस्येति बाथैः, इतीत्यस्य विवक्षिताथैशे वा अन्वयः |
(४) व्यथाश्रुतार्ेमनुरुष्याहः इति पाठान्तरम्‌ । (५) 'निरुपाचिज्ञानस्य हेतुर्वेऽपिः
इति छषचित्‌ | (३) पपुनरवधेगम्‌ः इति क्वचित्‌ | (७) 'संयोगादिसाध्यकेति
क्वचित्‌ पाठः, aa 'संयोग्यन्योन्याभावस्येप्युत्तरम्रन्थष्य-संयोगिपदमुपटक्षणं वेदितधष्यम्‌ |

# 1 —= a 1 (पी जो गे ott @ ह ges oe eee eee a क या "गीं — — णं (णी ea

(णस न = 0 1 ष 1 ee [मी |

ae

(भ) ‘fazaraweqzra’ gf,—fagaraacus साघ्यनिश्चयत्वावचि्ठन्मप्रतिबन्ध-
कताया प्राष्याभावम्तदुब्याप्यास्यतरावगाहित्वानवच्छिन्नत्वात्‌ , ‘anuafadfan gece
'प्राह्याभाव-तदुभ्ाप्याल्पतरावगाहिस्वावच्छित्नप्र तिषस्जकतावतः इत्यथ कत्वात्‌ ।

व्या्तयनुगमप्रकरणंम्‌ ६३३

सं aT ATE प्रागुक्त सेव्या) गुणायवव्केदैना पि(१) संयोगिरूयप्रतियोग्यवुसित्वा-
war तहूश(ठ)घरादिभेश्प्रतियो गितानवच्ठेदकं संयोगित्व(र)मिदयतिष्याधि-
रित्यथः।

परतियोगिभिज्ञं यद्धेत्वधिकरणं तद्वखन्योन्याभावेत्युक्तौ(३) च संयोगि gea-
त्वादित्यन्नाव्याप्तिः ; तत्न हेत्वधिक्रणस्य(४) संयोगिरूपप्रतियोगिभिन्नत्वात्‌(ड)

न च गुरुधर्माच्छिश्नसाभ्यके उ्यभिचारिण्यति(५)व्यािवारणाय प्रतियोभ्य-
बु तिंहेतुसमानाधिक्रणान्योन्याभावप्रतियोगितावच्छेदकं यद्धमंविशिष्टसम्बन्धिनिष्ठ-
लाद्रशा(ढ)न्योन्याभावप्रतियोगितानवच्ठृककं तद्धमभिन्नं यत्‌ साध्यतावच्ठेदक-
मित्येतावत्‌पय्यन्तस्यावश्यविवक्ञणीचत्वेन (६)तथाविधद्रभ्यमेदमादायैव संयोगि
सलरादित्यत्र नातिव्याक्षि(ण)रिति वाच्यम्‌(७) ; ax अवन्हवैदकत्वं यद्दि(८)
सप्यतावच्कदकसम्बन्धेन, तद्वा संयोगेन साध्यतायामन्याक्षिः, प्रतियोभ्यवतते-

(६) शगुणावच्छेदेनापि!दहति क्वचित्‌ पाठः| (२) (सयोगवच्च "मिति पाठान्तरम्‌ |
(२) क्वचिद्‌ वाक्यष्टौ ध्न चेति (भावेत्युक्तौ Par च “भावेति वाच्यमिति
पाठः| (४) द्रव्यस्येश्त्यपि क्वचित्‌ | (५) ‹अतिप्रसङ्गति क्वचित्‌ ara: |
(६) स्त्येतत्‌पय्यन्तस्यावद्यविवक्षणीयत्वेः इति क्वापि। (७) आददविशेपे “इति
च्यम्‌ इत्यंशो af, (८) ‘aa च यदि अवच्छेदकत्वम्‌ इति क्वचित्‌ are: |

(2) (प्रागुक्तरीतये'ति-- सिद्धा तरक्षणप्रदरशितक्रमेणेत्य्थः । तथाहि संयोगि युगे न.
संयो figfaeafafa प्रतीतेः ant संयोगिभेदनिषटमयोगिवृत्तित्वाद्यवच्छेदुकस्वाभाष ge
विषयः, न तु गुणायवच्छेदेन संयोगिभदे datfiafaearaara हति ata: ।

(3) 'ताष्टशेति - प्रतियोग्य्सीस्यथंः |

(ड) ‘dalfirey’fa—aequar a: संयोगिरूपः प्रतियोगी तसिन्न्वादित्यथंः |

(ड) ‘area’ fa—afaalzagdicad: |

(ण) '"नातिष्याक्षि'रिति-द्रश्यमेदुप्रतियोगिद्रग्यादृसि-सर्वसमानाधिकरणद्रह्यमेदुसूपान्यौ-
न्यामावप्रतियोिताव्रच्छेदकल्य वरभ्यत्वल्य संयोगत्वविशिष्टसयोगसस्व्न्धिद्रह्यनि्प्रतियोग्य-
शु्तित्वविशेवितान्योत्यामावप्रतियो गितानवण्डेदुकततेन पारिमादिकावण्डेदुकस्वादिलि भावः |

Ge [5]

६३५ ` तखचिन्तामणो भनुभानखण

rn ¢ ~ a
eavarnae atta प्रतिपोगितावच्छेदकत्य प्रि :(त), प्रतियोगददन्तिपद(१)
(थ)वैय््याश्च(२) | |

भवरैकेन(३) सम्बन्धेन विगेषगतापिरशेषेण वा, तदा gact प्रतियोभ्यबुत्तिपद-
Qquifafa | तस्माहघुगुरसाधारणं स्वरूपम्बन्धरूपमवच्छेदकत्वमादत्यै -(४)
वायं विचार (द्‌) इति |

दीधितिः

अथ वयाप्यन्रुत्तिसाध्यक्रे स्वव्यापकसाध्यसामानाधिकरण्यमेद( A erie: |
भग्याप्यत्रत्तिप्तंयोगाविसाध्यके त॒ स्वग्यापकरतावच्ठेदकरूपावच्छिश्नवतियोगिता-
कात्यन्ताभावेन ताद्रशरूपविशिएावच्छिन्नप्रतियोगिताकान्योन्याभावेन वा सममसामा-
नाधिक्ररण्यमिति चेत्‌, स्परृति-संस्कार-जन्यक्षानविषयत्वादिकेवलान्वयिसाध्यकेषु
का गतिः 2

द्‌।धितिप्रकाशः
"ग्रःप्यवृत्तो'ति,- तत्र प्रतिगोष्यत्रुततित्वादेरपवेशादिति भावः। खव्या-
पक्ति; स्वं हेतुः, तदग्यापकं यत्‌ साध्यम्‌, ततसात्रानाधिक्ररण्यमित्य्थः।

(x) वृत्तित्व'इति क्वचित्‌ । (२) Sacra’ gfe क्वचित्‌ | (३) (अथेकसम्बन्येनः
हति क्वचित्‌ पाठः| (¢) (कत्वमिति मतेनेवायम्‌' इति पाठान्तरम्‌ |

(a) “अप्रतिद्धे'रिति-ष्योगसम्बन्धेन वतस्तुमात्रस्याव्याप्यश््तित्वेन संयोगसम्बन्धेनं
तद्वतो मेदृल्याप्यग्याप्यवरुतिटवात्‌ प्रतियोग्यज््ति-तादशान्योन्याभावाप्रतिदिप्रयुक्ताप्रसिद-
रिव्यरथंः। ततुनमभ्युपगमे द्वितीयदोषः।

(थ) "वेयर््याच्चे'ति,--ंयोगः्रिाध्यकरन्यभिचारिगि अतिप्रघद्कघ्य निङक्तरीया
ब्रषपमेद पादय संयोगस्य पारिभापिकावच्छेदुकत्वसम्पच्येव निरसिर्तं शक्यत्वादिति मावः ।

(a) ‘acav’Rark—an छषुरूपत्तमनियतगुरखूपेण साध्यतायां न्यमिबारिणि
ह्वरूपसम्ब्न्धरूपादच्टेदुकत्वसस्पेनेवातिप्रसङ्गाभ।वात्‌ पा रिभाविकावच्छेदुकस्वत्थाननुसेरणीय-
तया न तेष निरक्तातिव्यातिर्वारयितुं श्यत इति भावः ।

(A) sacaghs केवहछान्वविसाध्यके धवकयमाणलक्षगाप्रसिद्धया पृथगेतह्वक्षणानुसरण-
मिति ध्येषम्‌ |

व्यात्तचनुगमप्रकरणम्‌ 6३५

भत्र(१) धण्रोग्यामावघरितःप्रापकस्वपुमपरत्र निर्वाच्यम्‌ , प्रतियोगिताकर्टेवक-
"सम्बन्धापवेशेन छाघवादिति ara: |

(स्वयापकतावच्दके'ति !-- स्वं साभ्यम्‌। संयोगी सत्वादित्यादो(२) तु
संगोगग्य।पङकतावच्डेदक-द्रऽपत्वत्वावच्छिन्नाभावेन समं सत्तायाः सामानाधि
करणय्राक्नातिग्पाक्षिरति भवः |

ननु स्वसमनाधिकृरणान्योन्याभावप्रतियोगितादच्डधेदकतानवच्छेदकरूपा-
वच्छिन्नात्यन्ताम।वेन सममसामानाधिक्ररण्यमित्यपेक्ष्य स्वसमानाधिकरणान्योन्या-
भववरतियोगितानवच्छेदकर्वच्छ्न्निपतियोगिताकान्योन्याभावेन सममसामानाधि-
करण्यं छघुतरमिल्यतस्तयैवाइ ,--'तादशरूपविशिष्े(रूपावच्छिनञे ति(4) |

‘alga’ स्वतप्रपक्रतावच्कैदकम्‌। इदं षस्तुकथनम्‌(ध), न तु छन्तणे तेन
रूपेण (न) Vag: | wane उक्त(प) त्रैव (२) धत्तेव्यमिति ध्येयम्‌ । मन गोन्या भावस्य
दे शिक्रमःप्रप्यवृत्तित्वमनभ्युपगच्छताप्‌ पाक्ररक्ते इदानीं न श्याम इति धीवलात्‌
कालिकमन्याप्यन्रुसित्वमभ्युपगच्छतां मणिक्रारादीनां मते संयोगाभावसाध्यके,
सबञ्पापकसाध्यस्तामानाधिक्ररणरूप(४) सक्षणमन्नतमतस्तदुपेक्च्य भन्यत्राव्या्तिमाह
'दरृती'त्यादि । इदं स््तिविषपः संस्कारविषयः जन्यक्ञानविषयो वा वाव्यत्वादिव्या-
द्‌वःप्राक्षिरित्थथः ५) | :

(१) आदरदाविरहोषे अन्नेति पाठो नास्ति | (२) ‘ararfeora’ इति पाटार्न्तरम्‌ t

(३) ‘sm स्मत्तव्य्रमिति' इति wera । (४) सरूपं लक्षणमक्षुण्णम्‌ः इति
पाठान्तरम्‌ | (५) ववाच्यत्वादित्यादाव्रिव्यथः इति“ पाठान्तरम्‌|

(A) प्रकृदीधितो "तादशरूपाषच््छित्ने"तिप्रतीकल्य कवाप्यवुक्ंनात्‌ प्रकाशे aren-
प्रतीकन्रारणमसङ्कतमतस्तत्र 'तादशरूपविर्िषटे'त्येव पाठो ge: प्रतिभाति । भथवा भथ-
परोऽयं निर्दश्चः, स व भवच्छिन्नपदध्य विशिष्टरूपाथपरत्वान्नासङ्गतः। न वाथपरत्वेऽषि
ताहशदूपपदं ऽथापक्तावच्छेदकरूपदितिष्टपरमिति avai, अग्रे हव्रयमन्यथा व्याषपानादिति-
ध्येयम्‌ |

(ध) ‘2 fafa -व्य।पकरूपस्य व्यापकतावच्छेदकङूपवि ज्िष्टत्ववणंनम्‌ ।,

(न) ‘ta श्पेणे"ति-व्यापकतावच्छेदुकसरूप वि रिटत्वेनेत्यथः | ॥

(ष) “उक्तमेवे"ति--निदक्तव्यापकरूपधटितमेव्रत्यथंः |

६३९ खचिन्तामणौ अनुमानखण्डे

तश्र, स्पतेश्द्धोध्ाधीनतवेन संस्कारस्यापि(१) उपेक्षणीयविषदेभंससवैन
सवतरिकृट्य(निपनात्‌(फ) serra नित्यक्ञनविषप्रतायाः स्वंदेव(र)सख्ात्‌
जन्येति | अध्य च प्रलग्काटव्रच्डेरेन व्योमा(ब)दावमाबवस्य areata प्रतियोगि-
वैरधिक्ररण्धाधरितं न स्वभ्यापकत्वम्‌ | तद्‌(भ .उयपक्रयाप्यवृसिकेवलान्वय्यन्तरस्या-
भावाप्रसिद्धश्चा उत्तरलन्षणमपि तव्राग्याक्तमिति भाषः |

न च तदुव्यापकस्य अक्राशाभावस्य BATA भाक्ाश्चे हेतसामानाधिक्ररण्या-
भवसच्वान्न(व्यास्तिरिति वाच्यम्‌ , भाक्राराभावस्य केवलान्वयित्वेन तदभावा-
सम्भवस्य[म]स्वयमेव दप्रवस्थापनोयत्वादिति |

दीधितिः

धथ स्वाधिकरणयत्‌फिञ्ितुव्यक्तिवुसिधर्मानवच््छिश्नप्रतिग्रागिताकान्योन्या-
भावप्रतियोगितानवच्छेदकसाप्यवसक्रव्वं यद्धमविरिणए्यत्‌किञ्चिदधिकरणन्रत्तिधर्मान-
वच्ङन्नमतियोगित।कान्योन्याभावप्रतियोगितानवच्लेदकसाध्यवसकत्वे सति तद्धम-
विशिष्टत्वं ar सेति Aq, ax fR यथाकथञ्चित्‌ सम्बन्परेन तरधिक्ररणश्रृत्तिट्वं
faafaaq 2 सध्यतावच्छेदकसम्बन्धेन बां ? आये गुणः स्पन्दल्धादिल्यत्नरातिग्या्तिः।

(१) 'संस्कारविरोपस्यापिः इति पाठान्तरम्‌ । (२) (सर्वलेवे'ति क्वचित्‌

(फ) 'सावंत्रिकत्वानियमा'दिति-- तथा च सूषटतिविषयत्वत्य संह्कार विषयत्वल्य च
केवरन्व पित्वमसम्भवोति तत्परिष्टिरेण साध्यतया जन्यज्ञानधिषयत्वत्योपन्यासः । जन्यक्षाना-
विषयतल्य कल्थविदप्रामा गिकल्तेन cad साध्यं केवङान्वयीति भावः | |

(ब) “व्योमादा'वित्यादिपदेन परमाण्वादिपरिग्रहः।

(भ) (तदुभ्यापकरेति-जन्यज्ञानविषयस्वल्पापकरत्यथंः । स्वस्वरूपल्याग्ाप्यश्त्तिकेवका-
ल्वयिपद्ाथंलस्य सवन्यापकत्वास्तम्भवेनाषह ‘aqreaafa-Ramleacarated fa ताहशप्रमेयत्वादे-
रित्यथः ।

(म) इश्च वग्यापकतावच्छेदुकरूपावच्छिन्नप्रतियो गिताकात्यन्ताभावास्षामानाधिकरण्य-
सपप्रथमशरक्षणामि प्रायेण | तत्रेव स्वव्यापकोभूतगगनाभावादेरभावस्य उपयोगित्वात्‌ । दितीय-
Beat तु ग्यापकतादच्छेदकरूपावच्छिन्नो यो गगनाभावादिः, सद्रद्न्योन्याभावल्या-
प्रतिद्धिमूडा अभ्यः तिर्बोध्या । (तदुमावासम्भवस्ये'ति-भाकाशामावा नावासम्मवस्येत्वर्थः |
"स्या वर्थाप्नोयत्वागदिति-वक््यमाणदेवान्वयिप्रकरण इति शेषः |

व्या्तथनुगमप्रकरणम्‌ ` ६३७
aide स्वर्पत्बन्धेन स्प्ववृत्तितया तद्रस स्पनयनिषठताद्रशान्योन्यामाव-
प्रतियोगितानवच्ं कत्वात्‌ |

द्वितीये समत्रायेन जतेः साध्यत्वे वेयत्वादावतिव्याप्तिः। जातिमन्मेय-
व्यक्तिनिष्ठताद्रशान्योन्याभाव्रप्रतियोगिताया जातिमखेनानवच्छेदाज्ातिशुन्यमेयव्यक्तो
समवायेन वत्तेमानस्याप्रसिद्धत्वात्‌ | रतेन erst व्याख्यातः |

दीधितिपरकाशः

सर्वं साधारणं लन्षणान्तरमाशङूते “भथे'ति | स्वं हेतुः । धूमान्‌ दहैरित्याद
धूपवहमेवस्थापि वहयधिकरणचुसिधर्मावाचदरल्नप्रतियोगिताकत्वादतिषव्याद्िरतो 'यत्‌-
fay fafa) स्वाधिक्ृरणीभूुतयत्‌ करिथिद्ऽप्रत्यवृ सिधर्मावच्छ्तेव्यपपाठः, agar
धूमादित्यत्र हेत्वधिकरणीभूतपवतायन्ु्तिमेहानसीयव हिः तवव च्छिश्ञप्रतियोगिताको
aigaz-agismerua: | स्वःधिकरणीभूतयत्‌-किशिदु-ग्यक्तितृततितानषच्केवकु-
विशि्ावच्जन्नप्रतियोगताकेति Ba अनघटन्याय इति स्मत्तव्यम्‌ (१) ।

ननु इदं स्मि गुणक्रमान्यत्वे सति सखादित्यत्राष्यापिः, विशिष्टस्या(२).
नतिरिकल्वा(य)त आह 'यद्धमति। यद्धर्भः देत॒तादच्ठेवक(३)धः | रासभादि-
साधारण्यक्वारणाय 'तद्धमबिरशिष्टत्व'मिति। sae) azar कारपरिमाणा-
दित्यादो(५ )वृत्यनियामकसंयोगेन गगनादिमदमेद्‌ दव age: प्रसिद्ध इति नाव्याः |
‘go’ इति-- भनित्यस्य यत्‌कि्ितस्पन्वा(र)बरत्तित्वात्‌ गुणत्वपय्यन्तानुधावनम्‌ |

2 =) णी मिणपर

| णी

ष्यानतिरेकादत' इति पाठन्तरम्‌ | (३) देतुनावच्छेदकोः इति पाठान्तरम्‌|
आददाविरेपे “धर्मः इति नास्ति। तल (हेनुतावच्छेदकः इर्येव पाटः | (४) महाकालः
इति पाठान्तरम्‌ । (८) ग्दित्यादौ च इति पाटान्तरम्‌ |

(य) प्रहृते स्वाधिकरणतया गुणस्य कमणो वापि धत्त" शक्यत्वादिति मावः | ‘

(र) ‘aafefaacqaiafacarhe’ fa—areacarfaaarfeqacecaaarasidlacaear-
afacarfzeay:, समानक्ारीनजन्यवल्तुनि तथा महाकाल एव पद्थान्तरल्य erfse-
विशेष गतप वृत्तेरिति भावः । गुगत्वघ्य जातनित्यत्तया न तदुसमानकाषटीनः कोऽपि
स्पन्द्‌ इति न गुणत्वषटपर िञित्रूपन्दाबरत्ित्वमिति ध्येयम्‌ ।

£25 तस्वचिन्तामणो भनुमानखण्डे

स्वरूपसम्बन्धः" कालिकविशेषणताविशेषः । ताद्रशे'ति,- न च argeragt-
प्रसिद्धिः, भतीत(^ )तत्तदुभ्यकतिमहुमेदस्यैव तादृशस्य प्रसिडधत्वात्‌ । जातिमदि"ति,-
मेयत्वाधिकरणीभूतयत्‌किशिहुव्यक्तिसमवेतधर्मानवच्छिन्न()प्रतियोगिताको न ज्ञाति-
मदुमेदः, किन्तु घटादिमहुमेदः(१) \ ततप्रतियोगिता च a जातिमच्वेनाषच्छिद्यते |
ज(तिशुन्यमेयग्यक्तो च समव्रेत(२)प्याप्रसिद्धया जातिमखाव(३)च्छिन्नामावस्या-
cingifata ara: |

न च स्वाधिक्ररणयत्‌ किश्चिदभ्यक्तो येन येन सम्बन्धेन धमस्य वततेमानत्वं,
तेन तेन सम्बन्धेन तदु(४)व्यक्तिवृत्तिधर्मानवच्छिन्नपरतियोगिताकेत्युक्तो दोषहय-
स्यापि(क) नावस्तरः(५)। समव्रायेन गुणत्ववहुमेवस्य स्वरूपसम्बन्धेन (0) जाति-
मदुमेदस्य च स्वाधिकरणोभूतस्यन्दक्तामान्यादिन्रुचितानियामकसम्बन्धेन(६)तदन-
वच्छिन्नप्रतियोगितकत्वादिति वापम्‌; भग्रमात्मा क्ञानादित्यत्र कालिकसम्बन्धेन
भाटमट्ववदरुभेरस्य(पि ताटशतय। ततप्रतियोगिताच्डेदकत्वेनात्मत्वस्याव्याषैः |
सापरताव्रच्तेशक तम्बन्परेन ततप्रति्रोगितावच्वेगकं यत्‌ तद्न्यत्वस्य faaat च
कालो धरवान्‌ क(लवरिमाणदित्यादावप्रसिद्िरिति |

(दतेनःप्रह विषशरस्य भनिवंचनेन | श्रहोऽपी'ति व्यापिप्रह इत्यथः | "व्याख्यातः
SAAATA दथाख्यातः, भसम्भवीत्यथेः(७)* |

YA) (अनित्ये'ति पाठान्तरम्‌ । (8) “खाधिकरणीभूत-यत्‌किञिदृग्यक्तयसमवेत-
ध्म वच्छिन्ने'ति पाठान्तरम्‌ | (१) '"्वटादेरभद' इति पाठान्तरम्‌ । (२) ।समवेतत्वस्यः
इति पाठान्तरम्‌ । (३) “जातिमच्वावच्छिननस्य' इति पाठान्तरम्‌ । (४) (तत्तद्ग्यक्ति'
इति पाठान्तरम्‌ । (५) (नावतारः इति पाठान्तरम्‌ । (() स्वरूपसम्बन्धेनेति न
सार्वलिकरम्‌ | (£) (सम्बन्धेन इत्यनन्तरे भ्यो धमः इत्यधिकः पाठः क्वचिद्‌
दश्यते। (७) भन सम्भवतीत्यर्थः इति क्वचित्‌ पाटः |

(योयो वि, 1 111 9 0 oe . म रि 222 er

[ख] ‘degacad fa - गुणत्वतताध्यकस्पन्दत्वहेतो जातिसाध्यकमेयत्वश्ेतौ च प्रागुप-
दुरितत्यातिप्रसङ्दयस्पेत्यर्थं : |

* भत्र “ग्ाख्यातो दूप्यत्वेन । तथा च प्राह्याप्रसिद्धया ages प्रमात्वं कुश्रापि न
स्यादिति ara: ।, इति anda: | गदाधरस्तु "पतेनेति- प्राह्य्यासेरभरसङ्काहिप्रसङ्कथने-
नेत्यथः। प्रः --अनुमितिजनकीभूतो प्रहः। ` व्यार्यातः--भप्रसङ्कातिप्रसङ्गपस्ततया
व्याख्यातः इति व्याख्यातवान्‌ ।

_

Ogee pe EE nee,

व्याप्तचनैगमप्रकरणम्‌ aa
दीधितिः
पवं aurea अत्यन्ताभावगभभ॑मपि दुवंचम्‌(१) | तथाहि प्रतियोगभ्यनयिकरणी-
भूतहेत्वधिक्ररणनिष्ठ(त्यन्ताभावेटपादिगमंमग्याएकमेव संयोगादिसाध्यकद्रव्यत्वादो,
स्वाधिकृरणीभूत-यत्‌किञ्चिदग्यक्तथवृल्तिप्रतियो गिकाट्थन्ताभावप्रतियो गितानवच्छेव्‌क-
साभ्यतावच्छेदकावच्छिन्नसलमानाधिकरणदेतुत्वमित्यत्रापि gaag गुणः स्पन्दत्वाज्‌
जातिमान्‌ मैयत्वादिव्यत्रातिध्या्िः।

ad स्वव्रतियोगिनिष्ठावेयत्वानिङूपकटेत्वधिक्रणनवृस्य(र)द्यन्ताभावप्रतियोगि-
तानवच्केरकसाभ्यतावच्ैदका(३)बच्द्िन्नसमानाधिकरणहेतुत्वमित्यत्नापि sagla-
काटावच्कैरेन जन्यानां द्रव्याणामजःयानाञ्च प्रलयावस्कदेन बा संयोगनघछाघेयत्वा-
निरूपकत्वोपगमरे संयोगसाध्यङृद्रव्यत्वे काटपरिमाणे a देतावव्याप्षिरिति छृतं
पह्ुदितेन(४) |

दोधितिपकाशः

‘ag तथात्वे! अन्योन्याभावस्थाव्याप्यवुन्नित्वे। 'आव्यापकमेवेति,- संयोगा-
नयिङ्करणत्वस्य प्रखय{५)कालाद्यवच्तेदेन दरव्येऽपि सखारिति भावः| स्वाधिकरणी-
भुतयतकिञ्िद्रग्यक्तयवृत्ती'ति,- न च स्वाधिक्ररणीभरतयत्‌किञ्चिदुष्यक्तिपतताबत्ति-
महानसीयवहिध्रतियोगिकस्य वहित्वावच्िन्नाभावस्य प्रतियोगितावच्छदकत्वाहू
वहित्वस्य बिमान धूमादि्यादावव्प्रात्तिरिति बाचचम्‌ ; स्वाधिकरणयत्‌किशिह्‌-
ध्यक्तिब्त्तितानवच्तेत्करूपावच्छिक्नप्रतिग्रोगिताकेत्यस्य तव््थंत्ात्‌(व) |

(१) "एवः मित्या दि-ुर्व च'मिव्यन्तम्रन्थस्थले “एवरमत्यन्ताभावगममपि लक्षणे तथात्वे
vada fafa पाठः कंवचिद्‌ दश्यते । (२) ‘aera’ इति पाठान्तरम्‌ | (३) श्रति-
योगितानवच्छेदकावच्छिन्न'इति पाठान्तरम्‌ । (४) "रिति दिगिति इति पाटः क्वचित्‌ |
क्वचिच 'हेतावव्यात्िः, कृतं" इति पाठः | (५) शप्रलयाद्रवच्छेदेन'इति पाठान्तरम्‌ ।

(a) 'वदथत्वा'दिति - (ह्वा धिकरणीभूतेशव्वाहि-प्रवियोगिका न्तव दि्यथंः ।
तथा च बहित्वावच्छिन्नामावल्य स्वाधिकरणपवतावृत्तिमहानसीयत्रहिप्रतियोगिकस्वेऽति
ताह शपवं तवूततितानवच्छेतुकरूपाव च्छिन्नप्रतियो गिताकस्वामाबास्न ate इति भाषः ।

६४० | तप्वचिन्तामणो भयुमानखण्डे

भत ववब(श) गुणा(१न्यत्वविशिष्टसन्तावान्‌ जतिरित्यादावपि नातिव्याप्तिः |
भत्र(र) स्वाधिक्रणीभुतयत्‌फिञ्चिदुभ्यक्तिवृयप्रतिश्नोगिकेति च नोक्तम्‌ , बहिभान्‌
धूमादित्यादो धटाद्यभावस्यापि धघटमेत्वान्यतरा(३)मावामिन्नतया ताद्रशा(ष)भावा -
प्रसिद्धेरिति। |

‘qiaf’fa यथाकथञ्चित्‌() सम्बन्धेन साध्यतावच्ं व्कसम्बन्धेन वा
वृसित्वविवन्नण gerd: 1 ‘qo’ इति ; इवन्तु ५) स्वाधिकरणीभूतयत्‌किञ्चिद्‌-
व्यक्तिबरपप्रतियोगिकेति-पाठाभिप्रायेणेव सङ्गच्छते ; भन्यथा यथाकथञित्‌-
सम्बन्धेन स्पन्दाचरह्तितया गुणत्वस्य तत्‌प्रतियोगिक्रामावसग्रदे उक्तदोषासङ्तेः। न
चाप्रसिद्धिः, ताद्रशबरत्तितावच्छेदकानवच्लिननप्रतियोगिताक्राभावस्यैव(६) faafa-
तत्वात्‌ | गुणः स्पन्दत्वा "दि नि.- साभ्यसमानाधिकरणहेतुत्वमित्थत्र साच्यता-
aaa व्यापकतादरस्य केवरस्यातित्याक्निः। इतरथा(^) त॒
गुणेततस्पन्दन्पतरत्ववान्‌ स्पन्दत्वादित्यत्रातिव्यासिर्गोध्या । aaa तु स्पन्दवे
गुणत्वरूपसाभ्रसामनाधिकरण्याभावादेव नातिग्यासिरिति ara: |

(१) (कमान्यत्वविरिष्टतत्तावाम्‌? इति aera) (२) (अत्रेः इति पाटः
पुस्तक्रविशेषे नासि । (३) मेयान्यतरेति क्वचित्‌ पाठः, स च नोपपन्ना |
(४) यत्‌क्रञ्चित्‌सम्बन्धेनः इति क्वचित्‌ पाठः| (+) इदन्तु" इत्यारभ्य
‘Mahia Raa: पाटः पृस्तक्रविरोषे नास्ति | तथा ‘aad तुः इत्यारभ्य (मावः
इत्यन्तः परवत्ता पाठोऽपि । (६) तादृशावच्छेदकानवच्छिन्नाभावस्थैवेःति क्वचित्‌ ars: |

eee

PE ? Ow = omen coed

` (छश) “अत पएवे"ति--दृत्तिता नवच्छेदुकरूपघटितत।दहशार्थवशादेवेत्यर्थः ^, अन्यथा गुगा-
भ्यत्ववि िष्टसत्तावान्‌ जातेरित्यादौ गुणान्यस्ववि्िष्टसत्ता नास्तीत्या्यमावस्य गुणादिनिषटस्य
एणाधब्ुत्िप्रतियोगिकत्वाभवेन तदन्याभाषमावायातिप्रसङ्कल्य कम्धपत्थात्‌ । प्रततित
हते तु विरिष्टस्यानतिरिकतया विरिष्टसत्ताया गुणकृततित्वेऽपि विशिषटसततात्वल्य qaqa
नवच्छेदुकस्वेन बिरिष्टसलाभावोऽपि प्रहृतलक्षणघटकीमूतोऽभाव पएथेति नातिप्रसङ्गः |
एुषमन्यत्राप्यृष्यम्‌ |
(ष) "ताहशाभाव प्रसिद्धेरिति adeda घटाभावस्य feeder छश्रणोकयत्‌किश्चिष्‌-
safteg eter दिप्रतियो गिकसमेन तादरयत्‌ङिचिदुव्यक्तिशृस्यप्रतियो गिकाभावाप्रसिद्धैरिलय्ः |
(A) - 'इतरये'ति--भ्याप्तिरुक्षणा तिभ्यातेरप्युपपिपादुयिषायामित्यः |

` व्याचनुषेन-परकरणम्‌ Rt
‘eqaenittertac fa,—anaaasanaata स्वप्रतियोगिता-
" वच्छेदकावच्छिन्ननिष्ठ(१)माधेयत्वं Trea । तेन(स) गुणः स्पन्दत्वाष् , गुणान्यत्व-
विगिष्टप्त्तावान्‌ aera च areata: ताद्रशनिरूपकत्वम्‌ अन्याप्यवुत्ति
व्याप्यवरृत्ति are आचये कोषमाह-- उत्पस्ती'ति। उतपसिकाके घटो न संयोग-
निष्ठाधेयत्वनिरूपकः । प्ररे परमाण्वादि न संयोगनिष्ठचेग्रत्वनिरूपकमिति प्रतीते-
विवावग्रस्तत्वादाह-'उपगमेः इति अन्त्ये . दोषमाह--'कालपरिमाणे चे'ति ।
क(लिक सम्बन्धेन घरादो साध्य इति शोषः । साभ्यतावच्छेदकसम्बन्धेन स्वप्रतियोगि-
निष्ठाधेग्रत्वानिरूपक्रदेत्वधिकररणन्रुतयमावस्याप्रसिद्धत्वाद्‌ वुसतिमन्ात्रस्यैव महा-
कृाराघेयत्वादचृत्तेश्चाधेयत्वाभावादरिति | |
यत्तु भआध्रेयत्वनिरूपकुस्यापि कालस्य अन्यावच्छेदेन(ह) भाधेयत्वानिरूप-
कत्वाद्भ्याप्तिरिति भ्यारूपानम्‌(२),. तदसत्‌ , “उत्पत्तिक ले ट्यादिना , ततूकपे(त्)
दोषदानेन पृथक्‌ शङ्ायुत्थानादिति |
7 दोधिति
अत्र वदन्ति ;- साप्य्चमानाधिक्ररण-( 3 )तत्‌सम्बन्धावच्छिश्नासाब-परत्रि- ›
योगितानवच्छेदकत्वदपापक-स्वसमानाधिक्ररृणतन्‌सम्बन्धावरच्छिन्न(थाव-प्रतियोगिक्-
वच्तेदरकत्वकत्वम्‌ , `. स्वसमानाधिकरण(श)तन्‌ सम्बन्धाषरिदन्नामाष्रप्रतियोगिल्य
वच्केदकत्तम्यापकसाप्यसमानाधिक्ररणतत्‌सम्बन्धावच्लिन्नामाव-प्रतियोगितावच्ठेद्‌-
BART वाः; स्वसमानाधिक्ृरणाः AT यद्धरमावचिदधन्नसमानाधिक्ररणस्तद्धमां
` वरीड सामानाधिकरण्यम्‌, साध्यसामानाधिकरण्याभावग्यापकतवच्तदक-स्वसामा-
नाधिकरण्यसामान्यभवत्वक्रत्वं वा ai | भत्र च साध्यतावच्छैदकसम्बन्धन

(१) ननिष्ठापेग्रत्वम्‌ इति पाठान्तरम्‌ । तत्र वोध्यमित्यपि नास्ति। (२) ध््याख्यातम्‌ |
दति पाठान्तरम्‌ | (३) धयन्‌सम्बन्धे'ति पाटन्तरम्‌ | .(४) भयतूसम्बरन्धति पाठान्तरम्‌ |

(ख) (तेनेति साध्यतावच्छेदकसम्बन्येनेति- स्वप्रतियो गितावच्छेदका व क्छिस्नेति.इक-
दयधटितताहशाधेयत्वनिवेशचेनेव्यथः । गुणः स्पन्दत्वा दिव्यत्र साध्यतावच्छेदुकसम्बन्धनेस्यस्य
गुणान्यत्व विशिष्टसत्तावानच्‌ जातेरित्यन्र च स्वप्रतियोगिताषच्छेदकावच्छिन्नेव्यल्य भ्याबरुत्ति- `
बाध्या |

(इ) “अन्यावच्छेदेनेःति--प्रवियोग्यनधिकरमदेशावच्छेरेनेत्यथः |

(क्ष) ‘aqeed’ इति--भधयत्था निरूपकत्वल्यान्याप्यदित्वाभिप्रायक निरकव्याङ्यान-
SVQ इत्यथः) |
Se [8]

तत्वचिन्तामणो भनुमानखण्डे

६४२ `

साध्याधिकरणं, हेतुतावच्छेदक सम्बन्धेन हेत्वधिकरणं,
सम्बन्धेन विधेषणताविशेषरेण at बोभ्यमिति।

इति धीमहुर्घुनाथशिरोमणिङृतायां दीधितो भनुमानखण्डे
व्याप्त्यचुगम-प्रकरणं AAA |

दोधितिपरकाशः

यावतसाध्यव्यापकव्यापककत्वं यावतसाधनान्यपकाग्यापकसाध्यकत्व षा
धनोपाधिकरकं क्रमेण सिद्धान्तयति साभ्ये'त्यादिना । प्रथमै(क) अभावद्वयप्रवेशे गौर
धादाह स्वसमने'ति | स्वं Ba: । अनयोश्च पद्ग्याचृतिः पुवमेष (ख)व्याख्याता(१) |
लाघवदिन्यदाह--स्वसमानाधिकरणाः इति । स्वं हेतुः। इदं गुणकर्मान्यत्व-
विशिशतसावज्ञतेरित्यवावव्याप्तराह--'यद्धमावच्छिक्नेति। सभ्यतावच्तेवका-
धच्िन्ेत्यथेः। स्षट्वस्य व्यापकत्वादन्यस्य दुष्॑चत्वाद्‌ व्यापेविशिष्टेका्थंरूपत्वं
चानुरभ्याह -'साध्यसामानाधिकरण्ये'ति। यद्यपि स्वसामानाधिकरण्यग्यापकता-
वच्छेतकसाभ्यसामानाधिकरण्यत्वकत्वमेव वक्तमहंति, तथापि देतो ताद्रशसाध्य-
सामानाधिकरण्यत्वस्य सम्बन्धः स्ववुस्यवच्तेवकत्वप्रतियोगिष्यापकताप्रतियोगि-
सामानाधिकरण्यप्रतियोगित्वरूपः(ग)प्रङूते वाच्यः, तथा चे मतिगोरवम्‌। areq-

agafanag चकेन

——= Oem Geer = = ——e ee eee = ES निनि a, es a es oe

- Team ———~ ee ee oe गी -

(१) क्वचित्‌ ‘oareqra’ प्यनन्तरं ‘gq गुणेत्यादिवक्ष्यमाणपाठ एव हश्यते |

(क) ‘qua’ इत्यादि;--तथा हि दीधितो यत्‌ साध्यसमाना विशूरणतत्‌सम्बन्धावच्छन्ना-
भाषप्रियोगितानवच्छेदुकत्वन्यापक-त्वसमाना धिकरण-तत्‌सम्बन्धावच्छिन्नामावप्रतियोगिता-
नवण्ेदकत्वकत्वकक्षणं व्यातिर्वरूपसुक्तं, सदेव यावतूसाघ्यव्यापकव्यापककत्वरूपं प्रथममनो-
पाधिकस्वम्‌ | ae स्वसमानाधिकरणततसम्बन्धावच्छिन्नामावप्रतियोगितावण्छेदकत्वव्यापक-
साण्यसमानाधिकरण-ततसम्बन्धाव खिठिन्नाभावप्रतियो गितावच्छेदकत्वकस्वसूपं नग्यात्तिल्वसूप-
मुक्तं, तदु fidtaa यावतस्ाधनाष्यापकान्यापकसाण्यकत्वरूपमनोपाधिकत्वम्‌ । तत्र प्रथमे
तादस्षताह शप्रतियोगितानषण्ठेदुकत्वसरूपाभावद्वयप्रवेश्चः, द्वितीये च न तथेति cqene |

(ल) '“पू्ंमेवे"ति-- विशेषन्यापिप्रकरणष्याख्यानावसर इत्यर्थः |

(ग) स्वसामानाधिकरण्येयाविखम्भावितषक्षणे agin स्वपदे हेतो स्वसामा-
नाधिकरण्यभ्यापकतावच्छेदकसाध्यसामान।पिकरण्यत्वल्य सम्बन्धत्वं प्रस्याप्यते । ARES:
Seq प्व, प्रहृतप्रम्थोक्तसम्बन्धपदाथं: । स्ववृर्यवच्छेदकत्वेत्या दिप्रकृतसम्बन्धस्वसूप-
बोधक वाक्यनटक-स्वपद्‌ं देतुखासानाधिकरण्यव्यापकतावण्छेदकसाध्पसामानाधिकरण्यस्वपरम्‌ |

व्या्तचचनुगम-प्रकरणम्‌ ६४१

सामानाधिकरण्याभावत्वकत्वमित्यत्र तादशाभाषत्वस्य हेतो. सम्बन्धः स्व(१)निरूपक
सामानाधिक्रण्यप्रतियोगित्वमिति(घ) लाघष्षम्‌ ।

ad भ्यापकत्वं ततक्त॑मानाधिकररणान्योन्याभावप्रतियोगितानवच्देदकत्वम्‌ ,
तश्च सामानाधिकरण्यव्यक्तीनां मेदान्न (२) सम्भवतीत्थतस्तत्र ततसामानाधिक्षरप्यत्वे
तत्‌समानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगितानवच्तेदक्वादिरूपं ag षाष्यम्‌ | तथा घ
सामानाधिकरण्यत्वत्वादिप्रवेशादति(र)गौरवम्‌ , भतोऽभावस्याखण्डत्वादन्योन्या-
भावप्रतियोगितानवच्छदकत्वमेव भ्यपकत्वमज्चुप्णमित्यतोऽप्येबममिधानमिति मन्त-
Aq तादशाग्यापकतावच्ेदक-स्वसामानाधिक्षरण्यसामान्याभावत्वकत्वमित्य-
त्यन्ताभावघरितब्यापकत्वाभिप्रायेण, अन्योन्याभावधरित(४)तन्निवेगे तद्रशव्यापक्र -
स्वसामानाधिकरण्यसामान्याभावकत्वं az बोध्यमिति |

स।ध्यतावच्वेदके'ट्यादि,- समवायेन साभ्यतायां बहिमान्‌ धूमादित्यादावति-
व्यासिबारणाय (साध्यतावच्कदक सम्बन्धेने'ति। agar धूुमारित्यत सद्धेतौ
साभ्य(५)सामानाधिकरण्याभाव्वतो धूमावयवरूपस्य धूमसमानाधिकरण्यसत्वा-
द्ग्याप्ि(६)बारणाय हेतुताचच्छदरकसम्बण्ेने'ति | ged सखा(ेदित्यादाषतिष्यापि-
वारणाय "“पकेने'व्यादि । पकत्वस्याननुगतत्वादाह-“विशेषणताविरेषेण वे'ति |
इति श्रीमदुभवानन्दीये तखचिन्तामणिदीधितिप्रकाशे भनुमानखण्डे
घ्याप्तचनुगमप्रकरणव्याख्या समाप्ता |

(१) आदशविशेपे 'स्वाश्रयनिरूपकेति। (२), मेदे नः इति पाठान्तरम्‌ |
(3) ‘same’ शति पाठान्तरम्‌ । (४) (घटितन्यापकत्वप्रवैशे तुः इति
पाठान्तरम्‌ | (५) आदशविरोषे (साध्येति नास्ति। (६) त्तदब्या्निः इति
पाठान्तरम्‌ | (७) द्रव्यं सच्वादित्यत्र साध्याधिक्ररणे सम्ब्रन्धतामान्येनादृत्तौ गगनादो
हेत्वसामानाधिकरण्यसस्वाद तित्याधिवारणाय' इति क्वचित्‌ षाठः |

eqgraqesqecd साध्यत्तामाना धिकरण्वस्वनिष्टं हेवुखामानाधिकरण्यन्यापकतावण्डेदुकल्वम्‌
ततप्रहियो गिनी (तत्निरूपिका) या व्यापकता, ततप्रतियोगि aa सामानाधिकरण्यं, वतुप्रति
यो गिह्वरूपपरम्परासम्बन्धवत्थं प्रङृतक्टेता विति समन्वयः |

(घ) भत्र सम्बन्धवटकल्वपतार्थः-तस्व-(हेषु) सामाना धिकरण्याभावत्वं, त्चिश्वकं arar-
ताधिकरण्यं, ततप्रतियो गित्वं ( तत्निरूपकस्वम्‌ ) हेताविति ! छाषवषन्तु स्पष्टमेव \

अघ सामान्यलच्गणाप्रकरय
तच्वचिन्तार्माणः

वास्षिष्रहश्च सामान्यलन्षणाप्रत्यासया सक्खधूमादिविषयकः । कथमन्यथा
पर्वतीयधूपि व्याप्तयग्रद तस्मादृनुमितिः १ सा च इन्द्रियसम्बद्वविशेषणता, अतिरिक्तंव
atl तद्विशेष्यकप्रत्थन्ते तदिन्द्रियसंन्निकर्थस्य तत्वेन अनागतादो संयोगदेरभावा-

हिति वदन्ति,
दीधितिः

AaB सामान्यखन्ञषणां व्यवस्थापयितुमाह(भ) “व्यापि ग्रहश्चे'ति | केचित
समोनाधिकरणयोरेव व्यास्िरिति पत्ते पक्रंतोय(१)धूमे बहिऽय्ासिविशिष्धीने पवतीय-
afeufacé विना, स च न सामान्यलक्षणा विनेति(२) कथितन्याक्तिविरशिष्त्यादि
लक्षणोपोदुघातोऽपीत्याहुः |

दीधिरतिपकाशः

प्रसङ्का'दिति,- कार्य्येण व्यािग्रहेण(३) स्मरृतायाः ` क्रारणीभूतसामान्य-
लक्षणाया भलुपेक्नषणीयत्वादित्यथेः(भा) । (समानाधिक्रर्णयो'रिति(४),- भन्यथा
ताद्रशव्रह्विसमानाधिकररण बु्तिधूमत्वरूपाया व्याप्तेमहानसीयधूमवह्िसक्िकपेकाल रव
gga: स्मरणसम्भवेन पवतीयवहेरप्रदे ऽपि पवंतीयधूमे विशिएक्ञानसम्भवादिति
aa: |) स चः पवेतीयवबहि्याप्तिग्रहश्च। ‘oan’ fa, - अनुमितिलन्तणेत्यर्थः |
उपोदुघातोऽपी"त्यपिना प्रसङ्खसङ्कतिः समुञीयते। केचिदित्यस्वरसवीजञन्तु
पक्रेतो पवह्धिऽपासिग्रहं विनापि द्रभ्यत्व-पृथिवीत्वनव्यासिग्रहाधीनानुमिति महानसीय-
(१) ‘uqdta’ इति पाद्रन्तरम्‌। (र) Sa a सामान्यलक्षणां विना नेति" इति

पाठभेदः | (३) '्याप्षिग्रहात्मककाय्यक्ञनेनः इति पाठान्तरम्‌ | (४) भसमानाचि
HUTA fa पाठन्तरम्‌ |

[ष मि णी म । 7 पम नकन न= यकूट [र wae oo — 7 =

(अ) व्यवस्थापयितुमिखनश्र सुन्निकषत्वेनेति योजनीयम्‌ । ` अन्यथा ATAFANACWAT
ातसामान्यरूपाया वा सामान्यलक्षणायाः प्रत्यासत्तेः स्वरूपतः सवंसम्मतत्वेन तटन्यवल्था-
पनल्यासङ्कत्यापएत्ेः। |

(भ) ` रुष्तत्वे सति उपेक्षानहंस्वल्य प्रसङ्गरूपत्वादिति भावः

सामान्यखन्षणा-प्रकरणप्‌ ` | ६४५
वहिभूमग्या्िप्रत्यन्ञाधीनां सिषाधयिष्राधीनां agagiata वादाय जाति(क)घरित-
लक्षणस्य पवतो algarfacagiaaata सखात्रोपोहुध्रातादसर इति |

दीधितिः
भत्र च सामान्यं लक्षणं स्वरूपं यस्या gas सामान्यमेव व्यासतः |
सामान्यं wat निरूपकं यस्या इत्यथ न away) cate सा Been’ |
इन्द्रियेण सम्बद्धं yas, तस्य विोषणं तादरणेप्यक्रसानध्रकःरीभूती(१) धूपत्वा्‌-
fern: | विशेषणतेव्यन्न गावार्थो न विवात्ततः(ख)। aa fda’ यस्या इति
, बहुव्रीहिर्वा ; सम्बद्धपदस्थैव वा परम्परासम्बद्धस्त(सम्बद्दिराप्यकश्चानप्रकारो ऽः |
तथा च सेव विशेषणैः |

दाधितप्रकाशः
सा चेत्यनेन Wragg सामान्यलनदणप्र-यामन्तां see IAEA विप्रायणत-
त्यस्य अतिरिक्तवेत्यस्य चाभरेनान्वयरन्ञावै tarda मामाम्यल्छत्तणप्रन्यामासि-
शब्दस्य सलं (र)प्रदशयति ‘aq aia ‘anaaiala, मःप्ासयल्ानस्मं सामाःकु
निरूप्यत्वादिति भावः
नन्वेवं धूली (२)वरन धृून्यश्चमे तनुसरं ayaa) स्यसिग्रहया म

स्यात्‌ , धूमत्वस्य धृटीपटरुऽविश्रवणतवादतो विोवणणन्दाशमाह-` ‘Asner Ta,
शन्द्रियसम्बद्धविगेष्यरकेट्यधः | भावाथं faafacae(,) ‘arta, ‘aa’ afer
सम्बद्धे | सत्तम्यथश्च विणष्यतासम्बन््रनावचक्रैदकत्वम्‌ | anand प्रकारल्यम्‌ |

(१) श््रक्ारो धूमत्वेति पाठान्तरम्‌| (२) पस्य उथयतिः इति azar । `
(३) Safes’ हति बाठरन्तरम्‌ । (४) “गगोचरव्या्िग्रहः शनि गादमन्नरम |
(५) विवक्षयित्याहः इति प्राठान्तरम्‌ | °

(क) जआतिषटितलक्षणन्च ‘at काश्चिदनुमितिन्यक्तिमादाय तदव्यक्तिसमव्रेनानुभदस्वान्यानु-
भवान्यासमवेतधमं समवायित्वम्‌,' "व्या पिक्लानत्वावच्टिन्नकारणताप्रहियोगिककाप्यतावच्छेद्‌-
कावच्छिन्ना या विशिष्टपरामश्ञत्वाववदिन्नकारणताप्रतियोगिकका्य्यता ततममानाधिकरणानु-
भवत्वन्याप्यज्ञातिमस्व'मिति च अनुमितिप्रकरणे दीधित्िकारण समुद्िदितम्‌ | |

(ख) तथा हि विशेषणमेव विक्ेषगतति दैवताशब्दवन्‌ स्वाथ ललप्रत्यय हति भावरः |
देषशब्दा दिव विक्षेवणशब्दात्‌ cay तद्टप्रत्ययत्यानुशातनाभावेनाक्षाधुत्वापत्तिशङ्कया द्विलीय-
प्रकारानुस्तरणम्‌ । द्वितीयकल्पेऽपि व्यधिकरणबहू्रीहैः शिष्टानुमत-चक्रपाणिप्रग्तिह्थकातिरिक-
स्थकेख्वसाशुष्वेन वृतीयप्रका राभरयणम्‌ |

६४१ तस्वचिन्तामणो भनुमानखण्डे

नन्वेवं व्यधिकरणबहुग्रीह्यापत्िरतः प्रकारान्तरमा्ट-.सम्बदपदस्यैते तिं |
परम्परासम्बन्धमेवाह(१) 'ततसम्बद्धे'ति। सेवेति. तान्विकेस्तथैव परिभाषि-

तत्वादिति भावः)
दीधितिः

भत्र च (ग) बहिरिन्द्रियस्य टलोकिकः सम्बन्धो ज्ञानस्य तदिन्दियज्ञन्यत्वश्च
नियामकम्‌(घ)। aq अणत्वेन यत्‌किञ्चिदणपस्थितावपि सकङाणगोचरो
मानसो बोध ईति aga) पनेन धूटिपरसे धूपत्वभ्रमे(२) तत्र च afgentane
तव्रासता धूमत्वेन धूमेषु भ्याप्त्यग्रहाह धूमदशनाहु agadlafad स्यात्‌ देत्वभावेन
परमशाचतपादात्‌। किञ्च धमिणि दोधव्रशाक्नयनेनागृह्यमाणेन स्मरणप्रकारीभवता
सामान्येन Tania वा लोकिकसक्निकषंविगमेऽपि चाद्ुषक्ञानापसिरिति परास्तम्‌ |

दीधितिप्रकाशः

‘aa चे'ति, -- रन्द्रियसम्बद्धविशेष्यकन्लानध्रकारत्व(३) इत्यथः | बहिरिन्द्रिय-
eaeqa बदहिःपदस्य फखमाह - धवश्च ति। क्ञानलनक्षणानिरासाथं 'यत्‌(ङ)किञ्चिः-
दिति । 'वदन्ती'त्यस्वरसः ; तद्रीजन्त॒ सोदामिनीसम्पातस्थले वक्ष्यमाणाति-
LAAT तदिन्दियकरणकतद्धमंवखबोधसामत्रचा भपेन्ञणीयत्वस्यावध्यं वाच्य-
व्वेनेवातिप्रसङ्मङ्गं कि मिन्द्ियजन्यत्वादिविशेष्रणेनेति |

[णी वे नि = विवि" ee pe = ge 9),

(१) “सम्बन्धं दरयति इति पाठान्तरम्‌ | (२) ‘qaua’ इति क्वचित्‌ पाठः|
(2) प्रकारत्वे चेत्यर्थः इति पाठभेदः |

(ग) “अत्र Vasa qesed agra: । “अन्न Veaer सामान्यरक्षणप्रत्याघत्तिदेतुताया-
fread हति गदाधरः । gamerca बहिरिन्व्रियेण ज्ञाने जननीये तयोनियामकत्वादेषेत्यथः |

(a): नियामकमिति कारणतावच्छेदुकतया प्रयोजकमित्य्थंः । तथा च aagedie-
ब्रा दिस्तन्निकषं विशिष्ट-विशेष्यतानिरूपिता या तत्‌ पुहबीय-वाष्ुषादिषूप-विजातीय-ज्ञान-
प्रकारता तदिशिषटपूमस्वत्वादिना कारणता तत्‌ पुङषीय-धूमत्वप्रकारकपूमादिवाक्चुषस्वादिना
कार्यतेति भावः ; चक्षुरा विजन्यक्ञानत्वल्य कारणतावच्छेदके गोरवात्‌ तत्तदिन्व्रियजन्यस्व-
¦ मिस्यस्य तस्दिन्द्रियप्रयोञ्यं चाक्षुषत्वादिवेजात्यमित्यर्थाभ्यु पगमात्‌ । निरक्तकाय्यंकारणभावे
का्यंस्यालोकिकः सुख्यविशेष्यत्वं, कारणत्य च aera: सम्बन्धः । तेन प्राथमिकधमत्व-
विशिष्टो किकचाष्ुषे धसकारीनोऽयं घट हत्यादिधूमोपनीतवाध्षुषे वा न व्यभिवार इति
जगवीशायनुमतं Akay ।

(क) अन्यथा g प्रथमं सकराणूनामुपस्थितो क्षानलश्षणयेवोपपत्िः स्यादिति भाषः ।

सीर्मन्यलेन्तणा"प्रकरण EBS

विशेषणशब्दस्य क्ञानप्रकारा्थकरणे वीजं दरशायति--पतेने'त्यादिना |
‘qdiate’ इति सावघारणप्‌। तेन yeas पव afkagarcagr प्रथमतो
afgenfang इत्यथः । अन्यथा ga धूतेऽपि व्याभिग्रहसम्भवे तत्रैव सामान्यलक्षणया
सकलधूमगोचरब्यापिग्रहसम्भवे तन्मरूलकस्छत्या परामशैसम्भवादिति भावः |
हेत्वभावेने"ति,- धूभीगरव्यािग्रह(१)रूपदेत्वभावेनेत्यथः । चरमोक्तविशेषणशब्दस्य
भन्यार्थकरणे बीजम्‌ उतकट शिष्यजिक्षासाविषयतथा प्रथमतः प्रदश्यं चरमोक्तक्रमेणव
विशेषणान्तरथोरपि(च) ne दशेयति “किञ्चेत्यादिना । तत्र ्ञानस्य तदिन्दरिय-
जन्यत्व मित्यस्य फलमाह --'धर्मिणी'ति। लोकिकसनल्िक्षकाटे aene-
सम्मवादाह(२) -- दोषवरा'दिति | ज्ञानप्रकारत्वरन्तणाथेमाह--^स्मरणे'ति। सामा
नयेन चाज्ञुषक्ञानापत्तिरिति योजना । "लौकिकः सम्बन्ध' इत्यस्य फलमाह - "गृह्य
माणेन वे'ति । नयनेने'त्यस्य अनुषङ्णान्वयः |

'विगमेऽपी'ति.- न च न्नणमात्रं सामान्यलन्नषणाजन्यज्ञानोत्‌पत्तो का क्षतिरिति
USAT ; तादशसामान्य(र)क्ञानमूलकसामान्यजन्यज्ञानधाराया पव सामप्रीसम्भवेना-
पादनात्‌ । न च तदनुभवसिद्धमिति ara: |

धितिः

सामान्यञ्च सखण्डाखण्डमेदेन Zar) सखण्डे चाखण्डमैव परण्परासम्बद्ध
प्रत्यासस्तिः। येन सम्बन्धेन चेन्द्रियसम्बद्धे सामान्यं ज्ञायते, aa सम्बन्धेनाधि-
करणानां सा(४) प्रत्यासश्तिरिति।
दीधितिषरकाशः

नयु धूम्रत्ववद्वित्वप्रत्यासच्या निखिरधूमवहिथ्रह (५) सम्भवेऽपि निखिल-
afanat बहिभस्ात्मकसामान्याभावेनाग्रहात्‌"६) बह्किसंयोगिस्तयोगित्वलन्ञषण (छ)
सामानाधिक्ररण्यग्रहासम्भवः। न च बदह्विसंयोगित्वन सामान्येन स्वेषां atgaai
ne इति बाचयम्‌ , वहविसंयोगित्वस्य वहित्तयोग।त्मकतय्ा(७) नानात्वादतो भ्याते-

(x) ‘sarfeara’ इति पाठान्तरम्‌ । (९) नतदग्रहात्तम्भवादादेति पाठान्तरम्‌ |
(३) (सामान्यजन्यज्ञानेति पाठान्तरम्‌ । («) न्ताः इति न सवत्तिकम्‌ |
(५) ‘afeearfae’ इति पाठान्तरम्‌| (६) वह्िमतामेकमामान्यामावेनाब्रहात्‌'
इति पाठान्तरम्‌ । (७) स्संयोगात्मकत्वेन' इति पाठान्तरम्‌ |

€

——— = [कि 1 7.7 हा 7 | . को = we = ¢ क्ण = शाक
र क ee [रि

(च) "धिदोषणान्तरयोरपीति-ोकिकत्वतदिन्द्रियजन्यत्वयोरपीस्यथंः |
(छ) बहविसंयोगिसंयो गित्वरक्षणेत्यल्य संयोगसम्बन्धेन वद्धिमति संयोगसम्बन्धावच्छिन्न-
वृतित्वकक्षणेत्यर्थंः । तेन व्याप्तो वद्धिक्षंयोगल्य धमसंयोगल्य च प्रंसगंतया प्रवेशोऽपि भ
क्षतिरिति भाषः | ।

६४८ वैत्वचिन्तामणो aapepemve
नानात्वामिप्रायक्षं 'व्याधिग्रहश्च ararancangefa पुलमयुपपन्नमत भब्‌--
..सामान्यश्च"ति। "सखण्ड" प्रव्येकमनेकावृन्तित्वे सति(१) श्नेकवृत्िताषच्छेदका-
तुगत(म)रूपावच्ि्नं वहिभखादिकिम्‌। “अखण्डम्‌ भनेकवरच्येक(ज) घटत्वादि
कम्‌(अज) । "सखण्ड afgawrat; भखण्डम्‌' बहित्वादिकम्‌ । - 'परम्परा-
सम्बद्धम्‌" स्वाश्रग्रदारकसम्बन्धेन प्रत्यासन्नम्‌ | `

ननु समवायेन qdafafa घरत्वप्रकारकक्ञाने घटट्वसामान्यलन्तषणया
क लादेरपि भानं स्यात्‌, तस्यापि कालिकतया घटत्वाश्रयत्वावत आह--येने'ति(र) |
इत्यञ्च वहहिवसवदण्डित्वादो परम्परासम्बन्धेन. बहिरंण्ड. शत्याकारकल्ञानानन्तरमेव
` सामान्यजक्षानमिति भ्येयम्‌ । वस्तुतस्तु.) सामान्येदेन काय्यक्रारणंभाबस्थापि
` भिन्नतया बह्कत्वरूपेण वह्वपक्रारफन्ञानस्येव (ठ, बहविसामान्याध्रयप्रत्यक्तत्वं काय्य॑ता-
वच्छेदकं कल्प्यत | |

न च परम्परासम्बन्धेन -वहित्वप्रकारकन्ञानस्य तेन सम्बन्धेन बहित्वाश्रय-

रत्यक्तं प्रवि कारणत्वस्माचभ्यकद्पनेनवं(२)यावहूव हिभन्‌प्रत्यन्तोपप्तो न काय्य-
क्सरणभावान्तरकर्पन(८) मिति aaa, परम्परासम्बन्धेन बहित्वानवगादि-वदि-
मानिति-बोधनन्तरं निल्लिलवबाह्ननन्‌ त्यक्तस्य सव्राचुभवबसिद्धतश्रा तदुपपस्ये तथा
फस्पनादिति | | ५ ~ अ

(१) wear पप्रत्येक्रमनेकरात्रुसित्वे ud fa arat नास्ति | (२) ध्येन चेति' इति
“"पाढठन्तरम्‌ | (२) “Rete तेनेव इति क्वचित्‌ पाठः| (४) भभावान्तरं कस्प्यत
इति इति पाटान्तरम्‌ | ` i |

को => OR Gomes = वदो = ०2 ee eee, ॥ कि, [1 पा नन यकतमये

(ज) जगदीश्चस्त्र ‘aad स्वरूपतो ज्ञानप्रका रीभूतभिन्नम्‌। अखण्डं स्वरूपतो क्षान-
प्रकारीभूहम्‌ः इति व्याच | | | 4

(क्ष) भखण्डधम वहित्वादावतिप्रङ्गमङ्गाय सत्यन्तम्‌ । अनुगतच्तित्वाचवच्छिन्ने
रूपत्रितयादावतिन्याक्षिवारणाय "अनेकनूतितावच्छेदके'हि

(a) पकव्येक्तिमाभ्रे तत्त पादावतिप्रसङ्गवारणाय वृत्यन्तम्‌ । वह्विमस्वादो तदुषारणाय
एकमिति |
| @) परम्परासम्बन्येन स्वरूपतो वहिस्वादिग्रकारकल्य वहिरदण्ड इत्या दिक्षानस्या-
प्रामाणगिकत्वादाहै वस्तुतस्त्विति । परे तु परम्परासम्बन्येन afgcanaame वद्धिमानिति-
का नोत्तरं सकेरुवहिमता प्रस्यक्षानुपपत्तिमा श्यं वल्तुतस्तु-कल्प इति स्वयमेषापरे वक्ष्यमाणतया
' तदेषाल्य 'धीजमिति srg: । ` | |

(5) - एतश्च सामान्यक्लानत्य कारणत्वमभिप्रस्योक्भ्‌ । उत्तरघ्रापि तथां ।

तामान्यलन्तणा-व्रकर्णम्‌ ६५९

दीधिति

नयु यत्र नानाधिकरणप्रल्यासश्न(१) दकव्यक्तिधेटादिस्तत्‌(२) attararfecal
भनित्यः प्रत्यासत्तिः, तत्र agaraqgrat तया प्रत्यासत्या तज्‌(द) ATA TTATAF
इति चेन्न ; तत्रापि तचदयक्तिद्वारा(४) प्रत्यासन्नस्य धटत्वादेरेव प्रत्थासलतित्धात्‌ ।
aaqeatada at द्वितीयं पन्लमाह, 'भतिरिक्तंव वेति। “अतिरिक्ताः इन्दियं-
सम्बद्धे(५)ताद्रशसामान्यक्ञानात्मिक्रा | भतीताद्यनुरोधात्‌ सामाम्यकञानं प्रत्यासत्तिः ।

दोधितिप्रकाशः

भखण्ड एवाशङ्ते नन्वि'ति। सामान्यत्वलाभायोक्त,--नानाधिकरणे'ति |
भखण्डत्वलाभायोक्तम्‌ ‘near ef | सखण्डत्वे तु तत्तत्‌(६)परम्परा सम्बन्धेन
धटत्वादैरेव भासस्तितया ()उक्तत्वेनाशङ्काया दवानवतारादिति भावः । परस्परा
सम्बन्धधरक (=)बाहुरय (ड) प्रदशनाय(६) (ततप्रागभावादि'रिति। भादिपद्‌-(१०)
meg नित्यं व्यावन्तेयति "अनित्यः इति । ‘aw कपालादो । 'तद्भाषदशा्या'
धटशादिनाश शत्यथः। तत्रापि तादशकपालादावपि। (तत्तद (११)भ्यक्तिद्वार'
तत्तद्‌(१२)घदटब्यक्तिद्वारा, प्रागभावग्यक्तिद्वारा वा |

नन्वेवं तदुष्यक्तित्वेन धटव्यक्तिभाने aqucaafast ad न स्यात्‌,
तद्वचक्तित्वस्य तदू(१ ३) तरसिरूपायात्मकतया अतीतत्वात्‌ । किञच(ढ)ताडशपरम्परा
सम्बन्धेन घटत्वदेरक्चने कथं तस्या(१४)सत्तित्वमत arg "दतदस्वरसेरेष षेति |

1.7 2. 1 eee) [1 EEE ० seen” | I क 9 य | oe

(१) (तम्बरद्ध इति पाठान्तरम्‌ | (२) "धटादिस्तत्तत्‌ इति पाटठन्तरम्‌ ।
(३) पुस्तकविकशेपे (तत्‌'पदं नास्ति, ‘aaa च (तथेति wea
(४) (तद्व्यक्तिद्वाराः इति पाठमेदः|। (५) ^सम्बद्धतादृशेति पाठान्तरम्‌ |
(६) पुस्तकविरेष्रे "तत्तत्‌" इति नासि । (७) "वदुत्व।देरासत्तिताया' इति पाठान्तरम्‌ |
() "सिद्धान्ते aera’ इति पाठान्तरम्‌ । (९) पुस्तकविकेषे ्रश्चन्दो
नासि | (१०) (आदिना mag’? इति पाठान्तरम्‌ । (११) तदृग्यक्तिद्वाराः इति
पाठान्तरम्‌ | (१२) (तद्धट' इति पाठान्तरम्‌ । (१३) 'तदृव्यक्तिरूपे'ति पाठान्तरम्‌ |
(१४) “तस्य प्रव्यासत्तित्व' इति पाठान्तरम्‌ `

AS Ao Ripe केनकका

(ड) अत्र परम्परासम्बन्धः स्वाभ्रयप्रवियोगिकप्रागमाववनल्वादिः । स्वाधयषरटवस्वङ्यै
सम्बन्धघटकापेक्षया निरत प्रबन्यघटकप्दार्थानां बाहुल्यं छनोधम्‌ । ताहक्चवादुल्यप्रदर्शनश्.
भवतिपरम्परया प्रत्यासस्नल्यापि प्रत्यासत्तिल्व्मिति श्युतपादुषितुम्‌ |

(ड) an तहुब्यक्तिस्वल्य तटुशतिषपादयास्मकतयातीतत्वेऽपि eqeartte नित्यस्य
परम्परया प्रस्यास्तिष्वसम्मबादुदोक इत्यत भाई किशेवि

८२ (१०)

६५० । तस्वविन्तामणो भनुमानखण्डे |
कलतपदाथातिरिक्त(१)स्यानम्युपगमादन्यथा व्याव भतिरिक्ते'ति। args
तदिद्दियजञन्यं यत्‌ सामान्यक्ञानं तवात्मिकेत्य्थः। भत्र कल्पे(२)¶न्द्रियमेदेने पुदष-
Ma ज गुखतरनन्तकारय्यंकारणमाषग्रसङ्घल्लोकिकसन्निकषेस्य संयोगसंयुक्तसम
अायादिङूपतया भननुगतस्य सवंसाधारणस्य लोकिकसन्निकषेत्वस्यैक्यामावान्नवीन-
भतीते'ति(३)। भाद्रिना भनागतपरिग्रहः । 'सामान्यक्ञानं' सामान्य-
arama a त॒ तदिन्दियज्ञन्यत्वं तदिन्द्रियसम्बद्धे सामान्यप्रकारकत्वं षा
faafaafaead: | पव्च(४) स्मरणात्मकं निविकद्पकात्मकञ्च(ण)सामान्यक्ञानमप्यत्र
कर्वे प्रव्यास्तस्िरिति saa |

दीधितिः
भयेत्तणीयञ्च तदिन्दियकरणकतदमवषस्वबोधसामप्रचन्तरम्‌ | भत दवान्ध-
aaa सोकामनी (५) सम्पातजनितेऽपि दभ्यप्रत्यक्ते चरमे(६) न agar निखिलद्रग्य-
सा्तातकारसन्तान इति तु न्याः |

दीधितिपरकाशः

र्वोक्ता(त)तिप्रसङ्वारणायाह-- 'अपेक्षणीयश्चं 'ति। (तदिन्दरियकरणके'ति
स्वर्पकथनमाव्रम्‌(थ) ; त्वाचादिसामग्रचाश्चाज्ञुषादिकः प्रति सामान्यत द्व
विरोधित्वेनेवानतिप्रसङ्ात्‌। वस्तुतस्तु सामप्रीपदमसाधारणकारणपरम्‌ , न तु

(१) पदार्थ।तिरेकित्वस्यः इति पाठान्तरम्‌ । (२) अन्न कल्पेः इत्यारभ्य
एकस्याभावादिव्यन्तग्रन्थः पुस्तकविशोषे न दश्यते | (३) “अतीतयेती'ति पाठान्तरम्‌ |
(४) शत्थश्च स्मरणात्मकं निर्विकल्पक्रात्मकं वा" इति पाठान्तरम्‌ । (५) (सौदामिनी
` इति कचित्‌ । (६) (चरमम्‌ इति पाठमेदः।

(ग) जानत्य तविखवरियजनम्यत्वा विवक्षया स्मरणात्मकल्य सामान्यप्रकारकत्वा विवक्षया
च निविकह्पकस्य प्रत्या्षसित्वोपपत्तिरिति बोध्यम्‌ |
(ह) श्वू्वोकेति--घर्मिणि दोयवशादित्यादिना सन्दरण दीधितिकारेण सूवितधूरवस्यथंः |
(थ) भाग्रपदेन तादशरूषेण निवेशष्यवश्छ दुः । aud aaceq स्वाचादिसामप्री, दत्र
aeq aff बरहपणमगोधकतामप्रीदया भटवाक्षुषापतिरित्यव आह स्वावादीत्यादि । स्वर्प-
कथनमान्रे भपरितोवादाह वल्तुतद्ल्विति |

सामान्यलन्षणा-प्रकरणम्‌ Rye
फलोपधायक(द्‌ःपरम्‌ \ अत cate—srae frfa-araeaaralatcnfiead: |
तथा च तादरशचाज्चुषादिहेवूनामालोकादीनां समृवधानमपेन्तितम्‌ । तेर्षा(ध) हेतुत्व
तेन तेन रूपेण चाज्ञुषादिक्ञानै क्लप्मित्याशयेनेव (तदिन्दियकरणके"त्युक्तमिति
मन्तव्यम्‌ अत्र च ach चन्दनं धटराभाववदु भूतलमित्यादिचान्ञुषे सौरभत्वेन
धरत्वेन च निखिलानां सोरभा्णां घरानाञ्च(१)यदि विषयता अनुभवविख्डा, तदा
तद्धजंप्रकारक-लोकिकवाच्तुषादिसामग्री तद्धर्माधरय-चाज्ञुषादिहेतुत्वेन वाच्या |
खोक्षिकत्वश्च तद्धमेग्रक्ारतानिरूपितविशेष्यता ag तदंशे बोध्यम्‌! तेन
यतकिञ्चिदविशेष्यांशे .जोकिकस्य सामान्थाशे भलोक्िकस्यापि प्रव्यन्ञस्य निखिल -
सामान्याश्चयविषयकत्व-(२)मुपपन्नम्‌ |
वष्तुतस्तु बहिरिन्दियस्य स्वयोग्यमुरूयविरोष्यकक्षानजनकत्वरक्षणाय सोर-
भत्वेनोपनीतसोरभमुख्यविशेभ्यक वाद्चुवक्षानवारणाय(च) सौरमत्वेन सोरभ(न)-
पुख्यविशेष्यकचाच्चुषं प्रति सोर्मस्वविशिष्टलोकिकचाक्तुवसामप्रीत्वेन हेतुता वाच्या |
तथा चेतादतैवानतिप्रसद्धे(प)सामान्यलन्नणा(३)जन्यक्ञानं प्रति तद्ध्बप्रकारकबोध-
सामप्रचा हेतुतायां न रोक्षिकत्वस्य निवेशः । सुरभि चन्दनमिति arg? पूर्वाचु-
पस्थितसौरभाणां विरोषणत्वासम्भवात्‌, सोरभत्वसामान्यजक्षाने (४) मुख्यविशेष्यूत्व-
aa सम्भवात्‌ , सौरभत्वविशिष्टलोकिकचाच्चुषसामग्रो चन्दने सौरभमिति arge-
प्रमदशायामेव प्रसिद्धा(५) |
(१) श्वटानां सौरभाणाश्च इति पाठभेदः । (२) (विषयक प्रतयक्षजनकत्व' इति
पाठान्तरम्‌ | (३) (सामान्यजश्चनि प्रति" इति पाठान्तरम्‌ । (४) 'सामान्यजन्यश्ान-
मुख्य इति पाठान्तरम्‌ । (५) शुप्रसिद्धाः इति पाठान्तरम्‌ |

(दु) serrated सामान्यक्षानघटितल्येव कारणकरापल्य कलोपधायकस्वेन
तत्र सामान्यज्चानातिरिकत्वष्पान्तरपदा्थासङ्गतिः व्यासज्यकृतिधर्माव च्छिक्तानुयोगिताककदेश
मेदल्यानम्युपगमादिति भावः |

(ष) तेषामिति -भाखोकादीनामिस्य्थः । "तेन तेन श्येगे'ति-भाणोकल्वादिश्येभेत्यर्थः |

(न) अत्र सोरभपदं सोरभसत्वविशिष्टपरम्‌ , यं शिष्टयद्च वेशानिकञुपादेयम । तेन न
ताददावाष्ठुषल्याप्रसिद्धिः । उतरत्र सोरभस्वविशिषटेत्यत्रापि तथेव वेशानिकवे शिष्योपादानान्न
ताहश्षसामग्रयप्र सिद्धिः ।

(ष) ‘aafasag’ इत्यघ्य afi चन्दनमिति चाह्मुवशामस्य सककसोरभविषयकस्वा
पत्तिविरह geqe: ।

६५२ तस्वचिन्तामणौ भनुमानखण्डे

a च येनातीन्दिथमाश्रदृत्ति(१)४र्मेण कदापि न तद्रशो(२) 'भ्रमस्ततरा- `
प्रसिदचा(क) ताटूशकाय्येकारणमभावस्याकल्यनादुपनी ततद्धमेषद्‌(२) विशेष्यकारोकिक-
चाश्वस्य कथं वारणमिति areaq , तत्न तेन रूपेण तद्धमाध्रयविशेष्यक-चाह्ुषस्या-
पाद्यस्या(४) प्रसिद्धेरिति दिक्‌ । ‘aa aa’ उक्तसमघ्र्ा भपेक्षणीयत्वादेष।
'सोदामनी'ति,--(५) आलोकस्य उत्तरकालासत्प्रतिपन्तये तदिन्दियजन्यत्व-
सम्पादनाय च उक्तम्‌। "चरमै(६) सोद्रामनीसम्पातजनितचन्ञुजन्यद्रव्यत्वप्रकारक-
eraracq | भलोक्षापेत्तयैव च यतकिश्चिदुद्रग्ये चज्ञुटौकिकप्तक्निकषंस्यापि
सश्वमादशितम्‌(७) |

'निखिलद्रग्येःति दष्यत्वसामान्यलन्तणामधिकृत्य । aq व्यवसीयमानस्य
fafa(:) सा्तातकारस्य स्वीकारे बखव्तर (८) बाधकाभावावाह सन्तानः इति ।
सोदामनी(8) सम्पातजनितप्रत्यक्तपुलकप्रत्यक्तस्यापि तदिन्द्ियज्ञन्यत्वात्‌ ares

, चाद्ेषधाराया दवापाद्यघ्वात्‌। न चेतदानुभषिकमिति(ब) भावः |

दीधितिः
` इयञ्च धर्मविषयकःं शानं धर्मिणां serrate, इतरा त॒ यद्विषयक ज्ञान तस्य |
भत पव सुरभि चन्दनमित्यादो सोरमत्वादेरपि भानमिति ।

दीधितिप्रकाशः
ननु ACA शानात्मकषतवे क्षानलन्ञषणतोऽभेद इत्यत आह शयङ्ध'ति। "धर्मिणा
` यद्धमंदिषयक att वदाश्चयाणाम्‌ । शतरा' ज्ञानलक्षणा । "अत पव, क्ानकन्षणात
धव, न तु सामान्यलन्नणातः ; सोरभत्वस्य स्वरूपत पव प्रकारतग्रा तद्वसिधर्म॑स्य

(१) ‘afrar इति क्वचित्‌ पाठः| (२) नतादृशभ्रमः इति पाठान्तरम्‌ |
(१) (तद्मीाश्रयः इति पाठान्तरम्‌ । (४) भ्चाक्षुषस्याप्रसिद्धेरिति' इति पाठान्तरम्‌ |
(५) ‘ater? इति पाठान्तरम्‌ । (६) (चरमम्‌ इति पाठान्तरम्‌ । (७) ‘ae
दा्धितम्‌ः इति पाठान्तस्म्‌। (€) ‘aaa पुस्तकविरेपे न दृश्यते।
(९) “सौदामिनी इति पाठान्तरम्‌ |
` (ज) "एतदिति ताहशवाक्षुषधाराया जननमिस्यर्थः |

सामन्यङ्त्षणा-प्रकरणप्‌ | ` 8४३

भहानात्‌ सामन्यलन्नणया तहुमानासम्मवात्‌(१) । नवीनमते , पृरदोक्तयुक्या(भ)
विशेष्ये रोक्षिकसक्लिकषेस्थानयपेक्षणात्‌ सोरभस्य सामान्यलक्ञणयापि भानसम्भवात्‌
तहुभानाथं(२) क्ञानलन्नषणाया भनावश्यकत्वात्‌ सोरभत्वपय्यन्ताजुधावनम्‌। भपि-
कारेण प्रमुशटतत्तक-(म) रजतत्व -प्रक(रकशुक्तिस्मरणमूलके रजतत्ववदित्याकारके
उपनीतभाने शक्तेरपि भानं समुचितम्‌ ; तव शुक्तिच्सिधममेस्याक्ञानेन सामान्य-
लक्षणाया असम्भवादिति `

अत्रेदमवधेयम्‌ ;- स्व(३)संयोगाजन्थ(य) स्वविषयक्षक्षानाजन्यघटेप्रत्यन्ञं प्रति
qzeaqgiacaa न हेतुता, दभ्यत्वःदिक्ञानादपि घट (धीध्रत्यत्तोदयात्‌ । धरत्वातिरिक्त-
धटवृसिध्ेकषानाजन्यत्वेन विरोषणेऽपि धघरत्वद्रव्यत्वोभयसमूहालम्बनजन्यस्थके दषं
तादशधर्मश्रयक्ञानजञन्यस्थले च अपरापर(रोकाय्यकारणभावस्यानन्तस्य कट्यनापत्तिः |
तस्मात्‌ घटत्वप्रकारकधरप्रत्यन्ञं प्रति धरटत्वक्ञानत्वेन हेतुतेति । धरत्वनिविंकस्प-
rat चज्ञुःसंयुक्तघटस्य(५) प्रव्याससिदयेनेव(ल) प्रदे बाधक्ाभाव इति |

ES 9 कनि = ५ = पनक

(१) (तजन्ञानासम्भवात्‌' इति प१।ठमेदः | (२) (तजुज्ञानार्थम्‌' इति पाठान्तरम्‌ |
(२) पुस्तकविरोषे सख' पदं नास्ि। (४) पुस्तकविशेषे "घटः पदं नास्ति!
(५) श्वटग्रत्यासर्तिः इति पाठान्तरम्‌ |

| शि ष्ण्यः म =. = eee व as oa We + [ , , 8 , -— = or 8 « a : हि 71) & - _— ॐ भ षि | हि ए |

(भ) ‘qatenqwa’fa—acqafteacarfa-qaaraunftarfzageterd: + "विशोष्य,
इष्यतस्य प्रकारात्मकविेष्य इत्यरथः । (अनपेक्षणादि'ति- तत्र सोरभयुक्यविशोष्यकवाक्चुषेप्र्येष्‌
सोरमांशे लौ किकचाष्चुषलामग्रयाः कारणत्वस्य निरूपितत्वात्‌, प्रकृतस्थढे सोरभस्य अढ्य-
विकशेष्यल्वविरहेण. तदपेक्षाविरहादिव्य्थं; |

(म) प्रसुष्टतत्ताकेति,- अन्यथा तत्तावगादितादह शष्युक्तितस्मरणमृषकोपनीतभाने श्युक्ति-
कति-ततात्मक-धर्म्ञानरूपतामान्यरक्षणयेव ofthat भवितुमर्हतीति भावः |

(a) संयोगरूपसन्निकषंअन्ये घटनिविकक्पके व्यमिवारवारणाय त्वक्तयोगाजन्यहवं, तथा
संयोगह्पसन्निकर्वानपेक्षिणि ज्ानशुक्षणप्रत्या सत्तिजन्ये षटोपनीतभाने व्यभिवारकारणाय
त्वविषयकज्ानाजन्यत्वं घटयप्रत्यक्षे विदोषणम्‌ |

(र) उक समृहाछम्बनजन्यप्रत्यक्षल्यके धटलत्वद्रन्यल्वोभया तिरिकश्वधटितल्य वादश्च-
धमन्रयादिशानजन्यप्रस्यक्षल्थले तादशधमंश्रया तिरिकस्वादिषेटिवल्य विमिन्नकास्यंकारण-
भाषस्येस्यथंः । =. | a

(छ) “प्रस्यासत्ति्येने"ति-डोकिकप्रत्यासत्या aetfepararetegecemeen चेश्र्थः। ,

६५४ ` तस्छचिन्तामणो भयुमानखण्डे `

शानलक्तणायास्तु तदुधरश्सिधर्माप्रकारफतद्घरेन्ियसंयोगाज्ञन्य॑तदुधर-
ceqd(a) प्रति तहुधरश्चानत्वेन हेतुता । येन सम्बन्धेन azafacd धर्माणाम्‌ , तेन
सम्बन्धेन AIS तदप्रकारकत्षं बोध्यम्‌ ; तेन प्रमुष्टतन्ताकस्य(श) समवायेन परत्-
प्रकारक तदुधरस्मरणाज्ञन्य-घरोपनीत(१)मानस्य कालिकसम्बन्धेन तदघटबुसि यत्‌
पटत्वं, समवायेन ततुप्रकारकस्यापि नासंप्रहः । रवं विषयान्तरे ऽप्यृहयम्‌ |

तत्वचिन्ता्मणिः

तदपे न क्षमन्ते(२) ; तथा हि धूमत्वावच्छिल्ला carta: सन्निरुष्टधूमविषये
धूमत्वेन TAA ज्ञायते, ततः स्म्रता सा वृतीयलिङ्गपरामरशं पत्तनिष्ठधुमवुसितया
क्ायते(३), ततोऽनुमितिः। तदनभ्युपगमेऽपि सक्निरूष्टभरमविषये yada धूमो
धहिभ्याप्य इत्यनुभवः(७), ata धग्रा्िस्मरणम्‌ , ततो धूमवानयमिति व्यातिस्प्रति
प्रकारेण धुमस्वेन पक्षलिधूमक्षानादनुमितिः, व्याप््यनुभवततस्मरणपत्तधनता-
श्ानानमेकप्रकारकत्वेनानु( y )भितिहेतुस्वात्‌ |

दोधिति

‘ae: स्थता सेति ;ः-धूभरसमानाधिकरणाव्यन्ताभावाप्रतियोगिवदह्िसमा-
नाधिकरणवुसिधुमत्वम्‌ , वहिमदन्यावुचित्वम्‌ , बहिसम्बन्धितावच्छेदकरूपवस्ं
वा(६) व्यासिः। aa च सा(७) सवधूभसाधारणीति भावः । भ्याप्िनानात्वे तु
qdataagcafans तवसामानाधिक्षरण्यग्रहायोगः(८) । भन्यदीयवहिसामानाधि-
करण्यस्य तत्र भानाङ्खोकारे भ्रमत्वापक्िरिति Tea |

)
®

जका कव्ये कृष्यः Pee ie cones एकयकयक् (मी मभौ

(१) (तदूघटोपनीत' इति क्वचित्‌ । (२) क्वचित्‌ “मन्यन्ते इति)

(३) ग्यते इति क्वापि। (४) दरत्येवमनुभवः इति क्वचित्‌ ।
(५) प्रकारत्वेनानुः इति क्वचित्‌| (६) क्वचित्‌ ‘arara नास्ति|
(७) पुस्तकविरोषे (साः इति arta) (८) ‘aerate’ इति क्वचित्‌।

(व) सामाभ्यढक्षणाजन्यत्ताने व्यभियारनिवत्तनाय तटुघटबुतिधर्माप्रकारकल्वं तहुधटल्य
निर्भिकर्पकात्मकप्रत्यसे व्यभिचारनिरासाय तहषरेन्द्रियसंयोगाजम्यत्वन्च प्रस्यक्षविश्ेकणम्‌ |

(श) भत्रापि प्रहलघटोपनीतभानस्य प्रसुष्टवसाकत्वविरहे सामान्यकक्षणयेव निर्वाहो
भविदुमहतीति रावः ।

सामान्यलक्षणा-प्रकरणप्‌ , ६५५

दीधितिप्रकाश

नु (१) ततूसामानाधिकरण्यरूपा eafa: | cay या स्मरतां तद्िशिष्षुखौ
भ्रमत्वापल्तिरतौ शूमरसमानाधिकरणे'ति। लाघवादाह वहिभवन्ये'ति। केवला-
न्वयिस्ाधारण्यायाह--'बहिसम्बन्धिते' ति |
नयु महानसे Wa यत्‌ ताहशमहानसीयकषहिसमानाधिकरणधुलसित्वविशिष्-
धूमत्वं तन्न पवेतीयधूमे इत्यत आह ‘aha चे'ति । तथा च Menace
धूमल्वमेष ग्यासिः। तत्‌ पवंतीयधूमेऽप्यविकरमिति भावः। सामानाधिकरण्यरूप-
न्याप्ट्यमिप्रायकत्वे दोषमाह--(्याप्िनानात्व' इति । तक्र" पं तीयधूतवे |

तच्चचिन्तार्माणः

गवादिपदेष्वपि शक्तयनुभव-तत्‌स्मरण-वाक्षयार्थानुभवानामेक्प्रकारकत्वेन देतु-
हेतुमदुमाव इत्यपूर्वे वक्ते । तत्र योग्यतादि(२)बलाद्पूवेब्यक्तिल।भः, अनुमाने तु
पत्तधमंताबलाद्‌ धूमो बहिश्याप्य शत्यनुभवः, न तु स्वं धूमो बहिष्याण्य इति, येन
सेभानाथं ततस्वीकारः | दोधिति

'गवादिपदेष्वपी'ति,- शकत्यनुभव-शक्षयस्मरणे हेतू, हेतुमान्‌ वाक्वार्थबोधंः |
न चेवं जातिशक्तिक्षाद विरोधः, जातो व्यक्तो च शक्तिः, परन्तु जातिविषयत्वृनैषव श्षाता
शक्तिः(३) व्यक्ति) स्मारयति अनुभावयति चेति-तदर्थादिति बक््यमाणत्धादिति।
भतदुगुणसं विक्लानबहुत्री हिना पश्वादिलिङडगदििपदामिप्रायेण पररीत्या वेत्यपि कथित्‌ |

दीधितिप्रकाशः

AT शक््ययुभव-राक्यस्मरणयोः समानप्रुकारकतामात्रेण हेपुहेतुमहुभावे भचु-
भवाविषयधस्यापि(४)स्प्रतिविषयत्वे बाधकाभावात्‌ स्मृतेरगृहीतप्राहित्वा(ब)पकिरत

(१) ‘aq इत्यत आरभ्य ध्धूमतमानाधिकरणेतिः दत्यन्तप्रन्थः पुस्तकविशेषे न
इयते । (२) (वशादपूर्व' इति पाठान्तरम्‌ | (३) पुस्तेकविशेपे शक्तिः इति नास्ति |
(४) पुस्तकविरेषरे अपिः राब्दो नास्ति |

(व) न च सल्दतेरगुहतप्रादित्वाम्युरगमे का हानिरिति वाच्यम्‌ ; तथा सति acar
भगृहीवपाहित्वेन प्रमास्वप्रसङ्गात्‌ । तत्रापीष्टवत्तो ल्षतिकरणल्य प्रमाणान्तरत्वप्रसङ्गः |
भत एव cufeearseq अनधिगताबा चितां विषयकश्चा नत्वकक्षणं प्रमात्वं वाग्न्रिकाः
समामनन्ति ।

=p «sw = 8

आहू-- शक्तथयुमे'ति। वु" प्रयोजके । तेन(स) ` सत्यलुंभवस्यं शाब्दबोधं
परति हेतुत्वार्भ।वेऽपि न ala: 1 पतार्थस्ष्ति्धापारकंत्वेन हेतुत्वात्‌(१)पदंक्षानमिष
geragaaista हेतुरिति कथित्‌ । तथा च शाब्दबोधं प्रति यदुभयोहतुत्वं तदेष
्टान्तीङृतमिति भावः। ‘aaq’ समानप्रकारकत्वेन शक्तिक्षानस्य शाब्दबोधहेतु-
त्वाङ्खोकारे । 'जातिशक्ती'ति,-समानपकारकत्वेन हेतुत्वे भ्यक्तावपि शक्तिस्वीका-
रात्‌ , अन्यथा शक्तिश्षानस्य श्रमत्वापातात्‌(ह) |

'ज्ातिषिषयत्वेनवे'ति,- न तु शाब्दबोधविषयीभूतव्यक्तावपि शक्तिप्रहः श्राग-
चेन्षणीय शत्येवकारा्थः | ज।तिविषयत्वेन' .जातिप्रकारकत्वेन । तृतीया च
fageat जराभिस्तापस इतिवत्‌ । तदथश्च (२) क्षातेत्यन्न ara अन्वेति । तथा च
जातिव्रकारकल्लानविषयशक्तिव्यक्तिमनुभावयतीत्यथंः । - तथा च गेत्वप्रकारकशक्ति-
ज्ञानत्वेनैव हेत॒तेव्यथेः। wa गोपदं गोत्वे शक्तमेवं शक्तिग्रह समानप्रकारकत्व-
षिरोधः। गोशक्तं गोपदम्‌ , गोः शक्येति वा शक्तिग्रह जातिषिषयकत्वक्षानानु-
पपत्तिः, शक्तिप्रहस्यैव गोत्वप्रकारकत्वात्‌ शक्तो ततुप्रकारकत्वक्ञानानुपपल्तिः |
सम्बन्धधिधया गोर्गोपदीयेत्याकारक-(३)शक्तिपरहाङ्गीकारे तु नितरामेवेति दूषणं
निरस्तम्‌ |

पश्वादी'ति,--नियतसंस्थानव्यङ्गचस्यैव तन्मते जातित्वार,उश्चैःभवसि तजसे
वृत्तित्वेन पृथिवीत्वेन सङ्कराश्च(क्ल) न पशुत्वं जातिः ; किन्तु लोमवलाङ्गुलवस्वमिति
भाषः ।

(१) पुसकविशेष्रे "हेतुत्वात्‌ इति नास्ति। (२) आदशेविशेषे ‘aaa
नास्ति। (३) Sartor इति पाठान्तरम्‌ |

(ख) BPR देतुपदस्य प्रयोजका परस्थोपवणंनेनेस्यरथः | |

(इ) शक्तिशानस्य शत््यभावषटदव्यक्तिविशेष्यकरशक्तिप्रकारकत्वाविति ara: |

(शष) स्वन्यभिवा रित्व-स्वाव्यापकस्व -स्वसामानाधिकरण्येततुप्रितयसम्बन्येन परथिषीस्व-
वे शिष्टयत्य पूथिषीष्सङ्करपदाथत्वात्‌ पशुत्वे पथिवीत्वाभाववति तेजति ठैवताश्वं उच्च :-
भवसि वतंमानतया स्बध्यमिचा रित्वदकल्य पुथिवीत्ववटुवटा विष्सिभेदप्रतियो गितावचहधेद्‌
कस्वल्य सत्वेन स्वाज्यापकस्वदरल्य तथा पूथिषीटववति गवादौ वत्तमानतया स्वसामानाधि
करण्यदकल्य सस्येन पूथिषीस्वसङ्करस्य तत्र रष्धास्पद्स्वात्‌ Ate तत्र जा तिस्वाभावः शक्य
साधन gfe भाषः |

1 A “os Sranap, “a शनानप्रकरण a 3 ‘ ४ । ॥ 2 aon ap Pace ° ma y + ० : |. ६ क
* oy । 2
= . on | ने
| > । न
. . क्‌

१,घीत्वादिष्याप्यनानापशयत्वस्यैव (क) शक्यत्वे त्वाह 'कि्मवी"ति ।
काय्यत्वेन घटादावेव शक्तिप्रशो योग्यताबला(१)बपुषेभ्यक्तिलाभस्य ष्यमाणत्वादिषि
भावः। तदुगुणसंबिक्षानबहुब्रीहिमप्युपपाद्यति, ‘aia, परः नैयायिकः |

तत््वचिन्तार्माणिः

भथ वहि भनधमिलयनुमितिविरेषणक्षानसाभ्या(२) षिरिष्टक्षानत्वादिति o-
तीयवहिमानाथ aque धूमेऽपि तथा, क्वचिद्‌ धूमस्यापि भ्यापकत्वादि ति) चेन्न !
वि शिष्टवं शिष्टयक्ाने विशेषणतावच्डेदकप्रकारकश्चानस्यादश्यकत्वेन देतुत्वात्‌,
व्तमेव । न तु विशेषणक्षानमपि तया गोरवात्‌ । गोरयमिति विशिष्टक्षाने युगपद
बिशेष्प्रविशेषण (७) सल्िकषे पव कारणम्‌ , न तु निर्विकल्पकं मानाभावात्‌ ।

दीधितिः
'विरोष्णक्ञानसाभ्ये'ति ;- नं च पत्ततावच्छेद्कनक्षानजन्यतथा सिदसाधनम्‌ ,
ag यद्विरिषटक्ञानं तत्तद्धीसाध्यमिति सामान्यग्याप्ट्याद्रात्‌ , भमावत्वव्रतियोगित्वयो-
र्लुपस्थितयोरप्रकारत्वात्‌ । बहिविरिष्टशानत्वेन तद्हिबिरिष्टक्षानत्वेन धा तजन्ञान-
जन्यत्वसाधनाद्वा विशश शिेयत्यादयय (५)भ्युपगमबादः |

वस्तुतो विशेषणतावच्डेरक दीनां युगपदिन्द्रिय सन्निकर्षात्‌ args secre ,
भनुमित्यादिस्तु agar व्याप्तचादिग्रहात्‌ | भत एव भनेकम्यक्तिकदम्यादिविशेषणता-

वच्छेवककानुमित्यादो.६)तदुभानाथ (3) न सामन्यलक्ञणादरः |

(१) “वशादपूर्वंः शति पाठान्तरम्‌ | - (२) (जन्याः इति पाठन्तयम्‌),
(३) “व्यापङत्वाच्चेति' इति पाठान्तरम्‌ । (४) "विशेष्ये विरोष्रणेः इति पाठान्तरम्‌ |
(५) इत्यादिः” इति पाठान्तरम्‌ | (६) "मित्या तद्‌" इति पाठान्तरम्‌ । (७) 'शनाथेम्‌ _

इति पाठान्तरम्‌ |

¥

(क) पथिषीत्का दिष्याण्यनानापद्युत्वाङ्गीकारे यदेव aged gfrdteasafrarft न ate
इथिवीत्वसमाना बिकरणमिति प्रागुक्तश्रितयसम्बस्वेन भ पशुत्वे इएषिषीत्यवे शिषटवङपसङ्करः
सम्भवति । qd तेअस्स्वादिना तत्र argeataratsfa भदनीयः । scene तेन हेतुना न
आतिस्वामावः सक्ष्यताथन इति भावः |
=३ [११]

. दीधितिप्रकाशः

पत्ततावच्छेदके'ति,- पर्वतो वहविमानित्यनुमितो पर्षतत्वस्यापि विशेषण-
त्वादिति भावः
ag प्रतियोगित्वस्य सम्बन्धविधया भानसम्भवेऽपि भमावत्वाप्रकारकाभाव-
प्रत्यक्षस्यननुभवात्‌ भमाबपरत्यन्षघ्यायुपस्थितमेवाभाबत्वं प्रकारोऽनायत्या स्वोकर-
णीयः। तथा च सामान्यव्यप्तिऽयभिचारो यखतसाननगमश्चेत्यत भाह--"वह्णी"ति |

ननु यत्र गुखपुञ्ञे वहित्वध्रमाद्‌ ग्यापकताग्रहस्तत्र तदधीनानुमितो afe-
कानार्थमुकत(ख)काय्यकारण मावबदात्‌ समान्यलक्षणासम्भवेऽपि वहष्यन्तरे(१)व्याप-
कतप्रहघीन-परेतीयवह्यनुमितो न सा आयाति, वहयन्तरक्षानजन्यत्वेनैव सिद्ध-
साधनादत भह--'तद्वह्णी'ति |

ननु वि शिष्टवरिष्ण्यवु डो विशेषणतावच्छेदकप्रकारकधियो हेतुत्वे दण्डिमानि-
Saal विशेषणतावच्छेदकोमुतप्रृतदण्डभाना्थं समान्यलन्ञणा स्यादत भाह--
"विशिष्टवेशिष्श्येत्यादी'ति । "विरेषणतावच्केदकादीना (२) भित्यादिना विशेषण-
` विरेष्यपस्रहः। ‘ares’ वण्डिभानित्याकारकम्‌। तादप्येणः दण्डित्वादिना |
इयाप्तचचादिध्रहः(३) ग्यापकताग्रहः शक्तिग्रहश्च तेन(ग)रूपेणाुमितो शाब्दे

हेतुरित्यथेः।

तचखचिन्ता्मणिः
fafnearacata मानमिति चेन्न दषन्ताभावात्‌, दण्डी get इत्यत्र
विशेषणधीजन्यत्वाुपगमात्‌ ; विरि्वे शिष्श्यक्षानत्वात्‌। aft च प्रमेयत्वेन
व्यापि परिच्छिन्दन्‌ cag: स्यात्‌ , तथा च परकीयल्लान विषये घरत्वं न त्रेति संशयो
.ने स्यात्‌ \ प्रमेयत्वेन तदन्यतरनिश्चयात्‌ । प्रमेयत्वेन घटं जानात्येव, घटत्वं तस्य न
जानाति इति 2a ; aq कि घटत्वं न प्रमेयं, येन तन्न जानीयात्‌ १ सकलघटबुलि-
ध॑मेस्य प्रवेयत्वेन तदक्षानासम्भवात्‌ |

(१) भवहचन्तरब्यापकत्व' इति पाठान्तसम्‌। (२) दकादीत्यादिनाः इति
पाठान्तरम्‌ । (३) पुस्तकविशेषरे “्प्राप्त्यादिग्रह' इत्यंशो नासि |

(ख) 'इक्तका स्वं कारणसये'ति-बिवििषवानत्वेन afgagracta 1 काच्यकारण-
आवेस्यर्थः।
(श) तेन SIP दण्डित्वा दिरूपेणेव्यधंः |

a ea
mo "5

भस्तु घा(१) दण्डीत्यादि (२प्रव्यक्ते दण्डत्वादिना, दण्डसंयोगवानित्थादौ च
वण्डसंयोगत्वादिना(३) यतक्षिञ्िद्भ्यक्तिक्लानं कारणम्‌ । द्टान्तामावाहिति.-
विशेषणज्ञानरवेन दहितुत्वस्य विशेष्यक्ञानाि - (४) कारणतापत्या मानाभावेन ख
निरस्तत्वादिति |
पतेनास्तु at विशेष्यक्ञानमपि कारणं, जन्यताञ्च निर्विकद्यकमपि सामाष्य-
BANA, सेक्ञत्वापत्या तस्यास्तदजनकत्वे तु तत रव बाधक्ान्न तत्‌ कास्णमिति
निरस्तम्‌ | |

दीधितिपरकाशः

ag युगपद्िशेष्यविशेषण(५) सल्निकषे सत्यपि रक्तो दण्डो न वेति संशयन-
न्तरमज्ञायमाने रक्ता दण्ड इति निश्चयानन्तरं जायमाने रक्तदण्डवानिति fawn
अन्वयब्यतिरक्राभ्यामबश्यं विररेषणतावच्तरकपकारकनिश्चयस्य हेतुत्वं कद्यनीयमत
मह--“अस्तु वे'ति । चिरोषणत्वस्यैकस्याभावादु दण्डिमानिति gal दण्डत्वेन
यत्‌फिथिदण्डप्रकारक घीत्वेनव देतुत्वात्‌ प्ररृतदण्डप्रकारकन्लानाभवेऽपि न क्षतिरिति
भावः| ; | |

प्रत्यत्तस्थल पवोक्तसंरायदशायां तथा(६) बोधाभावादुकतकाय्यंकारणभाष-
कल्पनमित्याशयेन श्रत्यन्ञ' इत्युक्तम्‌ । वस्तुतः काय्यतावच्ठेदक(७) बिशिष्ट-
वैरिष्य्यबोधत्वमेवेति ध्येयम्‌। तेन) दण्डो रतो न वेति संशये रक्ती दण्ड
इत्यवान्तरवाक्याथेबोधं fia रक्तदृण्डकषानिति विशिष्टः शिष्स्यशाघ्वबोधापत्तिरिति
निरस्तम्‌ | । .

(किशेष्यज्ञानदी'त्यादिना सम्बन्धक्षानपरिप्रहः। ‘aaa’ मानाभावेन । ननु
घरत्वक्तामान्यलनक्षणनजन्यज्चाने अतीतानागतधरादेरपि विशेष्यत्वात्‌ तजक्षानस्य ख

(१) पुस्तकविरेव्रे वाकारो afer (२) (दण्डीत्यादीः इति पाठान्तरम्‌ |
(३) क्वचित्‌ 'संयोगत्वादिनाः हत्यनन्तरमेव चकारो हश्यते । (४) ‘arate
कारणत्वापत्याः इति पाठन्तिरम्‌। (५) शुगपद्विशेषणः इति पाठान्तरम्‌ ।:
(६) (तथाविधन्रोधाः इति पाठान्तरम्‌ । (७) पुस्तकविशेषे वस्तुतः इति नालति
'का्यैताब्रच्छेदकः मित्यनन्तरश्च तु" शब्दो दश्यते | ।

(ष) 'तेने"वि- विशिष्टवे शिष्ज्यवोधत्वल्य काय्यंतावच्डेदुकस्वदेवेस्यरथंः |

4 "^ , # "hwo: ४ at oe ae = ॐ
ii ५ [11 क : . rn . 4 ; नि , a ध cat sles ॥ . ध 1 *
mer, € ee ea च ७

परागस्तम्भवाह्‌ fated भ्यमिवारीत्यत बाह,--.जन्यताञच 'ति(क) । ‘fafa
कटपकम्‌' अक्ञातसामान्याधये ततसामान्यरवशिष््यानवगाहि ।

नन्वेषं प्रमेयत्वसामान्यलक्तणया . विग्वगोचरनिविकल्पकज्ञनने area)
ध्यादिव्यत भआह--सरव॑क्षेति। यदयप्येताद्रशसार्व॑शचस्थीकारे aaa: | न ख
संशयानुपपत्तिः, इदन्त्वार्ठेदेन घरत्वादिनिर्णं यस्यैव भयं घटो न वेत्यादिसंशय-
विरोधित्वात्‌ , तस्थ तत्‌संशयजनकदोषवरेन प्रतिबन्धात्‌ ; तथापि निखिल-
जात्यंशे भन्याप्रकारकनिखिटज्ञातिप्रकारफक्ानापत्तिः सामप्रीसत्वात्‌ | न चेद्‌(२)-
भचुभषसिद्धमिति भाषः | |

यश घटत्वस्येव घरत्ववृतिधर्माणामपि निविकल्पकेन विषयीकरणादु यदा
धरे घरत्वावगाहन, तदा घटत्वेऽपि तदुवृ्तिधर्मावगाहनम्‌ , भतो धरत्वांशे भअन्या-
परकारकङ्चानासम्भर इति कथं सावक्ञयापादनमिति, तन्न ; घटत्वांशे अन्याप्रकारक-
घटत्वप्रकारक्षक्षानं प्रति धरत्वांशे अन्याप्रकारकधरत्व(र)क्ञानस्य हेतोः सम्भवेन
' ताटूशक्षानोपसे(४ ब्रह्मणापि दुर्वारत्वात्‌ । अन्यथा जातिमान्‌ घट इति प्रव्यक्त न
स्यात्‌ , न स्थाश्च योगिनामपि सावेक्षचमिति fen तस्याः" सामान्यसन्षणायाः।
. 'तदजनकत्वे' निविकट्पकाज्नकत्वे । ‘aa aa’ पू्वोक्त्यभिचारादेव । (तत्‌!
विरोष्यक्षानम्‌ |

तच्चिन्ता्माणः

उच्यते ;- यदि सामान्यलक्षणा नास्ति, तदा भनुक्ुलतर्कादिक (५) धिना
धूमादो व्यभिवारसंशयो न स्यात्‌ ; प्रसिद्धधूमे बहिसम्बन्धावगमात्‌ , कालान्तरीय-
देशान्तरोयधूमस्य मानाभवेनाक्षानात्‌। सामान्येन तु सकलधूमोपस्थितो धूमान्तरे
विशेषादरंनेतन संशयो युज्यते |

(१) ‘ats: इति पाठभेदः । (९) (न चेतदनुः इति पाठान्तरम्‌ | (3) पुलक.
विशेषे “षटत्व' इति नासि । (४) श्ानापत्तेः इति पाठान्तरम्‌ । (५) “अनुकूलतकं
fear’ इति पाठान्तरम्‌ |

Ota Fe wee eee . . le ७ 8 ऋक 8 ~क —
४ ७ "यिणो भोभो 0 गण" ee - s

Ts i Me oe ee A रीं 87 |

(क) geen eet - fezataened: |

7 = ; ह a ay 1 ् ३०९० च ध “4 ई [ह | । nt ॥ ति Pry
=, १ 4 र . नि श # : ) % na
« ४, « : | ९. ५ . र

श्र॑सिद्धधूम' इत्यादि, धमिं्षानस्य संशयदेतुत्वानङ्खीकारेऽपिं संशय aa
धमिंभानाथं(१) सा स्वीकार्य्या, धमिंतावच्छेदकग्रक।रकल्ञानस्य प्रत्याससित्वाभ्यु-
पगमे त्वविवादात्‌ , तदमंप्रकारफक्षानस्य तदधर्माभ्रयप्रयससित्वोपगमात्‌ |

दोधितिप्रकाशः

ag अप्रसिद्धधूपेऽपि संशयो नानुपपन्नः, धमिज्ञानस्य स शयहेतुत्वाभावादत
आह - शधमिक्ञानस्ये ति। संशय रवे ति,- विशेष्येन्द्रियसन्निकषेस्य प्रव्यत्तहेतुत्वा-
हिति भावः। aftarara’(«)afafasaaniq ‘ar सामान्यलन्षणा |
ननु सामान्यलन्षणां विनापि धमि तावच्देदक्रकारकफक्ञानादेवाक्ञातधमिणां
संशयविषयता स्यात्‌, तथा च ज्ञानछक्तणवैवोपपत्तिरत आह-भविवादादि'ति।
भविवादं द्रदयति-तद्धर्मे'ति। यद्यपि धरत्वप्रकारकक्चःनत्वेन परत्यासत्तितायां
विवादः, तथापि घरत्वप्रकारकन्ञानोत्तरं निखिलधरप्रत्यन्ञस्य nee सम्प्रतिपत्तौ
ततप्रत्यासत्िता धटत्वधकारकक्ञानत्वेन धटत्वक्षानत्वेन ar स्यादित्यत नास्माक-
माप्रह इति भावः,

भत्र कश्चित्‌ ;- स्वरूपसदीभ्वरज्ञानमेव सवत्र विषयतया प्रत्यासत्तिरस्तु,
धटत्वप रत्वादीनां बहनां तथात्वे गोरवात्‌ । तस्याश्च स्वप्रकारकस्वाध्रयप्रत्यक्तत्वं
स्वाश्रयविरेष्यकप्रत्यत्तत्वं वा उपनीतभानलोक्षिकप्रत्यन्ञसाधारणमैव काय्यता-
qsagnq, अतो a वपिश्वगोचरनिविकत्पकोत्पादेन सवेक्ञचा(च)पसिः, नवा
उपनीतभानादिग्यावचक-तस्तवन्यत्वादिप्रवेशे काय्येकारणभावस्यानन्तयाह्वाघवानवकाश
इति | इत्थञ्च धटत्वांशे भन्थाप्रक।रक-घटत्वोपनीतभानस्थरे घरत्वस्याविशेष्यत्वात्‌
ततृप्रत्यन्नोपपस्यथं क्षनलक्षणापि स्वीकाय्येति

यदा च यदिन्दरियजन्य-यद्धजप्रकारकन्नानसामग्री, az तदिन्दियज्न्यतद्धम-
प्रकारकस्वाश्रयविशेष्यिकां प्रतीति जनयति, भतो() न धघरः्वादिप्रकारकषप्रत्यत्तकले

(१) श्ञानाथम्‌' इति पाठान्तरम्‌ । (र) “arate? इति पाठान्तरम्‌ |

[ ge QA य ee 1 । - [भीरी कि yen | wee —— ह 1

(a) नि्विकर्पकल्य तादशाकाय्यंतावच्ठेदकधर्मानाक्रास्तत्वात्‌ , निविकल्पकल्य
प्रकारवाविशेष्यताश्चुन्यत्वादिति भाषः |

(छ) ‘aa’ इति- -निर्क्तकाय्यंकारणभावे इन्द्रिय विशो वजम्यर्वस्य स्वाश्चयदिकेष्यकस्यस्य
च काप्यंतावण्डेदुके निवेशादेवेत्यथं; |

beg , "सलिला अरां

पटादीनां सान्ञावकषारापत्तिः, न वा रसत्वगन्धत्वाद्यपस्थितौ रसो गन्ध इति args
raat er: |

न च धट इत्याकारकप्रत्यत्तकाठे घटत्वरूपेणैव विण्वविरोष्यकप्रत्यक्तापसिः,
सति दोष इष्त्वात्‌ ,* भसति(ज) तु तस्यैव कारणस्थाभावात्‌ । भन्यथा प्रमैयत्वा-
दिना mand विण्वविशेष्यक (१) घटत्वादिप्रकारकप्रत्यन्तस्य तवापि दुर्वारत्वादिति |
तन्न साधीयः ; विनिगमनाविस्देण भभिधेयत्वादीनामाकाशाभावादीनाश्चासन्तिताया
दुर्बारत्वात्‌। न च घटत्वज्ञानेनापि समं विनिगमनाविरहः, तस्यान्वयम्य तिरेकालु-
विधायितया हेतुत्वस्यावश्यकत्वादिति दिक्‌ (२) |

दीधितिः

अत्र वदन्ति ; - प्रसिद्धधूमि धूमत्वेन भ्यापिल्ञानं तदुधूमत्वेन(३) वा ? भ्ये
संशयोऽसिद्धः। द्वितीये तु धूमत्वावच्देदेन व्यापि्रहस्यैव तहुविरोधितया स(४)
नानुपपन्नः ; कथमन्यथा पृथिव्यादिरूपे बायुत्वाभावव्याप्यतानिणयेऽपि रूपं वायुत्वा-
पावव्यभिचारि न वेत्यादिसंशयः ?

a चातिरिक्तसम्भावनया तथा, विशेषतश्चोपस्थितानामतिरिकानां विशेव-
वशंनाक्रान्ततया भतिरिक्तान्तरोपस्थितये अवश्यं सा स्वीकरणीयेति(५) वाच्यम्‌ ;
यतो रूपेषु नातिरिकतत्वसम्भाषना, ag विशेषदशेनात्‌ | नाप्यतिरक्ते रूपत्वसम्भावना,
रूपान्यन्न रूपम्‌ , द्रव्यादयो रसाद्यश्च न सरूपम्‌ , प्रलिद्धरूपमिन्नं यदूपमिन्नं ge
रसादि वा तत्‌ aa न रूपे रूपत्वभाववच्चेत्यादिविरेषदरने (६) तस्या भप्ययोगात्‌ |
तदानोश्चोक्तसंशथस्य सवेजनाुभवसिद्धत्वादृतिरिक्तसम्भावनाया गोरवेणाप्रयोज-
कत्वाच्च । तस्मात्तत्रैव YR रूपे वा धूमत्वेन रूपत्वाद्यवच्ेदेन[वा उ्यापषेरग्रहाद्‌
६भिचारसंशयो ATT: |

[1 ॥ 8g Pe ders A ie aR Rta Po SRS srny e-em = eee Re । (ति यी [ममी | = 1 षी 2 ee

(१) (विषयकः इति पाठान्तरम्‌| (२) “eR इति पुस्लकविशेषे arf |
(३) “एतद्धूमसेनः इति पाठन्तरम्‌ । (४) संशयः इति पाठान्तरम्‌ , त्च न
प्रकाशसम्मतं ‘a’ हत्यस्थैव “ग्यािसंशयः इत्यर्थविवरणात्‌ | (५) ‘eter’ इति
पाठभेदः | (&) (दशनेनः इति क्वाचित्‌कः पाठः |

वन न्य १ क "क्क । गीं +

(ज) “अस्ति q ata हति शेषः। तथा हि प्रकारकविश्व विकशषेष्यक प्रस्यक्षल्य
भ्रमखूपतया दोषल्य च wa प्रति कारणतया तदभावे वाहकन्नमाट्पकस्य काय्यस्य उवपस्य-
सम्भव इति भावः । तस्येव geese कारणत्याभावात्‌ न ताहशप्रस्यक्लापत्तिरिति भावः ।

सामान्यहृ्णा-प्रकरर्णेम्‌ ६६३
दीधितिप्रकाशः

शवूमत्वेनः धूभत्वावच्देदेन | “(१)तद्‌मत्वेन' धूमत्वसामानाधिकरण्येन |
‘afaa’ इति, धूमत्वावच्ठेदेन तवभावनिणेयस्य सामानाधिकरण्येन() संशयं
gata विरोधित्वादिति भावः। द्वितीयः इति,- धूमरत्वसामानाधिकरण्येन
व्यापिनिश्चये धूप्रत्वसामानाधिक्ृरण्येन व्यमिचारसंशये बाधकाभावादिति भावः |
्रहस्थैवेत्येवक रिण धूमत्वसामानाधिकरण्येन व्याति प्रहभ्यवच्छेदः। (तद्विरोधितया `
धूमत्वसामानापिकरण्येन ग्यातिंशयविरोधितया । ‘a: धूमत्वसामानाधिकरण्येन
व्यापिसंशधः | तथा च प्रसिद्रधूपर एव धूमत्वेन ग्यात्िसंशय इति भावः | अन्यथा
समानविषयकतामाजरेण प्रतिबन्धकृत्वे(ज) । पृथिग्यादरी'ति, --पृथिवीरूपं वायुत्वा-
भावध्याप्यम्‌, जलरूपं वायुत्वाभावन्याप्यम्‌, तेजोरूपं वायुत्वामावव्याप्यम्‌
इत्याकारेणेत्यथः । तत्र ञयापिग्रहविषय्रातिरिक्तस्य धूपान्तरस्य award सन्दे्ो-
पपादनेऽपि भन्र(२) वयसिग्रहविषयेभ्यः पृथिवीजलतेजोरूपेभ्योऽन्यदरुपान्तरं नास्तीति
कुतर सन्देहः स्यादिति भवत्युपष्टम्भ इति | ।

समानविषयकत्वेन विरोधित्वमभ्युपेत्याह--"न चेति(३) । -अतिरिक्त-
सम्भावनया" श्रसिद्धरूपातिरिक्तं रूपं न वे'ति सम्भावनया | तथाः गृहीतव्यापिकेष्वेव
रूपेषु रूपं वायुत्वाभावव्याप्यं न वेति संशयः |

नन्वेवं गृहीतम्याप्िकेष्वेव धूपेषु रतावद्तिरिक्तो धूमो नवेति सम्भावनया
धूमो बहिभ्यमिचारी न वेति सूशथः स्थात्‌ , तथा च क्व सामान्यलटन्नषणावतार इन्यत

[ क eee eee ee

ES PT

ee eS a = a a 7 । गि क [' । 9 —_ 7 . = न ae =

== ea Sake,

(१) “एतदृधूमत्वेन' इति caraway) (२) “अन्यत्र इनि पाठान्तरम्‌)
(३) पुस्तकविकशेषे (समानः इत्यारभ्य न चेति -पय्यन्तः पाटो न दृश्यते|

(क्ष) अस्मिन्‌ प्रकरणे ada सामानाधिकरण्येनेव्यत्य सामानाधिकरण्यमात्रेणेत्य्थः |
तादृदाबुदित्वञ्च प्रकारतावच्टेदकसंस्गाशे ध्मितावच्छेदुकञ्यापकप्रकारप्रतियो गिकलत्वानवगादहि-
बुदिस्वम्‌। तादशबुद्धि प्रति संसर्गाशे धमिताववृछेदुकव्यापङप्रहृतप्रकारप्रतियोगिकस्वा-
वगाहिविपरीतनिश्चय एव प्रतिबन्धकः dati छादशप्रतियोगिकत्वावगादहिनी बुदधिरेषं
अवण्छेदकावष्छेदेन afa: | arengfa प्रति सामानाधिकगण्यमात्रेण अवच्छेदुकावण्छेदेन
चेति द्विविधो विपरीतनिश्चय एव प्रतिबन्धक इति aed प्रकृते अनुसन्धेयम्‌ । ,

(न) तथा प्रतिबन्धकत्वज्च तदु बिषयता निरूपितविषयतासम्बन्धेन agaf प्रति तद्भाव-
विषयतानिरूपितविषयतासम्बन्येन तद्भाव निश्चयस्य प्रतिबन्कत्वमित्यादिस्पम्‌ । . ,

` (६४ शलवकितामणो signer’
भह--'पिशेष्रत' efi “विशेषतो घटत्वपरत्वादिना । "विरोषवशंनं' रूपत्वा-
भावनिर्णयः। "भतिरिक्तान्तरे'ति,-भनुपस्थिताति(ख)रिकतेव्यर्थः। ‘ar सामान्व- `
watt `

'रूपेष्वि'ति,-- रूपं पार्थिवाप्यतेजसमिन्नं नवेत्या(१)कारेत्यर्थः । विशेष-
ana पाथिवादिनितयमिन्नत्वा(र)भावदशेनादित्यथः । (भतिरिक्त'(३) इति,-
, पाथिवादिभिन्नं रूपं न वेत्यकरित्यथंः। विशेषतोऽपि निणंयमाह--द्व्यादय' इति ;
दभ्यकमसामन्यविरोषसमवायाभवा इत्यथः |

ननु संशयस्य ag धमिंताबच्डेदकम्‌, तदुधरितरूपेण(ढ) तत्र धर्मिणि
fang: संशग्रविरोधी, भत एव धूमो बहिश्याप्यो न वेति संशयं तद्धुमत्वेन निर्णयो
षिङ्णदि | प्ररुतसम्भायनाया(४) यदधमितावच्छेदकं प्रसिददरूपभिन्नत्वम्‌ , तदधरित-
रूपेण aa धर्मिणि अनिण्यात्‌ सम्भावना स्यादेव इत्यत वतद्भ्युपेत्य(५)उपप।दयति
प्रसिद्ध इति । sfageahrta रूपमिति ग्रहे संशयायोगादराह -'रूपभिन्न मिति |
तेष्घरितधमावच्तेदेनेव विशेषेणापि(६) निणयमाहः- द्रव्यं रसादि वेति; तथा च
प्रसिद्धरूपभिन्न ged रस्तादि(ड) वा न रूपमित्यथः |

तादात्म्येन रूपकोरिकसम्भावनायां(७) रूपमेदनिणेयं बाधकमुक्त्वा रूपत्व-
कोरिकसम्भावनायां तदत्यन्ताभावनिणेयं वाधकमाह,--.रूपत्वेति। ‘aear:’
सम्भावनायाः |
ननु तदानीं संशयो न भवत्ये इत्यत भाह-“तदानी'भिति | area(s
विशेष्दशेनकाल इत्यथः । उक्ते ति,- रूपं बायुत्वाभावब्याप्यं न वेट्थाकारेव्यथंः।

मेरी
_ —_—_—_—_—_—_— — नन्मे = eee a

(१) ‘a वेव्येवरूपेत्यथैः इति ashes) (२) (पाथिवाप्यतेजसमिनत्वेः
पाठान्तरम्‌| (३) (नापीतिः इति पाठान्तरम्‌| (४) Sarai ध्मितावनच्छेदकम्‌
इति पाठान्तरम्‌ । (५) शत्येतदभ्युपेत्य' इति पाठ।न्तरम्‌ । (£) विशेषस्यापि शति
पाठमेदः। (७) (सम्भावनायाः इति पाठान्तरम्‌ | (८) “एतादश इति पाठान्तरम्‌ |

(द) “भनुपस्थितातिरिके'त्यश्र क्मंधारयसमासः प्रतिपत्तव्यः |

(ड) (तदु टितसूपेणे'त्यत्र घटितपदं प््याप्तयनिवेशसूखनाय । उतलरश्रापि तथा ।

(ड) रसादीोस्यादिपदेन तह्गुगसंविकनबहुतरोहिता weaftacanearizasequenta-
पदाथंपरिप्रहः |

नयु संशयश्चेदयुभूयते, तदा तञ्जनकरदोषप्रतिबन्धात्‌(ढ) संशायविषयीभूतो धमी
र्वोक्तविरोषदशंनानामविषय(१) इत्येव फर्बलात्‌ wea इत्यत आह--'भति
रिक्त ति। गोरवेणे 'ति,--रूपत्वावच्छिन्न-ग्यापिनिर्णयामाष(रोमपेक््य पसिदध-
रूपातिरिक्तं रुपं न वेत्याद्यतिरिक्त(३)सम्भवनाविरहसहङृततटू पधर्मिकव्यापिनिणंया-
भावकारणतायां(४) गोरवेणेव्यर्थः |

aifata:
यत्त सामान्याभावमानथं सा स्वीकार्य्या, at far सकलततप्रतियोगि-
"लाना सम्भ्रादिति, तन्न; न हि भमत्रस्य ज्ञानमात्रे atlases वा प्रतियो गि्ञानें
^ कारणप्‌ , तव सामान्यखन्षणया इदन्त्वादिना च भने व्यभिचारन्मानाभावाश्च | अत
एव इदन्त्वादिना उपस्थिते तमसि मावत्वामावत्वसंशयः, तेजोऽभावत्वेनोपस्थिते
तदयोगात्‌ |

प्रतियोगिषिगेषिततनक्नानन्तु(५) विशिष्ट शिष्ट्यबोधमर्य्यादां ariana |
सकलप्रतियो गिविषयत्वन्तु तस्ासिद्धम्‌ , प्रतियोगिनानस्य हेतुत्वैऽपि प्रतियोगिता-
घच्देदकविरिष्रयत्‌किचितप्रतियो गिन्ञानादेव तत्‌सम्भवत्‌ , यावतप्रतियो गिज्ञानतवेन
गोरवेणादेतत्वात्‌ |

दीधितिप्रकाशः
प्रगलूममतमास्कन्दति यल्ि'ति। ‘ar सामान्यलक्ञणा | ततुप्रतियोगी ति-
सामान्यामावप्रतियोगीत्यशथः। सामान्याभाक्भाने तत्तकारणीमूत-सक्रलप्रतिगोगि-
ज्ञानां सामान्यलक्षणा, सामान्याभावभानविषयीभूत-({) सक्लप्रतियो गिसक्निकर्षाथ

(ममी) ee = oe —

(१) ‘a पूर्नौक्तविरोषदश्नानां विरोष्य' इति पाठान्तरम्‌ | (र) ्याप्यत्वनिर्णेयाः
भावः इति पाठान्तरम्‌ । (३) पस्तकविरेषे अतिरिक्त) पदं ara | (४) "कारणतायाः
इति पाठमेदः। (५) 'तद्‌भानन्तुः इति tera) ( प्रयीभूतः इति
पाठान्तरम्‌ |

वा? कि

(3) ^तजनकेत्यादिः-- स्षयल्य शभ्रमरूपतया तजनकीभूतेन दोषेण पूर्वोक्त faders नस्य
प्रविरोधा दित्यः |
SB ।१२.

{क ` ` - eee gore a

नाद्य इत्याह-“नही'ति । ‘aa’ नेयायिकस्य(ण) मते । "सामान्यलक्षणया
शेयत्वादिना | नयु तह्योकिकप्रत्यक्ते वतत्‌(त)कारणमत आह--इदन्त्वादिने'ति । `
नन्वभावत्वप्रक्षारकलोकिक्षपरत्यन्ते तत्‌ कारणमत age—‘arararara’ fa |

aq तत्‌प्रतियोगिक्षामावत्वमेव इन्त्वम्‌ , तथा च तत्चतप्रतियोगिकाभावभाने
कथं प्रतियोगिधियो व्यभिचार(थ) इत्यत आह (अत ध्वे'ति | यत शव तेजोऽभावत्वं
नेदन्त्वं, किन्तु स्वरूपेण तसदमावभ्यक्तिर्ञानविरेषो वा अत पवेत्यथेः ।

तमोभिन्न इदन्त्वेन भाने faa (तमसी'ति पय्यन्ताय्ुधावनम्‌(१) |
‘agama भमावत्व (द) संणव्रायोगात्‌ |

ननु भूतले घरखभ्रभकाले धटो नास्तीतिबुद्ध्युतप्ताबपि घटत्वस्यावच्छेदः
कत्वानदगादहिनो घरटपतिद्ोगिक्रोऽभाव इत्याकारकस्य नेत्याकारकस्याचुभवस्य(२)
वा आपत्तिः, aa रन्द्रियतम्बद्धविशेषणतायाः कार्यतावच्छेदकं तसत्‌प्रतियो गिता-
वच्वेदएवच्छिन्नप्रतिग्रोगिताकत्वावगाद्यभावप्रत्यत्तत्वम्‌ इदन्त्वग्रकारकाभावप्रत्यक्त-
त्वञ्च नानैव । तथा च धरटत्वावच्छिश्नप्रतियोगिताक्राभावप्रत्यत्तत्वावच्छक्षं प्रति
, धटत्यरूपेण धटक्ञानं कार्णमित्येव पर््य॑रसितम्‌ |

न चात्र व्यभिचार इत्यत आह-श्रतियोगी ति । ‘asarag’(a) भभाव-
भनप्‌। "विरिटवशिष्स्ये ति,- घरत्यविशिश्वेरिष्य्यबोध्रे चटत्वप्रकारकक्चानं(४)

(१) “पय्यन्तम्‌? इति पा नन्तरम्‌ । (२) (अभावानुमवस्य' इति पाठान्तरम्‌ |
(३) (तदूभानम्‌' इति wate: | (४) धटत्वर्पेण घटज्ञानम्‌" इति पाठान्तरम्‌ |

(ण) नयायिकघ्यः न तु मीरमा्तकस्य ; तन्मते सामान्यरक्षणानङ्कीकारादिति ara: |

(त) ‘agtfesneat’—sarasifeenerd | ‘aa कारणमिति प्रतियो गिज्ञानं कारण-
fread: |

(थ) इदन्त्वल्य प्रतियोगिषिशेबित-ताहशाभाषत्वात्मकतया इदुन्त्वप्रकारेणामावक्ाने
विशेषणन्तानविधया अपेक्षितस्य हदन्त्थसानल्य प्रतियो गिषिषयकत्वनेयत्येन व्यभिशाराभाव
इति भावः |

(वु) स्वविरोधिधमंधमितावष्छेदकक-स्व्रकारकल्ञानस्य नियताहाय्यंतया अभावत्व-
धमितावच्छेदुककाभावत्वाभावको टिकसंशयस्वीकारे संशयत्याहाष्यंस्वापतेः। अश्र ‘az-
यावत्तकधमस्य ततसंशयधर्मिताषच्छेदकताया अनुभवविक्द्रस्वा'दिति गदाधरयुक्तिः |
अत्र जगदीशस्तु (तदधम वि रिष्टधर्मिकतद्भावग्रहं प्रति तादशकनेच्छा विरहवि शिषटशानमाग्रल्य
प्रतिबन्धकत्वरात्‌ । अन्यथा faafgafeara हस्येवमनाहाच्यंधी प्रसङ्गा दिति भाव, qeare |

कारणम्‌ । तेन निर्विकषल्यकोलरं विरिष्ठवैरिष्टयबोधनिरासः। नु तु त्र
" घटविषयत्वमपि भपेत्तितम्‌ , कृतो यावदुधरषिषयत्वमिति भावः|
दितीयेः त्वाह, “सकले ति। तस्य सामान्याभावमानस्य । पूर्वोक्त-
कारणतावच्छेदके घरविषयत्वस्य निवेशनमभ्यूपेत्याह-- ्रतियोगिक्नानस्ये'ति |
दीधितिः

न च तद्रभावबुद्धा तजज्ञानहेतुत्वाह्‌ यावत्‌्रतियोगिक्ञानस्य हेतुत्वमर्थायातम्‌ ,
मनाभावात्‌। ध्वंसप्रागमाबात्यन्ताभाव्राश्च प्रतिग्रोग्यादितितय(१) प्रतिधथोगिक्ा
SUAS ARIAT गृह्यन्त इत्यभ्युपगताञ्च | अन्धकरारस्तु तेजोविशेधसामान्यामाव्रो
AMARA, यावत्तदभावानामेक्षत्रासम्भवादनयुगमाद्‌ गोरवात्‌ तेजोषिशेष-
त्वादिज्ञानस्य तेजःसामग्रच्ाश्च विरहे(२) तेजोविशेषात्यन्ताभावप्रागभावानां प्रत्यन्तान-
भ्युपगमश्च । प्रागमाबवप्रत्ययोऽपि च प्रतियोगिन्रृतिधरत्वाद्प्रकारकन्ञानसाध्यो न
प्रतियोगिक्षानमपेक्ञते |

दीधितिप्रकाशः

ननु तदुध्ररस्य बिशिष्टाभाव्र-द्वित्वावच्छिश्नभाव-साधारणतदुधटप्रतियोगिका-
भावप्रव्यत्तत्वावन्छिन्नं प्रति तटूघरन्ञानत्वेन हेतुता, धरसामान्याभावस्तु तक्तहुघराना-
मभाव इति तत्‌प्रव्यन्ते तस्द्घटानां क्ञानं(३) कारणम्‌ , अतो यावतुव्रतियोगज्ञान-
हेतुत्वमर्थायातमेवेत्याशङ्कनै "न aia! (तदभावे ति- तनप्रतियोगिक्राभावेत्यथः |
a चापसिद्धान्तोऽपीत्याह-वंसेति। ada धघट-तत्‌प्रागभाव-तत्यन्ता-
भाकवानाममाबिः, AVATARS घटो नास्ति ध्रटप्रागभावो नास्ति घ्रदात्यन्ताभाव्रो
नास्तीति बुद्धीनां घरटभ्वंसेनेवोपपाद्नात्‌ । णवं प्ुरप्रागभावो घर-तदूष्वंसतदत्यन्ता-
भावानायमाकः, दवे धरल्यन्ताभवो घट-ततप्रागमावतदरध्व सानामभाक्षः THR-
प्रतियोगिश्चानादेव गृह्यत इत्यथः |

ननु स्वमते ध्वंसप्रागभावयोरत्यन्ताभावेन सह विरोधाभावात्‌ naka
आ्--*भभ्युपगमाश्चे'ति, प्राचीनैरिति शेषः ।

ननु स्वपरधक्ाशक -यावत्तजःसंसर्गाभावोऽन्धक्रारो यावत्तजोक्षानादेव गृह्यते |
यावस्तेजोक्चानञ्च aaa विना नेति तदथं) सा भदीकाय्य्त्यत भाह-

मर गी ment eek ह) [~

(१) (लमः इति पाठान्तरम्‌ | (र) क्वाचित्‌ षविरहेऽपि' इति धारो cea |
(३) (मानम्‌ इति पाठान्तरम्‌ |

गिरि मी —— - eo ee — ००

(ध) वु्ःमिति--यावततेजोशाना fared: | | 'से*ति साभान्यक्षणेत्यर्थः |

# 2 [य ^

ey ee ee ककन ब्म

६६० ` तखचिन्तामणौ अनुमानखण्डे
अन्धक्कारस्त्वि'ति। "तेजोविशेषे' ति, स्वपरपरकाशकेत्यथैः | "सामान्वामाव' ईइति--
भ्व सप्रागभावाधिकरणेऽपि सामान्याभावस्य प्राग्‌ठ्यवस्थापितत्वादिति भावः |
यावखममावविशेषणमाशङ््च निराुखते "नाभावेति । "कतरे ति, व्यधिक्रण-
तेज्ञसां प्रागमावभ्वंसयोरेकन्रा (न) सम्भवादिति(१) भावः ।

AT यत्र यावद्धिस्नेजोऽभावेस्तमोग्यवह्टारस्तावन्त शव॒ तत्रान्धकरारपदाथे
इति । किञ्च (प) यावं प्रतियोगिविशेपणमरेव, तथा च याव्तेजसां तखद्व्यक्तित्वेना-
भाव पवान्धक्रार इत्यत आह-"भननच॒गमादि'ति।

aq भनुगतप्रत्ययोऽसिद्ध पवेत्यत भाह--'गोरवादि'ति। दकस्य सामान्धा-
भावस्य अन्धक्रारप्रतीतिविषयत्वकट्पनमपेक्ष्य यावद भावेषु aaa गोरवादित्यथः |
aq यावदभावग्राहकसामग्रीसचखे यावद्भावे(२)ऽपि ततप्रतीतिविषयत्वमावश्यकमत
भाह--'तेजोषिशेषत्वे'ति। अत्यन्ताभावग्रहे व्य्रधिक्रणतेजसां ध्वंसप्रागभावप्रहे
च तवधिक्रणनत्रर्यनन्ततेजोव्यक्तीनां तत्तदुव््रक्तित्वेन प्रहस्याशक्यत्वादिति |

ननु भत्यन्ताभावग्रहे तदधिकरणाबृसितेजस्त्वादिना ग्रहः सम्भवति, प्रागभाव-
ध्वं सप्रहे च तेजस्त्वेन तत्‌कारावच्ैरेन तदधिकरणावुशसितेजस्त्वेन वा प्रतियोगिनो
ज्ञानं सम्भवति । न चेन्द्रियसम्बद्धविशेषणतायास्ततप्रतियोगितावच्देदकावच्छिन्ना-
भावप्रल्त्तत्वमेव कारय्यतावच्ेवकम्‌ , अतः कथं(क) तेजस्त्वादििप्रकारकक्ञानात्‌
प्रागभावादिप्र्यक्तमिति वाच्यम्‌ ; अत्यन्ताभवे शन्द्रियसम्बद्ध्िशेषणताया वव

(१) प्प्रागमाब्रध्वसानामसम्भवादितिः पाठान्तरम्‌ | (२) क्वचित्‌ (अपि शब्द-
रहितः पाठः|

af ew ae ee ons oe ७७० = = Oe - ee ems Oe [| ए =o = 1 आ [ eee षि ष षि ee ,1 ण्यी भ LE an @ sm 6 om (गीयं - == 8 es . = = क ॐ» शो @ ee oe as oe कक mm ७ 9 क का क किकः = ॐ

(न) ध्वंसप्रागभावयोः प्रतियोगिषमानदेशब्रत्तित्वनियमादिति भावः । प्रागमाव-
छवंसयोरियत्र अष्पस्वरल्य ध्वं सपदस्य aca पृ्पातित्वसम्भबेऽपि भआश्रयनाशजन्यध्वं सत्य
प्रतियोगिसमवापिदेक्ञादन्यत्रापि कदाचित्‌ सम्भवो, न तु कदाचित्‌ प्रागभावत्येति प्रागभावल्य
प्रकृते तन्मूरकास्यहितत्वेन प्रागभावपदस्य पू्ंपातित्वमिति केचिदु व्याचक्षते |

(ष) कत्र कियिसूतेजोऽभावेस्तमोध्यवहारो भवतीत्यत्य निणतुमशषक्यतया भन्धकार-
पदार्थो gaa gearergare ङिञ्चेति |
(क) ‘ewfafe—aacearfqaatnt तादशप्रागमावप्रतियोगिताषष्छेद्कत्वल्प छतरा-
मसावादिति sare: |

सामान्यङुक्णाव्रकर्णम्‌ ६६8
तथात्वोत(व)। भत पव श्देदानीं(१)घरभ्वंस इत्यतिप्रसक्तधरत्वावच्तरेदेरव age:
प्वंसपरतयत्त'सर्वानभवसिद्धमत आह-- नतेजःसामप्रचा' इति । तेजशरागभावस्य तेजः-
AAR ATCA TARAS च तेजस उतपत्तेरनावभ्यकत्वादिति भावः |

ननु मास्तु याबतुप्रतियोगिक्षानमभावप्रत्यन्ते कारणं, तथापि प्रागभावः
प्रत्यन्नानुरोधात्‌ सामान्यलछन्नणा आयास्यति, तन्न अनागतघटरस्यैव प्रतियोगिर्वेन
तजक्ञानस्यान्यथाऽसम्भवादित्याशङ्कच "विशिष्द शिष्टयबोधमर्यादां नातिशेत' इति
mana समाधत्त श्रागभावेति। घटत्वादी'ति,- इदं च अतिप्रसक्तघटत्वाद्य-
बच्छदेनापि प्रागभावस्य प्रत्यक्तपिति मदुक्त(२)दिशावगन्तव्यम्‌ |
| दीधितिः

अथ 92) भविष्यतीति seat प्रतियोगिविशोषितं प्रागभावमवगाहते। नच
प्राचीनास्तन्‌प्रतिग्ोगिनः, ततुप्रतियोगित्वावगाहने च qa, न च अनागते धटे
प्रत्यासचन्तरमस्ति, अतः सामान्यप्रत्यासस्या धरत्वेनानुभूतं स्मृतश्च तं तवालम्बते |

न च चरमकारणरूपसामप्रीग्यङ््चः प्रागभावो वाच्यः, अन्यदा तदपत्ययात्‌
तस्याश्च (३) स्वरूपसत्या: स्वरूपेण वा श्ञातायास्तथात्व अतिप्रसङ्गाह्‌ व्याप्यत्वेन
गृहीतायास्तथात्वं वाच्यम्‌ | तथा च तद्धेतुका प्रागभावस्यानुमितिरव, araqae
प्रागभावस्यासरखेन प्रत्यत्तायोगाद्ििति(शोवाच्यम्‌ | याद्रशकारणकछापानन्तरं कार्य्या.
पादो द्रएस्तहुषुद्धरेव तहुव्यञ्जक्त्वाभ्युपगमात्‌ , भनुयोगिताविशेषादिरूपप्रागभावत्वादे
कव विद्प्रतीतो(४. तद्रप्येणानुमानासम्भवाश्चेति चेत्‌ ;

दोपितिध्रकाशः

ननु अनागतगोचरप्रागभावप्रत्ययो ऽनागतघरमक्षिकषं विना न स्यादूतस्तश्
ज्षानरूपसक्निकर्षाथमेव सामान्यलन्तणेत्याशड्ते - “अथेति । ‘ae भविष्यती'ति,-
यद्यपि इदं प्रत्यत्नं न वहिरिन्द्िगरेण, उपनीतविगेप्यकन्ञानजनने नेवा (६)मसामर्ध्यात्‌ ,
न मनसा, तत्र सामग्र्या व्यज्जकत्वोपत्रणनविरोधात्‌ , तथापि घटविररोषणक्रप्रागभाव्र-

किं -

(१) पु्तकविशेपे इहेति नास्ति। (२) ततदृक्तति पाठान्तरम्‌|
(९) क्वचित्‌ ‘warmer: पाटः} (४) aah’ इति क्वचित्‌ पाटः $
(५) (क्वचिदप्यप्रतीतौ' इति पटभेदः । (६) ‘daria (त्यति पाटो युक्तः

(व) “तथात्वा 'दिति--तत्ततप्रतियोगितावण्छेदकावच्छिन्नामाव र्यकषत्वल्य काव्य॑ता-

॥च्ठेदकत्वा दित्यथः |

धुरप(१)विशेष्यक््रत्यक्ञमेवाने(भ)नोक्तमिति ध्येयम्‌ | श्राचीनाः'वतुप्रव्यत्तकषालीनभ्वंस-
प्रतियोगिकारबसिनः। 'ततप्रतियोगिनः' तादशप्रत्यत्तविषयप्रागभावव्रतियोगिनः |
ननु प्रचीना वव प्रतियोागित्वेन(२) भासन्तामत भआह-- 'तत्‌प्रतियोगित्वे'ति |
‘enaa'fa.—tfataeafs प्रति विशेषणधियो हेतुत्वाभिप्रायेण। इतरथा तु
सामान्यलक्ञषणयैव प्रागभावप्रत्यत्ते भनागतधघटस्याप्यभानत्तम्भव इति ध्येयम्‌ । नतम्‌
प्रतियोगिनम्‌(३)। ‘aa’ प्रगभावप्रत्यक्तम्‌ |

प्रागभावस्य sama नास्तीत्याशङ्कते ‘a चेत्यादिना । कालादिधरित-
सामप्रया व्यञ्जकत्वे मानाभावादाह चरमे'ति। (अन्यदा, चरमक्रारणामावदशायम्‌ |
स्वरूपेण सामग्रीत्वन । `व्याप्यत्वेन' प्रागभावव्याप्यत्वेन । गृहीतायाः इति
कपालादापिति शेषः। अन्यथा इहेदानीं ae घरप्रागभाव इति नियताधिकरण-
प्रत्यत्तायुदयरात्‌ | तथा च पक्ञधमताक्ञानमपि सम्पादितमिति।

(तथात्वं व्यञ्चकत्वम्‌ । ‘aga’ व्याप्यत्वक्षानहेतुका । कपाखादो
प्रागभावन्याप्यत्वेन सामग्या ग्रहात्‌ तदनुमितिरव स्यावनुमितिसामप्रीसच्वादिति
भावः! ननु समाने विषये लोकिकसामप्या(४)बलवचात्‌ प्रत्यक्षमेव स्यादतः
प्रत्यक्तसामप्रचचमावमाह्‌ —‘araqne tata | 'तावतक्षारं (५) ग्याप्यत्वप्रहकाट-
पर्यन्तम्‌ | 'असस्ेने'ति - लोकिकप्रत्यन्ते विषयस्यापि हेतुत्वात्‌, भलोक्िकप्रत्यन्ञ-
सामश्रचास्तु सर्वापेक्षया दुबरत्वादिति भावः |

‘ARAVA HAR कारणकलटापे(६)प्रागमावन्याप्यत्वब्ुद्धिव्यवच्ेद्‌ः |
न चैवं कपालद्वयसंयोगादिरूपतत्‌कारणानां कपाटसंयोगस्वादििना. ज्ञानस्य कारणत्वे
भतिप्रसङ्क इति वाच्यम्‌ ; कार्य्योपधानग्याप्यत्वेन ज्ञानस्यैव व्यञ्जक्रत्वादित्यत
भाह-कार्य्योत्पादो दण" इति । तत्ततुकार्योपधानव्यापिश्च त्रिचतुरत्तणान्तभावेण
ग्राह्या । अत दव श्रागमावस्याससेने'त्यपि समाहितम्‌ । तश्च(७) प्रागभषस्य
सचखमाद्‌(यापि सम्भवतीति न विषयाभावात्‌ प्रस्यन्ञासम्भव इति |
(१ ) मुख्येति पुस्तकविरोषे नास्ति । (२) (तत्‌प्रतियोगित्वेनावगाहन्ताम्‌ इति
क्वाचित्कः पाठः| (a) (अनागतधटम्‌" इति पाठान्तरम्‌ | (४) “लोकिकरप्रतयक्ष-
सामग्रयाः इति पान्भेदः | (५) पुस्तकविशेतर ‘arama इत्यतः पर पुनः
तावत्‌काकमिति पाठो नास्ति । (६) "कारणकलापघयितप्रागमाव्रः इति पाठान्तरम्‌ |
(9) ‘aay इत्यारभ्य ‘germans इतिः इत्यन्तम्रन्यः पुस्तकविरोषरे न ददयते |

(भ) अनेनेति घटो भविष्यतीत्यनेनेत्य्थः। ` `

यकन

, ag ववानगमना(म) विरहात्‌ प्रागमाकभ्याप्यत्वक्ञानमेबकिं न cage स्यात्‌ १ `
धवश्च प्रासमावस्य प्रत्यक्ता(य)भ्युपगमेऽपि विषयीभूतप्रागभावस्य तत्‌सन्निकषंस्य च
कारणत्वकटपनायां गोरवादनुमितिरेव प्रागभावस्येत्याशङच प्ररयन्तमन्तरेणानु-
मितिरेव न सम्भवति, तादशप्रागभावत्वरूपसाध्यताबच्छेव्करूपेण साष्यस्याप्रसिडे-
रित्याष्ट-'भनुयोगितेति। 'अनुयोगिता विशेषः" स्वरूपस्तम्बन्धविशेषः। भआदिना
रतमेदेन भखण्डोपाधिरूपधागभावत्वपरिश्रहः । यद्वा आदिना घटविरशेष्यकानुमाने
प्रागमावप्रतियोगित्वस्यानुमेयत्वात्‌ ततप्रतियोगिताविशेषपरिग्रहः(१)। ‘argeyer’
प्रागमाबत्वादिना।

दीधितिः
भविष्यत्वं हि न वत्तमानप्रागभावप्रतियोगित्वम्‌ , श्वोभाविन्यद्य भविष्यतीति
प्रत्ययग्रसङ्कात्‌। किन्तु उत्पत्स्यते भविष्यतील्यादैः समानाथकर्वाह्‌ वसमान
प्रगभावप्रतियोग्युतपस्तिकषत्वं वत्तेमानकालोत्तरकारोत्पत्तिकत्वं वा तत्वम्‌ । न
वेदमभ्यन्ञम्‌ , उत्पत्तेरतीन्द्रियत्वात्‌ । इहाद्य घटो भविष्यतीत्यादो च तद्रशोत्‌-
gaggia: कालविशेष्रश्चाधिकरणत्वेन प्रतीयते, न तु प्रागभावस्य उतपत्तिमतो
वा। अत वव कपालनाशाजन्यघरनाशस्य घराद्यात्मक्रतत्‌प्रागभाष्षवत्यपि तत्र कपे
नेह घरणभ्वंसो भविष्यतीति बुद्धिः।- न वा भवने श्वः AAAI प्राङ्णे परभ्वो

गमिष्यति मेज प्राङ्गणे परष्वो भविष्यतीति धीः |

दोधितिप्रकाशः
aq घटो भविष्यतीति शब्देनाभिलप्यमानो योऽथंस्तजक्ञानमेव प्रागभाव
प्रत्यन्ञं १ कि वा कय्यानुदयदशायाम्‌ इह BUS घटो नास्तीव्याक्रारकम्‌ , इहेदानीं
ALATA इत्याकारक वा प्रगमायप्रत्यन्ञं घटो भविष्यतीति asta कथ्यत इति ?
तत्र नाद्य इत्याह भविष्यसं हीति। श्वोभाविनी'ति,-श्वोभाविधर्राग-
भावत्यायय(२) बत्तमानत्वादिति भावः । उनपत्तेयायक्षणसम्बन्धरूपाथाः क्रियाद्या-
(१) धरिग्रहः' इत्यतः परे ताद्रूप्येण इत्यतः पूवं ध्रागमावत्वादेरिव्यादिना
प्रागभावध्रतियोगित्वपरिग्रह" इत्यधिकः प्राठः क्वचिद्‌ teat (२) भभावस्याध्यद्यः
एति पाठान्तरम्‌ |

——— 2 eee eee [मी ew eee = = , ीीरिमिरिमिरोणममो मण णमि" Ra ee ee ee oe es णि ee oe tk 8 ति ee @-

(म) ‘fafanaa’fa छाधवादिषरूपविनिगमनेत्यथंः । (ज्ानमेवे'ति ज्ञानमपीत्यथं
(य) प्रस्यकषे'ति किक प्रस्यकञव्यथं: |

(तय जन -

प
तमकृतया तत्‌प्रागभवोऽपि प्रामाणिकः । प्रागमावमत्रस्यास्वीकारादाह--'वत्तेमान-
कालोत्तर'ति। ‘eae? भविष्यम्‌ | | |

नयु अद्यतनत्वरूपो यो वत्तेमानकालस्तद्सिप्रागमावप्रतियोग्युत्‌पत्तिकत्वं
तदुल्तरकाोत्‌पत्तिकत्वं वा श्वो भाविन्यपीति तवाप्यश्च(१) भविष्यतीति प्रतीत्या
पत्तिरत आहट --इद'ति। ‘area’fa बतंमानप्राणमवप्रतियोगीत्यथः। तथा च(२)
इहाय घटो भविष्प्रतीत्यादा रतदेशन्रस्तिरयतनी या व्तमानप्रागमावप्रतियोगिन्युत्‌-
प्तिस्तद्‌। श्रयो घट इत्यन्वयबोधः। ‘aq पवेति,-यत शव प्रागभावस्याधिकरण-
त्वेन न देशादि प्रतीयते, किन्तु saqata(a), अत|[तत ]ववेत्यथंः । ततुप्रागभावे'ति-
घधटनाशप्रागभवरेत्यथः(४)। तत्र घटनाशज्नकनाश प्रतियोगिनि Hae इह Ida;
भविष्यतीति न वुद्धिरित्यथः। काङषिशेषस्य प्रागभावे भन्वये श्वो भाविन्यद्य
भविष्यतीट्थनेन दत्तदोष्त्वान्‌ तन्नोक्तम्‌ |

देशविशेषस्य क(टविगेष्र्य च sqqfaafa अन्वये बाधकमाह - "न वे'ति |
०अत्र भवनरूपदेशोतपन्ने श्वःकालोातूपन्ने च TIE परभ्वःकाटब्लि-
eqeq च अवाधितत्वात्‌ तथा प्रग्रोगाप्तिरिति ara: | शगमिष्यतिःन तु गच्छति
गते वा, तद्‌। वक्षपभानप्रागमवप्रतिश्रोगित्वाभावादिति |

दीधितिः

अत्र च धातुना उत्पत्तिः प्रत्याय्यते(र). प्रत्ययेन च धात्वथेनिष्ठ तादशप्रति-
योगित्वं, तादशकादीनत्वं वा ; नङक्यति नभ्यति नष्ट इत्यादो च प्रत्ययेन यथयथ-
Namal वत्तमानातीता nage: | तस्यामेव च कालटबिशेषादिविशेषणत्वेनान्वेति |

न्निः

जाद ति

(१) (तत्राद्यः इति पारन्तरम्‌। (२) (तथा a इत्यत आरम्य शदत्यन्वयवोधः
दत्यन्तसन्दमः पुस्तकविषेषे न cad) (३) ‘tafe’ इति पाठन्तरम्‌।
(४) पुस्तक्रविरोभ्रे (ततप्रागभावेति धटनाशप्रागभावेत्यथः' इति नास्ति|

— पि eee ath ama ~~ eee eee oe eee ah Sa इतत

(र) अन्न गगनं ged भवतोत्यादौो द्रन्यात्मकविरेषणसम्बन्ध्यानुभवाद वष्यादि
तादास्म्यमेव भुव : शक्यम्‌ , समभिग्याहृतद्रभ्या दिपदृस्य तत्तदथतात्प्यप्राहकत्वात्‌, तादाष्म्य-
मात्रल्य BNET ATATUET व्रन्यादेर्वातूपल्थाप्ये aa भेदान्वयानुपपत्तेः | भस्तु वा अस्तित्व-

क्षणं स्वरूपसत्वमेष qa: शक्यम्‌ , न तु उस्पसतिर्गोरवा दिस्याश्येन उच्यत इयपहाय
प्रह्याच्यत हश्येषोक्तम्‌ । प्रतीतिस्तु रक्षणयापि सम्मवतीति भावः । इति aerate: |

सान्या {७६
दीधितिषकाशः
aq भूधातुना(१) उतपर्तिप्रत्यायनात्‌(२) प्रत्ययस्यापि तादशोत्पत्तिमला्थ-
कत्वे(२) उत्पत्तेरप्युतपतिमखस्य कुषठुमाजजलिप्रकाशाका(^+ )वभिहितत्वदन्वयसम्भवे-
saat, भविष्यतीत्यनेन वत्तेमानप्रागभावप्रतियोगित्वबोधस्यैवानुमव-
सिद्धत्वात्‌, न तु तद्रशोतपस्तिकोतपत्तिमत्वबोधस्येत्यत आह--भन्र चे'ति।
"ताद्रशे'ति-वस्तमानप्रागमावप्रतियोगित्वमित्यथः | . 'तादशे'ति--व्र्तमानकालोचर-
कालीनत्वमित्यथेः।
नन्वेवं नडष्ट्यतीत्यादो धात्वर्थेन सवरं काटविशेवादेरन्वये भ्वोभाविनाश-
प्रतियोगिनि परश्वो नङक््यतोति स्यादत भह --नङ्क््यती'ति। नङ्क््यतीव्यत्र
अनागता, नभ्यतीत्यत्र वसमाना, AL इत्यत्र च अतीता उतूपसिः प्रत्यथाथेः ; भत्र
धातुना उतपत्तेरप्रत्यायनात्‌ |
न चात्र AMAA नाशोतपतस्तो Seated, तथा सति amet पद्‌ थक-
देशतया प्रत्यया्थे(७) प्रतियोगित्वे अनन्वथापातादिति (ख) । ‘aeata’ प्रत्ययाथ

JAINA, न तु धात्वथ |
| दीधितिः

पतेन श्वोभाविनाशके परश्वो नङ्ष्यतीति, ने च नश्यतीति व्यवहारः यात्‌,
न स्याश्च नाशस्य विद्यमानत्वान्न इत्यादि व्यवहारः न च an अतीतक्षाल-
सम्बन्धत्वं adaraed वा निषठादेरथः, चिरबिनष्टेऽपि पुवेद्यनंोऽघुना वेति द्यवहार-

प्रसङ्गादिति परस्तम्‌ |
दवोधितिप्रकाशः

aaa’ ageadtcaal ताटरोतपत्तेः प्रल्ययार्थत्वव्यवस्थापनेन । श्वो-
भावी'ति-ष्वौ भावी नाशो यस्येत्यर्थः । उत्पत्तरलामे धाव्वथनाश aq काल-
विशेषदेरन्वयो वाच्यः। तथा च श्वोभाविनाशप्रतियोगिनि तन्नाशस्य परभ्वः-
RSA Way नदक््यतीति व्यवहारः स्यात्‌। रवं वसमानत्वस्य नशे

(१) पुस्तकविरेषे “भू'पद्‌ नास्ति (२) श्रत्यायनादित्यनन्तरं प्रत्ययेन |
तादृशोत्‌पत्तिकत्वमुपस्थाप्यते, तथाचानन्वय' इत्यधिकः पाठः| (३) (तादशोत्‌
पत्यर्थकत्वे" इति पाठान्तरम्‌ । (४) त्ययायप्रतियोगित्वानन्वयापाता'दिति asa: |

(^) खापेक्षस्वादित्यादि ष्याक्ष्यानाथवसर इति शेषः |

(क) पदार्थः पदार्थेनास्वेति, न ए पदाधकदेशेनेति eqaatatneecarfafe भावः ।

८# [eal

६७४ | तत्यचिन्तामणो अनुमानखण्डे
भन्बयेन(१), नष्टे नश्यतीति स्यात , भतीतत्वस्य(व) क्ताथस्य नाशो भावान्न इति
न स्यादित्यथ: । भादिनिा अनश्यन्नष्टवानित्यादेः परिप्रहटः(२) |

नष्ट इत्यन्न उपपत्तिमाशडूच निराचष्टे "न चे'ति । ‘aa’ नश्टत्यादिस्थले |
लाधवादाह-- "वत्तमानत्वं वेति। चिरेति, निष्ठाथकाखविशेषण सह प्रातिपदि.
काथेकालविगेष्रस्यामेदान्वये ताद्रशकालस्य नाशे अन्वयेऽपि चिरविनष्ेष्वपि पृकद्य-
रूपातीतकाटबसित्वस्य am aa पूर्वे्यनंएट इति व्यवहारः स्यात्‌ । wa
व्तमानत्वस्य निष्ठाथत्वे भधुनाङ्पवत्तमानकालब्सित्वान्नाशस्य चिरविनष्टेःपि
agar नष्ट इति ग्यदहारः स्यादित्यथः।

दीधितिः

‘alc विहितेनारूपातेन Gat वा यथाथमश्रयत्व-प्रतिथोगित्वलन्षणं कत्त -
त्वम्‌ , आश्चय-प्रतियोगिरूपश्च कन्त अभिधीयते । का्यावुतपाददशायाश्च अमावधीः
सामयिकात्यन्ताभावमवगाहते |

न च प्रतियोगिस्तमवायिनि समयावच्रेनात्यन्ताभावनवृल्लो मानाभावः,
carat fae वा धरे ce कपे an नास्तीति प्रत्ययात्‌। न ह्ययं घटप्रति-
योगिकमभावमात्रमवग।हने, यत्‌किञ्चिहूघटवत्यपि तादशप्रत्ययप्रसङ्खात्‌ ; परन्तु
घटत्वावचिङ्क्षप्रतिद्योगिताकरम्‌ । न च ध्वंसप्रागभावो(३) तथा, सम्भवतो वा(४ोन
तत्र HUS, ततः Ga परतश्च agai घटानां नष्टत्वादुत्‌पतस्यमानत्वाख |

दीधितिप्रकाशः

ag भविष्यतीत्यादो नङक्ष्यतीच्यादो च वर्तमानप्रागमाबप्रतिगरोगिन्या
उत्पसेषत्तेमानप्रगभावप्रतियोग्युतूपत्तिकसय नाशस्य च धातुप्रत्ययाभ्यां प्रत्यायनेन
gree प्रतिपदिकार्थन सममन्वयासम्भवः। धात्वथेप्रातिपदिक्ार्थयोमदेन
सान्तदन्वयस्प्युन्‌पसेरत आह -कत्तरी"ति |

यथायथ 'मिति,-मविष्यतीत्यादाघुनपत्तेराश्रयत्वं, नङक्ष्यतीत्यादो नाशस्य
प्रतियोगित्वम्‌ , भविष्यन्‌ घर इत्यादि(५)कतस्थङे भमेदान्वयानुरोधात्‌ उतपत्त

oS न आ भ » वा भ > भि Fe पियो चे gee ह मी | ED

| (१) क्वचित्‌ (अन्वये इति सप्तम्यन्तपाठः | (२) ननष्टवानित्यादेग्रहःः इति

क्वचित्‌ पाठः| (१) ्प्रागमावप्रघ्वेलीः इति पाठान्तरम्‌| (४) भन'कारन्चून्यः
. क्वचित्‌ पाठः, aa नचेग्त्यस्यानुपङ्गः कायः, जगदीशस्तथेवाह । (५) इत्यादौ
षति पाठान्तरम्‌)

A: eee iS नपि @ सादो rir ere ie

(व) अतीतत्वं ४वंसप्रतियोगित्वलक्षणं, ae नाशस्य नाश्ाभाक्ान्न सम्मवतोति ara: |

राभ्यः; न्ट gaat च नाश्रतियोगीत्यथः | तिरूपकं त्वस्य उभयत्रानभि-
, हितत्वात्‌ वतीया स्यादित्याशङ्ामपनेत्‌ कन्त त्वं कत्तत्युभयमुक्तम्‌ । भुख्यभाक्त-
साधारणकतत त्वस्यानमिधान ध्व तृतीयायाः साधुत्वात्‌ , THA च AHR त्वस्या-
धयत्वादेरेवबामिदहितव्वादिति | |

केचित्तु भूधातोः स्वरूपसत्तैवाथः, “भू सत्ताया'मित्यवुशाक्तनात्‌। न चेवम्‌
अकाशं भवतीति प्रयोगः स्यात्‌ , आकाशमस्तीतिव्रदिष्व्वात्‌। भविष्यत्‌प्रत्ययाथेश्च
स्बंवेव वन्तेमानप्रागभावप्रतियी्भित्वम्‌ , आश्रयत्वे छन्नषणा(रा) च सवं सिदव |
इहाद्य धटो भविष्यतीत्यादौ देशविशेषस्य कारुविशोषस्य च प्रागभावे प्रतियोगिनि
चन्वयः(ष) ; उभयनान्वयसम्भव दव प्रयोगात्‌ । नङदयतीत्याद्रावपि नाश-तत्‌-
प्रतियागिनोश्च भदयेंत्यादेरन्वय त्याहुः |

तन्न ; तथा सति दशाचयक्षणोत्पत्‌स्यमने(१)चैत्रे दर्शे भविष्यतीति व्यवहारो
न स्यात्‌ , वश॑स्य चैत्राधिकरणत्वेऽपि ततप्रागभावानधिक्ररणत्वेन उभयन्न अन्वया-
सम्भवात्‌ | भूधातोश्चाकाशं भवतीदयादां स्तामात्राशकत्वेऽपि धरो भविष्यती-
त्यादावुतुपत्ति(२).-प्कारकबोधस्यायुभविस्त्वादुत्‌पतिरवाथः। तत्र asa
वेत्यन्यदेतत्‌ । भत वाह भत्र च धातुने'ति। भन्न, न तु arta इति |

अन्ये तु a An भविष्यतीत्यादरौ स्तम्यथ उतूपततिः, तस्याश्च धात्वर्थ
स्वरूपसत्तायां स्वरूपात्मिकायामन्वयः । शरदि पृष्प्यन्ति सपच्छदा raga
पसेरपि सप्तम्यथत्वस्य व्यवस्थापितत्वात्‌ । प्वञ्च इहाद्य घटो भविष्यतीत्याद्यावेत-
देशोतपलतिका caqniaragian वत्तेमानप्रागभावप्रतियोगिनी च (३)या स्वरूपसत्ता

(१) ‘amar इति पाठान्तरम्‌ | (२) वुत्प्तित्व' इति शटन्तरम्‌ |
(३) क्वचित्‌ ध्च'कारद्यून्यः पाटः 4

(शा) ‘weavers आख्यातप्रत्ययत्येत्यादिः |

(ष) तथा हि gera घटो भविष्यतीत्यादर एतदेशा्तनकालाधिकरणिका या रएतदेक्नाच-
तनक्ाहछा धिकरणरूवत्मानप्रागमाव-प्रतियो गिनी स्वरूपसत्ता तदाश्रयो धट हत्याद्न्वयग्रोध इति
भावः । भच घटो नङ्दयतीत्यादो च अद्यतनकारवृत्तिरयतनकारुड्ततिवत्तमानप्रागसान्रप्रति-
योनिनारशप्रतियोगी धट इत्या्न्वयबोधः |

प्रागभावे देशकारयोरन्वयष्वोकरेण "भवने श्वः समुतपयेत्या दिपूवाक्तदोषवारणम्‌ | प्रति-
योगिनि तदन्वथल्वीकारेण व श्वो भाविनि azrat ‘aa घटो भविषप्यतीत्यादिप्रत्ययापत्तिरूप-

पूर्वोक्तदोषवारणम्‌ ।

ge ene Ras ora ferseratit AC "णि न्भानसण्डे नारि

तदाश्रय cea | ad नङ्क्यतोत्यादावप्यूहाम्‌(स) । तथा च उभयान्वयनियमो
न कदयनीर्यः। नभ्यतीत्यादौ पुनरनायत्या व्त॑मानोत्पसिः प्रत्यया्थः(ह)। नष्ट
cemat adaraeata निष्ठादेरथः ; भधुनेत्यत्र॒ सप्तम्या उत्पत्यथेकत्वेनेव
qatarfa(a) प्रसङ्कनिरासात्‌ | भद्योतूपत्‌स्यत इत्यादौ च सम्या भाघेयत्वमेवा्थे,
स च उत्वत्तविष धात्वथेऽन्वेतीव्याहुः ।

घटाचुतपाददशायाम्‌(१) शदानी मिह कपाले घटो नास्तीत्याकारकमेव प्राग-
भावप्रत्यक्तं घडो भविष्यतीति शब्देनाभिरप्यत इति मध्यबं cag. समाधत्ते-
(कार्यानुतपादे'ति | "भत्यन्ताभाव'मिति-- तदुभानाश्ञ्च न सामान्यलन्ञणेति पूवं
मेवोक्तमिति(२) ara: | |

ननु घटो नास्तीति प्रत्ययस्य तत्रोदपतस्यमानघरप्रागभावः, ATAIAET
घटस्य ध्वंसो वा विषय इत्यत भआह-"नही'ति । “अयम्‌ इह HAUS घटो नास्तीति
प्रत्ययः। ववत्‌किञ्चिदि'ति,--यतकषिशिद्घरबत्यपि धटान्तरात्यन्ताभावग्रागसा्ष
siqiat घटप्रतियोगिकानां सम्भवादिति भावः | "परम्त्विति--“घरत्वावस्ठिन्न-
प्रतियोगिताक'मवगाहत इत्यन्वयः । "तथाः घरत्वावच््छिन्तप्रतियोगिताको |

Lag ध्वंसप्रागभावाधिकरणे सामान्यांभावानङ्गीकत् मते तावपि सामान्या-
वच्छछन्नप्रतियोगिताको स्वीकार्य्यौ अनन्यगतिकवादत भाह-'सम्भवतो वे'ति ।
चरमधरटध्वं सस्यैव धटरत्वावच्छिन्लप्रतियोगिताक्स्य(३) सम्भवादाह-तत्र कपार'
इति, रदानीन्तनकपाल त्यथः |

। "ततः पूवं मिति,-- ध्वंसप्रागभावयोः सामान्याभावत्वस्वीकर््रापि यत्‌काला-
धच्लदेन सत्वां सामान्याक्रान्तानां प्रागभाव पव तन प्रागभावस्य, ae यतक्षाखा-

(१) क्वचित्‌ 'घटानुत्‌पादे"त्यतः पूवे ‘aa’ इत्यधिकः पाठः । (२) पूर्वोक्तमिति,
इति क्वचित्‌ पाठः| (३) ध्योगिकरस्य' ईति पाठान्तरम्‌ |

(a) aa धरो नक्ध्यतीत्यादो निश्करीस्या अथतनकालोत्पत्तिको वत्तमानप्रागमाव-
प्रतियोगी च यो are: ततप्रवियोगी धट हस्याचम्वयबोध sar |

(इ) ताहंशप्रत्यया्था कृह्पने नष्टेऽपि घटादो नयतीति प्रयोगप्रसङ्गः |

(शष) “प्वोकातिप्रसङ्गे'ति-चिरविनषटेऽपि पूर्व॑ धनं्ोऽधुना वेति exngroragerd: ।

qsaaa सर्वेषा ध्वंस वव तश्र ष्यं सस्य (१) सामान्यामावता स्वीक्नियते। न ate
प्रागभावस्य TAA aaa, अतीतघडटानां प्रागमावासम्भद्छ दित्वाह ततः qa
बहनां घटानां नटत्वा'दिति । न चात्र ध्वं सकय सामान्याभावता, भनागतघटानां
भ्वंसासम्मषादित्याह--'ततः परतो बहुनां घरानामु्षपतस्यमानत्वाश्चे ति । सर्बाद्-
कालाभावात्‌(क) प्रागभावस्य धरत्वावच्छछक्नपरतियोगिता न सम्भवतीति ष्येयम्‌ |

यसु नन्वेततकपालवृत्तिघरत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताको ध्वंसप्रागमावावास्ता-
मारम्बनमत भाह "सम्भवतो ai) `तत्र कपालः इत्यस्य सिद्धन्तेऽप्यनुषङ्गः |
"तत्र कपाछे ततः Ge बहनां नष्त्वा'दित्यनेन प्रागभावस्य, "ततः परतो बहनां धराना-
भुतपत्‌स्यमानत्वा'दिव्यनेन च ध्वंसस्य तत्कपालघशिघरत्वावच्छिन्नप्रतियोगिता
खण्ड्यत इति, area, तदुधरत्वावच्छिक्प्रतियोगिताकस्येव तत्कपालबलि-
धटत्वावच्छिन्नामावस्य घटो नास्तीतिप्रत्ययविषयताया भनुक्ति(ख) सम्भवादिति,

वीधिति

भथैवं KT कथं पर ' २)ध्वंसादिश्युन्यताद्रुडिः ? भत्यन्ताभाषस्यर
४्वं साद्यषिरोधित्वादिति Aq; तत्तदधिक्ररणस्वरूपादतिरिक्तादेवाञुगतादभाकाद्ा
इदेदानीं घटप्रागभाव इति च प्रत्ययो न खोकानाम्‌ |

दीधितिषकाशः

‘qay’ प्रतियोगिसमवायिन्यपि समयावच्ेदेनात्यन्ताभावस्ोकरि । कथः.
मिति, भभावप्रतियोगिकातिरिक्ताभावानङ्खीकारादित्याशयः | "परभ्वंसादी'त्थादिनाः

Se

(१) यत्‌र्किञ्चित्‌कपालवच्छेदेन afar सामान्याक्रान्तानां प्रागभावस्य, एवं
यत्‌किञ्चित्‌कपालावच्छेदेन सर्वेषां ध्वंसस्य” इति पाठः क्वाचित्कः | (२) 'सामान्यतां
इति क्वचित्‌ पाठः| (३) ‘a2’ इति क्वचित्‌ पाठः| जगदीशस्तु ५दटे'ति-
पाठानुसरिणेव 'कपालादाविति सावधारणम्‌ , तथा च तन्तावपि पटध्वसदश्ञायां.
ताहशबुद्धिः स्यादिति भावः इति व्याख्यानमाचख्यौ |

(क) 'सर्व्वाचकारामावा'दिति ; dawer saan अनादितया सर्षाप्कारस्यं

परिग्रहीतुमराक्यस्था दिति भाषः |
(ख) भनुक्तिखस्मवाःदित्यस्य बिर्क प्रतीतेः Se षटस्वावच्छिन्प्रतियो गिताकामाव-
त्रिवयकत्वत्येवानुभवसिदधतया तदुक्तेरसम्मवा दित्यर्थः |

17 gt Re wy नकि 0 ee त a Vee de tei 1) Td $+ [न wt -{ १ rhe J ११९११. “ing a = Py ae 1
१४. , 2m : ~ 8 त्ने 4 ede a 1 ०९.०६० 4 “ णौ १ म a a9 wf = र . क ह १ ५५ 9 =° नि
त्वचिन्ताम CW gas 3. आ भलुमानखवण्डे ~ ` धा a Te OS
न्‌ i ध ध ० १ & 2 च ६५ = ० १ * २८८ = = shee * "= १६१

[कणा . -, a ० ह . . . 2

४। a ११०० Le) oo = a. ॐ न = । ^ ज ub - ]
1 wi... a . ue Ped . च भ ४ : “hi
a 26 ` = = 2 ~
. ४ . ह as . श as ५१

पश्यगमावपरिग्रहः। 'अत्यन्तामावस्येति,- भवषन्मत इति शेषः। मन्मते तु षरा
त्यन्ताभावस्थैव परध्वं सादिविरोधितया तदभावत्वमिति भावः। 'तन्तुदिति,
qe परभ्वंसादिशयुन्यताबुद्धिरिति प्रथमान्तेनान्वयः । यदि च सिद्धान्तमङ्-.ग)
saga बिभेषि, तक्रा भन।यत्यैव तत्तदधिकरणं रेव तत्तदभावनुद्धिरित्युपेयतामिति
भाषः। |

भथ भनयुगतानामधिकरणानामनुगतवंसात्यन्ताभावधी विषयत्वासम्भवं,
भावे भभमवत्ववुद्धेश्मत्वापातम्‌ , अनेकेषां ताद्रशाभावधी विषयत्वे गोरबश्च aa.
aq छाधवादरतिरिक्त पवाभावोऽभ्युपेयताभिल्याह.--'भतिरिक्तादेवेति |

ननु श्हेदानीं घटरप्रागभाव इत्याक्रारकमेव प्रागभावप्रत्यन्ञं, तदेव च ay
भविष्यतीति शब्द्‌ भिरुप्यमिति तद्वलादेव सामान्यलनक्षणास्त्विति चरमं agg
निराचष्टे शदेदानी'मिति। शब्दप्रयोगश्च सम्भवद्दिषयान्तरतया न तादशावस्त्वन्तर
साधकः, अनधथा(घ) शक्तयादिपदादनभिमत-नानापदाथ सिद्धिः स्यादिति भावः।

aitata:

; aad aa az इत्यादिवदुतपक्नो seq शत्यादि-विलन्तणप्रत्ययबरे>
नाशोऽतिरिच्यतां, न तु प्रागभावः, पूवत्व-तत्‌पूवेत्वादिग्यवहारश्च अतोतकालबसित्वः
तदुतूपत्तिक्रालीनष्वं सप्रतियोगिकाडचर्तित्वादिविषयक पबस्तु। दुःखात्यन्ताः
भावस्य. स्वस्मिन्नुतरकालायुवृत्ति, दुःखसाधनध्सं वा समुद्दिश्य क्रियाविशे
प्रवृलिरस्तु । मानान्तरसिद्धं हि प्रयोजनमुद्दिश्य पुमांसः sada, न तु तत्‌-(१
्वृत्यैव तत्सिद्धिः । उत्पन्नस्य पुनवतूपादश्रसङ्कस्तु(२) लाघवात्‌ areata
प्रतिबन्धकत्वेनापि निरसनीयः।
दीधितिप्रकाशः

नयु प्रागमावकय्य॑स्य अन्यथोपपादनेऽपि प्रत्यत्तबलादेष प्रागभावोऽस्त्वि
त्यत (२) ae—aaq fafa ‘aaq’ अत्यन्ताभावादिविलन्ञणतया प्रागभावस्य
प्रत्यक्तनङ्गीकारे |

(१) पुस्तकविरोषे (तत्‌'पदं नास्ति। (२) ‘saga’ इति क्वचित्‌ पाठः |
(३) प्प्रागभावोऽस्त्वत आहः इति पाठन्तरम्‌ |

ae ew ede ति ee — 2 — ete ee ee = ee ee ee 99 Oe SS GE EE तो

(ग) "सिद्धान्तेति-अभावप्रतियोगिका तिरिक्ताभावानङ्गीकाररूपसिद्धान्तेष्यथंः |
(a) “अन्यथे'ति--सम्मवदु विषयान्तरत्वे ऽपि शब्दो यदि वस्त्वन्तरसाधकः स्यात्तदेस्यथंः
'भनभिमते'ति नेयापिकानमिमतेत्यथेः ।

सामान्यखन्षणा-प्रकरणमे ६७8

नु काय्यायुतपाद्कालीनाभाकप्रत्ययस्य सामयिकात्यन्ताभावविषयत्वे
काय्योत्तरकालीनामवप्रत्ययोऽपि तथा स्यात्‌, तथा च ध्वं सोऽपि नातिरिच्येत त्यत
आह-'उतपक्नो घरभ्वंस' इति । तथा च तन्न अत्राधितोतपसिधीबरादेव अतिरिक्ताः
भावविषयकतेत्यथेः । न च उत्पसेषपनीतभानं वाच्यम्‌ , aa न विषयव्यवस्थापक्र-
मिति वाच्यम्‌ , तथा सति घटोतपत्तिरपि न सिध्येत्‌ । अथानन्यथ(सिद्धमुपनीत-
भानमपि बस्तुसाधकं, तदा ध्वं सोतूपत्तावपि तुल्यं तत्‌(१), प्रतिवन्विसूचनायैव वा (२)
उतपन्नो घट इतिवदित्युक्तम्‌ |

ननु मह प्रलथन्यावृत्तं सामान्यतः पृवंत्वं प्रागभावाधिकरणकालन्रसित्वम्‌ ,
घटादिपुवत्वश्च घटंदिप्रागमावा(३)धिकरणकालवुततित्वम्‌ , तस्य च प्रागभावं विना
कथं निरुक्तिरत आह,--पुवेत्व'ति। सामान्यतः पुतवत्वम्‌ भतीतकारद्तित्वम्‌ ,
अतीतत्वश्च(४) ध्वंसप्रतियोगित्वम्‌ |

ततपूबत्वमाह (तदुत्‌पन्ती'ति | स्वीयद्धितीयक्षणन्रसिष्वंसप्रतियोगिप्रथमन्षण-
कृत्तित्थात्‌ सवस्थेव स्वपुवत्वापत्तिरत अ!ह--'तदूत्प्ती'ति । कालोऽत्र क्षणः | तेन
eda स्वोत्परस्यधिकरणमहाकाटत्रुसिध्वंसप्रतियो गिकाङबर तित्वेऽपि न स्वपुषत्वा-
पततिः। स्वोत्पत्तित्षणन्रखयत्यन्ताभावप्रतिश्रोगिद्धितीयादिन्तषणवुसित्वात्‌ स्वस्यैव
स्वपृवेत्वापत्तिरतो aaa । स्वोत्‌(५)पतिक्षणव्रत्तिध्वं सप्रतियागिक्ञानादो fanaa
सम्बन्धेन घटादेः सात्‌ स्वस्परपिः स्वपवत्वापत्तिरतः "समयेति कालिकसम्बन्धेन
व सित्वलाभायोक्तमिति |

नयु प्रागभवानङ्खीकारे दुःखप्रागभावार्थितया safest श्रच््तेरनुप- .
पत्तिरत(६) आह -- वुःखात्यन्तामव्रस्ये'ति । अत्यन्ताभावस्य सदातनत्वेन स्वत
एवोस्तरकाठे aggace 'स्वस्मिक्नि'ति।

Ad उत्तरकालायुब्खिरत्तरकालसम्बन्धः, स॒ च उत्तरकाटलस्वरूपः भत्यन्ता-
भाव-(ॐ) स्वरूपश्च न प्रायश्चिसादिजन्यः, उ्तरकाटस्य स्वकरारणाधीनत्वात्‌,
Ga) सेम इसमें इति गानसम्‌ । (र) कद्‌ a Ee र
कारो दश्यते | अन्यत्र षवाक्रारः (चकारो वा नास्ति । (३) 'तत्‌प्रागभावे'ति क्वचिद्‌
पाठः| (४) अन्यत्र caret नास्ति । (4) सस्वोत्पत्तीत्यारम्य "वटादेः सत्वात्‌
हत्यन्तपाठस्थले कव्रचिद्‌ "्वटादेरपि स्वोत्पत्तिश्चणवृ्तिष्वेमप्रतियोगिज्ञानादौ विप्रयतया
बृत्तित्वात्‌ः इति पाठान्तरम्‌ । (६) ््रह्ृत्तिरनुषपन्नत्यतः हति पाठान्तरम्‌ ।
(७) (अभावस्वरूपश्चः इति पाठान्तरम्‌ |

किः = पदे — cm eee — ee =r eee

` {८ तस्वचिन्तामणौ भनुमानखण्डे `
भ्यन्ताभावस्यथ च नित्यत्वादतो नवीनमतमाह -- दुःखसाधनध्वं स'मिति | | adiana
उुःखसाधनभ्वं सस्यैष(ङ) स्वतः धुखषाथेत्वादिति भावः |
ननु यद्चपि.श्यं safe: सफला प्ेत्तावत्‌प्बुसित्वादित्यनुमानस्य वुःखसाधन-
ध्वं सादिकखकतया भन्यथासिद्धिः, तथापि श्यं sate: प्रागभावफखा प्रागमावोदेश्यक-
प्रतचित्वादिट्यनुमानात्‌ फलत्वेन प्रागभावः सिभ्येदत आह (मानान्तरे्ति। तथा च
प्रागभावे प्रमाणान्तराभावत्‌ साभ्य-साधनयोरप्रसिद्धचा (च) नेतादशानुमानमिति
भाषः ।

ननु तदुघरोपधायक्र-तत्‌क्रपालततसं योगादीनां तदुघरोतपत्िकाङेऽपि स्वात्‌
पनरपि तहू(१)घरोत्‌पर्यापतिः। भत पव च नापाचाप्रसिदिः ; तदूधरद्धितीयक्तषणो
यदि स्वाभ्यवहितप्राक्षकाटवृसि-तहघरसामप्रीकः स्यात्‌, तदुघरोत्पसिमान
स्यादित्यापादनात्‌ | प्रागभावाङ्गीकरि च तदभावादेव न पुनस्तदुत्पस्तिरतस्तदष्य-
म्यथोपपादयति “उत्पन्नेति । 'क्यादि'रिव्यादिना काय्योतिपस्िकारीनोत्पसिक-
(२) ववं सपरिग्रहः । तेन निर्विकद्यकस्य(छ) चतुथन्षणे न qaeqararate: |

न वेतत्‌(२)कारीनानन्तभ्वं साचयमवानां कारणत्वमपेक्य लाघवादेकं धव
प्रागभावो हेतुः कल्प्यत इति बाच्यम्‌ , प्रागभावकल्पनेऽपि ततकालोतपल्तिकानन्त-
पदार्थप्रतियोगिकानामनन्ताना प्रागमावानां विनिगमनाविरहेण हेतुताया दुर्वारत्वात्‌ ।

` (१) पुस्तकविरोे | aa पद नास्ति | (२) ‘afaamagiia’ इति पाठान्तरम्‌ । |
(३) भन च तत्‌ इति पाठान्तरम्‌ |

tees ae i SS a a ed we ‘i. श 0. दवताया [~ | ee es ee निके ee दि अ [ | ० ति an-*

(ङ) aa "प्व'कारोऽप्य्यं । तथा हि बरवतुद्ेवविषयाभावस्येव स्वतः पुरवारथस्वेन
हइलदुःखामावयोरिव दुःखल्ताधनदुरितष्वंसस्यापि बरुवटुहे वविषयाभावतया स्वतः पुरुषा, त्व-
सम्मवादिति भावः |

(व) 'साच्व-साधनयोःरिति--प्रागभावरुत्व-प्रागमावोरेश्यकव्रहृतित्वस्पयोरप्रसिद-
प्रागभावधटितयोः साध्यहेत्वो रित्यथः । “रताहशानुमान'मिति-- "इयं safe: प्रागभावफेः-
त्येवाहकायुमानमिल्ययंः |

(छ) सचिकर्पकशानष्यक्तीनां पो्वापय्यं निर्वाहाय विरोषणक्ता नष्यकीनां तचटुष्यक्तिस्वेन
हेदुताया भावदयकस्वेन ततद्विरोषणजानरूपदे्वभायेनेव न सविक्पस्य चतुथा दिक्षणे
` पुनदत्पादापत्तिसम्भव दवि निविकदपङ्स्येव्युक्तम्‌ । निषिकल्पकल्य प्रतिवन्धकतयेव
दवितीयवृतोयक्षणयोरापत्तिः शक्यनिरासेति द्वितीयवृतीयक्षणयोरापत्तिमनमिधाय चतुर्थक्षणे
भापत्तिरनिदहिता ।

Sarasa ATT - न्द

तथा a प्रागमावक्ररुपनागोरवं परमतिरिच्यते। अत॒ ववाह, 'लाप्वादिःति।
प्रागभावकस्पने त॒ धर्मिकल्वनागोरवब।दिति ara: |

ada धर्माधर्मौ प्रति पिथ्याज्ञानवासनानां(१) कारणत्वं तत्वक्षानिनां धमाः
धर्माचुनूपसिवशात्‌ करप्यते। तथा च मिथ्याज्ञानवसनानामनन्तत्वादाद्यतच्वक्ञान-
प्रागभावस्यैव धर्माधम हेतुत्वं छाधघक्रादिति परास्तम्‌। भाद्यतखन्ञानकालोत्‌पसिका-
नन्त (२)तदत्मसंयोगद्वित्वादिप्रतियोगिकानामनन्तानां प्रागभावानां बिनिगमना-
विरहेण हेतुताया दुर्बारत्वत्‌। तथ( च अनन्तानां क।रणत्वकरस्पनस्या(३) विशेषे
रगभावकतपनागोरमधिकम्‌। किश्चाद्र(ज)तसक्ञानक।रोत्‌पतिकनाशप्रतियोगि-
धर्माधगदेतुः कश्चनातिरिक्त र्व पर(थः स्थात्‌ , तस्य चामवत्वे मानाभवः।

न च ध्वंसप्रतियोगि.४) aaraad प्रति ger समवायिकारणत्वादन।-
दित्वानुपपसिरत श्व न स्त्रवः स इति वाचचम्‌ , ससनध्रपत्वेऽपि सामान्प्रादि-
तुव्यत्वसम्भवात्‌। तथा च भ(वत्पेनाभावत्वेन चानि्णींतमतिरिक्तमेव पदार्थान्तरं
स्प्रादिति जितं) वेदान्तिमिः। अपिकररणप्रयोजक्रत्वम्‌। समग्रचभ्यव्हितोसर-
कालस्य काययवसेनेव निग्रमो(५), नतु पदार्थोत्पत्तिमस्पेनेति ara: |

दीधितिः
तदुनपसिश्च महाप्रलयमनङ्ोकुवतां मते स्वाधिक्ररणसमयध्वंसान्नधिकरण-
समयसम्बन्धः। तदुक्तम्‌ ; -'अभ्वस्तक्नणग्रोगस्य ज्ञणथोगो जनिमतेति। क्षणः
समयः

(१) ‘araarar हति पाठान्तरम्‌ । (२) (तच्वज्ञ(नोत्‌पत्तिकाखोत्‌पन्नानन्तः इति
पाठान्तरम्‌ | (३) (कलपन।विशेषे' इति पाठान्तरम्‌ । (४) ध्योगिलरविदिष्ट ३
पाठान्तरम्‌ । (५) ‘aad, न तु कार्यातूपत्तिमस्ेनेति पाठान्तरम्‌|

ध र (ee

(ज) भथ समनियतामावानामक्ष्यमते समानकालोनूपन्नप्रागमावानामनतिरिकततया

नानन्वक्रारणतानिबन्धनगोरवमित्याहइ जिति । ;
(क्ष) faafafa—arencaqiied वेदुन्तिभिरेव मतान्तरविषुक्षणतया षवोकारादिवि

ATS: |

८६ [१४

६८२ । तखचिन्तामणो भनुमानखण्डे
दीधितिप्रकाशः

ननु तनुपूत्रेलक्ञषण(१)प्रषि्टा तद्धिकरण(ज)न्षणाल्िप्रागमावप्रतियोगिन्षण-
सम्बन्धरूपा स्वभिन्नतद्‌धिकररणयावत्कालप्रागभावाधिक्ररणक्षणसम्बन्धरूपा वा
तदुतपत्ति्विना प्रागभावं कथं निर्वाच्येत्यत आह--तदृत्‌पस्तिश्चे'ति। ततपदं
घटादिपरम्‌ | सस्वाधिक्ररणे'ति.२),- स्वं उनत॒पर्याध्रयत्वेनाभिमतं घटादि | aaa
समयस्य विष्रयितय। घ्ररायधिक्ररणज्ञानध्वं साधि(४)करणत्वादसम्भवः स्यादतः प्रथनं
समयपदं कालिकक्तम्बन्धेन तद्‌(४) घर धिकरणत्वप्रापकम्‌। तद्धराधिकरणसमय-
४व्र॑ंसनधिकरणस्य भावितदघरगोचरन्ञानस्य दिषयिता(५) सम्बन्धे भतिन्याक्तिबारणाय
द्वितीयसमयपदं कालिक सम्बन्धप्रपकम(६) |

‘aga मिति,--भध्वस्तः ज्षणयोगो यस्य घटदेरित्यथेः। अत्र च स्वाधि-
कर्णस्थूत पृष्मसतमयमानोयष्वंसानधिकृरणत्वस्य द्वितीयत्नणोतपन्नण्वंसप्रतियागिनि
aan स्थुकुकखेऽपि च aaa तत्‌सम्बन्धस्थैवोत्पशित्वे उभयन्न ana
व्यथमत आह - क्षणः समयः ght! मदप्रखयस्वोकरि चरमध्वंसोतप(विद-
MATH स्वाधिक्ररणतमयस्य धवं सकूपक्रालोपावेमह।कालस्य च ध्वंसाप्रसिद्धेरिति
भावः |

. दीधितिः

agar तु कव्रचिदपि यदीयसमयसम्बन्धे यतसमयन्र्तिष्वं सप्रतियोभित्वं
नास्ति, तद्य तन्‌नमग्रसम्बन्धः,। स च(ऊञ)तद्धिकरणत्तणावृलित्वनग्याप्यस्ववत्ति-
ध्वं सपरतियोगिताकरस्तमयन्रसिन्वम्‌ |

(१) प्पूर्व.वरुक्नणः इति पाठमन्तम्म्‌। (२) पुक्तकविशोषे ‹स्वाधिकरणेति' इति
` नास्ति। (३) ्थ्वरवस्प्राचिः इति पाठान्तरम्‌ । (४) (तदृघट'पदविनाकृतम्‌
८अधिकरणस््रप्ाकम्‌ gid पाठन्तरम्‌ | (4) षविषयताः इति पाठान्तरम्‌,
(६) (सम्बन्धत्वप्राधकम्‌' इति पाठान्तरम्‌ | (७) पुस्तकविशेषे ‘a चः इति नास्ति,
अन्ते वृत्तिम्‌ इत्यनन्तरथ्च "वाकारो aad | तच्च न प्रकाशकारसम्मतं ‘a चे'त्यस्येव
पाठ्य स्वयमु पादनात्‌ |

(छ) 'तदधिकरणेत्यादि--भत्र अदृस्यन्तपाणभाव विरोषणेन द्वितीयाविक्षणसम्बन्धाति-
प्रसङ्कनिरासः। प्रयमश्षणप्रागमवेऽपि तद्भिकरणमशकाणदृत्तित्वसस्वेनासम्भवापत्ति-
निबारणाय प्रथमक्षमपदम्‌ । षटसमानकारोत्पन्नक्रियाटमकल्थुरकाछसम्बन्धे भतिप्रसङ्ग-
वारणाय द्वितीगरक्षणपदम्‌ |

सामान्यलक्षणा-प्रकरणनम्‌ . † ६न्द

दीधितिपध्रकाशः

(तदङ्गीकारे महाध्रख्याङ्खीकारे। 'यदीये'ति यतपदमुत्पल्तिमच्वेनामिमत-
धशादिपिरम्‌ । धटीयतृतीयक्षणसम्बन्धे द्ितीयनक्नषणवत्तिष्वंसप्रतियोगित्वाभाषस्य
aad द्वितीयादिक्षणसम्बन्धे भतिव्यािरतः "क्वविदरपी"ति . यदोयसमय(१)-
सम्बन्धत्वावच्तैरेनाभवस्सखाथमुपात्तम्‌ | द्वितीयत्तणवृ्तिष्वं सप्रतियोगित्वस्य
घरीयाद्क्ञषणसम्बन्धे सत्बादायक्तणवुिष्वं सप्रतियो गित्वामावस्य a धरीयसमय-
सम्बन्धर्वाबच्छेदेन सत्वान्नातिप्रसस्यप्रसक्ती |

भाविघटविषयकज्ञानरूपे घरीयविषयितासम्बन्ये आद्यत्तणवु्तिध्व सप्रतियोगि-
त्वस्य सम्भवादसम्भव(२) इत्यतः प्रथनं समयपदम्‌ । यत्र॒ धरोतपचन्षणे
विनश्यदवस्थ(३)मायत्तषणात्मकं सवे wal इत्याकारकं क्षाने तत्राद्यक्तणात्मकष-
तजक्षानसम्बन्धस्यापि उत्पत्तित्वात्‌ तत्राठ्या्षिः, विषयितया तज्षानवृतिष्टस-
प्रतियोगित्वस्य धटीयसम्बन्धसामान्य एव सादते मध्यमसमयपदम्‌ |

घटीयद्धितीयादिन्तणसम्बन्धेऽपि भादय्षणवृत्यत्यन्ताभाधप्रतियोगित्वस्य सत्वाद्‌-
सम्भव इत्यतो “wala, भविघटरविषयक्षक्ञानवु ्ि-ध्यंसप्रतियोगित्वाभाषस्य
घटीयसमयसम्बन्धत्वाविच्छेदेन सत्वात्‌ तदीयविष्रयितासभ्बन्धे भतिभ्यापिरतस्तृतीय- `
समयवपदम्‌। महाप्रखयोतपक्तावप्यन नाग्याक्षिः चरभध्वसीयसमयसम्बन्धस्य तत्‌-
समयवुसिध्वंसप्रतियोगित्वाभावादिति।

ag क्रियामात्रस्य महाप्रखयानुरोघेन ध्वंसस्य च काटोपाधित्वाङ्खीकारे aa
घुरोतपसित्तणमारभ्य द्ित्रित्तणमभ्ये क्रियाया विनाशो न जातस्तत्र घरीयद्वितीय-
तृतीयत्तणसम्बन्धे त्षणत्रयाट्मकस्थूलकालसम्बन्धे चातिभ्याधिः, तदवत्तिष्वंस-
प्रतियोगित्वाभावस्य aad । .समयसम्बन्धत्वावच्ठेरमेव सखात्‌ तदघरोत्‌पतर-
द्वितीया दिक्षणविनण्पदार्थर . कालोपाधित्वामावात्‌ प्रतिक्षणं क्रियाया विनाश
इत्यनभ्गुपगमात्‌ , भतो गुदपि ज्ञषणधघरितं छन्षणमाश- "स Ae) तदधिकरणे 'ति ।

4

११, 1 वि 11 AL री निष मो `= गा") [7 ह [ ete ह का enn eee fee

(१) पुस्तकमेदे ‘aaa’ इति aria | (२) (सत्वादसम्भव' इति पाठमेदः।
(३) शक्षणविनद्यदवस्थः इति पाठान्तरम्‌| (४) पुसतक्विदोपे छ चः इति
नारित |

— * , । we ०9 ° 0 भ कि सि ह) ग , क 1 क वि 09 = ए ता | । 3) 2 0 8 1 आ) , 1 व +) की क कोच ee ऋ नान्न = सनो eee चकार भके @ ० ० 8, =. ae ec — -- _ = [नी 1 ee 1 1 1 ee ee {17 9 7 शष 1 त SE ष ए. त 2, 1 ee == ०9

यथपि. स्ववृसतिष्वं सप्रतियोगित्वाभाषभ्याप्य-तदीयसमयसम्बन्धताकसमय-
सम्बन्धो निरुक्तङक्षणार्थो न तु(१) तदधिक्ररणक्षणेत्यादिना वक्ष्यताणस्तथापि '
विशेषणानां भेदेऽपि विशेष्यस्य तत्‌समयसम्बन्धस्यैक्यात्‌ “स चे'ति निदेशोपपत्ति-
रिति ara: |

ततृपदं घटादिपरम्‌ | यतसमयवृततिष्वंसप्रतियोगिता तदहूघराधिकरणक्नषणा-
वरसित्वऽराप्या, तनसमग्रसम्बन्ध इत्यर्थः । द्वितीयादि्तणन्र्तिष्वंसप्रतियोगिता तु
न तद्‌धिक्ररणन्ञषणावुसित्वव्याप्या तद्‌धिकरणाद्यक्ञषण(द) वृतिपदार्थेऽपि द्वितीयादि.
त्षणघ्रततिथ्वंसप्रतियोगित्वस्य सखादिति।

भचक्षणवृत्तिष्वंसप्रतियोगिनामपि तदधिक्ररणस्थलक्रालमहाकालादो ze
रसम्मव्र इति त्षणे'ति। द्वितोयादिक्तणव्रु्तिष्वरंसप्रतियोगिनामपि चिरातीतार्ना
तदुघर[धिक्रणक्तणावृ्तित्वाह्‌ दितीयादित्तषणसम्बन्धे भतिभ्याप्िरतो भ्याप्ये'ति।

ध

ुर्वक्तरीत्या सवं ध्वं सा इत्याकारकं ज्ञानं TITANS, तत्र विषयितया
तद्रसिध्वं सप्रतियोगित्वस्य तहघटाधिक्ररणच्त्तीनामपि सखाद्रा्क्तषणात्मक-(३)
तजक्षानसम्बन्धेऽग्याप्तिरतः caged ध्वंसस्य कालिकसम्बन्धेन वाच्यम्‌। भावषि-
धरिष एकश्च नस्य तहुधरीयविष्रयितासम्बन्धे अतिवापिरतस्तदुवारणायापि(ट)

, चरमसमयपवमिति | नि
दीधितिः

तणत्वश्च स्ववृत्तिं सप्रतियोग्यनाधारत्वं स्ववृत्तिध्वंसप्रतियोगिप्रतियोगिक्र-
यावदुभ्वंसविरिष्रसमयत्वं स्वनव्रसियावदुष्वंसविशिण्समयत्वं स्वघरसियावदभाव-
विशिष्टसमयत्वं स्वस्वपूवरवत्तियावतपदाथ विशिषटसमयत्वं वा । स्वपृषंत्वश्च स्वाधि-
करणयावतकालन््तिष्वंसध्रतियोगित्वम्‌ ' जन्यमातरस्यैव कालोपाधित्वाददोषः |

यो यतकालब्र्तिष्वंसप्रतियोग्यश्चत्तिस्तस्य तद्चत्तित्वमुनपत्तिरित्यपि केचि-
fafa चेन्‌, नैदमपचीयते किञिदस्माकमित्येकरेशिनो वर्णयन्ति |
| (2) ag न इति पाठान्तरम्‌ | २) क्षणः इत्यत्र शक्षणे' इति तथा "त्तिः |
इत्यत आरभ्य द्वितीय ‘ah पय्यन्तपारस्थले केवकं (तादशः इति पाठः क्वचन
हइयते । (३) पुस्तकरविशेष्रे ‘aa’ पदं नास्ति)

(2) aft: ageari: । तथा हि न केवलं ताहशविषयितासम्बल्थे भतिष्यात्तिवारणाय
ferg काङिकसम्बम्धेन ध्वंसस्य स्वहृततित्वकाभाय चेत्यर्थः |

दीधितिप्रकशाः

ag तद्‌धिकरणक्षणेव्यत्र(१) aned स्वजन्यविभागप्रागभावोपहितकमेत्वं
स्वश्तिप्रगभावाप्रतियोगि(ठ)स्ववृस्िथावतपदार्थविरिष्ठसमयत्वं वा प्रागभावं विना
कथं निर्बाच्यमत आह,- ज्षणत्वञ्च 'ति | स्ववु्ती'ति, - स्वं तद्य (र)त्वेनाभिमत-
मन्त्यशञ्दादि। स्वव्रसि्यो ध्वंसः तत्‌परतियोग्नाधारत्वमित्यर्थः । भत्यन्तामाव-
प्रतियोगिनोरेकस्मिन्नपि(२) at सच्याहू ‘safe: पकस्मिन्‌ at ध्वं सप्रति-
योगिनोरसच्वादिति भावः| |

aq ध्टसत्वनिरूपिका प्रतियोगिता ब्राह्मेति aq (9) । afornqari-
मात्रस्यानङ्खीकारे त्वाह,-- स्ववृ्ती'ति। स्ववृ्ति्यो ध्वंसः ततुप्रतियोगिप्रति-
योगिकरो यावान्‌ wa: तद्विरशिष्टसमयत्वमित्यर्थः। यावहुष्दंसवि शिष्समयत्वे कृते
महप्रलव्रातिरिक्तन्षणाग्याषिरतः प्रतियोगिकान्तं ध्व सविगेषणम्‌ । स्ववृचयस्यन्ता-
भवप्रतिश्ोगिप्रतियोगिकयावदभावविरिस्वे, args यावटूष्वसविशिषत्वे बा त्थै-
वाया्भिरिशनीन्तनक्रियादिच्रच्त्यन्ताभाव-प्रतियोग्यनागतपदार्थप्रतियोगिकष्वंसादि-
वैशिष्रच्येदानीन्तनक्रियादावभावात्‌ | न च स्ववृत्तिष्वंसप्रतियोगिप्रतियोगिकयावद- `
भावविशिष्त्वमेव सम्यगिति asa , धवंसत्वस्यखण्डोपाधितया तत्राभावत्वस्या-
प्रवेशेन वैयथ्याभावात्‌ |

अन्न agin ध्वंसस्य यावदुप्वंसविरिष्रत्वश्च कालिकसम्बन््ेन are t
एतवथवेव GAIA) तेन सवे war इत्याकारक्रन्ानस्याप्यग्त्यन्षणाषच्िश्नस्य
anearg विषयितया तद॒बरत्यनागतध्वंसविशि्त्वाभवेऽपि(+) न तत्राग्या्तिः, नवा
काटिकसम्बन्येन(६) स्ववृ्तिष्बंसपरतियोगिप्रतियोगिकयथावद्श्वंसानां विषयितया `

वेशिष्टचस्य ज्षणद्यावस्तेदेनेव तजक्षाने सखादतिभ्यासिरिति ।

ग ee Se | lt — = कि 7 | 8/0 = कछ = नाम्‌ 1 ( "शः | धि कि , क 7 ee । |

(१) (तदधिकररणत्यल्लः इति पाठान्तरम्‌| (२) शक्षणत्वेनामिमतम्‌ इति
पाठान्तरम्‌ | (३) रेकस्मिन्‌ सच््रात्‌" इति पाठान्तरम्‌ । (४) ‘Sura’ इति
पाठान्तरम्‌ । (५) भ्मावान्नाव्यात्चिः" इति पाठमेदः। (६) पुस्तकविरपरे कालिक-
सम्बन्धेन इति नास्ति। ९

जो a eee "पोष्ये Geto अकि-कनपकि मे -

(ॐ) an gait अप्रतियोग्यन्तविश्ेवणेन दितीयादिक्षणोतपन्न (1 arrataras-
दोषनिरासः | अतीतपदाथ॑मादाय पुनस्तदहोषनिरासाय cagetfa : दयात्मकस्थृर-
srerfacarts निवारणाय यावदिति |

दष्ट ` . ` तस्वाचन्तामणा मनुमानखण्ड `

भत्र परत्र(१) च स्थिराणायेव क्रियादीनामन्यत्तणादच्छिन्नानामैव aurea,
भन्त्यक्षणोतूपन्न्वं सघरितताट्रशयावदुभ्वं सवे शिष्श्यस्य उपनन्त्यादिन्षणावच्छेदेनाभावा-
दिति ध्येयम्‌ |

ag स्वव सित्यविरि्रभ्वंसानेव यावत्न विशिष्य तद्वैशिष्ख्यस्यैव छक्ञणत्वे(ड)
गुकतरारम्भोऽनुचित waa भाह--स्वनत्रुसियावहुष्वसे'ति। स्ववृचिष्वं सविशिष्ट-
त्वस्य स्थिराणां gata सचादतिन्या्चिरतो यावदि'ति। अत्रापि afacd
वे शिष्ट्यश्च कालिकसग्बन्धेनःव बोध्यम्‌ । तत्‌प्रयोज्ञनश्च पूवाक्तमिति |

नु ध्वं सत्वस्याखण्डोपाधित्वानङ्खीकारे जन्याभावत्वं किञ्चित्‌कालाबृच्य-
भावत्वं वा भ्वंसत्वं बाच्यम्‌(२)। तत्र जन्यत्वं fafgantarafacd बा विशेषण |
ठपथम्‌, प्रगमवानङ्गोकारण(रे)स्वश्रतियावदभाववेशिष्स्यस्य॑व सम्यकत्वादिव्याह -
'स्ववृष्ती"ति । स्ववु्ियावनपदा्थर्वेरिष्छ्यं न कस्यापि स्थिरस्य, ofa
क स्य चिदुतूपततेः(४) कस्यविहू विनाशादत उक्तम्‌ 'अभवे'ति । यावदभावर्वशिष्र्यं
मह प्रखयान्यक्षणाव्यापकं, चरमधप्वं सवं शिष्ट्यत्य इदानीममावादतः ‘cage a |
समयपदभ्याङ़न्तिस्तु पूववत्‌(ढ) |

अन्त्यक्षणावच्चिन्नानां स्थिरा्णां ्षणत्वमुक्तवा भाद्यक्षणावच््क्नानां तदाह-
erage fa) भतिरिक्ताभावानङ्खीकार लक्षणमाह - स्वस्वपृवे'ति कश्चित्‌ ;
त्न ; enqaed स्वाधिकरणयावतकालब्त्तिष्वं सप्रतियोगित्वमिति-प्रन्थविरोधात्‌ |

स्वं लक्ष्यत्वेनाभिमतं क्रियादिकम्‌। स्वधृतियावत्‌पदार्थवेशिष्स्यं न कस्यापि
स्थिरस्य, प्रतिन्तणं कस्यचिदुन्‌पन्नत्वात्‌ (५) कस्यचिहू विनाशात्‌ । पवं स्त्रपूवचत्ि-
यावत्‌पद्ाथव्रशष्ट्यं(६) न कस्यापि, चिरातीतानां तज्नाभावादत उभयस्नुपाचम्‌(ण) |
age: सन्‌ स्वपुदवृसि()र्याव्ान्‌ agiiged स्थिराणाम्‌ भद्यक्ञणावच्छेदेन ;
द्वितीयादिक्ञणे प्रथमादित्तणश्रृत्तिपदार्थानां नाशादिति ध्येयम्‌ |

(१) yaaa "परत्र इति नास्ति। (२) एकत्र व्वाच्यम्‌ इति ।

नास्ति | (३) क्वचित्‌ प्प्रागभावानङ्गीकारेः इति सप्तम्थन्तपाठः। (४) एकत्र
कस्पचिदुत्‌पत्तः' इति पाठो aera) (५) कस्यचिदुत्‌पत्तेःः इति पाटमेदः।
(६) एकत्र ‘gad? इति पाटो नास्ति। (७) ‘adf यावान्‌ इति पाठान्तरम्‌|

(ड) "लक्षणत्वे geqeq शश्षणया छश्षणत्वस्म्मक sea: |
(3) 'पूवंवुदि'ति--का छिकखम्बन्येन स्वजतित्वल्य यावद्भाववे लिष्ठ्यल्य च पूर्वोक्तरीत्या
कामां समयपदुमित्यथः

(ण) “उभयमिति —cagfted स्व पूवंडुतित्वन्नेत्युभयम्‌ |

सामीन्यलक्षणा-धकरणम्‌ (६७

भत्र स्वस्वपुवबत्तित्वं वै शिष्य्यञ्च(१) कालिकसम्बन्धेन, aga समय-
पदम्‌ । तेन स्वद्धितीयादिज्ञणोत्‌पन्नस्य कालिक्रतया waza: स्वपुव स्मिन्‌ क्षानादो
विषयितया बृसेश्च aan तद्वैशिष्चामावेऽपि नासम्मवः। न बा पततपुवकालीना
पतत्‌कालरोनाश्च से पदाथा इत्याकारकन्ञानस्यापि आद्यक्ञणे स्षणत्वाश्चिरातीताना-
मेततपुंवत्तिनामपि विषयितया स्ववृत्तित्वात्‌ तद्ेशिष्टचस्याचन्ञषणे अससेऽपि स्वस्व-
पुवेद्सीनां विषयितय। वंशिए्चध्य न्षणद्वयान्तभात्रेण सच्वेऽपि चाव्य्रािरतिव्यासिरवां |

नजु॒स्वपूवंवर्सित्वं स्वोत्‌पत्तिकाखीनप्वं सप्रतियोगिकालचरासत्वं ; तथा च
अन्योन्याश्रयः ; उतपसिलन्नषणस्योतपत्तिघरितत्वादत भह - स्वपुवत्वञ्च ति । स्वा-
“ नन्तरोतपन्नत्य स्वाधिक्ररणचतुर्थादिक्ञणन्रसिध्वंसप्रतियोगि-स्वद्ितीयत्तणोतपन्नानां
स्ववसोनां Fewer आद्यक्ञणे भगावान्महाप्रल्ातिरिक्तक्षणे भव्याक्षिरतः स्वपुदत्व-
निक्तो यावदिति | |

ननु क्रियामान्नस्य कालोपाधित्वै तत्‌पूवत्वलन्नणमारभ्य सवोण्येष aaa
भनुपपन्नानि | तथा हि प्रतिक्ञणं क्रियाया नाशस्य(२) अनभ्युपगमाह्‌ aa घटोत्‌-
पत्तिपुवतृतोयक्षणे (३) क्रियाया नाशो जातः, न घरोत्‌पत्तिन्तषणे ततुप्राकत्षणे बा, तत्र
घटोत्पत्तिप्राक्‌ त्षणोतूपन्ने ततपृद द्वितीयन्तषणोतपन्ने वा पदाथ धरपूदत्वभ्यवक्षरो न
स्यात्‌ । शवं यत्र घरोतपततिमारभ्य त्षणद्वयान्तभविण क्रियाध्वंसो न जातः, तश
` द्वितोयन्षणसम्बन्धे 'स्वाधिकरणे'त्यादिकःं ्यदीसमयसम्बन्ध' दव्यारिकञ्चोत्‌पसि-
छन्ञषणमतिन्याक्तम्‌ | |

धवं यत्र त्षणद्वयमध्ये क्रियाया न विनाशसामश्री, न वा उतपसिः, ततकालोत्‌-
पन्नक्ञानाद्यत्पत्तौ तद्धिक्ररणन्षण।शरित्वघटितलन्षणमभ्याक् ; तजक्ञाना्यध-
gree: | वं यत्र azadaan क्रियाया नोतपत्तिविनाशसामप्री वा,
किन्तु द्वितीयादिक्षणे, तजर द्वितीयादिक्तणसम्बन्धे अतिव्यात्तिः। रवं यदा क्रियाया
न विनाशसापप्री, aq अन्त्यन्षणावच्छिक्नत्तणलन्षणं, यदा नोतूपसिस्तद्‌। भायक्नषणा-
वच्छिन्नत्तणलन्तणमनग्यात्तम्‌ | महाप्ररयोनूपक्तो महाप्रलयन्नणे च सवटन्तणानामरेवा
व्यासिरत आह.--.जन्यमात्रस्येवे'ति । मात्रपदं Baa | |

नित्यस्य कालिकसतम्बन्धेनाव्यावत्तेकतया व्यावत्तकत्वाथ अन्यानामनुप्रवेशा-
वश्परकत्वे agata aria युक्तत्वादिति ar: तथा च प्रतिक्षणं

[¬

(१) ववेरिष्य्यश्चः इव्यतः पूते (स्वद्र्तितवम्‌' दत्यचिकः पाठः sare टश्यते।
(र) पविनाशस्य' इति पाठान्तरम्‌ । एकत्र पूर्वः इति पाठो नास्ति|

ee = षः = ee कय र

६८० तत्वविन्तामणौ भनुमानखण्डे

कस्यचिदुतषत्तिः कस्यचिहू विनाश इत्यभ्युपगमात्‌ , तत्र तत्र च(१) तसत्पदार्थाना-
पैवोक्तरूपावच्छिक्नानां ane कोऽपि Fe) महाप्रलयेऽपि चरमप्वंसस्यैव
तणत्वान्नाग्या्तिरिति ara:
ननु त्षणत्वव्यवहारविषयो महाकाल पव, तथा चासम्भवः, त्र निरुकतस्वपृ-
वृरयप्रसिद्धेरत आह-जन्यमात्रस्यैवे'ति। मात्रपदेन नित्यज्यावृत्तिरिति तु कथित्‌ |
त्षणाधरटितपरतपसिलन्तषणमाह,-- a यतक्राखेति। यत्पदं धरादिषरम्‌ ।
भायक्तणन्रस्तिष्वं सप्रतियागिनि समये atc: दितीवादित्तणन्रुसिष्वं सप्रति-
योगिन्यद्यन्नषणे वुतचर्नान्यापचतिव्याप्ती(२) । अत्र सवं wal इत्याकारकाय्न्तणात्मक-
कने विषयितया भविधंसानां बसेस्ततधरतियोगिकालवुचित्वाह्‌ धटस्य ताद्रश-
` क्ञानादपकराद्यत्तणसम्बन्धे ae, अतो यत्काटवुत्तीत्यन्न कालिकतया वुत्ति
बोख्या। आदयत्तणवुत्तिष्वं सप्रतिगयोगिन्यतीतन्ञाने विषयितया घटादे सेरसम्मव
इट्यतः प्रतिश्ोग्यवृ्तिरित्यन्नापि कालिकरूपा(त) बु सिः |
पवमतीतक्चनव्लिष्वंसप्रतियोग्यव्त्तेघटस्य अतीतक्ञाने विषयितया gfaca
` अतिग्धासिरतस्ततक्रालन्रसित्वमित्यतापि कालिकतया वृत्तित्वं वाच्यमिति।
धत्रापि क्रियामात्रस्य कालरोपाधित्वस्वीकारे यत्र angi क्रियाया विनाशो न
जातः, तत्न द्वितीयक्षणनव्रुसिष्वंसप्रतिग्रोगिनि धटरादेसवु सेदि तीयादिक्षणस्तम्बन्धे afa-
वाप्िरिति बोध्यम्‌ । नेव'मितिः--"पवम्‌' प्रागभावानज्खीकारे |

दीधितिः

भथ पटस्य स्वानधिकरणषु तन्तुषु उतपस्िवारणाय agenda तन्तूनां(३)
तत्तसन्तुत्वेन तसत्‌परज्ञनकत्वं वाच्यम्‌(४), तथा च राघवादेक वव प्रागभावः
` कर्पते, स च स्वाश्रय पव प्रतियोगिजनक इति नातिप्रसङ्ः। इत्थञ्च अनेकत्र
प्रागभावसिद्धो प्रागभावत्वेन प्रतियोगिजनकत्वाद्‌ हितन्तुकऽपि तत्सिद्धिरिति चेत्‌,
त्रिचतुरेष्वेव तन्तुषु उत्पन्नेषु संयुक्तेषु च ततपरोत्‌पतिप्रसङ्ः। तावत्तन्तुबततेः
परस्य कतिपयविर्हे कथमुतप्तिरिति चेन्न, काय्यानुत्‌पादस्य विना कारणविरह-
मनभ्वुपगमात्‌, सामप्रीससे AAA काय्यं सस्वस्यावभ्यकत्वाश्च(५) |

(१) एकत ‘aa च'इति नारित । (२) भनाग्यात्तिरतिग्यास्निः'इति विग्रहेण क्वचित्‌
पाठः| (३) क्वचित्‌ स्तन्तूनाम्‌ gata farsa एव पाठः | (४) क्तन्यम्‌
इति क्वचित्‌ पाठः| (५) "काय्यसच्वस्यावश्यकत्वोधगमान्च' इति पाठभदः।
(a): कािकरूपा बुत्तिरित्यल्य का किकसम्बन्धाव च्छिन्नं दृत्तित्व मित्यर्थः |

सौमान्वलन्तणा-ग्र॑ररणंम्‌ ६८३
दीधितिप्रकाशः

स्वानधिक्ररणेष्ि ति,- तेषामपि तन्तत्वेन ततपटज्ञनकत्वादिति ara: |
न च तन्तुत्वेन परत्वेन (१) काय्यकारणभावे परत्वाक्रान्ताया यत्किञ्िदष्यकतेस्तनर
aa कथं स्वानधिकरणेषु तत्‌परापादनमिति वाच्यम्‌; यथा कार्यस्य
कादाचित्कत्वं कारणस्य कदाचितकत्वाधीनम्‌ , तथा कार्यस्य क्वाचित्‌कत्व-
स्थापि कारणक्वाचित्‌कत्वाधीनत्वात्‌ , भन्यथा(थ) ज्ञानेच्छाक्ोनां का्यक्रारण-
भावेऽपि सामानाधिकरण्यप्रत्यासत्यचेन्ञा न स्यात्‌ | धरत्वध्रकारकधीश्यन्य आत्मनि
तनुप्रकारकेच्छापादनस्य उक्तक्रमेणव खण्डनसम्भक्षादिति |

'त्स्चन्तुत्वेने'ति,- न च तन्त्तन्तुत्वन कार णत्वकत्पने कथमनतिप्रसङ्कः ?
तत्षरत्वावच्छिन्न-क्रारणान्तरविशिष्टाया व सामान्यसामग्रचास्तत्‌परव्याप्यत्वोषप-
गमात्‌ तत्परानयधिकररणतन्तुषु ततपरत्वावच्छिन्ं प्रति हेत॒ताया अभावात्‌ |

अत्रेदमवधेयम्‌ ;- तन्तत्वेन परत्वेन काय्यकारणभावे पटस्य समकायेन
व्याप्यता, तन्तूनां तादात्म्येन व्यापकता । wi यदा परोत्पक्िरुतपसिसम्बन्धेन
पटो वा, ततपुवंकारे तन्तुरित्येवंरूप-कालिकव्यापकतापीति व्यापकताद्वयमेव तन्न
निवेभ्यते। त्छन्तुत्वेन ततपरत्वेन काय्यकारणभवे तं यदा तत्परस्तहपुषं
तलन्तु रित्येव विधा कालिकव्यापकर्दव निविष्टा, न तु यत्न तत्‌परस्तश्र तत्चन्तुरिशटये्- =
िधा दैशिक्ी व्यापकतापि, तल्तन्तुभिन्नेऽपि तद पटस्य anata geeifaarcre |

तत्पटानधिक्ररणतन्तो तन्तुरूपसामान्यसामप्रचां तत्तन्तुरूपिशेषसामपी-
वेशिष्शचचाभाकवादेव ततपटानुपधायकत्वम्‌ । faivaaddineag तससम्तुनां
तादात्म्यं तस्तसंयोगानां समवाय इति क्रमेण स्वयमूह्यम्‌ । -

केचि argreaa परस्य व्याप्यता स्वानुयोगिकसमवायेन aaaqai
यापकता | यन्न aaqzeaa तस्न्तुरित्यतन व्यभिचारामाकषात्‌ । पकं संयोगाश्निक
प्रति क्रिथाक्रोनां कारणत्वेऽपि ताद्राल्म्येन संयोगस्य carga, सामानाधिकरण्येन
क्रियाया व्यापकता । पकं कालिकम्यापकतापीति । aaa कारणतायां भ्यापकता-

हयं निविशत इत्याहुः |

(१) क्वचिन्‌ “काय्यक्वाचित्‌कत्वस्य।पि' इतिं पाटः।

(थ) भन्यथा--काय्यंगतक्ाचित्कत्वल्य कारणगतक्ा वित्कस्वानघीनल्वे इत्ययः |
ee (ex! | ।

io gated कव

‘cama पवे'ति--सा्रानाधिक्ररण्यप्रत्यासस्यैव्र तस्य देतुत्वादिति(१)
भावः। श्ट्थञ्चः उक्तलाधवैन चैत्य्थः। “अतेकत्रेति,- बहुषु समवायि- `
कारणेड्िति मावः | 'हितन्तुक्र-पटेऽपी'ति,- तत्र तदुभयोरेव(२) तन्त्वोरेकस्या पष
संयोगव्यकतेषवा तद्व्क्तित्वेन अभनन्यधासिद्धत्वमात्रं कव्यचने(३२) खाधवात्‌ |
amaasay तु धमिंणस्तत्र अनन्ययासिद्धत्वनियतपुवंवततित्वयोश्च wet
गोरवादित्याशग्ः।

'तत््सिदिः' प्रागमाव्रसिद्धिः । प्रागमवक्स्यनेऽपि तन्तूनां तसच्न्तुत्वेन(४)
हेतुत्वकल्पनस्यावश्यकत्वै(५) aa पषातिव्रसङ्भङ्के कि प्रागमावकल्यनयल्ाह--
भिवतुगभ्बिति। भ्तमक्रायि रारण तसथं ¦) माह-संयुक्तेषु चे'ति।

न च वृशतन्तुक-परो पसिक्रारे नवानां तन्तूनां तत्तनृसूयोगानाश्च सखात्‌
MATH पटः कथं न जायत इति वाच्यम्‌ ; तत्र दशतन्तुकष-परस्वं सस्थापि aaa
हेतुत्वात्‌ |

(qaqa ;--दशतन्तुक-परोत्तपिप्राष का टेऽ।प नवतन्तुक-परोतपत्ति-
aafa, दृदतरवेपाभिघानेन तन्नो(क्‌) च तन्त्वन्तरसंयोगाद्‌ दरशतन्तुकर-परोतूपल्तिः,
` तनक छे च न पूर्बोतपन्ननवतग्तुक्र-पटस्य (७)पुनरत्‌प्तः, तत्‌कालोतपन्नधवं सविशेषस्य
प्रतिबन्धक्रत्वात्‌। तक्नाशक (ध)नाशप्रतियोगिन्याः संयोगव्यक्तेद शिष्य हेतुत्वाह्वा |

vale च पषण).

(१) "हेतुत्वमिति" इति क्वचित्‌ पाठः| (२) ‘aa योरेव" इति
पाठन्तिरम्‌ | (३) भमात्रकत्मने' इति पाठान्तरम्‌ । (४) aed’. इति asa: |
(५) हेतुत्व स्यावश्यकत्वे' इति पाठान्तरम्‌ । (६) (तचवायाह' इति पाठान्तरम्‌ |
(७) क्वचिन्‌ 'नवतन्तुकस्य qaaqifa: इति पाठः|

भीमौ

wes OR ति । 17 ए ee oe eee eee 1 ए कि Oo. ए ति ,)

——e Pe ee een ee i मी ण Ee | ० 1

(ध) ‘sere’ इति - नवतन्तुक-परनाश geqd: । तेन aaerae ged प्रति समवायेन
Reyeq प्रतिबन्धकतया दशतन्तुक-पटोपादानेषु तन्तुषु तत्र तवतन्तुक-पटस्पप्रतिबम्धकत्यं
घस्वात्‌ कथं दरातन्तुक-पटोत्‌पाद्‌ इत्याशङ्का facear |

(थ) अनं विनिगमनाविरहेण लानाध्वं सानामेष प्रतिशन्धकत्वापातेन सहागौरवमाशङ्कय
कर पाष्तरमाह 'दन्नाशकेःस्यादिना |

STATS ANT ARCO ६९१

वशतन्तुकस्यै क तम्ट्वपकषंणानन्तरं यो नवतम्तुकस्तत्र च दशतन्तुकध्वं सस्यैव
तत्वेन हेतुत्थान्न तस्य वशतन्तुक-परोठपादकाल उत्पाद इति । तत्र चिवन्तुकस्य
वतस्तन्तुकस्य षा परस्योतपाद्ात परसामान्योतपस्यापाक्नं न घटत इत्यतः ‘aa-
प रोत्पली'ति। “विना कारणविरह'मिति,-- तन्तूनां ततेसंयोगानाञ्च तन्तुत्वेन
विज्जतोयसंयोगत्तरेन च देतुतश्रा तश्वच्क्नव्यतिरेकश्यासम्मक्रादिति भावः|
Rage भनभ्युपगमधुकतवा कार्यो तृपादप्रसङ्धयोजकमाह- 'सामप्री स्वति ।

दीधिति

तनूषरग्रागभमवाध्रय-यावसन्तुह्ेन ततपरज्ञनकत्वमिति चेत्‌, भवच्छेकककोरो

प्रगमाबस्य प्रवेशाप्रवेशयोः कारणत्वे प्रमाणामाषः। परस्परासयुक्तषु कतिपयवन्तुषु
ततषटो जायेत |

न च ततपट (१)१्रगभाषभ्याप्य-यावतस्तंयोगानामपि जनकत्वं , कतिषयवन्तु-
संयगेष्वतीतेषु अनागतेषु at तनूपटानुतवत्तिप्रतङ्गात्‌ | तनपरप्रागभाषमचेक्ष्य स
पव परो BAA , यावस्वानिश्कतश्च | पतेन द्ित्व(२) तित्वाधुनपत्तिटर्याखग्रातेति |

दीधितिप्रकाशः
‘gas fa ;--प्रवेभे कारणतावरच्छेदकस्वेनान्यथासिद्धिः, भप्रवेटो तलसन्तूना-
Aa दिशि Ragen रतं प्रगमावस्य हेनुल्वेनेति ma: | ननु अक्रारणत्तर-
ऽप्यषच्छेद्‌कतयेष प्रागभावः सिध्येत्‌ ! अवच्छेदकस्वे वा स्वतन्त्ान्वय्यतिरक-
शालित्वात्‌ कारणत्वं स्यादत भाह-- परस्पर ति |

'कतिपये'ति.-तेनासमवायिकारणस्य यतूकिञ्िव्‌संयोगस्य सस्वेऽपि(न)
तत्‌श्टाचुतषरय। तावतसंधोगानमेव विशिष्य हेतुत्वं षक्तम्यम्‌। तथा व तन्तुत्वेन
कारणत्वेऽपि न alaicfa प्रागभाषस्याषच्छेदकत्वमपि(२)नेति भावः । ‘aarma-
त्वि'ति,- तसन्तुमानदृत्तीनामेव संयोगानां वैशिकतया ततुप्रागमावभ्याप्यत्वादिति
भाषः | [ता
` (१) त्ततप्रागभावः । इति पाटा न्तरम्‌ | एकत्र ‘aq इति नासिनि।
(२) एकत्र ‘fkea’ इति नास्ति। (३) ्छेदकतापिः इति पाठान्तरम्‌ |

(भ) भत्र उपकक्शषणेन समवापिकारणभूतानां तावतन्तूनां सस्वेऽपीत्यपि बोध्यम्‌, |

तर्वविन्तामणौ भनुमानखण्डे

qa ततूपटप्रागभावाधिक्रणं यः काटस्तहुषुसिः(१) सन्‌ यस्तत्पटप्रागः
भमावानधिक्रर्णकाटत्रतिः तद्रशवतप्रागभावभ्याप्ययावत्‌संयोगस्वेन पटजनकत्वम्‌ |
न चैवं सति भतीतानागतस्तंयोगमादाय दोषसम्भवः। ततूपराव्यक्हितपुवन्ञण-
घृलि-ततपयोतवत्तित्षणवृ्ति-तत्‌परश्रागमावभ्याप्य-यावत्‌संयोगानामेवोक्तरूपाषच्छिन्न-
carga आह-'तनपनप्रागभाव'मिति। तथा च ततूपराधिकरणकालष्वंसानधि-
करणं सद्‌ यत्‌ पटानधिक्ररण कालिकतया तदवति: सन्‌ यस्ततपरवुसिः, तादश-
ततुपटभ्थाप्य-यावत्‌संयोगत्वेन हेतुत्वे खछाघवमिति ara: |

अत्र च तत्परोतपसिकालोतपत्तिक-ध्वंसप्रतियोगिसंयोगव्यक्तिवारणाय
क।लिकतया aged, पूर्वत्र च ततूपरपागमावानधिकरणकालबृ्तित्वं संयोग-
बिशेषणप्‌। तेन तूपरस्य न त्षणिकत्वमिति ध्येयम्‌ |

केचित्त यत्र भतीतानागतसंयोगाभावस्तक्रेव तावत्‌संयोगानुगमकत्वेन प्राग-
भाषः सिभ्येदरत भआह(२)--ततपरप्रागभाष'मिति।

नच यत्र त्रिचतुरेष्वेष तन्तुद्ु संयोग उत्पन्नः, AT तन्त्वन्तरे संयोगाचुत्‌-
पादश्यां तत्परोहूपप्रसङ्मयेन उक्तरूपेण यवत्‌संयोगानां तत्र (३ हेतुत्वस्योकत-
त्वात्‌ त्रिचतुरेषु तन्तुषु संयुक्तेषु) च त्रितन्तुकादिपरस्योत्पादाषध्यकवे
सं्ोगनाशाधीनतन्नाशानन्तरमेव दशतन्तुक्र-परस्योतपादेन तत्र॒ ताद्रशसंयोगस्य
कस्यचिद्‌ वभ्यमतीतत्वमिति(५) वाच्यम्‌, aa faaqts तन्तुषु संयोगोतपादे
्रितन्तुकादिपटोत्‌पर्यनन्तरमन्येः सरवेस्तन्तुभिः संयोगो जातः, भ्ैकतन्तुनाशात्‌
त्रितन्तुकषस्य नारो) भवस्थितसंयोगेभ्यो द्‌शतन्तुकोत्पाद(७) स्तत्रातीतानागत-
संयोगविरहस्य सम्भवादिद्याहूः |

ag तत्‌परस्येव ततरपागभावस्यापि भखण्डतया तस्वेनेव प्रवेशे क लाघवमत
भाह--'याबतखे'ति। संयोगे यावसवमपेक्तावुद्धिविशेषः(प) । तथा च ततप्रागभाष-

६8६२

(१) (ततूपटप्रागभावाधिकररणकालप्रागभावानधिक्ररणं सन्‌ यः तत्‌पटप्राग
भावाधिकरण कालस्तद्‌व्रत्तिः इति पाठान्तरम्‌। (२) एकत्र आहः इति नास्ति।
(३) पुस्तकविशेषे ‘av इति नास्ति। (४) संयोगे चः इति पाठान्तरम्‌,
(4) पुस्तकभेदे “अवद्यम्‌ इति afta | (६) अगेकतन्तुकरस्य arn इति
क्वचित्‌ पाटः | (७) -्न्तुकस्योत्‌षादः इति क्वचित्‌ षठः |

(9) "अपेक्षाबुद्धिषिशेषः इति विषयतासम्बरन्धेनेति शेषः, विषयत।सम्बन्थेनापेक्षाबुद्धि-
विश्ेषवरू्वमित्यथंः। जगदो शास्तु अपेक्षाबुद्धि विश्चेशविपयत्वमेव araeaare |

STATS ANT ARCO ६११
श्याप्यसंयोगत्रयमाश्रविषयिण्या अपेन्ावुदधेवारणाय तच्तवसंयोगव्यक्तीः प्रातिस्विक -
हवेणोपद्‌य तसदवगाहित्वेन तादरशापेन्नाबुद्धिविशेषस्योपादाने तसदवगाहित्वार्ना
परस्पर विशोप्परविशेष्रणभात्रे विनिगमनाविरहेण तादतसयोगसमसख्याककाष्थं-
कारणभावावश्यकत्वे अतिगोरवादिति ara: |

भाचा्यमतं दूषयति 'तेने'ति। यावति द्वित्वादिप्रागमाषः, ताबत्येष
द्वित्वादिः | अन्यथा द्रव्यस्य समवायिनो ननेकलत्वस्यासमवायिनो नानैकत्वाष-
गाहिधिषोऽपि निमितस्य चाषिशेषाद्‌ दित्वा्त्‌पत्तिनियमो न स्यादित्याचार्य्याः(क)।
तत्रापि दथोकनूपदेऽपरस्पनुतूपद्दशयां जित्वाद्यतपादापरया ततदधियाणायेव
विशिष्य देतुत्वस्यावश्यकत्वास्‌। दित्वस्थरे चाधिक्ररणद्यस्यैव विशिष्य अनन्यथा-
सिदत्वदयकट्पने राघवम्‌ ›, प्रागभ।वकल्पने च धमिंणस्तानन्यथासिद्धत्वनियत-
पुवेवृित्वयोश्च कल्पने गोरवमिति ध्येयम्‌ |

दीधितिः

परे पुनरिदानीं sada हइतिषदहिदानीं घटप्रागमाव इति साधारणवेवं
लोकानां प्रत्यन्तं कठपयन्तस्तदबल।त्‌ प्रागभावः सामान्यलटन्तणाञ्च व्यवस्थापयन्तो
धणंयन्ति | | | _

भग्याप्यवुत्तेः Heer द्वितीयन्तषणे धारावहनस्थके(२) च प्राथमिकनिष्ि-
कल्पक्स्य चतुर्थक्षणे उतपत्तिवारणाय दकाचच्दादिनि। क्याभावस्य उ्तरक्ाना-
भावस्य च कारणत्वं BSI, तथा A saws प्रागभावस्य aw क्प्यते।

स्वभावाधीनत्वाच्च ततपरादेशिकत्वात्‌ प्रदेशनियमः संयोगाद्रीनामिति।

दीधिति प्रकाशः

(साधारणम्‌ शद्लोयपरिभवाभिक्ष-तवनभिक्षसाधारणम्‌ । वस्तुतो wa
सर्षसाधारणप्रत्ययवन्‌ प्रागभावस्य तथा प्रत्यन्तं नास्त्येव्रेत्याशयेनाषह-कर्पयन्तः
fai ‘agaaa’ तादरशप्रागमावप्रस्यक्ष्रेन |
— (१) ‘afaaalar इतिं पाठान्तरम्‌ | (६) ववादिके'ति पाठान्तरम्‌ ।

(क) भत्र आवार्य्याणामयमभिप्रायः ;-पर्यातिसम्बन्येन द्विस्वोतपलौ, प्या सिसम्बन्येन
हित्वप्रागमावः कारणम्‌ । व्यासस्यव्तिधर्मस्य प्रागभावोऽपि eqrazagfaftarqanar-

qare gfe |

(1 ato

ww हसवचिन्तामणो भदुमानसण्डे ।

वणन्नीयमाह--भभ्याप्यवुत्ते रित्यादिना । शाखाश्च्छेदेन जतस्य कपि- ..
संयोगस्य मुकावच्देदेनाव्यन्ताभावसचान्‌ वुनशतपरथापत्तिरतः शास्ावच्केदेन स्ंयो-
गत्यन्त(मावो हेतुर्बाखधपः। ववं संयोगानुतपादक।ठे शाखामुकादिसर्बावच्तेदेनेव
तदत्यन्ताभाव(ब) ससात्‌ तत्‌सर्वावच्तेदेनैव संयागः स्यादतः संयोगस्य प्रदेशिक-
त्थोपयत्तमे अवरच्ङेदकीभूतशाखादेरपि अवरच्डदकतासम्बन्धेन संयोगं प्रति wae"
वाच्यम्‌(भ)। मुलादो तद्शशाखादेरभाव्रादेव(म)न संयोगोतपादस्तदवच्छिक्ने (य) |
Cag ATATECACANIAT लाघवरेकस्यैव प्रागभावस्य हेतुत्वं Head | तस्थ a
स्वाषच्छोवकाषच्ठेदेन काय्यजनकत्वात्‌(र) प्रदेशिकत्वं संयोगादीनामिति ।

प्रत्यन्तबलाद्रसिद्धे प्रागभावे प्रगमावस्य धर्मिणस्तन्नानन्यथासिद्धत्वनियत-
पूथवसित्वयोः करयनात्रपमपेक्य करननियतपूतवृसित्ययोः शाखासंयोगाव्यन्ता-
भाद्षयोरनन्यथासिदस्वहथमात्रकल्पनेव लघीयसी स्यादतः प्रथमं वागमावप्रट्यन्त-
पुपन्यस्तम्‌ |

नच पूलामिमुखक्रियातः शाखावच्छेदेन संयोगानुतपादात्‌ शाखाभिमुख-

'क्रिथायास्तश्रवच्तरैदेन संयोगज्ञनकत्वं वाच्यम्‌ । तथा च तावतेव संयोगस्य प्रादैशि-
कत्वनियम इति वाच्यम्‌ । तदभिप्ुखत्वस्यैकस्याभावे तच्त्‌क्रियाभ्यक्तरेष aaa
वत्तत्सयोगं प्रति हेतुतया मरूलमिमुखक्गिगराज्ञन्यसंयोगव्यक्तेः शांखावच्छेदेन प्राग-
भावाभावादेवायुतपादात्‌ | शाखावच्छिन्नसंयोगव्यक्ति प्रति मुलामिप्रुखक्रिया-
ध्क्तेरहेतत्वान्‌ , क्रियान्तर स्यैव तत्र वेन हेतुत्वादिति।

लोखाषतीकारभते भवयाप्यवृ्तिपदार्थामावाद्वाह - “धारावष्टन' इति । area:
मनःसंयोगम्यक्तेश्व्षुविं वयसंयोगव्यक्तंवां भेदा त (१) तस्या दव विशिष्य हेतुत्वकटस्पन-
येवा(२)नतिप्रसङ्कः सम्भवतीत्यतो धारावहटनपरय्यन्ताजुधावनम्‌ | तथा च तस्यै-
धाटममनःसंयोगादेश्चतुर्थत्तणपय्यन्तं वत्तेमानत्वमित्यथः। gaad स्वस्यैव प्रति-

ह ee eed

(१) ‘Ve पाठान्तरम्‌ । (र) (कदपनेनेव इति पाठान्तरम्‌ |

a
Spear setae Se cr णीन दर wa ity tee ees: अ = oie क्के i = 55 — weer = "शि ००० गयो => नवक" lee eg el

(ब) 'तद्ह्यन्तामवे'ति--संयोगात्यन्तामाषेत्यथः |

(भ) ‘Yqeed area’ fafa तादाद्म्यसम्बत्धेनेति शेषः |

(भ) "शाखादेरभाषा'हिति वाषात्म्येन सम्बन्धेनेति शेषः |

(x) ‘aqsfter’ मृरायव च्छन्न भवच्छेदुकतासम्बस्पेन तत्रेति यावत्‌ |

(र) अग्वाप्पहसिप्रतिषोगिक-प्रागमावस्याप्यण्याप्यदृततित्वान्न संयोगादिप्रागमावल्या-
बण्ठेदुका प्रसिद्धिरिति ध्येयम्‌ |

सामान्यलक्षणा-पकश्णध्‌ ` ६९४"

earner सत्वात्‌ द्वितीयवृतीयन्षणे तदुत्‌पत्तिनं घटत इति ‘aquan’ ई्युक्तप्‌ |

" सविकृव्यक्षघ्य तु पूर्बोत्पन्न.विशेषणज्ञानग्य्रक्तेस्तत्वेन दतुत्वकख्यनरदव वारणं सम्भष-
त्यतो निति कद्पकपय्दन्ताचुधादनम्‌। त्षणविरेषध्य विशिष्य हेतुताभ्युपगमे तु
धकक।(रणपरिशेषापत्तिरिति भावः|

न च नि्षिंकद्यकस्यातीन्दियतया ततप्रागभाषस्यापि तथात्वमिति
प्त्यन्नोपष्टम्भेन तस्य हेतुटयमिति वाच्यम्‌ ; निविकर्पकस्यायोग्यत्वेऽपि सम्बन्धिता-
वच्छेवकप्रकारकनकशानादेवाभावप्रत्यक्तोपगमे तन्‌प्रागभावस्य ज्ञानप्रागभाषत्वादिकूपेण
प्रत्यत्ततोपगमादििति | 'उस्तरक्ञानाभावस्ये'ति + न aa’ पञ्चमत्तणे प्राथमिकनिषि -

-कट्पकापत्तिः, प्राथमिकनिवि nena साव च्छन्नक्षानस्य aemdaer ar प्रति
बन्धकत्वे arava | ‘aaa’ कारणताद्रयकद्पनापेन्षया पकस्थैव (१) प्राग-
भावस्य कारणत्वकल्पने लाघवात्‌ । भव्याप्यव्ुसिस्थले धवच्छदकीभूतशाखदेः
क।रणत्वाकल्पने BAT सृचयति 'स्वभावाधीनत्वाश्चेति |

भत्रेदमरुचिवीजम्‌ ;- उक्तरूपेण प्रागभावस्य प्रत्यन्तमेव नास्ति । न चैवमपि
कपिसंयोगस्य, 2 fafa meaner च तत्‌समानकालखोतपत्तिक-तदवच्केदरकावच्छिन्न(३)- .
wafanaaat प्रतिबन्धकत्वे विनिगमनाविरहादेबातिरिक्तप्रागभावकल्यनम्‌ |
दतावता अतिरिकतपदाथसिद्धात्रपि तस्याभावत्त्रे मानाभाव इत्यादिक्षमिति |

दीधितिः

अन्ये तु सव्र तसन॒संख्या्िरेक्षाणां विशिष्य हनुत्वाभ्युर्वगमेनव(४) तलत
द्रग्योत्पाद्नियमसम्भवेऽपि युगपदुतपननेषु नित्येषु च त्रित्वाद्युतूपल्तिनियामक्षस्वेनं
प्रागभावः कल्पयत ह्याहुः | ।

दीधितिप्रकाशः
(समरत्रे'ति,--बहुसमरत्राधिकारणकद्रभ्यस्थल इत्यर्थः । अयम्भावः ;- कश-
तन्तुक-पटादहो चरभतन्तुसंयोगसमानक्रालोानूषन्नस्य अन्तत हवरापेत्ताबुदिरूतस्यैव (४)
दशस्वसं खप्राधिशोष्रस्य सामानाधिकरण्यप्रल्यासत्या ava taar, तावतैव स्वानधि

नी मभ at . ( ह 1 ee ee श

(*) (एकस्य प्रागमावध्य' इति पाठान्तरम्‌ | (९) पक्त्र कपिः इति नास्ति।
(३) (तदवच्छिन्नः इति क्वचित्‌ पाठः| (४) 'हेनुत्वोप्रगमेनेवर इति पाठन्तरम्‌।
प्राशसम्मतस्तु “हेतुताभ्युपगमेनेवे'त्येव ¶ठः। (५) (जन्यध्येत्रः इति पाठान्तरम्‌ |

1 eee [ 2 १ ष [ष 7 ष 171 | । षा 1 १111 (iar ठः नप्तुः

ee

HIG तन्तुषु तत्‌पटस्य aaa इति। तन्तूनां तन्तुसंयोगानाञ् acqcaa
विज्ञातीयसंदीगत्वेनैव a taal, न तु तत्तहुव्यक्तित्वनापि | कतिपयतन्तुसूयोगा-
JAMIN Tg तादशसंख्याव्यक्तिविरहादैव तत्परानुतूपादसम्भवादिद्याश्येनाह-
अन्युपगमेनेवे'ति । दवकारेण तन्तुसंयोगानां विशिष्य हेतुत्वनिरासः।

न aa’ यत्र चरमतन्तुसंयोगोत्‌पादात्‌ पूवं मेव (१) तादशरूख्याविशेषो जातः,
तत्र तहशायां ततपरोतपच्यापद्िरिति ततसंयौगानां विशिष्य हेतत्वमावश्यकमिति
वाच्यम्‌ ; हवरापेन्तावुदिजन्यसेख्या(२)विशेषस्थ अतीन्द्रियतया फलबलेन व Heat
चरमसंयोगकाङ दव तदुत्‌पादकद्पनात्‌ । इत्थञ्च यन्न चरमतन्तूतपिह्ि तीक्षण
एब संयोगोतूपादः, aq भसमवायिक्षारणाभावेन संख्याविशेषानुतवत्तावपि -
स्वतृतीयन्ञषणे दशत्वादिसंख्यातपस्यनन्तरपेव (३)ताद्रशद्रव्योत्‌पाद aa’ रूपेण तत्र
व्र्योतपादनियमः सम्भवतीत्यर्थः |

'युगपदि'ति,- क्रमोत्पन्ने(४)यत्‌ किञ्चित्‌समवायिनोऽचुतपाददशाय्रामपि सम-

वाय्यसमवबायिनिमित्ानां प्रागभावस्य च सात्‌ त्रित्वाद्यत्प्यापत्तिरतस्तश्र तत्‌-

समवायिनां तत्तदेकत्वानां वा तचहुव्यक्तिस्वेन हेतुताया भवश्यकत्वेन तत पवाति-
प्रसङ्खमङ्क प्रागभावस्याकद्पनादिति ara: |

केचित क्रमोतुपन्नस्थले प्रथमोतपन्नानां द्वित्वादिकम्‌ , चरमोत्पन्नस्य रकत्वम्‌ ,
भनयोर्विशिष्य कारणत्वेनैव्रानतिप्रसङ्कः सम्भवतीति युगपदि्युक्तमिति saa
तत्र॒ युगपदुतपन्नस्थले द्विःवोतसो इयोरेवाधिकरण्योस्तखेनानन्यथासिद्धल्वदयय
may wea, प्रागमावक्रद्यने च धम्यं-नन्यथासिद्धल्व-नियतपष वत्तित्वानां
याणां कल्पने गोरम्‌ , अतो द्वित्वमुपेक््य तित्वादीत्युक्तम्‌ । तत्र fread
याणां समक्षायिनां तदेकत्वानां ar तखेनानन्यथासिद्धत्वत्रयकट्पने विनिगमना-
बिरदेऽपि(५) मादिपदग्र्ये चतुष्वादो राघवम्‌ ; तत्र चतुर्णा (६) समवायिनां तख्वेना-
भम्यथासिदत्वचतुषटयकल्पनामपेष्य प्रगभावमात्रकल्पनामात्रस्य लघुरषादिति भाषः |

न च तश्र भवेन्ञाबुदेरेव aaa देतुत्वादनतिप्रसङ्कः, वकस्या पवेभ्वरापेन्ना-
कुदे दवि त्वादिपरादंपय्य न्तोत्‌पादकत्वात्‌ | न च तथापि भस्मददिरेकःबह्यमान्रह्नाने

ष्क कषकः Ong: कु कर्कया,

(१) ्पादपूर्वमेवः इति पाठन्तरम्‌। (२) श्ुद्धिज.संख्याः ईति कचित्‌ |
(१) ‘Adare’ इति `वाठन्तरम्‌ | (४) क्रमोत्पन्नत्वे' ईति क्वचित्‌ ।
(५) "विरहेण इति पाठान्तरम्‌ । (£) चतुणा मित्यन्न 'तन्तूनाःमिति क्३चित्‌ पाठः,

॥ dA ney: aceker—n or EE
a.

` सामान्यलत्तणा-्रकरणम्‌ ६६७

त्ित्वाधनुत्पदरात्‌ तदेकत्वलय्ञानत्वेन ततित्वं प्रति कारणस्वस्यावभ्यकृत्वमिति(१)
वच्यम्‌ ; ‘want भस्मदादितादशक्ञानाविषययुगपदुतपन्नारिस्थकरे ईष्वरयोगिमात्र-
ATMA AAT भवेक्ताबुदधेस्तथा कारणत्वकलस्पनापेत्तया पकस्या दब प्रागभावम्यक्तेः
कल्पनस्य रघुत्वादिति भावः|

भरेद्मरुचिवीजम्‌ ;— ताद्रशतित्वादिकं प्रति तित्वादिकमेव उपलक्ञषणीभूय (ल)
समवायिक्षारणतावच्केदकम्‌ तित्वाद्याश्रयमात्नवृस्यन्यतमत्वं वा ; ततप्रागमावकद्पने
तस्य तद्व्यक्तित्वेन देतुल्वकस्पनावत्‌(२) तावन्मात्रब्चिमेद्ग्यक्ते(ब)र प तच्वेना(श)
„. वच्छेदकत्वसम्भवात्‌ | way निद्यत्रस्यनन्तत्ित्वादिव्यक्तिप्रतियोगिकानन्तप्रागभाव-
कहपनापेन्नया(२) BAU तावन्मात्रबत्तेरेकस्या AA AVI: कारणताषच्छेदकर्व-
कटपन पव तित्वादयुतूपादनियमसम्भव इति |

दीधितिः

यत्तु) ज्ञानेच्छाङकतीनां काय्यक्रारणभावेग्रहो न तदुपर्थिति विनेति। न
चे च्छारतिकाले ज्ञानेच्छासान्ञातकारो, योग्यविरोवगुणयोगपद्यस्याटमनि निषधात्‌ ,
भतो क्ञानच्यन्तरसोक्तत्‌कार पव क्ञानत्वादिनेच्छाजनकक्नारिकं गृहतीद्यभ्यु-
पेथमिति। |
दीधितिप्रकाशः

(तदुपस्थितिम्‌' इच्छोपधायक्क्षान-ङृव्युपधायकच्छात्यक्तयोरपस्थितिप्‌ | ‘a
चे'ति-इच्छाकारे क्ञानस्य ऊतिकङे चेच्छाघाः सान्नातक्षार «gee

P.O यि ge जक ecient

(१) "कारणत्वावदयकत्वमितिः इति पराठान्तसम्‌। (२) 'कस्पनवत्‌' इति
पाठान्तरम्‌ | (३) (कस्पनमयेश्ष्यः इति क्वचित्‌ |

e ब" = क्के = = =e [णी

णी पपि गी भो ee

(छ) त्रित्वाद्य त्पादात्‌ पूष facaraaraa तेषां विक्षेषणत्वमस्म्मवमित्यत्‌ भाई
'उपशक्षणीभूये*ति।

(व) भमेदुभ्यक्ते"रिति अन्यतमत्वरूप-मेददटावच्छिर्नप्रतियोगिताकमेगरष्यक्ेरित्यथंः |

(श) 'तस्वेने'ति तादशमदरभ्यक्तित्वनत्यथ्ः |

(ष) सापराम्यङक्षणायां fire युक्तयन्रं वुशयितुमुपन्यल्यति यर्विष्यादि ।

६६४ | तखचिन्तामणौ अत॒मानखण्डे
तंसह(र धनपाद रके क्षानदेरत्‌पदाभवुपगमाद्राह -“योग्येति(स)। श्योगपद्म्‌' ,
धुगपदुन्पसतिः(द्‌) । ‘faa fa, तथा च तदन्यथानुपपस्या(^) योग्यविशोषगुण-
aaa: स्वेतरतादशगुणोत्‌पतिप्रतिबन्धक्रत्वं(1) करप्यत इति माबः।
शानायनतर'ति.--इच्छकृत्युप(१) धायक्रभिन्ष्ञानेच््रासान्ञातक्तार त्यथः |

दीधितिः

तन्न ; -पोरापर्यापरिनये धमिस्वरूपग्रदेऽ पि कारण्टयग्रहासम्भदात ; इच्छा-
छ ःयनुन्‌पदस्यरे MASE: सान्तानूकराराज ज्ञानेच्रासामान्यन्यतिरेकनियतेच्छा
कृतिःयतिग्कग्रदे मनना कारव तरणमा्रप्रह्‌म्यावभ्याभ्युपेयः वात्‌ ; रृत्यनुतपादस्थले
शानेच्डपाः रत्यनन्तरमिन्न्राकृन्योः समूदाटम्बनसान्तात्कारस्य स्मरण्न च
AMAA च सम्पवान्‌ ; विशयङ्गपवच्करैदेन युगपद्‌ विशतिप्रग्रह्लोत्‌पाद-
afasxralans ज्ञानोत्‌पादर गरिरोधाच |

(१) द्च्छाद्युपः इति पारान्तरम्‌ |

Dent cee वजि he --9-> . 1 [ 9 अद | [षि कि 1 1 त 71 शि एणा : s TE OOO Gee i ee ययययय

(से) योग्यत्वज्च बेगाग्र्तिप्रत्यक्जातिमनत्त्वम्‌ । तन fafaeeqegaemfa नकदोत्‌-
प्तिः । हत्यश्च ज्ञानसंयोगयोर्क्तयोग्धतावतोर्यगपयेन व्यभिचारः स्थादत उक्तं विक्वेति।
हपरतयो्योग्यदिक्षेषगुणयोधंटादो युगपदुत्पादादुक्तमात्मनीति । विभित्नावच्छेदेन छलढुःखयो-
afaqactar एकव च्9नेति पूरणोयमिति जगदीशत्याख्प्ा |

(इ) युगपहुत्पत्तिरिति-युगपद्ुत्पत्तिरूपम्‌, न तु युगपत्सरवरूपमिति भाषः;
भाक्मयोग्यविशेषगुणानां युग्तूसरवस्यापरिहा्यंस्वेन सन्निषेधासभ्मवात्‌ ।

(A) 'तदुम्यथानुपपच्येति- तस्य आत्मनि निररूथोग्यविक्षेषगुणयोगपथनिषेधस्यं
भभ्यधानुपपर्या करप्यरमान-प्रतिबध्यप्रतित्रन्धरकभावमन्तरेण अनुपपचेत्यथंः । FagaTadt-
घत्वे काय्थात्पत्तेरपोहितुमशक््यतवाशिति भावः । प्रकृतप्रतित्रध्यप्रतिचन्धथकभावकल्पने तु
एडतामपीदलायथां तदराहपक्ृप्रतिकन्धक(भावरूपकारगविरहदेवापरतादशगुणोत्‌गदुत्यात्मनि
निषेषोपपत्तिः |

(13) अआल्पयोग्यविकशेषगुणोतपादमात्रत्येव तादश्षसामपयुत्तरत्थस्सावष्यकत्वेन कापि
ताह शगुणोत्‌पज्तिनं eqraa: स्येतरति प्रतिर्थ्यकोटो farang अत्मनि शाना aafagerrat
qugraddesragial संथोगादीनान्न agaqar, areata प्रतिवण्यकोटो गुणविशेषणम्‌ |

दीधित्तिप्रकाश -

कलोपधायक्ग्यक्तिक्ञाग(१) fear यत्सर्वे उचरक्षणे(२) यतसत्छमिर्य-
न्वयस्य कारणताग्राहकस्य ARIAT: | तदृग्रहः सामान्यलन्तणासहषटेणापि
न (त्त) सम्मवतोव्याशयेनाह ोपर्य्येति। कारणत्वप्रहासम्भवादि'ति भवभ्या-
भ्युपेथत्वा' दित्यत्र हेतुः ।

¶च्ठद्त्ययुत्पादे'ति,-र्च्छयुतपांदस्थरे Maer शत्यनुतपादस्थके घ
goat: साक्ञात्‌करादित्यथः। gz2y ्यतिरेफश्र् इत्यत्र हेतुः । पवश्च सामान्य-
satay फलोपधायक्भ्यक्तिग्रहेऽपि पोर्वापर्याप्रहाज्‌ कशनेच्छाव्यतिरेके शच्छारृति-
उयतिरक इत्येवंरूपनिततयतिरकप्रहानु(२)मानाद्धिना पोर्वापर्योपस्थितो मनसा
का्येकारणमावग्रहस्यावश्याभ्युपेयत्वे fe स्वरूपतः फलोपधायकब्यक्तिप्रहेणे व्यथः |

भभ्युपेव्य फलोपदहितग्यक्तेरपि ज्ञानमन्यथोपपादयति-“हृत्यनुत्‌पादे'ति |
तथा च तत्र क्ञनेच्योरन्वयग्रहोऽपि सम्भवतीति ara: |

इच्ाकृत्योरपि अन्वरयग्रहमा्ट--कत्यनन्तर' मिति | न च शच्छात्वरृतिश्व-
निवि कल्पककाल WBA कथं तादशेच््रुत्वाददिना अन्वयग्रह इति वाद्यम्‌;
निर्विंकरस्यक्नोपनयसहारिण इरश्वात्यत्रिभिश्ोपनःतभान -- छृतित्वविरिष्लोकिका
प्रत्यत्ताट्मकन्ञानोत्‌पादात्‌। बिगिष्रनुद्रो वितवणदधिषौ हेतुत्वानभ्युपगमाद्या |
मत पव ga निविकस्यकरमपि खण्डितम्‌(-\) । इत्यश्च घरमिच्छामि, करोमी(४)त्येव-
मिर््‌(यनुत्यवमाय इच्डुत्वादंगे विशेष्ये विद्ेषणत्रित्येत्ररूपो aida च विशि
घैरिष््यधीषप एव, ANNA STHAL-AT iT HTNEY B12: Azra ध्येयम्‌ | `

ee oy

ee eg ere ee ee,

(१) श्धायक््ञानम्‌" इति क्वचित्‌ । (२) ध्यदुत्तरश्चणेः इति क्वचिन्‌ are: |
(३) ‘agizad इति पाठन्तरम्‌ | (४) (करवाणीति पाठान्तरम्‌ |

. षि मी «

सर 0 ति) | —— ns = [, हि 7 । [गी 7 |

(क्ष) सामान्यरक्षणया ्तानत्वोदिरूपग तजृज्ञानाध पल्थितावपरिं तत्तदुभ्यक्तित्वावच््छिन्न-
धटितपोरवापरय्य॑त्तानं न सभ्मवतीति भावः | १
(A) विक्ेवणधियो विरखि्टधोदेतुत्वमादायंव निर्विकल्पकन्यवस्थितरिति मावः।
यदि तत्‌तिद्धान्ते निविकल्पकं नान्युपेयत, तद्रा विक्षेपणधियोऽनवस्थया “विशिटवोमात्र-

मेवानुपपन्नं स्थादिति ध्रम्‌ |

"ष गी 1 11111 ee । EE ee ee. ` 1 ०

यद्यपि यत्र॒ कज्ानत्वेच्छात्वर्तित्वेष्टसाधनत्वादेशूपनीतभानात्मकमपेक्ताबुखि-
ङपश्ोपादानप्रतयस्त, aa दछृत्प्नन्तरं तयाणामेव विशिष्टसान्ञातक्रारः सम्भवति,
तथापि भपेत्तावुद्यनन्तरमिच्छादेशुत्पचौ तेनैव तस्या विनाशात्‌ क्षणत्रयावस्था-
यित्वमेव a स्थात्‌(१), अतोऽत्र दचनन्तरभिच् दिकं न जायत इति मतेनैवायं
प्रकारः सम्भवतीति तदुपेश्ष्यम्‌ । `

जनेच्छारूतिकाय्येकारणमावप्रहे परकारान्तरणान्वयग्रहमाह--स्मरणेने'ति |
धरस्मरणं घरत्ववि शि्धीजन्यं घरल्वविशिष्रस्मतित्वादित्येवं क्रमैणेत्यथः। ज्ञानयोरेव
योगपद नेष्यत इत्याशयनाह “विरएत्येःति(२)। तथा चेच्छाकले ञानस्य रतिकाले
चेच्छायाः ATARI नानुपपन्न इत्यथः |

दीधितिः

गोत्वे च गोनिष्ठाव्यन्ताभावाप्रतियोगित्वेन समवेतत्वेन च विशेषितमविरोषितं
qr गवरेतरासपत्रेतत्वं उवप्यतावच्तदसप्‌, न तु सकटगोघ्रुत्तित्वविशेषितम्‌,
„ सामान्यलन्षणयापि ग्रहीतुमशक्यत्वात्‌ |

दीधितिषकाशः

ननु सकरगोसमवेतत्वधरितस्थ गोत्वत्वस्य विना सामान्यलन्तषणामक्षानात्‌
तेन रूपेण गोत्व लिङ्गकानुमितिनं स्यादिति एरगदभमतं निराचष्टे गोत्वे चे^ति।

‘fanaa’ tafa,—maqaaiafafarea साध्ये तादात्म्येन गोत्वस्य हेतुतायां
धिरोषितम्‌। aa गोरूपादो व्यमिचारदारणाय अप्रतियो गित्वान्तप्‌(^) | Facarat
तष््वारणाय समवेतत्वमिति.1})। सत्तादौ तदूवारणाय विशेष्यमिति(©) |

नच गोत्वस्यापि संयोगादिसम्बन्धावच्छिक्नगोनि्टाभावप्रतियोगित्वात्‌
समवायेन गोनिष्ठाभावप्रतियोगित्वं वाच्यम्‌, तथा च सैधत्वादेः( ३) समधायेन

न =

[क 1 क 7) "णर वि |

(१) ्धयावस्थायितरमेव स्यात्‌” इति पाठान्तरम्‌ । ८२) वविंशती'ति पाठान्तरम्‌ |
(१) ‘Fare इति पाठान्तरम्‌ ।

(^) (अप्रवियोगित्वान्तरिति-गोनिष्ठात्यन्तामावाप्रतियोगित्वमित्यधंः।
(?) सर्मवेतत्वेन चे"ति दीधितिप्रतिपाद्यमिस्यधंः।
(C) ‘faster’ fafa—aratrantacafae i: |

SATIS ATT प्रकरणा

गोनिष्ठामावधरतियो गित्थात्‌ वेनैव वारणे समवेतत्वं व्यथमिति वाच्यम्‌ \ aaa
विरशिष्टाभावादिध्रतियोगित्वन निद्क्तस्याप्रसिद्धया(क) समवायेन प्रतियोगित्वाश्चय-
म्यधिकरणत्वस्य्राभावविशेष्रणस्यावभ्यकत्वे(ख) मेयत्वाद्य भावस्य समवायेन स्वप्रति-
यो गिग्यधिकरणत्वाप्रसिदध्ा प्रतियोगिव्यधिकरणन्वाभावेन(ग) तादशप्रतियोगि-
व्यधिकरणधघटरत्वायमावाप्रतियोगित्वस्य मैयत्वाद्ो aaa व्यभिचारस्यावभ्य-
कत्वात्‌(घ) |

'अविशेषित'मिति,- सास्ना साभ्ये aa गवेतरासमवेतस्यापि गोत्वस्य
कालादो Fate व्यभिचारात्‌ समवायेन देतुताया अवश्यं वाच्यत्वेन(१) तादृशाप्रति-
योगित्वस्य समव्रेतत्वस्य चासुपादानादिति भावः। सामान्ये ति-ग्यासञ्यवुत्ति-
धममस्य साकल्यस्य गोत्वसामान्यलन्षणया प्रहीतुमशक्यत्वादिव्यथः |

तखचिन्तार्माणः

यन्न॒ पाकादौ चिकीषां ger cara स्यात्‌ , सिद्धे रव्लाषिरहात्‌
भसिद्धस्याक्ञानात्‌ , तस्मात्‌ सुखत्वादिना ज्ञातेषु सर्वेषु सिद्धं विहाय असिद्धे इच्छा:
मवतीत्यभ्युपेयम्‌ | aa; भसिद्धस्याक्ञानेऽपि सिदडगोचरक्षानादेव शच्कराप्रवृ्ि-
स्वाभाव्यादसिद्ध तयोखनपत्तेः।

न चातिप्रसङ्कः ; समानप्रकःरकत्देन क्ञनेच्छाटतीनां काय्यंकारणमधार्व;
न तु समानविषयकल्वेनापि, कवचिदन्यक्रव्यनात्‌। समानविषयकर्वे सत्यपि

[ -_ —_— one © aan?

(१) (अवदयवाच्यत्वे" इति पाठान्तरम्‌ | ।

Seen -@-e eee SE ee oe म्म eee ee ge oe: ७ ——, a क = क क

(क) (निहत्येति ताहश्नाप्रतियोगित्वविश्ेषितत्य गवेहरासमवेततत्येत्यथः। भथवा ..
तादश्ात्यन्तामावाप्र्तियोगित्वत्येव्यथः । `

(ख) 'प्रतियोगित्वाश्चयेश्त्यादिः+- तथा हि विरिषटभावादेः ततप्रतियोगिष्मानाधिकर-
णस्वान्न qarerafafatela ara: |

(ग) मेयत्वल्य केवलान्वयित्वेन तदभावस्य प्रतियोपिन्यधिकरणत्धासम्मव इति ara: |

(घ) भत्र ‘atfagraraca प्रतियोगित्वं येन तद्रन्यत्वमिति sqaqear गोनिष्टाम्योन्या-
भावप्रतियो गितावच्छेदकान्यत्वे सतीत्यर्थः । तेन गोत्वस्यापि गोनिष्टविरि्टोभयाभावाद्ि-
प्रतियोगित्वेऽपि न देत्वप्रयिद्धिः। भवच्छेदुकस्वं तु निरवचिछन्नं समवायमस्त्रन्धाधच्छिन्नं च
प्रह्यमतो नोकछवोषतादवस्थ्य'मिति जगदीक्ानुकशीषितः पन्थाः |

(x) ‘gea’fa कालिकवि्वणतयेति cia: |

nS oy 2). Ee ok Re ee

|, aos ,, "३० न = ० 3१ +, Mt a” ७, ५१५०, १9 "4 नो ~" ६, , "= =
ऽन्न. ae १६. अ. a ae
x ७०० द. | १५ ०५ 4. oe eae ws क * २१ षु = Me a “ ,
0 क) ० ०७ ry ‘

a

७न्द ` a0. meafereracit ‘waren’ nes
समानपक्षारककशषानाभवेन श्च्छारस्योरभावात्‌ तस्याषश्यकत्वेन गोरषाशचे८
परसिद्धान्तात्‌ |

न च सर्वज्ञत्वे संशयो न स्यादिति दोषः; az: स इति धरत्वप्रकरिकं हि
ga संशयविरोधि, तश्च न वुत्तं स्वसामप्रीविरशटत्‌ , अतो ध्ररत्वादिसकविशेष-
क्षानेऽपि स धटो न वेति संशय इति

इति श्रीमद्गङ्खशोपाभ्यायते तखचिन्तामणो भनुमानखण्डे
सामन्धटन्तण(-प्रङर समक्तम्‌ |

दोधितिः

न तु समानविषयकत्वेनापीति। स्यादेवत्‌,--समानप्रकारकतामात्रस्य
प्रयोजकत्वे कचिदेव रजतत्वपरकारिफेच्रः, क चिक्षेति नियमो न स्यात्‌, ताष्टशप्रकारा-
श्रय एव तदुतूपादभ्पुपरगमे(१) कथमरजते रजतत्वप्रकारिकेच्छा, अनुपस्थिते चासं
। श

सर्गाप्रहोऽपि न नियामकः । वस्तुतोऽसतंसरगाग्रहमपेक््य घोयसस्तद्धिषयतामात्रस्यैष
नियामक्रत्वनुचितम्‌। सामान्यतश्च तदिच्त्रायां भ्यवस्थितदेत्‌भावस्य तद्धिषयकष-
शे स्य तत्प्रकर(रकत्वमवच्तैरकं HATA BACT |

दीधितिभरकाशः
` तमानप्रक्रारकतामात्रस्ये'ति- मात्रपदेन समनविषगत्वव्यवच्लेद्‌ः | जनकी-
भूतक्षानाविष्रयस्मापि इच्छाविषय तवे carne सवं विशेष्यकत्दं स्यादिति भावः,

नयु aa विशेष्यतासम्बन्धेन रजतत्वपरकारफेच्छा तत्र॒ ॒तत्‌प्रकारताधरक-
सम्बन्धेन स्यथकारीभूतर जतत्वाश्रपरत्यसम्बन्धेन ज्ञानमिति mada कार्यकारणभावो
विष्ररतानियानफः enerasa facag—aga'ia, HABLA MATH रीभूत-
THACVAT TIT | -तदृनूपादभ्युपणमेः रजतत्वपरक्रारकेच्छोतूपादाभ्युपगमे |
कथमरजत' इति.-अनागतशक्तिविषयकराहू इदं रजतमिति भ्रमाद्‌ aa रजतत्व-
प्रकारिका शुक्तीच्ला तत्र व्यभिचारान्न तद्रशकाय्यकारणभ।व इत्यर्थः|

च १ de ee | 1 गि |
न्क —= = Led .
= - . ७० क "षि पी कि 16 eee

(१) प्पादोपगमे' इति क्वचित्‌ पाठः|

[ ति , | —— [ al —_— —

(+) तत्प्रकारताघटकसम्बन्धेनेत्यल्य caqardtya-wacaraqearn भन्वयो बोध्यः

| सामान्यरक्तेणा-प्रकरणम्‌ 9०३

ननु रज्तत्वासंसर्गाग्रह श्व रजतत्वप्रकारकेच्छ(यां(१)विषयतान्प्यामकोऽस्तु
इस्यत आह - “अनुपस्थितः इति २)। adanazey अनुपस्थिते रजते aera च
तुरपत्वाहू रजतमात्नविषयकन्ञानाद्‌ घटादावपि रजतत्वग्रकारिकेच्छ स्यादिति भावः|

यद्यपि प्रमेयत्वादिना उपस्थितेऽपि असू सर्गाग्रहो न नियामक इत्यनुपस्थित
इत्यनुपपन्नम्‌(३), तथापि अन्यधारूप्रात्यनङ्खीकत्ते मते ४) इदं रज्ञतमित्याकारक-
प्रवबह(रजन ङोपस्थितिविशेष्ये तदसं सर्गाग्रहस्यैव तद्विषयत्वनियामकत्वं सम्भवतीति
तदुग्य्ावत्तेनाय `भनुपस्थित' इत्युक्तम्‌ |

ननु रजतत्वप्रकारङेच्डायामगरृहीतासं सगंस्य निखिलस्यैव विषयत्वेऽपि
त्न तविरहः, उपादानप्त्यत्षा(ङ alata ay प्रतृयभावोपपरुरत(५) भाह- वस्तुत
इति । तद्धिषयकरजतत्वप्रकारकेच्ड(यां तदश्रहीतासंसगकर-रजतत्वप्रक। रकक्षानत्वेन
क।रणत्वकत्पनाम्‌ अतं्र्गा्रहुस्य सहकारित्वक्रदपनाश्चापेषय तद्धिष्रयक्ररजतत्व-
प्रकारकक्ञानत्वेनेव राघवाद्ेतुरव' कटप्यत इति भावः |

कथं नियामक्त्वं(६) तद्‌ दशयति--- "सामान्यतः इति । ततप्कारकत्वम्‌'
रजतत्वप्रकारकत्वम्‌ | 'लाघवात्‌' असंसर्गाग्रहादेरवच्तदकत्वे हेतुत्वमदेश्ष्य SAAT |

दाधितिः
अस्तु वा समानप्रक्ारकत्वेन व्यवम्थिते कार्यकारणभावे भतिप्रसङ्कभङ्ाय
सामानाधिकरण्यमिव समानविवयकत्वमपि प्रव्यासत्तिः। असंसगाग्रहादेः कारणता-
मपेक््य समानविषरयत्वस्य अवच्छेदूकक्रो रिनिवेशोऽपि wala, कारणयथार्थत्वा
यथार्थत्वाधीनस्तु कार्यस्य तथाविधो fans: |

दीधितिपकाशः
wad रजतविणष्यक्रस्वस्य रज्तत्वप्करारकन्यस्य च परस्परं पिणेष्यधिग्रषण.
भावे विनिगमनाविरहात्‌ काःरणताद्रयस्यावन्यक्रःवे भसंसर्गाप्रहस्य हनुटवमपेक््य

(१) "केच्छविपताः इति wari) (२) अनुपहियतं चति; हति
पाठान्तरम्‌ | (३) शदत्यनुधरयुक्तम्‌ इति पाठान्तरम्‌ | (४) ‘Haraiad इति पाटान्तरम्‌ |
(५) प्पत्तिरतः इति पाठान्तरम्‌ । (8) ननियामक्म्‌' हति पाठान्तरम्‌ |

= aa me क aie ol EP ee EY EE Geeta,

(ड) ‘sqaver:,—safa प्रति उपादानप्रत्यक्षघ्य कारणत्वादिति ara: |
axe कारिकावल्यां विश्वनाथेन, --'उपादुानत्य वा्यक्षं प्रबुतां जनकं भवःदिति । ,

@ = को, == मानोः (मषिं [त 8 1 । [णी ओ हि क oe oct: ~ "गी

७०४ तखचिन्तामणौ अनुमानखण्डे
न लाघवम्‌[१), किश्च(च) रजतत्वप्रकारकक्ञानस्य सुखेत्वप्रकारकक्षानस्य च विशेष्य-
भेदेनैव कारणतामेदः स्यादत भआह-“अष्तु बवेत |

"भतिप्रसङ्खति,--अतिप्रसङ्ो दिरूपः ; गकषुरुषस्य रजतत्वप्रकारकन्ञानात्‌
पुरुषान्तरस्य रजतत्वग्रकारकेच्छापत्तिः, धवम्‌ पकविषये रजतत्वप्रकारकन्ञानसच्वे
विषयान्तरे रज्ञतत्वप्रकारकेच्छापत्तिः, भत(र)स्तदुभह्काय पकस्यामेव कारणतायान्ुभयं
प्रत्यासत्तिः | तथा च यज्ञानं यद्रात्मसमवेतं (३) aa विषये रजतत्वप्रकारकं
तद्‌त्मसमवेतं तश्र fav रजतत्वप्रकारिकामिच्ां जनयतीति ara: |

नच समनप्रकारकत्वमेव्र प्रत्यासचिरस्त, समानविषदत्वन्त्ववच्ठेदकष-
मस्त्विति वाच्यम्‌ ; तथा सति सुखश्यक्तिभदेन सुखत्वप्रकारफथरमविशेष्यभेदेन च
काय्यकारणभावानःत्य स्यात्‌ | किञ्च(४) दुखस्य प्रमेयत्वादिना क्ञाने(५) इच्छा-
विरहात्‌ सुखदुःखाभावत्वादिप्रकारकत्वेन फलटेच्छायामिच्छाविषय्साधनतावच्तेदक-
प्रकारकधीत्वेन SASHA) हतुत्वमाबध्यकम्‌ , अतः समानप्रकारकटवस्य न
प्रयाससित्वमिति | |

= ag विषथतासम्बन्धस्य वुस्यनिय्ामकत्वेन तदरवच्डन्प्रतियोगिताया
भभावेन(७) न तेन सम्बन्धेन व्यापकत्वम्‌ , तथा च कथं प्रयास्त्तिरत आह-
'भसंसर्गाप्रहदे' रिति |

यत्तु रजतारज्तय्ो रजतारजते इत समृहाटग्बनाह्‌ रजतत्वप्रकारिकिच्छा
mata स्यात्‌ , समानविगेष्कत्वव्रत्यासत्तेस्तोलयादिति, तन्न } - रज्तद्वप्रकारता-

(१) ‘ata Rares Fama’ erase: पुस्तकविरोप्रे न दृश्यते । सच
सुतरामुपादेयः, अन्यथा समुचपरार्थकस्य किंवेवयादेरथै।नुपपत्तेः। (२) पुस्तकविशोपे
tara’ इति नास्ति । (३) व्यदात्मनि समवेतम्‌" इति पालान्तरम्‌ । (४) (किञ्चित्‌?
इति पाठमेदः । (५) “Masa इति पाठान्तरम्‌ । (६) अदशेविरेपे (चः नास्ति|
(७) (अभावात्‌ इति क्वचित्‌ ।

se ee eee वि यि क त, ), 9 ति त | om « omnenbiigh = = ० ० आ ewe eee ee Se

(oS = eee ee es me SE et Pe

(a) ताहशरीत्या षिनिगमना विरहेण यद्यपि कारणतादह्वयाङ्गोकारनिबन्धनं गौरवं, व्यापि
अवष्डेदुपएकावेवमभिप्रेध्याह किन्नेति |

ee: आ ह ह = = ०४४ व = 817. 1 (1 1 १17 ee eee ee १ | ee च ee eee = वे i

scorn oo
निरूपितंविरोष्यतासम्बन्धेन यत्र ज्ञानं तत्र तत्‌प्रकारकेचजा इत्येवमुक्तो दोषा-
aratiata(A) |

यदपि aa चैवस्य रजतत्वप्रकारकज्ञानं रजते, मेतरस्य शक्तो, aa चैतस्य
शक्तावपि रजतत्वप्रकारङेच्छापत्तिः, विषयतासम्बन्धेन मेत्रीयस्य रजतस्वध्रकारक-
ञानस्य da सलात्‌ , Ada च समवायेन तदात्मनि सत्वादिति; तन्न;
उभयप्रत्यासरवचदिलकक।रणतायापुक्तातिप्रसङ्कस्य सुदूरपराहतत्वात्‌ |

नहि विषयतया रजतत्वप्रकारकेच्छायां विषयतया यस्य कस्यापि(१) तत्र
रजतत्वध्रकारक ज्ञानं सहक(रोत्युच्यते, येन ताद्रशसहकारिवशात्‌ यतकिश्चिदर्भिक्ष-
स्वीय(२) रजतत्वप्रकारकन्ञानेन तत्र॒ रजतत्वप्रकारकेच्ठापत्िः स्थात्‌, परन्तु
कं रजतत्वप्रकारकःं ज्ञानं(३) wa विषयतया प्रव्यासन्नं(४) सह्‌ यत्रात्मनि
समवायेन स्थितम्‌(५), तत्र विषये रजतत्वप्रकारिकामिच्छां तद्रात्मसमवेतां
जनयतीति । भन्यथा परामशंस्य सामानाधिकरण्यप्रत्यासच्यानुमितिजनकत्वेऽ-
प्युक्तातिप्रसङ्कः eq; उप्रधिकररणपरामशस्य काठिकतयरा अतीतस्वीय्रपरामशस्य
समवायेन प्रत्यासन्नत्वाह्‌ व्यधिक्ररणपरामशंसखेऽप्यनुमित्यापादनसम्भवारिति
न किञ्चिदैतत्‌(६) |

'समानविषयत्वस्यति,- तथा च तद्धिवयकरजतत्वप्रकारकेच्लां Cafe
तद्विवयक-रजतत्वप्रकारफधीत्वेन काय्यकरारणभावो fancsawa faa पव वाच्य
इति भावः | समानप्रकारकत्वस्यापि भवरच्जेवकत्वात्‌ कोराःविति। ननिवेशोऽपी-
त्थपिना seqrataed सधुशितप्‌ | 7

ननु समानविवयत्वस्य प्रत्यास्वित्वे रजतत्वप्रकारकक्षनत्वस्य कारणता-
धच्छेदक ध्याधिरोषात्‌ कथं यथार्थत्वायथा्थैत्वरूपं काय्येवन्तण्यम्‌ ? मन्पते(3) तु

(१) aaa ‘an’ इति नास्ति| (२) एकत्र श््रीयेति नारित | (३) रकशन
इति क्वचित्‌ । (४) “विपयताप्रस्यासन्नः इति क्वचित्‌ । (4) aaa “रिथत'मिति
नास्ति । (£) नकारच्ूल्यं (करिञ्चिदेतत्‌" इति पाटान्तरम्‌ । (७) ‘saad’ इति
पाठान्तरम्‌ | |

(A) आश्ड्भितस्थके रजतत्व .प्रकारतानिरूपितरविशेष्यतासस्वन्येन रजत, एव तादइका-
समूहाछम्धनज्ञानं वत्ते, नत्वरजतेऽपि, अतो न aaa रजतट्वप्रकारकेच्छोववत्यापक्तिरिति
ध्येयम्‌ |

® feel

bog तत्वविन्तामणो अनुमानखण्डे
कोषाभाव-भेदराप्रहाद्यात्मक(क) तहकारिवेलन्षण्यात्‌ तदुपपत्तिः स्यादत भआह-
क(रण'ति। ‘aaa यथार्थायथाधेत्वरूपः | |

attala:
पनेन रज्ञनत्वप्रकारकेच्छामां ततप्रकारकन्ञानं संवादिन्यां तस्यां दोषाभाव-
सहितं, पिद्तवादिन्यान्तु उपस्थितरजतगतभेदाप्रहसहितं हेतुरिति परास्तम्‌ ।
त्वदिशापि च संवादिन्यामुपस्थितरजतमेदाग्रहस्यैव देतुत्वोचित्यात्‌ ; दोषाणां
रज्तमेशरध्रदप्रतिबन्धकन।ममावमवेहय घुत्वात्‌ |

दीधितिषकाशः

qaa कारणयथाथत्वायथायत्वस्य [fata] नियामक्रतवन | 'ततप्रक(रकम्‌ः
रजतत्वप्र ह्ारकरत्‌ । द्दो गरभवसदित मिति, तैन रजतत्वप्रकारकक्षानात्‌ gat
न संवादिनीच्ङा, तत्र deta aurfifa am: उपस्थितं ag रजतं तत्र
` यो रजतमेद्ाग्रहः aaafzafacaa: |

(त्वदहिशापी'ति,- यथा उपस्थितारजतच्रृत्तित्वविरिषएटरल्ततमेदाग्रहस्याभाका-
दनुपिथिते taascaa या न विमश्रादिनीच्छा, तथा उपरिथतं ग्रह रजतं तदूधृत्तित्व-
विशि्टमेद््‌प्रद<प देतुल्वकस्यनवैव भनुषस्थिने अप्जते रजने वा सवादरच्चामावोषप-
पतो न दोषमाप्रक्म गुरोः कारणत्वं कस्ययितुभरुचितमिति aa) तथा च
अनागतोप(र) स्थित्यथनपि सामन्यलन्तणावभ्प्ररीति हृदयम्‌ |

"मेदाग्रहस्थैव' cane देाधाभावव्यवच्तेदः । दोषाभावाचेक्षया लाघवं
द्शेयति--'दोषाण।'भिति । ररजतसमेदप्रह"।त,- दोषाणामानन्त्याससेन तसद भावानां

हेतु त्वकरपने भन तक्राय्येकारणमावापस्तिरतो रजतमेवरग्रहप्रतिबन्धक्राभावत्वेन(क)
हेतुता बाच्या। तथा च तदपेक्षया रजतमेदृश्रहाभवत्वेनैव हेतुत्वमुचितमित्यथः।

॥ 8, 7 त ee ee oe
fr 266 Gee वक भ कि जवि ee eee? ee, सोय अनिन पियन्त ERNE TR
a aad ed

(+) ८अनागतरजतोष दति प्राटान्तरम्‌ |

न्क मी elie <p T eee gg OE EES 1 eh“ कक

(क) आदिपदेन दोषसद्ितमेदामप्रहः परिगृह्यते ।
(क) रजतमेदुग्रहप्रतिबस्यङ्त्वेन दोबाणामनुगमान्न तथा अनन्तकाष्यंकारणभावा-

पतिरिति भावः ।

ere" ere ee की क 1 71 क 11 1 ए" = aes

|

"न च भवतामपि रजञतत्वामावादिग्रहाभाधस्यापि विनिगमना्रिरहादेतं
स्यादिति ae ; रजरतटर्वांशे अन्प्रप्र ़ारक-रजतत्वपरारकेर डां प्रति रजतल्वा-
मावग्रह्स्याविरोधित्वात्‌। तथात्वेऽपे अमावहयक्षारणतामपेक्ष्य उक्त्ोषाभावश्य
गुरुत्वादिति |

खधुत्वा'दिति ;- इदपुपलन्षणम्‌ ; दोषामाषस्यात्मनिष्ठतया हेतुत्वे रज्नत-
र्यो रजतत्वधरमाभ्र माह रजते संब दिनी न स्यात्‌ । विषयनिषएतया हेतुत्वे च cH
रजतत्वश्रमकाठेऽपि भनुपस्थिते उपस्थिते वा रजतादो agri aware
संवादिनी रजतत्वप्रकारिकेच्छा स्यान्‌ । एवं विसंवादिन्यान्नुपस्थितारजतमेवाप्रहस्य
हेतु<ऽपि . यथाक्रथश्चिदुपल्थितारजतभेदाश्रहससात्‌ ताद्रशेच्छौोतपतिः स्यात्‌ |
वोषप्रथोज्यमेदराग्रहत्वेन हेतुत्वे दोषस्थाननुगमाद्ननुगमतादवस्थ्येवेत्यादिकमूह्यम्‌ |
दीधितिः

अत्राहुः; सिद्ध थव Fa सुखत्वेन रूपेण चक्का ; खाघवात्‌ तत्‌प्कारकेच्छायां
ततपक।रावच्करेन सिद्धत्वक्षानमेव हि facia, न च तत्‌ प्रते, तत्‌सचवे श्डोत्‌-
पततेस्त्वयाप्यनज्खीकारात्‌ | कथमन्यथा चिरप्रोषितस्य भन्ञातकान्तामरणस्य तक्‌-
कन्तावलोकनादाविच्छ्ा, जातावलोकनादीनां सिद्धव्वक्ञानात्‌ , alate
च[सखादित्यादि बगुतरमूहनीयम्‌ |
दोधितिप्रकाशः

सिद्ध ॒ववैत्येवक्ररिण अनागतग्प्वच्छरेदः। ag सिद्धत्वस्येच्द्धाविरोधित्वात्‌
कथं सिद्धे ced-aa आह---'खाधकवारि'ति। (तनूधकारावच्ददेने'ति, यत्‌फिञ्चितस्ुखे
घुखत्वसामानाधिकरण्येन सिद्धत्वग्रहेऽपि युखत्वावच्तुदेन सिद्धत्वप्रहाभावो -बरचेत
दवेति ara: | श्ञानमेवेत,- न a सिद्व्वमपीत्यवक्राराथः | स्वरूपसत्‌सिद्धत्वस्य
धच्छाविरोधित्वेऽपि अनागतेऽसिद्धत्वक्ञानकाठे इच्छा चुदयाच्‌ सिद्धत्वक्षानस्य विरो-
धित्वमावध्यकम्‌ | तथा च कव्पनालाघवात्‌ तस्यैव तथात्वमस्तु, न तु स्वरूपसत्‌-
सिद्धत्वस्येति ara: |

‘ay सुखत्वावच्रेदेन सि द्रत्वज्ञनप्‌। ‘aE fag) सिद्धत्वं (१८

काविरोधीत्यत्र युक्तिमाह--कशथमन्यधेति। `अन्यथा स्वरूपस्तन्‌सिद्रत्वस्य

(१) “सिद्धस्रश्चे इतिं पाठान्तरम्‌ |

ing: = = et

(ख) तथात्वेऽपि ताहशामावप्रहत्य विरोधिलयऽपीत्यथः। दोषामावषघ्ये*ति ततत्‌ `
कारणताया FCA?

| a का । a भ a 7 चिन्ता गणौ । 7 Pe eee are

भिन्नरूपेण सिद्धत्वज्ञानस्य चेच्छाविरोधित्वे। ‘sifaaed’fa— कान्तामरणाक्षानस्य
इ्च्छासामप्रचाः संघटनाय ai यद्यपि वाधितेऽपीच्छोदयाज्‌ क्ञातक्ान्तामरणाना-
aia भवत्येव, तथापि वाधनिश्चयस्य - प्रतिबन्धकत्वमभ्युपेत्याह--भक्ञातकान्ता-
पररणस्येति। असिद्धे कान्तान्तरावखोकने car नानुपपक्नेत्यतः ‘aaa’
‘afataey’ सित्वेन ज्ञातादतिरिक्तस्य |

न च तत्न तत्‌कान्ताबलोकनत्वेनानागतो धराद्रिव इच्छाविषयः(१) स्थादिति
वार्यम्‌ ; ततृक्रान्तावलोकनत्तेन धघरादाविच्छोत्‌पादक (२)दषाभावात्‌, भनागतानन्त-
पदार्थे ताद्रशेचक्राविष्र्रत्वक्रस्पनामपेदय(३) ततकान्तावलोकनत्वेन ज्ञाते कतिपया-
वलोकन एव wR लाघरवराश्चेति |

दीधितिः

भथ सिद्धत्वनिश्चयाभावापेत्षया छाघवादसिद्धत्वक्षानमेव दहेतुः। aa
सिद्धत्वेन ज्ञाति तन्‌ सम्भव्रतीतपसि दव्वज्ञानाथं सामान्यसन्षणेति चेन्न; पिरोषरूपा-
वच्तैदेन सिद्धत्वेन ज्ञात पव समान्यरूपेणासिद्धत्वप्रहसम्भवात्‌ । तदेकं aa
कञानदयं वेत्यन्यदेतन्‌ । AMAA णाप्यसिद्धत्वस्य नातु मशक्यत्वाच्च |

दीधितिपरकाशः

'लधादसिद्धत्वक्ञानमेवेति,- यद्यपि भ्रतत्वेनाक्ञात-सिदत्वनिश्चयाभावा-
aan श्रमत्वेनानिश्चीयमनसिद्धव्वक्ञानमेव गुरु तथापि यत्र॒ favafade
भरभत्वेनान्ञान रवासिद्धत्वज्ञा्न(४) aa उक्तखाधव्रस्योक्तत्वादिति |

(१) शगतघ्रराद्येव' इति पाटान्तरम्‌ । (२) 'विच्छोपपादकः इति पाठान्तरम्‌ |
(३) 'तादृशविपयत्वकस्पनमपेक्षयः इति पाठान्तरम्‌ । (४) भ्रमत्वेनाज्ञाते एव
सिद्धत्वा सिद्धप्वच्चने' इति पाठभेदः |

— ese किक = कि ह ह NS A a 1 ए ne! hel

(x) a9 निश्चयत्वान्यरूपेम कारणता प्रतिबन्धकता धा aa anrareagraca निश्चयः
नोतेज्ञकता, यत्र तु निश्वयत्वेन कारणता प्रतिबन्धकता वा, aa ज्ञानत्त्रेनोत्तजक्रतेति नियमात्‌
विद्धत्वनिश्वयत्वेनेच्छाप्रतिबन्धकत्वकल्पे संशयसाधारणन्ञनत्वेना प्रामणण्यज्ञ(नघ्योत्तेजङतया
अप्रामाण्यज्तानाभावविशिष्ट-सिद्धत्व निश्चयाभावत्वेन प्रजृतकारणत्वं भ्यव तिष्ठते |

¦ “षिशेष्ररुप।वच्डेदेन' ततस्ततृषुखत्वादिना | 'सामान्यरूपेणः तखत्वादिनिा |
‘aq’ faagea भसिद्धत्वप्रकारकं ज्ञानम्‌(१)। श्ञानद्वयं वे"ति, तथा च aa
साधारण्याय स्वतन्तोपस्थितासिद्धत्वस्य भसं सग्रह cq भन्यथाखयात्यनङ्गोक्रा
कारणं (२) वक्तव्यमिति भवः |

नतु भसंसरगाप्रहमात्रेणव भ्रमत्वसम्भवे सपरकारकप्रत्यत्तमात्रस्यैव ` भ्रमत्वा-
पात इत्यतो दोषविशेषाणामपि तत्वेन हेतुत्वं वाच्यम्‌ । तथा च यत्र सिद्ध
भसिद्धत्वश्रमजनकदो्राभाप्तन्न इच्छा ` न ध्यात्‌, अतोऽसिद्धत्वभ्रभोत्चादवाय
सामान्यलक्षणा वाच्येत्यत आह-- .सामान्यलक्षण'ति | ुखत्वसामान्यलन्तणया
वस्तुगत्या भसिद्धसुखस्यःषुखत्वेन ज्ञानं भवतु, तदसिद्धत्वक्ञानं तु कुत इति भावः|

दीधितिः

वस्तुतस्तु सामान्यलन्षणां विनापि भयं कारः घुखप्रागभाववषान्‌ पुखोतपाव्‌-
कालीनभ्वंसप्रतियोगी वा कलत्वादेतारशक्राटत्वाद्रेव्यनुमानादसिद्स्खस्य az-
सिद्धत्वस्य च ज्ञानं खुलभमैव । निषुणतरमुपपादचिष्यते ad शब्दमणिवीधिताविति
छतं पहटविनेन |
| दीधितिप्रकाशः

ननु सुखत्वेनोपस्थिते aamaga सुखं वत्तेमानप्रागभाव(क) set
वसमानकाखात्रसित्वे सति भतीतकालाव्तित्वादित्यन्चमनादसिद् त्वं ुप्रहमेवेत्यत
are -वस्त॒तस्त्वि'ति। पतन्‌क्ताटन्रुलिप्रागमाव्रध्रतियोगित्वरूपस्य वततकाल-

(६) (असिद्धप्वज्ञानमिति क्वचित्‌ पाटः | (२) एकत्र (कारणमिति नास्ति|
तत्र "वक्तव्यमित्यत च वक्तव्य इति पाष्टः | |

॥ 8, 1, ee

[8 कि 1 7. 7 70. ति 17 2 Oe es Oe Ee वि eee

तत्र कारणताकवच्छेदककोटो अप्रामाण्यप्रकारकत्वमेव प्रविष्टम्‌ । तिद्धत्वनिश्चयत्वन्तु
सिद्त्वाभावाप्रकारकसि द व्वप्रकारकन्तानत्वम्‌ । असिद्धत्ब्तानत्येन हेतुताकल्ये तु तेनेव
नियमेन अप्रामाण्यनिश्वयत्वेनाप्रामाण्यज्ञानघ्योत्तेजकतया अप्रामाण्यनिश्चयामाषविक्लिश-
सिद्धत्व्तानत्वेन देतुल्वमाथाति । vag कारणतावच्छेदककोरौ असिद्धत्वाभावषदुविकेष्य-
का सिद्धत्व प्रकारकत्वरूपं यत्‌ gland प्रकृतमप्रामाण्यं तदभावा प्रका रकततप्रकारकज्ानत्व-
रूपगुरुतरधम्‌ ल्य प्रवेशात्‌ Galaaar गौरवमिति हदयम्‌ |

(क) प्रागभावाङ्गीकारपक्षे इदं साध्यम्‌ | तदनङ्खीकारपक्षे त व्तमानकारष्वंसाधिकरण-
कालोतूपत्तिकृत्वल्य साध्यत्वमवगन्तञ्यमिति विशेषः ।

तंश्रचिन्तापरणो भतुमानखण्डे

परतियोगिक(ख)ष्वंसाधिक्रणत्तणोत्‌पलिक्त्धरूपस्य वा भसिदधत्वस्य पत्तधमेता-
बलान्‌ सिद्धिसम्यादनाय "अप्रमिति। भतीतद्ठुखादेरपि वत्तेमानभ्वंसादिकूपा-(१)
भावध्रतियोगित्वदसिडत्वस्वरूपलाभ साध्ये प्रागभावपय्यन्तम्‌ | प्रागभावत्व-
भखण्डोपाधिरतो नाननुगमः। प्रागभावे मानाभावे त्वाह--छुखोत्पादे'ति।
सिदद्षखस्थपि स्वद्वितीयक्षणवु्तिध्वं सप्रतियोगिप्रथमत्तणनत्रसित्वादसिद्धत्वस्वरूप-
ara: स्यादत “उत्पादे ति। अतीतघुखोतृषाद्‌।धिक्ररणस्थखमह।कालबृत्तिष्ंस-
प्रतिपोगित्वमादाय seer सिद्धिक्रारणाय कारुपदं त्षणपरम्‌ |
aaa: ane च स्वत्वधरितत्वात्‌ सिद्श्वखोत्पस्यसिश्शखोत्‌पशि-
साध।रणस्य उतूप्तित्वस्य तदधिक्ररणतन्तणसाधारणस्य त्षणत्वस्य वैकस्याभावात्‌
कथं safane इति वास्यम्‌ ; स्वोतपसिन्षणवत्तित्वसम्बन्धेन afer
स्वावच्ङिन्नत्वसम्बन्धेन वा अनागतष्ुखविशिष्टो यो ध्वंसः, तत्‌प्रतियोगिकाल-
त्वस्था(र)नुगतत्वादिति । महाप्रलयाभ्युपगयै त्वाह-'वताद्रशे'ति। शदानीन्तन-
जञन्यभावाधिक्रणेव्यर्थः । अन्त्योपान्त्यन्नणयोव्यमिचारवारणाय शदानीन्तने'ति |
ननु अनागतसुखप्रागभावस्य उ्यापकत्वान्ञानात्‌ कथं azgfafaca आह-
(निपुणतर मिति । सुख गगभावत्वेन सिद्धुखप्रागमावस्य व्यापकत्वक्ञानादसिद -
सुखधप्रागमावस्यापि पत्तधमंत,(३)बलादनुमितो भानं समानम्‌(४

त दीधिति

‘az: से” इत्यादि,-संशयसमानाकासे हि निश्चयस्तद्विरोधी धरो न वेति
संशयः कोरितावच्छेदकघटल्वाशे निष्परकारकश्च । न च प्रमेयवानिति प्रत्ययस्तथा |
अत पव ज्ातिमानिति निश्चयेऽपि घटो न वेति संशयः धरत्ववानिति गिश्चयस्तु
धरेतरावसित्वविशिष्टमव्रगाहमानो धरान्यतासन्दे्टं विरुणद्धि पुरुषावुखिवक्रकोट-

` रादिनिश्चथ इव वुरुषत्वसं शयम्‌ |

(स्वसाममप्रीबिरहादि'ति,- घट इति निश्चयं प्रति घटत्वे fafanead ara
कारणप्‌ , जतित्वादििना धरत्वादिज्ञानेऽपि तदनदयात : सामान्यलन्षणायाश्च

सावन्यपङ्रकक्चनननकृत्वनियमात्‌ विशिषटक्चानसामप्रीसत्त्‌ |
इति धीमदुरघुनाथशिरोमणिङतायां बोधितो अनुमानखण्डे
सामान्यलनक्षणा-प्रक्ररण समाप्तम |
` (£ Saas पाठान्तरम्‌ । (२) श्रतियोगिखस्येति पाठान्तरम्‌ ।
(३) “पक्षता इति क्वचित्‌ पाठः| (४) (समानमिति न arian |

७१०

1 त ए ०1 पनत मय nl 1 जयाय i i न= ee ee = आः =

(ख) दीधित्युक्त-द्वितीयमाध्यपक्षमनुरत्याह 'पततकारप्रतियोगिकष्वंसेःत्यादि |

सांमान्यलन्तणकरणम्‌ ` ७११
वोधितिप्रकाशः .

ननु (१) प्रमेयत्वादिना घटत्वप्रकारकनिश्चयसखात्‌ कथं घरत्वप्रकारकसं शय
इत्यत आह -'संशयसमनाकारो हिः इति । न केवलं प्रकारस्य समानत्वं, किन्तु
प्रक्षारताग्रा भपि az बाख्प्रमिति ara: |

'कोरितावच्छेदकश्ररेत्वे'ति,- धरो न वेति संशये तादारम्येन घरस्यव(र)
कोरित्वात्‌ घटत्वं कोटितावच्छेदूकमिति भावः । (तथा कोरिताबच्लेककधरत्वांशे
निष्प्रकारकः $ aX प्रमैयत्वस्यव azcain प्रकारत्वादिति ara: |

'अत वव' समानाक्रारनिश्चयस्यै्र विरोधित्यादेव । नन्वेवं ads धरत्वत्व-
प्कारकत्वादू घरत्यवानिति fata a तादशसंगशयविरोधी स्यादत आ्-
धरत्वव्ानिती'ति । धघडान्यतासन्देद fafa, ततक्रो{रिकसन्दे६ (३ ! प्रति क) तदृन्या-
लुत्तित्वद्धिरिषस्य दशनं वरिशेषद्‌शनविधया(ख) विरोधीत्ययुभवबलादास्थीयत इति
भवः(४)। |

यद्यपि तादात्म्येन धरक्षोिकसंशयं भ्रति atacrafacafafieraaenens
8 प्ाप्यदूर्शनमिति स्वातन्ध्येण व्रिसोधिल्श्रद्शनमनुचितम्‌ , तथापि यत्न ae
aa न कोटिः, fag घरमे दतदभावों स्वरूपसम्बन्धेन कोरी, aarig धरतरान्रृसित्व-
विशिष्टधर्मक्षानस्प विरोधित्वप्राप्टयथं तथोक्तम्‌ aa पव यत्र केनापि प्रकरेण
व्याप्यद्रोनत्वं न सम्भव्रति ag दणटान्तयति,- ुसरुषानच्रसती ति ।

ww ४ ॥

6 eo @ ~ व (= ५. रा न
धरे इति निश्चयं प्रती'ति- मिश्चयपदं क्ञानसामान्यपरम्‌ , निश्चयस्य
काय्यतानव्रच्डरकत्वात्‌ AL इत्याकारकसंरायऽपि ताद्रशक्ञानस्य जनकत्वाशच |

(१) ‘ag’ इति ata area | (२) तताद^त्म्येनेव घटश्य' इति asda: |
(३) ‘MBs aera) (¢) अत्र॒ क्यचिन्‌ तत्‌कोटिकसन्देहं
प्रति तद्रदन्याब्रत्तित्वविशिष्रस्य ददनं यथा तथा तदितराब्र्तित्वविदिषएटस्यापिं दनं

व्यावत्तकधर्मददानविधया विरोधीयनुभववलादाश्थीयत इति भावः" | इति पाठो दृश्यते |

(क) भत्र तावाहम्येन सम्बन्येनेति योजनीयम्‌ |

७१९ तसचिन्तामणौ भनुमानखण्डे

aq. प्रमैयत्वसामान्यलन्षणयैतर॒यावतप्रमेयगोचरं निर्विकदपकं जन्यतामत
भाह-'सामान्ये'ति | |

ननु प्रमेयत्वप्रकारकप्रमेयप्रत्यत्तत्वापेन्तया प्र्यक्तत्वस्य(१) लघुत्वात्‌ तदेव
जन्यतावच्छेदकम्‌ , तश्च निविकद्पक्रसाधारणमत ane—-‘fafaeara’fa । प्रमेयत्व-
लानस्यैव 9 ogeqrafacaq विशिष्क्ञानसामप्रीस्ततादथवशसम्पन्नमेव विरि
ज्ञानमिति ara: |

यद्यपि धटो न वेति संशयाच॒रोषेन acai निर्विकल्पकं ज्ञानमावश्यक्रप्‌ ,
न च ताद्रशनिविंकसव्पकससेऽपि दोष्रादैव घटः स इति न ज्ञानमिति वाच्यम्‌ $
घटे निरत्रिकद्यकभवन्न त।दशक्नानमित्पस्यासङ्गुतत्वापातात्‌। तथापि यत्र
प्रमैयव्रानिति सामान्यखक्ञणाजन्यनिणेगोतेपत्तिकराे ताद्ररादोषाभावोऽनन्तरन्ञषणे
निर्विंकदपक्रमेकङकोरिरमरणम्‌ qantas ततो घटो न वेति संशयः,
aa प्रमरग्रवानिति निणयस्यर घट इत्पाकारते dant न स्यादित्यान्षेपे azcain
निबिकस्पक्ाभावत्‌ तादशनिण्यस्य च az इल्यराकरारकस्वमिति समाधानं सम्यगिति
मन्तव्यम्‌ |

वस्तुतस्तु सामान्यरत्षणात्यवस्थापक्र प्रति सोपहासमग्रमात्तेपः, सामान्य
Bata विष्वस्येत्र घरत्वप्रकृरकताद्रशन्ननप्तखात्‌ । आल्मत्वमेव त।दशन्ञान-
वरस्थ व्प्राप्यं गृहीतम्‌ | तथा च सामन्यलक्तणां व्यवस्थपयितुः तावकीयन्नान-
विषो घटो.न वा परस्ताद्ररा-वटनज्ञानवान्नवरेति संशयो न स्थात्‌ विरेषद्रशंनसस्वात्‌ |
भत पव पूवेपन्ते परक्रीयज्ञनविषथ् इत्युक्तम्‌ Ader सामान्यलक्ञणया घटरव-
परकारकक्ञनसम्भवेऽपि ALAA अन्पराद्रकारकताद्शक्ञानासम्भवेन भत्मत्वं ताद्रश-
"धटत्वप्रक(रकक्ञनवसव्याप्यमिति विशेषदशनाभावात्‌ ताद्रशक्ञानस्य रूशयो नानुपपन्न
इति सिद्धन्ततत्पथ्यमिति बयं aa: |

धति श्रीमदुभवानन्वीये तख्रचिन्तामणिद्रीधितिप्रकाशे भनुमानखण्डे
सामान्यरत्षणाव्रकरणब्याख्या समाप्ता |

(१) प्प्रमेयप्रत्यक्षत्वस्यः इति पाठान्तरम्‌

sq उपाधि-प्रकरणी
तचखचिन्तामणिः
उपाधिक्षानाहु व्यभिवारक्षाने सति न अ्यामिनिश्चय श्त्युपाधिनिरूप्यते |

तत्रोपाधिः साप्यत्वामिमतव्यापकत्वे सति साधनत्वाभिमताभ्यापकः। भनोपाधि-
HOTTA न व्यापिक्षाने(१) हेतुः, भतो श्रापक्षत्थादिक्षाने नान्योन्याध्यः।

दीधितिः
परसङ्ादुपाधि निरूपयितुमाह उपाधी 'ति। सोपाधो साभ्यत्साधनल्वे
न सम्भवतोऽतः `अभिमते'ति। यो यदुध्यापकत्वे सति यक्म्यापकः, स तत्रं
उपाधिरिति निगलितोऽथैः। अ्यापकत्वाभ्यापकत्वे दकरूपेण षिषन्निते |

दीधितिप्रकाशः

भूखे उयमिचाशश्ाने सति उपाधिक्ञानादिति योज्ञनायां(क) sealant
इयापिनिश्चय इत्यस्या सङतत्वाश्च(ख) उपोहुघातस्यासम्मवावाह--श्रसङ्कादिति ।
स्मृतस्य भनुपेन्नणीयत्वं Tag: । ततः(२) gaa येन क्रमैण स्मृतत्वं तत्‌-
प्रवृशनायोपाधिक्ञानादित्यादि gay पूर्वस्यैव विवरणम्‌(३)। `ष्यापिप्रहोपाये ‘ar
च कचिदुपाधिसन्दे्'दित्यत्र व्यासिनिश्चयाभाषप्रयोजकीभूत- व्यभिचारशङ्काकारेण-

(१) '्यातिषीतुःः इति पाठान्तरम्‌ । (२) apne इति पाठान्तरम्‌ ।
(१) पुस्तकविशेधे ‘qdeta विवरणम्‌'हति अंशो नास्ति | :

क क 60 4

(क) दथा योजनायां हतायां saftey sarcagrafeaar उपाजिलशानॐनकमिति
erat | तेन च उपाधेग्यभिधारघ्यापकतवमषसीयते । caw उपाधिविशहव्य व्यापकाभाव-
विधया ठपभिचारविरहशनजनकस्वरामादृपायथिश्षानस्य वदभावक्षानजनकटवच्चि , sqrt
ध्यमिचाराभाषङ्पण्यापिज्चा नप्रयोजकलशान विषयस्वक्षणशापकटवल्वस्पोपपादकत्ववस्वात्‌ भ्यावि-
निर्ूपितोपोदुधावसङ्गतिसमम्बय इति star | |

(ल) प्रामाणिष्ल्य गोरवत्यादोषस्वात्‌ कर्पान्तरमाईइ ia भ्यातिनिश्चय' इत्यादि ।
'भंसङ्गंतत्वा'दिवि इपाधिक्षानस्य भ्याधिनिश्चयाभावप्रयोजकल्वातुपपते (tea: |
eo १]

७1४ तस्वचिन्तामणौ भनुमानश्वण्डे

क्ानविषत्वेनोपाधेः स्मारितत्वादिति मावः। इत्थञ्च g@ ‘a व्याप्तिनिश्चय
इती त्यनन्तरभुक्तमत इति शेषः |

साध्यत्वस्ताध मत्वे व्याप्यत्वश्यापकत्वरूपे। अभिमानस्य विशेषणत्वे यत्र न
तव्मिभानस्तत्राव्यातिः(ग) , साभ्यरतावच्जरेदकादोनां (घ) परवेशावध्यकत्वे वैयध्य-
चेत्यत आह-भो यदि'ति। यदवच्छिन्नव्यापक्षस्वे सति यदवच्छिन्नाव्यापक
ह्यर्थः | aa गुणकर्मान्यत्वे सति aera ज तेरित्याद्रौ संयोगी शुणकर्मान्यत्वे
सति सल्वादिद्यादो न व्रष्यत्वादहो १) भग्याप्त्यतिब्याघती |

‘qnean ' ति,-चक्रप्रक्नारेण पक क्तस्बन्येनेत्यर्धः | तेनं दवयत्वत्वेन समवाय-
सम्बन्धेन alg ya 7 f ar भ्यापकस्य दग्यत्वस्य द्ित्वादिना संयोगादिसम्बन्धेन वा
धूमं afe षा प्रति भःयापक्ररवेऽपि वहिनान्‌ धूमादित्यन्र धूमवान्‌ वहंरित्यत्र च
द्रभ्यत्वादो नातिव्यसिः।

दीधितिः

ननु उपाधेः साध्यश्यापकरदं साध्यनिषठग्यापतिनिरूपकत्वम्‌, सा च यावदुपाधि-
ध्यापकः्यापक्रक्षत्वरूपानोपा धिकत्वक्षानदेव Ala | उपाधिव्यापकयावदर्थान्तगतस्य
eae: areqarqncane:(2) साभ्यनिष्ठव्यासिप्रहादित्यन्योन्याघधय इत्यत अह-
"अनौ पाचिज्गत्वे'ति। व्यापकत्वं व्यातिनिरूपकत्वम्‌ , सा च भअनोपाधिक्षत्वप्रहाु
प्रोतः, agianafasaay अनोपाधितटबन्तरपरहाहित्यनवस्थेट्यत
भाह--"अनोपाधिकस्वे ति । भन्योन्याध्रयवदमनवस्थापरमिति a(3) सम्पवायः।

=> = च भकना) ॥ « hia Ba cme, GT [

[ ~ 1 _ 1] 1 1 171 ee ee री mesh जन = = जम ० gee: =
IP

(१) ्रब्रस्वादौ नाव्य।प्यतिग्याक्ती' इति पाठान्तरम्‌ | कंवचित्‌ द्र्यत्वे' इति |
(२) ‘sear इति पाठान्तरम्‌ । (३) एकत्र वु इति नास्ति।

(ग) dtefacrara सर्वत्रेव avearfiara: करुपनीय इत्यतः seqreatare ‘areqat-
धशेवुकादीनाःमिश्यादिना |

(a) "ताभ्यतवष्ठेनुकावीना' मित्या दिपवाव साधनतावण्ठेवुकादिपरिप्रहः । arcaar-
धण्ेतुकाप्रवेशे गुणकर्मान्यत्वे सति सं्तावान्‌ wrafcearst व्रष्यस्वरूपोपाधावष्या तिः; rewered
ततारूपसाध्यव्यरपकट्वाभावात्‌ | साधनतावण्छेदकाप्रवे्े संयोगी शुणकर्मास्यत्वे सति
सर्वा दिस्य दि दधेतुत्यले geet भतिभ्यातिः) cee सतारूपताधनाष्यापकतवात्‌ । ae:

CWOCSTAG त न तथा) वरष्वट्दल्य एणकर्माम्यस्वविशिषहतसास्वा व च्छिननष्यापकहवात्‌ |

aT

वीषितिप्रकाशः
तव्रननिष्ठव्यःतामावाप्रतियोगित्वरूपभ्यापकस्व (१)४वेरो व्यातेरपवेशे(र)नान्यो-
ग्याश्रयध्या(३)सिद्वेराह -'साध्यनिषम्यत्ती'ति। धूमान्‌ धह ters भाद्रन्धन
ara: anaes सध्यनिषठम्यासिनिरूपकरवम्‌ , धूमनिष्ठद्रन्धनग्यापिग्रहे व
भरद्रन्धनभ्यापकतव्सामप्रीरूपोपाभ्य(४)मावल्लानं RCT, भद्न्धननिश्तत्‌-
craters च reread करणमिति क्रमेण भनवस्थाया रव

सम्मवदन्योष्प्राधय शत्र न सम्मश्रतीत्यतस्तदुपपादयति 'सावेति। सा(५)
इपाधिनिङूपिता साभ्यनिष्ठा व्याप्तिः |

यावकृपाधिध्यापकव्यापककत्वरूपानोपाधिकषः,'ति, — यावतसछव्यभिवारि-
ष्यमिवारिक्ताभ्यसामानाधिकरण्थरूपानोपाधिष £ प्ञानेहेनुत्वे व्यासेरपरवेशोनान्योन्या-
धथासम्भश्रादिति। भत दव ानारेवे'टयेवकरिण उक्तरूपसा९ पभ्यापकत्वाघटितानो
THATS ATTA: |

धूभनिषठद्न्धनव्यापिप्रे. यावदादन्धतभ्यापकश्यापकृको धूम इति शानं कारणं
asi! भद्रन्धनःयापकश्च भद्रन्धनमपीति तत्रापि धूमनिषठश्यापिनिर्यकस्व-
श्ानमयेस्तितम्‌ । तथा च रदरन्धने धूमनिष्ठग्यासिनिरूपकस्वप्रहे ससि धूमण्िद्‌-
व्यापिप्रहः, धूमनिष्ठतदुभ्यापिप्रहे च सति षिशेषणश्षानात्‌ तदुष्यािनिकूपकव-
मर्न्धने प्राह्ममि्यन्योन्याधयः। धूव्रनिषर्यापेस्तन्निरूपक्त्वुस्य च प्राहस्य
मेश्ाज्ञाटमाश्चयः। धत रव यवदुपाधिभ्यापकग्याप्यत्धपुपेक््य तदुभ्यापककत्वः
मित्युक्तम्‌ | |
मतान्तरमाह “पकस्व मित्यादिना | अविरोकितभ्यापकर्वकथनेन यत्र
यतुऽ्यापशत्वं निषिष्टप्‌, तत्र तन्नि उव्याक्िनिरूपक््व (६) रूपमेव इत्यनवस्था |
अन्य पोपायिःपापकतयत्र तह AGATA ALATA तयोगित्वरूपतदुग्यापक्रत्वस्य प्रवेशे(3)
MAINA AATAATA | |
(१) “उयापकरत्वस्यः इति पाठान्तरम्‌ । (२) क्वचित्‌ saree इति
सप्तम्यन्तपाठः | (३) श्रयस्याप्रसिद्धेराह' इति पाठान्तरम्‌ । (४) “रूपोपाषेरभाब्' इति
पाठान्तरम्‌ । (५) एकत्र चवा इति नास्ति| (६) Gea स्यः शब्दो area |
(७) प्रवेशोनानवस्थायाः हति पाठान्तरम्‌ ।

७१६ तश्वचिन्लामणो भनुमानखण्डे
स्वमते तु उपाधिनिष्ठसाभ्यन्यापकत्वमान्रं साध्यनिष्ठन्यापिनिरूपकत्थरूपम्‌,
ततुष्यापकत्वस्य प्रवेशे(१) उपाधि-~म्यापकेत्यादावन्यादशब्यापकर्धस्य. प्रवेरोऽपि

मन्योन्याध्रयापरीह।र।त | भत ॒ चव ‘sqrt: साध्यभ्यापकस्व'मिति विशेषिते

स्वयमुकतम्‌ । ‘aantas’fa, — भनोपाधित्वशरीरनिविष्टोपाधित्वप्रविरेत्यर्थः |
सम्यश्ाय' इति, - भपक्ा्थव्याख्येवास्वरसः |
| तच्छचिन्तार्माणः

यह्वा भ्यापकत्वं तह्न्निष्ठात्यन्ताभावाप्रतियोगित्वम्‌। तवुप्रतियोगित्वश्चा-
व्यापकत्वम्‌ | प्रतिग्ोगित्वञ्च तद्‌ धिक्ररणानधिकरणत्वमिति वदन्ति । aa; साधन-
पत्तधर्मावच्छिन्नसाभ्यम्यापकोपाध्यव्याप्ेः। न च तयोरनुपाधित्वम्‌ ; दूषकतावीज-
साम्यांत्‌। मिनातनयत्वेन '्यामत्वसताधने शाक्पाकजत्वस्य, प्रत्यत्तस्पर्शाश्रयत्वेन
ara: प्र्यन्ञटवे साभ्ये(२) उदभूतरूपवस्वस्य च शाने प्रयोजकत्वेनोपाधित्व-

स्वीकारश्चे ति(३) |
दीधितिः

भव्याप्यशुलीनां भ्यापकट्वमुपपादयितुमाह श्रतियोगित्थश्चेति। (तकवधि-
करणानधिकरणत्वम्‌' तव्धिक्रणाधिकरणत्वविरोधि यत्‌ प्रतियोगित्वं प्रतियोगभि-
ब्य्धिकरणाभावप्रतियोगित्वं, तदिह प्रहीतम्यम्‌ । प्रतियोगिव्यधिकरणत्वेनाभाषो
विशेषणीय ति फलितोऽर्थः । (साधने'ति,ः-भनयोरसङ्करोऽमे दशयिष्यते(४) |

दोधितिप्रकाशः

ननु तवधिक्षरणानधिक्रणत्वमुपाधिताघरकसम्बन्येन तदधिकरणा-
वुलित्वम्‌ , अन्यथा सम्बन्धमेदमादाय भ्व्यापतेः(क)। तथा. च द्रभ्यं सखा

(१) ग्रन्थविशेषे (्तद्भ्यापकतषस्य प्रवेशे इव्ययमेशो नास्ति । (२) "यक्षत्व-
साधने' हति पाठान्तरम्‌ । (१) स्वीकारा्' इति इतिशब्दं॑विना पाठभेदः |
(४) (प्रदकयायिष्यते' इति क्वचित्‌,

(क) "अश्याते'रिति, - आद्रेन्धनदेरपि बहुयादिमननिषठद्रन्धनाभावाधिङरणे काढादौ
काङिकादिस्तमदन्येन ga: साधनाव्यापकत्वानुपपत्तेरिति भावः। न चेवमसम्मवसम्भवे कथ-
मभ्यासिदुानमिति वाच्यम्‌ , . जन्यं व्रढपत्वा दित्यादौ गगनान्यस्व।दवेव छश्चणसमम्बयात्‌ |
इष्त्वा विसमा नाभिकरणगगनास्यत्वाभावाचयिकरणगगनादो सम्बन्धसामास्येनेव गगनान्व-
स्वदेरहुतितया प्रृतसाधनाष्यापकल्वानुपपत्तिणिरासाव्‌ |

७१७

पाधि-परकरणम्‌

हियादो सेशखाधिकरणशुणनिष्व्रःपर्वायमाबाधिकररणाशृसित्धस्थः संयोगे स्वात्‌
qraareaqnerariasta जातिपषान्‌ मेयस्वादिव्यादो सतदे,. समवायेनोपाधिध्वं
न स्थात्‌ , मेषत्वाधिकरणसामान्यादिनिष्ठसस्ताभावाधिकरणसामान्यादौ समवायेन
वरसेरपसिदत्वात्‌ तदधिक्ररणात्रुततित्वस्य स्ायामसम्भवात्‌ । ववं get सल्वा-
दित्यादो विशि्टससवस्य उपाधित्वं न स्यात्‌ , विशिष्ठस्यानतिरेकेण गुणाथवृसित्वस्य
amare भह-- तद्धिकरणे'ति। विरोधष्यथंकनञा(ख) तदधिकरणाधि-
करणत्वविरोधित्वं कन्धम्‌। aa प्रतियोगित्वविशेषणमिति दशेथति- यत्‌
प्रतिग्ोगित्व'मिवि।

तकधिक्ररस्णे क्ायमानमधिक्षरणत्वं तदधिक्रणाधिक्षरणत्वं, सक्षभ्या
§यत्वार्थकत्वेन क्षनविषरयल्वङाभात्‌। वरिरोधित्वश्च प्रहपरतिबन्धकप्रहयिषयत्वम्‌ |
यादरशग्रतिधोगित्वक्षने यकद्धिक्ररणे प्रतियोग्यधिक्शर्णत्वग्रहप्रतिबन्धस्ताद्रश-
प्रतियोगित्वमिति फएलितोऽथंः।

Stat तदित्याह--श्रतियोगी'ति। प्रतियोगित्वपट्स्यैव प्रतियोगिभ्यधि-
करणाभावयतियोगित्वार्थकत्वे“१) तद्वत्निष्ठामावेष्यत्र अभवेद्यस्य facia भाह-
प्रतिश्रोगिव्यधिक्रणत्वे्नैति।

ona,

न च कालः कालपरिमाणवान्‌ मेयत्वाहित्यादौ कालिक्रसतम्बन्धेनोपाधो
धटव्राषव्यातिः, तेन सम्बन्धेन कारे प्रतियोगिव्यधिक्रणस्थाभावषश्याप्रसिद्धैरिति
aay; प्रतियोगितावच्छदक सम्बन्धेन निषकप्रतियोग्यनधिक्ररणसाध्यवन्नि्ठ-
भाषप्रतिधोगितायां यद्धर्मावच्िन्नत्व-यत्‌सम्बन्धावच्छिश्नत्वोभयाभाषस्तेन सम्बन्धेन
त इमाव च्छिश्नरपेव साध्यदयापकलत्वादिति ara: |

स्वयं वक्ष्यमाणस्य ‘a श्यामो मित्रातनयत्वा्दित्यत्र साधनाबच्छिन्न-
साभ्यदयापकस्य शाकपाकजत्वस्थ साधनस्थ(२) qaaacara प्तधरमषिच्छिन्न-

(१) ्प्रतियोगित्वा्थेक्लयाः इति पठान्तरम। (९) (साधनस्यापि' "दति
पाठान्तरम्‌ |

(अ) ततवारश््यमभावश्च azeqed वदश्पता । |
अप्राजञष्स्वं विरोषश्च ननर्थाः बट्‌ gaifear: । इति ।

७१ वखनिन्तादणो भवुमागसण्डे

साभ्यव्यापकत्वसम्मवात्‌ , TY: Tea: ्रत्यत्तस्पशश्रयत्था वित्थादौ दहि ्र्॑यश्वा-
वन्छननंताष्यदयापक्श्य उदुभूतक्पस्य प्रत्यत्तप्पशाधपत्वरूप-स(धनगवचिदधि्साध्य-
NITRATE साङ्य्येमत भआह--भनयो'रिति। ‘om’ इति यत्र (१) पके
हेतुमति च सन्य' मित्यादिप्रन्थ(क) इत्यथः |

तत्वचिन्तामणिः

पस्ेतरेऽतिष्यापिश्च(२)। न च भ्यतिरेके पर्दते(३)वरान्यत्वादिव्यक
इतरान्यत्वस्यासिदिक्षारणार्थं(छ) पवेत (५) विशेषणमिति व्यतिरेके भ्य्थं विशेषण-
त्वान्न स उपाधिः, वाधोशीतस्या(६)प्यनुपाधितापत्तेः। न Aerafe:; इतरान्य-
त्यस्याप्रसिद्धच्चा fade विना earaqager(s) ततरसार्थक्यात्‌(न) |

दीधितिः

‘qa'(e) gfa.—aa इतरो यस्मादिति शहुभीहि्माषव्रधानश्च निर्देशः |
` प्तमितवरथति उपावसयतीति ग्युतूपरया agaferadaaa cata कथित्‌ । तादात्म्येन
धमण पव व्यापकत्वमिति तु atari) भत एवात्र पदंतेतरान्यत्वादिति
eM AFI! इतस्था तु स्यापकाभावस्येव भ्याएकवदन्योन्यामावस्यापि
गमकत्वमभ्रित्य सङ्कमनीयम्‌। “वरतिरेक' शति.--यद्यपि व्यापकाभावमुद्धया
गमकस्वे तथा बेयथ्य न दोषाय, तथापि वास्तव(१०)वेयथ्यंशुन्यत्वमेव विशेषणं
देयमिति भाषः |

(१) पक्त्र ‘ay इति नाकस्ति। (२) ््याेदचः इति पाठान्तरम्‌ |
(३) प्पक्षेतरे ति पाठन्तरम्‌ । (४) (वारणाय इति पाठान्तरम्‌ | (५) प्पर्वताविः इति
पाठान्तरम्‌ । (६) (वाधोन्नीतपक्षेतरस्ये'ति पाठान्तरम्‌ | (७) ‘at इति सप्तम्यन्त
पाठः क्रचित्‌ | (८) ‘arta’ fafa cara) (९) प्पक्षेतरेतिः इति
पाठन्तरम्‌। (१) (वास्तवतथावेय््यैः इति पाठान्तरम्‌ |

(क) तथा हि तत्र स्पष्टमेवोकतं दीधितिकता "यथा qe: प्रस्यक्षो निस्यत्रष्यत्वाहु विथुत्वा-
हेखादौ साघनावच्छिन्रसाण्यन्यापकमास्मस्वं पक्षषमावच्छिननताण्यभ्यापकयुदमूतकूपवस्थं
geagetateaed वा मिथोऽसङ्कीभेमुपाधिरिति ।

दोधितिप्रकाशः

पक्ञादितर इति पश्चमीतन्‌ पुख्े सर्वनामश्नायये पत्तेतरस्मिभनिति स्यादतो
बहुप्रीहिमाह | पक्तेतरस्य प्रपेथत्वदेः पक्तेऽपि erg साधनव्यपकत्वमत भाह-
“aramara’ इति |

७१९

न च भावप्रधाननिरदेशेनेव(१) सवेनामका्यामावे बहुवरीह्याध्चयणमसङ्गतम्‌ ,
सबंनामशक्तिमूलक्लन्नषणयां भथोन्तरोपस्थापनेऽपि सदं नामका्य॑स्य सम्भवात्‌ ,
बहुव्रीहो तथात्वेऽपि निषेधानुशासनबलदेव सवंनामकार्याभावादिति |

` पहेतरपदस्य पत्तावुसिधर्माथकत्वे भत्रे पतरतेतरान्यत्वादित्यत्र qéarafe-
धममान्यत्वादित्यथं मूलासङह्कतिः, तत्र॒ धर्िलन्तक्त्वे प्रथमत प्व धर्मिलन्तक्षव्वं
स्यादित्यस्वरसः केचिदित्यनेन gaa) wari विनैवोपपत्तिमाह्‌-
(तादाटम्येनै'ति। बहुबोहिस्तु भावभ्यक इति ara: |

` “भत द्व' तदाद्म्येन भ्यापकर्वस्थय तातपय्यंविषयत्धादेव । पष्तेतरस्य
तादात्म्येन साध्व्यापकृत्व तादाल्म्यावच्िन्नपतेनेतरभावः पवतेतरान्यत्वरूपो
व्रापकाभावतया वहयभावबरसाधते हेतुरुपपयत इति भावः। तरथा, भाषव्रधानन
faida meaner पवतेतरव्वाचुपाधिपरत्वे । 'धग्ापकववि'ति,- पवेतेतरत्वरूप-
ध्य पकव तोऽन्योहपाभावः पषेतेतराग्पस्वरूपः, acai: | गमकत्वम्‌,
- श्राप्यामबसधकषम्‌ | ‘agua पश्रतेतरान्यल्वादिती'त्यनुषञ्यते |
"य वपी'ति--अयथैविशेषगत्वं हि तदिशेषगा(रोवच्छरेनान्वयश्यापिधीषिरोधिहया
भनुमनि(३) कोषः, भत्र तु ˆ श्यतिरेकश्यासिरेव गमकतोप(५)योगिनीति
ध्य्थविरोषणल्व परक ञनूकरमिति मार । (तथा वैयथ्यप्‌' ,-पर्तेतरत्यतिरे कस्य
aguaracncre परेतांशल्य वैयथ्पम्‌ । (तथापि भनुमानवृषकम्यथदिरोषणत्वस्य
भमवरेऽपि। शास्तेति, पद्‌ उतिरेकत्वं साध्याभवष्याप्यतानवश्डदकषिशेषणा.
घटितं तरवे सति साप्यव्यापकस्वादिशालित्वं (५) षिषक्तितमिति(६) सृषः।
(१) न्निर्दैशदेवः हति पाटान्तरम्‌। (१) (तदिरोपणतवष्ेदेनः इति
पारान्तरम्‌ । (३) “अनुमानदोष' इति पाठान्तरम्‌। (४) 'गमकतौप्यिकीति,
, पाठान्तरम्‌ | (५) श्शादित्वमुपावित्वम्‌' इति पाठमेदः | (६) “उपाचिस्वमिति
} वाच्यम्‌ इति पाठान्तरम्‌ । तत्र “ति माव इ्ययमशो नास्ति। ' इतययमशो नास्ति |

वस्वविन्ताेणो भवुमानलणड

>

ae ययोभ्येतिरेक-(१) भ्यासिस्तयोरेव व्यापयष्ति-भ्यतिरक्िणोरन्वय-(२)
व्यापिरिति नियमः । इह तु(३) व्य्थंषिशेषणतथा व्यतिरेके व्याप्त्यभावादन्बयेऽपि
न तथा, भतः सध्यभ्यापकत्वान्नायपुपाधिरिति भाव ci aw; भहेतुकत्व-
शरीराहैतुकत्वयोव्य॑भिचारात्‌ , एवमपि संयोगादो केवलान्वयिनि च साध्ये पत्ते
तरातिभ्यात्ितादवस्थ्याश्च | |

दीधितिप्रकाशः

प्रगलभमतमाह--"ययो'रिति । ब्याप्यवृततिम्यतिवेकित्वं ध्याप्यकोटो भन्वय-
ध्यातो साभ्यसाधनयोर्विशेषणम्‌ , न तु व्यापककोरो भ्यतिरे कभ्याप्तादिति दशैयिट
उ्थापकयतिरेकव्यासिमेव प्रथमतुपन्यस्य दव्रतिवरैरिंता। अन्यथा ष्याप्यवृत्ति
इ्यतिरकिणोर्येयोरन्वय (४)व्यापिस्तयोरबध्यं भ्यतिरेक(५)ऽपापिरित्युक्तो तच्कदेन
पर्बोपस्थितपरामशं भ्यप्यवरु्तिभ्यतिरेकित्वं व्यापककोटावपि ad स्यादिति ।
हेतुताषच्छेदकरूपेण देतुतावच्ठेदक सम्बन्धेन व्याप्यवृ्तिभ्यतितेकप्रतियोगित्वे सति
यः सधरतवच्तेवकषसम्बन्धवचिङ्ुन्नतादशाभावप्रतियोगितावच्ठेवकयद्माव च्छिन्न
निरूपितभ्याप्यत्ववान्‌ स ततसम्बन्धावरिदन्रतद्रमाषच्दिन्नततप्रतियोगिताकाभावत्वा-
-यरछ्ञऽयाप्यतानिरूपितःप्रापकतावच्डेदकतहूपावच्छिश्नतत्‌सम्बन्धावच्छि न्नप्रतियोगि-
ताक्ासाषत्वावचिङ्गक्नप्रतियोगीति व्याष्ट्यथैः।

संयोगि प्रमेयं ar द्रभ्यत्वादित्यादो व्यभिचारवारणाय साध्यदिशि भ्याप्य-
वृतिम्यतिरेकप्रतियोगित्वमुक्तम्‌। संयोगस्यापि समवेतसामान्याभावरूप्याष्य- `
धृसिग्यतिरेकप्रतियोगित्धात्‌ साध्यतावच्छेदके तादशप्रतियोगितावच्ेदकत्व-
पर्वन्तानुधाषनम्‌। प्रमेयत्वादेरपि कालिकसमन्धावच्छिन्नग्याप्यशव्यमावप्रति-
योगिरषात्‌ साध्यतावच्डेदकसम्बन्धाषच्लिन्तत्वं तादशध्रतियोगितायां विशेषणम्‌ |
wee संयोगादित्यादो व्यभिचारवारणाय देतुदिशि सत्यन्तम्‌ |
संयोगाभावस्य केषलान्वयितया तन्निरूपितव्याव्यता्यां द्रभ्यट्धाभाषरधस्थं
वरष्थत्वविशेषणवेय्येनानवरस्केवकत्वात्‌ , संयोगस्यापि समषेतत्वेन रूपेण sqreq-

(x) "य तिरेके' इति पाठान्तरम्‌ । (२) (अन्यये' इति पाठान्तरम्‌ “ब्रतिरेकेः
इति पाठमते। (३) एकत्र A इति न eet) (४.५) ‘aay इति तन्मते
SUED “भ्यतिरेके' इति च पाठान्तरे

` डपाधि-परकरणम्‌ ७२१
वुखिभ्य तिरेकमति्ोगिर्वात्‌ भ्यथिक्रणसम्बन्ध्रेन संयोगाभावस्य व्याण्यवृखि-
त्वाच्च(१) ada दोष इत्यतो देतुताबच्डेव करूपेण देतुतावश्तेदकस्तम्बन्धेनेति
च (२) । |

पवेतेतरत्वाभाषस्य ageafencarigar दहयभाषभ्याप्यत्वे व्यथंदिरशेषणस्वा-
मावावुरेश्यसिद्धचथ व्यापककोटो तद्रुपावच्छिल्लामाबत्थावच्िन्ञभ्याप्यर्वस्य सम्बन्ध
मेद्य agaaaq| भयदा प्रतेयत्वादीनामपि कालिकसम्बन्धावच्ठिन्नाभाषस्य
संयोगद्रीनामपि स्वस्तमानाधिकरणद्रव्यत्वादिरूप-परम्परासम्बन्धादिना भमावस्यं
उ्ाप्यत्वम्यापकत्वयोः सम्भवाद्‌ भ्याप्य्ु्तिभ्यतिरे कित्वं साध्यसाधनयोष्यथमेव

स्यत्‌ |

न च उयाप्यत्रृसिट्वं sqiattheagy विशककितमेव(३) विशेषणमस्तु, भ्याप्थ-
alaat(n) व्तिरेकस्वतप्रति्ोगित्वमित्यनु सरण किमथेमिति काच्यम्‌ ! भाकाशा-
भाववान्‌ द्रभ्यत्वादित्याक्ो व्यसिचारात्‌, भआाक्राशाभाषस्थ प्राचां मते भकाश-.
रूपय तिरेकप्रवियोगित्वात्‌। saraghaca सति वबृ्िमदुष्यतिरेकप्रवियोगित्वस्य
निवेशे च प्रयासगोरवात्‌(४) । भत पक्व व्याप्यबरुत्तिप्यतिरेकप्रतियोगित्वं साध्ये
विरोषणमस्तु, हेतौ व्याप्यब्ु्तित्वमावं नित्रेश्यताम्‌ , तावतैव दभ्यं संयोगादित्यादो
श्यमिचरवारणसम्भवादिति दूषणं प्रत्युक्तम्‌ , यथासन्निवेशे बेयध्यामावात्‌(५) । _

केचित्त स्वसमानाधिक्ररणताद्रश(ख) धर्मान्तराघदितस्य छषुरूपसमनियत-(‡)
sac व्याप्यतावषच्वेदकत्वमिति मते ger कम्बुप्रीषादिमत इत्यादो कम्बुप्रीषादिः

(१) `संयोगाभावस्यापि ग्य।ध्यचरृत्तिःवात्‌' इति क्वचित्‌ पाठः। (२) क्वचित
पुस्तके ्विषूगित्वात्‌ः इत्यनन्तरं ^हेतुतावच्छेदकरूपेणे'ति पाठः, said च
'हेतुतावनच्छेदकसरूपेण'ति नास्ति। (३) ‘avanyer पव क्रचित्‌ पाठः|
(४) ‘arte गौरवात्‌" इति क्वचित्‌ पाठः । (५) “्यथासजनिवेशेन वैयध्वीसम्भवात्‌!
इति पाठान्तरम्‌| (£) लघुतमनियते'ति पाठान्तरम्‌ |

(क) भत्रदमवधेयम्‌-- प्रहृते व्यतिरेकं रे विशेवणीभूतं eqrcagfeed ल्वतमानाभि-
करणामावाप्रतियो गिष्वरूपमेश, न तु निरवस्छित्रदूततिकटवररूपम्‌ । तथा सति datararaea
गुण।दो ficafesaqfaser वर मितुमसकष्यस्वात्‌ । नापि aafeongfasreuened, वथा
ठति आकाशादिक्पल्व safatecararenrfafa |

(a) -'वाहरे'ति--वाच्यब्यादयताबण्डेदकेस्व्ः |
५१ (१९

avafararacit भनुमानखणडे

७९२.
massa द्रभ्यत्वभ्यातिप्तचेऽपि कम्बुग्रीवादिमस्वावच्ठिन्नामावस्याप्रसिदश्ा
इ्यतिरेक्याततेरसम्भवाद भ्यभिवार इत्यतो भ्याप्युतितवस्य स्वातन्तेश्चण हेतो
विरोषणत्वेऽपि देतुतावच्केदकरूपेण रतिरेक्प्रतियोभगित्वं विरोषणमावश्यक्ष-
मित्याहुः(क) |

धस्तुतस्तु ग्पाप्यवृ्तिभ्यतिरक्िणोर्हेतुसाभ्यग्ोरिति यथासंख्यमन्वयः(१) |
तथा च उयाप्यवुस्तित्वं हेतो व्रतिरक्रिव्वश्च साभ्ये विशेषणम्‌ । भन्वयन्यात्िश्च
प्रतियोगिश्रैयधिक्षरण्याघ्ररितत्वेन उप्रेया। इत्थञ्च संयोगी दव्यत्वादित्यादो
xereq प्रतियोगिक्षेयधिङ्गरण्यधरित-संयोगः्याप््यभावसखादेव न उयभिचारः।
ष्यतिरेक्कित्वञ्च बुखिनदुभ्य तिरेक गतियोगित्वम्‌, तेनाकाशाभावसाभ्यके न व्यभिचारः |

हत्यञ्चात्रात्रघेयम्‌(२) ! qadated न वहित्वावचलिन्नव्याप्यतानिरूपित-
६ पपकतारालि बह यम(वत्वव्ररिङ्गन्नःग्रापक्रतानिरूपिता या व्याप्यता तक्वच्दैदकी-
भूतामव्रल्वाश्रच्छिन्नप्रतिधोगितावच्केदकावच्छिन्नव्वाभावात्‌(३) | ताद्रशप्रतियोगिता-
धर्तरुकः च बरहितामप्रीत्वादिक (४) प्रसिद्धम्‌ |

यदि च पर्वतेतरत्वेऽपि तदुभ्यक्तित्वषटपमेवावस्ठेवकमाक्ाय(५) हेत्वसिदिरयश-
कते, तदा पषेतेतरत्वत्वं न तदूशबयापकतावच्ठदकम्‌ , agaaracarateae-
इ्यापंकृतानिरूपित(६)गाप्यतावच्छेदकस्वावच्डिन्नामावत्वक्रत्वाभावादिति प्रयोगः |
arg स्वं वहितामप्रीत्वादिक्षयेव्र प्रसिदमिति। इञ चिन्त्यम्‌ ; पवंतमेवत्वा-
दिनोपाधित्वस्यैवं वारणेऽपि तदुभ्यक्तित्वेन avis) दुर्वारमिति दिक्‌ ।

argo eee 1 01 TELE

(१) भयथासंख्येनान्वय' ईति पाठन्तरम्‌। (२) “a बोध्यम्‌" इति ‘gaara
may इति च पाठान्तरे | (३) बवहथ भावत्वावच्छिन्ननिरूपितव्याप्यतावश्छेदकीमूता.
भावत्वावच्छिन्नप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नत्वाभाषात्‌'इति पाडठन्तरम्‌। (४) ‘af
सामग्रीत्वादिश्मेव इति पाठान्तरम्‌ | (५) !रूपमवच्छेदकमादाय' इति पाठान्तरम्‌ |
(६) "वहयभावत्वावच्छिननिरूपितः इति पाठन्तरम्‌ | (७) 'तद्रधक्तित्वादिना
तथत्षिम्‌ दति पाठान्तरम्‌ |

"शकि । ययन was कतय

| 1 1 win: ae FS @ कीः Eee प्न ES oy EGS >

(क) आहुरित्यनेन fremsed अत्वरतः सुष्यते 1 a च egaanfaqagcericqara-
धच्छेद्‌कत्वलिद्धान्ते देतो देतुतावच्छेगुकङूपेण धपतिरेकप्रतियोगित्वविशेवगल्यानुपादेषतया
arta: THANA गोरथ दिति ।

पनयनातय् oh

उयाधि-प्रकरणम्‌ ७द8

भदेतुकत्वे'ति,-- एवं शरीरदितुकम्‌ षेतुकषस्वादित्यन्न waite शरीर
वितेषगेवथ्यन उव्रष्त्यभवेऽपि भन्वयव्याभिसस्वाद्िव्य्थः।

धूतामावन्रान्‌ दहयमावादित्यादो धूमामावामावत्वादिना भ्यातिविष्टेऽपि
aaa | तत्र धूकयापकवहयमाव्रादिनेव धूमामवराजुमानसम्मवे धूमामावल्वा-
वच्िननं(क)वहय मावनिष्ठव्याततेरनभ्युपगमस्यापि सम्भवादिति तक्नोद्राहृतम्‌ |
नतु व्यतिरेकपदेन सत्तमपदा्थरूपो (१)ऽभावो area: | न चेषं प्रता-
सङ्कतिः, पवतेतरत्वायभाषस्यापि पवेतत्वरूपत्वादिति काच्यम्‌ , पषेतनि६(२)
मेशरधतियोगित्वाभावस्य पवतत्वसमनियतस्यापि प्राचां मते प्रतियोगिमेदेन भिन्नस्य
सप्तमपद(थं रूपत्वादत आह -'ववमपी'ति। केचिशु(३) स्व्िशेषणाघरित(ख)
विोष्यतावच्छेवकावच्छिन्नाधिकरणव्सिस्वविशिषटतद्धिओेष्यतावच्छेदकावच्छिन्नाभावकं
agar तदवचिङ्धन्नतद्धिशेष्याभावत्वभिनत्तत्वेन साध्यताषच्छेद्‌कं विशेषणीयम्‌ |
भन्वयभ्याप्स्यनम्युपगमो Weta इत्यप्याह (४) | वमपि--उक्तभ्यापिस्थीकारे-
ऽपि । किवलन्वयिनी'ति,- भ्याप्यदृत्तिव्यसतिरेकित्वविशेबणनेष तत्रोक्तभ्याततस्तव-
थाप्य-(५) नम्युपगमाव्‌। तथा च पर्तेतरसामान्ये ger भतिध्यािरनेन प्रकारेण

धारयितुमशक्येति भावः(६) |

ALA AAT ATT:
वस्तुगत्या साध्यव्यापकः qaat उपाधिरिति चेत्‌ , धस्तु तथा, तथपि
agitate सण्यञ्यपङताप्रह(दुपाधेद्‌ nea, तञ्च तन्नाप्यस्ति, अन्यथा प्ते
साभ्यसन्देह।दनुपाधित्वे उपाधिमानमुच्डियेत !
(१) "पदाथाऽभावः इति पाठान्तरम्‌ । (र) “निषटसवमेद' इति -.प१ा न्तरम्‌ |
(8) wean "केचित्त इति नासि । (४) (दयप्पराहुःः इति पाठान्तरम्‌ |
(५) gerade अपि" शब्दो afta) (६) ‘ania न शक्याः इति पठन्तम्‌ ।
(क) श्धूमाभावत्वावच्छिन्न'ति-धमाभावत्वावच्छठिन्ननिङपितेश्यथंः | avam व्वाता-

न्वेति |

(a) अत्र cafetanaafsaerarasdcprafsanr िकरणाङुचिल्व विरिषेस्यादि-
पादं केचित्‌ समीकीनमामनन्ति | तथा हि स्वं विशषेष्यतावण्छेदुकं Yascaee: तद्विशेषणं शरोर,
ageiafeacqaraedqe शरोरतुकत्यव्वं, तदु चछिन्नाधिकरणवटाचवुत्तिक्षरी रेतुकट्वस्वा-
aftenraas शरीर विशेषणं, ततु च्छित्रतदि शेष्याभावस्वं शरीरेतुकत्वामान्रस्वं, 'तसिन्नस्वं न

शरीराहेतुकल्वस्ये साण्यतावच्छेगक इति भावः |

9४ शस्वविन्तिमिणो भवुमाभखण्डे
दीधिति

वस्तुगत्ये'ति,- तथा च पते साध्यवति तदितरत्वं साष्याम्यापकम्‌ , तद्रहिते
च घाधोभ्ीतत्वादुपाथिरेवेति भाषः। यद्विषयतयां क्ानस्य भनुमितिप्रति-(१)
वन्धकत्वम्‌ , वदेव प्रते salted aS, नान्यदनुपयुकतव्वात्‌। «TT
क्यम्‌ , an azam पतेतस्<य।पि प्रदव्‌नुतितिमानोन्डेद हत्यमिप्राथवानाह-
'मस्त्विति। 'उपाथिमन्रमिति-सत्‌प्रतिपक्तोज्ञायकृतया दूषकत्वमिति मते |
इतरथा तु TATASsA बोध्यः |

दीधितिप्रकाशः

"तदहि, साध्यरहिते पसे 'उपाधिरेवे'ति,-- यत्र॒ साधनाभ्यापकरव-
सम्भवः तश्नोपाधिरवेति भाषः (२) । सन्‌प्रतिपक्तोक्नायकस्वाभिप्रायेण वेदम्‌ |

4
। ।

ag (अस्तु तथेट्या दिना तज्ञोपाधिल्वक्षानं स्यादित्युक्तम्‌ तश्च न Ba
दूषकम्‌-२), भक्षये लन्तणगमनस्यैव धतिष्यात्िपदार्थत्वादत आशयं पूरयति--
'यद्विषयतये'ति । (नान्यत्‌! इतरमेदानुमापकम्‌ | "भनुपयुक्तस्वात्‌' भलुमानदूषणप्रसङ्ग
ष्य aging) ‘ay प्रतिबश्वक्रत्नाने बिषयतया(४) अवच्तेदकम्‌ । उक्त
हवम्‌,(५) साध्यव्यापकटे सति साधनाभ्यापकन्वम्‌। भनुमितिमान्रे'ति.- तथा
q "उक्तं रूपं न प्रतिबन्धकतावच्डेद क'मित्यभ्युपेथम्‌ । तथा च न तदुपाधित्व-
स्वरूपमिति भाषः |

ga‘ अनुपाधित्वे' उपाधिट्वघटकृसाभ्यभ्यपकत्वानिश्चये । 'उपाधिमात्रम्‌ः
डपाथित्वनिश्चधः। पत्तवरसतित्वेन निश्चितस्यैव उपाधित्वनिध्यसम्मबादुपाधि-
aaiafa न सङ्कख्डते अत भाह--सतप्रतिप््ेति। प्ञदृ्तित्वेन निश्चये
तदमावस्य पत्ते भनिधयेन सतपरतिपक्तत्वाभवादिति भावः। शतरथा'

(x) पुस्तक्रविशेषरे अनुमिति" इति नास्ति। (२) वेत्यथ इति aera |
(१) पूषणम्‌ इति पाठान्तरम्‌ । (४) श्ानविषरयतायाः इति पाठमेदः।
(५) उक्तरूपम्‌ इति पाठान्तरम्‌

इपाधिः-प्रकरणप्‌ SRY

cafrarciaranag दृषकत्वमते। ‘sete: fadesfgat साभ्याभ्यापकरव-
निश्चयः(१).। पत्तावृत्तेरित्यस्य षा qerafaeda निधितस्यैव्यर्थः। `

तत्व चन्तामणिः

विपक्लाग्यावसेक विरोषणशुन्यल्वं दिशेषणम्‌। तेन ` धाधोन्नीतपक्तेतरस्थ
qitag:, तश्र qaeada विपत्तत्वात्‌; नतु प्वतेतरत्वादेरिति Aq, a हि वस्तु
तिपक्तःयवर्तकविशेषणशुन्यं ; aan adie’: aera तजोपास्तति विशेषणे
लिद्धचसिद्धिव्याघातः। न हि(२) amar तेन शुन्यश्चेति aarafa |

दीधितिः

(दिपक्ेति,-विपततव्याध्ेकधर्मान्तरविशि्ट(३)पद्ेतरत्ववारणाय निषेधह्टय-

गर्भता |
दीधितिप्रकाशः
विपसः प्रावतसतेक धमंवस्वस्थोपेक्तायां पीजमाह,- 'विपस्तेति। gzreace-
विरिष्टप्वेतेतरत्वादेरित्यर्थः(क) ) विपक्तम्याद तंकत्वञख यत्‌किञिहुविपन्तव् सिता-

qcarTe यत्‌ स्वविशेष्रतावच्केदकं स्वविशिष्टतव्वच्छिन्नाभाववसद्धिपक्तकस्षस्थुम्‌ ,
तहु यथा भद्न्धनादे(ध)राद्र त्वादि. तदि धूमरसाध्यक (५) षिपन्ञायोगोलकबृतिता-
asaqn यदिन्धनत्वम्‌ , तरवद्जिन्न-स्वविशिध्ाभाषवद्योगोलकरार्मकतद्धिपन्चक
म उति, वाद्रशिपक्तभ्यावसंकान्यत्वं पत्रतान्यत्वादरो पंत देरिति |

क ५,

et सखादित्यादौ शण पाधौ गुणत्वमप्येवं faqerearaded , afe2-
ध्यतावच्केदकाभवेन निरुकतव्यावन्तकत्व।योग।त्‌ , अतो विपक्तव्यावसेकविशेषणान- `

[= [भ [

(१) (लाध्यव्यापक्रत्वानिश्वयः इति पाठान्तरम्‌ | (<) fale? इईत्यारम्य
सम्भवति हत्यन्त मृकतन्दभः पुस्तकविशेवे न दृदयते। (३) धमान्तरावच्छिन्न
इति पठानरम्‌ । (४) (आद्रनयनसदे' इति पाटरान्तरम्‌ | (५) श्ूमक्ाध्ये' इति
पाठान्तरम्‌ | -

~ cme 2 । । । | 2

(क) "पंतेतरट्वादे,रिति agaeaqza व्याह्यया (पक्षेतरस्ववारणाये त्यत्र प्ेतरस्वत्य
वारणायेति पाडः दुच्पते । aut वु प्रहृते वहठीसमासविधहवाकयत्य-पहवन्तयदुल्ये,
वेदुमथं विषरणं बोध्यम्‌ | |

७2६ AUST Sees

afeattcas विरोषणपदम्‌ | यत्किञचिदरितावच्छेदक वस्हिश्नविरोषणत्वश्च aed: |
तेन गुणत्वादिनिरासः |

वस्तुतस्तु यत्‌फिञ्चिदूविपन्तमेदन्याप्यताषच्छेदककोरयपविष्टत्वं (क) faqen-
व्य्कत्वम्‌ भद्रेन्धनावो स्वमेव विरोषणं तदयोगोलकमेद्भ्याप्यताषच्छेवकम्‌ ,
वयेतेतरत्वादहो पदं तादिषिशेषणन्तु न किञ्चिद्धिपत्तमेदभ्याप्यतावच्वेदकमिति। भतं
aq उपाधिताधरक सम्बन्धेन ख) faqaahacaa विवक्ता्थां get qenfzemat
लंयोगदितम्बन्धेनोपाधत्रश्ातिरित्यादि garage |

तत््वचिन्तामणिः
तथापि च साध्यश्यापकस्व-साधनाभ्यापकत्वे तत्र स्त इति तदुभ्याबुस्या T
साभ्यव्या्ुतिरतो हेतोग्येभिचार aq, उयभिचारे चाश्यभुपाधिरिति qeac
दव वत्रोपाधिः स्यात्‌। तावन्मात्रस्यैव दूषकत्वाच व्यथे विशेषणम्‌ |

दत दष भनुमानमाश्रोच्देदकतया जातित्वान्न पसेतर उपाधिरित्यपास्तम्‌ ,
दुश्रण समथेत्वेन ज्ञ तित्वामाषात्‌ | qa पत्तेतरभ्याबुरपथं प्रकारान्तरमपि निरस्तम्‌ |
उपाधित्वाभावेऽपि दृष्षणसमथेत्वात्‌ |

दीधितिः

विपक्ताव्यावत्तंक विशेषणानवच्लिन्ञ-साध्यन्यापकत्थ-साधनाप्यापकत्वशालित्वं
ag विषक्तितमित्याशङ्कय पक्ञेतरस्य.१) उपाधित्वमनङ्खीकुवंतस्तव मतेनातिभ्याि-
रमिहिता |

(१) प्पक्षेतरत्वस्यः इति पाठान्तरम्‌ |

er "हि भानोः eee

(क) भत्र तादक्षण्याप्यतावच्णेदुककोटथप्र विषटट्वं वादशब्याप्यतावण्ठेवुकविषयकप्रतीत्व-
feqqened बोध्यम्‌ । तेन. दरव्यं सस्वादित्यादो तादशग्याप्यतावण्ठेदकामिन्नल्यापि
शुणस्वादेन प्रङ्तविपक्षव्यावसकल्वानुपपत्तिः |

(ख) उपाधितावरकषस्बनस्रन विपृक्षदृत्तिताया अनियेक्ते बह्धित्वादेरषि काछिकादि-
aceeda दय दिरूप विपवैतितावच्छेदुकस्वेन निरकरीत्या ` पवंतादसित्वविरिष्टबहूयादेखा-
pleted वारपितुमशक्यत्वात्‌ |

७२७

ऽपाधिशकरण्‌
वस्तुतो दूवकतप्रयोजक्षरूपवतस्तस्यानुपाधित्वाभ्युपगमः, «AACN च
विशेषणोपादानं यमपि न युक्तमित्यभिपायत्रानाह "तथापीति |

तावम्माब्स्य' साध्यव्यतिरेकोक्नयनत्तमस्य(१)साष्यव्यापकतामाबरस्य | शुष-
कत्वात्‌ कोषोन्नयनोपयोगित्वात्‌। जातित्वा'दिति(र)त्वदु्तरस्येत्यादिः। 'उपाधित्वा-
भवरेऽपीति,- उपाधित्वानङ्खीकरिऽपीत्यथः |

दोधितिपकाशः

'विशेषणानवच्छिक्ने'ति — साभ्यव्यापकत्वसाधनाप्यापकत्वयोरन्यतरमान्रा-
न्वयि । न चैवं परवेतेतरत्वादाषपि वहिषिशिष्टत्वेन साध्यग्यापक्षत्वस्य महानसत्व-
वि शिष्टत्वेन साधनाभ्यापकत्वस्य विपत्नाःपावसेकविरोष्रणानवच्िक्तस्य सखात्‌
तत्रातिदयात्तिरिति षारप्रप्‌, दक्षरूपावच्छिन्नसाध्यन्यापक्रत्वादिविवत्तणेनैव ate-
रासादिति। तद्विष न्ितम्‌" तस्य षिशेषणवातुविकन्नितप्‌ । शत्याशङ्च इत्यभि
प्रायवानाह त्यन्वयः |

ननु 'तथापी'त्थादिना पत्ेतरेऽभ्यासिदनं(३) न धरते, स्वयमेव तश्रातिभ्याषे-
सहमानेन तस्यालक््यत्वस्वीकारादरत भाशयं परयति "पक्तेतरस्ये'ति(४)। श्वस्तुतः
वस्तुगत्या । 'ुचक्ृताप्रयोजकरूपवतः' ततेन क्ञाय्रमानस्य । इदञ्च उपाधेः सत्‌-
परतिपत्तवद्‌ नित्यकोषरत्ारपु पगमेन यता यत्न साध्यव्यापक्षटधादिक्ानं वदा स उपाधि.
रिव्यमिपयेण । मूके च aaa साभ्पश्यापकत्वादिपदं तसतजक्षानपएरम्‌(५) |

तस्य' परेतरत्वस्य | | ध्षाल्णाथ चे' ध्यत्रापि तस्ये (६)व्यन्यः ‘aurd’-
त्यादिना सतपतिपत्तोश्नाकत्वस्योपक्रमात्‌ तत्र साधनाभ्यापकरधस्यानुपयागात्‌ तत्‌-
ताध.रण्याय तवन्मातस्यै'तिपदं व्याचष्टे - ' साभ्यव्यतिरकरोन्नयनत्तमस्ये'ति(3) |
तथा च मूले मात्रपदेन (विपत्ताग्याव्तकविरोषणानधर्दि्े त्यस्य ae: |

(१) श्चमसाध्यः इति समस्तपदं क्वचिद्‌ हश्यते । (१) (तदुत्तर इति
पाठान्तरम्‌ । (३) (अभ्यततिरमिधानम्‌' इति पाठन्तिरम्‌ । (४) 'पेक्षेतस्तवरस्येति' इति
पाठान्तरम्‌ । (५) ‘asm’ इति पाठान्तरम्‌ । (६) (ततस्यैवान्बय' इति पाठान्तरम्‌ |
(७) श्षमेति' इति पाठान्तरम्‌ |

७२८ | तत्यचिन्तामरणो भनुमानख्छण्डे

साष्यश्यापकत्वमालनं न दूषकम्‌ , TA सा्यभ्यापकामावस्य साधने षा
स(ध्प्रश्यापकमयभिवरस्य सत्प्रतिपत्तस्य ऽपमिलारस्य धा saree
भाह-- कोषस्यः सतव्रतिपत्तस्य व्यभिचारस्य श । 'उश्नयनोपयोगत्वात्‌'
उज्नयनोपरुक्तस्वादित्यथैः |
परेतरस्य(^) न जातित्वं दुषणासमर्थोसरस्येव जातित्वादत भाह-
'ल्वदुखरस्ये'ति(१)। वश्च sag THe व्यमिचारनुमानह्ार, भनुमानमात्रस्यो-
sata वयभिवारनुमानस्याप्युच्छेरात्‌। पक्तेतरोस्तरस्य दूषणासमथत्वेन(२)
जट्युलरत्वमिति agar शिपन्ञाभ्यावर्तकेव्याहि विशोषणं नानुचितमित्यत
एवेति gered: ।

qs दुषणसमथेत्वेने'ति,-भनुमानप्रवु सिस्तु तदक्षानदशायामेवेति नानु-
द्ानमान्रोच्छद्‌ इृट्याशयः। पृषे पर्तिणा उपाधित्वस्यैवाभ्युपगमत्‌ 'उपाधित्वा-
भवेऽषी'ति तदुक्तिनं थुक्तेस्यत भह -उपाधित्वानङ्कीकारेऽपी'ति । तवेति शेषः |

तत्वचिन्तार्माणः

भयोपाधिः स्वव्यतिरेकेण सतप्रतिपत्ञोत्थापकतया(३) दषणम्‌ । पक्तेतरव्व-
&परतिरेकश्च न साध्रामाषसाधक्रः भसाधारणत्वत्‌(७)। न तु भ्यमिचासेन्नाय-
कतमा दषणम्‌(५) |

यथा हि(६) साध्यश्यापक्रोपाधभ्यान्यतया हेतोः साभ्याव्याव्यत्वम्‌, तथा
साधभ्याप्यदेट्वव्यापकवया santas) साभ्यश्यापकत्वमपि सिथ्येत्‌ , zarfa-
प्राहकषर्य ` उभयत्र।पि सं.म्येन(८) fafamanfacera(s) । तस्माद्‌ यथा साभ्य-

(A) पक्षेतरत्वस्य इति पाठान्तरम्‌ । (१) (तदुत्तरस्येतिः इति पाठान्तरम्‌ |

(२) safe सप्तम्यन्तपाठः। (३) (तत्‌प्रतिपक्चषतया' इति क्वचित्‌ पाठः|
(४) 'अक्ताधारण्यात्‌ इति पाठान्तरम्‌ (५) पुष्तक्विशेष्रे ‘gay’ इति
नास्ति। (£) भयथा हि' इत्यतः पूवं (तथा हिः इत्यतिरिक्तः पाठः क्षजिद्‌
दयते । (ॐ) "उपाधेः साध्याग्यापकत्मपि सिध्येत्‌ इति पाठान्तरम्‌ ।
(८) ‘avta’ इति पाठान्तरम्‌ । (९) षविनिगमङाभावात्‌' इति पाठान्तरम्‌ |

(आ) age 'साधम्यंवेधस्याभ्यां प्रत्यवल्थानं आति'रिति nftquearerral विश्वनापेन
tearfafactareat साधस््यंबेधरमम्यास्यां eur qeonferard wrfafieqd: । ००००५,

तेन च सम्दुमम qoorraaded casgreraeed at दुरितम्‌ । aur द छा दिमिन्दूचना
क्मर्थुतरं eqeqreraeget वा आंतिरिति सूचितमिति |

उपाधि-प्रकरणमं <% ७2६
ठयाप्येन kaa साध्यं साधनीयम्‌ , तथा साध्यभ्यापकोपाधिग्यावृ्या साभ्याभिावोऽपि
साधनीयः, व्यापिप्रहतद्यादिति दूषकताबीजम्‌ , सोऽयं सत्‌प्रतिपन्न धवेति |

मेवम्‌ ; पवं दि qantas उपाध्युदुभावनं न स्यात्‌ ; सत्‌प्रतिपक्तान्तरबत्‌ |
किञ्चैवं बाधोन्नीतोऽपि पक्तेतरो नोपाधिः(१) स्यात्‌ , व्यतिरेके भसाधारण्यात्‌ |

दीधितिः

दूषकतावीजससे तस्योपाधित्वम्‌। दृषकतावीजश्च न अ्यभिचारादेशन्नाय-
कत्वम्‌ ›, भपि तु सत्‌प्रतिपक्तस्य, aa aa(A) नास्तीत्यतो न स उपाधिरिति
शङ्कते(२) ‘adie | “उयभिचारोन्नायकतया' व्यभिचारायुन्नायकतया | अन्याप्यतयाः
अव्याप्यत्वादिना | “अव्याप्यत्वम्‌' भअनग्याप्यत्वादि । (सत्‌प्रतिपक्तान्तरव्रदिति,-
व्यापिपक्तधमंतारूपबलसस्वेनैकेनापि बहनां प्रतिसेधसम्भवाद्‌ बहुत्वस्याबलत्वात्‌ ।

यत्त प्रमाणतखबोधादो बहुत्वमपि wang, an सत्‌प्रतिपत्ततायाम्‌ ,
कि्त्वेकताङ्भङ्प्रसङ(३) । बहुषु तत्‌कल्यना-(४)गोरवम्‌ , aaa च राघवमिति
तक्कोत्धापकतयेत, agra: सतप्रतिपक्तीत्थापकतया (५) aa दूषणत्वसम्भव इति
we: | ‘wag’ सतप्रतिपन्नोन्नायकतया eras |

दीर्धितपरकाशः

न स उपाधिःरिति,- तथा च तदुवारक (६) विशोषणं नायुक्तमिति ara: |
व्यभिचारोन्नायकत्वाभावमुपक्रम्य, भयथा हीत्यादिना ग्याप्टयभावोक्नायकत्वामावे
हेतुषचनमसङ्तमतो न्धुनत्वभङ्खाय(७) प्रथममेव पुरयति-“भ्यभिचारावी'ति।
भाविना उयाप्यत्वाभावपरिप्रहः। उभयस्यैवोपक्रमे(5) भ्यभिचारोन्नायकत्वाभावे
हेत्वप्रदशनान्न्यूनत्वमतो देतु" पूरयति--अत्याप्यत्वादिने'ति। साध्यं पूरयति,-
'भग्याप्यत्वादी'वि |

(१) उपाधिर्न स्यात्‌" इति पाठान्तरम्‌ | (A) प्तत्रेति न सार्वत्रिकम्‌ |
(२) 'रित्याशङ्कते' इति पाठान्तरम्‌ । (३) प्रसक्तौ इति पाठान्तरम्‌ | (४), "कल्पने
इति पाठान्तरम्‌ । (५) (सत्‌प्रतिपक्षमुद्रया इनि पाठान्तरम्‌ । (8) (तद्वारकविरोषणम्‌'
इति क्वचित्‌ पाठः । (७) न्यूनताः हति TSA + (८) सर्वत्र दषः शब्दो नास्ति ।

६२ [९०]

७३० तवचिन्तामणां भनुमानखण्डे

aq प्रतिपक्तबहुत्वरूपबरसम्पत्तये सत्‌प्रतिपन्ञोदभावनं(१) युक्तमेव इत्यत
भाह--“व्याती"ति । (बहुत्वस्य प्रतिपन्बहुत्वस्य । "न सत्‌प्रतिपन्नतायाःमिति,-
सत्तम्यर्थश्चोपयोगित्वम्‌ , तथा च भनुमितिप्रतिबन्धकतोपयुक्तं न बहुत्वं
बलमित्यथः |

‘aga ति,--व्याप्तिपक्तधपताभङ्केत्यथः(२) । तर्कोत्थापकतया aged बल-
मित्यथंः | तथा च यक्नेता(२)दशतर्कोत्थापक्ं (४) न वृतम्‌ , तत्र सतप्रतिपन्नान्तर(५)-
वदु पाध्युदूमावनं uta स्यादिति geri: । किञ्च व'मित्यस्यैवमिति व्याचष्ट
'पत्र'मिति।

aa ASA ATT:

ननु ara नोपाधिनियमः धूपेन हे afgarat तदभावात्‌ । न तु (६)
हेतुमति पन्ने बाघे पक्तेतरापाधिनियमः, प्रत्यन्ते) हयो Bancda agency साभ्ये
भतेज्ञस्त्वदिदपाधित्वसतम्भवादिति Wa; तेज्ोमात्रस्य qaea(s) अभतेजस्त्वं विना
भल्यस्य उपाधेरभावात्‌ |

दीधितिः
वाधस्यानिश्चये असाधारण्याक्िश्चये च वेय्यान्मा भूत्‌ सोऽप्युपाधिरिल्य-
भिप्रायेण aga ‘aaa "हतुमती'ति,- न चासङ्ीण्बाधस्थले व्यभिचारः
प्रतिद्योगिग्यधिक्रणसाध्याभावस्यैव प्रृते वाधत्वात्‌ , तद्नभ्युपगमाद्वा । 'अतेजस्त्घं
विनेति, ततूसमशोटं चिना शुद्रसाध्यव्यापकस्योपाधेरभावादिल्य्थः। तेन
ATEATHAFALASY रूपव्रलावच्छिन्नसाध्यव्यापकगुरदत्वादेश्च सस्वेऽप्यदोषः |

दीधितिषरकाशः

ऽप्रतिरेकेऽसाधारण्या! दिव्यत्रापि देतु" प्रदशेयन्‌ 'नन्वि'त्यादेस्तात्पय्य्थे हेतु
पुरंयति वबाधस्यानिश्चयः इत्यादिना | भसाधारण्यात्‌' व्यतिरेके भक्ताधारण्यात्‌ |
guia उपाध्युहू माव्रनवेयथ्रात्‌ |

(१) पुस्तकविशेषे (सत्प्रतिपक्षे सतप्रतिपक्षोद्‌भावनःमिति क्वचित्‌ ।
(२) धमेतारूपङ्गम्गेति' इति पाठान्तरम्‌ । (३) भ्यतरेद्‌ तर्कोपस्थापने न वृत्तम्‌ इति
पाठान्तरम्‌ | (४) ररकात्थाषनम्‌ इति पाठान्तरम्‌ । (4) सत्‌प्रतिपक्षे 'सत्‌प्रतिपक्षवदि'ति
पाठान्तरम्‌ । (8) क्रचित्‌ ‘a तुः इत्यत्र भन q ईति प्पक्षेतरोपाधिनियमः
CATIA "वाच्यम्‌ इति पाठो दश्यते | (9) वरत्थक्षप्वेन Wa’ इति पाठान्तरम्‌ |
(८) ‘arava’ इति क्वचित्‌| )

पाधि-प्रकर्णम्‌ wae

ag ‘safate'geracat 'वाधस्यानिश्चय' eff, 'भताधारण्यादि त्यनन्तरश्च
(निश्वय' इत्यादिकं पुरथन्‌ nena मा भूत्‌ सोऽपीटावापि ka पूरथति-
धाधस्थानिश्चय' इत्यादिना |

ननु वैयर्येऽपि व्यापिबरादेव ततजोपाधिभंविष्यतीटयतस्ताहूशी भ्याक्षिरपि
नास्तीत्याह qe ‘ars नोपाधिनियमः इति । Banda, हेतुमति पन्ते are
उपाधिनियम त्येव व्याप्तिः. . उपाधेश्चायध्याक्त्वात्‌(१) परिशेषात्‌ aac
एवोपाधिभेविष्यतीट्याशयः। 'अतेजस्त्वादेश्पाधित्वसम्भवा'दिति,- तथा च a
परिशेषावकाश इति भावः। तेजोमाजरे'ति,-अ्रैव(२) परिशेषादुक्तनियमबरेन
प्तेतरे उपाधिटधसम्भव इति ara: |

दीधितौ न चासङ्खीणे'ति- व्यभिबारासङ्कोणे त्यर्थः (३) । गन्धप्रागमाषा-
च्छिन्नो घटो गन्धवान्‌ पृथिवीत्वादित्यादौ प्रसिद्धस्य वहेग॑हशानसीयत्वे लाधषमिति
लाधषन्ञानसहकारे ण() मह्ानसीयवहयदेर्बाधादसाधके वहिमान्‌ धूमादित्यादौ a
हेतुमति qa बाधस्षसेऽपि उपाघेरभावाद्‌ व्यभिचार yeast: । 'साध्याभावस्यैवे'ति-
साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नसाध्याभावस्यदेटप्थंः(५) । श्रते प्ररङृतनियमे |

भभिप्रायसङ्ोचमयादाह 'तदनभ्युपगमाद्ठे'ति. भसङ्कीणवाधानभ्युपगमात्‌ |
पत्ततावच्छेवकसामानाधिकरण्यमाध्रस्व भनुमितिविवयश्वेन पन्षतावच्ेवकस्या-
धच्छेवकस्यावच्वेदकताया(६) भनुमित्यविधयत्वात्‌ समानप्रकारकविरोधिनिश्चय-
स्येव विरोधितया महानसीयवहित्वेनाभावनिश्चयस्य षहित्वेन तवनुपितावषिरोधि-
त्वात्‌(७) सदिङ्कपरामशेस्य श्ुणतया वाधिताथैटाघवप्रतिसन्धानदशायामपि(८)
तत (क) स्तथानुमित्यसम्भवादिति ara: |

नी भ

(१) (“अन्यस्यासम्भवात्‌' इति प्राटान्तरम्‌ । (२) ‘aaa इतिं पाठान्तरम्‌ I
(a) व्यमिचाराद्यसङ्कीणयर्थेः इति पाठान्तरम्‌ | (४) प्रन्थविदोच श्रसिद्धस्येत्यनन्तरं
'वहिरित्यादिः ‘agate’ इत्यन्तो ग्रन्थो न दृदयते। (५) “च्छिन्नाभावस्येवेस्यर्थः
इति पाठान्तरम्‌ । (&) (तयाः इति पाटान्तरम्‌ | (७) "ववि रोधात्‌" ईति पाठान्तसम्‌। -
(८) खन्धानवशादपिः इति पाठान्तरम्‌ | |

(क) ‘an: afeyqcanta । = तथानुमित्यसम्भवाःदिति-महानसीयवहित्वेन 924
मित्यसम्भवादिलथः | |

७६९

तस्वजिन्तामणो भदुमानसण्डे |

'ततूलमशील'मिति ,--भसाधारणम्यतिरेकप्रतियोगित्वैन (१)तकतल्यमित्यरथैः |

‘gaara ति, इत्थञ्च ‘sofa इति gee?) शुदडसाध्य-
. व्यापकोपाधिनियम इति ara:(a) ।

दीधितिः

नवैतदम्यतिरेकोो नासाधारणः, पत्ते स'ध्यस्थसिद्धौ area
faa) च ada सपन्ते वर्तमानत्वादिति वाच्यम्‌ ; पत्तमात्रबृ्तिरसाधारण
इत्यभिप्रायात्‌ |

जलाशबुष्णत्वभ्रमवशायां तथात्वमित्यपरे | प्रीष्मोष्मणि तेजस्त्वाप्र्-
वुश(यामप्रतीतसाध्यतदवभावसष्वारत्व (४) स्पमसाधारण्यमित्यन्ये |

दोधितिप्रकाश ।

(दतषष्यतिरेकः' भतेजस्त्वादिभ्यतिरेकः । ‘aa’ तेजोमने। "साध्यस्य
भनुष्ण्शयतिरेकस्य उष्णत्वस्य । "असिद्धो" अनिश्चये(६)। सपन्ते निधित-
साभ्यवति। जलादा'विति,-साभ्यनिश्चयविषयत्वं सप्तत्वम्‌ , न तु निधित-
साभ्यवरवं, तस्य तु(७) नाप्रसिद्धिरिति ara: | ।

श्रीष्मोष्मणी'ति,--उद्भूतरूपवतसतेजसि(८) उष्णत्वनिश्चये तेजस्त्वनिश्चय-
स्परापि सम्भवद्प्रतोतसध्यसह वारत्वासम्मवादयुदभूतरूपानुधावनम्‌। सपक्तसिदि-
मनुरभ्य प्रीष्मोष्मणि उष्णत्वनिश्चवयानु सरणम्‌ |

न॒ च अप्रतीतसाभ्यतदभावसष्वारत्वमिदयत्र साध्यनिश्चयस्याधरकत्वा-
सदनुसरणं (क) किमथमिति वाच्यम्‌ ; निधितसाध्यतदभाववहुभ्यावृचत्वमसाधारण्य-
मित्यस्य निशितसाध्यतदभाववदुवृसितया अनिश्चितत्वमित्यथकरणाभिप्रायेण

(१) स्तवेन तुल्यः इति पाठान्तरम्‌| (२) शदत्यस्यः इति पाठान्तरम्‌ |
(३) “इत्यथः इति पाठान्तरम्‌| (४) भसद्धो तः इति पाठान्तरम्‌ ।
(x) Smiter’ इति पाठान्तरम्‌ । (£) सिद्धौ निश्चयेः इति क्वचित्‌ ore: |
(ॐ) (तस्यातोः इति क्वचित्‌| (८) रूपवति तेजसि” इति पाठान्तरम्‌ |

(क) 'तवनुषरणःमिति प्ीष्मोष्मणि उष्णत्वनिश्चयानुखरणमित्यथंः । `

हपाधि-परकरणम्‌ ` ७६8
तवृ वुसरणादिति(१) । age जलाद्‌ बुप्णत्वश्रमो प्रीषमोष्पणि वेजस्त्वाप्रहश्च नास्ति,
तवा तत्रोक्तपक्तेतरञ्यतिरेकस्य उक्तरूपासाधारण्याभावादुपाधित्वंमत्ततमिति किञ्चष-
मित्यादि -पूषं(२) परूलश्यासङ्कतिरित्यस्वरसो“ऽन्ये'ऽ^पर' इत्यनेन afaa: |

तच्वचिन्तामणिः
किश्च पवेतावयवनृत्यन्यत्वं पवतेतरदरभ्यत्वम्‌ हदपवेतसंयोगानधारत्वम्‌
हवपवेतान्यत्वादिकमुपाधिः स्यादेव, व्यतिरेके भसाधारण्याभावाह्‌ व्यतिरेकिणा
सतप्रतिपक्नसम्भवाञ्च |

न चासाधारण्यम्‌ , तस्यापि सतप्रतिपक्तोत्थापकतया दोषत्वात्‌ | तस्मा-
दुभयोरपि ग्याशतिप्राहकसाम्ये विरोधान्न व्यासिनिश्चयः, किन्तूभयत्र व्यभिधारसंशयः।
तथा च ्थभिवारसंशग्राधायकत्वेनोपाघेद्‌ षक्रत्वम्‌ , तश्च पच्तेतरेऽप्यस्ति । तदुक्तम्‌
उपाधेरेव व्यभिचारशङ्कति |

दीधितिः
भसाधारणे हि साप्यसहवारपरहप्रतिबन्येन व्यातिप्रहप्रतिबन्धः। व्यतिरेक.
ध्याप्त्यादरे तु साध्यतदमाषयोद्वयोरपि(३) तद विरेषात्‌ samara दूषकतावीजम्‌ |
न Fer, व्यतिरक्रितवात्‌। न द्वितीयः) सन्‌प्रतिपत्ते तदनवकाशात्‌। भतः
पक्तेतरोऽपि सतरतिपन्नोक्नायकतया उपाधिरेवैत्याह-व्यतिरकिणेत्यादिना |

aad प्रागुक्तरीत्या ग्यभिचाराययक्नायकर्षस्य सतप्रतिपन्ते धनुदुभावनीयता-
परया च सनूपतिपन्ञान्नायकत्वस्य दृधररृतायामत्रीजत्ते उपाधिदू प्रणमेव न स्यतु
बीजाभावादत आह--(तस्मादि ति। तदुक्तम्‌ 'उप्रेऽ्येमिचारशड्वे ति |

दीधितिप्रकाशः

वग्रतिरेकिणा सतप्रतिपत्तसम्भवाश्चे'ति पृलमबतारयितुमाह-भसाधारण,
dean । ्यातिग्रहप्रतिबन्धो दूषक तावीज'मिलय्रतनेनान्वयः(४) |

(१) (्तथानु्रणादिति' इति पाठान्तरम्‌ | (२) ‘TP शाब्दः 'वेत्र नास्ति|
(३) (तदमावयोरपि' इति पाठः क्वचित्‌ । (४) Sata सम्बन्धः इति पाटरान्तरम्‌ |

तश्वचिन्तामणो भनुमानखण्डे
ag भन्वयव्यातिग्रहपतिबन्धेऽपि व्यतिरेकसहयारबलाहु उयतिरेकव्था्ि-

प्रहादेवाचुमितिः स्यादत आह--व्यतिरेके'ति। ‘agate’ भसाधारणदेतु-
व्यतिरेकडथापिष्रह्ा विशेषात्‌ |

७29

न चेहे'ति,- शष पत्तेतरस्यव्यतिरेके (१) भन्वयभ्यापिप्रहपरतिबन्धो न दूषकता-
adinfacad: । श्यतिरेकषित्वा'दिति, — व्यतिरेकव्याप्िप्रहाधीनसतप्रतिपत्तताया-
मन्वयग्याष्टयश्रहस्य(२) अक्गि्चिनकररत्वादिव्यथेः। अत पव gd भ्यतिरेक्षिणा
हत्युक्तम्‌। न च असाधारण्यम्‌, तस्यापि सतप्रतिपक्लोत्थापकतया दोषत्वादि'ति
भूलाथं दशयितुमाह॒ ‘a द्वितीयः इति। शह सत्‌प्रतिपन्नो दूषकतावीज्ञमिति
नेत्यथः। (तदनवकाशात्‌' सत्‌प्रतिपन्ञानवकाशात्‌ |

'प्रागुक्तरीत्ये'ति,ः- यथा साष्यग्यापकम्यभिचारितवेन साभ्यभ्यभिचारित्व-
मुक्ेयम्‌ , तथा साध्यव्याप्याव्यापकत्वेन साध्याभ्यापकत्वमय्युपाधो(३) स्यादिति
रीत्येत्यथः |

व्यभिवाराधन्नायकत्वस्ये'ति श्षकतायामषीजल्वे' शत्यप्निमेणान्वयः।
उपधेरन्यतोऽपि शङ्ोद्यादन्ययोगग्यवच्तैद सम्भवात्‌ THAW वकारस्य
frend दशंयितु' aia मूलमनुवदति 'उपाघे'रित्यादि |

तच्वचिन्तामणिः

भवतु बोक्तन्यायेन सकलानुमानभङ्मिया(४) पर्तेतरोऽनुपाधिः(४)।
तथापि लन्तणमतिभ्यापकम्‌(६) । नापि साध्यसमन्याप्त्वे सति साधनाभ्यापकत्व-
पुपाधित्वम्‌ , दृष्कतावोजस्य व्यभिवारोन्नयनस्य सत्‌प्रतिपक्तस्य वा साम्येन विषम-
व्याप्तस्यापि उपाधित्वात्‌ , तथा दृषकतायां साध्यग्याप्यत्वस्याप्रयोजकत्वाश्च I

(१) (तद्व्यतिरेकेण इति पाठान्तरम्‌| (२) ध्व्याप्निग्रहस्यः इति
पाठान्तरम्‌| (३) साप्प्राव्यापकरत्वमुपाधौः इति पाठान्तरम्‌| (४) (भयात्‌
इति पाठान्तरम्‌ । (५) नोपधिः इति पाठान्तरम्‌| (६) श्यापकमेवः इति
पाठान्तरम्‌|

उपाधि-प्रकरणम्‌
भवतु बा पत्तेतरो नोपाधिः, उपादीयताञश्चे तदुव्यावृसये विपक्ताव्यावत्तके-

त्यादिकं (१) विशेषणम्‌ , तथापि खन्तणमतिभ्यापकमेव अणवो जन्याणवो ar
AHA काः काय्येत्वादित्यादावनणृत्वादो |

७३५

ag व्यभिचारायक्नायकतामात्रेणोपाधित्वे व्यापकव्यमिचारित्वादावतिप्रसङ
इत्यत आह -तथेत्यादि(२) | ‘aoa’ तेन रूपेण, स्वभ्यभिचारेण स्वग्यतिरेकेण षा |
दूषकतायाम्‌' व्यभिचारस्य सत्‌प्रतिपक्स्य वा उन्नायकतायाम्‌ भतिष्रसञ्जन.३)-
भज्जिक्रायां साभ्यव्याप्यत्वस्य व्यथत्वात्‌ |

दीधितिप्रकाशः

भवतु वेत्यादि(४), पक्तेतरे अतिष्याक्िवारणाय 'विपन्ञाव्यावसके'त्यादि-
विरोषणदानात्‌ तद्विशेषातिव्याप्तिपरत्वं मूलस्य antag’ परयति “उपादीयता"मिति।

‘aad fa मूलमनृ्य अतिव्याप्तिस्थटं दशयति ‘ana’ इति । विपन्ञाव्या-
वत्तंकेत्यत्र यदि faqaed साध्याभाववचम्‌ , तदा अणत्वावच्चैदेनापि पक्ञतायाम्‌ .
परमाणोविपन्नत्वमत्ततमित्याशयेन (५) ‘ana’ इति । यदि निश्चितसाध्यामाव-
वरम्‌ , तद्रा भाह-- जन्याणक्ष'(क) ईति |

न च अणनिन्नत्वे दच्रणकस्याप्यणत्वेन विरोषणत्वाखस्य च faqarenad
कलमस्त्येषेति वाय्यम्‌ ; नहि gunneq तत्वेनोपाधां प्रवेशः, किन्त्वणत्वेन, तेन
aan परभाणसरूपविपन्त(६ )व्यात्रसकत्वमस्त्यवति ara: |

PS 2f oe al शिरी ह [

(१) Sarasa tang’ इति पाठान्तरम्‌ | (२) ‘atta’ इति
पाठान्तरम्‌ । ) (अतिग्रसङ्ख' इति पाठान्तरम्‌| (४) (मवतु वेत्यादि! इत्यतः पूर्व
(भवतु tars qe कतिपयपदानि पूरयित्वा व्याचिख्यामुमलमनुवदति gays: पाठः
क्वचित्‌ | (५) ¶विपक्षत्वमिन्यादायनः इति क्वचित | (३) विपक्ष! ईइति क्वचित्‌|

as ee ete ee = =

(क) तथाहि anerrassza पक्षतायां wart: साध्याभाववसल्वानिश्चयन विषक्षत्वा-
सम्मवासटुभ्यावतसंकस्वमणुवि्ेषणल्य न स्वादतः पक्षान्तरमाह जअल्याणवो बेतीग्ति

अगदीशपरिष्ारः ।

(1 81 | ae [० । eg ro

७६ तखचिन्वामणौ भलुभानखण्ड
्रृतलक्षणप्रविष्टसा्यव्याप्यत्वस्य दुषकतायामनुपयोगित्वेऽपि पक्तेतरे(१)

भतिव्याप्तिवारकतयैव साथंकत्वात्‌ तथेत्यादि पृलमयुपपन्नमतस्तद्वतारणिकामाह
‘atta’ arizar |

` "उयभिचाराद्री?त्यादिना सतप्रतिपन्ञपरिग्रहः(२)। उक्नायकट्वम्‌ भ्याष्यतया
उप्यीभूतव्यभिवारादिप्रतियोगितया वा। ममात्रेणेःति- मात्रपदेन साध्यव्याप्य-
श्वादिधरितलक्षण(३)व्यवच्छेदः । “उपाधित्वे' उपाधिपदवाच्यत्वे | 'व्यापकम्यभि-
चार्‌" वित्यादिना सतप्रतिपन्नोन्नायकःयापकम्यतिरेकपरिग्रहः(8) |

` (तथेःट्यस्य दृषणसमुञ्चायक्रत्वे चकारवेयथ्यांचदर्थमाह- तेन सकूपेणे'ति |
'दुषकताया^मित्यस्य ग्याख्या भ्यभिचारस्येःत्यादिः । 'अतिप्रसञ्जने'ति-व्यापक-
इथमिचारादावतिप्रसञ्जनेल्यथः। तथा च व्थापक्रव्यभिचारित्वा(५द्तिप्रसञ्जन-
भञ्जकस्य( ६) खक्ष्पतानिध्ामकस्य 'स्वत्यभिचारणे 'त्यादिदूषकताबीजस्य (७) विषम-
व्यापक्साधारण्यवारणाथं यत्‌ साधप्यव्याप्यत्वे विशेषणं भवदमिमतम्‌ , तस्य
वैयर्थ्यादिति gar: |

तच्छ चिन्तामणिः
भथ साध्यप्रयोजको धत्त उपाधिः । प्रयोज्कत्वश्च न नथुनाधिकदेशबरततेः।

तस्मिन्‌ सति अभचतः, तेन faa पि भव्रतस्तदप्योजकत्वात्‌ (क), अन्यथा पत्तेतर-
स्थापि उपाधित्वप्रसङ्घादिति(*) चेन्न, दूषणोपयिक्ं हि प्रयोजक त्वमिह षिवत्तितम्‌ |
वश्च साभ्यभ्यापकत्वे सति साधनाभ्यापकत्वमेत्रेति, तदेव प्रयोजकम्‌। न त्वधिकं
व्यथत्वःत्‌ । `
(श) पक्षेतरातिभ्याति' इति पाठान्तरम्‌ । (२) 'सत्‌प्रतिपक्षप्रहः इति
पागन्तरम्‌। (३) लक्षणस्य इति पाठान्तरम्‌ । (४) 'सत्‌प्रतिपक्षोन्नायकमग्यति-
tang इति पाठान्तरम्‌ । (५) '्चारित्वादावतिप्रसङ्गभज्ञकस्यः इति पाठान्तरम्‌ |
(६) (चतिव्रसङ्गभमञ्जकत्य' इति पाठान्तरम्‌ | (७) वीजस्यापि' इति पाठान्तरम्‌ |
(८) “उपाधित्रधरसङ्गः इति इति पाठान्तरम्‌ |

पणी डि ति 1, oe | = नकृ हिय Pe

"व ee ee eae
तदप्रयोज्यत्वा दिव्यथः। सोसाहरीमुदरिवमथुरानाथरीकाग्रन्थे (तदुप्रयोज्यत्वादिष्येव मूर-
प्रतीकपरिग्रहो इश्यते । सत्र पादटीकाक।रा अपि 'तदुप्रयोज्यत्वा दिस्य सद्‌ (प्र)योजकत्वा दिति
कस्यचिम्मूकुस्तकल्य पाडः । परण्तु तादृशपाषट्यापि र्ल्यहृम्याङ्यात gat? इति
प्राहु ।

७३७

उपाथिपष्रीणम्‌

` दीधितिः
साधनाग्यापकधमस्योपाधिष्षे साध्यान्वयव्यतिरेकोन्नायकान्वयन्यतिरेक

शालित्वरूपं साध्यप्रयोजकत्वं नियामक्षम्‌ , ae पथातिप्रसङ्गादित्याशङ्ने अथे'ति ।

AAA AAT: | “AAA” सतः । “न्यथेत्वादि'ति,- न चैवं पक्तेतरे(१) तिप्रसङ्कः,
तषापि पन्ञेतर-साध्यवखावावतिप्रसङ्गात्‌ |

दीधितिप्रकाशः

परूलोक्तसाभ्यप्रयोजकत्वस्य सद्धेतावपि सेनातिष्यात्तेः पृरयत्ति--

साधनाग्यापकध्'ति। जनकजनकत्वादिरूपं प्रयोज्ञकत्वं न बिवत्तितमित्याहै-

साध्यान्वयेत्यादि | 'उक्नायकत्वम्‌' व्याप्यत्वम्‌ । साध्यान्योन्नायकान्वयप्रतियोमि

त्वेन साभ्यग्याप्यत्वं साध्यभ्यतिरेकोन्नायक(२)ग्यतिरेकप्रतियो गित्वेन साध्यभ्यापकत्व
लभ्यते | भआयदलेन पत्तेतरव्ारणमिति भावः |

भन्यथा' उक्तरूपप्रयोज्ञकरवस्य भनियामकत्वे | “अतिप्रसङ्गात्‌ विषमब्यापके `
weaug बिषमव्याप्ततदिन्धनादौ षा अतिप्रसङ्गात्‌ । भूधातोश्तूपर्यर्थकल्वे
नित्यसाभ्यके विषमद्यापकादावतिप्रसङ्गा(३)दिव्यतो व्याचष्टे अभवतः etea’ इति!

qe 'विवत्तितम्‌' दिवत्तितुमहेम्‌ । श्रयोजकम्‌' उपाधिपदवाच्यत्वे | दीधितौ
न चैवमिति, वम्‌ दूणानोपयिकस्य साध्यव्याप्यत्वस्य stad । “aah (७)
साभ्यश्य्ाप्यत्वस्य निवेशयितुरपि | ‘anager "वित्यादिना केवटान्वपिसाध्यक-
पच्तेतशादिसंप्रहः | `

-तत्वचिन्तार्माणः
भथोपाधिः(५) स उच्यते, यद्धर्मोऽन्यत्र प्रतिषिम्बन यथा Aaa
स्फरिकलोदित्ये उपाधिः । तथा च safagheeraed दतुत्वामिमते चकास्ति,
तेना(६)सावुपाधिः |
(१) पष्चेतरत्वे' इति इति पाठान्तरम्‌ । (२) “्यतिरेकामुविधाधिः इति
पाठान्तरम्‌ । (३) वविपयव्याप्तावतिप्रसङ्गाण्दिति पाडान्तरम्‌ } (४) स्तयो
सध्यग्याप्यत्वस्य निवेशनेऽपि' इति पाठान्तरम्‌ । भरिमन्‌ कस्यै दीचिताव्रपि ‘aarfy’
इत्यत्र (तथापि इति पाठान्तरं शेयम्‌ । (५) “ननु उपाधिः इति पाठान्तरम्‌ |
(६). ‘Ravage’ इति पाठान्तरम्‌ |

eg (९१)

938 तत्वाचन्तामणौ अनुमानखण्डे

न च, व्याप्यत्वमात्रंण दूषकत्वमिति(१) साभ्यग्यापकतापीष्यते। त॑था च
संमध्याप्त दवोपाधिरिति चेत्‌ , तत्‌ फ विषमग्याक्ठस्य दृष्रकतावीजाभावान्नोपाधि-
शग्दवाख्यत्यम्‌ १ तथात्वेऽप्युपाधिपदपचुत्तिनिमित्तामाबाद्वा ? नाद्यः; तस्यापि
अ्यभिन्राराद्यक्नायक्त्वात्‌ । नापरः; नहि लके समव्याप्त पवान्यत्र स्वधमेप्रति-
favena® ca उपाधिपदपरयोगः। लामादयपाधिना छृतमित्यादो लाभादाषष्यु-
पाधि(र)पद्प्योगात्‌ |

किञ्च न mat लोकिकञ्यवहाराथेमुपाधिव्युतपादनम्‌ , किन्तु भनुमान-
nig! तच्च साध्यव्यापकत्वे सति साधनाभ्यापकषत्वमात्रमिति शास्र
तत्रेबोपाधिप्प्रयोगः।
दीधितिः

fara agifaea योगाभावं नियामकमाशङ्ते (भथे'ति। उप
समीपव्रसिनि अद्धाति स्वीयं धमंमिल्युपाधिः। यद्धमेवोधकपद्‌(३) समभि-
व्याहरेण चोपाधिपदं प्रयुञ्यते, तद्धमसङ्कामक्रत्वं az बोधग्रति $ यथा स्फटिक-
alfeel जपाङषुमपुपाधिरित्यवर रोदिव्यसङ्कामकत्वम्‌ ; प्रयुञ्यते च शास्त
व्याप्यत्वबोधक्रपद(४)समभिध्याहारिण तत्‌ , यथा aa साधने 'भसावुपाधिरिति ;
भतो व्यातिक्तङ्क्रामकत्वलाभः।

| दीधितिप्रकाशः

'भनुपाधित्वेः उपाधिपद्प्रतिपाद्यत्वे। ननु स्वनिष्ठधमान्तरसङ्कामक्ष-
तयापि योगोपपत्तो स्वनिष्ठव्यातिसङ्क्रामकत्वस्यालामात्‌ कथं ages साभ्य-
ध्धाप्यत्वस्य छाम इत्यत भह--'यद्धम'ति। यद्धमविषयकबोधजनकस्तम्यन्तपद्‌-
सममिभ्याहरिणेत्यथेः। ager विषयत्वं विरेष्यतश्रा विशेषणतया बा । ‘aa
उपाधिपदम्‌। यथा स्फटिकखो हित्य' इति,- अव स्फटिकविगेष्यकप्रतीतिप्रकारत्व-
रूपषष्ठयथ विशि स्फटिकपदस्य सक्षणा, सप्तम्याश्च उपाधिपद्‌ाथंतादच्केकीभूत-
स्ववुल्तिधमान्वय्यमेदः(४), उपाधिपक्स्य च स्ववृत्तिधमेप्रकारफक्षानजनकः (६)

een ae. =e oo, —-— [ १ [1 [= ap aoe —-—, 6 ` पकक <a ee । fe ees ee od ॥ पणन Bagel OP eee oe _ । 9

(१) द्ूतकरत्रमतः' इति पाठान्तरम्‌ । (र) 'लामादवुपाषि' इति पाठान्तरम्‌ |
(३) “शब्द्‌' हति पाठान्तरम्‌ । (४) शब्द" इति पाठान्तरम्‌ | (५) धमीन्वम्य-
Hast’ इति पाठान्तरम्‌ | (६) (जनकत्वम्‌ः इति पाठान्तरम्‌ |

988

हपाधि-पकरणम्‌
agate: | . भेदे च प्रतियोगितया जपाङ्षुमादैरनुयोगितया च स्फटिक्रादैश्न्यः |
cag स्वभिन्नश्फटिकविरोष्य क-प्रतीतिप्रकारीभूतष्टोहित्यामिन्न-स्वनत्तिधमंप्रकारक-
HAIR जपाक्ुष्ठुमामित्यन्वयबोधः।

वस्तुतस्तु लोहिते स्फटिके जपाकतुममुपाधिरित्यादाबुपाधिपदस्य धंम-
प्रक्षारकप्रतीतिजनक ववा्थंः। जपाङ्कक्षमादिपदोचरस्य(१) पो वृ्सित्वे मेदे -घ
sam) वुतित्वस्य उपाधिपदार्थेक्रदेगे धर्म Azer च स्फशिकादवन्वयो
sqqafeatasarg , मतो न स्वत्वाननुगमाग्रनन्तशक्तिकट्पनम्‌ | |

स्फटिकपदोसरसपम्या विगेष्यकत्वम्‌ उपाधिपदरार्थेकदेशप्रतीत्यन्वितभर्थः |
धमश्चात्र तातपरय्यमर्य्पादया लोहित्यमेव धर्मत्वेन भासते । तथा च स्वभिन्नस्फटिकः-
विशेष्यक-स्ववृसिधमप्रकारकप्रतीतिज्ञनकःं ` जपाकुखुममित्यन्धयबोधः। जपाक्ुषुम-.
स्फटिकयो्िप्रकृष्टत्वे तादशप्रतीतिजनकत्वासम्भवाद्थ॑त पव ततसमीपव्तित्षस्यं
लाभः

भस्तु घा तत्रापि ag लत्तणा(क) । यदि च विभक्तौ(२) लक्षणायां श्युत्‌-
प्तिविरोधः, तदा रफरिकपदस्यैव जपाक्ुखमा दिभिन्नततसमीपवर्सिस्फरिके wen,
धमेत्वेनेव स्वन्रतिरोहित्यादर्भानम्‌ । नामार्थयोर्मदान्वयगोधस्य विभक्तयर्थोपस्थिरतिं
षिनापि(३) saa स्वीकारे तु मेदः सामीप्यश्च उपाधिषदस्यैषार्थः। तत्र जपाकुघु- -
मादेनामार्थस्य विगेष्रणतया स्कटिकेकिगेष्यतया अन्यः । दवमुपाधिपदा्थकदेशो
धर्मेऽपि जपकुषुमदेरथिकरणत्वेनान्वयः | स्फटिकनोहित्ये जपाङ्कसुमपुपाधिरित्यत
उपाधिपदस्य iz: सामीप्यं वृत्तित्वं प्रतीतिजनकञ्चाथः। तत्र॒ मेदोदेरन्धयः
पूववत्‌ । वलिते च . जपकुदुमस्य निरूपकतया छोहिट्यस्य चाधिकरणतया *
थन्वयः। स्करिकपदस्य स्फटिकविगेष्यकत्वं सप्तम्याश्च प्रकारकल्वमर्थः। `

जकन => es Ose) eee ee ee Oe ee! 1 [1 ete A ee — [0 ol ( "व ति | ee =e । । pean on Sige

(१) "पदोत्तरमुपो' इति पाठान्तरम्‌ । (२) ‘aaraey इति पाठान्तरम्‌ |
(३) पुस्तक विशेषे ‘arf’ शब्दो नास्ति)

(क) पएतेनानुभवसिद्धस्य तदन्तभमिणान्वयबोधस्य नामुपपतिरपदार्थस्य शाध्वुवोध
अभानादिति भाषः |

७४०. तश्वचिन्तामणो भतमानसण्डे

त्यश्च स्वमिन्नस्दसमीपवर्तिस्फटिकविेष्यकस्ववुचिलो हित्यप्रकारकप्रतीतिजनकं
` जपाङ्ुघुममित्यन्वयबोधः |

भमत्र साधने उपाधिरित्यन् प्रथमसप्तम्या षिरशेष्यकत्वम्‌ , दहितीयसततम्या-
सतद्‌रम्वेन प्रकारकत्वम्‌ , साधनपवश्य वा ध्मंपरतथा व्याप्यत्वमाश्रपरत्षम्‌ ,
safaazer a समनाधिङृरण्यक्पं arated, तादात्म्यं बुत्तित्वं(ख) ar, प्रतीति-
waned: | पदार्थानामन्वथः प्रागिव । रवश्च स्वसमानाधिकरणं तदुविशेष्यक-
स्वताद(रम्यवदुउग्राप्यप्रकारकप्रतीतिज्नकाऽयमित्याकारकः, स्वसमानाधिक्ररण ag-
विशेष्यकस्ववृचिव्यप्यत्वप्रकारक-प्रतीतिज्ञनकोऽयमित्याकारको वाऽन्वयबोध इति |

तत्वचिन्तार्मणः

भन्ये तु यदभाबो ध्यभिचारविरोधी ay) उपाधिः | न च विषमव्याप्तस्या-
भावो व्यभिचारं faenfa(), तस्याभावेऽपि व्यभिचारात्‌ । भस्ति हि भनित्वल्व-
व्यापकम्‌ प्रमेयत्वम्‌ , तदुव्याप्यश्च गुणत्वम्‌ , न चानित्यत्वशुणत्वयो्व्या्तिरस्ति |
समभ्याधिकश्य च व्यतिरेकस्तथा । न हि साभ्यग्यापकव्याप्यीभूतस्य व्याप्यं यत्‌
तत्‌ साध्यं व्यभिचरति । उयमिचारे बान्ततः साध्यमेवोपाधिः, भेदेऽपि
व्याप्यभ्यापकभावत्‌(३) साधनाव्यापकत्वादिति। अन्यथा रतकत्वेनानित्यत्वे
साभ्ये कृतकत्वपघ्ुपाधिः स्यात्‌ ›, atta व्याप्यभ्यापकत्वे तु साधनव्यापकत्वादनु-
पाधित्वमिति(४)स्वीचक्रः |

तन्न ; तषापि हि भव्यभिचारे साध्यव्याप्यव्याप्यत्वं वस्त्रम्‌, भवध्यकत्वा-
छाधक्राञ्च, न तु(५) सभ्यग्यापकभ्याप्यत्वमपि, भवतैव व्यभिचारस्य दरितत्वात्‌ |

न च सभ्यञ्पाप्यग्याप्यत्वमेव भनोपाधिकत्वम्‌ , सभ्यव्याष्यमिल्यत्रापि हि
भनोपाधिकत्वं तदेव वाद्यम्‌ , तथा च अनवस्थेति |

(१) स धमः इति पाठान्तरम्‌ । (२) भ्यभिचारविरोधी' इति पाठान्तरम्‌ |
(३) '्रापकत्वात्‌' इति पाठान्तरम्‌ । (४) (अन्यथा इत्यत आरभ्य भ्यापकत्वा-
दनुपाचित्वमिति' एतत्‌पयन्तसन्दभः सर्वत्र न दृश्यते । (५) तु" शब्दो न सर्वत्र|

(ख) साथनपदश्य व्वाप्यायकत्वे तादात्म्यमिति, व्याण्यत्वमात्राथकत्वे areata ।
सोधनपदस्याथमेद्मादाय विकल्पो बोध्यः |

Ey

इपाधि-परकरणत्‌ . ७४१

दीधितिः
यदमाव' इति ;--भस्ति ताषदिह हैताषुपाधिनेष् हेताघुपाधिरिति प्रतीति-
व्यवहारश्च, ताबालसरूय चेदं लन्नणवाकंयप्‌ ax यदि सधने उपाधिन्यभिचाश-
व्यभिचारो तदभ्याप्यत्वभ्याष्यस्वे वा, यदि वा तेन सम्बन्धेन तदवृश्यशृ्ती पव
तदङम्बनम्‌(१) उभयथापि ने त्तिः \ 'यवभाव'शब्देनापि तथैव ae’ शक्यत्वात्‌ |

तद्भावस्य च वयभिचारविरोधित्वं ततस्वेऽवध्यं व्यभिवार विरहः,
तष्िरहिणि aa aad श्मिचारसचम्‌ , aq अवध्यं व्यभिथारषिरहः
$्रमिचारविरहिणि aa चावश्यं तनसस्वमिति art tga विरोधो न
विषमभ्यापकाभावस्य, तत॑सल्वेऽपि व्यापक प्व भ्यमिवारससछात्‌। नापि
विषमव्याप्याभावस्य, साध्यपव afacesiq व्यभिचाराभावात्‌ , ताद्रशधनस्य च
उक्तसम्बन्धेन उक्तततसम्बन्धस्येष वा(२) यत्र ale: तत्रायप्ुपाधिः, स द्वव

सोपाधिः।
दीधितिषकाशः

सोपाधिनियतस्य उपाधेरभावप्रतियोगितावष्ठेदकीभूतस्य प्रसिदसम्बन्ध-
स्याभावात संयोगादिना सम्बन्धेन उपाध्यभावस्य व्यभिचारबिरोधित्वाभाषात्‌
इृहोपाधि'रिति ग्यवहारविषयस्याभावः wa यदमावशश्वार्थो वाच्यः। तत्र
अन्वयव्यतिरेक्ताभ्यां तद्धिषयं द्रहयितुमाह(३)- (अस्ति ताषदि'त्यादि |

दृहोपाधि'रिलयत्र उपाधि(४) त्ामानाधिकरण्यादेविवयत्वं निरा र्‌" व्यति-
रेकमाह(५)-- नेहोपाधि'रिति ।, तथा सति सद्धेतावपि तादशोपाधिक्तामानाधि
करण्यससात्‌(६) नेहोपाधि'रिति प्रतीतिन स्यादिति ara: |

ननु(७) प्रतोतिविषयतामाश्रेग a शब्दाथता, शब्दस्य व्युतप्िबलादेष

(३) ष्ददोधरितुमाहः इति पाठन्तरम्‌। (४) “उपधः इनि पाठान्तरम्‌ |
(५) ‘PU BATE इते पराटान्तरम्‌। (६) (तादटशमामानाधिकरपएयश्य ata इति

पाठान्तरम्‌ । (3) पुस्लफान्तरे (ननु इति नास्ति |

oar त्वविन्तामणो अतुमोगसखण्डे

परतीतिष्यवहारो । (भालमस्म्येति,--उपाधिभ्यमिचाराभावादेर्वदभाष(१)शब्दीथेतायां
` कद्पक्षस्य गयुत्‌पत्तिबलहय व्यवह्‌।राधोनत्वदु व्यवहारे च व्यवहसंग्यक्ञानविधया
इथभिचारदेः सम्बन्धत्वकट्पकतया च प्रतीतेरणप्युपयुक्तत्वादिति भावः |

उक्तप्रतीव्यो्यधाक्रमं विषयमाह, ्यदी'ति(२) । पमोयत्वव्यभिवारा(३)-
प्रसिद्धया भस्ती'्त्या्यप्रिमग्रन्थस्य यथाश्रुताथासङ्गतिरियत भआह--तद्व्याप्यत्वेति ।
उभयत्रोपाधिपदस्योपाधे्यभिचरि भभ्याप्यत्वे बा लाक्ञणिकत्वात्‌ सम्भुखतो
व्यवहारोपपादनं न घटरत(४) इत्यता sani विना प्रकारान्तरमाह- यदि a’ |
‘av व्यभिचारेण भअव्याप्यत्वेन वा। 'तटुबुट्यदृलीः «= arrearage |
सपतम्यथस्याभावान्वयममिग्रेत्य अधृत्तित्वमुक्तम्‌। इतरथा तु तेन सम्बन्धेन
उपाध्यभावः साधननिषठो नेहोपाधि'रित्यस्यार्थो बोध्यः(५) |

(शक्यत्वा*दिति,--नेशोपाधि'रित्यस्य उपाधि(६)ग्यभिचाराद्यभावा्थंकत्वे
यत्‌पदे यदुभ्यभिचारादो छन्तणा। तेन सम्बन्धेन उपाध्यभावा्थंकत्वे च अत्रापि
तेन सम्बन्धेन यदभावपरत्वमिति ara: |

यथाश्रतः्यभिचारविसोधितवे साध्यब्याप्यत्वस्यैव SEAR साभ्यसमभ्यापत्व-
पुपाधेने छभ्यत इति agra उ्यसिचारविरोधित्वं निवेक्ति-"तदभादस्ये'ट्यादिना।
तदभावस्य यद्च्चभिचार(यभावबस्य । (तत्‌सस्व' इत्यादो तत्पदं तादरशयदभाव-
परम्‌ । - विधमतपापक्रायावस्य साध्यादो व्यभिचारविर्देण सामानाधिकरण्यसखा-
दृवश्य'मिति। तद्विरहिणि'ः तदभावविरहिणि। दिषमव्याप्यामाबविरहिणि
प्रैयत्वावो व्यभिचारसखाद ‘aaafaf | अन्यप्यत्वस्य घरकत्वे साभ्यसम-
व्याप्ताव्याप्यत्वात्मकयदभाकविरहिणि गगनादौ भ्यभिचारासचादसम्भव शत्यतोश्धमः
इति । तद्धिरहस्य व्यभिचारव्याप्यत्वे तन्न दप्रभिचारविरोधित्वं स्वरूपतो न घटत
इत्यतस्तव्‌मावनिष्टमेव दलान्तरं faa पूवेदलमनुबदति (तत्‌सख' इत्यादिना |

(१) म्रन्थविह्ेषे 'यदमावादे्यदभावे'ति क्वचित्‌ । (२) उक्तेत्यारभ्य यदीति,
इत्यन्तग्रन्थो gery arta | (३) 'व्यभिचाराभावाप्रसिद्धधा' इति पाठान्तरम्‌ |
(४) भन स्वतो व्यवहारोपपादनं घटतः इति पाठान्तरम्‌ । (५) “रिति सप्तम्यथां बोध्यः
इति प।ठान्तरम्‌। (8) क्वचित्‌ (उपाधिः शब्दविनाकृतः पाटो दृश्यते |

उपाधिपकरणप्‌ set:
यद्वा ऽभिचाराभावान्वयग्यतिरेकाञुविधाय्यन्वयव्यतिरेकशालित्वरूपर व्यभि-
चारविरोधित्वपुक्तवा व्यमिच्राराभावसमनियतत्वरूप तदाह--'तत्‌-सख त्यादिना ।

भत्राष्यव्याष्यत्वस्य धघटकत्वे भ्यभिचारविरहिणि गगनादाबुपाधिग्याप्यत्वरूपतद्‌-
मावाभावाद्सम्भव(१) शत्यतो “TATA |

हद्रशव्यभिचारविरोधित्वे भाद्यदलछाद्‌ दिषमव्यापकस्य द्वितीयदलाश्च शिषम-
sarge बारणीयत्वं दशेयति tena त्यादिना । ‘sare ववे'ति,- धूमस्य
विषमत्यापक्रमाद्रेन्धनं तत्र स्वग्यभिचारायभावसचवेऽपि धूमन्यभिचारसलखादित्यथेः।

विषमभ्याप्यं धूमस्य तन्महानसत्वम्‌। साध्यैः धूमादयो । तद्टिरदेऽपि'
तन्भडनतट्वःऽवमि व्रारायमावरूपयद्मावविरदेऽपि' । धूमभ्यभिचारित्वाभावादिति
War) | पतात्रता समग्याक्तत्व Bayz , न तु साधनाव्यापकत्वमतस्तह्वाभाय(३)
‘arene ta |

'उक्तसम्बन्धेने'ति,-उक्तसस्बन्धेन' स्वव्यभिचारत्वेन स्वाव्याप्यत्वेन वा
सम्बन्धेन । उक्तसम्बन्धस्य वरत्तिनियामकत्वे मानाभावादाह्‌ - 'उक्तसम्बन्धस्यैवे'ति |
उक्तस्य उपाधित्वेऽपि" पारिभाविकानोपाधिकत्वे प्रतियोगितया ततप्रवेशाखाभाहू
त्र साभ्यसमनभ्याद्टोपाघेरसम्भवः, तत्र॒ अनोपाधिकल्वल्याप्रसक्तो व्यभिचारे च
‘aaa’ इत्यादिप्रन्थस्यानुत्थानादाह-स एव Via | तथा च THT छभ्धस्य
धतद्धिक्नस्य निष्पाधित्वे ताद्रशभ्यभित्रारिण्पि निक्पार्धित्वप्रसक्ती agueuraaic
इति ara: |

, दीधितिः

अत पव तदभावलन्तणमनोपाधिकत्वं व्यातिरिति गीयते । विरोधधघरकदल-
दये च anne व्याधिशरीरघटकता guna बा न स्यादिव्युभयोपादानमिति ad
Get |

af च समव्यात्ताक्राशोभयमात्रत्तिधर्जणाकाशमस्य उपाधित्वं वारणीयम्‌ ,
तव यत्पदं afaaaat बोध्यम्‌। ax च व्यभिचारल्य घटकत्वैऽग्रे प्रमेयत्वं
भ्यतिरेकिधर्मोपलन्तकम्‌(४)

(१) (तदभमविादक्षम्भवः इति पाठान्तरम्‌। (२) भचारित्वाभावादित्यर्थः
इति पाठान्तरम्‌ । (३) Sarare’ इति पाठान्तरम्‌ | (४) (लक्षणम्‌ इति पाठान्तरम्‌ ।

तख चिन्तामणौ भलुमानलण्डे
दीधितिप्रकाशः

` “अत aata --यत दव उक्तरीत्या उपाधि्निरु्तः भत cat | साभ्य-
व्याप्यत्वाघरितप्रकारान्तरेण तस्य निरुक्तो तु भनोपाधिकत्वं पारिभाषिकं स्यादिति
aa) यतसाध्यके व्यभिवारः प्रसिद्धः, तत्‌साभ्यक वव सद्धेतावनोपाधिकत्वम्‌ |
केवल न्वयिसाध्यके व्यभिचार प्रसिद्धचा तदधरितनिरुक्तोपाधेरप्रसिद्धत्चा न तत्र
भनोपाधिकत्वमिति हव्यम्‌ । केवलान्वय्यनुमित्यनम्धुपगन्तृणां मीमांसकानां
मताश्रयणेन(१) षा भयं प्रन्थ इति | 7

नमु विषरमग्यापक्षस्यापि दूषकता्रीजसखात्‌ तदुवारकविशेषणवष्ट्ञण-
करण (र२)मनुचितमिल्या्तेपे जागरूके धिना प्रयोजनमुक्तिव चिज्नचमान्रेण समभ्याप्तत्व-
धरितलक्षणकरणमनुचित(३) मित्यतः प्रयोजनमाह--'विरोधेति। "रकेकस्य'
व्यापकताप्रापकवलमात्रस्य व्य्राप्यताप्रापकदलमात्रस्य। "व्याधिशरीरघरकता
न स्यात्‌" व््रप्यता न स्यात्‌ । द्ृष्करत।' दोषोक्नयनोपयोगिता न स्यादित्युभयस्य
व्याप्यत्वग्यपकत्वप्रापकदटद्यस्य "उपादानम्‌ रत्तणप्रवेशः |

'समब्यापाकारो'ति,--भाकाशपदम्‌ उपाधिताघटक सम्बन्धेन भत्र ल्िपरम्‌ |
भतिरिक्तव्रुततित्वे निरुक्तलक्नषणासम्भवा^न्मात्रे' ति । धूमवान्‌ बहरिष्यादावारदरन्धनजञ-
बहयाक्राशान्यतरत्वादिनेत्ययथः। तेन रूपेण आकाशादेश्पाधित्वे त्षतिषिरहः |
भ.काशृत्खाविनि। तु छन्तणगमनमसम्भावितमित्य्वेराह--'यदि चे'ति | भनित्यत्व-
विषमन्यापकस्य प्रमेयस्वस्य म्यमिचाराप्रसिद्धया तदमाबाप्रसिद्धेर्तरप्रन्थासङ्कति-
माशङ्कया्-“भश्र चे'ति । “्यतिरकी'ति-गगनान्यत्वादिरेष तादश (४)४मं इति ।

दीधितिः

भथतादरशोपाध्यभाबस्य व्यािलन्षणत्वे यत्र व्यभिचारिणि नेततसम्भवः-
स्वश्राक्लिभ्यापिः। तस्यात्प्रन्तमससखेनाभावानिरूपणे तु तन्नत्थसद्धे तावभ्याधिरत
भाह---.व्यभिचरे [fa यस्य यहुष्यभिचारस्य यदव्याप्यत्वस्य का ava

Pree eg Ie ce OE गी, वि --— "भी ee. ee ग्ण मयो कामत “Un कः

(१) ‘manta वा प्रन्थ शति बोध्यम्‌" इति पाठान्तरम्‌ । (2) Frade (करण
इति afta) (३) “चितमतःः इति पाठान्तरम्‌ । (४) "तादो इति पढाम्तरम्‌ |

उपाधि-प्रकरणम्‌ ` . ` ज `

antes साण्पर(रव्यभिवारविरोधी, स साधनाव्यापक उपध्धरित्यपि `
वदन्ति |

यदुव्यभिवारयभावबः(२) साधने साध्यव्यभिचासयभावापादकः, स साभ्यभ्यापक

उपाधिरित्यपि कथ्ित्‌(२) |
दीधितिषकाशः

ठप्रािलन्तणतव' इति,- केवलान्वयिनि सन्देहाभावादनुमानामावेन व्यापेरभाष
इति भावः । ‘aa’ fa—aatarmraaherragaars प्रवियत्वादित्यादो साभ्या-(क)
तिरिक्तस्य उपाघेरभावादित्य्थैः। 'अतित्यास्िरिति,--स्वव्यभिचारविरोधि-
साधनाभ्यापकव्यभिवारित्वा भावकं यदुयत्‌ तस्वाभाववन्‌प्ररतसाध्यकत्वमनोपाधि-
कत्वमित्यभिप्रायेण । यदि च निरुक्तोपाभ्यभाव पवानोपायिकत्वम्‌, तदा
अतिनग्याप्तेरभावाकनव्याभिमाह तस्येत्यादिना । तस्यः निरुकसाध्यग्यभिचार-
विरोभ्यभावप्रतियोगिनः। (अमावानिरूपणः इति- सहभ्यामभाक्षो निरूष्यत इति
न्यायादिति मावः। ‘aacaagal अगप्रमेतदुब्त्तियावद्धमंवान्‌ रतच्वादित्याकषौ |

मतान्तरमाह--'यस्येःत्यादिना | भयस्ये'त्यस्य दिवरणं यदुष्यभिचार-
eens) अग्रिमग्रन्थानुगेधादाह-- यदव्याप्यत्वस्य वेति। साध्यभ्यापकत्व-
खाभाय पूरयति-- साध्यव्यापक इति । यहुव्यभिचारित्वाभावस्य साध्यभ्यापक-
fagaat यत्पद्राथस्य साध्यष्यापकत्वं लभ्धम्‌ , साभ्यव्यापकव्यापकस्य सुदं
साप्यदपरापकत्वादिति मावः । साध्यव्यापक साध्य(४)व्यभिचारविरोधित्वश्च यत्र
यत्र aqua यद्ुष्यभिचाराभावस्तत्रावभ्यं साध्यध्यभिन्रारयभाव शत्येवंरूपम्‌(५) |
त्रिषमश्यापक्राभवस्य नेतादशदिरोधित्वमिति gaa) श्व gen |

(१) (साध्यपदं सर्वत्र न हश्यते । (२) “चारि्वाभावः इति पाठान्तरम्‌
(x) "केचित्‌ इति पाठान्तरम्‌ | (४) पएकस्मिन्‌ ‘ana’ ia न दयते । (५) Seta’
इति पाठन्तरम्‌ |

(क) उपाधित्वेनाभिमतानां सर्ववामेषव साध्याम्तर्गततया aay व्याण्यध्यापकमाषा-
सम्भवादिति हव्यम्‌ |

(ख) ‘qe एवि'ति ‘a च विषमभ्याक्तल्येत्या दि-मूखप्रस्य एवेत्यर्थः |
९७ [२२

LN धतुभागिखण्डे ्
ध arate १ 5 aa a ० ५; .
es i ve ०० ५५९ बरणौ ` ogee Pe tes Ry ५ ee
a प्‌ é |] . “1 e =
= ~ § " v = ) . | a ४

` भैतुखंरियिऽयापकन्रसिर्यदमवः साध्यव्यभिवार विरोधील्य्थो(र)भप्राह्मः, तथा
सति साभ्यत्रतिषदमाव इृत्यादैरेव सम्परक्त्वे व्याप (ग)पदवेयथ्यात्‌ । पवमपि
ख(धनाग्यापकरत्वार।भात्‌ तदथं पूरथति- साधनाव्यापक इति ।

विरोधष्वरूपनि्षंचते नेहोपाधिःरिति प्रतीतिनियामकसम्बन्धालम्बने(२)
ANAT साधनाग्यापकगत्वसपर च लामे पदान्तरपूरणे गोरवमित्यस्वरसो
"वदन्ती! (र)त्यनेन सूचितः |

'वउथमिचारवियेधी'त्यस्य व्यभिचाराभाव्रापादक इत्य्थाचुसरणन(४)
रतास्वरम।श- "य दि?त्यादिन | साधने' प्रङतसाधने । व्यभिचासाभावापादकत्वञ्च
तहूयोभ्यता। सा च आपादकस्य पत्ते असिद्धस्य अआहःय्यक्ञानरूपपक्तधमेत्वम्‌ ,
भप(यपद्रकथोऽ्यापिः, आपाद्यञ्यतिर कस्य च पत्ते प्रमितत्वमिश्टपत्तिशङ्कावारक-
feta | तेन यथाक्रमं साधनाव्यापकत्वस्य साध्यभ्याप्यत्वस्य साधने साध्य-
व््रमिचारित्वसपर च खाभः। साध्यव्यापक्षत्वस्य लाभाय पृरधति--'साभ्यन्यापक'
इति |

अत्रापि साध्यव्यापकपदपूरणेन गोरवम्‌ । साधनस्य साध्यन्यभिचारित्वे
em साध्यधिषमः्याप्यस्पापि तत्र यत्‌किचिद्धमोवच्छिन्नसाघ्यव्याप्करीत्या व्यमि-
NOAA दूषक ठयसम्भ गात्‌ संग्राह्यर्वेन ततूषदपूरण प्रये ननामादश्चेत्यस्वरसः
की शि हित्यनेन सूचितः |

तछचिन्तार्माणः

भनौ पाधिकरत्वे च स्थातिलन्षणे यावद्रिति पदं(५) साध्यत्यापक्ते faa
gata! किञ्च यस्मिन्‌ सत्यनुमितिग भवति, तदेव तत्र दूषणम्‌। नतु
यहुभ्यतिरेके भवत्येवेत्येतदगर्भम्‌ ; विरुदत्वादैरप्यदोषत्वापततेः |

(१) (साध्यव्यापक्रद्ृत्ति्दमाव इत्यथां ग्राह्यः इति पाठान्तरम्‌ | (२) “सम्बन्धेन
मूलेनेव' इति पाठान्तरम्‌| (३) कश्चिदित्यनेन' दति पाठान्तरम्‌ । अनेन
'वदन्तीःत्यत्रं 'कश्चिदरि'ति पाठान्तरं सूच्यते। (४) ्सारेणः हति पाठान्तरम्‌|
(५) ‘aa’fafe सर्वत्र न हश्यते |

(ग) यवुभावे areagfaeaes साध्यत्यभिदारविरोधित्वस्य च frat कृते विषमव्याप्या-
aracq: साध्यश्त्तित्वविरहेण विषमभ्यपकाभावल्य च सान्यन्यभिचवारविरोधित्वाभावेन
तयो VHA वारणषममवेन वयापकपदुवयय्थमिति भावः |

= 9 eo. » श a ५ ^ ys. क, "> क ० ष्‌ गि
a. णि ५ . क्‌ rate . a [| ६॥ ण 7 4 ४ ¥ " | .
— च इवाधि ¢ = 7" = = . ह 4 र i
: . 9 - ५ 9 = ७ n° क र ५,
: . st WAT bs ५, =
« | क 9
प्रिर € > |

s ee.

4

नापि वृन्षधर्भारच्छिन्नषार्प्रः पापकत्त्रे सति साधनाव्यापकर्वप्रुपाधित्वम्‌ $
स(धनावच्छिन्नतभ्यभ्यापकोप(ध्यवयापनात्‌ ; शब्दोऽभिषरेयः प्रमेयतधाहित्यतर भधा-
वणस्वस्य उपाधित्वापचेश्च (१) ; शब्दधर्नगुणत्वावच्छिन्न'भिघरेयत्वं यत्र रूपादौ
तब्बाभ्रावणत्वं हापकम्‌ , पन्ते प्रमेयत्वस्य साधनत्य अग्यापक्ष हि तत्‌ । AAA
वखरादावुपाधौ पक्ञनियततादशधर्मामावाश्च । ` |

दीधितिः

| नतु यहुव्यतिरेक' इति, यद्ुऽ्यतिरेके(२) भनुमितिप्रयोज्कःं रूपं व्याप्तचा-

धन्यतरं भवत्येव, यथा भसिद्धिव्यतिरेके सिद्धिरित्यथः। "विष्डत्वादै'
रिति, विपत्तपात्रगामित्व-सपन्ञविपत्तगामित्वलन्तणषिरोधभ्यभिचारयोरेकेकविरहेऽपि
व्यातैरनियमादित्यथः।

दीधितिषकाशः

यस्मिन्‌ सति ara परम्परया वा अन॒मितिप्रतिबन्धो भवतीत्यभकतया
भत्र भनुमितिपदस्य यग्राध्रतार्थापरि (३)व्यागे(४)ऽपि afaface:, यदभावे व्यमिवार-
विरोधित्वोक्वा अभिवाराभावरूपव्याप्िसचा(ोवश्यक्षत्वलमिऽप्यनुभ्रितिमवना-
द्यकत्वस्यालाभात्‌ at ge दूधणाभिधानमनुक्तोपालम्भ(\)रूपमतस्ततुप्रतीक
पवानुमितिपदमनुमितिप्रयोज्ञकपरतय। saad नत्वित्यादिना ।

प्रयोजक ञ्च जनकीभूतन्षाने विषयतया भवच्ङेदकम्‌(७)। ae व्याप्यत्वम्‌
पक्षधमेत्वम्‌ safe a लक्षणया अनुमितिपदाथः। उक्तिसम्भवा्ं
द्टान्तमाह-- यथे"ति | 'असिदिव्यतिरेक' इति, उयाक्तचभावरपाया व्याप्यत्वा-
fag: मपन्ञधरत्वरूपायाः स्वरूपासिदे्वा गय तिरेक अनुमितिप्रयोजकरस्य व्याप्यत्वस्य
पत्तधमत्वस्य ar यथा सिदिरिव्य.: |

(१) (उपाचित्वापाताच' इति पाठान्तरम्‌| (र) ‘a तु यदव्यतिरेक' इति
कचित्‌ । (३) श्रुताथैत्यागेऽपि' इति पाठान्तरम्‌ । (४) क्वचिन्‌ ‘aupyartr
परित्यागेनः इति पाटः | (५) व्वयात्तिमसेति पाटान्तरम्‌। (६) न्धानमर्प्ा्ोपा-
लम्भनमतः इति garam) (७) शज्ञानविपव्रतावच्छेरकम्‌' इति पाठान्तरम्‌ |

1 4 1.
५ * . .* =" nie णि . च ; । . ie 7 1 hk ry . fecomtet ees : ott च धतुमागखण्डे 1 . " 2 ४ । fh. . । . हित । ध
a5 - व्वविन्तामणा 8

` वि्डस्वादे'रिति भूलमादिपदोपगुहीतभ्यभिवारभन्त्माव्य(१) ` ध्याचष्टे
'विपक्तमानगाभित्वेत्थादिना । साध्यासमानाधिक्ररणत्व(२)रूपविरोधस्य व्यतिरेके
साध्यसामानाधिकरण्यस्यैवायुमितिप्रयोजकस्य सखात्‌(३) तदुपेष््यान्यं विरोध (४)
पदार्थमाह--'विपन्ञमात्रगामित्वे"(५)ति। तथा च तद्भावस्य गगनादौ व्यभि.
चारिणि च aaa तवसस्वे भनुमितिप्रयोजकस्य साभ्यसामानाधिक्ररण्यस्य
धम्यभिचारस्य वा न सरउनियम इति भावः |

विपत्तधुततित्वरूप(६)ब्यभिचाराभावस सखे भनुमितिप्रयोज्कस्य अव्यभिचारस्य
सचखनियमात्‌(ॐ)ततर प्रङृतनियम(=)व्यभिचासो न धरत इत्यतः सपत्तवुसित्वपय्यन्तं
व्यभिवरे निवेशितम्‌(£)। तथा च उक्तरूपस्य(१०) व्यभिचाराभावस्य विपन्-
मान्रगामिनि विश्देऽपि सखात्‌ ततसस्वे भव्यभिचारस्य न सच्वनियम इति भावः |

दीधितिः

यत्र पन्ते हेतुमति च साध्यम्‌ , हेतुश्च पत्ताबृततिः, तत्र पकः पत्तवृ्तिर्हेतु-
समानाधिकरणः, अपरश्च पत्तनि्ठः साध्यवति दित्वसमानाधिक्ररणः हेत्वक्तमानाधि-
करण दव वोपाधिः, तत्र साधनपन्षधर्मावच्छिश्नसाध्यभ्यापकयोरसङ्रो बोध्यः |
थथा घटः प्रत्थक्तो नित्यद्वब्यत्वाद्‌ विभुत्वादवेत्यादौ साधनावच्छिश्नसाध्यव्यापक-
मात्मत्वम्‌ , पक्तधर्माव्िच्छिन्नसाध्यव्यापकमुदूभूतरूपवखम्‌ परत्यक्तस्पर्शश्चयत्वं वा
मिथोऽक्तङ्खोणपुपाधिः | भध्रावणत्वे'ति,--घटो मयो द्रभ्यत्वादिव्यादो गन्धवस्वाय-
व च्छिल्क्तध्यव्यापकप्थिवीत्वावावतिव्यािद्रषएटम्या। न वानेन रूपेण क्षातस्य
दूषकत्वमित्याह -“भाद्रेन्धने'ति |

भि भि | ar eee OO Le eee आ

(१) श्यृहीतमन्तमाव्यः इति पाठान्तरम्‌ | (२) (्ताध्यासमानाविकररणत्वस्य
विरोधस्य' इति पाठान्तरम्‌ । (३) (सच्छनियमात्‌' इति पातन्तरम्‌ । (*) तदु.
पेश््रान्यविरोधिष्रदा्थमाह' इति पाट।न्तरम्‌ । (५) ‘marsala इति क्रचित्‌ पाठः |
तन्मते दीधितावरपि तथेव ural tea | (द) भविपक्षणामित्वरूपे'ति क्रचित्‌ पाठः |
(७) 'सत्वनियम।त्‌ aa प्रकृतनियमः इति स्थाने केवल तत्छनियमः इत्येव पाठः
क्वचिद्‌ टरयते | (८) क्रचित्‌ (नियमे इपि पाठान्तरम्‌ । (९) (तपश्चविपश्चन्रतित्र-
पयन्तं व्यमिचारशरीरे asa’ इति पाठान्तरम्‌| (१०) 'र्पव्यभिचारामावस्यः
इति पाठान्तरम्‌ |

ad
4

yn 6 EE Ee Op 9 EE Ge Soa pce म | ।

`` पक्तधमे'ति,- विरदस्थलोयोपाध्यव्यातिरपि व्रषटव्या । साधनाषच्छिनने'ति-
स्वव च्छिन्नेत्य्था १ araaaafa षिशेष्रण,द््‌ा न व्यभिवारः |

दीधितिप्रकाशः

दयाप्तचचदरेरिव पक्तसाध्यमेदरेन(१)उपधेरपि भिन्नत्वात्‌ ततपत्तकृततवसाभ्यक्ष-
ततसाधनक्रयाबदुपाधिसाधारणस्य वकस्य छन्तणस्य ततृपन्तकोपाधिद्यस्य
भसङ्कखोणेत्व(२) चवाब्पराप्तिधैटत रशत्यर्िप्रेव्य पकपक्तसाध्यसाधनेष्वेवास़ीण-
भुदाहरणद्यं प्रदरंयितुमाड-- यत्रेत्यादिना १] | पत्ते साध्यासखे साधना-
वच्छिन्नसाध्यव्यापकस्यापि पत्तताधनवदन्यतरत्वरूपपत्तधर्मावच्छिन्नसाध्यन्यापकत्वेन
सङ्कर aq स्थात्‌ । हेतुमति साध्यासचे च साधनावच्छिश्नसाध्याप्रसिद्धच्चा
व्यापक्षत्वासम्भवः | देतोः(२) waatacd तदवच्छिन्नसाध्यव्यापक्रस्य qauai-
वच्छिन्नतसाध्यव्यापकतापि स्यादत-(४)स््रथ(५)पुक्तम्‌ (क) ।

‘an: साधनावच्छिन्नसाध्यग्यापकः। उपाधेः qaghecd परक्तसाधन-
वद्न्यतरत्वरूपपत्तधर्मावच्छिन्नसाभ्यव्यापकतापि स्याव्रतः ‘cage feta |

साधनावच्छिश्नसाध्यव्यापकत्वो(ख)पपादनायाह-- हेत्विति | श्वश्च पन्ता
वृ्तेहेतसमानाधिकरणोपाघेः(६) पक्तनिएठात्‌ देत्वसमानाधिक्ररणाश्च उपाधरेरमेव्‌ः
Sacred शत्यसाङ्यस्फुटतरत्वाथं (ॐ)मुक्तम्‌ , न वु नियमपरत्वेन(८) । तैन
विगुत्वसमनाधिकरणस्य ताद्रशगगनत्वादेः साधनावच्छिन्नसाध्यव्यापकःटवाभवेऽपि
न क्षतिः| ) |

eo oF Pea SF 0 त क, , 81 7 । 5 pee RE i ROLE,

es 2) ae ae Se i hen = lees oO ee eee वो

(१) ‘aeranqarfeaeta’ इति पाठान्तरम्‌| (२) दद्वयासङ्कीर्णध्यः इति ।
पाठान्तरम्‌ । (३) द्देनीः इति पाठान्तरम्‌ । (४) स्यादतः vara इति `
पाठान्तरम्‌ | ततत्र (एकः इत्यारभ्य प्यक्नाव्रृत्तिरितिः पय्यन्तः सन्दर्भां न दृद्यते।
(५) `'लितयमुक्तम्‌' इति पाठान्तरम्‌ । (£) वपक्षाव्रसिहेनुममानापिकरणस्योषरषे'रिति
पाठान्तरम्‌ | (७) सस्फुटत्वार्थमुक्तम्‌' इति पाठान्तरम्‌ | (५) ‘aw इति पाटन्वरम्‌ |
(क) ्रयमुकमिति qagfrarcases रेतुमदङ््तिषाध्य त्व -पक्षादृततिेतु कत्येस्येततश्रय-
भियः | |

(ख) देदुसामाना चिङरण्यग्यतिरेके साध्यग्परापकत्वत्या नु पपत्तेरिति ara: | |

ऋ री

रि) „= ieee ane

पक्तधर्माधच्छिन्नसाभ्यभ्यापकमाह -'भपर' इति । carga: पक्तनिष्ठतया
ae दशेयित्वा हेत्वसमानाधिकरणस्यौपष्टेः(१) हेत्वसमानाधिक्गरणलेन मेष
वशयितुमाह--'साध्यव्रतो'ति। हेतुसमानाधिक्रणस्योपाधित्वे तस्य साध्यवति
हेतु त पान(धिङ्रणत्वमर्यतो कधमतस्तष्मादिदं मशक (२) मेट्याशयः।

जलं प्रत्यन्तं निदयद्रव्यत्वादित्यत्र पत्तावुततेदेतसमानाधिकरणस्य पृथिवीत्वस्य
गगनपृथिः्न्यतरत्वावच्िङ्न्नसताध्यव्यापकतया उपाधित्वेऽपि साध्यवति देतुसमाना-
धिकृरणत्वाभावा(३)देतस्य न मेवरकत्वमतः स्फुटे() मेव्कमाह--शित्वसमाना-
धिक्ररण रवै'ति |

खाधनपन्तधर्मयो (aay साधनपदस्यैव(६) लथवक्रत्वेन पुवनिपातसम्भवा-
ग्तूलोक्तक्रममुपेक्प स्वोक्तक्रमेणवोदाहरण दशंगितु" साधनष्च्छिन्नसाभ्य(ञव्यापकं
प्राक्‌ aia) एद्चणकदेरनभ्युपगमे नित्यद्रव्यत्धावच्छिश्नप्रत्यन्तत्वस्य बसरेणा-
ale सख।ल् आत्मत्वं तदुव्यापकरं स्यादतो "विञुल्वा'दिति |

‘qaaa fa,— afederearfata vevam: | areal . साध्यवति. हेरव-
समानाधिकरणं fiedtagal च देत्वसमानाधिक्षरणमेव उदुभूतरूपवत्वम्‌ । प्रभाया
भपत्यत्तत्वे वायोः स्थाशं नत्वे च बहिद्रग्यत्वावच्छिन्नपत्यत्तत्वव्यापकं (८) न उवुभूत-
कपवस्व (६) मित्यत are प्रत्यन्तस्पशे'ति। इद देतुद्यस्येवासमानाधिक्षरणम्‌ |
समवायेन उपाधित्वमभिप्रेत्य उमयत्र arenas) दशादिशेषे तथा
ह्ातस्य दोषताया शृष्रट्वेन क्ञातातिव्यात्तेरदोषत्वाह्‌ वस्त्वतिव्याप्तिमाह- "घट ' इति |
लदर्मावच्छिन्नसाधनाग्यापकरत्वाक्तो(१०) त॒ पत्तधमंपद्वेयर््यंम्‌ , सिद्धान्तलन्तण-
तुरपत्वञ्ेति भावः |

(१) प्रन्थविशषे 'देत्वक्मान।धिक्ररणस्योप।धे'रिति पाठो नास्ति। तत्र शहेतुसमानाधि-

केरणादमेद मिति पाठान्तरम्‌ | (२) भेद्कभाहिवय{शय' इति पाठान्तरम्‌ । (३) “करण-
त्वाराभात्‌ इति पाठान्तरम्‌ । (४) (समस्तमिति पाठ।न्तरम्‌ | (५) श्धर्मयोद्धयोः
इति पाठान्तरम्‌ । (६) ्प्वेति ada न est) (७) प्रन्थविरोषरे (साध्येति
` नास्ति । (८) ्पराप्रकृत्वन उदभूतल्पस्येति पाठन्तरम्‌ | (९) (ल्णमिवयतः
: जहति पाठान्तरम्‌ । (१०) स्तद्वमैवच्छि्िषाध्यग्यापकत्वोक्तौ" इति पाठान्तरम्‌ |

— nee. - - Ree Be cee 2 7 ह ee षिन" वीच oS पहि कि = भी १ eG
4

भक » ow ०००, Os Se SS ees = ॐ १ = = 8 = "= वनि ee ee ee ee ee) = = धको | 11
पनि दीनि, ऊं आत नि प चोका 58 =, ~+, @ , ९ "१७ 9 = ee १,१७०.०० = =

=

शडसाध्यन्यापकस्थ -भन्यतरन्वरूप (१)वत्तधम्िव्ठिक्नसाध्यभ्यापकरवस्यं
gad सम्भवात्‌ "भद्रन्धतेत्यादि qonagana भह- न वेति। इत्थञ्च .
'पन्ञनियते'ल्यस्य पक्तधरम॑त्वेन नियमतो क्षानविषयेस्यर्भैः | `

gaat परिहरति "विरति । भत्र साधनावच्छिक्षसाध्यस्याप्रसिदधेरिति `
भावः। मित्रतनयत्वावच्छिन्नश्यामत्वव्यापकशाक्पाकजत्वव्यभिचारिणोऽपि कक
व्वादेनै श्परामत्वासताध हतवमत आह्‌ -सखावच्छिन्नेःति। काकत्वं न खाच
` श्थामत्वग्यापकरश््रभिचारि शाकपाकजत्वस्य तदवच्िदिन्नसाध्यग्यापकत्वाभावात्‌
ककरिट्वथकर रक वमाविषथत्यदेः काकत्वे व्यभिचाराभावादित्यथः। मित्रातनयत्ध- `
` पल्लकृयुमाने(क) च मनुषत्वं द्र्ठन्तः। दण्रन्तपन्ञप्ताधारणस्य स्वत्वस्येक(र)स्या-
भावा(गोदाह- सखाधनवतो'ति। काकत्वादेषि त्रातनयत्ववति (ग) मिन्रातनयत्वा-
वच्दधन्नष्यामत्वत्पापकरशाकपाकजत्वाभाप्रवदवृत्तितामावादित्यर्थः।

तखचिन्तार्भाणः
भथ साधनावच्छिश्नसाध्यव्ापकत्वे सति साधनाग्यापक उपाधिः(र), तेन
waeq जन्यत्वेन भवं सप्रतियोगित्वे साध्ये साधनावच्िश्नरसाध्यव्यापरक भाषत्व-
मुपाधिः, भ्परामत्वे । शाक्पाकरजत्वपुपाधि(४)रिति, तन्न ; . पत्तधर्माचच्छिश्नसाभ्य-
व्यापक्रोपाध््रव्यापनान्‌ , As प्रमेयं रसव्चखादित्यन्न रसवसरावच्िन्नसाभ्य.(४)

प AI oS ec ESR gy cS iy ET 1 [1 | 1) ero, 0 8 71 | 1

(१) “अन्यतरत्वादिपक्षधर्म'ति पाठान्तरम्‌ । (२) (स्वच्वस्यकस्याभावादाहे'
पाठान्तरम्‌ | (३) 'उपाधिरिति aga न दृश्यते । (४) पुम्तकविरोप (उपाधिष्रिति .
नास्ति । (५) प्परमेयत्वव्यापक' इति प्राटान्तपम्‌ | `

न ननन केनः व च पकः तः ॥ in rE app ag @ Ba ®= SE

(क) अत्रानुमानाकारो यथा,--मित्रातनयत्वं न इ्यामह्वसाधकं cqrafesararae- °
श्यापडशाकपाकजत्वन्यभिचा रित्वा दिति |

(ख) ‘caesedseaturar fafa,—-geum स्वपदेन दश्टान्तमूतमानुवत्वपरिप्रहे स्वस्पा-
fafa: 1 भिन्रातनयत्वपरिप्रहे च इशटान्तासिद्धिरिति aa: |

(ग) ‘fanranqeaqdtean सक्तम्पथोऽभेदः, aca व afannreqesearnaga-
gare भस्वयः। तथा हि मित्राहनयत्वकवुमिन्नो यो निश्कशाकपाकजत्वाभाववान्‌ az.
qfecararafiead: । अथवा मिश्रातनयत्ववतीस्यन्न सप्तम्यर्थो fasfaed, हस्य च भप्रिम-
विरिषठदृततित्वपदायं अन्वयः । तथा हि मिश्रातनयत्वषन्निरूपितं यन्‌ त।हशशाकपाकजत्वामाव-

argfoed तभावा दिह्वथः |

भ्यापकपृथिवीत्वस्योपाधित्वपरसङ्गात्‌ , सोपाधिस्वादसाधकमित्यत्र साधना्बच्छ न्न
` साध्यश्यापक्ृब्यभिचारित्वे साधनावच्छि्ञेत्यस्य व्यथंत्वप्रसङ्काचच |

fea पत्तदयेऽपि विरशिष्टलाध्यव्यभिचारं षिशि्टसाध्यव्यातरेकं वा प्रसाध्य
पश्चत्‌ केवरसाध्यथ््रभिचारः केवरसाध्यनव्यतिरेको at साधनीयः। तथा च
भरान्तरम्‌। केवलसाष्ये हि विषादो, न तु विशिष्टे | |

दीधितिः

aq शुदसाप्याव्यापकस्थल पवासिद्धिशङ्कानिरासाय भवच्छेदकाशोऽपि
निवेशनीयः। भखण्डामावस्य धरक्रतया च न वैव््य॑म्‌ | येन रूपेण उपाधिता
विरेषणवति तद्र पावच्छिज्ञ्यभिचारस्थैव वा हेतुत्वम्‌ | शुदसाध्यव्यापकस्थरे तु
सा(ध्यभ्यापक्रःपमिचासे व्यपक्रतवच्केदकाद्रन्धनत्वादयवच्किन्नभ्यभिचारो वा हेतुः
हपन्यसनीयः | प्रायशस्तडभवति तदम विरिष्सध्यभ्यापकथ्यमिचारित्वस्य(१)
हेतुसरेऽपि न वैवथ्यम्‌ , भखण्डाभावस्थ अतिरिक्तत्वात्‌ |

वस्तुतस्तु उपाधिना असाधक्रत्वासाधनेऽपि उहुभावितयावदुदोषेरेव तत्‌
साधनीयमिति नियमाभावात्‌ । तदु्नीतव्यभिचारेण ततसाधनसम्भवात्‌ सन्विग्धो-
पाधिसमशीलः(२) सन्दिग्धो व्यभिचार त्यत आह - "किञ्च 'ति। केवलेति, -
तथा च केवटक्यैव साध्यस्य भ्यमिचारो भ्यतिरेको वा जिक्षासितो बिरोधित्वात्‌ ,
न तु विशिष्टस्य, afadfacarizfa ara: |

दीधितिप्रकाशः

‘afad fa(a)—‘afala:’ अपत्तधमत्वम्‌ । व्यभिचारिणि वस्तुगत्या
शद साध्यभ्यापक्रम्यमिचारस्यापि(४) सत्वादसिद्धिनं सम्मवतीत्यतः शङ्क ति |
भव्च्छेवकांशः साधनपक्तधेरूपः। असिदधिशङ्कखानिवारकस्य विशेषणस्य ait:

(१) भ्यभिचारस्य' इति पाठान्तरम्‌ । (२) “सन्दिग्धो गधितमशीलः हति
पुस्त बिशेष . नारित । (३) कचित्‌ 'असिद्धीती'तिदीवितिग्रन्थप्रतीकषारणं are |
(४) ‘samaritan’ इति पाठन्तरम्‌ |

प्रहमनोौप्रथिकतया spicata भआह--'भलण्डे'ति । भ्यामत्वसमानाधिकृरणा(१)-
मवप्रतियोगितावच्छेदकत्वाभावात्‌ शाकपाकजत्वत्वाय(को वृत्तेः तद्वृततिमिन्रा- `
तनयत्वावच्छिन्न्यामत्वसमानाधिकरणाभावव्रतियोगितावच्छेदकलवाभावस्य भिन्न
त्वादिति भावः; शदसाध्यव्यापकामावस्यापि भित्रातनयत्वावच्छिन्लश्यामत्-
उ्यापकताध्रच्छेवकरूपावच्छिन्नाभावतया ताद्रशामा्षस्य भखण्डत्वासम्भवषाहिति |

व्यापकग्धमिचारिट्वं व्यापकतावच्छेदकरूपावच्छि क्नाभाववह्‌वृत्तित्वम्‌ ; तथा
च शाकपा रजत्वत्वावच्छिक्नाभाववहूवततित्वन्ञानं विना मिश्रातनयत्वावरच्डिन्नष्यामस्व-
व्यापकतावच्छेदकरूपावच्छिन्नामावबदवृ्तित्वाग्रहः, तजक्ञाने(२) तैनैव कूपेण (३)
हेतुस्वसम्भवे ताद्रशग्यापकरतावच्छेदकपदोपादाने प्रयासगोरवमित्याशयेनाह-- थेन
शूपेणेति। कककत्वादो अग्रभिचारवारणाय नविशेषणवती'ति। say faar-
तनयत्वषति शाकपाक्रजत्वञ्यभिचारित्वाधिव्यादिरेव हेतुः कत्तव्य (४) इत्यथः |

प्रगुक्तवक्रारव्यवच्छयं CHA शुद्धसाध्यग्यापकस्थटे प्रकारष्येन
हेतुमाह --शुद्रे त्यादिना | तत्र भसिद्धिशङ्काखा अभव्रेन तदुवारण्कप्रयोज्ञनस्य (५)
भवच्छेदकांशस्य अनिवेशादििति भावः |

कतिपयस्थलेष्वेदक्रूपेणेवासाधकतानुमानमाह - श्रायशः hai 'तदमै-
वति' मित्रातनयत्वव्रति। मित्नातनयत्वावच्न्ननध्यामत्वव्यापक्रतावच्केदकरूपा-
वच्िन्नामाववहू्रसित्वस्य हेतुत्वे तादशग्यापकतावरच्वेवकत्वस्य शाकपाकजत्वत्व-
एव श्यामत्वसामप्रीर्तरेऽपि aaa तेन रूपेण तदवरिकुन्नामाधश्रदश्रसित्वस्यापि
kqearaqrarg धूभतवान्‌ बहेरित्यादौ पतेतायागोलक्रान्यतरत्वषति तदषच्िदननधूतर-
व्यपक्रभ्यमिचारस्य देतुत्वे तद्रबच्दिश्नधूमञ्यापकत्वस्य पदेतस्वादाधिष
भाद्रन्धनादावपि aaa तेन रूपेणद्रंन्धनादिभ्यमिचारस्यापि हेतुव्वलभादित्यर्थः

निन

(१) “करणायन्ताभावे'ति पाठान्तरम्‌ | (२) | (तज॒ज्ञानेऽपि' इति पाठान्तरम्‌ |
(१) ‘agit’ इति पाठन्तरम्‌ | (४) पुस्तकविरेमे “केश्यः इति नास्ति ।
(४५) "प्रयोजकस्य इति पाटान्तरम्‌ | :

|) i eee —— a ऋक ॐ | ॥

(क) श्ञाकराकजत्वत्वाथङ़त्तेःरिवि पञचम्य तं शयामरष्वसमानाधिकरणा मावव्रवियोगिता-
वच्छेदुकत्वा भावा दित्यस्य विशेषणम्‌ । ‘aged’ fs शाकयाकजत्वस्वादिृतीत्यर्थः | तदेत
चिक्ेषणद्रयममावयोरखण्डत्वत्य ल्फुटीकरणाय ayn |

ee faa

० og [ ह 1) , ऋ |

` -दतद्धभवान्‌ बहेरिट्यादाषव्रच्छित्नसाध्यव्यायकताघटकस्याभावस्य अखण्डत्वा-
सम्भवादवच्तेगकांशस्य aque भाह--श्रायश' dal ननु अत्र भवच्ेद्‌-
miner कैयथ्याज्निहक्तोपाधिना न भसाधकत्वसाधनमित्यत भह-- बस्तुतस्त्वि'ति
‘aa भरसाधक्त्वम्‌ | तहि परदेताीरसाधकरवं यत्‌किञश्चिहेदूषणद्वारा साधनीयमिति
farmer कुतो रक्ञेत्यत आह -'तदुन्नोते'ति-उपःध्युन्नीतेत्यथंः। तत्साधनम्‌
अताधकताकस्ताधनप्‌ |

मनु शप्रमिचारसन्देहस्थले व्यभिचारस्य सन्दिग्ध.वान्न हदेतुर्वसम्भव इत्यत
अह -सन्िप्रेति। 'समशीखे'ति,- यदि तत्न सन्दिग्धोपाधि कत्य (१) हेतुस्तदा
ममापि सब्दिग्धिञ्यभिचरारकत्वमेव तथा । असाधक्न्वायुमानमपि तस्यमित्यर्थः।
भुके 'पत्ञष्रयेऽपी 'ति(२)--पभिचारोन्नग्रनपत्ते सतप्रतिपन्नोक्नयनपन्ते चेत्यथेः।
प्षधमाषचिज्गन्नताभ्यत्यापक्रत्वगमेखन्तणप्रत्ते साधनावच्न्नसाध्यश्यापकत्वगमं-
Santa sda ava(3) । विरशिण्साध्यव्यसिचारस्य अनाकाडक्ति(क)तत्वमभि-
धतु केवरसाध्यत्यभिचारदेः प्रदणनं सङ्कमयति-तथा चे'त्यादिना।
'भ्िरोधित्वा (४) fafa - साध्यनिददेशानन्तरं प्रतिवादिनस्तनूसाधकाकाडन्ञाया इष
साधनोपन्यासानन्तरं वदनः शुद्रसाध्यानुमितिविरोधिक्रोषाकाङ्क्ञाया पव
सम्मव्रादिति ara: |

त्चिन्तार्माणः

ay प्रङुतसाध्यत्यमिचारसिद्धश्चथ विशिणएक्ताध्यव्यभिचारः साध्य(५)१ति
चेन्न; भपाप्तकलत्वत्‌ | प्रथमं साध्यव्यभिचार रबोहूमशयः, तत्रासिदाघ्रुपाधिरिति
चेत्‌ , तिं प्ररूतादुमाने नोपायिदू षणं स्पात्‌ । किञ्च प्ररूत(६`साध्यव्यभिचार-
` हेतस्वेन पक्तधर्मावच्िलिन्नसाध्यश्यापकव्यमिचार वबोपन्यसनीयः(७), नोपाधिः।
Gy कोपितः त कचिद्‌ ais!) मवत स इषि
पाठान्तरम्‌| (३) "लक्षणेऽपीति वार्थे इति पाठान्तरम्‌| (४) कत्रचित्‌
(विरोधित्वादिति अ़रद्यून्यं पाठान्तरम्‌| (५) साध्यत इति पाठान्तरम्‌ |
(६) पुस्तकविरोषे प्रकृतेति afta) (७) प्यवोद्‌भाव्यः इति पाठान्तरम्‌ |

मी Tenis bed

(क) एतच्च विशिष्टसाध्थव्यभिचारतल्य भथौन्तरदोषपष्तताप्रतिपादनाथम्‌ } भना-
काङ्सितामिषानत्येवार्थास्तरङ्पत्वादिति ध्येयम्‌ ।

[ee eee ० र्का -

इपाधिशण्णम्‌

दोधितिः

उदहुमाग्यः'-विशेषणाव्यभिचारित्वे सति विशिषए्साध्यव्यभिचारेण साधनीयः |
‘aa’ विशिष्ट्पभिचारे। असिद्धो, उदभावितायाम्‌ तत्सिद्धये 'उपाधि'ख्दुभाभ्य
ca. ततदीं'ति,- प्ररुतानुमिति(१) बिरोधिशुदसाध्यव्यभिचारासाधकत्वादिवि
भावः।

भथं बद््यमाणसीव्या भवच्छिल्रताध्यव्याप कनप्युा धिना आहत्वै्ष साध्य-
व्यभिचारः साधनीय इत्यत आह--"किञ्च।त। पक्लधपमावच्छिरनेत्यादिकमुपाधि-
मत्रभ्यमिचारोपलन्तकम्‌। नोपाधिः'-न प्राधन्येनापाधिः, ध्याप्त्यादिदिर्हेणा-
हेतुत्वात्‌ ।

दीधितिप्रकाशः

उद्भावने(२) असिद्धिर्नास्त्येव क्षातत्यास्चदहिवयस्य साध्यव्यभिचार्स्य aga
स.ध्यत्वात्‌ । तदभावः प्ते बाध रव, नासिद्धिः। न वा उपाध्युपन्यासेन षाध-
निरास इत्यतो eras उदुभाव्य त्यादिना । "विरेषणाव्यभिचारित्वे सती"ति
विशेषणवतीत्यस्योपलक्षकम्‌(२) |

तन्रेत्यत्य व्याख्या शिशिषे'ट्यादिः। पूरयति | ‘searfaararfafa |
प्ररृते'ति,--प्ररूतानुमानविरोधी यः शुद्धसाध्यव्यभिचारः, ततसाधक्षो यो विशिष्ट
साध्यम्यभिचारः, तस्थैत्रोपाधिना साधनादित्यथेः।

वक्ष्यमाणे'ति,-मित्रातनयत्वं श्यामत्वन्यमिचारि मित्रातनयत्थाभ्यभिचारित्वे
सति शाकपाकजत्वश््रभिचार्त्वादिति manent: । (आहन्य '(४)ति,- arene,
न तु विशि्टसाध्यव्यभिचार साधनद्वारिव्येवक्रारा:(५) | उपाधिमात्र वर्वतदुदूषण-
सम्भपरे(६) पक्तधव्रत्यादिसतङ्ोचक(७) विशेषणमनुचितमत आह ‘aeraa’-
त्यादि । उपाधिष्यभिचारत्योपन्यासे किणषणत्वेनवोपायेष्पन्यासान्नोपाधिरिति

(१) शरकृतानुमानः इति षाटान्तरम्‌ | (२) aT इति पाठान्तरम्‌ |
(३) वतीव्यस्वाप्युपलक्षणम्‌? इति पाठान्तरम्‌ । (४) (आहसयैव साक्षादेवः इति
पाठान्तरम्‌ | (५) द्दरारेगेवेव्येवक्रारा्थः इतिं पाठान्तरम्‌ । (£) (सम्भवात्‌ इति
पाठमेदः। (७) क्वचित्‌ 'सद्धोचकम्‌' दत्यसम्तमाटः।

८ 4

७१४

in थ is ^ हस्वचिन्तानौ eta? पण कु UM oN oe भण

MR oe १ +"
भुलमसङ्खतमतो नेव्यनन्तरं पुरथति श्राधान्येने'ति। तथा च भयमत्रोपाधिरित्यु
पन्यासो नोचित इति भावः।

Ra’ पूरयति (व्याष्ट्थादो'ति। भादा पन्ञधमेतापरिग्रहः। व्यभिवारि-
mara: सम्बन्धत्वेऽपि तेन सम्बन्धेन भ्याप्यतायाः साग्परदायिकेरनभ्युपगमात्‌(क) |
इतरथा तु शृहोपाधिरिव्यस्य, रहोपाधिष्यमिचार इ्येवाथां वाच्यः(१) | तथा च
स्वायत्ते mena किमित्यवाचकं प्रयुज्मह(२) इति न्यायात्‌ इोपाधित्यभिचार
इत्येव वक्तमुचितमिति भावः। सप्तम्या व्यभिचाखप्रतियोगित्वाथंकत्वे इ्ोपाधि-
रित्यस्य वतन्निष्ठयमि वारधतियोग्युपाधिरिलयथेः(३)। तथा च उपाधिविशेष्यकं
व्यभिचारविशेषण कमुदमावनं नोचितं, किन्तूपाधिविशेषणकव्यभि चार विशोष्यकमेबोवु-
भावनं युक्तमित्यभिमाद्रः(9) |

तत्वचिन्तार्माणः

स्यादेतत्‌ ,- पर्थ्यवसितसध्यघ्यापकत्वे सति साधनाव्यापक उपाधिः |
पथ्येवसितं साध्यं पक्तधमंताबललटभ्यम्‌ | यथा शबव्वोऽनित्यत्वातिरिक्तशन्दधर्माति-
रिकथधमेतान्‌ Qrenizena qeiafad यत्‌ साध्यम्‌ भातित्यत्वम्‌ , तस्य व्यापक

एतकत्वमुपाधिः |
दीधितिः

` "पर्य्यवसिते'ति,- भत्र लक्ष्यतानियामकं दूषकतावीजं सतपरतिपन्तोश्नायक-
त्वम्‌ । वयमिचारोन्नायकत्वस्य तसरे(५)साध्यवत्‌पक्ञावृत्तो व्यभिचारोन्नयकऽव्यातेः,
धक्पमाणङृतकरत्वोपधेरदृष्रकृत्वापचतेश्च । न हि तदुभ्यभिचारेण देतो शुद्धसाभ्य-
उथमिचारः शक्पोक्नधनः, बाधानवतारदशायां तारशभ्यमिनारप्रसिद्धेः |

(१) अ्रन्थविरोपे वाच्य इति नास्ति। (द) धयोश्ामहे' इति प्राटान्तरम्‌ |
(३) Fafaq ‘Rafi’ इति पाठान्तसम्‌। तत्र च तथा चः इत्यादिः
धयुक्तमित्यभिप्रा + इत्यन्तग्रन्थो न दशयते । (४) प्युक्तमिति antares पाठान्तरम्‌ |
(५) ‘arta’ इति पाठान्तरम्‌ ।

[ Geers: ब्र ee a EE

(क) astral तोह saftarfienca सम्बन्धत्वमेव न सवंसम्मतम्‌ । तत्र सम्बन्धत्व्य
सम्मतस्वेऽपि तस्थ इृष्यनियामकतया बृरयनियामकतम्बन्धे व्याप्यतावच्छेवुकसमबन्धत्वस्य
ताम्प्रशापिकेरस्वीकारात्‌ तेन सम्बन्येन प्रकृते वयाप्यताया न aru इति भावः |

` ज्र च पर्ववसितसाध्यभ्यभिचारः साभ्यष्याप्यताबोधविरोधीति ।, भयैबमपि -
कथं तत्र सदेतद्ुराधिप्तम्भयः ? मोमांसकमतेन तदभिधानात्‌ , शब्वशष्दयोभवि- `
प्रधानटवादा | पक्ततावच्छेदकादेशूपाधितावारणाय पन्तावृसित्वे सतीति विशेषणीयम्‌ |

दीधितिषकाशः

दूषकतावीज्ञनिर्णंयं विना लदयालक््यविभागायुपपत्तेस्तदरादो (क) विचारयति (१)
"अत्रेत्यादिना । अत रवाह(ख) लक््यतानियामकम्‌ः इति । = ‘ae’ लक्ष्पता-
नियामकत्वे(२)। 'साध्यव्रषठि ति,--तस्य(३) पक्तधमेताबललभ्य(७.पक्तीयसाध्य-
` वयापकत्वादिति भावः(५) |

नन्विदमपि दषणमेतहत्तणे भविष्यतोत्यत आह.--धक्ष्यमाणे'ति। ‘arar-
नवतरे'ति,--पक्ञातिरिक्ते स्वनेव साध्सखाद्‌ व्यभिचाराप्रसिद्धः। वबाधाधतारे
च तत पवानुमितिप्रतिबन्पे उपाधिवेयथ्यादिति भाषः |

पर्यवसितसाध्यन्यभिचारोन्नायकत्वेररव ६) दुध्कतस्त्‌, va आह-न ष
परय्यवसिते'ति। तथा सति पर्घतो afgara धूमादित्यादो धूमस्य पवंतीयवहि-
safqarosta विखेधी स्थादिति ara: |

'पवमपि' सतप्रतिपन्नोक्नायकत्वस्य लक्ष्यतानिय्ामकत्वेऽपि | ‘agar-
पिति, नैयायिकनये रब्दस्यानिट्यत्वेन वास्तवसतुप्रतिपक्तत्वामावादिव्यर्थः(७) |
पीर्मासकमतेने'ति,- तन्मते शब्दस्य नित्यत्वेन साध्याभावसस्ते तवुन्नायक्रत्वस्थ(८)
सम्भकादिति ara: | `

[र
ee OO gee oe ॥

(१) (विवेचयति! इति पाठान्तरम्‌ । (-) ‘ata लक्ष्यतानियामक्रत्वेन' इति +
पाठान्तरम्‌ | (३) (ताध्यवति तस्य इति पाठान्तरम्‌ । (४) पपक्षताव्रललभ्ये'ति
पाठान्तरम्‌ | (५) क्वचिद्‌ “भाव्र 'दव्यनन्तरं (नन्विदमपि' इत्यतः पूर्वं “व्यतिरेकोन्नायके
घटत्वं saa प्रमेयव्वादियत्न नटि द्रव्यत्वावच्छि्नप्रस्यक्नलयं विपव्रत्वव्याकरोद्‌ मृतरूपेऽस्य
व्यभिच।रेन्नायक्रत्वं argent इत्यतिरिक्तः ae: समुप्रभ्यते।
(६) शज्नायक्रत्वस्यः इति पाठान्तरम्‌ | (ॐ) (मावादिनि ary’ हति पटान्तिरम्‌ |
, (८) भ्नायकत्वसम्भवादिति ara? इति ाटान्तरम | |

ee eed (0 क eee
जि = ee => मणी

(क) ‘afa’fa qrearadtafaean: |
(ख) ‘xa एतेति qasarditaes लदेया्यमावनियायकत्वादवेल्यः : ।

FPG क
र्न . *- 1 ४ भन ~ न

भतुमनिखण्डे

मतद्रय(क)साधारणार्थमाह--शष्दशष्वयो' रिति, पत्तघ्ाध्यस्थ-(१)शध्यपदयोे
feat: | तथा च शब्दत्वमनित्यत्वातिरिक-(२)शब्वत्वधर्मातिरिक्तधममेववित्याश-
विति भावः। इदमुपलक्षणम्‌ , यदि चेत्या(ल)दावपि शब्दपदं शब्दल्वपरम्‌ |
'पत्ततावरच्छेदक(दे'रिति,-- पर्वतो वहिपान्‌ धूमादित्यादौ पवंतीयवहिष्यापकस्य
धूमाव्यापकस्य पवेतत्वादेः सत्‌ध्रतिपत्तजुन्नायथकत्वेनारुष््यत्वादिति भवः |
'पत्ाबरत्तित्त्रे सती 'ति,- त्यश्च साधनग्यापके दूधक्रतावीज्ञससवेऽपि कथ-
कान मुपाधित्यव्रहाप्विरह्‌। रेव as साधनाउ्यापक्रत्वं विशेषणमिति ara: |

तचचिन्तामणिः

alg च ada तक्रत्वमपि ost साध्यते, तदा भनित्यत्वमुपाधिः।
AGHA >
“वाद्यक्तसाध्यनियमच्युतोऽपि(^)कथकेसपाधिष्टूमाग्यः।
पर्यवसितं नियमयन्‌ दूधक्रताीजसाघ्राञ्या"दिति |

ava साधन ` पक्तधर्मावच्िन्न३)साध्यभ्यापकोऽप्युपाधिः(४) संगृह्यते ;
तादृशसाष्यस्य (४) पर्यवस्ितत्व।दिति, तन्न, at हि दश्चणकस्य सावयवत्वे
fas दध णकमनिव्थद्रथ्यासमतवरेतं जन्यमहखानधिक्ररणद्रभ्यत्वादिव्यत्र निःस्पशे-
दब्यसमवेतत्वप्ुपाधिः स्यात्‌ । मवति हि facaguaniad पय्येबसितं
साध्यं TET SUT साधनाव्यरापकञ्च।
` (१ ) न्ता व्यप ्षस्थे" ति | पाठान्तरम्‌ | | (२ y 4 रिक्तधमशब्दत्वेति पाटा न्तरम्‌ 1
) (३) व्यक्षधमसाधनावच्छिन्न' इति पाटन्तिरम्‌ | (४) न््यापकोपाषिःः इति पाठान्तरम्‌ |
(५) प्तादृशस्यापि" इति पाठान्तरम्‌ |

नध = शनो = = pew प्यव मौ पि Sere a = =» ङ्ध निनि @ + कन मेः =

(क) "मतदयेःति-नेय(यिकमतमीमांसकमतोभवरेत्यथंः ; तदुमयमत एव शब्दत्धल्य
निश्यध्वादिति भावः |

(ख) "यदि चेत्यादौवपी'ति-अनन्तरवदष्यमाण -'यदि चेश्त्या दिमुलप्रन्थेऽपीत्यर्थः |

(^) ‘qrawearf:—aqram साध्ये यो नियमः व्याप्यत्वं तेन च्युतः निरूपकता-
वम्बन्धावच्िछिन्नतदभाववान्‌ साध्यतावच्छेदुकावच्छित्रसाध्याभ्यापक इव्यथः । अथवा वाद्यक्त-
‘grey नियमः च्युतो यस्येति वहुवरीहदिणा तवर्थलामः |

उपाधि-्क्षरणंम्‌
दीधितिः

"यदि चेःति,- धतश्च स्वतन्तररृतकत्वसाधनदशायां बोध्यम्‌(१) । भनत्यत्व-
साधनोपयोगितया तु कृतक चसाधने योरपि सब्दिग्धतवेनेकतरव्यतिरकस्यान्यतर- `
व्यतिरेकासाधकत्वात्‌ |

‘aa ही 'त्यादि,- भक्तमवेतत्वेन द्रव्यासमवेतत्वेन वा भथान्तरवारणाय
सावयवत्व' इति । साध्ये द्रव्यपदं नित्यद्रव्यव्रत्तितायाः र्पुटतरसिदडधचथ्म्‌ ;
द्रह्यसमतेते अनित्यद्र्यासमवेतत्वस्य निव्यद्रव्थसमवतत्वमादाय पर्यवसानात्‌ |
हेतो च जन्यपदं परम।ए नित्यत्वासिद्विदशायामाकाशादौ व्यासिप्रहाय । विशिश-
भावस्थाति(र रिक्तत्वानन वैयर्थ्यम्‌ |

नित्यमह्टव्याश्रतानित्ययावन्मह त्वत्र तिजातिविऽच(र)परिचय्राय त्ति तु
नं ; तादशज्नातो मानाभावात्‌), वैभवापे्िक्ापकषव्यरवहार स्यानटे गतजातिमिरेष
QAM, तुल्यन्धायतया AAT महसर्वापेत्तिको (५) ARI कजात्या ATMA |

freqa fa “-साध्परोपाध्योर््यासिदादवं (६)प्रवशनाय दव्यपदम्‌। गमकता
तु तेन विनापि। परवसितप्ताध्यस्तकयाक्त प्योपाधिरिति मनेनेद्रमित्यपि कथित्‌ |

दीधितिपरकाशः `

'लछतन्त्रेल्यादि,- भनित्यदसाधनानुपयोगीत्यथेः। 'उपयागितये'ति,-
कृतक्षत्वस्परापि शब्दे साधने तदुव्यतिरेकस्य सन्दिग्धतया aaqafaqerar(s)
भनिल्यत्वसाधनस्थ निष्परत्युहत्वात्‌ । योः” अनित्यत्वङ्‌तकत्वयोः । 'मप्ताध-
कत्वादिति, aqranain सम्देहादिति मावः |

जयाता यायः मिसिः चनः = नय नयमो नवयन नतय नायि दटदिच््क्यल यो पम फदर suntan We “= i _— — ace eet = को भोः ° ० कोम > "जदो ter. ने ~ भ श्र = "४ मिः Ouperigrtetng

(१) Man’ इति पाठन्तरम्‌। (२) भावस्य चाति हृति पादरान्तरम्‌।
(8) (विशेष इति पुरतकविेपे नास्ति| (४) ‘sara इति पाटान्तेरम्‌ |
(५) श्रषरेगुत्वपिक्षिकः इति ase) (६) व्यनिदादत्र' इति पृाद्रन्तरम्‌ |
(७) “तत्‌प्रतिपश्चा्म्गादकत्वे' इति पाठान्तरम्‌ |

णीय ष 0 1

अत्र (क) पञ्चम्यर्थो "बोध्य'मित्यनेनान्वेति। रत्थञ्च पत्ते यदा कतंकत्वा-
an निश्चितः, नित्यत्वं सन्दिग्धम्‌ , ag ततृसाधने इःतकत्वमुपाधिः। यदा च
भनित्यत्वामावो निशितः, waned सन्दिग्धम्‌ , तदा तत्‌साधने भनिद्यत्वम्ुपाधि-
(cea: |

‘araqqean’ gaqamaageieaq | तत्र विशेष्यस्य द्रभ्यत्वांशस्थ(१)
प्रथोज्ञनाभवद्‌ garaqaaacanra faafaaqi ax विशेष्यस्य समवेतत्वस्य
विरोषणस्य च दव्यरांशस्य प्र्ोजनमाह-*भसमवेतत्वेने'त्यादिना |

ननु अनित्यासमवेतःवपमेव(२) साध्यं क्रियताम्‌ , पक्तविशेष्रणसाहित्यान्नित्य-
दरय्थरसमवेतत्वे पय्यवसानं भविष्यतीलयत भह - "साध्ये द्रभ्यपद'मिति। स्फुटतरत्वं
वि ब्रृणोति, —‘aaqaaaa’ इत्यादिना | geqaaaaca दिविधम्‌ ; नित्यद्रव्यसम-
वेतत्वम्‌ भनित्यद्रभ्यसमवेतत्वञ्च ; तच द्रव्यसमतेतत्वविशिषटे अनित्यद्रव्यरसमवेतत्वा-
भवप्रररिकचुभिति्जायमना स्यस्वद्रश्ये अनित्यत्वविशेषणत्याच्रुसतिपर््या-
खोवनेनोपसितनित्य द्श्रसपवेतत्यपरद्‌वैय विद्चाम्यति; अव्रामाण्याभावानुमितो
प्रमाण्यवत्‌ , भन्यथा प्रतीतेरपय्यवसानात्‌ |

sana अनित्यासमवेतत्वानुमितो तु ganar नित्यद्र्य(३)सम-
वेतत्वं भासते । निःवद्रऽप्रयोस्त्वदगान्थायेनमिव्‌ ७) उकरीच्पर इति भावः(^) t
किशिएटाभक्ध्यनतिरिक्ततया दण्डिमति cages नास्तीति प्रतीतेदेण्डे रक्तत्वाभाव-
विषयकत्ववह्‌(५) दभ्यसमवेतत्ववति भनित्यद्रःप्रासमवेतत्वप्रतीतेरपि ga अनित्य-
त्वामाषपय्येवक्तानेन अनित्यत्वाभाववह्‌द्रभ्यसमवेतत्व पव विध्रामत्‌। सव
साभ्ये द्रश्यविशरोषणे सत्येव स्पादित्यभिप्रायः(६) |

(१) गविशेष्पद्रव्यांशस्य' इति पाठान्तरम्‌ । (२) भमित्येवः इति TSH: |
(३) ग्रन्थविशेषरे ्रभ्य' इति afta | (४) स्त्वरुणया गवा इति न्यायेनामेद' इति
पाठान्तरम्‌ | (५) (विषयकत्वाद्‌ इति पाठान्तरम्‌ | (६) स्यादिति भावः इति
पाठान्तरम्‌ |

ऋ ण Min ate

(क) भत्रे" ति-.अनित्यत्वसाघ नोपयोगितया स्विश्त्या्ःम्यतरण्यतिरेकाक्षाधङस्वा 'दित्यन्व
दीधितिप्रल्थ geau: | ..

(A) अर्ष्णान्यायेने'ति-मीमांसातन्त्रसिद्धारगाधिकरणस्यायेवेत्यर्थः । ‘adie’ ईइति-
छत्तरकाङीनमानसप्रतीतिविषय इत्यथः |

सावयव्रत्वसिद्धेचव परमाणोः fades नित्यत्वे'ति। तत्र नित्थत्वसिखै
पन्च एव (१) सहचारप्रहः सम्भवतीति भावः । व्यभिचारव्रारकतया अप्रसिदिषार-

कतया वा व्यापिप्रहोपयिकरविशेषणस्यैव सार्थकता, न त्वन्वयसहवारप्रह(२)सम्पाद्‌-
कस्यापि, उय्रतिरेकसष्टवारेणापि व्या्तिग्रहसम्मवादत ae— ‘fate’ fa |

‘sifafana'fa,—aar a जन्यत्वस्याप्रवेशान्न वैयथ्यंमिति भावः। ‘ae’
जन्यपदम्‌ । भमानाभावा'दिवि,- न च अत्रयवबहुत्वजन्यतवच्तेदकतया तादश-
जातिसिद्धिः, दचवयवद्रभ्ये तदभावात्‌ , अवयवावयवस्य तद्वयवत्वात्‌ , दस्तत्वाथ-
वान्तरजातिबिशोषावच्छिक्नं प्रति अवयवबहुत्वविशेषराणां देतुत्वस्यादश्यकत्वे
तद्शकाय्यंक।रणभावे मनाभावश्चेति |

ag अणपरिमाणब्याघृत्त-विभुपरिमाणापेन्निकाप्‌ए(३)व्यवहारनियामकतया
ताद्रशजातिः स्यादत आह-- वैभवे'ति(४) । *भननुगते ति,--हस्तत्ववषितस्तित्धा-
दिभिरित्य्थः। aa च दकप्रकारकरूपोऽनुगतव्यवहरोऽसिद्धः। पकाकार-
शब्दप्रयोगस्तु नार्थस्य(५) साधङः(क), वँभवनिष्ठोत्‌कर्षावधितावच्देदकजातित्वैन
वा तादशजातीनामनुभम इति भवः |

aq लाधघवादेकेव जातिस्वाद्रशभ्यवहारविषयतावच्छेदिका nega इत्यत
भाह--तुदधन्याये'ति(६) । * तवापि त्रसरेणुमह खापेत्तिकोतरुएभ्यष्रे लाघवा-
देकस्या पव जतेनिंयामक्षत्वे गगन-त्रसरेणमहस्वथोः परस्पराभाव्रसमानाधि
करणयोजञाव्थोधेटादिमहसरे सङ्करः स्यादित्यथ (७) । शवञ्च aarta(s) श्रसरेण-

(१) (तजनित्यत्रसिद्धी aay इति पाठान्तरम्‌। (२) न त्वन्वयग्रहेति
पाठान्तरम्‌ | (३) 'क्षिकाप्रङ्ृष्ट' इति पाठान्तरम्‌ । (¢) Temas "वे भवेति" इति पाठो
afta! (५) नन व्रस्वुनाधक' इति पाठान्तरम्‌" । (६) तुस्यन्यायतयेति इति
पाठान्तरम्‌ | (७) स्यादित्यथ श्वयस्मादनन्तरं (दवञ्च'त्यतः पूवं क्वजित्‌ पुस्तके
८अत्रेदमवघेयम्‌ ;--त्रसरेणोः स्पाशनवारणाय द्रव्यस्पानजनकतावच्छेद्‌कतया प्रसरेणु-

हस्वव्याषृतजातिविरशेप्रं कल्पयिता काय्यकारणमाव्रकष्यनस्यावद्यकतवात्‌ | तथाच
कथं तुटवन्यायतयेति aga मित्यतिरिक्तः पाठः| (८) तवापि इति पटठान्तसम्‌ |

= oak bo: Oe ee | ऋरि oe ee Boe Sore wera oes

(क) “एकाकारि"यादि,--फवदस्वीकारे सिहतुरगप्रस्तिष्वपि efiftardsrercnes
प्रयोगाचत्सकछानुगते करित्वा दिनातितिद्धिप्रसङ्ग इति भाषः |

@& ferent

` ७ २ ` | त्खचिन्तामणौ अनुमानखण्डे

म एएनि उप क गा्रधितावन्डेरङरतगा तादराज्नतोनभनुगमदनुगतञ्यवहार इति
भावः। |
दाद्ये'ति^परभाणनित्यत्वासिद्धिदशायां नित्यद्रव्यनिःरपशद्रव्ययोस्तादारम्य-
प्रहात्‌ तदुश्रचित्बथोरपि ताद्ात्म्प्रहेण(ख) व्याप्तिप्रहसम्भवात्‌। अत पव तादात्म्य
हवुतूपत्तिभ्यां sarfaag इति वगोषिक्ञाः(ग)। 'गमक्रताः उपाधेः पर्य्यवसित-
साभ्याभवोन्नवनोपयोगि(१)रूपवत्ता। पय्यवसिते'ट्यादि,-भन्यथा निःस्पश-
समवेतत्वस्य गुणत्व सखात्‌ aa नित्यद्रःप्रसमवेतत्वाभावेन साभ्यन्याप्यतवा-
भव्रात्‌। ददं दःपपदम्‌। पण्यवसितसध्यग्यापकत्वमेतहूवादिनैवोक्तम्‌(२),
सतरप्रतिपन्तोन्नायकरत्वश्च gadis तदमिमतम्‌ , तदसुपयागितया पर्य्यवसित-

(१) भननगरनोपयिक्र' इतिं पाठान्तरम्‌ । (२) (यापकमिय, दिनेवोक्तम्‌' इति पाठान्तरम्‌ |

(ख) (तादात्म्यप्रहेणः तादात्म्यप्रहमूलकतकंणेत्यर्थः |

(ग) ‘aa एवेशत्यादिः+--“अत एवः तादात्म्यग्रहमूरकतकंस्य ग्यासिग्रहोपयुक्तस्वा-
देषेत्यर्थः। भत्र 'वशेषिक्ाः इति स्थाने "वेनारिकाः इति पाठः समीचीनः प्रतिभाति,
वेरो षिकलन्त्प्रशस्तपादमाप्यस्य व्योमवतीन्यायकन्दरीरोक्ादिपु स्पष्टतया बहुतरैव (तादात्म्य
तहुवपत्तिभ्यां व्यातिप्रह्ः इति सिद्धान्तस्य सपरिकरं प्रतिक्षेपात्‌ , कन्द्ीरीकायां “कोऽय-
मविनामावो ara) अव्यभिचारः। स कल्मादु भवति! ताचात्म्यतदुतपत्तिभ्यामिति
altar’ इस्येतेन सण्दभण स्पष्टतयव प्रकृतमतल्य बोदधसिद्धान्ततायाः प्रत्यायनाश्च |
‘Qatfier बोद्धाः। वथाप्यस्मदुदषटवरेष्वादशंपुल्तकेषु aactara 'वेशेषिका इति पाल्य
agieraa स एव पाठः प्रृते परिगृहीतः | तस्य च saa सद्गतिसम्पादनाय वध्यमाणं
ष्याश्या नमुपक्षिप्यते। तदु यथा,-- अत्र "तादात्म्यतदुतपत्तिस्यां sarfaag’ हत्येष प्रन्थो न
तावुहम्परततुतपत्तिस्य मषेत्यवत्रारणपरः ङिन्तु तादरात्म्प्रतदुतपत्तिर्पामपोति समुक्वयपरः |
‘eR काय्याविग्रहणं निदक्षंनाय ad, नावधारणायथम्‌ , scare ध्यतिरेकद्शंनागदिल्यादि.
प्रंस्तपादमाष्यप्रन्थादिरपि तमेव सिद्धान्तमनुक्ुरखयति । aaa तादात्म्यतदुत्पत्ति्यामित्यस्य
तादाहम्यतदु त्वत्तिप्रहाग्यां तादाह्म्यतदुतपत्तिग्रहमूरकतकाम्प्रामितियावदित्यथंकतया तादश-
ताहशातक्षल्य च शयातिप्रहप्रमोजकताया वषेशेषिकानुमतल्वेन प्रष्टते नासङ्गतिः |
तादाहस्यप्रदमूखकतकां यथा यवि शिकपात्वं बृक्षत्वभ्यभिचारि स्यात्‌ स्वात्मकमेव न
ह्या वित्यादिः । agaafiagqesasl यथा-धृमो यदि वहिन्यमिचारी cary वह्धिजन्यो न
ह्यादिस्यादिः । अयमपि arenaenages उ्यातिप्रहप्रयोजकताया मेयायिकानामप्यनु-
अतस्वेन प्रहृते नेयापिङा हत्यपहाय वेशोषिक। दत्युकतरनुपपत्तिरिति चेन्न नञ्पन्यायतस्श्रह्य
छतर बेरे दिकतत्त्रानुगहस्वेन ततु पपततेरिति ।

कध्चिदित्यनेन सूचितः |

इपाधि-पकरणम्‌

तत्वचिन्तार्माणः

किञ्च पक्तधमेताबललभ्यसाध्यसिद्धो fens उपाधिः ' ` तदसिद्धौ च कस्य
व्यापक्रः ? न हि सोपाधो पन्तधमताबलात्‌ साध्यं सिभ्यति ? यस्य व्यापक उपाधिः
स्थादिति |

इति धीमहुग ्ञेशोपाध्यायविरचिने तखचिन्तामणो अनुमानखण्डे
उपाधि -पुद्पन्ञः।

दीधितिः

ननु भवतां शद्धसाध्यग्यापकं स्पशेवदसमवेतत्वं कथं नोपधिः !
अनवष्या(र)मिप्रा कस्यचिन्निरवयवस्य स्परवतः सिद्धो ततसमवेतद्रभ्ये साध्या
प्रापक्षत्व(दिति चेत्‌, asi ममापीत्यत आह--शङ्षिश्चेति। सोपाधो
सोपाधितया निधिते।

- दोधितिप्रकाशः

भवताम्‌ शुद्साध्यव्यापकोपाधित्व(२)मङ्गीकुर ary | 'अनवस्थे'ति,-
दच्चणकावयवस्यापि(2) वयव-तद्धयवादिकत्पने अनवस्था(४) स्यादित्यवध्यं कवि-
क्निरवयवत्य्शवरति विध्रान्तिरिति aqaaaa द्रभ्ये ` भनित्यद्रव्यासमवेतव्वमस्ति,
न तु स्पशंवदरसमवेतत्वमिति शुद्ध साभ्याऽयापकरत्ववन्नित्यद्रव्यसमवेतन्वरूपपय्येष-
सितसाध्यस्यापि aa सखाक्निःस्पशद्रग्यसयवेतत्वस्थ arama पय्यवरसितसाध्या-
व्यापकत्वमपि TAA: |

सोपाधावुपापरे(५)रक्षनदशायां साध्यं सिध्यतील्यत भआह-- 'सोपाधितया
निधित' cf उपाधिसनदेहाधीनःयमिचारसन्रेहकालेऽपि(६) भनुक्कुलतक सखे
व्यातिनिश्चयसम्भवाश्िश्चयपय्यन्तानुधावनम्‌ ।

#

दान अविष 9 =| —ne = = ae

(१) (अनवस्थितिः इति पाटान्तरम्‌ । (२) ्यापक्रस्मोपाचित्वमिति
पाठान्तरम्‌ । (३) पुस्तकविदेपे ‘arf? शब्दो नास्ति । (४) 'अवयद्मनवस्था इति
पाठान्तरम्‌ | (५) सोप्रावावप्युप्राधेरिति पाठन्तसम्‌ | (£) स्थलेऽपि -इति
पाठान्तरम्‌ । ।

ees cee 1 ees त | = 11) ० ४ । . ewe 1 ए i क. त 71 . - _-

| en

ee

ननु छभ्यत्वं छामयोभ्यता, TH यादशं and सेदुमहेति, तदहुव्यापकस्वे सति
qargiaeay , पत्ते साभ्यसिदिविरोधित्यापकताशालित्वमिति यावत्‌ । स्वव्यति-
रेकेण पसे सभ्यरसिदिविरोध्युक्नायकत्वमिति तु निर्गलितोऽथैः। भवति a
शप्धमातिरिक्तधर्मरदिते शब्दे अनित्यत्वाभावसिद्धिर्यथोक्तसाध्यसिद्िविरोधिनी |
aa साधनादिमति साधनायवच्ङिन्नप्ताभ्याभाविद्धिरपि |

दीधितिप्रकाशः

मतं परिष्करोति नन्वित्यादिना । कभयोग्यता, न त कखोपधानम्‌ , येन
सोपाधावित्याहिना दोषः स्यादिति(घ) मावः। ‘area’ agqatearaq |
‘age ति,-- यथा पवंतो afgara(y) धूमादित्यादौ पवतीयवहित्वावच््लिन्नमेव
पर्यवसितं anaq , पर्वतावृत्तिददवेः पर्वते घाधितत्वेन सिद्धचनर्हत्वादिति भाषः |

ननु क्षाधानबतारकशायां म्ानसीयवहचादेरपि सिदियोम्यता, तथा च ag-
्यापकतया agaaed पवेतो वहिनन्‌ धूमरदित्यदाबुपाधिः स्यादतः - "पत्ते
साभ्यसिद्धी'ति। ‘fadfacan’ विरोधिप्रमाविषयत्वम्‌ । प्रमा च सवो ग्राह्या |
तेन (ङ) पत्तविध्ध्य पत्ते aaragqagarai(a) पदंती पबहिः्यापकताशादि-
त्वेऽपि. arfazarfa: |

(ug पत्तवुस्यत्यन्ताभावप्रतियोगिताषच्छेवरक्षरूपेण पत्ते साध्यसिदिषिरोधि-

. क्षनविषधव्यापकताशारित्वं पय्यबसितम्‌। ग्याप्य(३)किशेषानपद्काने eran
दुवचमत भ(ह--स्वव्यतिरेकेणे 'ति। cag पक्तविरोष्यकसध्यसिद्धिविरोभ्ययुमिति-
जनकल्ानधिषयतावच्ठेवकरूपवतु(४)व्यतिरेकपतियोगित्वं पय्य॑वसितम्‌ | ager:

ae See ee YS Tee

(१) व्वह्किमानिव्यादाण्विति पाठन्तरम्‌। (२) श््रहदशाश्रामिति पाठान्तरम्‌ |
(३) “अल च व्याप्यविशेषति पाठन्तरम्‌ | (४) बविषव्रतारूपव'दिति पाठान्तरम्‌ |

अयि OT ts पिरया => Ae नि पनः म नना मर्िसयन् os [11 ae att रीण

(घ) तथा हि सोपाधित्वनिश्चयदक्षायां साध्यसिद्धरयुपपतावपि काछान्तसीणक्षाध्यसिद्धि
मुपादाय साध्ये पक्षणमताबरलम्यस्वोपपच्या न निरकरूपसम्भव इति ara: |
(ड) ‘aaa ज्ञानत्वमपहाय प्रमात्वनिवेश्ेनेत्यथः |

विषयतावच्केदकत्धञ्चं जनकतायां(१) प्रकारतासग्बन्धेन धवच्छेदकरवव्यात्तचधि--
करणत्वम्‌ । उप्ाप्यविरशेष्यक(च)परामरशे च व्याप्तिपत्तधमेतयोस्तरछमधिकङ्म्‌। `

ननु Ta(2) अभनित्यत्वातिरिकशब्दधर्मातिरिक्तधमेवत्वतिखौ भनिश्य-
त्घाभावसिद्धेरसमानप्रकारिकायाः कर्थं (ङ) विरोधित्वम्‌ १ शवं स श्यामो भिना-
तनयत्वादित्याबो शाकपाकजत्वाभावाधीनाया मिन्नातनयत्वाबच्डधिन्नध्यामत्वाभाव-
सिद्धेः कथं शुदधश्यामत्वसिद्धि प्रति विरोधित्व(ज्)मत आह —aala चे*ति(३)।
"रदिते' तचवेन(४) निधिते(क) । धथोक्तसाभ्ये ति,- तथा च समानविषयस्वेनैष
बिरोधिरवमिति भावः। साध्नादिमति',- aaa निश्चिते, सिद्धिरपि यथोक्त-
साभ्यसिद्िविरोधिनीत्यन्वयः।

दीधितिः
वस्तुतस्तु पक्तधर्माषच्ङिन्नसाध्यग्यापकत्वे सति पक्तावु्तित्वमेवोपाधित्वम्‌ |
सिध्यति च विशेषणवति विशिष्रलाध्यभ्यापकम्यतिरेकेण शुदसाभ्यव्यतिरेक्षः।
तादरशश्च साधनभ्यापकः «dae; व्यभिवारोेननायक ca पत्तबुशिरितरेष्ाम्‌ |
भपरेषां सत्पतिपक्तन्नायकस्य(५) साधनव्यापकस्येव अस्माकमपि व्यमिचारो-
ज्ञायकस्य पक्तव्रततरसंग्रहो भ दोषाय । परेषां साधनमेदरादिवर अस्माकमपि पक्ञ-
भेद्ादुपाधिमेद इति चेत्‌ , भत्र वक्ष्यते प्रन्थकरतेव ।
इति श्रीरघुनाथशिरोमणिकृतायाम्‌ अनुमानखण्डतच्चिन्तामणिदौधितो
उपाधि-पुवपन्नः।

#

- ee Ay ee ee a

(१) (त'दृशज्ञानहेतुताया'मिति पाठान्तरम्‌ । (२) पुस्तकविशेषे पक्षे" इति
नास्ति । (३) (भवति af’ पाठान्तरम्‌ । एतेन दीधितौ a एव पाटस्तन्मते
प्रतिपत्तव्यः । (४) ररहितत्वेनः इति पाठान्तरम्‌ | (५) ससत्‌प्रतिपक्षोन्नयनक्चमस्यः
इति पाठान्तरम्‌ |

कन्त (मी क eS

=: गि भ यः 1 मी |) र्म. r — -

(च) "“व्याप्यविक्ञेष्यकपरामशं' इति areararasqica उपाध्यभावः, पक्षश्रसिरित्याकारक-
quant cer: । (तस्व 'मिति निर्कल्पमवच्छेदुकत्वमित्यथः |
(s) तथा च कृतकलत्वादावग्यात्तिरिति मावः ।
(ज) तथा च शाकणकजत्व्रादाधव्यापिरिति ara: |
(a) स्वरूपतस्तद्धमंराहिस्यस्या किचित्‌करत्वात्‌ तस्वेन निश्चयानुधावनम्‌ |

- ७१६ ` ` वस्वचिन्तामणो भतुमानखण्डे |
दोधितिषकाशः

ननु सप्रानधरक्ञारफक्नस्थैव विरोधितया नोक्तक्रपिण साभ्याभावसिदधेयथोक्त-
साभ्यसिद्िविरोधित्वम्‌। वं मूलीयनपय्येवसितेष््याद्पेन्षणे उदक्ञरत्वम्‌ ,
साधनाग्रापकृत्व च Aare निरर्थक पतो निष्छृऽप्राह —‘aeqateca’ la |

ननु ग्यपकन्यतिरेक्रात्‌ पक्चधर्मावच्छिन्नस्यैव साधपरस्थाभावसिदिः(१) सा

च न विरोधिनी, भिन्नप्रकरकत्वादत गह "सिध्यति af) विशेषणवती'ति-

मुग्ध (कारटिखनम्‌ , तेन विशि्ाभावस्य अनतिरिक्तस्वे सामान्यतो दर्स्यैकविशोष

वाध (र) विशेषान्तरथक्रारकानुमितिज्नकत्वे विरोषणवस्ेन fafaa विशि्टसाभ्या-

भावसिदिरव शद्ध साभ्याभावसिद्धिः। इतरथा तु fadanaa सति विशिष्साभ्य-
द्रापक्राभावेन हेतुना शुद्धसाभ्याभावस्याचुमितिरिति।

aq व्यभिचासेन्नायकतावादिभिरसंग्रहीततया aswel साधनमग्यापके इनो
वहिमान्‌(३)धूभादित्यादौ aftaranarg निर्क्तलन्षणस्यातिष्यािरत भाह-
'ताट्ूशश्चे'ति। ‘aga’ निरुक्त (ज)खन्तणाक्रन्तः। ‘aor efa,—aguar-
निथामकदूषकतावीजस्वं लक््यतायां तन्वम्‌ , न तु लक्ञणान्तरकल्त"सगरहीतत्वम्‌ |
तथा सति सतप्रतिपक्ञोन्नायकतावादिभिरसंग्रहीते caret पर्वतो धूमवान्‌
दह रित्यादावाद्रन्धनादो साधनान्यापक्रत्वघरितलन्नषणस्यातिग्या्िः स्यादिति
भावः। ‘satan’ उरभिचारोन्नायक्त्ववादिनाम्‌ |

ननु भवतु साधनव्यापक्स्य संग्रहः, तथापि व्यभिच्रारोन्नायकस्य Tage-
THAR दोषायैव स्यादत आह-"अपरेष्राप्‌'(४) इति-व्यभिचारोन्नायकत्ववादिनाप्‌ |
तथ चं यथा सत्‌व्रतिपक्तोत्नायकस्य साधनव्यापकस्य व्यभिचारोन्नायकत्वरूप-
लक्षप्रतानियामक-दषक्रतावीजाभावादलष््यत्वम्‌ , वथास्माकमपि ग्यभिचारोन्नायकस्य
पत्त सेलक्ष्पतानिप्रामक्-सत्‌व्रतिपन्तोन्नायक्रत्वाभावावखक््यत्वमिति ara: |

a wate Ree = पा peri

(१) पपक्षधमेवच्छिन्नसाध्याभावस्येव सिद्धिरिति पाठान्तरम्‌ । (९) शशक
विदोषराधेत्यमरो ग्रन्थविरेषे नास्ति। (३) बवहिमानित्यादाविति पाठान्तरम्‌,
(४) (अपरेषाःमिच्यत्र ‘atari क्वचित्‌ पाठान्तरम्‌ |

erin OO eee, ee = च = = कि == प = ष . [ति रि 7 ह ।

(ल) "निकशक्ते'ति "वस्तुतस्तु" इत्याद्य पकरम्य दीधितिकारेण fasta: |

उपाधि-प्रकरणम्‌ Rye

aq भवतां aa साध्ये दकध्यैव धूमत्वावच्छिन्नस्य पवतादिपत्ततायां `
निद्पाधितम्‌ , हदादिपत्ततायाञ्च सोपाधित्वं स्यादित्यस्यापि साधनयेरेन साम्यं
वृशंयति--"परेषा'मिति। "पेषम्‌ व्यभिचारोन्नायकत्ववादिनाम्‌। पवतो
वहिमानित्यन्न धूमे साधने निरूपाधिल्वम्‌ , द्रभ्यत्वादिसाधने सोपाधित्वं यथा न
दूवणाबहम्‌ ; भस्माकमपि GANTT नायं दोषावह इति(१) भावः|

‘qaqa’ इति,- तिद्धान्तप्रन्थे केचित्त साधनव्यापक्रोऽप्युपाधिःरित्यादिना
प्रन्थङृतेवेद्‌ (२)वक्तञ््रम्‌ , अतो नत्र (३)दूषरणमस्तीति ara: |

इति भ्रीमदूभवानन्दसिद्धान्तव गीरा्ते भनुमानखण्डतलखचिन्तामणिद्री धितिप्रकाशे
उपाधि-पृवेपन्नः |

तचखछचन्तार्माणः

ape ;- यहुभ्यभिचारिन्वन साधनस्य साध्यव्यभिच्रारिव्वं स

तत्रोपाधिः(४) | “
दीधितिः

लष्धपरतावर् केक माह्--'यदूत्यभिचारित्वनेशत्यादि। उन्नीयत इति शेषः|
उक्नायङत्वं तदूयोष्ता। साच व्या्िपक्तधमत इति। तथा च ग्रदूभष्यभिचारसे
यदमार्ाच्छन्न(भावाधिकरणीभूत-परत्‌किश्िदधिक्ररणवरततित्व (५) साध्यव्यभिचार-
ad साधन्ति च तद्धर्मावच्छिन्नं तत्रोपाधिरिट्यथः। तेनाद्रन्धनाभाषवह-
afecaa cal धूपव्यनिचारसाधनेऽप्याद्रेन्धनं द्भ्यत्वादिना न तश्रोपाधि'।
तद्रुपावच्छिक्नाभाववदुन्रसित्वस्पर दहचत्रसित्वात्‌। शुदढरसाध्यः्यापके तदमाष-
वन्मात्रबुसित्वं साष्यव्यभिचारब््राप्यम्‌, अवच्छिन्नताध्यग्यापक्र तु aasarnita-
करणोभूततद्रमाव्राधकरणन्रृत्तित्वमित्युभवरत्रापि सङ्गतिः | द्रव्यत्वन wars)

ap fing ene री cee oh

(१) व्यक्षमेदात्तथात्वे न दोयवहमिन aaa) (२) “waa वक्तयम्‌
ति पाठान्तम्‌। (३) ‘aan इतिप vay) (*) ‘a safe’ इतिं
पाठान्तरम्‌ । (५) "्तित्वसामान्यःमिति पाटान्तरम्‌ | aa न प्रकारकारामिमतम्‌,
छै्तित्वपदस्थ॑त्र वृत्तित्वतामन्यार्थक्तायस्तेन वर्णात्‌ । (६) (रूपवत्वेन' इति
पाठान्तरम्‌ | ।

= यनः 1 9 ए

[न

तच्थचिन्तामणो भनुमानखण्डे

साध्ये सत्तीद्रभ्यत्वजलर्वमात्रविगरेष्प्रका या धीः, तष्टिोष्यत्वे जलसमवेतनिस्यत्वे
बा सति पृथिवीत्वबहुड्त्तित्वादिट्यादिना प्रकारेण(१) ग्रभिचारोन्नयनसमर्थोऽपि
पथिषीत्वामाबाविर्नोपाधिः।

नहि पृथिवीत्वाट्मकतदभावाधिकरणं तादशं कफिञिदस्ति, यहुवत्तित्वसामान्यं
सज्यव्यभिचारण्याप्यम्‌ , पृथिषीत्वादवेव व्प्रभिचारत्‌। a च व्यभिचारो
aaa प्रकतोपाधित्वस्य(२) निर्वाहः, अपितु कषथक्रानां तान्विकाणाञ
तथाविधग्यवहार विषयत्वेन | तद्वच्वैवकथोकतरूपम्‌ । गप्राप्यत्वासिद्धयन्नायकत्वा-
दिकं सम्भवक्पि न तथ, गोरवात्‌ aa रव श्वं जलमाक्षाशा दित्यत्र स्वागव्याप्यत्वेन
जलत्वाव्याप्यत्वोक्ञायकस्यापि द्रव्यत्वादेरसश्रहो न दोषाय |

दीधितिपकाशः

ध्दुव्यभिचारित्वेन' इत्यादेटन्षणस्वरूपत्वे 'लन्षणन्त्वित्यादिक 9 aeqarai
पुनरुक्तं स्यादत आह -(लष्टपरतेति। तृतीयाथेः करणत्वम्‌ , निरूपकतया तदन्वयश्च
न साध्परहप्रभिचारित्वे, यद्ष्यभिचारित्वस्य साध्यद्यभिचारित्व(३)करणत्ववाधादतः
पुरथति ‘setaa’ इति । तथा च saaa(z) तस्य (४) करणत्वं न बाधितमिति
भावः। उन्नायकत्वस्य फलखोपधानरूपत्वे अग्याप्तचचतिष्याप्ती(ढ) स्यातामत
भह -“उश्ना्रकत्व'मिति। उप्रप्तचादिस्रमेणोन्नायकस्याचुपाधेरपि भ्यास्तचादिमस्वेन
लायमानत्वरूपयोग्यतासखात्‌(५) तथवातिव्यातिरतो योग्यताविशोषं वरशयति-
‘ar चे'ति।

aq यद्ुभ्यभिचारित्विनेत्यत्र उपाधितावच्केदकामिभितोपाभ्रेः(६) स्वरूप-
मात्रस्य यतपदर्थत्वे gad जतेरित्यातौो गुणान्यत्वविशिष्ठसस्ताया गुणान्यत्व-

[मीर - छ जयो केः Jee. eee [ण ae Cee (न ati aioe ear ण्डेन Ts AA

(१) (वृत्तित्वादिति sate’ इति पटन्तरम्‌। (8) भपाधितानिरवीहः इति
पाठन्तरम्‌ | (8) क्वचित्‌ “्वभिचारिषवेः इति सत्तम्यन्तपाठः | (४) पुस्तकविर्ेषे
(तस्यः fa नास्ति । (९) "वच्वारिति पाठन्तरम्‌। (£) Sark’ इति पाठान्तरम्‌ |

[र [व oe ee ee i । [रे iE isl

(z) ‘aea’fa यहन्यभिचा रित्वस्येत्यरथंः |
(ड) उन्नयनरूपफलानुपदहितोपाघावभ्याक्षिः। अकतित्याधिश्च = sataarfasacnaae-

| wrasiattararrenfafs saa |

उपाधि-प्रकरणम्‌ ७६९

विशिष्टसचाद्वादिनोपाधिता न स्थात्‌(१), स्ताव्यभिचारित्वस्य जातघ्भाषात्‌ ,
अद्रिन्धनादेरप्यतिप्रसक्तेन द्रभ्यत्वादिनोपाधितापलिश्च, sada सूपविशेषस्य
नियमालाभात्‌(२) |

एवमप्यवच्किन्साध्य्यापकर(२) शाकपाकजत्वादाकम्यािः, तदुन्यभिवारस्य
शुद्धश्यामत्वव्यभिचारग्याप्यत्वादतो व्याचष्टे तथा चे'ति। ‘aga: उपाधिता-
वच्कदकत्वेनाभिमत आद्रन्धनत्वादिः । शाक्रपाकजत्वसप्रहाय ध्यत्क्रिञ्चिदिति।
‘gtaed’ देतुतावच्तेदकसम्बन्प्रेन बृत्तित्वसामान्यम्‌ । तेन काटलिकादिसम्बन्पेनायो-
गोखक-(४) वृत्तित्वस्य धूमव्याप्येऽपि सात्‌ तस्य धुपष्यभिचारा्याप्यत्वेऽपि न
afa: |) सामान्यपदोपादरानाश्च(ड) रूपवान्‌ द्रभ्यत्वादिल्यादा-(५) वसंप्राह्यस्य
पृथिवीत्वाभावादेरभावाधिकररणीभूतपृथिवीद्सित्वविशेषरस्य सन्ताद्रव्यत्वादिनिष्ठस्य
रूपग्यभिचारण्याप्यत्वेऽपि नातिभ्याप्तिः। पथिवीत्वादिनिष्ठस्य परथिषीवृलित्वस्य
तदव्यप्यत्वादिति |

ठराप्यादिपदसममिव्याहारण अवच्तेदकायच्कैदेनान्वयो sqaqiaaata(é) |
तथा च यनूफिञिदधिकरणन्रुत्तित्वत्वावच्छैदेन भ्याप्यत्वं व्युतूपत्तिबखाह्भ्यते ।
अन्यथा(ढ) वहिधू'मग्याप्य इत्यप्यवाधितं स्याह वबहित्वसामानाधिकरण्येन
तत॒सस्वात्‌(ण) । बृतित्वादिपद्समभमिग्याहारे तु भाघेयतावच्छेदकसामानाधि-
करण्येन(७), तेन बृत्तित्वसामान्ये साधनन्रुचित्वोक्तावपि तदाश्नरययत्‌फिञ्चिहुष्यक्तो

SSE Ay poe ee निनयन दि =

(१) शगुणान्यत्वविदिष्सत्तात्वादिना waar उपाधिता न स्यात्‌ इतिपाठान्तरम्‌ |
(२) 'विशेषस्यानियमा'दिति (पाठान्तरम्‌ । (३) च्यापकं इति पाठान्तरम्‌ |
(४) (कालिकादिखाधारणायोगोककेति पाठान्तरम्‌ । (५) द्रन्यत्वात्‌ सत्वाद्वा
इस्यत्राग्राह्यस्यः इति क्वचित्‌ । (६) ्युत्‌पत्तिवेचित्रथात्‌ः इति पाठान्तरम्‌ |
(७) "व्याहारेणाधिकरणतातच्छेदकच्रृ्तित्वत्रसामानायिकरण्येनः इति पाठान्तरम्‌ |

कि शि oom 1 EEE ETD ~) 8 peg * ot 2

(ड) “सामान्यपदोपादाना'दिति cagagfrencgfagerfafa शेषः । तेन दीभिव
सामास्यपद्‌ा भावेऽपि न क्षतिः |

(3) “अन्यथेति श्याप्यादिपदुसममिग्याहरे तति ताहशावच्ेदकावच्ठेदे नान्वयल्य
भ्युत्‌पत्िबरूरभ्यत्वविरइ हइत्यथः |

(भ) ‘aqavar’ fafa भ्याप्यत्वक्तस्वादित्यथंः |

as [ax]

9.9० तखछचिन्तामणो भनुमानखणः

तत्‌सख्ेनेद कृतार्थता । ततूवृत्तिव्वसामान्यस्य साधनाचृतित्वात्‌ araagie-
ट्वेत्यनेनानन्बयापातात्‌ THA ATTA |

„ श्यदरमे'लयस्य प्रयोजनमाह -तिने'ति। ‘aa’ वहो । तदपे ति- द्रब्यत्वा-
deri: | 'अमाववदूषसित्वस्य(१) बहयनृचित्वादिति,-यथाश्रतमिदं समवायेन
वहे्तुत्वाभिप्रायैण, संयोगेन देतुतायां च तद्रुपा(त)वाच्छन्नाभाववति संयोगेन
बुसित्वस्थप्रसिद्धतया व्ाक्तचाद्यभवादिति बोध्यम्‌ |

यत्‌किञ्चित्‌पदस्य प्रयोजनं दृशयन्नेवोभयन्र sai सङ्गमयति ‘ge-
साभ्ये'ति। तद्भाववन्मात्रे'ति - मात्रपदं सामान्याथेकम्‌ ।` 'अवच्तेदके'ति,-
भवरच्छेदक।धिक्ररणीभूतं यदुपाध्यभावाधिक्ररणीभूतं तदुवरृत्तित्वमिल्यथः | ‘saa’
शदसाभ्यग्यापरे भवच्छिक्नसाध्यव्वापके च।

aq किशेवतमविगेवितं वा agafaariced साध्यव्यभिचारित्वव्याप्यं
साधनच्रस्ि चेत्यपेक्ष्य(२) यत्किञ्च रधिक्ररणन्रत्तित्वसामान्यगभतायां मोरव-
सदिष्णताध्रां वौजमादशयति द्रभ्यत्वने'लयाद्विना। तत्र पृथिवीत्वाभावस्य
ह्यभिचारोन्नायक्रत्वं यथाध्रतलन्ञणा्थं दशयितुमाह-“सत्त'ति। द्रव्यत्वं
eitaaic ससैत्यादिविशेषमे सति परथिवरीत्वबहुवुत्ित्वात्‌ सत्तावदिति()
RATT: | तत्र 'सत्ते' ति euraaq । ्रव्यत्वे'ति स्वरूपासिद्धिबारणाथम्‌(४) |
जलस्रेति विशेष्यदलसाथक्रयार्थम्‌। अन्यया सत्ताद्रभ्यत्वोभयमाश्रविरेष्यकधी-
बिशेष्रट्वाविव्यस्य तद्विरेष्यत्ये सति afacaizgeaeq वा साथक्ये(४)
gtaatceqazaiacaeq वेयर्थ्ान्‌। मात्रपदञख घटत्वाक्किमादाय या at,
तद्विरोष्यत्वे सति पथिवीन्रत्तत्वस्य घरत्वादावेव भ्यमिचार इति तन्निरासायो-
Taq) तन्मात्रविष पकवुद्धिर।थ प्रसिद्धा ca |

Pi a egy cae tome
Sao eee eee, ee ee

(१) पुस्तकविशेषे 'अभाववद्‌बरृत्तित्वध्ये ति पाटो नास्ति। (२) “eae” इति
पाठान्तरम्‌ | (३) पु्पकविशेषे 'सत्तावद्‌' इति पाठा नास्ति | (४) 'स्वसूपसिद्धवर्थम्‌
हति पाठान्परम्‌ | (५) Saray इति पाठान्तरम्‌ |

| , ote ए eee le

(तै) ‘agarafesa’fa व्रन्यत्वाधवच्छि्नेत्य्थः |
(थ) grt ज्ातिदिषयकत्वंल्य धमिवि्यकस्वनियतश्वादिति माषः |

उपाधि-व्रकरणम्‌ ७५१

तद्िशेष्यकबुदिषिषयत्वञ्च द्रब्येतरादृत्तित्वघटितदरबयत्वत्व धटकञ्जन्य पृथिषी-
स्वरपद्रष्येऽपि गतमतो षिशेष्यद्वयम्‌ । लधघुप्रकारन्तरमाह--जलसमवेते'ति।
पुथिबीत्वादेर्बारणाय सत्यन्तमप्‌। तसयापि सम्बन्धन्तरण जटन्रुसित्वात्‌
'समवेते'ति। जलपथिवीसंयोगवारणाय "नित्येति । जकत्वादो व्यभिचारषारणायु
विशेष्यमिति । ‘Matha’ नोपाधिलन्तणेन carer: |

संप्रहाभावं वरेयति नहीत्यादिना । ‘args साभ्यव्यमिचारनिरूपकम्‌ |
'यहबुसित्वसामान्य'मिति,- सकसाद्रव्यत्वादिनिषएठस्य पृथिवीवुत्तित्वस्य व्याप्यत्वेऽपि
तन॒सामान्यस्यान्याप्यत्वादिति भावः । दृषकतावीजसस्वे तदूवारणमेव तव कत
दतप्रत आह-न च व्यभिचारति। मात्रपदेन तथाविधव्यवहारदिष्रयत्वस्य(१)
व्यवच्ेदः। श्ररृतोपाधित्वस्य' प्रृतोपाधिलनत्ञणस्य । निर्वाहः" नियम्यत्वप्‌ |
तथा च व्यभिचारोन्नायकत्वं यत्र तत्राबभ्यमुपाधिदन्तणमिति नियमो नेत्यथः।

(कथकानाम्‌' वादजल्यवितण्डाघ्ु कथाह निवुणानाप्‌ । 'तथादिधर्यवहारः'
उपाधिष्यवहारः। तथा च तष्िषयतवमेव(२) प्रङृतोपाधित्वस्य नियामकम्‌ |
तव्‌ भावात्‌ पृथिषीत्वाभ्नावादर्नोपाधित्वमिति तदुष्याश्रतपुपाधिलन्षण-(३) पुचितमरिति
भावः। ननु परथिवीत्वाभावादिग्याचृत्तस्य ग्यषहारविषयतावच्दैदकस्याभवे
तदुव्यावृ्तत्वेन ग्यवह्ारविषग्रत्वमपि दुणिरूपमत आह- तदवच्केदकञ्ेति-
तथाविधन्यवहारविषयता(५४)बच्तैदकश | ।

ननु यद्धर्मावच्िकिन्नाभावाधिकरणीभूत -यतूकिञ्चिवधिकरणवुत्तिः सामान्यं
साध्याग्यप्यत्वव्याप्यप्‌ साधनवति च तद्धमावच्छिन्नं तत्रोपाधिरित्येवंरूपत्याप्यत्वा-
सिद्ध्युन्नायक्षत्वमेव aad पृथिवीःवाभावादिव्यावृ्तं कथं न ताद्रशव्यकहार-

विषग्रतावच्केदकम्‌ ? अत आषह--“वाप्यत्वासिद्धी'ति। ससम्भकदपिः पथिवीत्वा- ।
भावादिन्यावृ्तं ara) न तथा न व्यवहारविवयताषच्केवकम्‌ [

(१) विषयत्वव्यवच्छेद' इति पाठान्तरम्‌ | (२) स्तद्विपयोपाधित्वमेव' इति क्रचित्‌
पाठः| (३) (तदृग्यान्रन्तटक्षणमुचितमिति' इति पाटान्तरम्‌ | (४) मुम्तकविरोय
पतथाविधय्यवह्‌ारविपयतावच्छेदकञ्च'ति पाटो नास्ति।

७७दे तस्वचिन्ताबणौ भतुमानखण्डे

'गोरवा'दिति,--भभ्यमिवरितत्व(१) विरिष्टसामानाधिकरण्थरूपग्याप्यत्धाभावापेन्तया
ष्यभिचारस्य छधुत्वादिति ara: |

केचितु व्याप्यत्वासिहुष्युश्नायकत्वम्‌ स्वाभ्याप्यत्वेन विरोषिताविशेषित-
सधिारणेन व्याप्यत्वामिवोन्नायकत्व(२) सम्भवद्पोलयर्थः। गौरवा?दिति, स्वमते
पृथिवोत्वामावादावतिधसङ्कस्य दोषत्वसम्मवेऽपि पूवंपक्निणां(३) पृथिवीत्वाभावादे-
रप्युपाधिप्रवहारस्य इ्टत्वात्तद्‌ तिप्रसङ्खो नोपदरशित इति व्याचक्रः(द्‌)। अत aa’
निदक्तब्याप्यत्वासिदुष्युन्नायकत्वस्य भाकाशदेतुके द्रव्यत्वाद्चपसंप्राहक्षस्य sarcacar-
सिदुध्युन्नायकव्याप्यत्वासिद्धिधतियोगित्वस्य गोरवेण म्यवहारविषयतानवच्छेद-
कट्वदेव(४) । स्व्प्राप्यत्वेते'ति,--भक्राशं जलत्वाव्याप्यं द्रऽ्यत्वाग्याप्यत्वादिति

करमेणति भावः |
दीधितिः

aig स्वव्यमिचारेण भ्यभिचारोन्नायकत्वमेव तथास्तु saad) तश्च
उक्तोपाधाव्षप्यस्तीति चेत्‌, श्वं तडि साध्याभावसाधनोभयाधिकरणवृस्यनाव-
परतियोगित्वमेव तथास्तु भतिलाघवान्‌ , अस्तु च सहाथेतृतीयाश्चयणेनास्यापि स
पष फलितोऽथैः |

धतदरुपमात्रक्षने तेषां नोपाधिव्यवहार इति चेत्‌ , तुस्यं त्वदुक्तेऽपि। अत
पव शुडसाभ्याव्यापकस्थले साध्ये व्याप्यतावच्छ दकं नियमतस्ताद्रशं धममयसरन्ति
ते, यदुषति साभ््यभिवारनियमौो मवत्युपाधिग्यभिचारस्य |

(१) च्चारित्वविरिषटेति पाठान्तरम्‌ । (२) क्वचित्‌ '्याप्यलाभावोन्नायकल्वः-
मित्यनन्तरं छेदः, तदनन्तरं 'सम्भवदपीति, परथिवीत्वामावादिसाधारणं सम्भवदपीत्पर्थः
इति पाठः । (३) पक्षिणाः इति पाठान्तरम्‌ | (४) क्वचित्‌ “केचित्त इत्यादि.
“न्याचक्रु रित्यन्तग्रन्यात्‌ पूर्वेम्‌ “अत OPT: 'विपयतानवच्छेदशत्वादेव' इत्यन्तो
पन्थो दश्यते |

(द) प्रकरणमिदं पूधिवीत्वाभाव देन्य।बृत्तपम व्यवहार विषयताधण्ठेदकत्वन्यवत्थाप-
नस्य, अतस्तत्र त।हशरूप(रपरत्येव तत्‌वलण्डनं युक्तं, न स्वन्यादशस्येत्यसवर सः के विहिवत्यनेन
सुख्यते | 7

उवाधि-प्रकरणम्‌ |
दीधितिपकाशः

‘aay’ खाघवस्याद्रणीयत्वे। स्वञ्यभिचारेण' विरोविताविकेवितेन | ‘quar’
व्यवह्ारविषयतावच्छेदकम्‌ ।

'लाघवादि'ति,-यत्‌किथिदधिकरणत्वस्य वसित्व(१)सामान्यस्याप्रवेशाच
लाघवम्‌ । “उक्तोपाधो' पृथिवीत्वाभावरूपोपाधौ । तर्ही ति,- यदि लाघववुर-
SHITE उ्यवहारानाद्रेणोक्तरूपे विष्रयतावच्करेदकत्वस्वीकारस्तदेव्य्थः। 'साध्या-
भावेति,-- रूपाभावद्रव्यत्वोभयाधिकरण यत्‌ वाय्वादि तन्निष्ठाभावप्रतियोगित्वा-
भावात्‌ परथिव्रीत्वाभावपिस्तादतापि वारणमिति भावः। 'अतिलाघवादिति-
उक्नायकत्वे व्याप्यत्वादेः(२) प्रवेशात्‌ तव्पेत्तया sraafata भावः |

ननु "यदुष्यभिचारित्वेने'ति- सृके उन्नायकत्वस्यैव व्यवहारविधयताषन्डेष-
कत्वकथनात्‌(३) तद्विरोध gaa आह- "अस्तु चे'ति । ‘agri'fa- यदुष्यभि-
चारित्वेन सह साधनस्य साध्यग्यमिचारित्वमिति मृलथः(४)। तहूपेति-
तद्रूपस्य विरुद्साधारणत्वात्‌ साध्यसामानाधिक्ररण्य(५) विशेषणेऽपि age
ह्यभिचारस्यातिस्फुटतया तज॒ज्ञानस्योपाधिव्यवहाराजनकत्वादिति यदि तवरा
पथिवीत्वाभावसग्राहके त्वदुक्तऽपि रूपे तद्यमित्यथः।

(१) ‘afar सर्वत्र न eet) (२) भ्याप्त्यादिप्रवेशात्‌" इति
पाठान्तरम्‌ । (३) (कस्पनात्‌? इति पाटठान्तरम्‌। (४) क्वचित्‌ संहार्थतिः
इत्यनन्तरं प्यदृम्यभिचारिच्वेन साधनस्य साध्यव्यमिचारित्वम्‌ , यदून्यमिचारित्वेन
साध्यव्यभिच।रित्वं साधनस्य इत्यत्र area तृतीय्थैः। तथा च यदूग्यभिच।रित्व-
विरिष्टसाध्यव्प्रभिचारित्वम्थैः। वेशिष्ट्यश्च निरूपकतासम्बन्धघरटिततामानाधिक्ररण्य-
सम्बन्धेन | व्रत्तित्वांशद्रये परित्यज्य उपाध्यभावायिकररणङ्त्तित्वनिरू4क यत्‌ तदेव
साध्याभाव।धिक्रणव््तित्वनिरूपक्रम्‌ , साधनस्येन्यत्र मप्तम्यथ प्रणी, तच अधिकरणत्वम्‌ ,
तस्यान्वयः साध्याभावायिक्ररणे, aa उपाध्यमावाधिक्रणव्वे भासमाने तद्‌ब्रच्यभीव-
प्रतियोगित्वमपि उपाधौ माने, तथा च साध्याभावमाध्नोमयाधिक्ररणवृस्यमवप्रति-
यो गित्वरमेवा।स्याथ इति मूला" इति पाटो wart | (^) ‘arena raza’ fy
पाटान्तरम्‌ | |

७७७

तत्धविन्तामणो भनुमानखण्डे

ननु.पृथिवीत्वाभावादो तेषां नोपाधिः्यवहार इत्येव कुतो निणीतमित्यत
भा्-- भत aaa) यत पव व्यभिचारानुमापकतामाप्रण नोपाधिस्यवहारः, किन्तु
यद्धमावच्छिक्नत्यादिरूपेण(१) अत wet: । “साध्ये व्याप्यताषच्छेदकम्‌' साभय-
निष्ठोपाधिनिरूपितव्याप्यतावच्छेदकम्‌(२) | ‘fara इति, कदाचिषृनुसरणे
यथाकथञ्चिद्‌ व्यभिचारोन्नायक्रतामात्रेणाप्युपाधित्वऽयवहारः प्रसञ्येतेति ara: |

aga fa,—aaata उपाधिव्यभिचारे सति aad साभ्यव्यमिचार सत्येष
स्पनियम reat: | यया स arm मित्रातनयत्वादित्यत्र शाकपाकजत्वोषाधो
मित्रातनयत्वं aan am, तति शाक्रपाक्रजत्वव्यभिचारस्य श्यामत्वभ्यभिचार-
AACA! वायुः प्रव्यक्त gears उदुभुतरूपोपाधौ वदिद्रग्यत्वं तादशो (२)
धैः, तदति रूपव्यभिचारस्य प्रत्यन्ञत्वव्यभिचाररयत्यात्‌। भन्यथा सन्ता-निश्रा-
तनयत्वश्याम(४)मिन्रातनयरव्यक्तित्वमात्रदिशेष्यकधीषिरेष्यत्वे सति शाकपाकज्जत्द-
व्यभिचारित्वादिव्यादिक्रमेण तत्र व्यभिचारानुमानसम्भवे नियमतसतादरशधर्माचसरणः
तेषां fens’ स्यात्‌। तस्मा्तादशधममानुसरणादेषं जानीमो,-- य दैकाधिकरणान्त-
भविण यदुत्यभिचारः साध्रव्यभिचारनियतः, स दवोपाधिस्तेषामभिमतो, नान्यः,
भतः(५) पृथिवीत्वाभावादो तहूवारणमुचितमेवेति ara: | |

aq महाकालन्यो घटादित्यत्र देशिकविशेषणतया साध्यतायां कालिकेन
ठेतुनायां खण्डकालमेदे पृथित्रीत्याभावनुदयतयानुपाधावतिव्याप्तिः, खण्डकालमेवा-
माववति que काटकतया बिल्वस्य महाकालमेदाभाषवन्महाकालवुसित्व-
रूपसाध्यव्यभित्तारप्याप्यत्वात्‌ । न च तद्धर्मावच्िन्नाभावाधिक्रणीभूतयतकषिञ्चि-
दधिक्ररणनवु तत्वस्य साध्यव्यभिचारुयाप्यतायामधिकरणस्यापि अयाप्यतावच्छदक-
कोरिपविष्रत्वविषन्ञणदश्र नातित्यापिः। भत्र तु कालिकसम्बन्प्रेन वरृत्तित्वमाशस्यैष
मह्ाकालत्रसतित्वग्याप्यतया वैयथ्रनाधिकरणस्याप्रवेशादिति ara, तथा सति
ि (x) ` पुस्तकविरोषे (किन्तु यद्ध्मावच्छिनित्यादिरूपेणः इति पाठो नास्ति)
(२) पुस्त ए़विशेे saree’ इत्यादिः “छेदकः मित्यन्तो ग्रन्थो नासि | (३) Tea
धतो ay’ इति नास्ति| (४) पुस्तकरविशोपे शश्याममित्रातनयन्यक्तित्व' gaan
va) (५) ‘ata’ इत्यादि.+भावः इत्यन्तपठटस्थले प्पृथिवीत्वामावादौ वु
तदभावात्‌ तद्‌वारण समुचितमेवेति भावः इति पाठः क्वचिद्‌ टईयते |

उपाधि-प्रकर्णम्‌ ७७

तत्रत्यसदरपाधो महाकालान्यत्वप्रकारकप्रपादिरेष्यत्वादा (१)वव्यातिः. तदुव्यभिचार-
स्थापि व्याप्यतायां बेयध्यनाधिकरणस्याप्रवेशात्‌ । पवपेतदरपमिन्नं गुणत्वादित्यत्रापि
पतटूपमेदे अदुप्राधादतिभ्याधिः, पतदरुपमेदामाववदेतदरूपसमवेतत्वस्यैतदरपभिन्न-
समवेतत्वव्यप्यत्वात्‌ |

दतेन तादशयत्‌फिञिदधिक्रर्णवृचित्वस्य तादात्म्येन साध्यग्यसिचार-
इाप्यत्वं षिवत्नितम्‌। महाकाटखण्डकालनवरु( त्वयोः स्वरूपसम्बन्धात्मकत्वेन
महाकाटखण्डकालस्वरूपपध्यवसंनान्न तादात्म्येन भ्यात्तिरिति परास्तम्‌ |

दीधितिः

वस्तुतस्तु यदभावेन agzacaa वा साधनवति साध्याभाव उन्नयते, स्‌
उपाधिर्टघरवात्‌। भत प्व जलत्वनजस्थ्दयोनं तदुभयत्वेन क्वचदप्युपाधित्वम्‌ |
'यदूब्यभिचारित्वेने'त्यस्यापि स वाश: । तथाहि यतूव्याभिचारल्यन Raa
बृ्तित्वविधया साधनस्य पत्तताव्च्छेदकीभूतस्य साध्याभावरूपसाभ्यवत्पन्तवृ त्तत्वं
सिभ्यतीति |

IPE ALE

CAMA पतेद्रूपभिन्नसमवेतत्वस्य चेक्यैन तथाप्यवारणाहू
हेन्‌ निष्ठस्वरूपसम्बन्धेन साध्य्यभिचारोन्नयन उक्तव्यासर्याग्यताः वाभावाश्चत्यस्वर-
सादाह--'वस्तुतरित्य'ति। ध्यद्‌भावेन ति,- खण्डकाटमेदाभावस्य महाकाटमवरा-
मावासाधङ्ृत्वाश्नोक्तस्थले अतिव्याप्तिरिति | =

aq द्रव्यं सघाद्विव्यत्र सयोगदेर्पाधित्वं a eq, साधनवति
गुणौ संयोगभावेन द्रःपरत्वाभावानुमानस्या (२) सम्भवात्‌ , तस्य कवटान्वयितया
गुणघृत्तिट्वादि विशिष्टस्य तस्थ रहेनुतायां विद्धप्यवे य्यात्‌ । न च गुणादिद्ुलित्व-
विशिष्टरछादिना संयोगाभावस्य हेतुत्वमन्ततमेवेति वाच्यम्‌ ; तथा सति गन्धव
हपत्वादिव्यश्र साधन्यापक्तया भनुपाधां संयोगाद्ावतिध्यातेः(३)। भवति हि जलं
गन्धामात्रवज्‌ जलवृ्तिरधविशिषटादित्यनुमितो aga .विरिषटत्वेन संय्ोगामाव्रस्यापि

(१) पविपयत्वादावव्यातिरिति पाठान्तरम्‌ । (२) भमानसिम्भृवाद्‌ इति
पाठान्तरम्‌ | (१) ‘sari.’ इति पाठान्तरम्‌ । (४) पुस्तक्रविरोप्रे ‘ares fa नास्ति,

[क कि 1 , 1 8 7 8 क 1, ang "Sad = = शा ° = => es eee eee ee om आ peel =. 68. Oe

७७६ तखचिन्तामणौ गनुमानखण्डे

हेतुत्वमतो यद्भावमात्रबुसिधर्मेणोन्नायकता वाच्या, तथा चा(ध)ग्यातिस्तदवस्पवेत्यत
आह--“यद्व(न)दन्यत्वेने'ति | छाघवादिःति,ः- पूवत्र यहुभ्यभिचारसाध्यग्यमिचारयो-
वुः सित्वदयथ्रवेशाद्‌ गोरवमिति ara: |

"अत पत्रेति, जलत्वनेजस्त्वोभयवतोऽप्रसिद्धचा तदन्य ()त्वस्य अप्रसिद-
त्वादिति भावः । पुविवक्ञायान्तु इदं स्नेहवह्‌ द्रन्यत्वादित्यत्र जलत्वतेजस्त्वयो-
दभयत्वेनोपाधित्वं स्यात्‌ , तद्धर्मावच्छिक्नाभावाधिक्ररणीभूत-यत्‌किञ्िदधिकरणा-
` त्मकपुथिग्यादिवृसित्वस्य स्नेह्भ्यभिचारव्याप्यस्यं दग्यत्वे सत्वात्‌ aarlacaria:
स्थादिति ara: |

at a साभ्पसमानाधिक्ररणत्येनावच्छिन्नस्य धर्मिणोऽ्न कल्वेऽपि
विशेष्रणीयत्वात्‌ तेनैवास्म्रापि वारणाद्‌ ‘aa पवे'ट्यादिपडोऽप्रामाणिक शति
केचित्‌(२) |

वस्तुतस्तु उपाधितवच्छेदकपरप्ात्तचवच्छछक्नस्य साध्यसमानाधिकरणत्वम्‌
उपाधितावच्छेदकस्य वा साध्याधिकरणवृत्तितावच्छेद्कत्वं पूरवंकस्पे(३) वक्तभ्यम्‌ |
भत्र ay तु उपाधितावच्छेदकाधयस्य साध्यसमानाधिक्ररणत्वम्‌ , अवच्छेदकस्य
वा साष्यसवनाधिङृर्णन्रसित्वमात्रं वक्तयम्‌, नतु पर्य्याप्तिरपि प्रवेश() इति
लाघवम्‌ |

न च yaaa दहेरित्यत्र हदघरतित्वविशिशटद्रव्यत्वत्वादिना अत्र कल्पे
उपाधिंतापत्तिः, तदवच्छि ामाव्रस्य तद्‌वच्छिन्नवदुमद्स्य वा वधर्न धूमामावाच-
ज्ञ(यक्रत्वाभावादिति प्ररृतलन्ञणवाक्रयमपि ततुपरतया व्याचष्टे -“यदुब्यभिचारित्वेनेः
, दल्यादिना। दैतुमदुवृित्वे'ति - साधनवान्‌ साभ्याभाववान्‌ उपाभ्यभावादित्यनु-

(१) न्तद्रदन्यत्वस्यः इति पाठान्तरम्‌ । (२) पाटः प्रामादिक इति केचित्‌ः
इति पाठान्तरम्‌ । (३) “wets? इति पाठान्तरम्‌ । (४) प्प्म्तिरनुपवेश
ति पाठान्तरम्‌ |

"गपि ome

(a) ‘avearfefeft-zet सत्वादित्यादो catararasarfafterd: |

(न) agaaeaeatqaiia aad संयोगवदुन्यस्वस्य गुणे दज्त्वाभावोन्नायकश्वाद्‌-
ged सर्वा दित्यत्र संयोगादौ नाव्यासिः । जके गन्धाभावानुन्नायकत्वाश्च न वा गन्धवहू-
इष्यत्वा दिस्यादौ तत्रेवातिष्यासिरिति भावः |

[त 1 हि 0 ER ce eee ह eg ee कन्यस मनक्तः चयस्य = +~ -~- = = मि

, उपाधि-प्करणम्‌ ७७3.

परने(क) स(धनव्ति उदाप्यमवरूपदेतुमखमने साध्या(१)मावरूपसाभ्यवत्व भाने च
azag(a)afacantt पक्ततावच्छेदके साधने waa इत्युपाधिव्यभिचारित्वस्यानु-
मितिज्ञनकक्षनविषय्त्वरूपप्ुन्नायकत्वं साध्यग्यभिचारस्यानुमितिविषयत्वश्च सम्भव-

तीति भावः।
दीधितिः

भत्र च सध्यसमानाधिकरणत्वेनाषच्िन्नो धमीं साध्यसमानाधिकरणा्द्-
न्धन।दिडयक्तेराद्रन्धर्नत्वादिनोपाधित्वे वुनरबच्देदको धमं द्व साभ्यसमाना-
धिकरणनवरुसित्वेन विशेषणीयः | तेन जलहदत्वाभावाधिकरणायोगोलकनवरखित्वस्य
धुमब््रभिचारभ्य्ाप्यस्य वहिचरृत्तित्वेऽपि जरहद्वे(३) नातिप्रसङ्कः, न वा द्रम्यत्वेन
तेजस्त्वसाधने शीतस्पशंजरत्वायात्मकस्वाभावेन तद्वहुवृ्तित्येन वा द्रष्ये द्रव्यत्वे ar
साध्याभावस्य वयसिचारस्य वा साधके स्पर्शाभावज्ञाद्यमावाद्वो |

दोधितिपरकाशः

‘an चे'ति-भनयोः कल्ययोरित्यथेः। ‘aaa इति- उपाधिता.
वच्केदकावच्िडन्न इट्यथः) ('उपाधित्वे पुन रिति,-व्यमिचारानुमानस्य आद्रन्धन-
त्वेन उपाधिभ्यवह(रस्य च समानाधिक्ररणव्यक्तवेश्रोपपत्तेस्तस्योपाधित्वाभवेऽपि न
atafcfa ara: |

अत्र च यद्धर्माबचिन्नषयदुब्यक्तथधिक्ररणता साध्याधिक्ररणे agalaiar-
तदुष्यक्तिरुपाधिरिति पूवस्य, यद्धर्बावच्छिन्नाधिक्ररणता साध्याधिकरणे agal-
घच्छिन्न उपाधिरिति fades: | तेन विरिष्टस्यानतिरिक्तत्वाह धूमवान्‌
वहि रित्यादो(४) हदवृ्तित्यविरिद्रव्यत्वत्वादिना नोपाधित्वमिति ara: |

a ee Ee ee रिं
रि

(१) शसाध्येत्यादिः "भाने च! इत्यन्तः सन्दभः सर्वत्र नारित | (२) (तद्‌द्ृत्तित्वमपिः
इति पाठान्तरम्‌ | (३) (हृदत्वादौः इति क्वचित्‌ पाठः | (४) 'वहरिव्यादावित्यनन्तरं
क्वचित्‌ पुस्तके हुदश्र्तिसववि शिष्टस्य द्रव्यत्वस्य धूमाधिकरणवृ्तित्वेऽपि धूमाचिक्रणे
तद विकरणताया अभावात्‌ द्रव्यत्वरत्वादिना उपाधित्व्रमिति ara’ इति पाठो दृश्यते |

(क) अन्रानुमानपद्‌ं करणसाधन भावसाधनञ्च प्रतिपत्म्यम्‌ | तैन कस्णताधनत्वकल्वे.
भनुमाने देतुमस्वमानं भावसाघधनत्वकल्पे च॒ साध्यवर्वमानमुपादाय प्रहृतप्रम्थसङ्गतिः
कर्तव्या । अथवा आवाच्यं घम्मतं लिङ्गोपदितलङ्गिकमानसुपादाय भावसाघनेनेवायुना नपदेन
प्रकृतपरन्थाधं उपपादनीयः ; सम्मते नियमेन साध्यत्येव खाधनल्याप्यनुमितिदिषयत्वात्‌ |

a= [२६]

७८ तखचिन्तामणौ अनुमानखण्डे

प्रथम(१)विवक्तानुसारेणाह--तने'त्यादि । दहितीय(र)विवन्तायान्तुः इद त्वा-
भावस्य साभ्य(३)ग्यमिचारितथा यत्‌(४) ्रििहुविरेषण(ख) दने च eat
साध्याभावासाधक्त्वात्‌ तदज्ुसरिणाह- न वेति। श्वं तेजो द्रभ्यतवादित्यत्र
स्पशं सामन्याभावो जत्यमावश्च विदः, तदभावविशेषस्य शीतस्पशजटत्वात्मकषस्य
सध्यराभावोन्नायक्रत्वसम्भवरावत्रपि तहूविशेषणम्‌। तन्नापि (५) स्पशांभाव्रस्य
अन्यतेज्ञसि स्वमते उत्पत्तिक्ालवच्करेदेन साध्रसमानाधिक्ररणत्वाज्‌जात्यभाष-
पय न्ता्ुधाबनम्‌।

'शीतस्पर'ति.- द्रव्यं तेजस्त्वाभाववत्‌ शीतस्पशेवखात्‌ जलत्बद्वा इत्यनु-
मानक्रारो बोध्यः। | gaara यद्यपि ear: पुवं दत्ता, तथापि तत्र(६)
grant ववद्‌ पोगोलक्त्रतित्वस्योन्नायकतायामयोगोलकन्चत्तित्वस्यैव साम्यात्‌
हृ्त्वाभावश्य(७) वैय्यन(८)यद्‌भावस्योन्नायकतावच्ठेदकको रिप्रविष्त्वविवन्ञषणे ऽपि
त॑तुव्रारणसम्मव्रात्‌ तवेन्त्माव्यापि तत्र॒ व्याचरु्तिमा्- तदषदुन्रतित्वने'ति।
प्रथमोपन्यस्तस्यापि चरमं sah asaya तदभावस्य परामश शब्दखाघवाय |
ववपुख्तरत्रापि यथायथं बोध्यम्‌ |

इव प्रोदिवादेनोक्तम्‌(4)। तथा(३) विवन्तायां महाकालान्यो घटादित्यन्न
क।लिकसम्बन्पेन हेतुता्रा(१०) सदुपाधात्रभ्याप्तिः, कालिकसम्बन्धेन बुसित्वमात्रस्यव
साध्यभ्यभिचारब्याप्यतया उपाभ्यभवस्य वैयथ्यनाप्रवेशादित्युक्तत्वादिति । द्रभ्यस्घं
तेजस्ट्वग्यभिव्रारि शीतस्पशंबदुन्र सत्वत्‌ जलत्ववदुचसित्वादुवेत्यनुमानशरीरं
बोध्यम्‌ । जत्यभावाद्रो a वातिग्यामिरित्यनुधङ्केणान्वयः |

— SpE EE, eT 7 वीमि [1 दि 1

(१) प्रथमलक्षणविवक्षानुक्षारेणाह' इति पाठान्तरम्‌। (२) (द्वितीयलक्षण
विवक्षायान्तुः इति पाठान्तरम्‌ । (३) पुस्तंकविरोपरे (वाध्यः इति नास्ति | (४) ‘ad
इति सर्वत्र नास्ति| (९) (जन्यस्शेभावस्य' इति पाठान्तरम्‌ । (£) (तत्रः इति
पाठो न arden: | (७) क्वचिन्‌ हुदत्वाभावस्य वेयर्ध्येन अयोगोलकरश्रृ्तित्वस्येव
arava इति पौवैपय्य-व्यतिक्रमेण पाठो cat) (=) ष्वेयथ्येनाप्रवेशात्‌ इति
पाठान्तरम्‌| (९) (तथाविधविवक्षायामिति पाठान्तरम्‌ । (१०) भमहाकालान्यत्व-
प्रकारकप्रमाविषरयत्वादौ सदुपाधा"विति पाठान्तरम्‌ |

(a) ‘afefiac विशेषणे,ति-निधमवृत्तित्वादिविशचेषणेत्यथंः |
(A) ्रोदिषादेनेश्यस्यु पगमवादेनेत्यर्थं |

उपाधि-प्रकरणम्‌ ७७६

दोधितिः |

meee तु कम्वुप्रीष।दिमखादो साभ्ये स्वव्यमिचरेण स्वाभावेन षा
तदति वा sahrarcey सध्ाभावस्य वा साधकं घरत्वादिग्यभिवारितष-
मुपाधिरेव । धरत्वदिस्तदभावस्य वा गमकत्वेऽपि धूमप्रागभाववदवेयथ्यम्‌ |
ॐ

दीधितिप्रकाशः

ननु इदं कम्वुप्रीवादिमहू दग्यत्वाहित्यत्र घरट्वभ्यभिचारित्वे वक््यमाण-
लन्तणाक्रान्ते(१) लक््यतावच्देदकस्याव्याधिः, तहुभ्यभिचारित्वस्य aquraca ar
वैयर्थ्येन anwafaar सध्यामावे वा असाधकत्वात्‌| तथा हि gad
कम्बुप्रोवादिमरखम्यभिचारि धरत्वदयभिचारित्वष्यभिचारित्ाद्‌ गगनपरिमाणवदिष्यत्र
धरत्वादित्यस्यैद सामथ्ये अधिकस्य ससरूपासिदिवारकतया वैयर्थ्यात्‌ । तथा
दरव्यं कम्वुप्रीवादिमसामाववद्‌ धरत्वःयमितारित्वामावाह गगनवदित्थत्र
धटत्वाभावादिव्यस्यैव सारथक्षये(२) अधिकस्य वैयादित माह द्रष्यत्वा-
विने'ति। घटत्वव्यभिचारित्वं घरत्वाभाववति संयोगेन समवायेन वा alacant
धटोपय्य॒त्पन्नषिनष्धटस्थापि धरत्वाभावषत्यधस्तनधटाधयवे(ग) संयोगेन वृत्तित्वान्न
साभ्याद्ग्रापकत्वम्‌। संयोगेन गगनदेचु सिमच्वे तु तस्य साधनत्यापकतया
धटत्वाभाववतसमत्रेतरवमेक्नोषाधिरिति ध्येयम्‌ |

धटत्वादरेरिति वभिचारसाधनमभित्रेव्य । यश्पि घरल्वत्यभिचारित्वा-
भावाधिक्षरणीभूतगगनचृत्तित्वादेस्ताद्रप्येण देतुतायां घरन्वदेरभ्रवेशान्न कयध्यर
सम्मावना, तथापि प्रोहिवादेन यदमाध्वस्यापि ग्याप्यताषच्तेदककोरिप्रवेशमभ्युचेत्य
धयथ्यं समाहितमिति ध्येयम्‌ |

(१) श्ठलश्चणाक्रन्तलक्ष्यतावच्छेदकस्यः इति पाठान्तरम्‌ । (२) (वार्थक्रत्वे'
इति पाठान्तरम्‌ । अत्र (सामर्थ्य इति पाटः सम्यक्‌ प्रतिभाति।

(ग) aa षरत्वामावधति भूतलादाविस्यप्युर्लश्षणेन बोध्यम्‌ । अन्यथा सहजकम््यं
तादशभूतछा दिकमपहाय ATAFATASUSEA दुर्डष्यानुसरणेन TENET न्थ नहापातान्न । भत
एव गदाधरेण "वटस्वाभाववति भूतादौ वटोपय्यु तन्न विनषटवटव्यक्तेरधत्तनघटावयये संथोग-
सम्बन्धेन, इत्यादिकममिदहितम्‌ | ।

to वश्वविश्ता्रणो भनुमानखण्डे

तद्‌भावस्ये'ति साध्याभावस्ताधनमभिप्रेत्य । शधूमप्रागभावकदि'ति,-न a
तथापि धरत्वत्यमिचारित्वः्यभिच।रित्त्रे धटत्वभ्यभिवारित्वत्वस्य सत्वात्‌(ध)
तहूपावच्छिन्नस्यैव ग्याप्यतायामधिकष्य वैयथ्यमेत्रेति वाच्यम्‌ , संयोगेन धरत्व-
व्यमि तरारित्व्योषाधितायघुपाध्यमाववति हेतुतावच्छेककसम्बन्धेन१) समवायेन
बुस्ित्वप्रवेशादेव (ङ) वयथ्राभावात्‌ | ०

समवायेन घटट्वव्यभिवारित्वस्योपाधितायान्तु धरत्वव्यभिचारित्वस्य
घट-चश्यापक्रतय। तदभावस्याखण्डत्वे तदुष्यक्तिमहुषुसतित्वे(२) Fal धरत्वध्यभि-
चारित्वापरवेरान्न वेधथ्येमिति। बस्तुतस्तु(च) gamed’ यद्‌भावस्य इप्राप्यता-
वच्ठेवकङोरिपतरेश प्य न विव्रत्तितः, घररृत्यञ्यभिचारित्वत्वेनाप्युपाधिग्यभिचारि-
त्वस्य हेतुतायातुपाधित्वानपाग्रादित्येव समाधानं बोध्यम्‌ |

दोधितिः

न॒ चाभवस्यानुपाधिताप्तिः, प्रतियोगिनस्तद्टदुवु सित्वस्यैव वा हेतुत्वा-
दिति वाच्यम्‌ ; तदप्रवेशोऽपि(३) वस्तुतो यस्तदमावः, तस्य तद्वहुषसित्वस्य च
हेतुत्वानपायात्‌ । तवभावाभाववदुब्रित्वेनोपस्थितावपि agzafactagafend-
व्यमिवारसाधने न वैयर््यमिव्यपि वदन्ति|

(१) देतुतावच्छेदकेन समवायेन इति पाठान्तरम्‌ | (र) "वृत्ित्व्रहेती' हति
पठन्तरम्‌ । (३) तस्याप्रवेशेऽपि' इति पाठान्तरम्‌ |

(क) घटत्वत्यभिवारित्व-घटलत्वन्यभिचा रित्वव्यभिकारित्वयोः गगनपरिमाणा दिवृत्ति-
ह्वास्मकत्वेन न तयोभंद्‌ इति घटत्वन्यभिचा रित्वन्यभिचा रित्वे धटत्वन्यभिषारित्वत्वस्य aed
agesa इति ध्येयम्‌ |

(ढः) (समवायेन इत्तित्वप्रवेश्ला 'दिति- घटत्वभ्यभिवा रित्वाभाववटवृत्तित्व ९ स्य धटत्व-
ध्यभिचावित्वव्यभिचारित्वधटकान्तिमवृत्तित्वत्य समवायसम्बन्ध वच्छिन्नत्य प्रवेशादिष्य्थः |
तथा हि घरत्वाभावाधिकरणनिरू पेतसंयोगसम्बन्धा वच्छिन्नवृततिस्वाभाववच्निरूपितसम्रवाय-
सम्बन्धावच्छि्तश्र्ित्वात्मक--घटत्वन्यभिचा रित्वभ्यभिचारित्वत्य सूपादिद्ृत्तित्वात्मकतया
धटस्वाभाववन्निरूपितसंयोगसम्बन्धावच्छिननदत्तित्वरूपधटत्वग्धभिषासित्विन Faqs: सम्मव-
तीति भावः |

(च) पारिभाविकषेयध्य विरहेऽपि अनतिप्रयोजनकत्वरक्षणं वेयध्यं॑तुवारमित्यत आह
'वष्तुतस्त्वि'ति |

डपाधि-प्रकरणम्‌ ७८१
दोधितिषकाशः |

यदुष्यभिवारित्वे anna वा यद्धर्मावच्ङ्िन्तस्य प्रतियोगितया भ्याप्यता-
वचछेवककोरिप्रवेश एव तद्धर्मावच्छिह स्योपाधरवमिल्याशयं मरवा gga "न चे'ति ।
धूभषान्‌ वहैरित्य्कावयोगोलक्त्वाभावो नोपाधिः स्यात्‌(१), तस्योन्ञायकताया-
मपवेशादिद्यथैः |.

साध्याभावश्य(२) उन्नायकतायां प्रतियोगिनो व्यभिचारस्य उश्नायकता्था
तहुषहुवुसिटचस्वैव हेतुत्वादिति । ‘ae’ यव्‌भावस्य। स्तुतः" वस्तुगत्या ।
व्यभिचारसाधने यकमावत्वग्रवेशेऽपि बैयशप्राभावं केषाञ्चित्‌ सम्मतं (३) बशेयति
(तद्‌ मवामावबहुचतित्वेने'व्यादिना(४)। अगप्रोगोटकत्ववद्वुित्वस्यानुपस्थिता-
व पोगोलकूत्वाभावाभाववहुश्र स्तित्वस्य व्यभिचारोन्नायकतायां हेतुत्वेन वैयथ्ये-
मित्यर्थः(\)।

'हयमिचारसाधनः इति, साध्याभावसाधने तु देतुतावच्छष्करूपेणो-
पस्थितत्वाहू वैयथ्यमेतरेति। agedicaeata:, तद्रीजन्तु मशाकालान्यो धरादित्यव
व्यभित्रारसाधने कैवटवुत्तित्वस्यव व्याप्यतया उपापरेस्तव्‌भाषस्य चाप्रवेशे मदुक्तमेष
समाधानम्‌ । aaa च कचिद्‌ उप्रप्यतावच्ठेदकत्वोक्तिस्तु प्रोदिवादैनेत्येष

सारम्‌ ।
कम्बुधीवादिमस्वादिग्था न प्रतियोगितावच्डरकल्वं तथा उव्राप्यतावच्छद-

कत्वमपि(क), तत्र॒ समनाधिकरणलघुधमाप्रत्रेणेऽपि = उगाप्यतावच्देवकत्वे तस्थ
वेयश्पमेवेत्यप्यस्वरसमाहुः(ज) |

“or

(१) ‘safe: स्यादित्यनन्तरं (तस्योन्नायकतायामप्रवेशादित्य्थः इति = as:
पुस्तकविरोपे न दृश्यते | (2) (ताध्यामावोन्नायकरतायाम्‌' इति पाठान्तरम्‌ | (३) ‘ad
इति पाठान्तरम्‌ । (४) (तदमभावेत्यादिनाः इति पाठान्तरम्‌ | (५) Test
बरृ्तित्वेनेयादिना" इत्यनन्तरं" apathy ववेयर्ध्यमित्यर्थ' इत्यन्तः पाठो न
हश्यते ।

(@) धुधमंल्य अवच्छेदूकत्वेनंवोपश्स्या शघुभमनियतगुक्वम + रधुधर्माधटितेऽपि
अवच्ठेदुकत्वस्यानस्युक्गमा दिति ara: | |

(ज) भाहूरित्यनेनास्वरतः सूच्यते। सच यत्र नियमतो शधुधमंस्योप्थितित्तत्रेव
eI नावच्छेदुकत्वम्‌ , न तु सामान्यतो रधुधमाधटित्य गुर्धमस्य eqanfaaacar-
वच्छेदकत्ववाध हस्ये ल्थितिमूषढकः 1 |

तस्वविम्तामणो sagas
तस्वचिन्तार्माणः

लन्तणन्तु पर्यवतितसाध्यत्यापक्रत्वे सति साधनाव्यापकल्दम्‌। यद्धमा-
asia साध्यं प्रसिदम्‌, azafsas पर्य्यवसितं ana स च धमः
Bia साधनमेव, कचिद्‌ greeny, क चन्महानसत्वादिः। तथा हि समव्याक्तस्य
विषमव्याप्तत्य वा साध्यदपापक्रस्य उयभित्ररेण साधनस्थ साभ्यव्यमिचारः स्फुर
दव, दयापकभ्यभिवारिणष्तुऽपाप्यव्यमिन्रारनियमात्‌।

साधनावच्ङिन्नपत्तधर्माषच्दिन्नसाभ्यत्यापकयोध्यभिचारित्ेन साधनस्य
साश्यष्यभिचारित्वमेव | यथा ध्वं सस्यानित्यत्वे साध्ये भावत्वस्य, वायोः प्रत्यक्षत्वे
साध्ये उदुभूतरूपगसस्य च ; विरेषण।उ्यभिचारिणि साधने बिरशि्टव्यभिचारस्य
विशेऽपशपिच(रित्वनियमत्‌। अत एत्र नार्थान्तरम्‌(१) |

दीधितिः

sana "पम्यवसिते'ति.२) | पय्य॑वसितपदाथमाह ‘agzala, यद्म-
तीत्यर्थः | नन्वेवं सद्धेतौ सपन्नंकदे गवृसिधम भतिप्रसङ्ः । ` भथ यद्धरमाविच्छेदेन
साधनवति साध्यं प्रतिद्धम्‌ , तद्धमावच््लिन्नसाध्यव्यापकत्दम्‌ , साध्यसाधनसम्बन्ध-
इप्रापकृट्वमिति यावत्‌ । विरुदधमात्रे चोपाधिविरहेऽपि न afa: | लश््यतावच्देध्के
घ साभ्समनाधिकरणतेन(३) साधनं ताद्रशबुसित्वेन वा साधनतावच्छेषूकं

विशेषणीयम्‌ |
दीधितिषकाशः

'यदर्मावच्छेदेने' त्यत्र यद्ध मस्य भवच्छेवकत्वम्‌ भन्धुनदृलित्वमनतिरिक्त-
ahact अन्धुनानतिरिक्तव्रसतित्वं(४) स्वरूपसम्बन्धविशेषो वा न सम्भवति, स
श्यामो मिन्रातनयत्वादित्यादो मित्रातनयत्वादीनां तथात्वासम्भवाद्त भह-
'यद्धमकबती fa |

(१) (नश्चैन्तरत्वम्‌' इति पाठान्तरम्‌ । (२) ‘faders’ इति पाठान्तरम्‌ |
(३) सामानाधिकरण्येन ईति पाठान्तरम्‌ । (४) पुस्तकविशेषे (अन्यूनानतिरिक्त-
ahaa ean न दश्यते |

उपाधि-प्रकरणम्‌ ७६३

'रवम्‌' qanafa साध्यं प्रसिद्धं तदवच्लि्नसाध्यः्यापकत्वस्थ विवक्तषणे |
‘aaah fa—afear gaia महानसत्वावच्दिक्तव हविःयपकव्यञ्जनवत्वादा-
fami: | ‘aa fa,—amrasazncd व्यापकत्वम्‌ , महानसत्वश्च a yAag-
afacafafusalgenang , तेन न व्यज्जनवराद्‌(वतिप्रसङ्ग इनि ara: |

साधनवहुवृसतित्वविशिष्टसाध्यव्यापक्रोमूतधर्मावचिदुन्नसाध्यव्यापक्त्वापेक्षथा
साधनविरिष्टसाष्यग्यापकत्वस्यैव लघुत्वात्‌ = तदेवाह--साध्यसराधनसम्बन्धे'ति,
साधनविशिष्टसलाध्येत्यथः(फ) |

मन्वेवं विष्ठद्रस्थदङीयोपाधावव्यािः, तत्र साध्यसाधनसम्बन्धा(ज)प्रसिदे-
ta aig —faszara चे'ति मत्रपदं इतस्नार्थक्रम्‌ यथा agfannaral पिखदे
sqreqara न त्तिस्तथा विश्द्वान्तेरऽषीदयसपर सूचनाय |

नन्वेवं लक्षपतावच्ठैदकस्य ततसाधारण्यात्तत्र रन्तषणाभावेऽयाि(१)रत
आह -लक्ष्पतावच्छेदके चे'ति। धूमवान्‌ वह रित्यत्र धूभमसमानाधिकरणवहन -
धू मभ्याप्यत्शात्‌ तत्र व्यभिचारोन्नायकत्वं न सम्भवती(र. त्यतः 'ताद्रशच्र्तित्वैने'ति,
साध्यसमानाधिक्रणन्रुचित्वेनेत्यथः |

दीधितिः

साधनव्यापक्ीभूतधमावचिङन्नसाध्यज्यापक्ररवं at चिवत्तितम्‌। fasestq
साधनत्यापकेनान्ततोऽन्यतरत्वादिनावच्िन्नस्य साध्यस्य व्यापकत्वमस्त्ये-
वोपाधीनाम्‌ |

परमेधत्वादिनिा च वादो प्रत्यक्तत्र साध्य उदुभुतकपवखाद्िकं नोषाधिः,
लष्यतावन्केदकत्ाक्वस्थपरयोजकतल्ववानितृतीयाव्रलाद्‌ यहूऽप्रभिचारम्थले साधनस्य
साध्परःप्रमित्रारनियम इत्यथे पथ्यवसानान्‌ |

॥ म अ 8 ei =e = शका

(१) भअन्यात्निरेवे्यत' इति पाठान्तरम्‌ | (र) स्व्यमिचारान्नायकत्वमतम्भवीतिं
प१।हान्तरम्‌ |

(क्ष) भत्र वेशिष्ठ्य" सामानाधिकरण्यश्म्बन्येन बोध्यम्‌ |
(ज) 'साध्यसाधनसम्नरन्ये'त्यल्य साधनविलिष्टसाध्येव्यथ्स्य स्वयमेव , विषरणात्‌
सामानाभिकरण्यत्तम्बन्धेन arafafagarcarafaaficad: |

७८४ तत्वचिन्तामणो भनुमानखण्डे

दोधितिषकाशः

ननु साध्यसाधनरखन्धञ्यापकत्वमपि यथाध्चतशब्डान्न लभ्यत इति साधन-
वतीतिपदपुरणेन aqgiara इति यद्धमंपदस्य साधनत्यापकधमपरतया विरूद-
स्थखोयोपाधितंग्रहसम्भवरे तदसंप्रहोऽन्याय्य इत्यत आह-'साधने'ति। सद्धेतौ
तु स(धनःापक्ोभूतधर्मावचिङ्गन्नताभ्यव्यापककषय साधनत्यापकृत्वनियमात्(१)
सपक्तकदेशब्रसतिधर्मे नातिप्रसङ्क इति ara: । (अन्ततः इति, तादशधमान्तरा(२)
स्फू्तावपि भन्यतरत्व(र)मादायैव लक्ञषणगमनमिति ara: |

ननु वायुः seas: प्रमेयत्वादि्यन्न प्रमेयत्वन्यापकध्माषच्छिन्नप्र्यन्त्वस्य
प्रतप्र्तमात्र पव सात्‌ तदुग्यापकृतया नोदुभूतरूपवस्वमुपाधिः स्यादत भआह-
भ्रेयत्वादिने'ति। भादिना(३)द्रभ्यत्वादिरूप्यतिरकिधमपरिभ्रहः(४) |

BETAATATHEA AGATA Toy बारथःत (लष््यतादच्वेदके'ति । श्रयोज्ञ-
कत्ववाची'ति,- प्रयोजकत्वश्चात्र ताद्रप्येण(ठ) व्याप्यत्वम्‌ aaa दशयति
(दुग्प्रभिचारस्थलः(ड) इति(५) | उदुभूतरूपत््रभिवारस्य च न ॒तादशप्रयोजकत्वम्‌ $
भात्मादो प्रमेयत्वस्य तत्‌सच्वेऽपि प्रव्यत्तत्वभ्यभिचाराभावादिति |

(१) नियमात्‌" इत्यनन्तरं ‘a’ इति 'नातिप्रसङ्घः इत्यत्र च "अतिप्रसङ्ग इति
पाठः केषाञ्चित्‌ सम्मतः | (२) “धमस्पूत्तावपि' इति पाठान्तरम्‌ | (३) (आदिपदात्‌ः
इति पाठान्तरम्‌ | (४) «aaa इति पाठान्तरम्‌| (५) भ्यदृव्यभिचारस्थल
ती'त्यनन्तरं 'उदुभूतरूपे'त्यतः पूवः 'यदृव्यभिचारनिरूपकं' यद्‌ यत्‌ तत्‌साध्यव्यभिचार-
निरूपकं तदवृत्तित्वं साघनस्येत्यर्थ' ईत्यधिक्पाठो हश्यते |

(ट) “अन्यतरत्व'मिति साध्यवतूसाधनवद्न्यतरत्वमित्यथंः । अभ्यतरत्वमिस्युप-
wari, तेन तदुभयविशेष्रकधी विशेषविशेष्यत्वतल्यापि परिग्रहः । अत एव दीधितो “अन्य-
तरस्वादिने'व्यत्र आदिपदुमुपात्तम्‌ |

(2) ‘angrier यहुष्यभिचारल्यनेस्यथंः |

(ड) अत्र भह्ावा््याः--"यहुष्यभिवारल्थले साधनत्य साधननिष्ठयट्ग्यभिथारनिरूप-
का धिकरण gery: साध्यल्यभिचारनियमः साध्यन्यमिचारनिरूपकत्वनियमः। वथा चं
प्रमेयत्वा दिनिष्ठोहुभूतरूपा।दल्यभिवार निरूपका धिकरणास्पगुणादो साध्यक्षस्वेन तदुश्यभिवार -
निकपकत्वाभावदु्ततस्थकीयोटुभूवक्पादेनं ताहशस्वमिति भाव, इति carat |

उपाधि-प्रकरणम्‌ ` ७८४

दोधितिः
मेवम्‌ ; जनकत्वेन aal क्यानुक्ररेव्यायात्मकषशक्तिसाधने वहिरिन्द्िया-
परत्यक्तत्वस्योपाचेग्रन्थङ्ते बोद्‌भावपिष्यमाणत्वात्‌ , तस्य च गुरुत्वात्मकसाभ्यस्य
साधनस्य चाधिकरणे घटादावनब्त्तेदक्त(१)रूपाभावादेवं वधबहुलग्रन्थदिसेधात्‌ ,
दूषकरतावीजस्य तत्रापि सम्भवाश्च(२) |

दीधितिपरकाशः

वहिरदाहानुकुलधमंसम पायी दाहजनकवारित्यनुमाने गुसत्वारैर्वाहायेक्ुरत्वा-
भावान्नोक्तरूपावचिन्नसाध्प्राभ्यापक्रत्वमतोप्नुमानाकारं दशयति 'जनकत्वेने'ति।
तथा च वहिः स्वकार्य्यानुक्कुलादि्टातीन्दरिय(२)धम्‌ समवायी (द) जनकत्वाहिव्यनुमाने
जनकत्वावच्छिन्नस्य गुरुत्वात्मक्रसाप्यस्य धादौ सात्‌ तदभ्यापकतया नोपाधित्वं
स्थादित्यर्थः | वहि रिन्द्ि्ाप्रत्यत्तत्वस्य अगुरुत्वावच्डुश्नसाध्यञ्यापक्रस्य | स्थिति-
स्थापकष्य पथिवीमात्रन्रसित्वमिति मतेनेदम्‌ , तेनालोकृदो न साध्याग्यापकतेति |

्रन्धङ्कतैते ति,--अन््रेनोद्‌भावने aeaHat a तदभिप्रेतमित्यपि(४) तत्रोसरं
स्यादिति तन्निर(करण(शमिदपतुक्तम्‌(५)। त्रन्थविरोधरस्य लक्षणया(६)प्यन्योपाधि-
परतया समुद्रत्त{अ)शक्यत्वाद्‌ाह -- दूचक्रने ति । जनकत्वं कारययाचुक्कलाष्विछठाती-
द्दिय(तोचम्यसिचारि aqecn's) वहिरिन्द्रियाप्रव्यत्तनवत्यमिचारित्वादिल्यादि-

^

रीत्या व्यभिचारोन्नायक-~वस्यत्यथः(१०. |

(१) व्वत्रत्तिव्वादुक्त' इनि धाटान्तरम्‌ | (२) न्नदूभव्याचः इति पाठान्तरम्‌,
(३) (काय्यानुकरुलातीद्द्िये'ति ` कंय चिन्‌ पाटः | (४) ‘aa सम्भतमित्यपिः इति
पार्टन्तरम्‌ | (५) 'करणाथमुक्तम्‌' इति पाठान्तरम्‌ । (६) "लक्षणादिना इति
पाठान्तरम्‌ | (७) ध्याख्यातुमिति' पाठान्तरम्‌ | (~) (काय्यानुकरलातीन्दिये'ति
पाठान्तरम्‌ । (९) (अगुष्णि तेजसि इति पाटान्तरम्‌ | (१०) धयकत्वमस्त्यवेत्यर्थः'
एति पा~न्तरम्‌ |

=

(४) शक्तिरूपपदार्थान्तरवत्‌ तस्य षहुयादिकाय्यंदाहायनुद्धरूत्वसिद्िरप्युरेभ्येति स्व-
कार्य्यानुदङ्ख्त्वं धम विशेषनम्‌ । वहिकाय्यदाहनुष्टुरादश्वदात्मसंयोगेन = fagaraa-
निवर्तनार्थमदिष्ठस्वत्िशेषगम्‌ । दाहानुद्ेनोष्णष्परान सिद्धसाधननिवारणाथमतोग्व्रियेति
दिश्चषणम्‌ |
ae [as]

७८६ तत्वचिन्तामणो अनुमानखण

दीधितिः
भव्राहुः, यद्धर्मावच्छिन्नसाध्यभ्यापकत्वं तद्धर्मावच्छिन्नसाधनाव्यापकत्वम्‌ |
भवच्छरेदकतवशखच सामानाधिकरण्येन । न च तदुघरोत्‌पत्तिक्रालीनत्वसामाना-
धिक्करण्यविरिष्टरूपवति तहूधरे अव्रत्तमानमपि तदुधरान्यत्वं तहुग्यापकम्‌ , येन
पृथिरीत्वेन रूपे ang तहुधरोत्‌पति क।लाषच्छिन्नरूपत्यापक्रतयोपाधिः स्यात्‌ |

दीधितिप्रकाशः

'यदधर्गे'ति, - महानसत्वावच्छिन्नवहिव्यापकस्य व्यज्जनवत्ादेमहानसत्वा-
वच्छिक्नधूमःयापकत्वान्नोपाधित्वमिति ara: |
ननु घटो रूपवान्‌ पृथिवीत्वादिति सद्धेतो तदूधरोत्‌पत्तिकालावच्केदेन agaz
रूपस्याभाव्रात्‌(१)परथित्रीत्वस्य सलाश्च तद्घरोत्पत्तिकालीनत्वावच्छिन्नरूपभ्यापकस्य
तहुघटान्यत्वस्प तदूघरोत्‌पत्तिक्राखीनत्वावच्छिश्नपुथिवीत्ववति तदूघरेऽवत्तमानस्या-
पाधित्वं स्यादत आह -"अवरच्छदकत्वश्चेति। तथा च यद्धमंसामानाधिकरण्य-
fafqecata यद्धर्मावच्छिन्नत्वम्‌ , न तु स्वरूपसम्बन्धरूपं विवक्तितमिति ara: |
दीधितिः

स्वानधिकरणीभरतसाधनाधिकरणनवृत्तिधमोवच्छिन्नसाध्यव्यापकत्वं वा।
यद्यपि शदसाध्यव्यापकस्थरे अवच्छिश्नसाध्यत्वेन न भ्याप्यता, तथापि तद्धमाधि-
कर णीभूतसाभ्याधिक्ररणनिष्ठान्षोन्याभावप्रतियोगितानवच्छेदकत्वादिरूपं तहुभ्या-
कन्वमक्ततमेव | गुणत्वादिना waded साभ्ये उद्भूतरूपवखं दचयणुकजन्यत्वाधय-
बच्ङिन्नसाष्यव्यापकःं मवत्येबोपाधिः।
दीधितिप्रकाशः

ननु पक्रस्मिक्तेत्रोपाधो व्याप्यतावच्छदकधर्वमदाह्त्तणमेदः स्यादतस्ताद्रश-
धर्मान्‌ स्वानधिक्ररणीभूतसाधनाधिक्ररणवृ्तिधमेत्वेनाजुगमय्य साधनान्यापक्रत्व-
विशोष्रणपरित्परागेन लाघव हदि निधाय लन्तणमाह--स्वानधिकरणे'ति। स्वम्‌
उपाधित्वेनाभिमतमाद्वन्धनक्रखादि ; तदनधिङ्गरणीभूतं यत्‌ साधनाधिकरणं, ag-
घुष्तीद्यधेः(ण) |
सिः ) भ्तदूवटरूपस्याभावा'दिति पाठान्तरम्‌ |

(ण) afzary धृमादित्याविसिदेतुस्थले व्यञ्चनवर्वादेरपि सा बनाधिकरणद्रत्तिमहान-
सर्वावजच्छित्रसाध्यव्यापङत्वा दतिप्रसङ्गप्रसङ्भङ्ग।य मूताश्तं साजनाधिकरणविशेषणम्‌ |

उपाधि TEC ७६३

सद्धेतो तु स्वानधिकरणीभूतं यत्‌ साधनाधिक्ररणं तदवृसिधमंवच्छिन्न-
साष्यत्य स्वानधिकृरणेऽपि ततसाधना धिकरणे aad सखान्न तदुभ्यापक्षट्वमिति
भाषः |

व्यापतिनिरूपकत्वं व्यापकत्वमिस्यमिप्रायेण शङ्कते (१)यद्यपो"त(२) । केचित्त
भवच्छिन्नसाभ्यभ्यापकरत्वं अवच्छिश्नसाध्यसमानाधिकरणाभावप्रतियोगिताषच्लेदष-
कत्वत्वावच्छिन्नामाववान्‌ यो धमस्तद्रच्वम्‌। तथा च लाघवात्‌ साध्यधरटित-
धमेस्यैवाषच्ठेदकत्वम्‌ , नावच्छिश्नत्वधरितस्य । धूमसाध्यके भखण्डामावा-
वकषेयध्य्रऽपि पतदुधुभसाध्यके आरद्ेन्धनाद्‌।वम्यीसिः, लाघवेन तस्यैवावच्डेदकत्वा-
दित्यत आह “यद्यपीति । सिद्धान्तयति (तथापीति । तथा च भन्यतरत्वाषच्छिन्न-
साभ्याधिक्ररणं ag यत्‌ तदुवृस्यभावप्रतियोगितावन्केवकत्वत्वमेवाधच्ठेवकम्‌ |
अधिक्षरणपरिचया्थं तद्धर्मोपादानमिति। धूमस्याद्रेन्धनम्याप्यताया(३)
धूमटवेनेवावच्छेवादद्रन्धनाद्‌वव्याप्तिरिति(४) भावः ।

तद्धरति ताद्रशावच्ठेदकधमत्यर्थः। अत्र च atgoraracfaatitrar
विशिष्योपादेयाः, तेन (saga द्रभ्यत्वादित्याद्ौ तहरू(६ ,पाधिकरणनिष्ठाभाव-
प्रतियोगितावच्वेदकत्वत्वस्यैवावच्छेदकतगा यत्‌करिञ्चिदर्मास्लिन्नतटूपा धिकरण-
घरितत्य गोरवादनवच्डरकत्वेऽपि नाव्या्तिः।

सखण्डोपधेरद्रन्धनदेस्ताश्शान्योन्याभावपरतियोगितानवच्छेदकर्वासम्भवा-
are(s)—‘aratfa | तथा च उपाधितावच्नेदके ताद्रशान्योन्याभावप्रतियोगिता-
वच्छ दकतानवच्छु THIS) विवत्तितमिति ara: | ~
नन्वेवं (६) प्रत्यन्ञो गुणत्वादित्यत्रोहुभूतसरूपवसं नोपाधिः स्यात्‌ ; तस्य
शु दस्प्राञ्यापक्तया बहिद्रध्यत्वावच्छिश्नसाध्यभ्यापकतयोपाधित्वे वहिद्रष्यत्वस्य

7 (१) भ्यापकत्वःमित्यनन्तरं “यद्यपीत्यतः पूरव क्वचित्‌ पुस्तके 'अमिप्रेलयाशङ्कतः
इत्येतन्मत्रपाठो दद्यते । (२) वयद्पीःत्यनन्तरं केचिन" (ईइ्यारभ्य 'तद्धमापादान-
मितिः इव्यन्तग्रन्थः दुस्तकविरशेपे नोपलभ्यते । (३) “व्याप्यतायाम्‌ः इति पाठमेदः।
(४) (अदद्रन्धनाद्यग्यासिरितिः इनि पाठान्तरम्‌ । (५) (दनद्रूपतरान्‌ इति पाठान्तरम्‌ । |
(६) ‘ag? garam) (७) भयोगितावच्छेदकत्वादाह' इति पाठट)।न्तरम्‌ |
(८) श्रतियोगितानवच्छेदकत्वं विवक्षितमितिः इनि पाद्रान्तरम्‌। टठेखकप्रमाद
एवायम्‌ । (९) (नन्वयम्‌' इति पाठान्तरम्‌ |

gat तखविन्तामणो अनुमानखण्डे

स्थानधिक्ररणीभूतसाधनाधिक्ररणन्रु सित्वाभावेन तदादायोक्तटक्षणस्य तश्राभावादत
ate -शुणत्वादिने fa । द्धवचणकजन्प्रत्वेति,--उदुभूतरूपानधिक्ररणं aaah
करणं द्रचणकशगुणः, तहवि दचणकजन्यत्वम्‌ त), तद्वच्छिनप्रस्यक्ञत्वं . बसरेणो
तत्र उदुभूतरूपमिति लक्षणसमन्वयः | बदिद्रव्यत्वमादायैवोहभूतरूपे लक्षणगमनमिति
नियमाभावादिति ara: |

केचित शुद्रसाभ्याव्यापके साधनावच्छिक्नं qraniafsgea ar साध्यं प्रति
द्यापकतयोपाधित्वम्‌ , तथा च az प्रत्यन्नो गुगत्वादिव्यस्य तथात्वा-
भावाक्नोढुमूतरूप वरुपाधिः स्यादत आह--गुणत्वादिने'ति। ददच्णकजन्यत्वे"ति,-
तःद्रशपकिञिद्रमावरिगरन्नताध्याव्यापक्रटवेनेव नियमो, न तु ताद्रशधमेस्य साधना-
दिरूपत्वेनापीति भ।व इति व्याचक्रः |
दीधितिः
एवञ्च यत्रैव स्वानधिकरणे साधनत्य साभ्यव्यमिचारः, यत्र च स्वाधिकररणे

aq, तदुभयमात्रवुत्तिर्यो adeagifa तटू(१) व्यभिचारेण साधने साध्य
व््रभिचारः साधनवति व। तद्धमबसे स त तवरमाक्षवस्वेन साध्याभावः साधनीयः |

दीधितिषिकाशः

उकतङूपोपाधिक्षाने व्यभिचारानुमानमपि(२) gat भवतीत्याह--"ववश्चे'ति ।
व्यभिचारानुमानध्रक।रमाह यत्रैवे'ति(2)। वायुः eae द्रव्यत्वादित्यत्रोहू-
भूतरूपवति परम,णो(४) Gace स।भ्यव्यमिचारसतवान्‌ परमाण (५)घटान्यतर-
स्मिन्‌ दःपव्वष्योटभूतरूपञ्यभिताराभावा ईपाधिव्यभिचारस्य हेतोः स्वसरूपा-

1 iE SS ———a ee रि Pe पकाय

(१) पुम्तकविरोषे (तदृव्यभिचारेणेःत्यत्र ‘az’ इति नास्ति। (२) (उक्तरूपो-
पाचिव्यमिचारानुमानमपि' इति पारान्तरम्‌। (३) पुस्तकविरोपे शव्यभिचारानुमान-
प्रकारमाह यत्रेवेति" इति पाटो नास्ति । (४) “उदृभूतरल्पवत्‌परमाणौ' इति पाटान्तरम्‌ |
(५) (तत्‌प्ररम!गु' इति पारटा.तरम्‌ |

Sree En नःनचय्धकेनययन ea oe " वृष्यः ee ~ यत जयन्नप

न = i EERIE 1 ।

(a) ननु (दइवणुकजन्यत्व'मिलयत्न दवणुक्रपय्यन्तत्य कथमनुधावनम्‌ { अणुजन्यत्वमान्रा-
दनेनारि चरितार्थत्वादिति चेन्न मनसोऽप्यणुतरेन तजन्यत्वविशिष्टप्रतयक्षत्वत्य ज्ञानेऽपि
स्वात्‌ तत्र च उदुभूतरूपल्यासरवान्न निष्ततरूपश्राध्यन्यारकत्वमुदुभूतसूपे सम्भवतोति
दरथणुकूपथ्यन्तानुधावनमिति |

उपाधि-प्रकरणम्‌ ७८8

सिच्रिरतः स्वानधिक्ररण' इति। उदुभूतरूपानधिक्ररणेऽतीन्धियगुणदौ सतायाः
सध्यव्यभिवारकत्तरात्‌ तदुगुणवदर।(न्यतरस्मिन्‌ द्रभ्यत्वे उदुभूतरूप्यभिनाराभावात्‌
त्थैवासिदिरतः 'साधनस्पेति। स्वानधिक्करणोभूतसाधनाधिक्ररणात्पघटान्य-
तरत्मिन्नुहभूतरूफयमिचारस्य प्रत्यत्तत्वःवभिचार((थ)भ्याप्यत्वात्‌ ततृसम्प्तये
(ताध्यव्यभिचार' इति । विशेष्यभागस्थ(१) साथक्या्थ(द्‌) “ax चेत्यादि|
तत्रापि स्वानधिक्ररणसाध्याधिक्ररणस्य प्रवेशे तन्मा्नच्रत्तिधर्मे उपाधिभ्यभिचारिणि
साध्यव्यमिवाराभवेन(२) aia व्यभिचार इति 'स्वाधिक्ररण' इति। तदुभयवु्ति-
धमस्य स्वानधिक्ररणसाध्याधिकरणवृत्तित्वे aia व्यमिचार इत्यतो ‘aria |
तहुव्यभिचारेण' उपाधिव्यभिचारेण |

यद्भावेन साधनवति साध्याभाव उन्नीयत इति कद्पानुसरेणाह 'साधनघति
व'ति। मित्रातनयः श्यामत्यामावव्रान्‌ मित्रातनयत्वे सति शाकपाकजल्वाभावात्‌ ,
धवं द्रऽयत्ववान्‌ धरत्यन्तत्वाभाववान्‌ afegeca सति उदुभूतरूपाभावादिति
कर वेणान॒मानम्‌। ककदावात्मादौ च व्यभिचारवारणाय सत्यन्तमिति(ध) |

(१) ‘areata इति इत्यनन्तरं (विशेष्यभागव्येत्यतः पूर 'विशेष्यवायु-
वृत्तित्यविरि् उदूभूतरूपव्यमिचरेण साध्यव्यभिचारे साभ्ये विरोभ्यमागर्वयथ्यात्‌
इत्यधिकः पाटः क्वचिद्‌ दृश्यते । (२) 'भावात्‌' इति क्वचिन्‌ पाटः |

(थ) उदुभूनरूपनव्यभिचवारवति आत्मत्वे प्रत्यक्षत्वन्यभिचारस्यासच्वादिक्ति भाषः)

(दु) “विक्ेष्यभागघ्ये*्ति निर्तरूपोपाधिव्यमिचारण दनुना साधने साध्यन्यभिचाररूप-
साध्यानुमितो देतुवरकोग धिष्यभिचारखूपविकप्यमागम्यत्य्थः । (सार्थक्थाथःमिति-तथा हि
‘aq Veaufsazzal agen साधनस्य साध्यन्यभिचारनिरूपकाधिकरणमान्रब्रतितादश्च-
धर्म॑वटच्रतित्वस्येव साध्यव्यभिचारज्याप्यत्वोपपस्या उपाधिन्यभिचारसूपत्य fancqatned
वेयथ्यमिति। ‘aq च्त्थाद्रिसन्दर्मशापादाने च साध्यत्यसिचवारनिरूपकाधिकरणमाध्याधि-
करणो भयन्रृ्तिधमष्यंव तथात्यन तद्रदुश् तत्वस्य साध्याधिकरणवृत्तिधमं व्यभिचारान्न
साध्यन्यभिचारन्याप्यत्वोपपत्तिरिति तनसाथक्रयमिति ara: । |

(घ) काङ़ादां उ्यमिचारवारणाय ममित्रातनयत्व सतति प्रथमसत्यन्तं हेतुविशेषणम्‌ |
आत्मादौ व्यभिचारवारणाय ‘afezerea सती'ति द्वितीयसत्यन्तं हेतुविन्नेषणमिति भावः ।

SRO तत्वचिन्तामणो अनुमानखण्डे

| दीधितिः

साध्यासमान।धिकरणस्य साध्यव्यापक्राभावत्य वा अधिकरणं यत्‌ साधनवत्‌
तज्ज उप्रतिप्रोगितवन्क्रेदक(वव्िडन्नपरतियो गिऽ्यधिक्गरणात्यन्ताभावप्रतियोगिताषच्ठै-
वक ताप्यसमनाधिङ्रणच्त्तिधमेवसखमुपाधित्वम्‌ | पवञ्च॒साध्पसमानाधिकरण-
स्वेनेव सध्ययदद्र्ति्ारणनम्मवरे पय्यंवसितसाध्य्यापकरत्वाभिधानन्तु वयापक-
व्यभिचारण व्यरप्यगरभिवारावन्यम्भव(रप्रदशेनाथम्‌ । ततसाध्यकतत्‌साधनक-

सकलरोपाधिसाधारगञ्चदम्‌ |
दीधितिषकाशः

एतस्यापि waned स्वत्वधरितत्वेन ततसाष्यक-ततसाधनक-यावदुपाधि-
साधारण्यं न धरत इत्यतो छन्तणान्तरमाह--'साध्यासमानाधिकरणस्ये'ति।
सद्धेतावुपाधिलन्तण।तिव्याप्ति(र)बारणाग्र अधिकरण 'मित्यन्तं साधनवदुविशेषणम्‌ |
साध्यासमानाधिकरणत्वञ्च साध्यवदबु्तित्वम्‌(न) | सद्धेतुमतः साभ्यवददत्िमत्वा-
माषान्नातिप्रसङ्गः। मूलोक्त-साभ्यग्यापकत्वापरित्यगेरव लक्षण कत्ते गुवेपि
विशेषणमाह --'साध्यव्यापकाभावस्य वे"ति |

साध्याभवस्येति aaa aay नोक्तम्‌ उपःधिशरीरभाने व्यभिचारस्य
प्रथमत दव स्फूर्तावुपाधिना व्यमिचारा३)जुमानस्य सास्पदायिकस्य वैयथ्यादिति।
गन्धवहु (४)द्रव्यत्वादित्यादो साधनः rane संयोगस्य वारणाय “उ्यधिक्ररणान्तम्‌' ।
तत्रेव पृथिवीन्रसित्वविगशिण्द्रव्यत्वत्वादिनोपाधित्वरक्षणाय श्रतियोगितवच्ठेदका-
aftaa’fa | उपा्रस्तादगाभाव्रप्रतियोगित्योक्तो पृथिवीत्वस्तंयोगोभयत्वावच्लिन्ना-
भावस्य तादशप्रतियोगित्वात्‌ तथैवाति्यापिरतः(५) श्रतियोगितावच्छं दके"ति।
ठधुत्तमनियतकम्चुप्रीवादिमखादिना तु नोपाधिच्मिति ara: |

(१) 'ध्यापकाभावेन व्याप्याभावावह्यम्भावेति पाठान्तरम्‌ | (२) शलक्षणाति-
cas fa पाठान्तरम्‌ । (३) “उपाधिव्यभिवारेति पाठान्तरम्‌ । (४) “afte
गन्धवती इति पाठ।न्तरम्‌। (५) Searfafefa’ इति पाठान्तरम्‌ |

(न) भत्र न तुं साध्यवदन्यद््तित्वं साध्या नधिकरणडत्तित्वं वेति शेषः। तथा सति साध्य-
व्यापकाभावत्येत्यपहाय साध्य्राभावस्येति छषुनित्रेश्चपन्ति वक्ष्यमाणस्य उपाधिदेतुकभ्यभिचारानु-
मानवेय््यस्याश्रापि कल्पे सम्भवादिति ध्येयम्‌ |

उपाधि-प्रकरणम्‌ ७६१

विरुद्धवारणाय 'साध्यसमानाधिक्ररणे 'ति। साध्यासमानाधिक्ररणाद्न्धन-
5पक्तिसंप्र।य ASH TH तदुवत्तित्पं विशेषणम्‌ | अत्र च व्यापकताधरकसम्बन्धेन
साभ्यग्यापकाभ।वः, साधनवच्श्च देतु तावर्ह दकसम्बन्धेन । प्रतिर्रोगिवैयधिक्रण्यं
समानाधिकररण्यश्च उपाधिताघटक्सम्बन्धेन |) भ्पाव्रृ्तिस्तु(न) व्यापिलन्ञणवतु
बोध्या |

AZ मूरोक्तखन्ञषणे साधनपदस्य सामान्यशब्दस्य(१) साध्यव्यापकाभावादि-
समानाधिकरणसाधनविशेष्रपरतया तथा SANA बणनीयः | तञ्च साध्यवदवु्ि-
वारणमाज्रकरक पय्यवसितसाध्यःव्रापक्रत्वपय्यन्तं व्यथम्‌ , साध्यसमानाधिक्ररण-
त्वेनेव तेदुवारणसम्भवादत आह "रवश्च ति । क्वचित्न पय्रवसितेत्याद्येव पाठः |
पूवरेखन्नण'देतह्टत्तषणल्योत्‌क्रब्रं wala—aqaras fa । 'सक्रोपाधी'ति-पक-
सम्ब श्वावच्छिन्न anata: | aa सम्बन्धभदेन प्रतियोगिवैयधिकरण्यादेड-
पाधितवच्ज्धेदकतावटरक सम्बन्धमदेन साध्यतमानाधिक्ररणनब्तित्वस्य च भिन्नत्वेऽपि
न ZI: |

(६) पदस्य इति पाठान्तरम्‌ |

(मि 1 क 1 — = च [1 -_ oo > = ०७००० mage ee —

(प) साध्यन्यापकाभावप्रतियौगितायां व्यापकताघटकसम्बन्ावच्छिन्नत्वा प्रवे afgara
धमादिवयादिसदधेतुस्थले समवायेन साध्यभ्यापकस्य द्रव्यत्वदेः संयोगा दिसम्बन्धनामाववति
साधनाधिक्रगे afrafa व्यञ्चुनववादावतिन्याधिरतो (व्यरापकताघटकसम्बरन्येन साध्यव्यापका-
भाव इति । देतुतावच्छेदकसम्बन्धेन साधनवरवाप्रवेश् समवायेन साध्यन्यापकल्य द्रव्यत्व
सखमव्रायेनेवाभावत्य कालिकसम्बन्धेन साधनवति स्पन्द्ाद्रौ वत्तमानतया निहक्म्धल एष
व्यञ्ञनवत्वादावतिन्याप्षिरतो रेतुतावच्छदुकमम्वन्धन साधनव्रस्वं वाच्यम्‌ । उपाधिता-
घटकसम्बन्धेन प्रतियो गिवेययिकरण्याप्रयश धमवान्‌ वहरित्यादौो आद्रन्धनाभावादरपि
काङिकादिसम्बन्येन प्रतियोगिसमानाधिकरणतया अद्रन्धनादावत्वाक्तिरत उपाधिताधटक-
acarda प्रतियोगिवेययिकरण्यं वक्तव्यम्‌ | उपाधिताघटकषम्बन्धन साध्यसामानायिकरण्या
feat धूमवान्‌ वह रित्यायौ arsafaegazearz: समायन उपाधित्वापत्तिः स्यात्तस्प्रापि
कालिका दिसम्बन्येन प्रृतक्ताध्यततमानाधिषृरगस्वादिति उपाधिताधरकसम्ब्रन्यने स।ध्य-
सामानाधिकरण्यं वक्तव्यम्‌ |

७६२ तचखचिन्तामणो अनुमानखण्डे
| दीधितिः

साण्ययापङ्त्व-साधनाव्यापकत्वा(क)वच्तेदकरूपानतिरि्तवृततिसाध्यसमा-
aba एरण यत्ङ्गि्चि द्रमऽपरापकतवच्तरेदकरूपवखपुपाधित्वम्‌। भवच्छिन्नसाभ्य-
उ्रपङोपाधो चान्ततः सध्योपधिशयुन्या साधनवती या व्यक्तिः, तद्र सित्वमेष
तादशं रूपमिद्यपि azita | ।

दोधितिपरकाशः

TU AATS GAT (१) --' साभ्यभ्यापकत्वे'ति | सद्धेतावतिप्रसङ्कवारणाय
HVAT | Ws a qartz यद्‌ द्रःऽपरत्वदरेरपि वि भिन्नरूपेण साध्यव्यापकत्व-
साधन।तापकत्वोभयरवसात्‌(२) तदनतिरक्तव्रतिरूरणोपा{धता स्यादतो.ऽवच्केद-
के"ति। अत्रच agai दकरावच्देदृक्राभावान्नातिध्यातिः।

धूमवान्‌ वह रित्याद.वयोगोल रावृत्तित्वमेव agi रूपम्‌ , तदनतिरिक्त-
बृ्ति-वस्य्र हत्वय सस्ादतित्यानिरतः 'साध्ए्समानाधिक्रणः ` ति(३) । साध्य-
सपर नाधिकरणन्रत्तात्परमिधने हरनत्रसित्यविशिष्टद्रः्यत्वल्वादिनोपाधित्वं स्यादत-
स्तस्प्रवाय() निष्कषेः छतः। अआचिन्गुनसध्प्रत्यापक्रो पानिताधारण्याय साध्य
व्यापक्रतावच्छदकरेति न कृतम्‌ । केवखान्ययितावच्देदकस्मैव साध्यसमानाधिक्गरण-
धतसम(न्पतयापक्तवच्कद्‌कत्वादतम्भव्र इत्यतो "यत्‌कि्चिदि'ति।

a a यत्‌क्षिञ्ितसाध्यवदुग्यक्तित्रसितावच्करेदकत्वेनेव स्वसामज्जस्ये

गुदतरारम्भो व्यथं इति वाच्यम्‌ ; साध्यवदुदृतितायाः स्वरूपसम्बन्धरूपावच्ेद्‌-

(५) धमाश्रुतं मूलमनुसन्धायादई्‌ इति पाठान्तरम्‌ । (र) साधनाव्यापकत्वात्‌'

ति पाठान्तरम्‌ । (ॐ) “त्वादत आह साध्यसमानाधिक्रणेति' इति पाठान्तरम्‌ ।
(४) (स्तयेत्रायःमिति पाठान्तरम्‌ |

(क) न चात्र साध्यत्यापकत्व-साधनाव्यापङ्ृत्वयरेकतरस्यंवा वच्छेदकत्वं निवर्त,
किसुभयावनच्छेदुकत्वप्रवेरोनेति वाच्यम्‌ , afgara पूमादित्यादो cagqaraafamagra ,
ठयञ्चुनत्वादेः साध्यभ्यापकतावनच्छेदकद्रब्पत्वादेः क्राघनान्यापकतावच्छेतुकमहानसन्र्ति-
यत्व देश्वानतिरिकतृत्तित्वात्‌। पक्त्र उमयावर्टेदुकत्वनिरेशे तु न तदोषाशङ्केति ध्येयम्‌ |

उपाधि-प्रकरणम्‌ ७९३

क~ब्नभ्युगाभ।त्‌ जनतिरिक्तद्रतित्वदेश्च इदवुसित्वविरिषएद्रग्यत्वत्वादिक्ाधारण-
त्वात्‌। यदू गवचडन्नधिक्ररणता साध्याधिक्ररणे तदूवलस्योक्तो(१) तु यरषतत्व-
प्रवेरादननुगमः २)। भत्र च कम्बुप्रीवादिमसखादिना अनुपाधित्वे यतकिञ्चिदभाव-
प्रतिग्रोगितावच्डेदकत्वमपि धव(३,दिशेषणं देयम्‌ |

भवच्छिन्नताभ्यव्यापकोपाधो sat समर्थयति-'भवच्डिनाति। स श्यामो
मित्रातनयत्वादित्याक्रो गोरमिश्रातनयाद्त्तित्वमेष ares धर्मः, तदनतिरिक्तवत्तित्वस्य
शाकपाकज्त्वत्वे सरखान्न(उयाप्तिरिति ara) शकपाकजस्वविशिष्दरभ्यत्वस्यापि
भबटिङ्कु-नस,ष्यः्रापङोषाचित्वत्‌ तस्य गोरमित्रातनयावृ्ित्वाभावान्न तेनोपसः प्रह
इत्यतः 'जन्ततः इति। तत्रापि गोरमित्रातनयमेद्‌ विशिश्रद्रव्यत्रत्वस्य तादशत्वात्‌
तदनतिरिकिञ स्िल्जेनेव छनक्षणगमनमिति ara: |

भत्र) गन्धत्रती द्रःपत्वादिव्यत्र पृथिवीन्रसित्यविशिणएद्रत्यत्वत्वस्य साभ्यव्याप-
कत्व-साधनात्यापक्रतावच्कदकत्वात्‌ तदनतिरिक्त रसित्व्य द्र्यत्वत्वे सखादति-
cag: | तदवचिङुन्नाभाववदसम्बद्वस्वविरिष्ट(नामान्यकत्वे(५)व्युक्तो त॒ स्वत्व(६)
प्रवेशान्न तत्‌साध्यक-ततसाघधनक-याबदुपाधिसाधारण्यमियस्वरसो "वदन्ती त्यनेन

सूचितः
दीधितिः

रूपादि ताध्यक्द्रःयत्वाद्िदेतो पथिवीत्वाभावदेर्पाधिततापत्ते तु स्वविशिषटसाभ्या-
नधिकरणीभूतसाधनाधिनरणन्रसिधरमावचिक्तम्याध्णत्याणकत्ये सति-. साधनाग्यप-
कत्वम्‌। भत्र च gaqaafgor या साधनभ्यक्तिः, तदृन्याप्कत्वं बोध्यम |
तेन रूपादिना qeeargl साभ्ये प्रथिवीत्वामावादो नातिप्रसङ्कः। वषिवचयिष्यतं
चेद्प्ुपरिशात्‌ |

(१) ^तद्वद्‌श्ृत्तित्वस्योक्तोः इति पाठान्तरम्‌ । (र) ध्यच्वतच्वय्रोरनमुगम।[दननुग॑मः
इति पाठान्तरम्‌ । (३) ‘am इति सप्तम्यन्तषाठः arias: | । (४) ‘aa’ इति
पाठोन सर्वलिकः | (^) 'कलवाद्यक्तीः इति पाठान्तरम्‌ । (६) स्वत्वघ्यः इति
पाठान्तरम्‌ |

१०० [25]

७६४ an तखचिन्तामणो भनुमानखण्डे

दीधितिपरकाशः

‘equal ति, - कथकन्यवहारमतिक्रम्य व्यभिचारोकश्न।यकत्वमात्रेणंवोपाधित्वेन
dara इत्यर्थः । पृथिवीत्वामावात्मक्घस्वानधिकरणीभूत-साधनाधिकरणः यत्‌
gmat तदुवृत्ति(१)धर्माबचिन्नसाभ्यस्य पृथिष्धां ada परथवीत्वामावस्य
तदृव्यापकतया galway तत्राभावात्‌ ततसाधारण्याथेनाह--स्वविशि्'ति |
स्वम्‌ उपाधित्वेनाभिमतम्‌ , तद्िरिष्टं यत्‌ साध्यम्‌ , तदवनधिक्ररणं यत्‌ साधनाधि-
करणं, तदूषुसिधमाषचन्नेत्यथेः |

रूपवान्‌ द्रग्यत्वादित्यादौ त॒ पृथवीत्वाभावविशिषएरूपानधिकरणं यह्‌
धय्वादि aggha ag वागुज्लन्यतरत्वम्‌ , तदव च्दिक्नरूपः्यापकत्वमस्त्येव(२)
पथिवीत्वाभावस्येति नासंग्रहः। साध्यानधिक्ररण-साधनाधिक्ररणवुत्तिधमां-
षच्िन्नेल्यायुक्तो(३) तु उपाधिशरीरभान पव व्यभिचारभानें स्यादिति तश्निराकरणा्थ
'स्वविरिष्ति साध्यविशेषण विशिटाभावसम्पादकम्‌ । वहिमान्‌ gigas
महानसत्वादेरपि स्ववि शि्साध्यानयिक्ररणसाधनाधिक्ररणपवता दिबृसिधर्माबच्डिन्न-
साधप्रस्मानाधिकरणत्वाद्‌तित्याप्तिरतो ग्यापकरत्वपय्यन्ताचुधावनम्‌(४) |

इदं गरु सूपादित्यन्न पृथिक्ीत्वाभावादावतिव्याक्तिवारणावाह--भत्र चे'ति |
‘qeqa'fa, — स्वविशिष्टताध्यानधिक्ररणयन्‌साधनग्यक्तयधिकररणवृसिधर्मावव्िन्न-
साध्यब्यापकत्वं ततूसाधनत्यक्तयभ्यापकस्वमिन्यथैः | पृथिवीत्वाभावषिरिष्टगुखत्वा-
भधिकृरणरूपाधिक्ररणं दिषिधम्‌ ; oft तेजश्च । तत्र पृथिवीवृत्तिधर्माषच्छि्न-
गुखत्वभ्यापकत्वं पृथिवीत्वाभावस्य नास्तीति तेजोवृत्िजलतेजोऽन्यतरत्वावच्छिन्न-
साभ्यभ्यापकत्वे तेजोबुतिरूपस्य(५) पृवदलप्रषिष्टत्वात्तदुभ्यापकतघादेष नातिव्याति-
शति are: |
Ay TAcIa रूपे साभ्ये पृथिवीत्वाभाव्ः संप्राह्यः, न तु रूपेण Ward साभ्ये
grata fa वीजमत आह--'वित्रेचयिष्यत' इति । aa द्रभ्यत्वस्य हेतोरेकतया
प्रागुक्तरीत्या पृथिवीत्वाभावव्यभिचारेण रुपयमिचाराजुमानसम्भवाह्‌ gnats

(१) नतद्धमावच्छिन्नेति पाठान्तरम्‌ | (२) aaa पृथिवीत्वाभावस्य ना-
संप्र दति सत न्नप्म्‌ । (३) ननमैदुधक्तौ तु! इति पाठान्तरम्‌| (४) ‘ears.
पय्येन्तम्‌' इतन पाठान्तरम्‌ | - (५) तेजोरूपस्य' इति पाठान्तरम्‌ ।

उपाधि-पकरणम्‌ | ७९४

सम्भवति । भत्र तु पृथिवोत्वामावग्यभिच।रि यत्‌ पृथिवोरूपं तत्र न गुदत्वव्यभिवारः,
गुरुत्वभ्यभिव।रि यत्‌ तेजोरूपं, तत्र न पृथिगरोत्वाभावव्यभिचार(१) इति ern
वीज्ञ(भावादेषषालष्ट्यल्वमिति(२) |

दीधितिः

साभ्यासमानाधिकरणधर्मस्य साध्यभ्यापकाभाषस्य वा समानाधिकरणं यत्‌
साधनं तदक्निष्ठप्रतियोगितावच्तेकरावचिदु्नप्रतियोगिग्यधिक्ररणात्यन्ताभावप्रति-
योगितवच्छे्रकसाभ्यक्षमानाधिक्रणच्रत्तिधर्मव्वं ar) रवश्च अवगते साधनवति
साधने षा साभ्यासमानाधिक्षरणधर्मादिना ततसामानाधिक्रण्येन षा साभ्याभाषो
व्यभिचारो वा शक्यते ज्ञातुमिति भ्यम्‌ । उपाधिशरीरभानस्य साधननिषएटसाध्या-
व्यभिचार दिविषयत्वसदिष्णतायान्तु साध्यव्यभिचारित्वेन साध्याग्याप्यत्वेन वा
साधनं विरशोषणीयम्‌ |
दीधितिप्रकाशः

प्रकुतलन्तणस्य स्वत्वघरितत्वेनाननुगमात्‌ परथिवीत्वाभाकसंग्राष्यतापश्षे
पर्ववत्‌ ततसाभ्यक-ततसाधनक-यावदुपािसाधारणं लन्षणान्तरमाह-- साध्या-
समानाधिकरणधर्मस्ये'ति । पूतव्रलन्तणे तु रूपवान्‌ द्रव्यत्वादित्थश्च साध्यासमानाधि-
करणस्थाधिकरणं यत्‌ साधनाधिक्ररणं वाय्वादि तन्निषठाभाषप्रतियोभित्वाभावदेष
पुथिवोत्वभाववारणम्‌। भत्र तु सध्यास्तमानाधिक्षरणत्य समानाधिकरणं यत्‌
साधनं ged, ततसमानाधिकरणाभावप्रतियोगित्वस्य च सस्षासखादेष
नाव्या्त्चतिःऽथाती(ब) । aan पदभ्यावृत्तिः पूर्ववद्‌ बोध्या |

हदव लिद्रभ्यत्वत्वेनोपाधितवारणाय साध्यसमानाधिकरणषेसीत्यस्यापि
gaafasnat बोध्यः(२) । “ पृथितव्रीत्वामावस्यासंग्राह्यत्वे प्प्राहयत्वे(४) घं

(१) ‘aa प्रथिवीत्व।भावभ्यभिचारि' इति पाठान्तरम्‌ । (२) धन wera fata?
इति पाठान्तरम्‌ । (३) वोध्य इति पाठान्तरम्‌ । (४) क्वचित्‌ 'संग्राह्मसवेः
इव्यशविनाकृतः पाठः |

(ब) रूपवान्‌ द्रव्यत्वा दित्यत्र परथिवीत्वाभावे ताहशप्रतियोगित्वघ्य सत्वात्नाघ्यासिः ।
गुर्त्ववाच्‌ रूपा दित्यत्र ॒गरत्वरूपसाध्यासमाना धिकरणधमल्षमानाधिकरणं यत्‌ ane
तवसमानाथिकरणाभावप्रतियो गित्वस्य पथिव्रीत्वामावे भससवाच नातित्ाक्तिरिति |

क्वचित्‌ ‘aeaita’ ह्येव पाडः । तन्मते चकारस्य अनुक्तसमुष्वायकत्वात्‌ ATEA-
प्रतियोगित्वल्य अषरवान्नातिन्यासिरिति cates एवाथः |

७६६ तस्वचिन्तामणो अनुमानखण्डे

निदकयोछत्तणथोर्ञाने(१) व्भिचारनुमानसोक्यं दश्यति-“रवश्चे'ति निशक्त-
प्रकरिणोपाधो ज्ञात ्त्यर्थः।

साधनवती'ति--पूरवंनिखक्तयभिप्रायेण $ (साधने वे'ति प्ररृतामिप्रायेण |
साध्यासमानाधिङ्गरण(२)धर्मादिनेत्यादिना साध्यत्यापक्राभावपरिप्रहः | ‘aaqarar-
नाधिक्ररण्येते'ति-साध्यासमानाधिकररणधमादिसामानाधिक्घरण्येने त्यथः । साधन-
वान्‌ anna साध्परसमानाधिकरणधर्मात्‌ , साधनं सभ्यव्यभिचारि
स।ध्यासमानाधिकरणध्बंसम नाधिकरणत्वा दिति mang बोध्यम्‌ |

एवन्त्‌ बोध्यप ; उपाधिगरारीरमाने (३) साधनवति वहिमदादो साध्यास्तमाना-
धिकरणधर्बंस्य [साधने] साध्यासमानाधिकरणधः समानाधिकरणत्वस्य) बा
मने तदृहभावनेनेवामिमतसिद्धेस्तदघरितोक्तोपाधिटन्नषणावच्िन्नस्योदूभादनं व्यध॑-
मिति तत्र कथकसमस्धदाय धव शरणमिति |

'सष्िष्णतायान्त्वि'ति,- उपाध्युपन्यासानन्तरं व्यभिचारायुमानःतु सिषा-
धयिष्ाधोनमेत्रति भाव्रः। अव्य्रभिचरितसामानाधिक्ररण्यरूपव्याप्यत्वस्य भअभाव-
मनि उयभिचारभानानवध्यम्भवान्‌ सिद्धश्चसाव्राधीनपक्ततयापि व्यभिचारानुमानं
समथपितुमाह--'साध्याद्याप्यत्वेन वे'ति |

दीधितिः

freq यहुव्यभिनारित्वेनेव्याद्येव sang) पय्यवसितेत्याद्िकन्तु
इ्मिचारोन्ना गकरतापयोज ररूपपदशेक (५) । तत्र पुवं प्रतीकं व्य.पेरत्तरञ्च(६)
पक्ञधमेतायाः प्रदशेनार्थत्‌। wy अग्रम्‌ दरतत्‌साधननिष्ठसाध्यव्यभिचारोन्नायक-
ऽपरभिव(रपतियोगीत्यर्यके ara देताबुपाधिरिव्युक्ते कथमस्य व्यभिवारोन्नाय-
कत्वमित्याक्इन्ञाया(७) व्यभिचारोन्नयनमपि(८) साधु सङ्च्लंत इत्याहुः |

(१) पुस्तविशेषे (ज्ञानः इति नास्ति। (२) पुसरुविरोप (साध्यासमानाचि
करणेति भगो नासि | (3) (ताने! इति पाठान्तरम्‌ । (¥) (सामानःधिक्ररण्यस्य
ar इति पाठान्तरम्‌ । (५) प्प्रदरनम्‌' इति गठन्नमम्‌ | (६) क्वचिन्‌ (उत्तरं
प्रतीकम्‌ इनि पठः | प्रतीक aa safes, चिन्तयम्‌ ; प्रतिकूले प्रतीकस्त्रिष्ठेकदेने
च पंस्यय्'मित्यमरवननात्‌ । (ऽ) म्मिव्यादङ्कायाःमिति पाठान्तरम्‌ | (<) प्वारानु.
मानमपिः इति पाठ न्तरम्‌ | |

gee eee? ee म oe = ees ee पि

उपाधि - प्रकरणम्‌ 989

दीधितिषकाशः

लन्षणन्त्वित्यादैः पोनसक्त्यमत भआह- "पर्यवसितेति ‘safserdera-
कताप्रयोजके'ति,-- इत्थञ्च लछन्षणमित्यम्य व्यभिचागोन्नायकतावच्डेदकमिरयर्थः |
प्रतीकम्‌ दलम्‌ । “उग्राप्ते'रिति शदशेनाथेःमित्यत्रेतनेनान्वयः(१) । व्यापक्रव्यभि-
वारस्य उयाप्यन्यभिचारःपाप्यत्वादिति भावः| 'उकत्तरश्च(२) पत्तधमताया' इति.-

सधनम्यापक्रव्यमिचारस्थ्र साधने सादिति ara: |

न च मडनक्तत्वावचिङत्नप्रहि वापकः प्ञ्जनशचयावावतिप्रसङ्कः, तघ्यापि agra-
सत्वावच्छिन्त्रह्धिःयमिचारानुमापकतया तदतिप्रसङ्स्यादोष्रत्वात । विशिणएसाध्य-
2्रापकोपाधिष्थठे त॒ विशेष्रण(ग्यभिचारित्वेन निर्णीते विशिष्व्यभिचारनिण्यस्य
विरेष्यव्थभिचारपय्यंवसानेन शुद्धस्यव्यभिचारसिदसम्भवादिति |

उक्तञयाख्यायापुपष्म्भक्नान्तरपाह--'रवश्चेति; यद्व्यभिचारित्वेनेत्यादे-
छक्षण(३) स्वरूपत्वे चेत्य :(४)। "वतत्साधननिष्टे ल्युक्नायकग्यभिचार विशेषणम्‌ |
कथमस्ये'ति,- ययप्युक्नायकत्वं aaa, सा च भ्यात्िपक्ञधमेतारूपा, तथापि
उन्नायकतावच्केदकत्वेनेब तस्याः(भ) प्रवेशः, नतु ताद्रप्येणेति(म)भवल्याकाडततेति(य)
भाषः |

(इप्रभिचारोन्नयग(४)मपी'ति,-- अन्यथा भयमन्नोपाधिरित्युहभाषनेनेष
arfefanere व्यभिचारानुमाने(६) अर्थान्तरं स्यादिति भाषः। लन्तणर्त्वित्यस्या-
पदार्थंव्याख्ग्रानवेवास्वरसो (मिश्नास्तु" इत्यनेन सूचितः | 2

/

= ee a - ergata " ia

(१) ‘fafiaoreay इति पाठान्तरम्‌ । (२) “उत्तरं atte पक्षधमेतायाः
इति पाठान्तरम्‌| (३) लक्षणद्प्तेः इत्यपरः पाठः| (४) (स्वरूपत्वेनेत्यथः
इति पाठान्तरम्‌ । (५) व्चारातुमानः इनि पाठान्तरम्‌ | (£) भमानोद्‌भावने'
इति पाठान्तरम्‌ |

(भ) ‘acar इति व्थाप्तिप्षघमताङूपतहुयोग्यताया इत्यथः |

(म) (तादुष्येणे'ति व्या्ित्वादविनेत्यथः ।

(य) "मवत्याकाडङ्शेतो'ति--तथा हि उन्न।यकृतावच्छेदुकत्वरूपसामान्यधमणग उया्षिपक्ष-
"तयोः विद्धापि कि तदवच्छेदुकमिति विगेररूपेण तदाकाद्श्ताश्राः सममव इति ara: ।

७६८ तस्वचिन्तामणो भदुमानखण्डे
दीधितिः

नव्यास्तु संयोगवन्यत्वेन द्ध्यव्वाभावस्येश्व संयोगाभाषस्याभावेन संयोगेन
दभ्यत्वाभवाभावस्य द्रव्यत्वस्य साधनसम्मकवादेक्रशेषस्य दुष्करत्वात्‌ तस्याप्युषा-
धित्वम्‌ | लच्षणन्तु साधनवति सप्याभावोन्नायकव्यतिरेकप्रतियोगितावच्छेदकः-
रुपव्रखम्‌ । प्रतियोगित्वश्च तदभावत्वम्‌ । व्युनूपादितञ्च प्रतियोगितावच्छेदकस्येव
न्योन्याभाव्राभावत्वम्‌ | at ८वेवदिति ।

दीधितिप्रकाशः

(संद्रोगव्रदन्पत्वेने'ति.- द्रव्यं aearfgeaa संयोगाभावस्य केवटान्वयितया
करऽ्यत्वाम(वासाधकत्वेऽपि संयोगवदन्यत्वस्य साधडत्वेनोपाधित्वकत्‌ द्रव्यत्वाभाष-
वान्‌ सखादिल्यत्रापि संयोगामावववन्यत्वस्याप्रसिदडधचा साष्याभाक्षासाधकत्वेऽपि
संयोगामावाभावस्य संयोगस्य तत्‌साधक्रत्वसम्भवात्‌ तस्याप्युपाधित्वमुचितम्‌ |

'दकरोषस्य' अनयोरेकस्रवोपाधित्वं नापरस्येत्येवंूपस्य। (तस्थापि
संयोगाभाक्स्यापि। अन्यथा तथात्रिधात्यन्ताभावान्योन्याभावयोरेष साधकल्वे-
नोपाधित््रे संयोग्यप्युपधित्वं न स्यादिति भावः |

स्योगाभवस्य साधनभ्यापकत्वात्‌ पयवसितेत्यादिलन्ञणाव्याप्षिरत भह -
'छन्षणन्त्वि'ति। तद्रशप्रतियो गिनः प्रमेयत्वादिनापाधित्वनिरासाय श्रतियोगिता-
वच्तेत्‌के'ति। संयोगवदन्योन्याभावे संयोगस्याप्रतियोगित्वात्‌ तश्राव्यािरत
धाह--श्रतियोगित्वसिति। तादाल्भ्येन प्रतियोग्येवान्योन्याभावस्यामाव्व इत्यत
भाह -“उपुतूपादितश्चे fa) तादात्म्यस्य अधिङरण(र)त्वानियामकत्वात्‌ प्रवि-
योगिनि प्रतियोगितावच्कैदकाधिकरणतायाः क्लप्तत्वात्‌ तस्याभावत्वमाश्रकल्यने
लाघवमिति भावः। शोष मिति,- इदं तेजो दव्यत्वादिव्यत्र जात्यभावादौ fez
afasafaarcora साध्यसमानाधिकरणत्वं विशेषणं देयमित्यर्थः |

(र) ` बत्यनियामकसम्बन्यल्य अयिकरणतानियामकत्वामाषात्‌ तादाट्म्यल्य yta-
निध्रामकसम्बन्यत्तरेन अधिकरगतानियामकत्वामाव इति ara: |

उपाधि-प्रहरणम्‌ ७६९

तस्वाचन्तार्माणः

विशोषणावब्यभिचास्त्विन ज्ञाते साधने विरिणव्यभिचारः सिध्यन्‌ faner-
साध्यव्यभिचारमादायेव सिभ्यति पक्ञधमताबखात्‌ , अन्यथा प्रतीतेरपय्यवबसानात्‌।
न च पक्तधमताबलात्‌ प्ररूतसिद्धाव्र्थान्तरम (१) |

दीधितिः

'विरोषणान्यमिनारित्वैने'व्यादि- सामान्यतोटर्मेदक विरोषवाधे भावयति
विशेषान्तरप्रकारिकामयुमितिम्‌। न चातिरिट्यते विशिष्टाभावो विशेषणविरशेष्या-
भाव्राभ्यरामिति मतेनेदम्‌ |

दोधितिपरकाशः

aq विरिष्-यभिच्ररत्वेन साध्यतायां कथं शुद्रसाध्यःयमिचारसिद्धिः
SNGHAMASATHIBANT व्यापक्रस्यानुमितो भनादत आह- सामान्यतः इति |
fafnoafaartted हि विरेषणविगेष्यग्प्रभिचारित्वात्मकम्‌ , ax विरेवणव्यभि-
चारित्वरूपकविशेषवराध्े विशिश्य्यमिचारसिद्धिरत्र विगेष्यवयभिचारित्वल्षेन तद
विश्वयी करोतीति stat मैनेदमिति vara: |

'भाव्रयति' जनयति। ननु साधनवति(२) साध्यामावानुमानमेव्र व्यमि-
चायानुमनं विरिध्-साभ्यव्यापकमित्रेन कथं fala , विशिष्ाभावस्यातिरक्तत्वेन
विरेषप्राभव्वष्य तरिरिष्नावत्वरूपःापकतावच्तेदकानवच्त्रिषलरादत आह-
चातिरिद््रत' «fa |

नसवचिन्तार्माणः
यष्टा बत्यत्तस्पर्शाध्रयत्वं प्रत्यत्तत्दव्यभिचारि द्रव्यनवान्यभिचारित्वे सति
द3प्रप्रटयन्ञत्वभ्यापक्ःयभिनचारित्वात्‌ महस्वत्‌ तथा मित्रातनयत्वं <atace-
पभिचारि नित्रातनग्रत्वाध्यनभिचारितवे सति भ्याममित्रातनय्रत्वत्याप्रकव्यभिचारि
त्वात्‌ भधरत्ववत्‌ | अब्यमिचारश्य तत्‌समानाधिक्ररणाटयन्ताभावाप्रक्तियोगित्वम्‌ |
तशथचामेदेऽपि | |
(१) ध्वथौन्तरत्वम्‌' इति पाठान्तरम्‌ ! (२१) प्रन्थविशेधे ‘aq साधनवतिः
इत्यंशो afta | |

too तखचिन्तामणो अनुमानखण्डे

दीधितिः

स्वमनेनाह-- यद्वेति । ्रत्यत्तस्पर्शाश्रयत्व मित्यादि प्रत्यत्तसंख्यापरिमाण-
वसायुप।भ्यमिप्रायेण यथाश्रतमेत्र साघु, आत्मेकट्वदिरपि प्रत्यत्तत्वाडक्ञारात्‌ |
उदुभूतरूपािपरत्वे च सभ्ये देतो च प्रटपत्तपदं व्रहिरिन्द्ियप्रल्यत्तपरम्‌। द्रम्यपदे
धा वहिद्रभ्यपरे, azeaqgay जन्यमहस्पर्‌(१)। ` व्यापकव्यभिवारित्वश्च
इप्रपकरतावख्केदककूपावच्छिन्नाभावबदुशसित्वप्‌ |

दो धितिधकाशः

स्वमतेने'ति,- शकविशेषवात्रेऽपि भ्यापकतावच्देदकथरकारेण्व विशेषा-
न्तरानुमानं(२), न तु पिरशिष्यापीति स्वमतम्‌ । उदरभूतरूपस्य भावपावुसित्वेन(३)
न द्रः्रप्रट्यक्तत्वभ्यापकृत्वमतः कथं aghaqaad व्यभिचारानुमानमत भाह--
्रत्यन्ञसंख्ये'ति । यथाश्रुतमेवेत,- द्रऽप्त्यक्ञत्वत्यापकेति पदं यथाश्रुतमेव
साश्वित्यथः.।

ननु आत्मेकत्वपरिमाणयोरप्रत्यन्नत्वनये तयोरपि न द्रव्यप्रत्यन्तत्वठयापकत्व-
मत आह॒ “आत्मेकत्वादैरपो'ति। इदमुपलन्तणम्‌ , अर्धनिखातवंशादौ (४) द्ित्व-
भ्रमज्ञनकदोषस्थटे च परिमाणस्यकत्वस्य च प्रहु पव तदवान्तरवेजालयस्यपरं न
प्रहः। प्रत्यक्तषसखरूपयोग्यसंख्पादिमखं बोपाधिरिति बोध्यम्‌ |

भप्रे(५) उद्भूतरूपश्यै्च उपाधित्वप्रदशन।चद नु सारेणाह-"उदुभूतकूपे!ति |
सभ्ये हेतो चे'ति,-- साध्ये प्रत्यक्ञषपदस्य सामान्यपरत्वे आत्मादौ व्यभिचारः,
Rat च सामान्यपरत्वे उद्भूतरूपस्य द्रभ्यप्रत्यत्तत्वाभ्यापकत्वादसिद्धिरिति ara: |

पतत्‌कटपे च वायुवहिरिन्दरियश्रत्यत्त इति स्थापनानुमानं बोध्यम्‌(६) | अनेक्षत्र
सङो (ॐ) कस्पनामयद्रति विभावशश्नाह--द्वृः्यपदे चे'ति। भत्रापि -भात्भादौ
(१) '्परमितिः इति क्व्रचित्‌ पाठः) (२) 'विशेपानुमानःमिति पाठान्तरम्‌|
(३) आ्मन्यवृत्तित्वेनः इति पाठान्तरम्‌ । (४) ames दुरत्षादौी दत्वेति
eafaq पाठः| (५) “अत्रेति पाठान्तरम्‌ । (&) पुस्कविशेषे "बोध्यमिति
ata । (७) (अनेकसङ्कोचे'ति पाठान्तरम्‌ |

0 ee पि) 1 yp a ore पणी

उपाधि-प्रकरणम्‌ | ६०१

ATA प्रथमस्य, TARY TIA वाउ्यापक्रत्वादतिदिबारणाय
द्वितीयस्य द्रभ्यपद्स्य afegerqeeaq | वदिष्रवम्‌ आत्ममिन्नत्वम्‌ |

ननु AA क्पे महस्रसामान्यस्य द्रषान्तत्वं न सम्भवति, तस्यात्मभिन्न-
द्रव्यत्वव्यभिचारित्वा(२)दत आह -'महस्वपदश्चति। (जन्यमरहसे'ति,- यद्यपि
जन्यमहस्वसामान्यस्थापि न द्णन्तत्वं सम्भवति. घटादिमहसे उदुभूतरूपभ्यभिचारा-
भावेन देत्वसखात्‌। चज्ञुरादि निषएठमहस्वविशेषपरत्वे च महतस्वपदस्यैवाहत्य ततपरस्व-
मनु, fRaatga ज यमहसरपरत्वोपकव्रणनेन ? तथापि व्याप्यपदम्‌ भव्यभि-
arfteaqg वा अन्वपरितावच्केवकावच्तेदेनेव स्वार्थान्वयं बोधयति, धूमो बहचभ्यभि-
चारोतिवत्‌ दभ्यं बहचभ्यभिचारीव्यप्रयोगत्‌। तथो च महचत्वरूपेण Farrag
महखावच्तेरेन वदिद्रऽयत्वाऽ्यभिचारित्वाभावेन अनन्वय दव स्यादतो जन्यमहत्व-
परत्वभुक्तम्‌ | जन्यमहखत्वावच्छ देन वष्िद्रव्यत्वाःयभिचारस्य तत्‌सामानाधि-
करण्येन उष््भूतरूपः्यभिचारस्य च सम्भवात्‌ तेन BIT दरणन्तप्रयोगे(२) नानन्धयं
इत्यभिप्र मेण तथा व्याख्यातमिति भावः |

aq व्यापक्ग्रभिचारित्वं यदि वय्रापक्प्रतिग्रोगिकामाववदुचसित्वम्‌ , तशा
द्वित्वावच्छिन्नामावमादाय तदूधरत्वादो उमिनारः। यदि च व्यापकत्वाषच्छि-
क्ञ(भाववदुवृसित्वं तदा असिद्धिः सक्तादेरपि तदुध्यापकत्वाद्‌त आह -- व्यापक्षे'ति।
alge व्यापकतावच्लेदकम्‌ उहभूतरूपत्वम्‌ , तद्वच््नामाववदुबुतित्वस्य प्रत्यक्ष
स्पशाश्रयत्वे सखन्नसिद्धरिति ara: |

दीधितिः

न च द्ररप्रपदरवेयथ्यम्‌ , बविरिएाभावस्यातिरिक्तत्वात्‌। दैव्यत्वाव्यभिच।-
रित्वे सति उदुभूतरूपादिभ्यभिचार दव हेतुः | ग्यापक्रत्वोपन्यासस्तु तकग्रदशेनायेति
तस्वम्‌ । व्रभ्यत्वाग्यभिचारः दम्यल्वाभावकषदवृलित्वम्‌। ममित्रालनयत्व'मिति,-
भनुमानमिदमुपाधेः प्रमाणान्तरेण साधनाब्यापकतानिणयदशायाम्‌ |

(१) “अआत्मभिन्नद्रव्यत्वाव्यभिचारित्वामावा'दिति पाठान्तरम्‌| (१) श्दन्तो-
पन्यासे' इति पराटान्तरम्‌ |

०
_— eww ee ० "8 पयोर @ ज ष मी : 7 come Cee OP ee ie (न ee eV amie oe oe वनका "(ण्व १ 1४ पि, ० । क |

gor (२ ९] ।

८०२ तखचिन्तामणो अनुमानखण्डे
दीधितिप्रकाशः

‘a च व्रुग्यपदे'ति,-प्रव्यत्तत्वभ्यापक्रतावच्ठेदकरूपावच्छिन्नाभाववटूवुसतित्वस्यैव
व्याप्यत्वसम्मवे द्रदपरपदस्य उ्रभिव्ारवारकतया असिद्धिमात्रश्रारकतवादिति ara: |
बविशिष्टामावस्ये'ति, - प्रत्यत्तत्वसमानाधिक्ररणाव्यन्ताभावप्रतियोगितावच्केदकत्वा-
wey द्रग्प्रयक्तत्वसमानाधिक्ररणात्यन्ताभावप्रतियो गितावच्डेदकत्वाभावस्याति-
स्किव्वादिव्यथेः |

प्रत्यत्तत्वध्यापकतावच्तदकरुपष्च्छिक्नामावाह्‌ दव्य(र)प्रत्यत्तरवभ्यापकता-
धर्तेदकोदुभूत (२) रूपत्वायवच्छिश्नाभावस्यातिरिक्तव्वादिव्यथं इति तु कथित्‌ ।
तत्तच्छम्‌ ; द्रऽपपद्‌(थस्य प्रति यो गितावच्देदककोरिप्रविषएत्वाभाव्रेन विशिष्ट भावस्येति-
प्रन्थविरोधादिति। ताद्रशब्यरापक तावच्ठेदकत्वेनोदभूतरूपत्वादेरश्चाने प्रर तेतोरेव
ुक्ञंयत्वम्‌ | तजक्षने च तथैव हेतुकरणध्ुचितमिव्याशयेनाह-- द्रभ्यत्वे'ति |
भःयमिचारशच'ति- मूलस्य पततपरत्वश्रमं निवारयितु व्याचष्टे व्यत्वाभ्यभिचार'
इति। तथा च न रेववेयध्यरमिति भवः। नतु शाक्रपाकजत्वस्य सन्दिग्धोपाधि-
aq वक्ष्यमाणत्वाद्‌ व्यभिचारानुमाने दतोः स्वरूपासिद्धिसन्देह इत्यत भाह-

अनुमानमिति |
दीधितिः

ननु oagataatteq तदः यन्तामाववदवृचित्वम्‌। तथा च साधन.
fagaisd साध्यवान्‌ gira इत्यत आह-“अग्यभिचारश्चेति। नन्वेवं विशेष्य(३)
घेयध्यम्‌। धूमप्रागमाववद्ध्मिमेदादरवेर.ध्यमिति aq, तथापि मित्रातनयत्वव्याप-
कत्वषिशेषितं वुत्तिमस्मेव गमकमिति चेन्न ; यत्‌कििचद्रधिकरणनिष्ठात्यन्ताभाका-
परतियोगित्वस्य कुलतः सायानाधिक्ररप्रपर्य्यवसितस्योक्तत्वात्‌ । तथा चायमथेः \
मित्रातनयत्वाधिकरणयः व्यक्तिनिघात्यन्ताभावाप्रतियोगित्वं तत्न शाकपाकजत्वग्यभि-
` च।रित्थात्‌ मित्रातनये शाकपाकज्ञत्वव्यतिचारित्वादिति याबत्‌ । तेन श्यामत्वादो
नं ष्यमिचारः |

| (>) ‘afezer'fa पाठान्तरम्‌ | (९) "वयापकीद्‌भूते'ति पाठान्तरम्‌ |
(३२) रषं इति पाटन्तरम्‌ |

उपाधि-प्रकरणम्‌ So}

अव्यभिचारश्ेत्यादि,- तथा च बहु्रोहिः। ag agahafaartel सति
यदमावच्जन्नत्‌साष्यश्यापक्रः्पामिचारि तत्‌ तनूसाध्यव्यभि ्ारोति साम्‌ारत-
इ्ाषेरघरत्वं FUT इ्यप्याहुः |

दीधितिषरकशः

'साधनविकरोऽय'मिति,-'साधनविकलोऽय'मित्यम्बयदरशन्तस्भ्युक्ासाय |
साध्यवानि'ति cafetageracasqarara | ‘aa’ मित्रातनयत्वव्यापकटवस्य सत्य
न्ताथत्वे । धूपप्रागमावव'दिति,-ष्यभिचारित्व(१)निषठःथापेस्तदहुविशेषणं किना
qa हत्वाह्‌ यत्नष्ठेद्यादिन्यायेना (र)वैयथ्यैमिति(ख)भावः। 'ियोषितम्‌' सामानाधि.
करण्येन भ्यापहत्यविरोषरितम्‌। "वृतिमख'मिति.-- व्यभिचारित्वे वृत्तिमखस्य
विशेष्यव्वादिति | ‘aaa’ इति,-यतकिञ्चिवदधिक्षरणनिष्ठाव्यन्तामवरप्रतियोगित्व-
qs: सामानाधिकरण्यवुदधि(३) करत्वादिति भावः |

नन्वेवं श्यामत्वे उमिचारः, तस्यापि मित्रातनयत्वसमानाधिक्रणस्य शाक्ष-
पाकजत्वण्यभिचारिणः श्यामत्वहयभिचाराभावाकत आह-तथा(४) चायमथ शति |
यसवरयेयोरनयुगमराशिष्डृष्याह -'मित्रातनये'ति | तैने'ति,--ध्यामत्वस्य मित्रालनये
शाकपाकजत्वव्यभिचारित्वं नास्ति, किन्तु काकादाषिति aggre: |
(१) (उपाचिव्यभिचारिवे'ति पाठान्तरम्‌ | (२) न्यायेन न वैयथ्यमिति' इति
पाठान्तरम्‌ | (२) बुद्धेः इति पाठान्तरम्‌ । (४) (तेनायमर्थः इति पाठान्तरम्‌ |
एतन्मते दीचितावपि स एव पाटो ayes: |

(कछ) aargaerareat:, » भित्रातनयत्वाच्यमिवारित्वे सतत्यत्र. भव्यभिचारपदाथल्य
भभ्यभिवारश्ेत्यादिना प्रविद्धाथपरित्यागेन वणंनमवरत्ववदिति दशन्ताविरोधोपपादकतया
सङ्गमपितुमकतारयति ‘afea’fa अयं अवटत्वरूगे दशन्तः । प्ाधनविकलः भवटत्वल्व
पटादौ रित्रातनयत्वन्यभिच।रित्वात्‌। aur च हषटान्तासम्भव इति भाषः। eafate-
दष्टास्वतेवाटित्वति ast निराकरोति 'साध्यवानिति | अवटत्वल्य श्यामत्वव्परभिचारिस्वादिति
भावः । "विशेष्यवेय्यंःमिति,--मिन्रातनयतवमभ्यापकत्वरूपस्य सत्यन्तार्थस्येव इयामत्वष्यभि-
चारगमकतवषम्भवादिति मावः | ga -धमव्रागनाववदिति। यथा धमप्रागभावघ्य
वद्धिगमकधमयरितत्वेऽपि तद्धिन्नतथा यच्नि्ेत्या दिन्यायेन faacaaacd, तथा मित्रातनयस्व-
ध्यापकःव विशिष्टशाकपा कजत्वग्यभिवारघ्य स्ववटकमिश्रातनयत्वन्यापकता भिन्नत्वेन विषेष्या-

वे पथ्यं मित्यर्थः । इवि।

८०४ तस्वविन्तामणो अनुमानखण्

मतान्तरमाह अग्यभिचारश्चे'ति । शोषत्ेयथ्यनिरा(१)सायाह - "बहुव्रीहि रिति।
मित्रतनयत्वम्‌ अऽपभिवारि व्यापकं यस्येति बहुत्रीहिःरत्यथः। मित्रातनयत्व-
व्याप्यत्वन्तु फलितार्थः। इद श्यामतवद्रौ व्यभिचारवारणाय । दान्तासिद्ध-
-निरासायाह(२) 'दि'ति। इदं गुणश्दधरत्वादित्यत्राघरत्वमघटरत्वाव्य्भिचारित्व
सति अव्ररत्वावचिङन्न पुण परखतयपकधघरभिन्नद्रव्यल्वव्यभिचारि, भथ च गुणवस्व-
ध्यभिचारीत्यघटत्वं gurea इव्यर्ंः । यथाध्रताभ्यभिचारित्वेनेव सामञ्जस्ये अवमि-
च(रपदस्प दय्राप हत्वम य कड्पयिट्या पुनवेदुत्रो्ना भ्याप्यतलते qaqa सन्वभ-
विड दमित्यस्वरस आहुरित्यनेन सूचितः |

त चन्तार्माणः
यद्वा यः साध्नभ्यभिचारी साध्यव्यभिचासोन्नायकः स उपाधिः | तच्च Arana
परस्परथा वेति नार्थान्तरम्‌ |
दोधितिः

प्रमे त्वाद्‌ वपि(२ विप्र प्रणवति विरशिषएटसाध्यञ्यापक्रोपाधिभ्यभिचारेण शुद्धसाध्य-
दपरमिचारः साधनीधः। रवं विशिषरस(भ्यश्रापकस्यापि साक्ताच्छुद्रसाध्यश्यभिचारो-
क्ष(यकतयोपरधित्वं GALI साक्तत्परम्पराप्ताधारण(४. तदुन्नायकतामान्रेण ace
ध्यवस्थापयति-- यद्धे त्यादिना । (५ दषणाकाङ्क्ञायां परम्परयाप्युपापरेदोषित्वादिति
aa: | अत्रापि qeag षिर्द्धधरारणाय सधरस्तमानाधिकरणति बोध्यम्‌ |

व्यभिव्रारोन्नायकः वश्च यत्र कत्रचित्‌(६) | रवश्च पृथिवीत्वादिना qacarat
साभ्ये दथ्यत्वादो व्यभिचारोह्वायकस्य रूपवत्व दिर्वारणाय (साधनव्यसिचारी'ति
बहुत्रीहिः |

न चैवमपि गुशन्वादिसाध्यके रसवस्वादिेतौ gcd गुरत्वादिष्यमिवारि
solaa परथिवीत्यादिव्यभिचारित्वादिति व्यभिचारोन्नायके परथिवीव्वादावतिप्रसङ्,

(१) शहोपवेयथ्यादाह' इति पाटरान्तरम्‌ | (२) पुस्तकविरोपे ‘are’ इनि नस्ति |
(३; ममेधत्वादावपीति प्रशब्दरहितं पाठान्तमम्‌ (+) पपरम्मरयेति पाटान्तरम्‌ |
(५) व्दुषणेःत्यादिः माव" इत्यन्तो ग्रन्थः सर्वत्र न दृश्यते । (६) Fafa’ इति
पाटान्तःम्‌ | |

उपाधि-प्रकरणम्‌ Roy

साधननिष्टं यड्‌ व्यभिचारित्वं साध्यव्यमिचारोन्नायक्षं तस्वस्योक्तरवात्‌ । sie
afasars qaeary Bz |

दोधितिप्रकाशः

विशिष्टसाभध्यव्यापक्ोपाधिस्श्टीयव्यभिचारानुमाने हेतो विशेषणाव्यमिचारित्वे
सतीत्यस्य विशेषणवतीत्यथकरणस्य फलान्तरमाह-- ्रमेयत्वादादपीति(१) | वायुः
्त्यत्तः प्रमेयल्वादित्यत्र ध्रमेधत्वस्य बहिर्रव्यत्वाभ्यभिचारित्वाभावेऽपि प्रमेयत्वं
प्रत्यन्तत्वव्यभिचारि वदिद्रेभ्ये उहइमूतरूपउपभिचारित्वादित्यनेन व्यभिचारानुमानें
घुकरमिति ata: |

‘aan’? उक्तक्रवेण । «6 ‘sarfaeaa’ उपाधिःऽपवहारविषयत्वम्‌। सान्ञत्‌-
परस्पर(सधारणे'ति -विशिष्पाभपरष्यापकव्यभिचारेण विशिएसाभ्यव्यभिचारः, तेन
a यत्‌शििद्विरि्टेन शुदसाधप्यभिचारः साधनीय ईति परम्परगेत्यथंः।
ततुश्नायकङते'ति--शुद्रताध्यव्यमिचारोक्नायकतेत्यथः | 'तथात्वम्‌' उपाधिग्यषहार-
विषयत्वम्‌ | ‘qaata’fa—eg तेजो द्रहत्वादित्यावरौ प्रागुक्तरीत्या व्यभिचारो-
छ्रायकस्पशाम वादेर्बारणायेत्यथः । व्यभिवारोन्नायक्षत्धं यदि साधन(व) निषएटसाध्य-
वरयभिचारोन्नायकभ्यभिचारपरतियोगित्वम्‌ , तदा साधनव््रभिचारीव्यस्य वैयर्थ्य
मित्यतो भ्याचष्टे “व्यभिचारः इति। ‘an कुश्रचिदि'ति,-साधननिष्टत्वं न
विवक्तितमिति ara: | ‘aay’ सधननिषठत्वस्य अविवक्तषणे च |

साधनब्यभिचारित्वस्य यथाश्र॒तस्य पृथिवीत्यव्यभिचारिणि qa स्वाह
बहुग्रीहि'रिति, साधनं व्यभिचारि ater) “वमपि' बहघ्रीहिना साधना-
व्यापक्रता(र२)रपार्थरन्धावपि | ‘sefae इति जटत्वाद्रौ व्यभिचारवारणाय |

'साधननिष्ठमिति-रसवचनिष्ठम्‌ | पथिषीत्वव्यभिचारित्वञ्च न गुरुत्वभ्यभि-
चारोन्नायक्मिति भवः । उक्तिवंचिडप्रा'दिति- साधनविगेष्यक्माध्यव्यभिचारो-
(१) भेयत्मादाव्रपीनिः इति प्रशब्दद्यून्य पाठटान्तमम्‌ | (२) य््यापक्रतार्थ' इति
पाठान्तरम्‌ } |
(व) अत्र 'साधननिष्टे"ति उन्नायकन्यभिचारविशेषमम्‌ । avewafirarit विक्ञषणस्त्र
उपाधिशरीरभाने acta tat साध्यज्यभिचारस्य भाननियमाम्‌ उयमिवारोत्तयनस्य aacale |

८०६ तत्वचिन्तामणो अनुमानखण्डे

sara यहुऽयभिचारित्वमिति पद लक्ञणार्थः । तत्न योग्यतापदार्थमुद्टया साधन-
निष्ठत्वं यद्ग्यभिचारित्वे छ्धम्‌ , अत्र च साधननिष्ठं यहूव्यसिचारित्वमिति शब्दादेव
तस्य Sl | उन्नायकत्वम््यादरया च साष्यव्याभिचारित्वन्याप्यत्वमात्रस्य राभ

ceafmatasatata ara: |
दीधितिः

केचित्तु उप्रमिचारोन्नयकत्वमिह तदुऽ्याप्यकोरिप्रविटतामात्रेण । cag
जरत्वेन HCH साध्ये जलत्वं करकात्व्यभिचारि स्नेहव्यापकतवात्‌ , घटेन वा
घटत्वे साध्ये घरो धरत्वन्यमिन्रासे seagate भ्यभिचासेन्ननसमर्थस्य
स्नेहस्य द्रऽपत्वस्य च वारणाग्र (साधनःधरभिवरासे"ति। भयं घटः सचादित्यादौ
ae धटत्वऽयमिचरि ura व््रभिचारोन्नायकस्य शडदरादेर्बारणाय
-साभ्यसमाना धिक्ररणे 'त्यपि वक्तयम्‌ ।

पश्चञच रुपेण गुखत्वादो साभ्ये रूपं गुदत्वादिध्यमिचार जलमिन्न एथिवीत्वामाष-
वदुृत्तित्वादिति व्यभिचारोन्ना(यकस्य गुदत्वा द्िभ्यभिचारितंजषरूपनिष्ठन्यमिवाशा-
प्रतियोगिनः पृथिवीत्वाभावस्य वारणाय यत्राधिकरणे साधनाव्यापकत्वं तत्र व्यभि-
TORTS WHET । यथा कथञ्चित्‌ स्वग्यभिचरेण व्यभिचारोन्नायकमात्रस्य
लक्ष्यत्वे यतूसाधनग्यक्त पऽथापकत्वं AIM! व्यभिचारोन्नायकं वाख्यमित्याहुः |

दीधितिषकाशः

तहुव्याप्ये'ति --भ्यभिचारउयाप्येत्य्थंः । (कोरिपविषएते'ति,--उपाधिष्यमि-
वारित्वस्य सध्यञ्यभिचारव्याप्यतायामुपाधेश्तदव वेदक क्ोरिपरविषटत्वादिति भावः |
मत्रेणे'ति,- न तु व्यमिचारोन्नायकव्यभिचारपरतियो गित्वेनेद्यर्थः |

fag’ उक्तवपभिचारोन्नायकृत्वस्य Raat च । ‘serena’ स्नेह-
समानाधिक्ररणान्धोन्याभावपरतियोगितानवच्छेदकत्वे सति amar) शतेन
मेयत्वादिना स्नेहव्यापकत्वस्य सर्वत्रैव स्वाद्‌ व्यभिवार इति परास्तम्‌ |

eadeq जलन्वाठ्भिनारितया यथाश्रतप्ताधनञ्यभिचारित्वेनापि वारणसम्भवादु
Seat :त्रयणफरं दशयितुप्ुदाहरणःन्तरमाह -"घरेन वे'ति । 'जन्यद्रव्यत्वादिती'ति,-

उपाध-प्रकरणम्‌ Gog

qeequahrariced हि azarraaqaaaacad, तथा च faeaget तद्भावात्‌
aa व्यभिव्ररव।प्णाय 'जन्येति। धररूयदो उपमिचारव।रण,य द्रञ्य'ति। जन्य-
द्र्रत्वे(१)घटब्यभिचारित्वस्य स्यात्‌ साधनं व्यभिचारि यस्येति बहुप्रीहिराश्रयणीय
इति भावरः । (व्यभिचारोन्नायङक६प' तदृव्याप्यकोरिप्रविष्टस्य | 'ताध्यसमानाधिक्षरण'
इति,-तेजो दव्यत्वादित्यत्र स्पशैसामान्यामावस्य विर्द्धस्य तादशब्याप्यकोरि-
प्रविष्स्वाभावेनैव वारणसम्भवात्‌ तन्नोक्तम्‌ |

साभ्यसामानाधिक्ररण्श्च साधनाभ्यापकतानियामकसम्बन्येन बोध्यत्‌ । तेन
सम्बन्धान्तरेण साध्यस्मनाधिक्ररणत्वेऽपि cea स्ततिः। शत्थश्च(२) सद्धेतौ
साश्परसमानाधिकररणस्य साधनाः्यापकस्य बःरणाय पर व्यमिचारोन्नायकरवमुक्तम्‌ |
तञ्च प्रे साधने साध्यञ्परभिचारानुमितिजनकतावच्केदकव्याप्चवच्तेदककोटि-
प्िष्न्वम्‌। सद्धेतो च साध्यव्यमिवारानृमितिप्रयोजकासम्भवात्ताद्रशधमेव्युदासः।

दं गुरु रूपादित्यवर पथिवीत्वाभवे alae fa nasa निवेधति(3),- ‘cay
रूपेण त्यादिना । पृथिवरीत्वाभावस्य वारणीयथताप्रयोजकः रूपमादशंयति शुरुत्वे' |
गुखुतवठय्रमि वारि यत्‌ तैजसं सूपं तजिष्ठञ्यभिनचार प्रतियोगिन इत्यथेः। पृथिवीत्वा-
भवत रभिवारिणि पृथिवीरूपे गुरुत्वव्यभिचारभाषाद्‌ गुरुत्वव्यभिचारसिण
तेजोरूपे-४) परथिवीत्वाभाव्रव्यभिचाराभावाद्‌ स्यभिचारोश्नायकरत्वाभाषेन तस्या-
लक्ष्पत्वमिति ara: | यत्रेति, यतरः धकृरणाचच्रनेत्यथः | ‘aa’ तदवच्छेदेन ।
पुथ रीटाभवस्य पृथितयवय्केदेन न साधन।(व्यापकत्वम्‌ . तव्रवच्ैरेन च न गुर्त्व-
व्यभिचार इति तदुग्युष्।सः। न

नन्वेवं रूववान्‌ द्रज्यत्वादित्यतापि पृरथिवीत्वाभावस्य सत्ताद्रभ्यत्वज्खत्वमाश्र-
विशेष्प्रकि। या धोः afgasaca सतीत्याद्विप्रागुकतराव्या उप्राभचारोन्नयनक्तमस्य
व(रगमयुकमत आह -- वथाकृथल्चिदि ' ति । 'यत्‌-साधनभ्यक्ता'तिः- तत्र द्र्य-

(१) जन्य॑दं न सार्व्तिक्रम्‌ ] (२) ‘ure इति पाठान्तरम्‌ ।
(३) ‘Mead’ इति पाटान्तरम्‌ (+) ८तेजसरूपे' इति पाठान्तरम्‌'।

६०६ तचखचिन्तामणो अनुमानख१डे

स्वस्यैकरयात्‌ , इह तु रूपस्य साधनस्य(१)मेदादिति(क) भावः (२) | भत्र भमावमात्रस्य
-अनुपाधितापत्तिः, वेयर््येन तस्य ग्याप्यतावच्छेदकृकोर वेप्रवेशादिल्यस्वरसः केचि-
हित्यनेन afaa: |

तछचिन्तार्माणः
किञ्च अर्थान्तरस्य पुरषहोषतया(३) आभासान्तरस्य तत्र अभावादुपाधिरेव

भावत्वादिकं दोषः |
दीधितिः

नन्वस्तु पारिभाषिकमुपाधित्वम्‌ , तथापि arg व्यभिचारानुन्ञायकतया
दोषत्वाभावेन तदुदुमावने अर्थान्तरं स्यादेवेत्यत भआह--'किञ्च ति। आभासा-
न्तरस्य' तदानीं ज्ञायमानस्य | तथा च तस्यावभ्यभ्युपेयदोष्रमावत्वे तदुदुभावने
नार्थान्तरमिति भावः ¦

दीधितिप्रकाशः

भूखे अर्थान्तरस्येलयादि,- तथा च अर्थान्तरेण पुरुषस्य दु्त्वेऽपि परम्परया
द्रमिच्र(रोन्नाप्रकृतयापि उपाधरेरनुमानदूषकत्वं नायुपपन्नमित्यथेः। अर्थान्तरमपि
नास्तोत्याह--'भमासान्तरस्येति । सोपाधो भ्यभिचारादेराभासस्यावश्यकत्वा-
qraracacer asraateaazafaera: पूरयति दीधितो ‘age?’ fala
तथा च उ्रभिचारस्यास्फुरणेऽ(४)प्युपाधिमात्रोहूभावनेन वादिनिग्रहात्‌ तस्यावभ्यं
वोषत्वमभ्धुपेधम्‌ , अभतस्तस्यापि दोषत्वेनाकाङ्कक्लितत्वात्‌ तदुदुभावने नार्थान्तर-
fread: | मूले (माषत्वादिकं दोष' इत्यस्य ध्वंसो नाशी जन्यत्वादित्यादा(५)-
faearta: |

(१) साधनस्य व्यक्तिभेदेन भेदादिति भावः इति पाठान्तरम्‌ । (2 ) "भावः
हश्त्यस्मादनन्तरं ‘ava: पूवं क्वचित्‌ (तदुन्नायकत्वं व्यभिचारोन्नायकत्व'मिति पाठो
दयते । तेन Ararat पाढरान्तरमुन्नेयम्‌ | (३) दोषत्वात्‌ इति पाठान्तरम्‌ |
(४) “व्यभिचारास्फुरणेऽपिः इति पाठान्तरम्‌ । (५) ‘ara इति
पाठान्तरम्‌ |

(क) तथा च तंत्र पृथिदीरकाभाषे पाथिवरूपाक्मकसाधनाभ्यापकत्वस्य वत्तमानतया
an गुरुस्वन्यभिवारल्यासस्त्ेन तदुन्नायकत्वाभावान्न तन्रातिन्यातिरिति भावः |

उपाधि-प्रकरणम्‌ seg

दीधितिः

भत्र वदन्ति; साभ्योपन्यासानन्तरं तत्‌साधकस्येव साधनोपन्यासानन्तरं
AQT ग्यभिचारादेराकाङ्क्तितत्वात्‌ तमनुदमाग्य ATA तवसाधकस्य शुदसाभ्य-
ग्यापकस्योपाघेष्डमावन पवाप्राप्तकाङत्वम्‌ . केव कथ। परम्परया ततसाधकस्या-
वच्छन्नसाध्यभ्यापकस्य १ अन्यथा ततूसाधकपरम्पराया अपि प्रथममुपन्यासे
तथात्वं न स्यात्‌। न च निग्रहस्थानट्वेन विशेषः, परतिश्ञाहान्यादितो देत्वाभासाश्च
बहिभू तस्य तथात्वायोगात्‌ |

दोधितिपकाशः

उपाघेद्‌ षकत्वं (१) देत्वाभासकिधया निग्रहस्थानान्तरत्वेन ate भाघ
‘aaa व्यभिचारदे'रिति। उपाधेरचुमितितत्‌क्रारणन्नानं प्रति सान्ञादबिरोधि-
त्वेन हेत्वाभासत्वाभावादिति भाषः। ‘aq’ व्यभिचारादिकम्‌। 'ततसाधकस्यः

व्यभिचारादिसाधकस्य | 'भप्राप्तकालत्व'मिति- तद्रानीमनाकाङज्ञितत्वादिति
भावः। परम्परये'ति- शुद्धसाध्यवग्यभिचारसाधकोभूतावच्छिन्नसाध्यत्यभिचार-
सिदधिद्वारत्य्थंः | ।

'अवच्छिन्नसाध्यभ्यापकस्ये'ति 'उद्‌भावन' इति पुबणान्वीयते । ag साक्ञात्‌-
परम्परासाधारणततसाधक पवर तदानीमाकाङन्ञा “इत्यत आह-"अन्यथे'ति |
‘aaa तत्‌साधकपरम्पराया भपि तदानीमाकाङ्ज्ितत्वे। `उ्थात्वम्‌' भप्राप्त-
कारकत्वम्‌ । द्वितीयं निराकुरुते--न aia, "विषः इति ,—aqaras-
परम्पराया निग्रहस्थानत्वात्‌(२) ad? fana हति भावः। 'तथात्कायोगात्‌ः
निव्रहस्थानत्वायोगात्‌ |

दीधितिः

न च विभाजक सूत्रस्थेन "देत्वाभाप्ताश्चे'ति-चकारणानुकतसमुश्वयपरेण साक्षात्‌
परम्परया वा अनुमितिनहोषोन्नायकस्य संग्रहः, तथा सति व्यभिलारस्येवाधया-
AMAA तदुभयोक्नायक्रपरभ्परायश्च तथात्वापातात्‌ |

ei 2. eee

(१) ‘gameay’ इति पाठान्तरम्‌ | (२) स्थानत्वादतो fata eae’ इति
पाठन्तरम्‌ | °

ae ie fe = ५ oo. ए 1 — a eR ES ee ^ -तिपक ॥ 77. 1 1 ह 1 77 ण "7 । धि 7 । 7 1 / ) 1 ए ष श ke Res ts ee es ee i, "0 , „0 1" ee me था ण कण 5

१०२ [३०]

Rye तस्वचिन्तोमणो भनुमानखण्डे

Taq अप्राप्तकाटतामासादयन्नपि प्रथममुपाध्युपन्यासः कथकसम्प्रदायानु-
रोधादेव कर्तव्यः, तादशसम्प्रदायमननुरन्धानस्य तदुदुभावक्षं पराभवतः शपथ-
निवारणीयताप्तेः। तस्मात्‌ प्रथमं शुद्धसाध्यञ्यभिचार पवोहुभाव्यः। तत्र
कथन्तायां तद्धेतुत्वेन शुद्धसाध्यव्यापकोपाधिव्यमिचारः, बिरेषणाभ्यभिचारित्वे
सति विशिष्टसाध्यव्यापकस्योपाघेविशिषसाध्यस्य वा म्यभिचारः, aa च
विशेष्ये(१) विशिष्साध्यन्यापकोपाधिन्यभिचार इति । वक्ष्यते च म्यभिचारदेरिव
तहूव्यप्यवचवादेरपि ज्ञानं व्याप्तचचादिप्रहपरतिबन्धकम्‌। तथा च साध्यव्यभिचार-
व्याप्य्ोपाधिग्यमिचारवनयमिति बोदुभावनीयमिति।

दीधितिपष्रकाशः

`विभाजके'ति,--“पतिज्ञाहानिः प्रतिक्ञान्तरं प्रतिज्ञाविसेधः प्रतिक्षासन्न्यासो
हत्वन्तरमर्थान्तरं निरथेकम विज्ञाताथेकमप्रास्तकारत्वं न्थुनमधिकं पुनख्कमननु-
भाषणमप्रतिभा विक्तेपो aaga पय्यनुयोञयोचेक्ञषणं निरनुयोज्यानुयोगोऽप-
सिद्धान्तो हेत्वाभासाश्च निगप्रहस्थानानी "ति विभाज्कं सृ्म्‌(क) |

पतेनाज्ञानरूपासिद्धन्चादीनां निग्रहस्थानत्वप्राप्तये "हेत्वाभासाश्च यथोक्ता
इती ति-- चरमसूतरस्थचकारस्यैवरायुक्तसमुश्चयपरतया मिश्चादिन्याख्यानमपारतम्‌ |
तत्र यथोक्तत्वस्येव चिघ्रेग्रतया निप्रहस्थानत्वस्याविघेयत्वादिति।

व्यभिचारस्येवे'ति--उक्नायकस्येत्यत्र उन्नयन अन्वयि। (तदुभयेति
व्मिचारोक्ञायकम्‌ आध्रयासिद्धचन्नायकञ्च तदुभयम्‌ । "तथात्वापातात्‌" निग्रह-
स्थानल्वापातात्‌। कथकसस्प्रदायाचुरोधाःदिति,--कथकानां तादरशग्यवहार-
बलादित्यथंः(२,। -तदुटूमावकम्‌' उपाध्युटभावकम्‌ । भप्राप्तकराङत्वेन निग्रहस्थानेन
'पराभवतः' पराभवं Ha) 'शुद्धस'धष्यग्यभिचार aq’ न तु उपाधिः। ‘aa
शुद्धसाध्यव्यभिचार | कथन्तायाम्‌' कुत दत्याकाङक्ञायाम्‌ । ‘Agger’ शुड-
साध्यभ्यभिचार्देतुत्वेन |

[गि षि ए षि 1 1 [ ह [1 . PFE य अनयाय > Mas

(१) ‘Saree’ इत्यनन्तरं (कथन्ताया'मित्यधिकः पाठः क्वाचित्‌कः।
(२) '्व्यवहारादित्य्थेः इति पाठान्तरम्‌ |

= ay ee जः Gee Eo ee GE

(ख) 'विभाजकमिति-निप्रहष्था नविभाजकमित्यथः । 'सृत्र'मिति-गोतमीयभमिति शेषः |

उपाधि-प्रकरणमप्‌ 5११

विशिष्टसाभ्यव्यापकोपाधिस्थले(१)ऽव्याह-'विशेवणे"ति। विशिष्टसाभ्य-
व्यापकस्य परम्परया व्यभिचारानुमानपत्ते व्वा्ट- भविरिषेति। ` अत्र a’
विशेषणाग्यभिचारित्वे सति विशिष्टसाध्यव्यभिचारे हेतो । ‘faa विरिष्टसाभ्य-
व्यभिचारे । प्रथममपि उपाेरूपन्यासं सम्थयितमाह- "वक्ष्यते चे'ति। साध्य-
व्यभिचारव्याप्यत्वेनोपाधिव्यभिचारस्योदभावने अनुमितिप्रतिबन्ध शइत्युक्तरूपेण
प्थममुपाभ्युपन्यासः समथितो भवतीति भावः। व्यभिचारित्वादेः सम्बन्धत्वे
विवादादुपाधिमानिव्युपेक््य उपाधित्यभिचारवानित्युक्तम्‌ |

तचचिन्ता्मणिः
aaa शब्दोऽभिेयः प्रमैयत्वाद्वित्यन्न अध्रावणत्वम्‌ , जलं प्रमेयं रसव्रसा-
दित्यत्र पृथिवीत्वमुपाधिः स्थादिति वाच्यम्‌(२), केवलान्वयित्वसाधक्रप्रमाणन तत्र
साध्यसिदेख्पाघेविशिषएरा्यापकत्वात्‌ |

न च qaat स्वन्याघातकत्वेनानुपाधावतिन्यापिः, तत्रानुकुलतक्राभावेन
साध्यव्यापकत्वानिश्चधात्‌ , सहचारदशनादेस्तेन चिना संशायकत्वादित्युक्तम्‌ |
वाधोन्नीते चानुक्कूकतरकोऽस्त्येवेति ।

` दीधितिः

'साभ्यभ्यापकत्वानिश्चयात्‌' उपाधित्वापयिकतदनिश्चयात्‌ | अनुक्ुरतर्कादिना
तारशञ्यापकत्वनिश्चय तु बाधोक्नीतवद्‌ भवत्येव चिश्ितोपाधिः। न च स्वव्याधात-
कत्वान्नायत्तुपाधिः, तद्धि न सर्वानुमानसाधारण्यम्‌ , अनुकूखत्‌कादिनिशितत्या के
हेतो तदभावात्‌ | |

नापि तदव्यभिचारण वयभिचारान मानेऽपि प्तेतरान्तरस्योप्ाधत्वसम्भवः,
भनुक्कुखतकादिना तस्य साध्यत्यापकत्वनिश्चयं व्यापक्रव्यभिचारिणि व्याप्यनव्यभि-
चारावश्यम्भावेन तदयोगात्‌ । अत एव पत्ेतरस्योपाधिल्व Basa ताद्रलोषाधि-
सम्भवेनायुमानमात्रविलोपे ग्यभिचारानुमापकत्वगभम्योपाधिखस्य व्याघात इति
परास्तम्‌! कथक्रसम्प्रदायानुरोधाह्‌ वाधानुश्नीतः पत्ततरो, नौपाधित्वन कथाया
aad इति तु वदन्ति ।

7 (१) aud त्वाह" इति पाठान्तरम्‌| (२) स्यादिति are RT सस्यात्‌
इत्येतन्मात्रः पाठः क्वचिद्‌ दश्यते |

८१२ तत्छचिन्तामणो भनुमानखण्डे
दोधितिप्रकाशः
यतक्षिञ्जिदर्मावच्छिन्नसाध्यव्यापकत्वनिश्चयस्य पत्तेतरेऽपि सस्वादाह-
उपाधित्षोपयिकेःति। स्वानधिकरणीभूतसाधनाधिकरणबुत्तिधर्मावच्छिन्नसाभ्य-

व्यापकत्वपुपाधित्वोपयिकम्‌ , तस्यानिश्चयादित्यथः |

नयु यत्र कथञिसाद्रशब्यापकत्वनिश्चयो जातः, तत्र स उपाधिः स्यादत शण्-
पत्तिमाह-भनुक्कले'ति। तकादिनेलयादिपदात्‌ स्वतःसिद्धभ्यमभिचारग्रहादिपरिग्रहः |
'निधितोपाधिःरिति +--उपाधिनिश्चयो(१)ऽचुमानदूषक्रः । सन्दिग्धोपाधित्वस्याप्र
शङ्नीयत्वाक्निधितोपाध्यभिप्रायकत्वमस्य epi `निधितेःत्युक्तप्‌ |

'स्वव्याधातकत्वेनाचुपाधा"विति- मृखोक्तथुक्ति निराकरोति- न च स्व-
व्याघातकत्वा'दिति। स्वम्‌ भनुमानसामान्यम्‌, भ्याधातकत्वं तदुदूषणापादकत्वम्‌-
इत्यर्थाभिप्रायेणाह--'तद्धी'ति स्वग्याघातकत्वं «ete: । “साधारण्यम्‌ दृषणा-
पादकर्वम्‌ | तदभावात्‌" तत्र साभ्यग्धाप्याभ्यापकत्वेन साध्याव्यापक्रत्वनिश्चयेन
प्तेतरस्य दुषकत्वाभावात्‌ |

स्वं स्वीयं स्वप्रयुक्तव्यभिचारायुमानप्‌ , तदुष्याघातकत्वं स्वसमानज्ञातीयेन
पच्चेतरान्तरेण तदुदूषणापादकत्वमित्यथािप्रायेणाह-- "नापी'ति । (तहुव्यभिचारेण'
पक्तेतरब्यभिचारेण | धूमो वहिग्यभिचारी पवेतेतरत्वव्यभिचारित्वादित्यत्रापि
धूमरेतरत्वस्योपाधित्वस्षम्भव cea) 'भवश्यस्मावेनः अवभ्यम्भावनिश्चयेन |
‘agama साध्यग्याप्याव्यापकत्वेनोपाधेः साभ्यान्यापकत्वनिश्चयेनोपाधित्वा-
योगात्‌ |

व्यभिचारानुमापकभ्यभिचारप्रतियोगित्मुपाधिटन्तणम्‌ , पत्तेतरत्वस्यो-
पाधित्वे अनुमानमातोच्केदाह व्यभिचारानुमानस्याप्युच्छेद इति स्वीयस्योपाधि-
लन्षणस्य व्याधातकत्वान्न स उपाधिरिति मिश्नन्याख्यानमाक्तिपति- "भत पवे'ति |
अनृक्ूलतकादिना साध्यव्यापकताप्रहे व्यापकव्यमिचारिणि व्याप्यत्यभिचारावध्य
म्भावेन व्यमिचारानुमानस्यायुच्छेदा(२)देव दृषकतावीज्ञसखे पत्तेतरस्यानुपाधित्व-

(१). ननिश्चयेनानुः इति पाठान्तरम्‌ । (२) (मानस्योच्छेदामावादेवः इति
पाठान्तरम्‌ |

उपाधि-प्रकरणमप्‌ ८१३

Taz: किमुलक्रस्तत्राह -'कथके'ति। नोहूभाव्य' इति, स्व थानुमाने, दुष
भवत्येवे(१)ति भावः। नियु क्तिकः प्रवादो न aga इत्यस्वरसो बदन्तीत्यनेन
सूचितः |
तक्वचिन्तामणिः

एवं पव्तावयववरुस्यन्यत्वादेरपि नोपाधित्वम्‌ , पक्तमात्रव्यावत्तकविशेषण-
घ्वात्‌ | अत एव धूमे ाद्रेन्धनप्रमववहिमचम्‌ , द्रभ्यवहिरिन्द्रियप्रतयक्तत्वे उदुभूत-
रूपवच्छम्‌ , भित्रातनयश्यामत्तरे शाकपाक्रजत्वम्‌ › जन्यानित्यत्वे भावत्वम्ुपाधिः।

दोधितिः

"पत्तमान्ने'ति.-- यद्यपि पत्रंताबयवखूपादेरपि व्यावत्तकः aq, तथापि तस्य
व्याव सिर्नोपाधितायामुपयुञ्यते, भपि तु पक्तस्यैवेति तन्मात्रस्यावसेकत्वपुक्तम्‌ |

इदञ अनुपाधितायां न वीजं परिभाषामात्रत्वात्‌ , किन्तु अनुकूलतकाभावेन
ताद्रशसाध्यव्यापकत्वानिश्चय इति gag 1 `अत द्वः व्यापकताग्राहकप्रमाण-
संम्भवादेव(२) । -आद्रन्धने'ति,--जथात्र स्वतन्तान्वग्रग्यतिरेकाभ्यामारद्रन्धन(३)त्वै-
नेव कारणत्वम्‌ , न वुनर द्रन्धनप्रमववहित्वनेति चन्‌ , किञ्चातः ? नहि कारणता
वच्छेदकमेव व्यापकतावनच्छदकम्‌ , तारशाभावप्रतियोगितानवचर्ठेदकरस्यव azata(z).
तद्वच्छन्नप्रतिश्योगिताकाभवस्य चातिरिक्तता तद्रदून्रत्तित्वेन साध्यश्यभिचार-
साधने वैय्याभावात्‌ । सत्यपि चाद्रन्धन तत्‌संयुक्तं च agl दाहप्रतिबन्धकससे
धूमाचुनपादात्‌ क्लनतत्‌(५)कार णमावस्य वहेविेषरूपेण कारणत्वकल्पनयवोपपसा-
वक्लृनतत्‌कारणभावानां दाहप्रतिबन्धकाभावानां ततक्रारणच्वक्रस्यनानो विद्यात्‌ ।

वकस्यामाद्रन्धनमग्यक्तौ प्रतिबद्धायां(६) तत्रैव अयक्तयन्तराह्‌ धूमोत्‌पादेन(७)
तत्तदिन्धनजन्यधूमं प्रति तत्तदभावानां कारणत्वस्य वाच्यत्वे अतिगोरवाश्च । महति
चादरन्धने ततुप्रमवरे चाणीयसि वहवो महति वह्चन्तर विद्यमानेऽपि भद्रन्धनप्रभव-
महावहेरनुन्‌पाददशायां परुणधूमानुनपादरादा दर ATTRA कारणटवमिद्यपि
aqatea |
(१) 'भवव्येवे्यथेःः इति पाठान्तरम्‌ । (२) “aquraza’ eft १ ठान्तरम्‌ |
(३) न्धनत्वादिनेवः इति पाठान्तरम्‌ । (४) तथात्वात्‌" इति पाठान्तरम्‌|
(५) (्तन्‌'पदं सर्वत्र नासिनि | (६) शरतिसद्रायाम्‌' इति पाडान्तमम्‌ | (9).
इति पाठान्तरम्‌| |

८१४ तत्वचिन्तामणो भनुमानखण्डे
दीधितिषकाशः

‘aq पर्वतावय्वचृस्यन्यत्वम्‌ । तस्यः पवेतावयवरूपादेः। "पत्तस्यैवे'ति,-
पक्षव्यावृत्तिः साधनाभ्यापक्रत्व उपयुज्यते | पवेतावयवरूपादेभ्याश्च सिस्तु न
कुजाप्युपगरुञयत इति भावः तथा च उपाधित्वापयिकपक्तमात्रीयभ्यावृत्तिप्रयोजक-
विशेषणवलखादिति gerd: |

केचित्त विशेषणवस्वादिति न मतुप्‌ , किन्तु तुल्याथक्ो वतिप्रत्ययः, तथा च
पक्तमात्रयावच्कं विशेषणं यस्य स तथा पत्तेतरः, साध्यभ्यापकताप्राह(१)काचुकूल-
तरकाभावेन तत्तदयत्वादिल्यथ(२)माहुः । "इदम्‌" पक्तमात्रभ्यावत्तकविशेषणवत्वम्‌ |
ताद्रगेति,--उपाधित्वोपयिकेत्यथः । व्याप्कताप्रा्टकानुक्रुटतकाभवस्थेव gana
प्रकरन्तत्वात्‌ ततूपरामशंकत्वे(२) असङ्कतिरतस्तत्‌प्रतियोगिपरामशकतया अग्राच
‘aa एवेति |

‘ar धूमे । स्वतन्त्रे ति,--आद्रन्धनत्वेन वहित्वेनेव च कारणता, तयोः
संयोगः प्रत्यासत्तिः, परस्परपरत्यासन्नानामेव कारणानां कारययोपधायकत्वादित्यथः |
अतः आद्रन्धनप्रभववहित्वस्य कारणतावच्छेदकलत्वखण्डनात्‌ । आर्दरन्धनप्रभव-
वहित्वस्य कारणतावच्छेद्‌कत्वाभावे कि तेन रूपेण भ्यापकत्वं न निवेहति, तद्रूपा-
वच्छिन्नभयभिचरेण अ्यभिचारायुमानं बा? ara नहोत्यादि। "तत्वात्‌" ४)
ऽयापक्रतावच्छेदक्त्वात्‌। दहितीये (तदबवच्छिन्न'ति। "अतिरिक्ततयेति.-
आद्रन्धनत्ववहित्वावच्छिश्नभावाभ्यामतिरिकितयेत्यथः |

aq पत्तमात्रव्यावत्तंकविशेषणघरितस्यापि व्यापकत्वे बाधकाभाव इति चेत्‌
तदुश्राहकतकाभावोऽत्राभिधित्‌सितः, भत द्व व्यापक्रताप्राहकतक सद्भावे उपाधित्व-
प्रह इत्याह | अत॒ ववे'ति(४)। वस्तुगतिमनुरूप्य(६) तेन रूपेण तथास्वमरपि(७)
उपव्स्थापयति--'सलयपी्ति | विशेषरूपेणः आर्द्रन्धनप्रभववहित्वेन |
_ (१) ग््रहानुकृरः इति पाठान्तरम्‌ | (२) व्दिव्याहुः इति पाठान्तरम्‌ ।
(३) (मङक्व्वासङ्गति' इति पाठान्तरम्‌ । (४) (तथात्वात्‌ इति पाठान्तरम्‌ |
(५) सन्थविशेषे ‘aa? इत्यारभ्य “अत एवेति' इत्यन्तसन्दभा नास्ति | (६) शखध्य
चेदम्‌" इति पाठान्तरम्‌ । (७) (कारणत्वमपि' इति पाठान्तरम्‌ |

उपाधि-प्रकरणम्‌ ८१५

अक्ट्त'ति,--दाहप्रतिबन्धकरा भावानां दाह धव कारणत्वस्य क्ल्मत्वात्‌ धूमं
प्रति कारणत्वस्य अक्दृसत्वादिति भावः । रतिबन्धकाभावानाःमिति-बहूवचनेन
मणिमन््रोषधादिमेदेन काय्यंकारणभावानां aged सूचितम्‌ |

इन्धनव्यक्तिमेदेन काय्येकारणभावस्यानन्त्यादतिगोरवं दर्शयति-'पकस्याः निति |
aaa’ तदिन्धनव्यक्तावेवं । भ्यक्तयन्तरात्‌' आद्रन्धनव्यक्तयन्तरात्‌ | "धूमोतुपादेन'
संयोगसम्बन्धेन धूमोततपाददशंनेन(१) । पतेन प्रतिबन्धक्राभावानां कायस्य संयोग-
धरितसामानाधिकरण्यप्रत्यासस्या काय्यकारणमावकल्पनयापि गोरवस्य समाधानं न
भवतीति (२) सूचितम्‌ |

ननु मण्यादीनां प्रतिबन्धकत्वे संयोगः प्रत्यासत्तिः, मन्तस्य च षदं मा
बहत्वित्युदेश्यत्वम्‌ | काय्यस्य च धूमस्य न संयोगो जन्यताघटकप्रत्याससि-
ahaa, किन्तु उपधायकत्वम्‌ । तथा च यत्र उपधायकतासम्बन्धेन धूम्र
उत्पद्यते, तत्र संयोगेन ताद्रनोदेश्यत्वेन वा मण्यादिमन्तयोरभाव शव्यवंरूप-
सामानाधिकरण्यप्रत्यासस्या कारणभावस्य कल्पने कथमतिगौरवम्‌ ? भत प्व
WAI मण्यादिसम्बन्धा जातः, Zaz धूम्रो न जातः, तत्रापि उक्तसम्बन्धेन
सामान्यसामध्रीतो न धूपरस्रमान्योतूपस्यापाद्नम्‌ , भन्यथा तदिन्धनजन्यधूमस्या-
प्रसिद्धचा उक्तक्रमेण प्रतिबन्धकाभावस्य रेनुत्वाकस्पनान्‌ सामान्यसामध्रीतो
धूमसामान्योत्पर्यापातादिति(२) Aq उपधायकत्वादीनां काय्यतावच्दक-(४)
सम्बन्धत्वे मानाभावादु धूमाञुपधायकवहियुक्तपरतिख्देन्धनभ्यक्तंः फलाभावेन
विशिष्य हेतुत्वाकल्पनाद्‌ धूमोपधायकेन्धनानां विशिष्य हतुन्वकरल्पनात्‌ तादशविशेष-
सामग्रोविरदेणापि धूतानुतूपादसमर्थनसम्भवान्‌ › gaia मणिमन्तोवधादिमदेन
कायकारण भावबाहुस्यस्यातिस्पुटत्वाश्चेति । अत पव वदहित्वेन आद्रन्धनत्व॑नेष (ग)

णद OS oy [30 1

(९) WEAN “धूमोत्‌पादेनः इन्यार्य ‘ead’ दप्यन्तग्रन्थो नाहि | wea
एतेनः इत्यनन्तरं (संयोगसम्बन्धेन धृमोत्‌पादधदयनैनः इति ग्रन्थो वत्तं |
(2) (सम्भवतीति प्राठान्तरम्‌ | (२) व्पस्यापदनादिति' पाटान्तमम्‌ |
(४) (क्रायताघटक्रसम्बन्धत्वेः इनि पाठान्तरम्‌ |

[,, ऋ ग) न mec Sales

(ग) एवकारो नाम मादजनप्रमद वह्धित्वेन faftesin कारणत्वं व्यवच्छिनत्ति |

८१६ तत्वचिन्तामणो अनुमानखण्डे

qa प्रति हेतुता, तयोजन्यज्ञनकभावः प्रत्यासत्तिः, परस्परप्रत्यासन्नानामेव कारणानां
कार््योपधायकत्वादित्यपास्तम्‌ |

यत्तु धूमजनकतावच्देवको जातिविशेष दव (घ) वहिनिष्ठ इति, aa; ताणेत्वादिना
सङ्रप्रसङ्गन तादशजातेरसम्भवात्‌। न च तुणादिज्ञन्यतावच्छरेदकतया ताणं-
त्वादे(ङर्नानात्वेऽप्यदोषात्‌ ताणत्वादिभ्यापकः बवैजाल्यमिति वाच्यम्‌ ; अनन्तानां
वेजात्यानां तद्वचनं प्रति अनन्तानां कारणत्वानां प्रतिबन्धकत्वानाश्च कल्पने
भतिगोरवात्‌ , बद्रन्धनजन्यवहित्वेनेबोपाधिना कारणत्वकल्पनस्य खघुत्वात्‌ |

धवं विलन्षणेन्धनजन्यवदह्विना पाके रसादिविशेषो भवति, यथा हरिद्रानलेन
qn हरिद्राजखेन सिक्तं हारिणं मांसम्‌ उपयोगात्‌ सयो मारयतीति । aa
तुल्यन्यायतया रसादिविशेषजनकतावच्तैदकत्वेनोपेयवा हरद्रानखादिनिषएज्ञात्या
सङ्रप्रसङ्ाश्चेति |
उ्तानास्तु रूपादिपराव्रसिलक्षणदाह-वहि-धूमजनकतावच्छेदको नाद्नाभि-
ध।तत्वारिविर्द्धा(१)द्रन्धनसंयोगगतज्ातिविशेष रव Read, द्ाहपरतिबन्धक्रत्वे.
नाभिमतानां च मण्यादीनां तदवच्िश्नं प्रत्येव प्रतिबन्धकत्वं RTA |
रूपरसादिमेदेन दाहस्य नानात्वाद्‌ दाहे बह्मयादौ च ततुप्रतिबन्धकत्वकस्पने
क।ययेक।रणमावबाहुटयप्रसङ्कादित्याहुः |

मूलाजुसारेण युक्त्यन्तरमाह --'महती'ति | आद्रन्धनत्ेन वहित्वेन च धूमं प्रति
हेतत्वे तद्वच्छक्प्रकर्षादेव प्रङृएधूमोत्‌पर्तर्वाच्या । प्रकृते तत्‌सतवेऽप्यर्दरन्धन-
प्रभवप्ररृ्टवहयनुत्‌पादे(र) प्रकृए्धूमा नुतपादः, अतस्त्वेन देतुत्वमिति समुदायाथः |
दाहप्रतिबन्धकाभावस्यापि awa प्रदशयितमाह--'तत्‌प्रभवः sia) ‘agaeat
शयष्केन्धनजन्यवहौ । ‘aqedVeaearaigaiaay । तद्वीजन्तु ; धूमस्य प्रकर्षो न

(१) षविरदधेन्धनवह्निसंयोगः इति पाठान्तरम्‌ । (२) ‘agra?’ इत्यारभ्य
अतः इत्यन्तग्रन्थस्थले बवह्वथनुत्‌पादेन तादशधूमानुत्‌पादात्‌" इति पाठन्तरम्‌ |

(a) भत्रापि एवकारेण विशिष्टोपा धिन्यवच्छेवुः प्रत्याय्यते । तथा च भाद्रन्थनप्रभव-
वहिस्वेनोपाधिना कारणत्वे विशेष्यविशेषणमावे विनिगमनाविरहात्‌ कारणताबाडुष्यमवष्ठेदुक-

गोरथच्च प्रसज्यत इति भाषः |
(क) ताणस्वादेरिति-सिडदष्येति शेषः |

ee)

उपाधि-प्रकषरणम्‌ ८१७

ज।ति्िशेषः, छिन्त च्चवातिशयः 9 स a काय्य तावच्केदकः , धूमस्य स्वकारणात्‌
प्रृषएटमहस्वस्य चावयवगतबहुत्वातिशयादेक्योतपत्तेरित्यादिकमिति |

तच्वचिन्ता्मणिः
तदुत्‌करष्ेण साध्योतकर्षात्‌ । अभनन्यथासिद्धान्वयव्यतिरेकतो aaa
क(रणतावगतरेन घटान्मजञनप्रसङ्ञन च(१) साध्यग्यापकतानिश्चयत्‌ |

दीधितिः
तदुतूकषणेति,-- भाद्रन्धनप्रमववहिसामान्यं चिना धूमसामान्यस्य प्रर्ट-
तादशावहिं बिना प्रृष्ट(रोधूषस्यानुन्‌पादनिवमादरदरं न्धनप्रभववहेरव धूमोपधाय-
कत्वम्‌ । aa आदद्रन्धनप्रमववहित्वं .कारणतावच्केदकमथेवशसम्पन्नं नान्तरीयक
मेव वास्तु (३), फलतो न किद्‌ विशेष इति भावः |

"अनन्यथेति, ताद्रशान्वय्ग्यतिरेकाभ्यापुहूुभूतरूपस्य तदतो द्रव्यस्यैव वा
कारणत्वम्‌ , उभग्थापि ग्यापकत्वम्‌ , उदभूतरूपत्वेन तत्वं वुनस्पषरणितमेच ।

'धटोन्मज्ञने'ति ,-- ध्वं सप्रागमावानधिकरणक्ाटस्य प्रतिग्ोगम्यधिकरणत्व-
नियमादिति भावः) । न च प्रागभावस्य प्रतियोगिष्वंस(५) इव तदध्वसोऽपि
प्रतियोगिनो स्वरस इति वाच्यम्‌; अप्रामाणकुष्वंस्ततनक्रारणधाराक्रल्पनातो
धवं सानन्तत्वकल्पनाया वबोचितत्वादिति(६) |

भेदे ५

* दोधितिप्रकाशः

मूलाजुक्तमपि न्धूनताभङ्गाय पूरयति, -- आरदरन्धनप्रभववह्धिनामान्य' मिति ।
'ताद्ररोति,--भाद्रन्धनप्रमवेत्य्थः । “अर्थवशसमस्पन्न मिति, वहमयाद्रन्धनयोधू म-
जनकयोजेन्यजनकभावः प्रत्यासस्िरित्यभिप्रायः।

(१. क्वचित्‌ व्च'कारच्यून्यः पाटः। (२) धक्रष्टसाददाधूमस्यानुनूषाद'
इति पाठान्तरम्‌ । (8) ‘Aare इति क्वचित्‌ । (४) क्वचित्‌ (नियमा
दिव्यन्तमेव वाक्यम्‌ । (५) ध््रागमावस्य eae: प्रति्ोगिध्वस इवेति पाठान्तरम्‌ |
अल इवेति भिन्नक्रमे बोध्यम्‌ (&) ‘fafa भाव इति क्वचित्‌ पाठः |

Peg 1 क „1, ^ 0 [ ए ए1. 1 हि 1

Sen Oe eee eee a ee — Gans:

१०३ [22]

६१८६ तेत्वचिन्तामणो agar

‘gaa’ इति,- भाद्रन्धनप्रमववहित्वेन व्यापक्षत्वस्योमयथापि(क) सम्भवा-
दिति ara: | तादशान्धये'ति,- उदुभूतरूपवत शव बटिद्रव्यस्य(ख) sad, न त॒
तच्चुन्यस्येव्येवमाकारकेव्यथेः |

‘ae ga’ रिति,- बषिदंभ्यस्य quer वा भ्रत्यज्ञं प्रति लाघवादुदुभूतरूपत्वे-
नैव करणत्वम्‌ | तत्र प्रत्यन्ञल्य विषयता, रूपस्य समवाय रत्येवररूपं(ज) सामानाधि-
करण्यं geqrafa: | fare सामान्यतो धिषयत्वेन, विशेषतस्तत्तद्व्यक्तित्वेन वा
प्रत्यन्ते हेतुत्वम्‌ , न तु यावानेव विष्रयनिष्ठो धमेस्तेनेत्यादि प्रागेवोक्तभित्य्थः।

मूके वेद्यक!दि'ति,- नरस्य ध्यामत्वे शकाद्याहार्परिणामस्य प्रयोजकताया
qaqa प्रतिपादनादिति ara) घरोन्पजनं (१) स्पष्टयति दीधितौ 'ध्वंसप्राग-
भावेति । जन्यत्वेन विनाशित्वे साभ्ये घटभ्वंसस्यापि ध्वंसः प्रक्तञ्येत। तथाच
तदानीं TATA ततूप्रागभ।वस्य aaa?) उक्तव्यापिबलात्‌ तहूधरसखप्रसङ्ग
६
इत्यथः |

न च प्रागभावस्येति,-भन्यथा प्रागमावध्वं सस्य प्रतियोगिनो sag
प्राग (३)भावोन्मज्ञनं स्यादिति भावः | प्रतियोगिध्वंस्तो यथा प्रागभावस्य ध्वंसः, तथा

( १) 'घटोन्मजनःमित्यनन्तरं “घटोत्‌पत्ति'रिति पाठान्तरम्‌ | तन्मते 'स्पष्टयतीः.
त्यादि वाक्यान्तरम्‌ | तत्र ‘afar afr पाठो नास्ति। (२) भ्चासच्वेः इति
सपतम्यन्तपाठः क्वाचित्‌कः | (३) क्वचित्‌ “ध्वसकरालेः इत्यनन्तरम्‌ “असच्वे'
इत्यधिकः पाठः|

(a) “उभयथापीति -विरिष्टरूपावष्छिन्नकारणत्वे पृथग्‌ ङ्पावच्छिन्नकारणत्वे चेटः |
तथा हि कारणताया विशिष्टरूपावच्छिन्तत्वपक्ते विरिष्टरूपं यदि धूमन्यापकतावच्छेगुकं न care ,
तदा धूमकारणतावष्छेदकं न स्यात्‌ । पृथगृरूपावच्छित्तकारणत्वकक्पे तादशं सूपं यवि धम-
भ्यापकतावष्छेदकरं न स्यात्‌ तदा धूमकारणतावच्ेदकं न घ्यादितपरं तक्णेव ल्यापकताप्रह
इति भाषः ।

(s) 432 वदिषटविशेवणमात्मप्रतयके न्यभिचारनिवत्तकम्‌ | गुणा दिप्रत्यकषे व्यभिचारवारकं
विशेष्यदकम्‌ 1 ..

(अ) यत्र विषयतासम्बन्येन वहिदर॑भ्यल्य ade वा प्रत्यक्षं ( का्य॑म्‌ ) तत्र समवायेन
उहभूतलूपं (कारणम) इति प्रतीतिसिदधं का्स्यकारणयोः सामानाधिकरण्यमित्यरथंः |

उपाधि-प्रकरणम्‌ ८१९

धरं भ्रं तोऽपि परतिपोगिष्बंसः। तया च aqnd प्रतियोगिश्वं सानधिकरणत्वमेव
नास्तीति न तदुन्मज्ञनमिति ara) ।
(भप्रामाणिके'ति,- न च जन्यभावत्वापेक्या छाघबाज्ञन्यत्वेरव ध्वंसं प्रति
कारणत्वस्य RAT सामप्रीबलाह्‌ ध्वं सस्थापि ध्टसः, फलमुखगोरवस्यादोषत्वादिति
वारम्‌ ; तथापि प्रागमवप्रतियोगित्वरूप(१) जन्यत्वाल्लाघवेन स्वेनेव ध्वंसहेतुताया
उचितत्वात्‌, नित्यस्य च व्योमादेरकस्तमवायिकारणनाशामावाइ्‌ गुणादेश्चाध्रयनाश-
विरोधिगुणयोरभवेन(म) विगोषरसामघ्रीविरहेणाविनाशोपपत्तेः, पाकस्यापाथिष-

रूपाद्यनाशकत्वात्‌ , अन्यथा जन्यत्वेन हेतुत्वेऽपि पाकाज्ञलतेजो ऽवयषिरूपादरीनां
विनाशः स्यात्‌ |

यदि च कालिक्र(२) सम्बन्धेन Amalia समवायेन ATA न लाघवम्‌ ,
कालिक (३)सम्बन्ेन agag waaracaafa तस्यापि विनाश भापाद्यते, तदा
विरोषसामभ्रीनिरपेन्ञस्य aaa ध्वंसं प्रति प्रयोजकत्वे जन्यमात्रस्यव त्षणिकत्वा-
प्तिः | विेषक्तामग्रचपेत्तणे च दव्यादिल्िव ध्वंसे फलाभावेन विशेषसमप्रचच-
करल्पनान्न(४) तस्य विनाश इति, अत परवह --अप्रामाणिकध्वंसतत्‌कारणधार'ति |
"धयं सानन्तत्वे' ति ध्वंसस्य अविनाशित्वमिल्यथः(५) |

तच्वचिन्तार्माण

तत्‌ fe कार्य्यकारणयोरव व्याप्तिः? तथा च बहुधा व्याह्लीस्याविति
चेन्न ; तदुपजीव्यान्येषामप्यनुकूलतर्केण व्यातिनिश्चयात्‌(६)। यत्र च साध्यो-
पभ्योरहतुसध्यथोवा उपरातिग्राहकसास्यान्नकरज उयानिनिश्चयः, तत्र सन्दिग्धोपाधित्वम्‌
2ग्रभिचारसंशाया(७)धायकत्वात्‌। यदा च ताद्रभ्यकजानुक्कूलतकावतारस्तवा
हेतुल्वमुपाधित्यं बा निश्चितम्‌ । परक्ेतरस्य स्वग्याघ्रतकत्वेन न हेतुग्यभिकचार-
संशायकत्वमभ्‌(८)। अतो न सन्द्ग्धोपाधिरपि सः।

(१) (रूपाजन्यत्याह्ावतरेन' इतिं पाठान्तरम्‌ । (२) (काठिकादि-सम्बन्धेन' इति
पाठान्तरम्‌ | (३) "कालिकेन हति पारान्तरम्‌ | (४) ^तस्यन विनाश इति
पाटान्तरम्‌ । (५) Farmed “ध्वेनानन्तत्वेतिं cate अविनारित्मिः्यथै' इति
पाठो नासि । (६) श्यासिग्रहात्‌' इति पाठान्तरम्‌ | (७) 'सेशयोधधायकरव्वात्‌' इति
पाठान्तरम्‌ । (८) स्संशयाधायक्त्त्रम्‌ इति पाठान्तरम्‌ |

` ठो जनाति भ्रति रेपः । =

८२० तस्वचिन्तामणो भनुमानखण्डे

यक्त पक्ञेतरस्य यथा साध्यव्यापकत्वम्‌ , तथा साध्याभावभ्यापकत्वमपि,
प्ाहकसाम्यात्‌। तथा च उमयव्यापकनिच्चरया साभ्यतदभावाभ्यां पत्ते निवत्तितभ्यम्‌ ,
न चैवम्‌ , तथा च पत्ञेतरः साध्यभ्यापकतासंश्येन समन्दग्धिः कथं परं दूषयेदिति,
तन्न, तथापि fe साध्यव्यापकतापत्तमालम््य हेतुव्यभिचार संशयाधायकत्वेन
दषक्रत्वं (स्यादेव |

दीधितिः

‘FARCRY काय्येकारणमावप्राहकप्रमाणक्रोडीङ्तयोरव । "पत्ते
तरस्ये'त्यादि,- ननु सन्दिग्धोपाध्यन्तरवत्‌ THATS व्यभिचारशङ्कामाद्धानः केन
वारणीयः ? स्वग्याधातकत्वश्च निराङ्कतमेव |

दीधितिप्रकाशः

शाक्रपकजत्वादेरकारणस्यापि व्यापकत्वोपदशेनात्‌ काय्यकारणयोरवेच्या-
शङ्कनमनुचितम्रतो ग्याचष्टे (काय्यकारणभावन्राहके'ति | ततुक्रोड़ीरृतत्वं नियमत-
स्तज्ञन्यप्रती ति(२) विषयत्वम्‌ , तञ्च काय्यकारणयोस्तच्वयोश्चान्ततमिति(ज) भावः|

ge तदुपजीभ्ये ति,- न च द्रव्यत्वेन गगनादेः परिमाणवसाचुमाने कथं
का्य्यकारणम।व उपजीव्य इति वाय्यप्‌, घटादौ परिमाणद्रव्यत्वयोनिरूपाधि-
, सहचारग्रह पव तादशव्याप्तो मूकम्‌ ;, धराद परिमाणसत्वे च भवयवगतम््व-
बहुत्वादीनां ततूकरणत्वक्रस्पनमेव २) मूलमित्यादिरीत्या सवतवब तस्योपजीग्यत्वा-
दिति।

‘aa ततूसमशीलम्‌ निरुपाधिसहचारारिकिम्‌ 'उपजीग्ये'ति arnt: नयु
afafgata g3 स्वग्याघातक्रत्वमत आह-- 'स्वव्याघातकत्वश्च fai "निराङ्त-

(५) (तादशग्यराप्तौ मूलमिति पाठान्तरम्‌ । (४) 'जन्यत्वाजन्यत्वादिक "मिति
पाठान्तरम्‌ |

(न) (तत्वयोःरिति--काय्यत्वङ्ारणत्वयोरित्यथंः। तथा हि क्ाकपाकज्ञत्वादेः
काय्याद्यनात्मकत्वेऽपि काय्यत्वादिष्वशूपत्वादेव न दोषः |

उपाधि-प्रकरणम्‌ ८२१
+>

दीधितिः |
aaa कश्चिदुपाधिमंविष्यतीति ger शङ्ापिशाचीत्वादू यथा न व्यभिचार
agratan, तथा पर्ञेतरस्योपाधित्वशङ्पि। तदाहितापि च व्यभिचारशङ्का
पत्ते afaarcaga न प्रतिबन्धिङा, अन्यथा निरुपाधिकसहनारभङ्प्रसङ्गमाश्रबल-
प्रब्तानामनुमानानां बिखयप्रसङ्कखादिति चेन्न ; सद्िग्धोपाध्यन्तरसराधारणम्यभिचार-
शङ्खाधानप्रयोजकरूपबता पक्तेतरेण तद्राधाने प्रयोजनत्तनेः प्रतिबन्धकत्वासम्मवात्‌ |

व्यभिचार क्ञानत्वेन च प्रतिबन्धकरता्थां कारणविगेधजन्यत्वाश्रिकं न निविशने गौरवात्‌
मानाभावाश्च |

दीधितिप्रकाशः

शङ्का पिशाचोत्वा दिति, शङ्ास्यु at सवत्र सम्भावितत्वेन पीशाचा(१)-
तुट्रत्वादित्यथंः। व्यभिचारशङ्धानप्रयोजकससर(र) तद्धाधरानमावश्यकमित्या-
शयेनाह-- तद्‌ाहितापीति, पन्नेतरोपाचित्वशङ्ाहितापीव्यथः । "पन्ते व्याभचार-
ag ति, - पक्ते(२) व्यभिचारशङ्का यथा न प्रतिबन्धिका तश्रा तदाहितापि agra
प्रतिबन्धिकेत्यथः |

'मङ्धसङ्कमाच्रे'ति मात्रपदेन काय्येक्ारणमावादित्युदासः । अनुमानानाम्‌
गगनं परिमाणवन्‌ द्रश्यत्वादित्यादोनाम्‌ । ‘fawwazrtata,— सवत्व पर्चतरी-
पाधित्वशङ्ाय्ाः सम्भवन निरुपाधित्वाप्रसिद्ध (रति ara: |

॥ ^

अथात्र कथ्िदि'(द)त्यादिप्रथमकल्पं दूधयति, -सन्दग्धौपाधाति।
साधनाव्यापक्रत्वसन्देदे , साध्यव्यापक्रम्यभिचारित्वस्य साध्यव्यभिचारव्याप्यत्वान
तत्‌सन्देदेन व्यभिचार(ठ) सन्देहः । साध्यव्यापक्रत्वसन्देदे च साधनात्याप्रक-
व्याप्यत्यस्य साधनाव्यापकत्वव्य्ाप्यत्वात्‌ तन्‌सन्देदन साध्य AVATAR TAR

जकः आ ee क अवि रि वा भिमः

(१) पुस्तकविरोये ‘aga पाठः| (२) पु्तकव्िराप पपक्ष
इत्यारभ्य प्प्रतिवन्धिक्रेस्यन्तः म्रन्थो न zea) (३) Frey (अथात्र
कश्चिदित्यादि' इति पाटो नास्ति)

[कि न » eee

(ट) प्रयोजक्रेति तादकप्रयोजकोषाधित्वशटेत्यथः । 'तदाधानःमिति व््रनिचार-
शङ्धाधानमित्यथः । :
(ड) ‘caftarzaete’ इति- साधने anaes व्यभिचारसन्देह इत्यथः |

८२२ तत्वचिन्तामणो भनुमानखण्डे

ततप्रयोज्ञकं रूपं(१) साधननिष्ठसाभ्यव्यभिचारब्याप्यसन्दिग्धव्यभिचारप्रतियोगिव्वम्‌
ध्ये साधनाग्यापकत्वग्याप्यसन्दिग्धव्याप्यत्वप्रतियोगित्वं पक्तेतरेऽप्यस्तीत्यथः

MAI: भनुमानविदयरूपायाः |

तद्राहितापी'त्यादिद्धितीयकरपं evafa—‘safrarceraeaa ‘fa । (कारणे 'ति-
पत्तेतरक्षाना तिरिक्तकारणेत्यर्थः | “भज्ञन्यत्वादिकमित्याविना पक्ञीयव्यभिचार-
संशग्रान्यत्वपरिग्रहः |

aitata:

कथमन्यथा करवहिसंयोगः aa: संयोगो वा प्रत्यत्तसंयोगधर्मातिरिक्त-
धमेसमवायी समव्रावित्वादिच्यादितो(२) न शक्तयादिसिद्धिः १ निरूपाधित्वे-
ऽप्यप्रयोजकत्वादिति चेन्न, निरुपाधित्वस्यैव प्रयोजकत्वात्‌। तथात्वेऽपि
चाप्रयोज्नक्त्वे निरूपाधित्वाभिमतानामितेरषामपि तथात्वात्‌ |

दीधितिपरकाशः

नयु पक्तेतरोपाधित्वशङ्ाहितव्यभिचारशङ्खसस्वेऽपि व्या्िग्रहप्रतिबन्धा-
भावात्‌ तथान्वयव्यतिरेकानु विधानपेव मानमत आह--'कथमन्यथे'ति। अन्यथा
पत्तेतरोपाधित्वशङ्कायज्न्यत्वस्य पत्तीधरग्यभिचारसन्देहान्यत्वस्य वा निवेशने |

करवदहिसंयोगमात्रस्य पत्तत्वे संयोगान्तर पक्ञातिरिक्ते व्यभिचारसनरेहस्य
संयोगान्यत्वस्य पक्ततावच्तेदकावच्छिश्नसिन्नत्वरूपपक्तेतरत्वादन्यस्य शुद्धसाभ्य-
व्यापकस्योपाधेः(३) सम्मवादाषह.४) ‘aa: संयोगो वे'ति । waa यः संयोगधमेः,
तवतिरिक्तो धर्मो gar, संयोगाबुहिरधत्यक्तः संयोगधमश्च | तत्र भाद्ये(ड)वाधात्‌

— 7 इ 7) 9) 2 = — 2 1 —i । ——<< see EE == a Le — aa EE = Be ee Eee 08 ककर —<—<—<

(१) क्वचित्‌ (तत्‌प्रयोजक्रं रूपःमित्यनन्तर 'साधननिष्ठेत्यादि-ष्पक्षेतरेऽप्यस्तीत्यर्थः
इत्यन्तवाठस्थके ‹वाध्यन्यमिच।रग्याप्यसनिद्ग्धव्याप्यत्वप्रतियोगित्व पक्षेतरेऽप्वस्तीत्य्थं
इप्येतन्मात्रपाटो दृश्यते। (२) समवाव्रित्वादित्यतः इति पाठान्तरम्‌ |
(३) पराधिखनम्भव्रादाह' इति पाठान्तरम्‌ । (४) पुस्तकविरेषे (अष्दे'ति नास्ति |

(ह) ‘ararfafa—daiaaadea संयोगरूपपक्ते aararfacad:

उपाधि-प्रकरणम्‌ ८२३

पन्ञधमंताबलदप्रत्यन्तसंयोगधमेसिद्धिरित्यथः। तत्र व्याप्िग्रहप्रतिबन्धकानतरस्या-
भावात्‌ पत्ञीयब्यभिचारसंशयः पक्ेतरोपाधित्वशङ्ाहितव्यभिचार संशयश्च भनायत्या
प्रतिबन्धकोऽभ्युचेय इति भवः।

निरुपाधित्वेऽपी'ति,- तथा च तदनुरोधात्‌ परह तरोपाधित्वं न स्वीकरस्तव्य-
मित्यथः(१)। "अप्रयोजैकत्वा'दिति- का्यकारणमावादिव्यापिग्राहकतकश्युन्यत्वा-
दित्यथेः। इतरेषाम्‌ गगनं ` प्ररिमाणवत्‌ द्रव्यत्वादित्यादौीनाम्‌ । (तथात्वात्‌(२)

अप्रयोजकत्वात्‌ ।
दीधितिः

भत्र च कुत्र पत्तातिरिक्ते व्यमिचारशङ्क, कश्चायं sailed ag व्या्षिग्राहक-
टतरथपाणविरहिणि(२) निरूपाधित्वमिति। यतस्तन्नान्ततः(४) पक्तसपक्तेकरेश-
वृ सिघध्माषच्लन्नसध्यत्यापक्रानां सपक्ञकदेशन्र्तिधर्माणाम्रुपाधित्वं सम्भवति (५) |
इत्थञ्च यथा नातिप्रसङ्गस्तथा तन्न तत्र aca इति । सत्यम्‌ , कथकसमस्परवायानु-
रोधात्‌ कथायां सदिग्धोपाधित्वेन पत्तेतरो नोहूभाव्य इत्येवस्पसेऽयं प्रन्थ इत्याहुः |

दीधितिपरकाशः

‘aa चे'ति, पन्ञातिरिक्ते(६) साधनवति aaa साध्यवसनिणयादिति ara: |
तथा च भनायत्या प्त्तीयभ्यभिवारसन्देह एव aa प्रतिबन्धक इति। पत्तेतरस्य।-
नुपधित्वेऽपि तदनुमानानां निदपाधित्वं नास्तीत्याह-- कश्चाय'मिकि। रढतरे'ति,
निदषित्यथः | ।

"अन्ततः इति,-शुद्धसाध्यः्यापक्रास्पूसिद्शायामपीति | 'पक्तेति-तद्ध्मा-
वच्छिक्नसाधनाव्यावकत्वरक्ाथम्‌ | तद्धमविच्छिश्नसाध्यन्यापकत्वरकल्षणाय सपक्तेक-
afi सपन्तेकरेशवृ ्िधमेस्य सपन्तान्तर अभावाद्‌ यावत्‌सयपनत्तत्रुखिधर्मावच्छिश्न-
साध्यस्य च सवंत्रेैव aa aaa साध्याग्यापकत्वपरिक्ाराय 'वकदैगोति।

(फीणी दि ह | — च — 1 1 ee — भेन

(१) स्वीकत्तम्यमिति भावः इति पाठान्तरम्‌ । (२) ^तच्वात्‌" इति
पाठान्तरम्‌ | तन्मते दीधितावपि स एव पाटः प्रतिपत्तव्यः। (३) 'विरहिणाःमिति
पाठान्तरम्‌ | (४) यतस्तत्र तत्रान्ततः इति पाठान्तरम्‌| (५) (सम्भाव्यते
इति पारठान्तयम्‌ | (£) ररिक्तसाधन' इति पाठान्तरम्‌ | ।

८२४ तत्वचिन्तामणो भलुमानखण्डे

तद्शोपाधेः पत्त्र सित्वे साधनभ्यापकत्वमैव स्यादतः पत्ावुसित्वलाभाय
'सपत्तकदेशे'ति। यथा गगनं परिमाणवह्‌ दन्वत्वादित्यादो गगनप्रथिभ्यन्यतर-
त्वावच्छिन्नसाभ्यभ्यापकं पृथिवीत्वपरुपाधिरित्यथैः।

नु पक्तेतरस्थापि सन्दिग्धोपाधित्वे पक्तीयव्यभिचारशङ्ायाश्च प्रतिबन्धकत्वे
पवतो वहिमान्‌ धूमादित्यादिप्रसिद्धानुमानविटयग्रसङ्ग इत्यत आह --¶त्थश्चे'ति |
ताद्रशशङ्कायाः प्रतिबन्धकत्वे चेव्यथः । वक्ष्यामः इति,- भनुङ्ूखतकानवतारदशायां
ततूप्रतिबन्धकत्वमिषए्मेव, तकाच्छङका (द) निवृत्ता्रेवाजुमानप्रवृ्तिरिति देत्वाभासादो
वक्ष्यत इत्यथः(१) |

तच्वाचन्तार्माणः

ननु यत्रोपाधिस्तत्नानुक्कूखतक्रो यदि नास्ति, तदा तदभावेनेव व्याषेरग्रहः।
अथास्ति, तद साध्यव्याप्याव्यापकत्वेनोपाधिः साभ्याव्यापकत्वादिनिश्चयान्नो-
पाधिरित्युभग्रथापि नोपाधिदू व्रणम्‌ |

न च व्याप्तच्यभावव्याप्यत्ुभयम्‌ , भत उपाधिरपि तद्‌भावोश्नयनेन दोष इति
वाच्यम्‌ ; उपाधेरात्मलामाथमनुक्कुखतकाभावोपजीवकत्वेन तस्यैव दोषत्वादिति
Ja, सोपाधावेकज्न साभ्यतद्‌भावसम्बन्धस्य बिरुद्धत्वाद्बच्ठेदकमेदेन तदुभय-
सम्बन्धो TST: | तथा च साधने साभध्यसम्बन्धितावच्तेदकं रूपप्तुपाधिरावभ्यकः(२),
तथा भनुक्कलतकमिवोऽप्यावध्यक इति उभयोरपि विनिगमकाभावाह्‌ दूषकत्वम्‌(३) |

दीधितिः

सोपाधवेकत्रे'त्यादिः--उपलन्षणमेतत्‌। ग्यभिचारिण्युपाघेरवश्यस्भाष-
मात्रे aT । उवज्ञीभ्योपज्ञीवकमभावो हि न कार्य्यकारणमावः ; असम्भवात्‌ |
व्याप्यग्यापकमभावस्तु अफिञ्चित्कर णव, fant क्षायमानदूषकतायामेक-
मविक्ञायाप्यन्यतरक्षानाश्च न ज्ञाप्यज्ञापकभावः। न चानुङ्कटतक विरह देव ग्यापेरप्रहे
रतपरुपाधिज्ञानेन, विनाप्यनुकूलतक व्यभिचाराग्रदे ग्याप्िग्रहसम्भवादिति भावः

es ce oe le [1 .

(१) ‘ata भावः इति पाठान्तरम्‌ । (२) रूपमनुकूकतकाभावोभजीवनमन्त
रेणोपाधिरावश्यक' इति क्वचित्‌ प।ठः | (३) “gaara fea पाठान्तरम्‌|

= ~ ~~ --- -=---- - ~ ~~न

[ गि Sega as toi —— = a ee = [रि दि | मरे मा नमा न न मव मयु = दय TS, - |

17 क) ao [गौ [ए हि ।

(3) ‘asta’ अनुद्धरुतर्कत्‌ । ‘agra व्यभिचारदाङ्कानिदता वित्यर्थः |
ध्यभिचारापाद्ककतकस्य ध्यभिवारवत्ताबुद्धि प्रति प्रतिबन्धकत्वल्य कत्वादिति भाषः |

उपाधि-प्रकरणम्‌ ८२५

दीधितिप्रकाशः

सवत्रेवानुङ्कुटतकस्य व्यापिग्रदे हेतुत्वमिव्यभिप्रायेणाशङडूते ye "नयु
यत्रोपाधिःरित्यादिना । “उपाध रितिः-'उपधेः' उपाधित्वेन तजक्षानस्य ।
'भात्मलामाथम्‌' स्वनिष्परयथेम्‌ । ‘sq: उपाधिस्वरूपस्य । ‘arena’
उपाधित्वेन. स्वन्ञानाथेमिति वा avr: |

(अनुङ्कलतकाभावोपजीवकत्वेने 'ति,-भनुक्रुलतकं सस्ते साधने साध्यभ्याप्यत्व-
प्रहत्‌ साध्यव्याप्याव्यापक्रत्वेन उपाधेः साध्याव्यापकत्यनिणये साध्यव्यापकत्व-
धरितोपाधित्वस्य ज्ञानमेव न स्यादत उपाधित्वज्ञाने aqgeantaa caste
इत्यथः | अनुक्कूखतकभिावस्थापि Fs उपाधिर्पज्ञीव्यः, साध्यसहनचरिते हेतो
साध्याभावसामानाधिकरण्यक्ञानजननेन(१)हि तस्य दोषत्वम्‌, ata च साभ्य-
सम्बन्धितावच्कदकविधयोपाधिक्ञानप्ुपजीग्यम्‌ , साध्याभावसम्बन्धिनि faerea
स।ध्यसम्बन्धस्य अवच्केदकमेदं विना अक्ञानादित्युपाघरेरात्मलाभाथेमनुक्कटतर्का-
Wa तस्य RS साध्राभवसम्बन्धबोध्रे उपापरेसपजीव्यत्वादविनिगमनाबिरहा-
दुभयोर्दोशरत्वभिति सोपाधा'वित्याद्विमूलस्याथंः, तं दूषयितुमाह - ‘saan fata |
(वतत्‌' उपाघेरूपजीऽयत्वाभिधानम्‌। उपलष्च्यं दशयति स्यभिनचारिणी'ति।
उपलन्तणत्वाभिधाने वीजमाह-'उपजीव्य' इति । (असम्भवादि 'ति,-उपाधिस्वरूपस्य
अनुक्कूुखतक्रामावस्वरूपस्य च तन्‌(२)फटयोवा पर स्वर मुपजीव्योपजीवकभावाभावा-
दनुकूलतक्रण देतो साभ्यव्याप्यत्वग्रहेऽपि तदव्यापकत्वाप्रतिसूधानदशायाभ्ुपाधः
सप्यत्यापकत्वध्रहसम्मवान्‌ साध्याभावसम्बन्धिनि साध्यसम्बन्धस्याविरूढत्वेना-
वच्त्वैदकध्रहानपेक्तणाव्‌नुकूखतकाभावक्राटेऽप्युपाधेसपजीत्यत्वासम्भवा दिस्यथः |

"उयाप्यव्यापकभावस्त्वि ति,- ययपि उपा्रेरनुक्लटतकाभावध्याप्यत्वेऽपि
भनुक्कुरुत्काभावस्य सद्धेतावपि कदाचित्‌(३) सम्भवन नोपाचिव्याप्यत्वम्‌ ,

4 . ad =. ऋ ॐ ome 0 le Ee” ee = ~~ a. oe —— ote Oe eee श्च ~~ भक

(१) ‘aay इति सप्तम्यन्तपाठः क्तराचित्‌कः। (२) (तत्‌कर्योर्वीः इति
पाटो न सर्वत्र दश्यते। (३) क्वचित्‌ इति पाठान्तरम्‌ |

ae व ee प? [छा छ १" 0 हि 711 अ ` ध ण 1 ब न गया जिमि विषोयििष्य्ययोयिर्डिकनिियेयययि

१ ०४ [३२]

1 7. ति [ ति त 1 हि

[क A ह 1 यी

८२६ तत्वचिन्तामणो अनुमानखण्डे

तथापि अनुक्कूलतक्गंपरं सत्तक्ग(ण)तिषश्रीभूतापाचम्यतिरेक(१)परम्‌ , तद्भावस्तु
न(त) सद्धेताविति भावः अकिञ्चित्‌करः इति,--व्याप्यत्वेनेवोपज्ञीग्यतेत्यस्य
निगु क्तिकत्वादिति ara: |

ननु स्वरूपसदुदूषकतायां उापकस्याधिकदेशच्रत्तेरन्यन्न दृषकवक्ेदपनेरवा-
न्यथासिद्धत्वानन्युनदेशवृततेर्व्याप्यस्य न दूषकरत्वं कल्पत इत्यस्यैव विनिगमकत्वमत
आह --'विभेषतस्त्वि'ति। पकतराक्लानकारेऽपि अन्यतरक्ञानाद्‌ व्या्िग्रह
प्रतिबन्योदयान्नैतद्‌ बीजमिति भावः। अभनुकूलतकामावस्यानुमानक्िधया ्याभ-
चारधीद्वारा दूधक्रत्वमित्यमिप्रायेणेदम्‌ |

अनुक्कुलतक्स्य व्यासिप्रदे करणत्वात्‌ तद्भावः कारणाभावतया KATA
Tata इत्यभिप्रायेण शङ्ते -"न चानुक्रके'ति। व्यभिचारशङ्ा-
प्रतिबन्ध(र)मावे भनुकरूखतकस्य प्रयोजकत्वम्‌ , न तु तस्य कारणत्वमि्यभिध्रायेण
परिदरति--'विनापीति। तथा च अनुकलतकं विनापि व्यापिग्रहप्रसक्तो aa
परतिबन्धकङ्गीभूतव्यभिचारध्ीसम्पादनह्ारा (३) उपाधेदुधकल्वमन्ततमिति भावः ।
तवचन्तार्माणः `
भने त॒ agrawal यस्य साधनस्य साध्यं faada, स धमस्तन्र हेता
वुपाधिः। स च धर्मां व्स्यामावात्‌ प्ते साध्यसाधनसम्बन्धाभावः, यथा

"रयि 1 षकं . [म भी — —a es oes ee ee ——————

(१) (अधाद्यपरम्‌ हति पाठान्तरम्‌| तच्च न समीचीनम्‌ ,
तदभावस््विलयाद्यत्तरग्रन्थस्पमर सहैव निभदस्यानुपपत्तः। (२) वरन्धक्रत्वः इति
पाठान्तरम्‌ । (२३) सम्पादनेनः इति पाठान्तरम्‌ |

जि पो — -

Ee ag जण Rea <a १) "णि न्क — —aD ae

(ण) “nary वहरित्या्यसद्धेतुकस्थरे afgafe धमन्यभिचारी स्यादु द्रव्यं न
स्या दिव्याथघ्तत्तकविषयीभूतष्य द्रन्यत्वाभावरूप्रस्यापाद्यस्ययो व्यतिरेको दन्यत्वं तदभावरूप-
परकृतानुद्भुरतककछाभावल्य उपाधिमति प्रृतदेताववत्तमानतया उपापेह्तादकानुदलत्तकौमाव-
व्याप्यत्वा सम्भव हति सत्तकौनुधावनम्‌ |

(त) ‘azataeg’ हइत्यह्य सत्तकं विषयीभूतापाथन्यतिरेकाभावस्त्वित्यर्थः । तथा हि
बहिमान्‌ ` warfaeatigaggeus मो यवि वहिव्यभिचारी स्यात्तदा afgaeat न स्यावि-
त्थादिसत्तकष्य विषयीभूतमापाद्यं यत्‌ वहिजन्यत्वाभावादि ageafitar afgacacarh:
तदभावात्मकल्यानुद्धरुतकाभावस्य धमादिकूपसद्धेतो न सम्भव इति भावः |

tay AE

उपाधि-प्रक्ररणम्‌ ८२७

भद्रन्धनवसवम्‌ | भ्यावत्तते हि तदुभ्याबुस्या धूमवखमयोगोखके | भत दव aa
साध्यसाधनसम्बन्धाभावः Tt |

qq भवत्वव्याव्रच्या wa जन्यत्वानित्यत्वयोः सम्बन्धो निवर्तमानः
पत्तधमेताबलदूनित्यत्वा(भवमद्राय सिध्यति । तथा armas निवर्तमानं
वहिद्रभ्यत्वे सति प्रत्यत्तव्वं निदत्तयत्‌ प्रत्यन्तत्वाभावमादाय सिध्यति तथा च
उमयत्रापि पत्ते साध्याभावसिद्धया साध्यसाधनसम्बन्धामावोऽस्तीति। भत पव
वाधानुन्नोतपक्तेतरस्यानुपाधित्वम्‌ ; स्वञ्याघ्रातक्त्वेन तू यतिरेकस्य साभ्यात्यावत्तै-
कत्वादिति |

दोधति

agua ia—aq va इति पूरणन्‌(१) पक्तनिषएटसाय्यन्यावरृखयुन्नायक-
व्य बरृत्तिप्रति्रोगित्वमथः | सनूप्रतिपह्तोन्नायरकत्वश्चात्र दूषकरतावीजम्‌। aa(®)
चाप्रथ्रोजक्रतबात्‌ सयनाञ्य्ापक्रत्वं नोक्तम्‌ (३) |

साधनस्य सोपाधित्वव्युत्पादनायव Fad शस्य साधनस्येति। यद्रा
साधनस्यैत्यनन्तरमधिक्ररण इति FOU सःधनवन्नि्ठनाप्यव्याद्खुन्नायकमग्याचत्ति-
प्रति्ोगित्वमथंः। aa च यहूभ्यभिचारित्वनेत्यादेरुपदशिताथनिष्कष पवायम्‌ |

गुदस्य साधनावाच्छन्नस्य च साध्यस्य व्यपक्रानापुपाधीनां प्रत्ते क्वचिन्‌
साधनवति at स्याभा वस्यकरमुक्नयनप्रकारमाह--'स चैट्यादि। साधनवसेन
ज्ञायमाने पत्ते साध्यसाधनसतम्बन्धामावः सिध्यन. पत्तेधमतावटात्‌ साध्याभाव-
मदाय पय्यवस्यति |

दीधितिप्रकाशः

ननु पवतो वहितान्‌ धूमादित्यादौ महनसत्वादवतिव्याभिः, हदो aga-

भाववान्‌ हद(थ) महन सान्यतरत्वे सति महानसत्वाभावादिति क्रमेण तहुव्याचरृत्तेरपि
(१) पूरणीयम्‌" इति क्वचिन्‌ पाठः| (२) (अत्र इति क्वचित्‌ प्राठः |

(३) नोपात्तम्‌" इति पाग्रान्तरम्‌ |
| (थ) caafigren वटादीनां हदुभिन्नानामन्यतरत्वघटकत्येन Afing स्वस्पासिद्धिः
eq: सत्वन्तवटकान्यतरत्वणम' हदरति। सत्यन्तगम मद्ानमपरि्ारेण कैषाचिदु
agiarartt घशादरोनां (are वितेत्यदखंपध्यंम्‌ । वहिमरां adalat निवे preaatan
ठग्रभिचारः। वितेष्यदरानित्र्ते asraareantan व्यभिचार बोध्यः |

Pew 46 eee

तरत तस्वचिन्तामणोौ भनुमानखण्डे

क्वचित्‌(व्‌) साभ्यव्यावर्तकत्वादत आह --'भत्र(१) qa’ इति । पत्तनिष्ठा या
प्यव्यात्रुदयुक्नायिक। व्याच्ुतिः(ध) तत्‌प्रतिथोगित्वमित्यथः। उश्नायकत्वं
तदूयोग्ता, तेन व्याप्तखाभः |

ननु हदो वहिमान्‌ धूमादित्यादो(२) वहिसामभ्यादो तदृतिभ्यासिः तेषां
व्यभिचारनुन्नयकत्वादत आह--'सतूप्रतिपत्तेति। तन्न ` तेषां लक्ष्यत्वमेवेति
भावः। ‘aa’ सतुप्रतिपर्तोक्नयने |

नन्वेवं Ta agen साध्यं व्यावत्तंत(३) इत्यत वव सामज्ञस्ये यस्य
साधनस्येति व्यथमत भह --'साधनस्येति। यत्‌साधनीयं साध्यं faaaa तत्‌
साधनं सोपाधि इत्येवं परम्परासम्बन्धखाभायेत्यथधः। केवटपदमवधारण(9)-
परम्‌ , न तु san विव्तितमिव्यवधारणाथः |

wan तत्सख(५)मप्युपपादगितुं कव्यान्तरमाह--“यद्रे'ति । नन्वेवं
यदभवेन साधनवति साध्यं निवर्तत इति पवंछक्षणार्थन पोनरक्तयमत भाह-- तथा
aia) तथा च यद्व्यभिचरारित्वेनेत्यस्य तवर्थपरतया व्याख्यानं न कन्तव्यमिति
भावः| ।

ननु यद्ष्याबखा साध्यं व्यावसत(£) इति कक्लषणप्तुपक्रम्य साध्यसाधन-
सम्बन्धव्यराव्तकत्वरूपतदर्थोपवणनेनोपसंहासो विरुद्ध इत्यत आह-'शुद्धस्ये'ति।
तथाः च उश्नयनप्रकारमाज्रकथनम्‌ , नत छन्ञणार्थोपवणनमरिति न विरोधः

(१) ‘arf इति पाठन्तरम्‌। तन्मते दीधितावपि सर एव पाठः|
(२) भ्धूमादित्यादवतिन्यराक्षिरिति पाठन्तस्म्‌ | (३) ‘aaa’ इति पाठान्तरम्‌ |
(४) Sar’ इति पाठान्तरम्‌ धर'मिति नास्ति | (५) (तत्‌प्वेशः इति पाठन्तरम्‌ |
(६) “निवत्तत' इति पाठान्तरम्‌ |

(द्‌) (तदुब्याढृत्तेरपी'ति महानसत्वादिन्याद्ृततेरपीत्यथः। "क्व चित्‌ः faaneqeud
enati ‘arsaqeqradacara’ व्ट्यादिरूपषाध्याभावसाधकत्बा दित्यर्थः |

(a) पश्चनिष्ठत्व्य साध्यज्पावृत्तो प्रथमोपस्थिताथां fastened भयोगोकक्ं धमव
ag रित्यादौ भयोगोककात्मकपक्षनिष्टा या धमरूपसाध्यव्यादृत्तिस्तदुज्नायकबरहिग्या वृति
प्रतियोगितया वहपादावतित्य।तिरिति प्रयमोपस्थितक्ताध्यग्या्त्तिमपषहाय तदुन्नायकड््राटृत्तो
पक्षनिष्ठत्वं विशोषणम्‌ |

क `| — =

उपाधि-प्रकरणम्‌ ८२१

प्रथमव्यारपानुलरेणाह-- पत्त इति । द्वितीयग्पारथानुसारेणाह- “क्वचित्‌
साधनवती"ति। दक'मिति-साधनावच्छिक्नसाध्यग्यापफोपाभ्ययुरोधेनैव। १) तत्‌
परकरस्प्राश्चप्रणीयत्वे शुदसाष्यरव्यापक्षस्थलेऽपि तनूपरक्षारः सम्भवतीत्याशयेनो-
भवसाधारणोन्नयनप्रकारकथनमिति भावः। साष्यसाधनसम्बन्धाभावरसिद्धौ कथं
साभ्याभावसिद्धिरत आहु.-साधनवसेनेति। विशि्टाभावस्येव ततस्म्बन्धामा-
वस्थापि अनतिरिक्तत्वादिति ara: |

दीधितिः

ननु शुद्धसध्यामवोन्नायकरस्यारद्रन्धनक्यादेः क्रथं साध्यसाधनसम्बन्धा-

भवोन्नायकत्वमत आह --भ्यावत्तते हीति(४)। (“भत ai 'ति,-- साध्यामादसस्वे
साभ्यसाधनसम्बन्धामविस्यावभ्यकत्वा्चगुन्नायक्रत्वमन्नतमिति भावः । wee’
इति -द्रध्यत्वस्य देतुत्वाभिप्राय्रेण । अयश्च प्रायशः सम्भवतीत्यमिहितः।

वस्तुतस्तु प्रकारभेदेऽपि न af) तथा च शुद्धसाध्यव्यापक्रौपाधिस्थकले
Waa: अभवच्छन्नतटुग्यापक्रस्थरे त्ववच्छेदकवत्यवच्िन्नसाप्याभावोऽ्व-
asain Tahaan शुद्ध साध्याभावः साधनीय्ः। अभत एत्र
गगनादौ aaa प्रसेय्रत्वेन च प्रत्यत्तत्ये साध्ये यदिद्रव्यत्वावच्छिन्नसध्य-
व्यापकस्य उद्भूतरूपस्य तादशसध्याभावोश्नयनहेतुत्वमिति |

पत्ते यदुग्यात्रूव्या यस्य साधनस्य सम्बन्धि यनसाधनविशिप्रं साध्यं निवसने
इत्यथस्तु यथाध्रतत्रन्थस्वरक्तसिद्धः। aa दूषकतावीजं यदि सनुप्रतिपत्तोन्नाय-
कत्वम्‌ , तद्वा साधनानुप्रवेशो व्यथः, जटं get गन्धवसादित्यादो प्रथिवीत्वादावति-
याश्च |
दीधितिप्रकाशः

नु साध्यसाध्रनसम्बन्धाभावोन्नायक्रत्वव्रदणने THA REY शुद्धसाभ्या-
भावोन्नायकत्वप्रदशेनमसङ्तमतस्तन्‌ सद्भमवितं शड्धामवतारयंति- (नन्विःति।
साध्यमि(वसलख' इति, तथा च साध्यःमावस्य साध्यसम्बन्धाभावत्याप्यत्वात्‌ व्याप्य
व्याप्यस्य सुतरा तटुभ्याप्यत्ादित्यभिध्रायण उपाध्यभात्रे साध्याभात्रे व्याप्यत्वं

यी) हि Wee ee कथ Setehe— => पिन ee हि „नः

(१) ‘day इनि पाटन्तरम्‌ |

८३० तच्रचिन्तामणो अनुमानखण्डे

दशयितं शुद्रसाध्यग््रवत्तकत्वपुक्तमिति भावः। वायोः प्रत्यक्तस्वे साध्ये प्रत्यन्त
स्पर्शाध्रयत्वस्थेव हेतुत्वेन प्रतिपादनाद्‌ द्रव्यत्वे सती'ति मुलमनुपपन्नमत आह--
द्रभ्यत्व इतीःति। द्रव्यपदं बहिद्रंव्यपरम्‌ , प्रत्यत्तपदं वा बहिरिन्द्रिय(१)प्रट्यक्षपरम्‌ |

नु उक्तक्रमेणोन्नायक तयैव SUA THA यत्र साध्यसाधनसम्बन्धाप्रसिडचा
पन्त्य साधनवसेनाज्ञानेनात्यापक्रव्वेन वा उपाधनतन्‌प्रकारस्य(२) सम्भवः, तत्र
निश्क्तलन्षणस्या(३)सङ्गतचखागसङ्तिरत भाह--भअव्रश्चेति । ‘mag’ इति,- तथा
च प्रायिकोऽयं प्रकारः, न तु साव॑लिकर इति भावः|

'शुद्धसाध्याभाव' इति- साधनीय इत्यत्र तनेनान्वयः | 'अवच्तेदकवती'ति,-
विगरेषणव्रसेन ज्ञाते विशिषए्भाववुदविगेष्पाभावावरम्बितत्वाद्विति ara: | fataar-
भावस्यार्ति्कित्वपत्तेऽप्याह -"भवच्छेदकवस्ययिशधितेनेति। ‘sag इत्यस्य
eqrafa स्फुटयति(४) - "अत पव ति । गगनं प्रत्यन्तं स्पर्शात्‌ प्रमे्त्वादेव्यादो(५)
गगनं (न)तदुभग्सम्बन्धाभाववह्‌ उदूभूतरूपाभावादित्यत्र पत्ते गगने(६) शद्धसाध्या-
भावोन्नायकत्वसम्भवात्‌ द्वितीय(प)रेत्वनुसर्णम्‌ | aa गुणादौ व्यभिचारत्‌
प्रत्यक्तत्वप्रमेयत्वसम्बन्धत्यापक्रत्वाभावादुहूभूतरूपस्य न तथ्रा(कः) उन्नायकत्वमिति।

wee 8 1 eet ee See ee ०० 1 1 | = = ag = a = क्ण

(१) धवहिरिन्द्रिसजन इतिं पाठान्तरम्‌ । (२) प्रकारसम्भवः इति पाठान्तरम्‌ |
(३) (सत्वादनङ्गतिरत आह" इति पाठान्तरम्‌ | (४) सएयतिः इति पाठान्तरम्‌ |

(५) प्प्रमेवत्वद्वित्यत्नः इति प्राठन्तरम्‌ | (£) “et गगने इत्यनन्तरं
(ताहशक्ताध्यामविति' इत्यतः ya क्वचित्‌ पुस्तके भ्सशात्मकतसाधनवतच्वेन
जसानाभावानोक्तक्रमेण प्रक्षे साध्याभावसिद्धिपय्येवसानम्‌ | wa क्रचित्‌ सशधति
उभयसम्बन्धाभावस्य साधने शुद्धसाध्याभावोन्नायक्रत्वतम्भव्राद्‌ द्वितीयहेत्वनुतरणम्‌ |
तत॒ गुणादौ व्यभिचारात्‌ प्रत्यक्षत्वप्रमेधत्वसम्बन्धव्यापकरल्वाभावादुद्‌भूतसरूपस्य न
तथोपाधिस्वमिति' इति पाठो ददयते।

(न) 'तदुभयसम्ब्रन्धामाववःदरिति साध्य्क्ताधनसम्ब्न्धाभाववदित्यर्थः। स्पशंरूपप्रथम-
wasey स्पशंप्रत्यक्षत्यो भयसम्ब्न्धाभाववदिति भावः |

(१) द्वितीयेत्वनुसरणं प्रमेप्र-वहगह्धि ayers aaa ta: |

(फ) Ca aT उन्नायकत्व'मिति स्पशंदेतुकर्पोक्तरीत्या A TH तसाध्यस्ाधनोभयक्षम्बन्धा-
भावरोज्नायकत्वमुदभूतरूपा भावस्पेत्यथः ।

ऽपाधि-प्रकरणम्‌ ५३१

भत्र क्वचित्‌ स्पशंबति तदुभयसम्बन्धाभावस्य साधने ताद्शस्पर्शात्मकसाधनवसयेन
्ञानाभवान्नोक्तक्रमण शुदस्पामवसिद्धिपय्यवसानम्‌। तादशसाध्याभवे ति.-
afegeacaa व्रिशेषिते गगने वष्टिद्रेव्यत्वावच्छिनपत्यत्तत्वाभावस्य वहिद्रंव्यत्वे
सत्युदभूतरूपाभावादििति क्रमेण वा प्रल्यत्तत्वरूपश्चद्धसाध्याभावस्योन्नायकस्व-
मित्यथंः।
४
यथाश्रताथल्यागे वीजमदशयितु' यथाध्रताथमाह ‘aa इन्यादिना । ‘aq
स(धनसम्बन्धी'त्येतावन्मात्रण साधनविरिष्साध्यामावोक्नायकत्वारमत्‌ तदथ
nig—‘aq साधनविशिएमिति। बेयथ्प्रभुक्तवा विपरीताथेकत्वमप्याह--जल'-
fafa तत्र पृथिप्रीत्वद्य जले दरव्यव्वाभावानुन्नायकत्वेनालष््यत्वात्‌ गन्धविशि्-
द्रथ्यत्वाभावोन्नायकत्वेन च wang | पवमत्रऽप्यृह्यम्‌ | तदैत्यादि
दूषणं पूवत्रापि बोध्यम्‌ |

दीधितिः

अथासिद्न्नायक्रन्वम्‌, तदा साध्यानुप्रयेशो fama, जनं गन्धवत्‌
द्रभ्यत्वादित्यादौ पृथिव्रीत्वादावतिप्रसङ्श्च |

अश यथासम्भवमसिद्धः सनुप्रतिपन्ञस्य चोन्नायक्रत्वम्‌ , तदा वायुः स्नेहवान्‌
गन्धव्रखादित्यादा जदत्वपरथिवीन्वादा(र)वव्याप्भिः. साधनविगिएरमाध्याप्रसिद्धः।
साध्यसाध्रनवधकारकवोधविरोधिवु द्धकाभावोन्नायकत्वमथः | fants चकेका-
मववुद्धिरुभगवत्ताबोधप्‌,२)। विण्दस्थरे तु चरमादिगपतथाविधकोधप्रसिदच्चा
समन्वय इत्यपि वदन्ति|
दीधितिप्रकाशः

सधनविगिणस(प्याव्रसिद्ध'रिति, - -माध्यमाधनाभयं fara इत्यर्थं तु
यद्यपि नायं दोषः, विर्द्यो(३)दमयत्वेनाभावस्य gaa, तथापि aa
भिन्न yaaa साध्यसाधनभावः, aa सेतौ ‹ पवंतो(५+) - afar

[गी

(१) "जटत्वादावव्याि'रिनि क्वचिन्‌ पाठः| (२) वृद्धिम्‌ इति पाठान्तरम्‌|
(३) वविरुद्धयोरप्युमव्रतवेनेति वाटान्तरम्‌ । (४) ‘areata क्वचिन्‌ षाठः |
(५) ग्रन्थविरोपे ‘ade इत्यारभ्य ‘agama’ इत्यन्तग्रन्थो न दंदयते।

BAR तत्वचिन्तामणो भनुमानखण्डे

दतदरुपदित्याद्‌ हेतुतावच्छेदकसम्बन्धेन(१) समवायेन साध्यतावच्छेदकेन संयोगेन
बा उमयाभावस्य केवलान्वयितया(२) तदुन्नायक्घपवंतत्वादिरूपभ्यतिरेकग्रतियोगिनि
पवतत्वाभावादावतिव्यापिरिति | साध्यवसप्रकारकप्रमायिशेष्यत्वसाधनव-
प्रकषारकप्रमा विशेष्यत्वोभयं निवत्तते cad तु अन्रृ्तिहेतुके तत्‌साध्यके चा(ब).
प्रसिद्धिरित्यादिकमृह्यम्‌ |

यथासम्भवमसिद्धेः सत्‌प्रतिपक्ञस्य (३) उश्नायकत्वं छष््यतानियामकमिति पत्त
aq निष्कषेमाह-सध्यसाधनवसःति । साध्यवच्वप्रकारकसाधनवस्वध्रकारकां
यो बोधस्तहूविरोधिनी बुद्धिर्यस्य ganda योऽभावः साध्यस्य साधनस्यवा
भावः(४), पक्ते(भ) तदुन्नायकव्यतिरेकप्रतियोगित्वमित्यथः | |

पवतत्वाद्यवच्चेदेन वहयादयभावश्रमदशाथां प्ेतत्वादि(५)बुद्धेरपि
ग्यावस्तकधमदशंनादिबिधया तादशबोधविरोधित्वात्‌ तदुश्नायकेअतिव्यास्ति
arora (अमविति प्राह्यामावप्ुद्रया विटन्षण(म)विसोधित्वप्रापकम्‌ |
aq यद्यपि स्यस्ताधनघशदिमखनोधस्यापि ताद्रशत्वात्‌ (य) तद्विसोधि-
algnazaaaeaas afasala:, तद्रशबोधत्वावच्छिक्नविरोधत्वश्चा-

(१) देतुनावच्छेदकेन anata इति पाठान्तरम्‌ | (२) HarareaPreara
, इति पाठान्तरम्‌ । (३) कचित्‌ oa qaqa धवाः कारः aad) (४) Farad
(वा 'कारस्थले चक्रारपाठः | (५) 'पर्वैतत्वादेवद्धरपि' इति पाटान्तरग्‌ |

दिः eles @ ऋ : - . ey

Fs ee te

(ब) aafarg® साधनवरवप्रकारकप्रमायाः अब्रत्तिपाध्यके च चाध्यवरवप्रकारक-
प्रमाया अप्रसिद्धधा तन्निरूपितषिकशेष्यत्वद्यरक्षणप्रतिगोग्यप्रसिद्धिरित्यथंः। एवज्ारीक-
प्रतियो गिकनिव्त्तिरप्यसिद्धेति भावः |

(a) ‘qa’ इति--प्रहतपक्ष हत्यथः । अत्र पक्षाप्रवेषे अन्यत्र साध्यसाधनामावोन्नायक-
ध्यतिरेकप्रतियोगिनि प्रकतोपाधिमिन्ने अतिप्रसङ्कापात इति ara: |

(म) '"विरक्षणे'ति--ग्यावत्तंकधमं दशना दिष्याकृत्तेह्य शः |

(य) 'तादशत्वा'दिति--साध्यप्ाधनवस्वप्रकारकबोधत्वादियथंः |

उपाधि-प्रकरणम्‌ 533

प्रसिद्धम्‌ (र), तन्पाल्नप्रकारकबोधविरोधित्वश्च साध्ये साप्यतावच्छेदकाभावादावपि,
तथापि afaaasazatafas धर्मिणि यदमाववयक्णाने नियमतस्तादशसाध्य-
साधनवसबोधप्रतिरोधः, तदभवो faafaa) साध्यतावच्छदक्राद्यभावस्तु
anata aaa गृह्यमाण च्व ताद्रशबोधविरोधी. न त्वन्यधरमितावच्केदकेनेति
नातिग्रसङ्नुः ०

भरमरूपेति, पकधरमिंकसाध्यवसमाध्रनवरयवोधस्य तत्र(ट) भ्रमेकरूपत्वा-
दिति भावः। श्रमादिरूपेति we णकधर्मिक्रल्वं agi न विवात्तितम्‌ ,
fq साभ्यसाधनप्रकारकबोधं प्रति समानधमितावन्कतेदकल्वप्रल्याससा (१)
विरोधित्वं चिवक्नितम्‌। aa वायुः स्नेहवान्‌ गन्धादिल्यादो wage:
सनेहगन्धव्रकारकप्रमामादायापि(रोतलभम्‌। vara तनूमाध्यके वा
gaqiaaa प्रसिद्धिरिति। णवं व्याख्यानेऽपि साधनस्य साध्यमिति
यथाश्रतार्थत्याग पव, अन्रृत्तिदेतुकाद्िस्थरे (व ) भ्रमा (३) सम्भवन लन्षणस्या्यासिः,
मूले a mangers साध्यम्यावर्तकल्वग्रैव सर्वत्र दशितम + कवापि साध्रन
2ग्रावत्तकत्व(४)मित्यादिरस्वरमोऽपि वदन्तिभ्यां सूनितः।

दीधितिः

यत्त॒ साध्यानरृत्तित्वे सति साधनानर्ियस्तच्दुन्यत्वन माध्यसधन भनुगमय्य

aman वाच््रमिति) at; यत्न सिन्नभिन्नमम्बन्ध्रन स(ध्यसाधनमावः,

(१) न्तमानयर्मितावच्छेदकानच्छिनविदाप्यकलवद्रस्यासत्यति पाटरन्तिःम्‌ |
( 2:
(२) परमामादाय aaa fafa पाद्रान्तमम्‌ | (३) पप्रमामम्मवनः दति Ysa |
(८) प्साधनप्रकारकवोघव्यावत्तकत्वःमिति प्राटरान्तमम्‌ |

(र) साध्याभावसाधनामावनिश्रयदुक्ञायां त्ाध्यमात्रव्रकारकमाधनमात्रप्रकारकब्रोधयो-
रप्यनुत्पस्या सध्यप्रक्ारकबुद्धित्वावच्छित्तं प्रति तसाध्याभावनिश्रयम्य साघनप्रकारक-
afeenafsad प्रति च साधनाभावरनिश्वयस्य विरौधिताव्ाः कटृकषत्कत्‌ तनव तत्तष्भाव-
निश्वय दशायां उभयप्रकारकबोधस्य वारणसम्मवन प्रथक्‌ तया उभयनरोधत्वावच्छिन्त विगौधिताया
अतिरिक्ताया अकल्पनादिवि ara: |

(3) ‘aa fa त्रिरद्भस्थर इत्यथः |

(व) भादिपदेन भवृत्तिषाध्यकत्थलपरिग्रहः |
१०५ [23]

८२४ तत्वचिन्तामणो अलुमानखण्डे

तत्र॒ Aaah देत॒तासम्पदिकेन सम्बन्धेन साध्यस्य साध्यतासम्पादकेन च
हेतोरन्यत्रापि च यथाकथञित्‌सम्बन्धेनोमयस्याभ(वोन्नायके alae: |

क्षिञ्चं तादरशधगेशयुन्यत्वेन रूपान्तरेण वा तदभाव(१)स्योन्नायकत्वमभिमतम्‌ ?
नाद्यः ; सध्यसाधनान्यतस्वति तदसम्भवात्‌ । नान्यः, ata पव॑ते agl साध्ये
मह्‌(नसीयवहित्वा चवच्छिन्नाभावोन्नायक(२)महानसत्वादावतिम्यापतेः |

दोधितिषिकाशः

अस्मिन्नेव at सावंभोमभ्याख्यानं दृषयितुमुपन्यस्यति-- "वत्तः इति |
पन्ते स(ध्यसाधनान्यतरऽग्रावत्तकत्वं SA वक्तव्यम्‌ , तत्र जलं गन्धवत्‌ प्रवेयात्‌
प्रतेयवद्वा गन्धाद्िव्यादो(३) सतुप्रतिपत्तस्य भसिद्धेवन्नायके(४) पथिवीत्वादो
लन्तणगमनाथ प्रवेयत्वावच्छन्नमेदधरटितस्यान्यतरत्वस्याप्रसिद्धया अन्यथा
तक्िविक्ति--साभ्याच्रुसित्वे सती'ति। तत्र च agfata ताद्रशः(५) प्रसिद्ध इति
areata: |

ताद्रशाभावः क्रि anaqarasaga(s)azaraa दतुतादच्तैदक७) सम्बन्धेन
। ¢ (^ Ny &
यत्‌फिञ्चिनसम्बन्धेन वा? आययोराह--ग्यत्र भिन्नभिन्नेति। पर्वतो afxara
पतद्रपादित्यादो समवायसन्बन्धेन वहचमावस्योन्नायके तद्वयवत्वादो सू योगेन
रूपाभावस्योन्नायके व्यतिरकिणि धममात्रे अतिव्याप्तिः(श) |

(१) (साध्यामावोन्नायक्रत्वः इति पाठान्तरम्‌। (2) (भावोन्नायकेः इति
रप्तम्यन्तपाठः क्वचित्‌ । (३) “जकर गन्धवत्‌ प्रमेयादित्याद प्रमेयवद्‌ गन्धादित्यादौ
a इति पाठान्तरम्‌ । (४) 'असिद्धश्चोन्नायकेः इति पाठान्तरम्‌ । (५) तादशो
धमे इति क्वचित्‌ पाठः । (६) साध्यताविच्छेदकेन सम्बन्धेन" इति पाठान्तरम्‌|
(७) 'हेतुतावच्छेदकेनः इति पाठान्तरम्‌ |

(श) भन्न पू्वाक्त-साध्यतावच्छेदकक्ताधनतावच्छेद्‌कलम्बन्धक्रमगुहय आदो देतुता-
घच्छेद्कसम्बन्धेन तादक्ाभावनिवेक्ञनत्य पवतो वह्धिमानित्या दिसतदवयवत्वादा वित्यन्लप्रन्थेन
साध्यता वच्टेदुकसम्बन्धेन ताहशामावनिवेश्षनल्य च संयोगेनेत्यादिप्रन्येन बग्याब्ततिद शिता |

{^
उपाध-प्रकरणम्‌ ८३५

चर पै(ष)ऽप्याह-- अन्यत्रापि चे'ति । गकसम्बन्येन साध्यसाधनमत्रेपि(१)
afama धूतादित्यादो समव्रायादिना सम्बन्धेन वहचभाव(र)स्थोन्नायके qe
वयवत्वादावतिन्या्चिरित्यशः।

न च साभ्यतावच्केदकसम्बन्धावच्दक्नसाध्यनिष्टप्रतियोगिता-साधनतावच्छ-
दक सम्बन्धावच्छक्नसाधननिष्ठपरतियोगितान्यतरवदभावोक्तौ नायं दोष इति
वाच्यम्‌ ; जटं waaay सखादित्यादो स्वरूपसम्बन्परेन साध्यतायां प्रमेयत्वेन
सछस्यापि हेतोः साभ्यतय। स्वरूपसम्बन्धेन तदभावोन्नायके-अतिभ्यात्तेरिति |

सम्बन्धमेदेनेष प्रतियोगितावच्छेदक (३) मेेनापि दूषणं दातुमाह--“ङिश्चे'ति ।
'साध्यसाधनान्यतरवती'तिः-- तत्र सतूपरतिपत्तम्य असदधेवा saat भयात्िरिति
भावः (स) ।

महानसीये'ति,--न च साध्यतावच्केदकरस।धनतावनच्तदकान्यतरावच्दवन्न-
प्रतिप्रोगिताकभावोक्नायकत्वं वाच्यम्‌ ; यत्र(४)ोभिन्नमिन्नमम्बन्धेन साध्यसाधनता-
वच्केदकता तत्र प्रागुक्तगीत्या(ह) तदवच्द्गननताद्रगाभावोश्नायक्रे अतिष्यापेः |

पयण 1 1 = ee oe - [षो

(१) साध्यसाधनयोरपिः इति क्वचित्‌ पाठः| (२) वह्म्राद्यभावे
अतिव्यरप्षिरिव्यथे' इति पाठान्तरम्‌ | (३) (मम्बन्धमेदेनेन अवच्छेदकमेदेनापिः
इति पाठान्तरम्‌ | (४) य्यत्र यन्नेति पाठान्तरम्‌ |

कए) नयक, @ 9 ० = Sm:

(प) “चरमः इति यतूकरिचचितूसम्बन्धेन ताहशाभावनिवेशकल्प gerd:

(स) अत्राहुरभहा चार्य्यः किञ्चे ति-ताहशधमंति-धमपदं स्वस्पाथकम्‌ । ताद्शान्य-
तरत्वावच्छिननप्रहियौगिताकत्य ताहशान्यतरत्वाध्रयप्रतियोगिताकस्य वा अमाष्योन्नायकत्वं
विबक्षितमित्यथंः। अन्यतरषति-पक्षे तदुसम्भवात्‌-अन्यतरत्वावच्छिन्नाभाश्रघ्य वापेनो-
न्नायकत्वासम्भवात्‌। तथा च हदो वहिमाच्‌ द्रव्यत्वादित्यादौ वह्विसामग्रयादेः, पर्व॑तो
afgary महानसत्वादित्यादो च saquararz: सत्‌प्रतिपक्षल्या सिद्धेशरोन्नायकस्या सग्रह इति
भाष ईति |

(इ) "प्रागुक्तरीत्ये"लि यथा पूवं तादशामावस्य साध्यतावच्छेदुकसम्बन्धावच्छन्न-
प्रतियो गिताकत्वादिविकश्येनातिन्याघिद रिता, तथा प्रहृत साध्यताषच्छेदु रतावच्छेदुक सम्बन्धा -
ध च्छिन्नावच्डठेदकताकप्रतियोनिताकत्वादिविकल्पेन भतिन्याकप्तरत्यिधः । तथा हि साध्यता
घच्छेदुक-साधनतावच्छेद्ुकान्यतरावच्छित्तप्रतियो गिताकेत्यत्रान्यतरनिष्ठा प्रतियोगिताषच्छदुकता

८३६ तत्वचिन्तामणो भनुमानखण्डे
दीधितिः

यञ्च प्ञाृत्तित्वे सति ये साधनवद्चचयस्तच्छुन्यत्वेन पक्तसाधनवन्ताविति
प्रमाविरेष्यत्वन वा द्ावनुगतीद्घत्य तन्न साभ्यन्यावत्तकत्वमथमाहुः। तत्र यदि
सतप्रतिपक्तव्यभिचार्योरन्यतरमानोन्नायकत्वं दूषक्रतावीजम , तदा द्वयोरनुगमन-
TRAY । अथ यथासम्मवप्नभयोन्नायकत्वम्‌ , ag aghata® सत्‌प्रतिपन्ोन्नायके
अयासिः |

दीधितिप्रकाशः

प्रमेयपन्तके प्रमेग्रत्व(श)देतुके वा तदन्प्रान्यत्वरूपस्पान्यतरत्वस्या्रासद्ध
रन्यथा तक्निवक्तिं ‘aaagiaa सती'ति। सखाघ्रवादाह-- "पक्तसाधनवन्ताविति।
प्र्ततावच्तरैदकप्य साधनस्य वा म्रमविशष्यै हरे वद्धिःयावत्तके(२) अतिव्याप्ति-
वारणाय ‘Stal ताद्रशप्रमा च समूहाखम्बनात्मिका शङ्क्राहिकगयोपादेया।
तेन पवतो (३) वह्निमान्‌. धूमादित्यादौ पव तधूमवन्तौ हवश्चेति समूलाम्बनप्रमा-
विशेष्ये हरे(४) बह्विञ्यावत्तके algaraaaiat नातिव्यासिः।

पक्ततावच्ठदकदरैरपि विषयत्वात्‌ तद्विगेष्यत्यनेति। द्रो, पत्तसाध्रनवन्तो |
तत्र (५) तादशप्रमाविगष्ये | अन्रत्तिेतुकेः वक््यमाणाव्यािदूवणस्य लक््यन्वनिणय
पव सम्भवान्‌ लद्पत्वं (६) घटवरितुमाह ` - तत्रे"ति | ‘aa’ तादशलन्तणे | 'दूषकता-

(१) ््रमेमलादिदेनुक' इति पाठान्तरम्‌ | (२) ‘aaa साध्य्रावत्तकः
इति पाठान्तरम्‌ । (३) (तन बह्धिमान्‌ भूमादित्यादाःविति पाठान्तरम्‌ |
(४) (जक्दश्चः इति पाठान्तरम्‌ | (५) पुस्तकविरोपे ‘aa’fe पाठो नास्ति।
(६) ‘ory द्रढयितुमाह इति पाठान्तरम्‌ |

साध्यतावच्छेदुकताघटकषम्ब्रनधावच्छिन्ना साधनतावच्छेदकताघरकसम्बन्धावच्छिन्ना यत्‌-
किल्चित्‌सम्ब्रन्धावच्छिन्ना वा विवक्षिता १ तत्र न प्रथमः कल्पः, पवंतो विषयितया वह्धित्व-
वज्हानवान्‌ खूपा दित्यादौ विभिन्नसाध्यताबच्छेदकतावरकसाधनतावच्छेदकताघरकसम्बरन्धस्थके
विषयितया रूपत्ववजक्तानायभावोन्नायक्रे ताहशक्तानसामग्रयादावतिप्रसङ्खात। न द्वितीयः,
faameud एव समवायेन व हित्ववहुवह्मयमा वोन्नायकवहूयवयवत्वादावतिप्रसङ्ापातात्‌। न
तृतीयः, निरक्तरीत्या निहक्तो भयदोषप्रसङ्घात्‌ |

उपाधि-प्रकरणम्‌ ८३७

वीजं' लद््यतानियामकमिति शेषः। “अफल मिति, सत्‌प्रतिपत्तोक्नधने साधनवतो
व्यभिच्रारोक्नयरने च पत्तत्यानुपयोगित्वेनोपादानं(१) निष्फलं स्यादिति ara |
'अत्रुसिहेतुक' इति - जटं वहिमदाकाशादित्याद्राविलयथंः। 'अव्यािरिति-
साधनवतोऽप्रसिद्ध्या निरुक्तखन्षणासम्भवादिति भावः। पत्ततावच्क्रेदक-
मनुपादायापि पत्तस्य(२) तत्तदव्यक्तित्वेनोपादाने अत्र्तिपक्ततावच्तेवकस्थले(त्)
व्रभिचायोन्नायके suqiaa सम्भवतीति सा नोक्ता |

दोधितिः

दपि च परत्ततावच्कदकरे AVIA च न वत्ते यत्‌ तच्छुन्यस्य पक्ततावच्ेदक-
साधने इति प्रतीतिविणेप्यस्य वा आश्रयं साध्यवयाचत्तकत्वमथमाहुः। तत्रापि क्रि
गेन सम्बन्धेन हेतुता तेन, भथ येन सम्बन्धेन पक्ञतावनच्करदकं पत्ते aaa तेन, उत
गैन केनचिन्‌ तद्रगधर्माश्रये साय्यठप्रावचक्त्वमभिमतम्‌ ”

नाद्यः, 3% afeag धूमादित्यादौ (२) जटपत्तक्वद्विसाध्यकरे संयोगसम्बन्धेन
साधते yal वह्मिनामग्रचादाकत्यामेः। प्रत्ततावच्तरुदकरस्य संयोगेनावत्तेः,
संयोगेन धूमवतश्च वह्निमच्नियमात्‌ |

न द्वितीयः; त्रो जातिमान्‌ मेयन्वादि-यादौं समवायिन्वादावव्यापतेः |
f € con ae fa €
वहविघन्‌-पवं तपन्तक्रे पव्रतो वद्विमान धूतादित्यत्र | yar वदह्धिः्यावनके
वहि सामध्रयदावतिव्याप्तश्च। अत ण्व नतरोऽपीत्यादि स्वयसूहनीयमिति छृतं
पटटवितेन |

(*) शक्षत्यानुपवायिःवेनापादासस्य निष्ददल्वादिति मावर इति परादान्तमम्‌ |
(र) ग्रन्थविशेण सन्नश्यति पाटा afer) (३) . पम्तकविरोष “जलं

‘a.

यद्धिमद्रमाद्ित्यादाविति पाट) afer |

(a) भव्ृत्तियक्षतावच्छदृकरूथले गगनवान्‌ aaara वह रित्यादावित्यथः |

535 तख चिन्तामणो अनुमानखण्डे
. वोधितिप्रकाशः

आब्र ्तिदेतुक्र(१)सन्‌परतिपन्तोन्नायक्र भत्यासितरुद्धन्त्‌" प्रकारान्तरमुपन्यस्यति--
“यद्रपी'ति | "पत्ततावनच्क्रुदक-मसाधने इती ति-- अत्रापि प्रतीतिविशरषो(क) विरशिष्यो-
पादेयः, तेन न समूड्टम्बनमादाय दषः |

ग्रद्यपि साधनावच्क्धैदकस्यानुपादाने दरव्यं विशिणए्सखादिव्यत्र aan
द्रत्वाभावरोक्नायक्रे alata: तदुपादानं च तद्‌(ख)भ्रममादाय अतिव्याि-
वारणाय प्रमात्वोप्राद्रनप्रुचितम्‌ , तथापि ताद्रशप्रतीतिविभ्रावस्य तदुव्यक्तित्वेनो-
पादनि RAY परमत्वं न निविशत इत्याशयेन प्रमास्वं नोपात्तम्‌ |

"तच्चापि तादूश(र)वाक्रप्राश्रऽपि | अभिमतमित्यनेनान्वितं तेनेत्यादि
तृतीयान्तत्रिकः तादशध्रमाश्रय इत्यनेन सम्बध्यनं। -संयोगेने'ति,- समवायेन हेतो
जल TET समवायनाघ्रये वह्धिःयावत्तकतवन छत्तणसम्भवारिति ara: |

'पत्ततावच्तुदकस्येति,--तथा च तदाश्रये साध्याध्याचत्तकत्वेन न
लन्ञषणगमनमिति भावः। संयोगेन साधनवतः प्रसिद्धावपि तत्र साध्यव्यावन्तक-
canara खन्तणगमनमित्याह - "संयोगेन gata) 'समवायित्वाद्‌ा"-
विति,--पक्ततावच्ेरकताघटकममनवायरन मेयत्वस्यानरुततेःः पत्ततावच्क्ैदकरधटत्वा-
धरये च जातिमखस्य साध्यस्य सच्निग्रमादरिति |

——"

(१) श्हेनुनत्‌प्रतिः दति great) (२) ताहशतादशोति पाठान्तरम्‌ |

(क) प्रतीतिविशेषः" साधनपक्षतावच्डेद्‌कधम भिन्न! विरेष्यक- ज्ञानविशेषः । ‘falar’
पूवंकल्पवतस्‌ श्रङ्कप्राहिकया तत्तदुन्यक्तित्वेनेति भावः । ‘aa’ तादृज्ञप्रतीतिविक्षेषोषादानेन |
'समूहारम्बनंः पक्षता वच्छेदकसाधने हदत्वञ्चेत्यादिरूषं समूहारम्बनमादाय । मन दोपः न
तादशसमृष्ालम्ब्रनविशेष्याश्रये हदे वद्धिभ्यावत्तके afgaranarat पवतो afgana
धूमा दित्यादिष्थले अतिप्रसङ्ग gerd: |

(a) "तद्श्रम'मिति-साधनतावच्छेदकप्रङारक्नममित्यथंः । (अतिन्याप्ती'ति-वह्िमानू
घमादित्यादिशदधेतुस्थते धमत्वादिप्रकारकध्नम विषथोभूतवःप्पादयाश्रये जलादौ साध्यन्यावत्तक-
afgaranarziafasaim@eay: |

उपाधि-प्रकरणप्‌ ४८६३६

aaa) कल्पे भतिन्यासिमप्याह--'वहिमतप्ते ति । निरव हिपवं तपत्तके
सतप्रतिपक्ञोज्ञ(यकत्वेन संप्राह्यत्वात्‌ "वहिमदि'ति। ध्धूमावयव' इति.-- तस्य
पत्ततावच्छुदकताघरक समवायेन साधनाश्रयत्वादिति भावः। `गत wa’ उक्ताति-
व्यराप्रश्(२) |

तरखाचन्ता्माणः

यत्त॒ उपाधिमाच्रस्य BAT व्यतिरक्रिधमेत्वम (ग), पक्नेतरोऽपि कचिदुपाधि-
रेव(२)। तत्तदुप(घेस्तु तत्तत्‌साध्यञ्यापक्त्व सति तत्तत्‌साधनाव्यापकत्वम्‌ | न च
वहिपूम(४)सम्बन्धोपाधिः(घ्र) पक्ञेतरत्वं स्यादिति वाच्यम्‌ ; भपाच्याप्रसिद्धेरिति।
तन्न; अनुमितिप्रतिबन्धकज्लानविधवतावनच्तरकमुपाधित्वमिह निरूप्यम्‌ ; तश्च न
व्यतिरे ङ्कित्वम्‌ , अतप्रसङ्कात्‌ , विणोषलन्तणत्व(५ तु बहिधूमसम्बन्ध्र पत्तेतरत्वस्य
उपांधत्वप्रसङ्ाच्च

दाधितिः

आपाद्याप्रमिद्धेः-- आपाद्यस्य वह्धिव्याप्कत्वे सति धूमाग्यापकलत्वस्य
भप्रसिद्धः। "अनुमिती'ति,--भस्मदुक्तं व्यभिचरोन्नागरक्रत्वं तदुन्नयनस्वरूप-
योग्यत्वं तदुव्यामिपन्तृचमतारूपम्‌ (:)पय्यवमितसाध्यत्यापकत्वादिकञ्च भनुमित-
प्रतिबन्धकन्ञानविवयतावच्क्रदकमेताति भावः|
(५) अनैव कल्पे<प्यतिव्धातिमप्याहः इति पौाट।न्तम्म्‌ | (२) "उक्तानि.
प्रसङ्खादेव' इति पाठान्तरम्‌| (ई) ्ण्वःशम्दः सर्वत्रं न Bead | (४) क्रचित्‌
‘qaafe’ इति व्यतिक्रमेण पाठः| (५) ‘eat नु. दणि क्वचित्‌ पाटः।
(६) ‘geqqie’ इति पठन्तम्‌ |

(ग) ननु व्प्रतिरिकित्वमभावप्रतियोमित्वम्‌ , waa व्यासन्यन्त्तिधमवच्छिन्न-
प्रतिथोगित्वस्य यत्‌किञ्िनत्म्बन्धावच््छिन्नप्रतियोगित्वन्य, च fafasan adda सम्भवात्‌
व्य तिवेकित्वमग्यावत्तकमिति चत्‌ सत्यम्‌ , ततम्म्बन्धावच्छिन्नप्रतियौगिताकामाचप्रतियोगिता-
वच्छदुकत्व afa ततसम्बन्धावच्छिन्नश्रृत्तितावच्छदको यो धमंर्तद्रखवं तन सम्बल्धन तेन
ein च उपाधित्वमिव्यघ्य निष्क वक्तव्यत्वात्‌ । संयोगादिमम्ब्रन्धेन गुणत्त्र-गुणघरो-
भयत्वायवच्छिन्नाद्रीनामुपा्ित्वप्रसङ्गनिराकरणाथ farce |

(a) '"वहिध॒मसम्बन्धोपाधिरिति-वहित्वावच्छिन्रवियेयक-थमत्वावच्छिन्नेतुको पाधि-
स्त्यिर्थः। पक्षेतरत्वं atemtarfa: स्यादित्यापरस्याकारो बौध्यः | |

तखचिन्तामणो अनुमानखण्डे

६०

ननु सामान्यलन्तणमितरभ्यावृचयोपयिकम्‌। विशेषलन्नणन्तु दूषकताय्राभुप-

युञ्यत इत्यत आह(१)--“विग॒षे'ति |

दोधितिपकाशः

उपाथिपदवाच्यत्वादिरूग्पायत्य नाप्रसिद्धिरतो - aqras—‘arqrered’-
त्थादिना। ‘agVia—a च धूम्यापक्रे प्रत्तेतर वहविऽ्यापक्रत्वस्य आपाद्यन्वं
नप्रसिदिरिति वाच्यम्‌ ; व्यतिरेकिधमत्वस्य तद्भ्याप्यत्वेन अनापादकत्वादिति।

ननु waza, यदुव्यभिचारित्वेनेःत्यादिकमपि नानुमितिप्रतिबन्धकतावच्छे-
व्‌कमिति तुच्य पवानुयोग इत्यत आह -“अस्मदुक्तःमिति। तदृन्नयनस्वरूप-
योग्यत्व 'मिति--फलोपधानरूपतदुन्नायकत्वस्य व्माप्षिपत्तधमतारूपत्वासम्भवादिति
भावः।

'तद्ग्याप्तीति--साध्यत्यभिचारण्यापीत्यथः। व्यभिचारस्येव तहू(डः)व्याप्य-
वत्त(र)क्षानस्यापि व््राप्तिधीविरोधित्वादिति ar: । पय्यव्रसितसाध्यव्यापकत्वादिः
कश्चेति,--उपाधिशरीरमाने (३) व्यभिचारादिविषयकत्वसषहिष्णतायां साध्यव्यभि
चरित्वेन साधनविशेषणात्‌ । इतरथा तु व्यभिचारव्याप्यताचच्केदक साभ्यव्यापका-
भावसमानाधिक्ररणत्वत्वावच््न्नध्रशितत्वान्‌ तदपि प्रतिबन्धकतावच्दैदकमेवेति
भावः। ाचृय।पयिकम्‌' न तु दूषकम्‌ |

दीधितिः

यथाश्रुते अवच्छिन्नसष्ययाप्रकोपाध्यव्याप्त्या यन्‌किञिदर्मावच्छिन्नसाध्य-
ध्यापक्रत्वमेव वक्तव्यम्‌ । तथा च वहिना धूमस्य धूमेन agai साधने (४) परन्तेतरश्य
तदटुपक्षानदनुमितिप्रतिबन्धापत्तिरित्यथः। उ्वहारोपयिकत्वे च तत्रोपाधि-

(१) प्पम्यवसितेत्यादिकञ्चषति पाठान्तरम्‌ | (२) स्व्याप्यवत्ताया! दृति
पाठो युक्तः। (३) पपय्यवसितेत्यादिकञ्चति' इति पाठान्तरम्‌ | (४) (अस्मन्नय
एव प्रवेशः" इति पाठन्तरम्‌ |

(ङ) 'तद्ुग्याप्यवत्तति"-उ्यभिवारव्याप्यवत्तत्यथः । अभाववत्ताजुद्धि प्रति भावनुदधेरिव
भावन्याप्यवत्ताबुदधेरपि प्रतिबन्धकत्वस्य नियमतः कटप्तत्वा दिति ara: |

उपाधि-प्रकरणप्‌ cut

ग्यह्ार पसिः पय्यवसितेत्याद्यमिधाने च भस्मन्नयप्रवेश इति भावः।
व्यवहारोपयिकं स्वभ्यभिचारेण साध्यव्यभिचारोन्नायकत्वम्‌। छन्तणन्तु aaa
समानाधिक्ररणत्वे सति ततस्ततसाधनाव्यापकत्वं arvana भिन्नमेव ।
वस्तुतो श्यमिवारिणः साधनस्थेवानुप्रवेशाश्च नातिप्रसङ्गः |

न च रूपेण Tad साध्ये पृथिवीत्वामावादैरूपाधितपसिः, गुरुत्वव्यभिचारि-
रूपब्यक्तश्तदुव्याप्यत्वात्‌ तवव्याप्यरूपव्यक्तेश्च गुरुत्वाभ्यभिचारादिति। दूषणतो-
पयिकन्तु यथासम्भवमनन्ुगतमेषेति मतमिदं पर परिष्करवन्ति |

दीधित्रकाशः
पक्ेतरत्वस्य(१) शुद्धसाध्यभ्यापकत्वाभावान्नातिव्यात्निः सम्भवतीति
तदुपपद्रयति-'यथश्रतः इत्यादिना । |= ‘ara’ शदधसाध्यभ्यापकत्वघ्रिते।

afer धूभस्थे'ति(२)- पर्वता gaara वहेरिव्यत्र धूमवत्‌-पवंतस्य Taarai
पक्तेतरस्य निरुक्तयद्धर्मावच्छिक्नसाभ्यभ्यापकत्वादिरूपपय्यवसितसाध्यभ्यापकत्वा-
यपाधिलक्ञणानाक्रान्ततया सिद्धान्तिनये अलष्ष्यत्वादिति भावः । 'तद्रपे'ति,- यत्‌-
किञ्िदर्मारच्छि्नसाध्यवयापकत्वधघरितोपाधिरन्नणज्ञानादिव्यर्थः(२)। व्यवहारो-
पयिकमिं , न दश्रकमिति यदि त्रयात्‌ तन्राह--भयवहारोपयिकत्वे च'ति।

aq मयापि यद्धमाबच्छिन्नसाध्यग्यापकत्वं तद्धरमावच्छिन्नसाधनाग्यापकत्व-
मेव तवर्थो वाख इत्यत आह -- पथ्येवरसिनेव्यादी'ति। मतान्तरमाह - `अ्यवहार-
पथिक ' मित्यादिना | “उयरवरहर।पयिकम्‌ः उपाधिन्यवहारापयिकरम्‌ कक्ष्यतवच्छ-
ककम्‌ । तेन सन्‌प्रतिपन्नोन्नायके साधनव्यापक वक्ष्यमाणलन्नषणाव्यािनं दोषायेति
भावः। 'तस्ततसाण्य'ति-धूमसमानाधिकरणत्वे सति बहचध्यापक्त्वमित्यादिक-
मिष्यथः।

नन्वबमननुगमय इत्यत आह -`साध्यसाधने ति,--लष्च्यस्याप्यननुगतन्वा-

दित्यथेः(४) | |
(१) ¶क्षेतरस्ये'ति पाठान्तरम्‌ | (२) वहिन धूमेन वा धूमस्य ager
साधन इतिः इति पाटान्तरम्‌ । (३) लक्षणेत्यर्थः इति पाठान्तरम्‌ |

(४) ्लश््यस्याप्यननुगतत्वादिति भावः इति पाठान्तरम्‌ |

te | [गै ~ 1 0 717 ०

१०६ [३४]

८७२ तच्वचिन्तामणो भनुमानखण्डे

नन्वेवं ate yafaal धूमाव्यापके बहिसमानाधिक्ररणे महान-
सत्वादावतिप्रसङ् रत्यत भह -षस्तुत' cia) ष्वस्तुतो' वस्तुगत्या, न तु
थमिचारित्वेन तत्‌प्वेशः, येन उपाधिशरीरभाने व्यभिचारान॒मानमफलं स्यादिति
भाषः।

नातिप्रसङ्ः"(?) afgara धूमाद्विल्यादो । न च स्पेणेत्यादि, रूपवह्‌
द्रऽ्पखादित्याद्रो पृथिवीत्वाभावः संग्राह्य aafa माः । ` इदं(२) गुरु रूपादित्यत्र
पुथिवीत्ामावो न संग्राह्य धवेति ara: |

परथिवीत्वामावादे'रिति,- तस्यापि गुरुत्वसमानाधिकरणस्य रूपाग्यापक-
त्वादिति । गुर चःयभिचारी ति, ताद्रशतैजसरूपव्यक्तेः । = तदुव्याप्यत्वात्‌ः--
पृथित्रीत्वाभावभ्याप्यत्वात्‌। 'तदृभ्याप्ये'ति- पृथिवीत्वाभावाव्याप्येत्यर्थः। तथा च
वस्तुता यदुव्यमिचारि यत्‌ साधने, तदु्यक्तयव्यापकत्वं लक्षणार्थः, न तु व्यभि-
चारितावच्छव्‌कर साधनतावच्छेदकावच्छिन्नाव्यापकत्वं ; येन अतिव्यातिः स्यादिति
ava: | 'दूषणोपयिकन्त्वि ति. दूषणं व्यभिचारोन्नयनादि। ग्रदधर्मावच्छिन्नसाध्य-
व्यापक्रत्वं तद्धमाबच्िक्नसाधनाव्यापकत्वं व्थमिचारोन्नयनोपयिकम्‌। पक्षधर्म
वच्छिश्नस।४यभ्यापकत्वे सति पक्ताबृत्तित्वश्च सतपतिपन्तस्येत्याद्विकमित्यर्थः |

दीधितिः

तन्न(३) साधीयः, तथाहि साध्यस्ाधनग्यक्तिस्वरूपगमं नोपाधिल्वम्‌. अपितु
साध्यतावच्छतक-साधनतावन्केव्‌कधमेगभम्‌ | तत्तदुगुणत्वेन सकटगुणव्यक्तिषु (४)
सोपाधेरपि द्रव्यत्वस्य गुणत्वेन anaes निरूपाधित्वात्‌ | गुणत्वेन गुणे
साभ्ये सत्तत्वेन करूपेण सोपाप्रेरपि सत्ताया गुणकर्मान्यत्वविशिष्सन्तात्वेन
निरूपाधित्वान्‌। तथा च तदूपावच्छिक्ने साभ्ये aguafes साधने च क्र
उपाधिरित्यत्र तहूपाव्रच्छिन्नताध्यसमानाधिक्ररणत्वे सति तद्रपावच्िन्नसाधनाव्या-
परूत्वमनुगतं sad वाच्यम्‌ , न तु तहूपावच्ङन्नतसतसाधनभ्यक्तयभ्यापकल्धम्‌
अननुगमात्‌ । तथा च गुरत्वत्वा्वच्क्नसमानाधिक्ररणस्य रूपत्वावच्छिन्ना-
(१) ध्नातिपरसङ्ग' इत्यत आरभ्य 'धमादित्यादाविति नन Vera: gaat WS
पुस्तकविशेषरे नास्ति। (२) 'हदःमित्यत आरम्य धन संग्राह्य एवेति मावः इत्यन्तः
पाठः पुस्तकविरोषे नोपलम्यते। (३) प्साघौपः इति षाञो न सार्व॑निकरः |
(४) '्व्यक्तिष्वेवः इति पाठान्तरम्‌ |

उपाधि-प्रकषरणम्‌ | ८४३

दपपङृल्य पृिद्रीत्वानवदेरपाधिन्वं दुर्वारम्‌ । उभिचार्त्विन साधनक्िष्रणन्तु
उपदशितमैवेति aa: |

दीधितिप्रकाशः
स।ध्परतवच्छरकगमत्वे वीजमाह- तत्दि'ति | सकलगुणव्यक्तिष्वि'वि,-
यरि कस्याश्चिद्‌ गुणव्यक्तो द्रव्यत्वं निरुपाधि स्यास्तदा गुणत्वेन निरुपाधिभ्यक्षहारे
aq व्यक्तिविष्रय इत्युक्तऽपि(१) परिहारसम्मवे साध्यतावच्केदकगभंता नोपादीयेत
न त्वेतत्‌ सम्भवतीति भावः। "निशूपाधित्वा'दिति,- तथा च साध्यतावच्ठेदका-
waa तत्तदुगुणसमनाधिक्करणस्य द्रभ्यत्वा. २) वच्छिक्नसाध्यव्यापके ऽप्युपाधिध्यवहारः
स्थादिति ara: | साधनतात्रच्तेदकगमतायां वीजमाह-- गुणत्वेन gov इ्यादिनिा |
'गुणकम्मोन्यत्व'ति,- साधनतवच्ैदकप्रवेे गणत्यावच्िश्नसमानाधिकरणस्य
दरभ्यत्वस्प सत्ताग्यक्तयत्यापकस्थ(२) विशिण्रसत्तात्वावच्छन्नहेतुतायामप्युपाधि-
प्रहरः स्यादिति भावः । प्रागुक्तातिग्रसङ्कवारणाय माभ्यतावच्ेदकाटि गभमुपा-
धित्वं वक्‌ aaa लभ्यं द्रढयितुं जिज्ञसामाह तथच्रेल्यादिना। ‘agna’fata—
तदरुपावच्छिन्नसाभ्यसाधनकप्राव्रदुपाभ्यनुगतमित्यथः ।

ननु साधनतावच्छैदकान्ुधावन(४) वुरःसरमेव तहूभ्यक्तिगभेतायां न रूपेण
गुरुत्वे सध्ये पृथिवोत्व(भवाद्वतिव्यापिः, न वा गुणत्वेन गुणे साध्ये सकषाया
सोपाधित्तरेऽपि गुणकर्मान्यत्वविरिषएसत्तात्त्रेन सोपाधितापत्तिरित्यादिदोषः, भत(*)
arg —‘a त्विति,

f

‘aaanar दविति-व्यभिचारिसाधनव्यक्तीनामेकव्यक्तिव्यापकस्यापि ग्यक्तय-
न्तर(व्यापक्रस्य, व्रक्यन्तरण्यापक्स्थापि रतदुव्यक्तयत्यापरकस्य उपाधित्वेन तदुभ्यक्ति-
प्ररितलक्षणस्य तन्‌साधनक-यावदृपाधिसाधारणत्वाभावादिति ara: |

(१) “इत्यक्तवापि' इति पाठान्तरम्‌ । (२) द्रव्यत्वापादकस्य गुणत्वावर्छिन्न-
साध्यकेऽपिः इति पाठान्तरम्‌| (३) समानाधिकरणस्य सत्ताव्यक्तयापादकस्यः
इति पाठान्तरम्‌| (४) (साधनतावच्छेदकानुपरवेदापुरःसरमेवेषति पागन्तरम्‌ |
(५) ‘gaa’ इति पाठान्तरम्‌ |

८७४ तस्वचिन्ता्रणो भनुमानसण्डे

"ह कल्यावच्छिन्नाव्यापकस्ये'ति,- न चात्र रूपत्वावच्छिश्नतेजोकरूपाभ्यापकषत्वमेव
वाच्यमिति गुक्तम्‌(१), तथा सति श्येकयामावादिति |

aq साध्यव्यभिचारि यत्‌ साधनतावच्केदकावच्छरन्नं तदव्यापकत्वस्योक्तो
नाननुगम इत्यत आह -- “व्यभिचारित्वेने'ति। 'उपदशित'मिति-'उवपाधिशरीर-
मानस्य साघननिष्ठमाप्यश्यभिचारादिविषयकत्वसदिष्णतायाःमित्यादिना ।

तचिन्तामणिः
केचित्त माधनन्यापकोऽप्युपाधिः कश्चिद्‌ यत्र पक्तावृत्तिहेतुः ; यथा करका
पृथिवी कटिनसंयोगा(र)दिल्यत्रानुष्णागीतस्पशेवस्वम्‌। न च तत्र स्वरूपासिद्धिगव
दोष इति व्राच्यप्‌(३) ; सत्रेत्रोपावरदुषणान्तरसङरादिर्याहुः |

दीधितिः
उपाधिलन्षणे साधनाव्यापकत्वं न विशेषणम्‌ दृषकतायामनुपयोगादव्यार्षि-
करत्वा (४)केति सनुप्रतिपन्तोन्नयकत्वेनोपाघरेदंषकतावादिनाममिप्राये प्रकाशयति-

‘Sfae’ इति | धिति
दीधितिपकाशः

ननु “अन्ये तु" इति कृट्वा यन्मतमुपन्यस्तं, तत्रापि साधनन्यापकत्वस्या(५).
प्रवेगाकथेतः साधनत्यापकस्योपाधित्वस्वीकारान्‌ केचि'दित्यादिना तन्मतापाथक्येन
मतोपन्यासोऽनु चित इत्यत आह - उपाधिलक्षणः श्त्यादिना । दृषकतायाम्‌,
सन्‌प्रतिपन्तोन्नायकतायाप्‌ | भाुक्ूटयाभावमुत्तवा प्रातिक्रुल्यमप्याह- ‘eee fa |
करका पृथित्री कटिननंयोगव्रखादित्यन्न भनुष्णाशीतस्पशंवत्वादौ स्ाधनन्यापके
अह्यासिकरत्वाहिव्यथैः |

अभिप्रायं प्रकाशयती'ति,- तथा च “अन्ये त्विति त्वा यन्मतमुपन्यस्तं
aaa 'केचिस्वि'त्यादिना रतम्‌ , न तु मतान्तरमेतदिति ara: |

[71 हि oe —wr » ० ग्यक) 9) ऋ 1 , + eee Bee ee a i A Siete, St = oh eee

=u [कि 2 ष । अ (त eye ८;

(१) ‘ef युक्तम्‌ इति पाठो न ata: | (२) भ्ंयोगकत्वा"दिति
पाठान्तरम्‌ । (३) दति वाच्यम्‌ इतिषपाठोन aaa: | (४) परत्वाचतिः
इति पाठान्तरम्‌ | (५) 'कत्वस्योपाषिरक्षणेऽप्रवेशात्‌' इति पादढान्तरम्‌ |

उपाधि-प्रकर्णप्‌

तच्वचिन्तार्मणः
साष्यञ्च tats: ; भ्यिनारसाधने साध्याविशिषन्वादनमितिमात्रोष्ठेष-

TARTS |
दीधितिः

माध्यतावच्त्रदकावच्छिक्तं Brag नोपाधि: परं प्रति sere. साध्या-
विशिष्रत्वात्‌ प्ते साधनस्य निश्चये अनुमानस्य वैयरथ्यान्‌ . अनिश्चये(१) च तस्था-
ग्रोगात्‌ |

सन्दिग्धोपाधित्तेनापि न तदुदुभावनमित्याह--'भनुमितीति। हेतो
साधप्रत्यभिचारः मनद्धिग्धक्ेत्‌ , कृतं सन्िग्धोपाधिना । अमन्दिग्धश्चत्‌ , कथं
aeq सन्दिग्धोपाधित्वमिति तु तचम्‌ |

८७४

दीधितिप्रकाशः
yaaa वह रत्यादौ साध्यस्याप्ययोगोटकावृ्ित्वादिना उपाधिनवाद्वाह
साध्यतावच्कदके'ति । साध्यतावच्तेदकरूपेणापि साध्यग्यापकत्वादिरूपोपाधित्वस्य
सरत्रात्‌ aa(a)ataagsaga इत्यत आह--“पर प्रती'ति ।

साध्ाविशिष्त्वस्य (२) दूषक तावीजं दरयति ‘aw’ इत्यादिना । sea च
स्थापना(३)हेतुरेब पत्तः, तत्र साध्यव्यभिचारस्य(४) साधनस्य fang agara-
aqeaiq , भनि्णंये च तत्र पक्ञधर्मताया अनिणयात्‌ ` तस्यायुमानस्यायोगादित्यरथः।

न॒ तवुदभावनम्‌',-न साध्यताक्च्तेदकावच्छिन्नसाभ्योदमावनम्‌। ननु
यत्रानुकूखतकौदिना हेतो ^न साध्य्यभिचारसन्देहः, तत्रेवानुमानं भविष्यतीष्यतो
दूषणं स्वरयमाह--'हेता' वित्यादिना (सन्िग्धोपाधिना' साध्यग्यापकत्वादि-
खत्तणोपाधित्वसन्देदेन । कथं तस्यै'ति,- साध्यस्य स्वःदधापङ्ताया निषणःयान्‌

@. & ^ १

साधना, ५)उयरापकरतासन्देहनेव सन्दिग्धोपाधित्वस्य प्रसक्तत्वादिति भवः |

(१) (अनिणयेः इति aaa) (२) साध्याविशेष इतिं पाठान्तरम्‌|
( ३) धप्रकरतोपरस्थापना' ट्ति पादरन्तगम्‌ | (४) 'न्चारमाध्रनस्यः ziq पाठान्तरम्‌ |
(५) भसाधनव्यापकरताः इतिं पाटरान्नरम्‌ |

(ख) ‘aqafaad’ इति -'साध्यन्च alah fifa qeaqezan माध्य उपाधित्न्य
प्रतिषेध इत्यथः | ।

तवचिन्तामणो अनुमानखण्डे

नत्वचिन्तार्पाणः

स चायं द्विविधः; निश्चितः मन्दिग्धश्चेति। साध्यव्यापकत्वेन साधना-
वयरापकल्वेन च निश्चितो व्यभिचारनिश्वयाधायकतया(१) निश्चितोपाधिः। यथा
हिमेन yaaa साध्ये भद्ेन्धनप्रभववहिमच्म्‌। यत्र च साधनाव्यापकत्व(२)-
सन्देक्टः, साध्यव्यापकत्वसंशयो(३) वा तदुभयप्न्दहो ar aa हेतुभ्पमिचारसंश-
याध।यकतया(४) aka: | यथा मित्रातनग्रत्वेन श्यामत्वे साभ्ये शक्राद्या

हारपरिणतिज्त्वम्‌ |
दीधितिः

Qqafaar ति,-याप्यमंजयस्य व्यापरकसंशये() देत॒त्वादिति ara: |
न चात्र) मानाभावः, कोटिस्मरणाद्रित एव तयुपपत्तेः, कचित्‌ तदृनुविधानस्यापि
ग्याप्यतदभावयो्व्यापकतदमावसाहचय्यस्य गृहीतत्वेन ततस्मरण TITANIA |
तदश्रहे तु ततसंशराद्‌ व्यापक्रसंशया(«)भावादिति वाच्यम्‌ ; महानसे हुताशनो न
जलद इति स्मरतां पवलादिक्रमपि पश्यतां धूमादिसंशयमवाभावाभ्यां हुताशन-
संशयभवाभाकदशनात्‌ तस्यापि तद्धेत॒त्वात्‌ | भत पवोतकटकोटिकाह्‌ व्याप्यस्य
ang व्यापक्रस्यापि उत्‌करकोरिक्ः संशयः, कारणोत्कर्वेणेव कायोत्कर्षात (>) |
समानेत्यादिसूत्रन्तु उपलक्षणपरम्‌ , तत्रस्ध(ई)श्चकारो ar भनुक्तसमुश्चयाथं शति
वदन्ति |

८७६

दीधितिप्रकाशः

ननु उपाधित्व(१०)सन्देहः fafa साध्य(११)व्यभिवार संशयाधायक
cera भह -“यपप्यसंशयस्ये'ति । साधनाव्यापकत्वस्सन्देहे साध्यव्यापको(१२)

(१) भायकत्वेनः इति पाठान्तरम्‌। (२) “कतासन्देहो वाः इति
पाठान्तरम्‌ | (३) ध्यपिक्रतासन्देदयो वाः इति पाठान्तरम्‌ | (४) (^धायकत्वेनः
इति पाठान्तरम्‌ ; क्वचित्‌ “संशायकरत्वेने'ति । (५) (संशयहेतुत्वा*दिति पाठान्तरम्‌ |
(६) नच तत्तेति पाठान्तरम्‌| (७) ससंदायस्याप्यभावादितिः इति पाठान्तरम्‌ |
(८) ‘eT gf’ इति पाठान्तरम्‌ । (९) (तल्नत्थचकारो ar इति पाठान्तरम्‌ ।
(१०) <उपाधिषन्देह' इति पाठान्तरम्‌ । (११) म्रन्थविरेषे area’ नास्ति।
(१२) (साध्यवपरापक्रव्यभिचारस्ये'ति पाठान्तरम्‌ |

उपाधि-प्रकरणप्‌ ८४७

पाचिःपमिचारत्य साभ्यत्यभिवारपाप्यस्य साध्यव्यापकत्यसन्देहे च साध्य साधना-
उ्रापङतयाप्यल्वरत्य साधनन्ग्रापक्त्वःपाप्यस्य सन्देहस्तत्तदुढ्यापकसंशयाधायक(१)
इति भावः|

नयु तेन(ङ्ख) विना संशयानुपपच्िरच तन्न(ज) मानपमत आह-'कोरि-
स्मरणादित' इति । पवकारण व्याप्यसंशय्युदासः। 'तदूपपत्तेः.- व्यापक-
ANTI: |.

ननु संणयसामान्यस्य acai faa araasia संशव्र(फ) fang
तदृन्वयाय(ज)चुविधानाद्धेतुत्वं,२) भविष्यतीत्यत आह - कक्वचिदि'ति। ‘aagq-
विधानस्य' उग्राप्यसंशयानु्धिधानस्थ । `तनस्मरण रव'- व्यापकतदभावयोः स्मरण
पव, नतु संशाय इति ara: |

नयु यन्न तत्‌साहचय्य न गृहीतम्‌ , त्रैव तदनुविधानात्‌ कारणत्वं(३)
भविष्यती्यत ara—agae’ इति | तारश्साहचर्य्याप्रह इत्यथः | 'स्मरता-
पिति,-तथ(४) च ग्परप््रसंशयस्य कोरिस्मारकतयरा नोप्रयोग इति ara: |

धमिज्ञानादिरूप(५) कारणान्तरणान्यथासिद्धं(६)निर सितु माह--'पवंतािक-
मपी'ति। आदिना धूमसंशयशुन्यचत्वरादिरूपधमिपरिग्रहः। ‘yardt’fa,—
पवते धूमादिसंशयस्य भावेन हुताशनसंशयस्य भावः, चन्वराद्‌। धृमसंशयस्याभावन
बहविसंगयस्यामावः, तयोदेशंनादित्यथः | ।

€ १ : Sete 31१5) २१ ८, । nr
अत वव' व्याप्यसंशयस्य क्रारणत्वादेव । अयाप्यांणं उनूकरक्छोरिकान्‌
संशयाद्‌ ग्यापकानेऽपि उनृकटकोरिकः संशय इत्यथः। उनूकरन्वश्चात्र

(१) भसंशायक' इति पाठान्तरम्‌ । (२) wefan Seger’ नास्ति।
(३) क्वचित्‌ “कारणत्वमिति नास्ति । (४) क्वचित्‌ त्तथा चः ईति पाटो नास्ति।
(५) “र्पः इति सर्वत्र न द्श्यते। (£) कारणान्यथासिद्धिःमिति पाठान्तरम्‌ |

(कें -= —_ मदोः = = oom -

oo a ॥ णि

(8) ‘aa विनेति जव्याप्यसंशयेन faders: | 'पंशयानुपपत्ति'रिति-ष्यापक-

संशयानुपपत्तिरित्यथं |
(ज) 'हत्रे"ति--तवाष्यदश्चवल्य श्वापकतंशयाससकतन्दृहमद्‌ इत्यथः |
(क्ष) 'संशयविशषः इति--व्यापकसंशधात्मकसन्दहमः्‌ इत्यथः ।
(ज) (तवुन्धयाद्नुबिधालाःदिति-ग्याप्यरसंशयान्षयञ्पतिरेकानुि्रानादिन्यधः |

८५८ तखचिन्तामणो अनुमानखण्ड
भ्पाप्य(टर)बलिर्ञातिः विषयताविशेषो वेति भावः। (कारणोत्‌कर्चेणे वे त्येक्षकारेण
अक्ारणोतकषेव्यवच्छेद्‌ः |

नन्वेवं GAs) व्याप्यसंशयस्य हतुत्वादशनात्‌ तदहिरोध इत्यत आह-
'समनेत्यादिसूत्रन्त्वि'ति। 'उपलन्नषणपररम्‌', - व्याप्यसंशयोपलन्तकत्वे तात्‌पय्य-
प्राहकप(१)। चक्षारस्य निरर्थकत्वापस्था तस्यैव तदथकत्वसम्भवे पदान्तरे
छन्तषणकिस्पना(२) अन्याय्येत्यत(३) आह-"तत्रस्थश्च(छाक्रारो वे'ति |

'समानानेकधर्मोपपत्तेवि प्रतिपत्तेरुपलश्प्यनुपलःभ्यग्यवस्थातश्च fara
विमशंः संशय' इति सूत्रम्‌ | भस्याथः ; समानो यः अनेकेषां ततक्रोरितदभावकोरि-
मतां धमः, तदुपपसतः--धमिणि तद्वख(५)ज्ञानात्‌ , विप्रतिपतसेः--विषश्दकोरिद्य-
प्रतिपादकात्‌ शब्दात्‌(६) शजो नित्यो न वेत्याक्रारकात्‌(७)। उपरभ्धिरनुपरुभ्धिश्च
तत्कोटरे: । तथा च aqnizaa(s) sqafsa:, यत्र वा भनुपलभ्धिः अभाको-
quia: काये कारणोपचारात्‌ , तयोरऽपवस्था अमभावनिश्चयः, तस्मात्‌ सपक्तविपन्त-
उ्रावृ्तधमवत्ताज्ञानादिति यावत्‌ । विशिष्यते व्यावस्यते विशेषदशनविशेषो यस्मात्‌

(१ व््याप्यसंशयोपलक्षकाथैतात्‌पय्यक'मिति पाठान्तरम्‌। (२) क्वचित्‌
(कस्पनेषति नास्ति। (३) 'अन्याय्या इलयाशयेनाह' इति पाठान्तरम्‌ ।
(४) (तज्नस्थचकारो af इति पाठान्तरम्‌ (4) ^तद्भत्ताज्ञाना'दिति
पाठान्तरम्‌ । (६) पुसतकविरोपे Saez’ इति नास्ति, परन्तु career’
इत्यनन्तरं पवाक्यात्‌' इति aad) (७) ननवेत्यादिवाक्या'दिति पाठन्तरम्‌ |
(८) क्वचित्‌ ‘aa तत्‌कोटेरुपलन्धिरि'ति पाठो व्यतिक्रमेण |

(र) weqeagfaed स्वाधिक्ररणकृस्यभावप्रतिथौ गित्वम्‌ । तन संशयं fefaz
विषयकश्वाच्छेदेन सा जातिः, किञ्चिदुविषयकत्वावच्छेदेन च तदुभाष हति। अत एव
पुरषस्वविवयकोत्‌करसंकशयात्मकसम्भावनात्यले ofan ged सम्भावयामीष्येषानुन्यवसायः,
नतु धमिणि पुहषत्वाभावं सम्भावयामीत्यपि। तश्र धर्मिविषयतानिरूपिति-पुश्वत्व बिंवयता-
कत्वाच्छेदेरब ताहशजातः Geary ताहशपुरवस्वाभाषविषयताकत्वा वच्छेदेन च तदसस्वा दितिं

भावः|
(3) ‘qa’ इति न्यायदशंनोक्तसंश्षयसूत्र इत्यथः |

उपाधि-प्रकरण॑म्‌ ८४९

सं विशेषः विशेषादृशंनं ततसपिन्ञ इत्यन्तेन कारणमुक्त्वा लन्तणमाह--विमरशं'
इति । कध्मिक विरुदो (ड)भयार्थो(१) fang इव्यर्थः |

भत्र च शब्दो नित्यो न वेति संशयस्य स।धारणधमेदशंनादितः प्रत्येकं सम्भवात्‌
परामर्शाचुमित्योरिवाग्यबहितोसरत्वं कायवंतावच्ठेदकीकूत्य दहितुता(ढ)ग्रहः,
arcane धमिंतावच्ठैदकत्वेन संशयविषयत्वसम्भवेऽपि भसाधारणत्वस्य
स्वरूपसनूसभ्यतवभावनिश्चयगमंतया विप्रतिपरेश्च तथात्वासम्भवादिति भाषः |

दीधिति

कोरिद्रयसचरितधमवसया धर्मिज्ञानं हेतुः । धमैस्थैकत्वं ज्ञानस्य च निश्चयत्वं
नोपयुज्यते गोरवात्‌ । अवगाहते च fagarie टैद्धिकतदभावसहचरितो लिद्तव्‌-
भावो ध्बिणि(२) । तथा च साधारणधमं वव्र भस्यान्त्भाव(२) इति तु नव्याः |

दीधितिप्रकाशः
यथाश्र॒तमरैव(ण) सूत्रमुपपाद्रयितु मतान्तरमाह- करिष्ये त्यादिना |
तत्‌ रोरिक्हचरितधमेवसान्ानं तदभावक्रोरिसद्टचरितध्मवन्तान्ञानश्चेत्यथः |
(१) - ‘faz rarer are पाठान्तरम्‌ | (र) ` व्धर्भिगः इति पाठान्तरम्‌ |
(3) (तस्यान्तभावः इति पाठान्तरम्‌ | |

। रि ति + रि वि oe

(3) 'विहद्रोभयाथं इति--विष्दधं उभयमथः विवयो धस्य स इति ध्युतषस्या
विशढधमंद्थविवयक हत्यर्थः, विषहटद्धोभयधर्मप्रकारशू हति यावत्‌। faadt इति
जा नमित्यथः | विभिन्नधर्मिकामयविकद्रधमप्रकारकषमुश्चये अतिव्याक्षिनिराकरणाय
'एकधमिके*ति । विसिन्नरूपादिना एकधर्मिकोभयविङ्ढघमप्रकार कसमुक्लयादावतिप्रसङ्गवारणाय
एकधमपर्यातावण्टेदुकताकविशेष्यताकत्वं विभिन्नावच्छेवुकताका(म्यदविकषेष्यताकस्वं चा
एकधमिकेत्यल्यार्थो वक्तन्यः। एवच्च न aa तत्रातिप्रषङ्कसम्भावनापि। तादशो नयप्रकारता-
निरूपिततादकशोकविशेष्यताया faced विवक्षणा न arenagqea अतिप्रसङ्गः, aged
प्रकारताद्वयनिरूपितविशेष्यतताह्योपगमात्‌ |

(ढ) साधारणधमंद्शंनोक्तरसंश्षयं प्रति स्ाधारणधमदकशंनस्वेन इत्यादिरीत्या
Rare इति भावः । । 7

(ण) पूर्वदीधितौ ‘anrveafs qaeg उपरक्षणपरम । तत्रस्थश्नकारो वा भनुक्त-
ageaara’ इत्यनेन निरुकन्यायसूत्रल्य यदुपकक्षणपरस्वं चकारस्य चा aqmaqgeraecd
व्याख्यातम्‌ तदल्यषच्छेदाथंमाई यथाश्रुतमेव "ति |

१०७ [ax]

©
) ॥

कि = ब्य ee वमोः er Ea = शयः दाम ay EPRI

६५० तसखचिन्तामणो अनुमानखण्डे

'धर्मसक्त्व'मिति,-कोरिद्यसहचरितो य पको धमः, तद्र्ताज्ञानत्वेन a
हेनुत्व(त) मिल्थथेः। ददनुपरन्तगप्‌ , कोशिद्व्राधिक्ररणे दकसम्बन्धेन तस्य(र)
वुसित्वमपि नापेक्ष्यत इति(२) बोध्यम्‌ |

वतावता छिङ्(थ) सन्देहस्य कशं तजान्त्मावस्तद्‌ (३) दृश्.यति--“अव्ग,हते
चे'ति । शलेङ्किके'ति,- रेङ्िकञच(द) तदभावश्च तयोः सहचरितो, साध्यसहचरितं
fee साध्याभावसक््चरितश्च ४, लिङ्ाभाव इत्यथः । (साधारणधमं पवः ama
पव । "भस्यः व्याप्यसंशग्स्य।

भत्र वहविमहच्रितधूपवान्‌ वह्यभावसहनचरितघूमाभाववान्‌ वेट्याक्रारक-

संशयामवेऽपि धूमवान्नवेत्यकारकसंरय्ादनुभवसिद्धस्य वहिमशयस्यादपपतसिः,
भनुवसत्व--उयावृ्तत्वसम्बन्धरेन वहितदभावसद्चरितधुमन्ञानात्‌ संयोगेन वह्ि-
सहचरितधूमवस्यावगाहिनः समवायन वह्वच्भावसहनच रितद्रत्वाव ५)गाहिनो
grazing ate :)संशय्रापिश्चास्वरमो azar इन्यनेन afaa: |

दीधितिः

लिदतदभावमोः प्रन्येकमेकेक्रकोरिसाधारण्मेऽपि भिलितमो(ज)रसाधारण्यम
सनूप्रतिपक्तश्थके विद्यो रिव ह्व रिति(८) रीक्राकारानुयायिनः।

दीधितिप्रकाशः
मिलितयोरिति,- अत्र मेखनं(६) न अपेक्ञवुद्धिविशेषविवयत्वरूपर
तदुभयत्वम्‌ , तथा सति संग्रोगसम्बन्धार्वच्छिन्नप्रतियोगिताकस्य लिङ्तदभावयो-
भवस्ववच्न्ना(१०)मावस्य केवलान्वयिनः कोरिद्रयसहचरिततया तत्‌व्रतियोगिता-

क म क = ममम eS ~ किमि .

(१) ध्धमस्येति पाठान्तरम्‌ | (२) ‘seam’ इति प्राटान्तरम्‌ |
(३) भतदन्तभावः अतष्टद्‌ इति पाठान्तरम्‌ | (४) चरितो fee’ इति
पाठान्तरम्‌| (५) द्रव्यत्वव्रच्ावगाहिन इति प्राठान्तरम्‌ | (£) क्वचिद्‌
afeaear नास्ति। (७) भिकितयोरसाधारणत्वम्‌ः इति पाठान्तरम्‌ ।
(८) द्देत्वोरिति तुः इनि पाठान्तयम्‌। (९) मिलनम्‌? इनि पाठान्तरम्‌|
(१०) (तदभावोभवत्वाचच्छिनप्रतियोगिताकाभावस्यः इति पाठान्तमम्‌ |

Th ग © =७' Se णमी

(त) लाषश्ेतुतायामवर्टेदककोटौ उभयत्वघ्य qeaded waa सोरवादिति भावः |
(थ) "किङ्गसन्दै्स्येःति--व्याप्यर शयस्येत्यथ:
(द) ‘efga? घखाध्यमित्यर्थः |

गणी a कछ ey ——

उपाध-प्रकरणप्‌ ८५१

च छर्‌ कं पणतन्बन्येन छिङ्तरमावोभववत्ताज्ञनल्वासम्मव्रादसाधारणस्थसरे यत्‌
सम्बन्धवच्ट्ल्लाभ।वस्य कोटिद्रयसाहचय्पं, तेन सम्बन्प्रेन प्रतिगोगितार्वच्छेदक-
वच्छक्नप्रतियोगिनो(?) धमित्रचतिता्ञानध्यैव संशयहेतुत्वात्‌ . अन्यथा समवा
सम्बन्धावच्छिन्नधूभामवस्य वहितदेभावसाहचय्यग्रहे संयोगेन धूमवत्ताज्ञनेनापि
GANT: :

नापि पक्रविरि्टापरल्यम ›, धूमधूमराभावयोरि रुत्व(रोक्ञानं पकरविशिएा-
परत्वेन AXA MATA | तस्माद्‌ Yar स्यागेन तद्भावस्य च विग्रोषण-
ata धर्मिणि(३) संशवविषयत्येन(ध) भपेन्तावुद्धिषिषथत्वरूपोभयत्वावच्छिश्नत्य-
प्रह तदरशसंयोगवरिशेषण नारूपान्यतरसम्बन्धरेन, ४) तदुभग्रत्वारवच्श्नप्रतिग्मोगता-
Meaney कोरिदयस।हचग्यग्रहाद्‌ aafa कथञ्चिन्‌ संशयापपत्तिरित्याशयः।

‘Daa ta, - ठीकाद्रता सकृप्रतिपत्तम्थरे दिरडयोरत्योः प्रत्यैकमकेक-
कोरिन(मानाथि(४ करण्यऽपि मिलितयोरमाधारणदिधया स्शग्रजनक्रव्व-
स्वीक्षारान्‌ ; लिदतदभावमन्देह() स्थे तथात्वस्यानुक्तत्वादनुयायिन इति |

अत्रापि वहविनदभाव्रसंडचरितत्यतिरक्रप्रतिग्रोगितावनच्छदक) भगत्ववलूधूमतद्‌
माववनप्रमित्याकारकरकानामावरेऽपि yaaa चति संशयादनुभवसिद्स्य वदह्विमेणयस्य
अनुपपत्तिः, अन्यतरनम्बन्प्रेन अभावज्ञानासम्भवाद श्रमरूपताद्रश(नोश्नानेनापि
नापरपत्तिरव्यस्वरसः |
attata:
rq | Araaeaqacaaese(s) साध्यव्याप्रकर््याभिचारमन्देहान्‌(८)
areqaifaaicaezey हतौ ERI TT) साध्पव्यापकल्यमन्दें नु साधनाव्यापक

यः 2. ee: oe ॥ — so

(३) क्वचित्‌ ्परतियोगिनायन्केदकावच्छिनिप्रनियामिन' हूति uray ater |
(२) व्विरोधज्ञानः इति पाटन्तन्म । (३) Sara दति पाठान्नमम्‌ |
(४) (नम्बन्ध्रवच्छिननिति पाटन्त्रसम | (५) वनायरारण्यल्पि' इति (डान रम्‌ |
(६) ण्टिङ्गमन्देहस्थठे' इति usa | (७) संशयः इनि ५ाटान्तमम्‌ |

८ संशयात्‌: ZA पाटान्तरम्‌ |
त्‌

ae = नेको [न

(ध) &faza 'संश्चयविपयत्वे" हति प्रथमा द्विवचनान्तं arenas च चछद्ुमाहुः |
(न) afqar प्रमाद्मकतादशक्ञानसतुच्चयः

KR तत्वचिन्तामणो अनुमानखण्डे

भ्याप्यत्वसन्देहात्‌ साभ्ये साधनाभ्यापकत्वसन्देह्यो बोध्यः । उपाधेः साध्यव्यार्पकरत्व-
सन्देहेनाहितात्‌ साधने सध्यभ्यापक्रश्यभिचारसन्देात्‌ साध्यव्यभिचार सन्देहः, यमेव
च दुलद्रमे संशवस्थञे गरभिचारसंशग्रस्योक्तिसम्भव्र इत्यपि वदन्ति!

दीधितिप्रकाशः
'इत्थञ्चु'ति,-- व्याप्यसंश्नायस्य स्वातन्त्येण साधारणधर्मादिन्ञानविधया वा
संशयहेनुत्वे Fert: | स्ट प्प्रे'ति,-उपाधो साधनसमनाधिक्ररणाभावप्रति-
योगित्वस्तन््े साधनेऽपि उप।ध्यभाववदुवृतित्वसन्देहस्प ओचित्यावर्जिंतत्वात्‌(१)
तस्य(प) च स्व(२)साभ्यम्यभिचारव्याप्यतया देतो साध्याभाववदूवसित्यस्य च
स्व (३)साध्रव्यमिचारशूपतायाः स्फुटत्वाहित्यथेः |

साधनाव्यापक ति,-साधनाव्यापक्श्याप्यत्वस्य साधनाव्यापकत्वव्याप्यत्वात्‌
साधने सध्याभाववदुन्र्तित्वस्येब(४) साध्ये साधनवहूुब्रययमभाकप्रतियोगित्वस्यापि
व्यभिवारत्वाहु व्यभिचारसंशयोपपत्तिरिति भाषः |

मतान्तरमाह -'उपघे रित्यादिना = "वदन्तीश्त्यन्तेन। यथा दण्डदच्वेन
पुरुषस्य निश्चयेऽपि(५) तदण्ड रक्तत्वसन्देहात्‌(६) gan रक्तदण्डवाश्न वेति संशयः,
तथा उपाधिभ्यभिचारिः्वेन निणीतेऽपि साधने तदुपाधो साध्यव्यापक्रत्वसन्देहात (७)
साधनं साध्यव्यापक्रोपाधिव्यभिचारि न वेति संशय gem:) शत्थतेवे'ति,-
साध्यर्पापक्त्वस्पानिण्यात्‌ प्रथमप्करारस्य, साधनाग्रापकत्वस्यानिणयाह्‌ हितीय-
प्रकारस्य च तत्रासमभ्भवादिति भावः |

अत्र साध्यम्यापकरव्यभिचारित्वं न तदुः्यापकतावच्छेदकावच्द्रन्नाभाववहु-
वुलिस्वम्‌ , साध्यव्यापकस्य प्रमेव्त्वादरेः सवत्र सम्भवेन तदभ.वग्रहासम्भवात्‌ |

(*) “ओौचित्यात्‌' इति पाठान्तरम्‌ | (२-३) पूुस्तकविशे स्वपदद्वगं नास्ति ।
(४) (्ृत्तितरस्येवः ददत्यारम्थ' भाव (इयन्त टस्थले क्वचित्‌" ‘ahaa साध्ये
साधनपरद्‌ बृ्पमत्रपतियोगित्रश्यापि व्यमि तारसंशग्राधायकस्योपतत्तिरिति भावः इति
पाठो दृश्यते| (^) पपुदषनिणैयेऽपि' इति पाठान्तरम्‌ | (६) (सन्दे
इति पाठान्तरम्‌ ¦ (७) (साधने साध्यव्यापकोपाधिव्यभिचारो न af इति
पाठान्तरम्‌ |

bal eee eee —— .

(q) ‘aca’fa साधननिष्ठोपाध्यभायवदुवृत्तित्वल्येत्यथं

= क जिनी मिरी 1 0S ॥

उपाधि-प्रकरणम्‌ ८५३

तथा च UMM धूभग्रापकतावच्छेदक्रत्वस्य सन्देहे तदुन्यभिच्चारित्वेन निर्णीति
वहो कथं धूक्रत्यापकतावच्केरकारद्रन्धनत्वावच्िश्नभाववटूच्चित्वस्य सन्देहः,
agro कोर्य परस्थितेः सधारणादिधगदशेनस्य चाभावात्‌(!) ?

किञ्च आद्रन्धमं यदि(र) धूमव्यापक तदा वहिधूमव्यापकव्यभिचासी
भविष्ति ; यदिन azarae तदा नेति क्रमेण संशयाधायक्रत्वं न सम्भवति |
संशयकर टितावच्छेदरकधूमव्यापकतावल्करेदकादरन्धनत्वानुद्टेसे तादृशकोस्यप्रसिद्धः।
आद्रेन्धनत्वाद्यखेखे धूमभ्यापकाद्रन्धन (३)त्वावच्िक्नव्यमिचारि नवेति(४) संशयस्य
धूमव्यापकरदरन्धना दिभ्यमिचारस्य वक्षो निणयेनासम्भवात्‌ । बआादरन्धनत्वमनुल्िख्य
धूभव्यापकतावच्छरेदक-यन्‌ क्कििदटूपावच्िन्नामाववहुवृत्तित्वम्य च संशये आद्रन्धनत्वे
धूधभ्य'पकतावच्ठेदकत्वसन्देहोऽप्रयोजक रत्यादि (क)रस्वरसो वदन्तीत्यनेन
सूचितः |

उभयत्र Beets च उपाधित्यमिचारस्य साध्प्स्यभिचःरव्याप्यत्वसन्देदे
तस्य(ब) च बह्लो सन्देहे उ्याप्यत्वसन्दे्ट(५) विषयस्य सन्देहे विधयसन्देहकोरिता-
वच्वेदकाभे सन्देहात्‌ कथञ्चिहू हेतो व्यभिचारसं शग इति भावः |

तच्वचिन्तार्माणः

न च तेनैव Baar शाकपाकजत्व()मपि साध्यम्‌, तत्र भ्यामत्वस्य
उपाधित्वात्‌ , उभयस्यापि(3) साधने अर्धान्तरम्‌ | र्यामत्वमात्रे(८) विवादो
न तुभयश्र |

(() “चासम्भव।दितिश्ाठन्तसम्‌ | (२) क्वचिन्‌ ‘ate आद्रन्धनमः इनि
व्यतिक्रमेण पाठः| (३) व्व्यापकरादद्रन्धनव्यभिचारि ईति षाटन्तगम्‌ |
(४) नन वेति" इत्यतः परं सामान्यतः इति पाठः क्वचिदयिकः। (५) सन्दे
इति क्वचित्‌ प्राठः | (६) (तदपि इति प्राटठान्नम्म्‌ | (+) (उभवमाधने च
इति प्राठान्तरम्‌ | (८) ‘Saat fe इति पाठान्तरम्‌ |

IIT भीरी 0 1 + री

(क) आदिपदेन यत्र उपाधो साध्यत्यापकताप्ंवायदृश्षायामन्यत्र करेवान्वयिनि ` एष
साध्यन्यापकता निणयल्तत्र साध्यन्यापकीयोऽभाव हइत्यनिश्चयन साधनं साध्यत्यापकाभाष-
acafe न वेति संशयाम्मव इत्यस्य दषणत्य संग्रहो बोध्यः | ,

(ब) तस्य चे'ति उपाधिन्यभिंचारल्य चेत्यथः |

= eee हि | |

wee eee कायाः = अकि भन्न क Rete = ऋ Ok.

८५४ तखचिन्तामणो भनुमानखण्डे

न चैवं धूमाद्‌ बहयनुमानेऽपि वह्विसामध्री उपाधिः स्यादिति वाच्यम्‌ १)
aa बहिनैव तत॒सामगप्रचापि समं धूभ(२)स्यानोपाधिकरवनिश्चयात्‌ , अत्र तु मित्रा
तनपट्वःयाप्यन्वामत्वसामप्रचा स्थातव्यमिल्यन्न काय्यकारणभव्रादीनां व्याधि-
प्राहकाणामभावात्‌ | अत पव स्ताध्यसामग्रचा सह हेतोरपि यत्र) व्याप्िग्राहक-
मस्ति, तत्र सामप्री Maha: | यच्च तु तन्नास्ति, तत्र सापि उपाधिरित्यभिसन्धाय
aan a क्वचिक्षोपाधिः, नतु सदत्रेत्युक्तम्‌। यथा ` तुस्ययोगक्तेमयोख्पाधः
साध्य(५)रापक्रतासन्देह ईश्वरानुमाने शरीरजन्प्रत्वाणत्वाद्‌।, यथा च शाकपाक्र-
जलत्वस्य साध्पव्यापक्रतसन्देद सित्रातनयत्वे(भ) |

दोधितिः
‘Say fa,— पक्रागेऽपरस्य पक्विरिणए्रपरसाध्यतायान्तु दकेकस्य उपाधित्व-

मिति तस्वम्‌। ई्वर'ति,-- वस्तुतः सहेतव्पि तचाग्रहेदशायामुपाधि(५)-
सन्देहेन(६) उ्रभिचारसन्ेह(«) इति ara: |

दोधितिपिकाशः
अर््रा्तरस्य वुखष्रदापत्वाद्‌ वस्तुदराष्रमाह.-- "रकां इत्यादिना । यदि
प्रत्यकरूपेण स्यताया प)पुभयस्य समूहालटम्बनानुमितिः तद्ा(8) "पकारो
भपरस्य ति श्यामत्वांने शाक्पाक्रजत्वस्य, शाक्रपाक्रज्त्वाग श्यामत्वस्यलयथः।

qig च उमग्रत्वतरकविशिष्परत्वम्‌ , भपन्चावुद्धि विशेवविचयत्वं वा साध्यता
वच्तदकर, aVT—‘aalatag त्यादिना । gs 'तुल्यगोगत्तेमथो रिति, सहचार-
दशन-उ्रभिचःरादेणानदख्पव्धासिग्राहकसस्यन तल्ययोागन्तेमयोः साध्यसाधनयोः
TOTTI CTE: |

(१) क्वचित्‌ इति वाच्यम्‌ इत्यशातिनाकरृत ey ge: | (२) (तस्या
area A १।उन्तरम्‌ | (३) (अत एव दत्थनन्तरमेव क्वचित्‌ ‘49
CACTUS दृश्मते | (४) प्रन्थविरोप नाध्येति पाठो नास्ति । (4) (उपराचिध्वः
ईति पाठ न्तरम्‌ । (६) संशयेन इनि पाठान्तरम्‌ | (७) संशयः इति ाठान्तसम्‌ |
(८) साभ्य्रत्रोमयस्य इति पाठान्तरम्‌ । (९) वतेति पाठान्तरम्‌ ।

SOs pets = ए = । swe oe ष गि १) — —

(भ) ae हेतो ाकयाकजत्वमिति शेष इति माधुरी व्याख्या | _

— 2

उपाधि-प्रकरणमप्‌ ८५६

्तित्यङ्कुरा दिक 2) सक्तु कं काय्येत्वादित्यस्य सदनुमानत्वात्‌ कथं तत्रो-
पाधिसम्भव्र इत्यत आह्‌,-- वस्तुतः इति । (तस्ाग्रहे' ति, सद्धेत॒त्वाग्रह reat: |
उपाधित्वसन्देदेने 'ति,- उपाधित्वधटक (२) सन्देहेनेत्यथ | तथा च साध्यव्यापक्छत्व-
सन्देहस्य व्यभिचारसंशयाधायकत्वे उद्राहरणप्रदरनयिदम्‌ , न तु वास्तविक्रोपाधि-
प्रदशेन(२)मिति भवः |

` त्छचिन्तार्माणः

यत्त उपाधिसन्देहो नोपाधिः, न वा हेत्वाभासान्तरमिति तहुहभावने निरनु-
योऽग्राचु(मोयोग इति, तन्न; संन्द््धारकान्तिकरवह्‌ व्यभिचारसंशयाधायकत्वैन
दृश इत्वात्‌(3) उपाधेखि व्यभिचारनिश्चयाध्रावकतया |

दीर्धितिः
सन्दग्धिति,--न च धनैक्रान्तिक्रत्वसनरेहः प्रतिबन्धको, न तु तज्ञक्ञानमिति
तदथं तदृदुभावनमफलटमिति बाच्यम्‌ ; अरमैकान्तिकन्वसंशयान्मम(५)व्या्तिप्रहो मा
भूदित्यसिप्रायेण oral दतुदावत्यनामाधकतासाधक्तय। जिज्ञासा (ई)ढारा परम्परया
मन्देदोपयोगिन्तेन च तवुहूभावनस्य साग्यदायिकरत्वात्‌ |

दोर्धितिप्रकाशः
द्रथान्तासिद्धिमाशद्धुते न चानेक्रान्तिक्रत्वति। ‘ana’ Beige |
: 3 ~ हते ५1 ¢ rire” | rq ' अतं ह कत्व न्दैशोनः श्य
कथ (७) तत्‌-सन्देदक्ञानाथम्‌ | (तदुदभावनप अनंक्रन्तर्ल्व(=)सन्दशोदट्‌भाख्नम्‌ |
इत्यसिप्रायेण' azarae सास्पदायिकन्वादित्यत्निमेणान्ववः। व्याप्तयज्ञानस्थ-
योद्‌भावनं किमर््मत आह-श्राचा'मिति। अन्नानसूपासिदधेरपि नेवां aa

a

Reanqacia(s) aqraRargaa taza तनक्ननाथ तवृद्रभावनमिन्यशः।

( ‘ ) | ऽक्षित्यादिक'मिनि Wey | ( २) शप्र RATOL AAT BAA देदेनेय्थ
इनि पाटनम्‌ | (३) व्वददानपगमि0ि' इति पाटरन्तरम्‌। (५) “arora
इति पाठान्तरम्‌ । (५) श्नन्देहृन्ममः इति परदरन्तम्म्‌ । (३) BEATE
दति पाठ़ान्तरम्‌। (~) प्रन्थविदोये तदथै मिति प्राटो नास्नि। (८) मन्थविज्ञापे

दुद्भावनःमिति aay नाकि | (९) तेगा हेत्वामानन्व इनि पराठनन्तरम्‌ |

pa ab a Seo sense: णमी
"यणी । न | spite a । णि . [णम 1 ००।

(म) तथा च परार्थानुमान एष॒ उपाधिवनदहो वृषणं, न तु स्वाथौनुमानेऽपीति भाष
इति माथुरी sqrem । निरयुयोञ्थानुयोगश्च अनिग्रहस्धाने {निग्रहस्थानाभियोग इति |

६५६ तत्वचिन्तामणो भनुमानखण्डे

` नवीनमने(१)ऽपि तदुदमावनोपयोगं दर्शयति जिकन्नासादी'ति। अनेकान्त.
acqaragizaaa तद्वीजजिक्ञासयां साधारणधमवसवादिन्ञानस्य तद्ीजस्यानु सरणे
स्वश्यापि सधधारणध्मवखादि्ञने कोस्य पस्थितो संशयस्यापरीहारादिति भावः।
(जिज्ञासादीःट्यादिपद्‌।त्‌(२) कोश्य्‌ पस्थित्यादिपरिग्रहः। तदुदहुभावनस्य,--अन-
कान्तिक व्व सन्देहोदभावनस्य |
दीधितिः

उपाधित्वस्य संशये निश्चये च जायमानं यजक्ञानमनुमिति ants, तदेवास्य
दूष ङतावीजनिल्यनिव्रायेणाह सन्दिग्धेति । तदुभ्यतिरेकस्य कश्चिद्‌ व्याप्यत्वेन
क्वचि पन्तधमेत्वेन सन्दग्धत्वाह्‌ ‘anata’ (a |

दोधितिपकाशः

सन्दिग्धोपाधेरपि निश्चयदशायां सत्‌प्रतिपक्तोन्नायकत्वस्य सलखाह्‌(२)
दश्रकत्व(पत्तिरित्यसङ्गतमत भआह--“उपाधित्वस्ये'ति। (तदेवास्ये'ति,- सत्‌प्रति-
पक्लोज्ञ भनञ्च उपाधित्वस्य संशये न सम्भवतीति न दूषकरतावीजमिति भावः |

साध्यग्यापक्षत्वसन्दरेदे साधनाव्यापकत्वनिर्णयस्थकले तटुभ्यतिरेकस्य qa न
सन्द्ग्धित्वमतः पुरथति(४)-कचिहू ग्यप्यत्वेने'ति । कचित्‌", - सध्यव्याप-
कत्व सन्देहस्थले(५) | ‘aa’ geet ग्याख्या 'कचिश्चे ति । "कचित्‌ साधना-
व्या।परूतव सन्देह स्थरे पत्तधमत्वेनेति |

तच्वचिन्तार्माणः
agua Haas निरूप्यते) । नाप्यस्य स्वव्यतिरेकद्वारा सत्‌-
पर तपक्ञोन्नायकतवा sea , तक्रा हि सत्‌प्रतिपत्ते सतप्रतिपत्तान्तरवदपाध्युद्‌भाषनं
न स्थत्‌। न च प्रतियत्तबहुध्येनाधिकूबलयेप्ुपाध्युदुम।वनम्‌ , शतमप्यन्धानां न
पश्यतोति न्यायात्‌ , दकेन।पि बहनां प्रतिबन्धाञचच |

Qe ee ee पि

(१) नवीनस्य agaadaaa’ fala पाठान्तरम्‌ । (२) भजिज्ञासादीत्यादिनाः
इति पाठान्तरम्‌ । (३) शछम्भवादिति aaa: | (४) (^तदुवृपयरति' इति asta |
(५) ग्रन्थविरीषे कृत्रचित्‌' ‹साध्यव्यपकत्वकतन्देहूस्यलेः इति पाटो arfta |
(६) चिन्त्यते" शति पाठान्तरम्‌ |

उपाधि-प्रकेरणम्‌ । ` . ६४७

म्याप्तिपक्षधमंते हि बलम्‌ , तश्च तुल्यमेव, न तु भूयस्त्वमपि;
दकस्मव्प्य(१)जमितिदशनात्‌ , सन्विश्धोपाघेरदूष(२)कतापन्तेश्च, तदुम्यतिरेकस्य
, पक्ते(२) सन्दिग्धत्वात्‌ । अपि चैवं वाधोन्नोतपक्तेतरस्थोपाधित्वं न स्यात्‌ , व्यतिरेके
भसाधारण्थात्‌ |

qaafa(yanathad स्यात्‌ , यथा घडोऽनित्यो दन्यत्वादित्यत्र काय्यत्वम्‌ ,
अन्धकसि दभ्यं स्वातन्त्रेण प्रतीयमामत्वादिस्यत्राध्रवणत्वं, तहुब्यतिरेकस्य
पक्तचरसित्वात्‌ । न च नायपुपाधिः, aaa, अन्यथापि(५) दूषकत्व-
सम्भवाश्च |

किञ्च साभ्यग्याप्याग्यापकत्वेनोपाघेः साभ्याग्यापकत्वे कथं(६) तदुभ्यतिरेकेण
सत्‌प्रतिपन्नः 2 न हयव्पापकाग्यमिरेकादव्याप्यव्यतिरेकः।

athata:

aT AA अवतीर्णे तत चव देतोरसाधकत्वान्‌ छृतमुपाधिना । नकषा
भसाधारण्यम्‌ Weta सपत्तत्वात्‌ | अनवतीर्णे तु नोपाधित्वम्‌ , पक्तेतरान्तरवत्‌
साध्यभ्यरापकताधा पवाग्रहात्‌ । भनुङ्कखतर्कादिना कथञ्चित्‌ तदग्रहे च नासा-
धारण्यम्‌ , स््रतिरेकितया अन्वयग्याप्त्यत्रहस्य सत्‌प्रतिपक्ततया च सतप्रति-
पन्ञन्तरस्याकिञ्चिन्‌करन्वादिव्यसुचेयह - "पत्तन चिश्च'ति (५) । पत्ते तट्प्रहदशार्या
तद्भावघ्रहासम्भवादरिति भावः | 7

" दीधितिप्रकाशः
'तत पवः बाधावतारादैव। (त्तमुपाचिने'ति,-तथा च शटापल्तिरिति
भावः। श्यतिरेके भसाधारण्या"द्विति दतु दूषयति "न चैति। "पक्तस्यैव

Tee EY जका = ee = = नम हि, = oe > ७

योर a ति F So = ऋः is: _——

(१) (अनुमितेरिति पाठन्तरम्‌ | (२) (व्वूधकत्वा प्ता" इति पाटान्तरम्‌ |
(३) ग्रन्थविरोपे ‘aa’ इति पाठोनास्ति। (४) प्पक्षधर्मः इति पाठान्तरम्‌ |
(५) ‘af? शब्दोन सार्वत्रिकः । (£) क्वचिन्‌ नतदूव्यतिरेकेणेत्यनन्तरं "कथमिति
पाठः| (७) मूके पक्षधर्मः इति पाटक्रत्पे क्षधर्मश्चेतिः इति बोध्यम्‌ |

० eer ~

ES "> ee ~= जा मिः भे भिन्न जज)

१०८ [३६

ए नी

८५८ ` तत्वविन्तामणो भनुमानखण्डे

सपत्तत्वा'दिति,- हेतोश्च तहुग्यावु्त(र)त्वाभाक्षादिति ara: । "अन(रोवतीण gq’
ara नोपाधित्वं' न grea) "पत्तेतरान्तरवदि'ति,- यथा बहिमान्‌ धूमादित्थत्र
प्ेतसे नोपाधिः, तथा अत्रापीत्यर्थः। भत्र हेतमाह--.साभ्यग्यापकताया' इति |
तथा च पत्ते साध्यस्तन्देहाल् व्यापकत्वनिश्चय इति भावः|

'भनुक्ूखतकादिनेःत्यादिना स्वतःसिद्धव्यभिचाराग्रहसंप्रहः | ‘agay’ साध्य-
व्यापक ताप्रहे, नासाधारण्यं त्ततिक्षरम्‌। असाधारण्यस्य हि साध्यसहचारधी-
प्रतिबन्धेनान्वयग्याप्तिधीप्रतिबन्धः |
ध्यतिरेकव्याप्त्यादरे त॒ साध्यतदभावयो(३)द्रयोरपि तदषिशरोषात्‌ सतप्रतिपक्तो
दूषकताबीजम्‌ | तदुभयमप्यत्र न सम्भवतीत्याह--“्यतिरेकितये'त्यादिना । भन्बय-
व्याप्त्यगप्रहस्य भकिञ्चितकरत्वादित्यप्रिवेणान्वयः। qagaca qaghacame-
वशाया सतप्रतिपन्तोन्नयनसम्भवाद्‌ाह-- पन्ते age fa |

तत्वचिन्तामणिः

नापि व्यािविरहरूपतया, भसिद्धत्वेनानोपाधिकत्वस्य earfacafacrare |
नाप्यनोपाधिक्षत्वक्षानस्य व्यातिधीदेतुत्वेन ग्यापिक्षानकारणविधटकतया व्याप्यत्वा-
सिखावन्त्मावः(४) | ager साभ्यग्यापकत्वक्ञानमन्यभ्यापिक्ञानं प्रति प्रतिबन्धकर-

मित्युक्तम्‌ |
दीधितिः

व्यातिषिरहरूपतां निरस्य व्यातिक्चानामावद्वारकतां निरस्यति-- नापीति |
'अनौपायिकत्वक्षानस्यः भोपाधि(५)कत्वल्नानाभावस्य | कारणविधरकतया'
कारणाभावसरूपताटशक्षानविषयतया । अनोपाधिकत्वज्ञानस्य कारणत्वं नान्वय-
व्यतिरेकसिदम्‌ , परन्तु सोपाधित्वक्षनस्थ प्रतिबन्धकतया बिना कारणीभूतक्षान-

[र oo [र @ ॥ oe, [nr = न्म [र - ——e eee Ue PES LS A = = को

(१) (तद्ग्यात्तेकत्वाभावादिति भावः इति पाठान्तरम्‌| (२) “अनवतीर्णे
तु इत्यनन्तरं *अनुकूलतका दिनेत्यादिने'त्यतः Gad! सन्दभः क्वचित्‌ स्वहितो
दक्ष्यते। (३) (तदभ।वयोरपि' इति क्वचित्‌ पाठः| (४) '््याप्निधीदेतुत्वस्य
aaa व्यापिश्षानकारणविधटकृतया व्याप्यत्वासिद्धेऽन्तमाव' इति पाठान्तरम्‌ ।
(५) शछोपाधिकत्वज्ञ(नाभावस्यः इति पाठान्तरम्‌ |

उपाधि-प्रकरणप्‌ ८४६

धिघडनमसम्भवित्वेन कट्पनोयम्‌ , सैव त्वसिद्धेति दूषणतातुपर्यादु प्रथाश्रृतमेष
साधीय ceafq aga; '"व्पाप्यत्वासिद्धो' (१) व्याप्यत्वाक्षने | 'भन्तमाषः'
ABSIT दूषकत्वम्‌ |

दीधितिपरकाशः

पोनक्क्यपरिहाराय ग्याचषरे--'व्यातिविर्दे'ति । “्यासिक्ञानाभावहयरकता-
मिति,-्याप्यत्वासिद्धा(२) aaala’ qeqea(a) यथाश्रतार्थानुरोधेनेदभुक्तम्‌ |
सोपाधित्वज्ञानस्य प्रतिबन्धकतायाः पुवपक्िणोऽभिप्रायाविषयत्वे न हन्यस्ये'ल्यादि-
दूषणस्य(9)द्रानमसङ्कतमतस्तदभिप्रायेणैव व्याचष्--भनोपाधिकर्वेति(४५)। तथा `
च नञर्थस्य भपाधिकत्वक्ञानेन सममन्वय इति भावः । ततप्रतिबन्धकटवरूपस्य
बिधटकत्वस्यासम्मवराद्राह,-- कार णाभवरूपे'ति । 'ताद्रशक्षानम्‌', भोपाधिक्षत्व-
ज्ञानम्‌ |

नभर्थ॑स्योपाधिकर्वेन सममन्वयं समर्थयितु (६) मतान्तरमाह--भनो-
पाधिङत्वज्ञनष्ये त्यादिना । "विना कारणीभूतेति,- सान्ञादविरोधिनो ज्ञानस्य
जनङोभूतज्ञानषिघटनद्वारेव प्रतिबन्धकत्वादिति । (कल्पनीय'मिति "कारणत्व'मिति
र्वे णान्वितम्‌। ‘aa’ सोपाधित्वक्ञानस्य प्रतिबन्धक । दूषणे'ति न न्यस्य
साध्यञ्यापक्रत्वे'त्यादिदृश्रणव्रन्थेल्यथेः | “यथाश्रुतमेवेति,- ध्रतिबन्धकत्वरूपस्य
यथाग्रतविघरकत्वस्यैव रक्षणादिति मावः |

पतदुम्बाख्याने दृषणम्रन्थे (स्वतः प्रतिबन्धक'मित्यत्र स्वतः श्त्यस्या-
सङ्तिरित्यस्बरत्तोऽपि ` वदन्तिभ्यां सूचितः। व्याख्यानद्वय कववोपधे्यातति-
विरहत्व।(मावात्‌ | "ाप्यत्वासिद्धा' विद्यादिप्रतीकस्याथमाह--व्याप्यत्वा(७)सिद्धोः
इति । sacqear(s)ara उपाघेरन्तर्माबासम्भवादाह--'भन्तभावः हति |

= = ~ eee = ~ eee = शिवि निन

(१) मूले (व्याप्यत्वासिद्ध इति पाटठकृल्पे अत्रापि भ्याप्यत्वासिद्धः इति पाठो
ज्ेयः। (२) अत्रापि “्याप्यत्वासिद्धः इति पाठान्तर केयम्‌ | (३) (इयम्रिमस्य'
इति क्रचित्‌ पाठः| (४) नन ह्यन्यस्येत्यादिना दृपणमष्ङ्खतमिति पाठान्तरम्‌ |
(९) (ओौपाचिकत्वेति पाठान्तरम्‌ | (६) Sane इति , पाठान्तरम्‌ |
(७) राप्यत्वासिद्धे' इति पाठन्तरम्‌ । (८) Seared ईति क्वचित्‌, We: |

८६० ` तखचिन्तामणौ अनुमानखण्डे
तत्वचिन्तार्माणः

न च साध्यव्यापक्षाव्याप्यत्वन्ञाने विद्यमाने साधनस्य साभ्यभ्याण्यत्वज्ञानं
नोत्पंच॒महेतीति वाच्यम्‌ ; न हि साध्यःयाप्कञ्याप्यत्वक्ञानं व्यापिक्ञान.१)कारर्णम्‌ ,
येन तत्‌ प्रतिवन्धकः स्यात्‌, किन्तु साध्यव्यापक्रव्यभिचारित्वेन साभ्यव्यभिचारत्व-
लानद्वारा | ।
नापि व्यभिचारोन्नायक्त्वेन, यथा हि साध्यव्यापकव्यभिचारित्वेन(२)
साधनस्य सध्यभ्यभिचार्त्विमनुमेयम्‌ , तथा साध्यव्याप्यव्यभिसारित्वेन साध्य-
व््रभिचारित्वप्रुपाधेर(३)प्यनुमेयम्‌ , व्याप्ि्राहक्साम्यात्‌(४) |

नापि साध्यव्यापक्षाग्याप्यत्वेन व्या्िविरहोन्नायकतया साभ्यन्याप्याव्याप-
कत्वेनोपाधेरेव साध्याव्यापकत्वसाधनात्‌ , तस्मादुपायिषत्वाभासान्तरमिति |

दीधितिः

भिन्नधमिकत्वं परिहरन्नाह-नचेति। ‘a षश्ीति,- विरोधिविषयकटषा-
भविन areata प्रतिबन्धक्रत्वासम्भवादिति भावः। "साध्यव्याप्यव्परभिचारित्वेन'
'साष्यव्यभिचारित्व'मित्युभयनेव बहुव्रीहिः। तस्मादिल्यादेरदूपणं वेति शेषः ।

दीधितिपकाशः

साध्यत्यापके साधनाव्यपिकत्वं साधने वा साध्यव्यावकाव्याप्यत्वमित्यनयो-
्विरोषण -- विशेष्यभावमान्रमेदेऽपि तुदपत्वादेक्दूषणेनेवान्यस्यापि दु्त्वात्‌ वुन-
राशङ्नमनुचितमतस्तच्छङ्ावीजमाह --“भिश्नधर्मिकस्व'मिति । “न ह्यन्यस्ये त्यादिना
सिन्नध्िंकत्वमेवा(य)प्रतिबन्धकृत्वे वीजपुक्तम्‌ , तदेव(र) afte पुनः शङ्कत
भाषः। |

(१) ग््यासिज्ञाने' इति पाठान्तरम्‌ । (२) Sarftaar’ इति पाठान्तरम।

(३) (्पाघेरनुमेयम्‌ः . इति पाठान्तरम्‌ । (४) प्तौत्यात्‌' इति पाठान्तरम्‌ |

(य) “दुव "कारेण विरोधा विषयकत्वन्यवच्छेद्‌ः |

(र) "तवेःति-भिन्नधर्भिकत्वमेवेत्यर्थः |

उपाधि-प्रकरणम्‌ ८६१

क।रणविधटकत्वामवेनाप्रतिबन्धकत्वाशङइनमनुचितं सान्ञात्‌ प्रतिबन्धकलत्र-
स्यापि. सम्भव्रावृतस्तदसम्भवमाह--'विरोधिविषयकत्वे'ति। azaraag(z)-
व््ाप्याविषयकत्वेनेयथेः । “उभयत्रैव ति, -'साध्यव्याप्यग्यभिचारित्वे"नेव्यत्र बहु-
्रीह्यकरणो व्यभिचारः स्यादतः साध्यभ्याप्यं व्वमिनचारि यस्येति ब्युतपत्या साध्य-
व्याप्याभ्यापकस्वेनेत्यथंः करणीयः ।

साध्यव्यमिचारित्वःमित्यत्र तदकरणे (ल)प्ररूते न्तिः, साध्यव्यापकत्वादिः-
घरटितोपाधित्वस्या्ततेः, भतः साध्यं व्यभिचारि यस्येति बहुघ्रीहिणा साध्या
उ्थापकत्वमथेः करणीय इति भावः।

'तस्मादि'ति मूलस्य क्लृतदूषकतावीजस्याभावादित्यर्थः । ततोऽदूषकल्व-
स्थापि सम्मवाद्र देत्वाभासान्तरमिति ' निद्धारण(ब)मनुचितमतः पूरयति-
' तस्पादित्यादै'रिति। |

तत्वाचन्तार्माणः

उच्यते; -आद्भन्धनवसादेस्तककछादिना साध्यव्याप्रकत्वसाधनात्यापकत्वे
निश्चिते दूषकतावीज्ञविन्तनम्‌। यदि हि(२) साभ्यसाधनसहनारवशेननोपाधो
साध्यव्यापक्रतानिश्चय शव नास्ति, तद्रापाधित्वनिश्चयाभावाहू(३) दूधकतेव नास्तीति
क्व बहिभावान्तर्भाव्रचिन्ता ?

॥

किञ्च सनप्रतिपन्ततया व्याप्यःवास्िद्धतया स्वातन्ध्यण at यद्ि-दूघकत्वम्‌(७)
aa साध्यभ्यापकरतानिश्चयो , वाच्यः(५), aa चिना तेवाममावात्‌, तस्मादुषाधै-
निश्चयाद्‌(६) व्यमिनारनिश्चश्ः, agar तनृसंगथ इति उयिचारक्ञानद्राग
साभ्यष्यापक्र(उयराप्यत्वेन स्यापिषिरहोश्नायकतयरा चा उपाघेदू्‌ क्रन्वम्‌ |

=-= ~"

(१) (तदभाववत्तदूव्याप्ये'ति प्राटन्तरम्‌ | (२) Safe a इनि पाटन्तरम्‌।
(३) ‘ata’ इति पाठान्तरं क्वचित्‌ | तत्र च 'दूपकतेव नान्तीतिः अंभो
न दृश्यते | (४) दोषत्वमिति oar) (५) वक्तव्य" इनि wera
(६) न्तस्मादुपाधिनिश्वव्ादिति पाठान्तरम्‌ | |

(क) ` "कवुकरणः इ ति-बटु्रोद्यकरण gee: ।
(व) ‘fagtor firfa-aa हि ened सावधारणं मवतीति स्यायप्राप्तमवधारणमित्यथः । '

wes@hnk शी

८६२ तस्वचिन्तामणो भनुमानखण्डे
दीधितिः

दृषकतावोज्चिन्तन'मिति,-निश्चयदशामधिरृत्य | यक्निश्चयद्वारा उपाधिटव-
निश्वस्य graced तत्रसंशयद्वारा ततसंशयस्थापि तथात्वमिति ara | ,

यभिचारज्ञानद्वार'ति,ः- मानसे व्यभिचारनिश्चये उपाधिक्ञानं विशेषद्शन-
रूपत्वेनोपयुज्यते। उ्यभिचारानुमानं पुनरपरे वक्ष्यते (१) |

दोधितिभरकाशः

ननु साध्यव्यापकत्वादिनिश्चय प्वोपाघेदू षफत्वे सन्दिग्धोपाधेरदूषकत्व-
wag cat आह्‌ --निश्चयदृशा'मिति। नन्वेवं सन्देहदशायां दूषकतावीज्ञस्या-
कथनान्न्थूनत््रमत भाह-- यक्निश्चयद्वारे'ति। तत्‌संशयस्य'--उपाधित्वसंशयस्य |
agataeata पोनरुक्तयमाशङ्ाह--मानस' इति। चाज्ञुषादिरूप-
तक्निश्वथस्य साध्योपाधिव्यभिचारनिरूपकाधिक्ररणसन्निकर्षाधीनतया तत्‌सनक्निकष-
aa युगपदेबोभमय(र)निणया(श)दुपाधिनिणयस्य प्रयोजकत्वं (ष) न सम्भवतीति
भावः| |

ययप्युपनीतभनाटमकचान्ञुषादिरूपतन्निश्चयेऽप्युपाधिनिणयस्य कथञ्चिदुप-
योगः(३) सम्भवत्येव, तथापि पराथाभिप्रायेण् दम्‌ । तथा च उपाध्युषन्यासे परस्य
कयचिन्मानसं क्वचिचानु मानिकं उ्यभिचारक्ञानमिति ara, |

दीधितिः

“उयाप्ती'ति-साध्यसम्बन्धितावच्छेदृकरूपविरहः साधनतावच्ठेदके साभ्य-
सम्बन्धितानवच्देदकत्व(४)पय्यवसन्नः, anqazgargfacafafqeanaaga(aca-

(१) ‘ara’ इति क्वचित्‌ पाठः| (२) ्युगपदेवोभयोनि्णैये'ति
पाठान्तरम्‌ | (३) पक्वचिदुपयोगः इति पाठान्तरम्‌ । (४) "्छेदकरूपत्वेति
पाठान्तरम्‌ |

(श) -“डभयनिर्णया दिति-साध्यन्यभिवारल्य उपाधिन्यभिचारत्थ च faviaritend: |

(ष) प्रयोजङत्व › मिति-साध्यम्यभिवारभिणयं प्रतीति श्षेषः, सव्येतरविपाणयोरिव
युगपजायम(नयोः प्रयोज्य प्रयोजकमा व स्यासम्भवा दिति भावः |

उपाधि प्रकरणम्‌ ८६३

विरहो वां उन्नेयः, न तु स्वसमानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतिवोगिसाध्य कत्वम्‌ ;
स्वत्वस्याचुगतस्याभावेन तत्ततसाधन(१)पय्यवसाने साध्यग्रसिदिमातरेणैव इतार्थ-
त्वात्‌ । साभ्यव्यापकोपाधिव्यभिचारित्वेन हेतो साभध्यग्यभिचारित्वं साधनाग्यापको-
पाधिभ्याप्यत्वेन साध्ये साधनाव्यापकत्वमनुमेयमिति तु नव्याः।

दीधितिप्रकाशः

भग्रे(२) थद्धे'त्यादिप्रन्थे व्यभिचाराञुमानाद्‌ ग्याप्िविरहामानस्य पथग्‌भाव
दशेयति--साभ्यसम्बन्धिते'लयादिनि।।

ag द्रव्यं सवादित्थादो गुणकर्मान्यत्वविशिएसत्तात्वादैः साध्यसम्बन्धिता-
वच्छेदकस्य स्वात्‌ तादशबग्यापिषिरहण्नुमानं बाधितमित्यत भआह-साधनता-
aan इति । तथा च साधनताषच्देवकमेव पत्तीरृत्योपाधिव्यभिचारि-
बु सित्वादिना साभ्यसम्बन्धितानवच्तेदकत्वमनुमेयमिति ara: |

भग्यभिचरितसामानाधिक्षरण्यं कारणीभूतक्षानविषयताबच्तेदकं व्याप्तिरिति
मतमनुखत्याह--'साभ्यकषन्ये'त्यादि । श्वत्वस्यानुगतस्ये'ति,- भनुगततत्‌सम्भवे
तु साधनान्तरे ततप्रसिद्धश्चा प्ररूतसाधने तदनुमानं सम्भवतीति ara: |

‘gardear fafa,— बहिक्षमानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियो गिधूमकत्वग्रद धूमे
वहिक्तमानाधिक्रणात्यन्ता (३)भावधप्रतियोगित्वस्यापि विषयीरृतत्वेन व्यभिचारधी-
द्रया तस्यैव विरोधित्वसम्भव इत्यलं व्थापिविरहानुमानेनेति भावः(४) |

aad ग्यापकसामानाधिकरण्यरूपत्यापाव्रुप्ाधिक्ानमफिश्चिततकरमतस्तत्‌-
प्रतिषन्धकत्वाभिप्रयेण व्याचिख्याद्ठुसचरे-'सध्यव्याप्कोपाधीत्यादिना(५) |
'साधनाग्यापकषोषाधी'ति,- तथा च 'व्या्षिविरहोन्नायकतये'ति प्रन्थस्य धूमत्वं बह्व

। (ष ) apart पाठान्तरम्‌ | (२) ‘Has इति पाटान्तरम्‌।
(३) ‘aerate पाठान्तरम्‌ । (४) (तस्येव विरोषित्रतम्भव।दिति भावः
इत्येतन्मात्रकः क्वचित्‌ पारटः। (५) प्रायेणाद साध्यव्यप्रकोपाधीव्यादिनाः
इति पाठान्तरम्‌ | |

[व मि , 7 । ति , | 1) WR

«६६४ तत्वचिन्तामणौ अनुमानखण्डे

समानाधिकरणात्यन्ताभावब(१)प्रतियोगितावच्केदकं वहचग्यापकादन्धनादिव्याप्यता
वच्दैवकत्वादित्यनुमाने तात्पय्येमिति भावः।

तचचिन्तार्माणः

यद्वा साध्यग्यापकामाववहुवृत्तितया साध्यव्यभिचारित्वमुन्नेयम्‌। न च
साघनाभाववदृच्र्तित्वमुपाधिरिति बाच्यम्‌(२), उपाधिमानोच्ेदप्रसङ्गात्‌ , सत्‌-
प्रतिपक्ते पूत्रेसाधनव्यतिरेकवत्‌ , अवरृसिगगनादो साध्याव्यापकत्वात्‌ संयोगादौ
देतो साधनव्य(पकत्वाश्च |

दीधितिः

व्यतिरकिणि साधने व्यािविरहस्य व्यभिचारस्य चोन्नयने उपाधिः
साधनाभाववदुचत्तित्वम्‌ । ग्यभिचारास्फुरतदशायामुपाभ्यनुसरणाद्‌ यक्राधिकरणे
हेतोः(२) साध्यत्यभिचारित्वं तद्रीयधमे(७)नास्य साभ्याग्यापकत्वप्रहः |

'उपाधिमान्रे'ति,- तेनापि ग्यभिचारनुमाने तत्रापि तथाबिधोपाधिसम्भवा-
दिति ara: |
दीधितिप्रकाशः
वहिमन्‌ प्मेयत्वादित्यादिकेवलान्वयिस्राधने व्यभिचारनुमाने साधना-
भावस्यप्रसिद्धयातद्वदुवृ्तित्वस्योपाधित्वासम्भवादाह--भ्यतिरेकिणी ति। भव्य-
वहितपरक्रान्तःप्रमिचारनुमान शवस्योपाधित्वमिति शङ्ानिरकरणायाह--“्याति-
विर्हस्येति । भत पवावृत्तिगगनादो (५) दूषणं वक्ष्यति |

नयु विधू मव्यभिचारी भारद्रन्धनग्यभिचारित्वादित्यत्न agaaadtgafacd
वस्तुगत्या नोपाधिः(६) तस्य सध्याव्यापकत्वात्‌ | साध्यग्यापकत्वधरितोपाधित्व-
(९) करणामावेषति पाठान्तरम्‌ | (२) क्वचित्‌ पुस्तकान्तरे “इति वाच्यम्‌" इति
नास्ति । (३) `देतौ'हति पाठन्तरम्‌। (४) ^तद्दृत्तिधमेदौ' इति पाठन्तरम्‌ |
(५) ‘aafammarafafa दुष्रणमितिः इति पाठन्तरम्‌। (£) भोपाचिः
साध्याव्यापकत्वात्‌ | तस्योपाधित्वज्ञानादनुमितिप्रतिब्रन्धः इति पाठान्तरम्‌|

उपाधि-प्रकरणम्‌ ८६५

श नादरनुमितिपतिबन्धः स्यादित्यपि a, धूमभ्यभिचारनिरूपकायोगोलकवृ्तिधमं दव
धूम. १)गव्यभिच्राररिण वह्चयभाववदुव्रुसित्वस्यासचवेन साध्यव्यापकताया warmer
भाह --“उ्रमिचारस्फुटते'ति। अयोगोलक््त्तिधर्मान्तरे धूमव्यमिचारस्फुरणे
बह्वपि तुह्धसामप्रीकतया ग्यभिचारस्फूसिः स्यास्तदानीञ्च उपाभ्यनुसरणमफलं
स्यादिति भावः। तथा(२) च धूमाभाववदुचसित्वं हदत्वादो, तश्र च बहच्चभाववषहु-
बुसित्वमपि ada cia aca साभ्य(३)व्यापकत्वमिद्यथेः |

'अस्य-साधनाभाववदुवृ्ित्वस्य उपघेः। ननु नोपाधिमात्रोच्छेद्‌ः,
भस्यै(स)वोपाधेः सख्त आह -"तेनापी'ति। ‘aa साधनाभाववदचलित्वेन |
'तथाविघ्रे'ति - साधनाभाववदुक्रसित्वोपाधिना ax साधने व्यभिचारोऽनुमेयः,
ततसाधनाभावबदुवुसित्वोपाषेस्तत्र सम्भवात्‌ , भाद्रन्धनव्यभिचार्त्विं धूम-
2प्रभिचरित्वज्यभिवारि बह्यमाववरहुवुसित्वःऽ्य्रभिचारित्वादिति ग्यभिचाराुमाने
भद्रेन्धनञ्यभिच्रा रा(४)भाववदुवृज्तित्वस्योपापरेः सम्भवादिव्यथेः।

दाधितिः
वस्तुतस्तु भ्यपकव्यभिचारिणो ग्याव्याव्यभिच्रारित्वे ग्याप्यव्यापकमाष-

दय्राघातापस्या Bal: साध्यव्य।प्यत्वेन साधनाभाव्रबदुखखित्वस्य साभ्याव्यापक्षत्वा-
क्नोपाधित्वमिति तस्वम्‌(५)

a

‘age ति-प्याप्यत्वाभावसाधनामिप्रायेण | | araarenicacqenrarhaee
च नेष दोषः । साधनेति यथाश्रुताभिप्रायण, प्रतिग्रोगिन्यधिक्ररणसाधनायाबवशु-
ghacaea साधनवदन्यत्ु्तित्वस्य चोक्तो तथात्वासम्भवात्‌ |

(१) ग्रन्थविशेषे ध्धूमेति पाठो ares) (२) म्रन्थविक्रष (तथाच!इत्यारम्य
(ताध्यग्य्रपिकत्वमित्य्थ' इत्यन्तः तन्द्रा area | (२) ततल्य ज्व्राप्रकत्वमित्यथः
इति पाठान्तरम्‌ । (४) भ्चारित्वाभावः इति षाठन्तरम्‌ | (५) क्वचित्‌
"तत्वम्‌. इति arta |

(a) ‘eae’ —arquraraazgfreacateay: |
१०९ [३७]

८६६ तस्वविन्तामणो भनुमानखण्डे
दोधितिभकाशः

ag नोपाधिमाब्रोच्छेदः, केवटान्वयिसाधनीयोपाधेरेव सम्भवात्‌, व्यतिरकि-
साधनेऽपि तथा(ह)विधोपापेरपरतितन्धनेऽस्योपाधित्वसम्भवादत आह--"वस्तु-
तस्त्वि'ति। भ्याप्यन्यापक्रमावत्याघ्रातति,-- व्यापकव्यभिचारिणो अ््राप्या(्ञ)
इ्रभिव(रिव्वं उ्रापक्ञयमित्रारनिरूपकाधिशरणे व्याप्यसख रव सम्भाव्येत, तञ्च
इपापकामावकति व्य्राप्यसस्वे Har व्पाप्यत्यापकभाव इति ara: |

ear’ व्यमिचारनुमनेदेतोरद्रन्धनादिग्यभिचारित्वस्य। (साध्यान्या-
पयतेन! धूमादिः्रमि वारित्वरूपसाधपवयः्यत्वेन | साध्याग्यायकत्वादरव्यस्य साभ्य-
व्यप्द्रहेत्वव्यापक्रतयेत्यादिः। व्यमिचारसाधने aghast व्यभिचाररूप-
साभ्यस्थेब्ाससखेन(क) कथं तत्र॒ साध्यवपापकःवमरत आह -“्याप्यत्वाभावे'ति।
तश्रापि साध्याव्यापक्रत्वं परिहरति 'सःधनाग्याप्यत्वस्येति। मूके "संयोगादा"-
विति, रूपवत्‌ सं्रोगादित्यत्र स्पशं उपाधिः) तत्र व्यभिचारनुमाने संयोगः
रूपव्यमिचारी स्पशेऽवमिवारित्वादित्येकरूपे संयाग।भाववदुवृत्तित्वं स्परव्यभि.
च।रित्वरूपसाधनग्यापक्रत्वान्नोपाधिरित्यर्थः |

तदृदुषणं सप्ुद्धरति(१)--्रतियोगिध्यधिक्ररणे'ति। संयोगे संयोगा-
मत्रषतुन्रुलित्वष्य सखेऽपि प्रतिधोगिभ्यधिङ्गरणक्तयागमाववहू अरि वदस्य awa
साधनाव्यापकरत्वमन्ततमिति भावः ; प्रतियोगस्वस्येकस्याभावात्‌ awa संयोगा-
नधिकरण इृसिसंयोग।भाववः्‌ (र)वृत्तित्वं फलितम्‌ । तत्र च स्योगां(३ शस्य
धेयथ्याह गोरवाञ्चाह -साधनवदन्येति। (तथात्वासम्भवात्‌ः साधननव्यापकत्वा-
सम्भवात्‌ |

(१) नतद्ूदूषणमप्युद्धरति' इति पाठान्तरम्‌| (२) भसंयोगाभाववत्छमिति
पाठान्तरम्‌ | (३) संयोगामावांशस्यः इति पाठान्तरम्‌|

(इ) 'हथाविघोपाधे'रिति- साधना मावषटन्रततित्वरूपोपाधेरित्यर्थः |
(कष) एततप्रकरणे ada ष्याप्यव्यापकशम्दो ततत्वेनाभिमतपरो भस्यधा sqrarara |
(क) (भस्वेने"ति- व्यभिचारस्य ब तित्वात्मकट्वा दिति ara: |

ङपाधि-प्रकष्णप्‌ ate

दीधितिः .

ववञ्च सत्रप्रतिपत्ते निश्चितोपाधिवत्‌ सन्िग्धोपाधिष्हुभाव्यः। aa
ततुक सेऽस्प्र व्यभिचारसन्देहस्य प्रतिहेतुसम।जादेव fag: कि तेनेति वाच्यम्‌
परस्परसंबल(१) नेनैवानुमित्यनुत्‌पादे तन्न व्यभिचारसन्देहस्यावश्यतुतपत्तो माना-
भवात्‌, उपाधिसन्देह्‌(ट्‌ विशिष्यैकञअच अप्रभिचारसन्देहेन(२) तुद्यबलत्वाभाषात्‌ |
न च aqewaa gaara व्यभिचार (३)शङ्भधानं वा, स्वरसतः सन्दिग्ध-
व्यभिचारादिनापि तथात्वप्रसङ्ञदिति |

दीधितिपकाशः

यद्रथं॑व्यभिचारोन्नायकत्वेन ततसंशयाधायकत्वेन च उपाघेदू weed
sweated az दशयति-"रवश्चेति। 'सन्विग्धोपाधि'रिति- निश्चितोपाधिना
व्यभिचारनिश्चयः४)इव सन्िग्धोपाधिना व्यभिचारस्तंशयेऽपि व्याक्तचप्रहे देतो.
सनुटयबलत्वाभवेन सन्‌प्रतिपन्तविच्ठेरादिति ara: |

(तत्क सव्यस्य' सनिग्धोपाधेः कत्तेव्यस्य(५)। (समाजः, सम्बलनम्‌ ‘Aa’
सद्धिग्धोपाधथिना। .तथा च प्रतिदैतुसग्बखनाधीनव्यभिचारसंशयास्कन्दितिस्ये-
pasta war नंशवासफचितस्थापि सनूप्रतिपक्तोक्नायकत्वस्याद्चुण्ण-
त्वेन तत्र सन्दिग्धोपाध्युपन्यासस्य दूषणत्वा(६) सम्भवादिति भाषः |

सनप्रतिपत्ते) व्यभिचार मंशयर्यानावश्यक्रटवे दृषक्रता तस्य कथमत

आह --परस्पर'ति। तथाच साक्ञदनुख)मितिप्रतिबन्धेनेव तस्य दूषकत्मिति
भावः |

(१) ध्परस्परप्रतिवन्धेनेवानुमिःयनुन्‌पादेन' इति पाठान्तरम्‌ । (२) सन्देहे

इति क्वचिन्‌ समम्यन्तः पाठः| (३) भ््यभिचारादिः इति पठन्तम्‌ |

(४) ‘fatty इवे'ति पाठ।!न्तरम्‌। (५) (नन्दिग्धोपाचिकत्तव्यस्य' इति पातान्तरम्‌ |

(६) दूपरणत्व्रःभावादितिः इति पाटान्तगम्‌ । ` (७) अ्रन्थविङ्घोपे (सतूप्रतिपक्च

इत्यारभ्य (पनत्वमिति भावः इत्यन्तः सन्दर्भ arféa | |

= [ए | ॥ _ 2 गोन DB alten wees:

(ख) “साक्षादुनुमितिप्रतिबन्यनवे'ति- साध्यवताबुद्धौ. aenaraeqearenfaaces
प्रतिबन्धकत्वकल्पनेन विपरोतसाध्यानुमितिप्रतिबन्धनंरेत्य्थः। एवकारेण पूीकरीष्या
ढप्रमिचारकंशयं इारोडत्य दूषकत्वग्यवण्णेदः | |

तश्वचिन्तामणो भवमानखण्डे

‘ax सत्‌प्रतिपत्ते। क्वचिदुपाधिसन्देहवशात्‌ त्रप भ्यभिचारसन्देशो
मवत्येवेत्यत आह “अव्रभ्य'मिति। उपाधिसन्देहात्‌ कथं सत्‌प्रतिपक्तविच्छेव्‌-
स्तद्‌।इ “उपाधीति अनयोरन्प्रतरद्‌ बाधमिति क्रमेणान्पतरत्वेन व्यभिचार
समस्य स।धारणस्पापरतिबन्धकन्वेऽपि विशिष्य व्यभिचार सन्देहोऽवभ्यं प्रतिबन्धक
इत्य ह--विशिष्ये'ति। ‘fared तत्त दरेतुताबच्छेदकं धमिंतावच्छेदकीरत्य |
सत्‌प्रतिपन्नः' प्रतिदेव्वधीनानुमितिप्रतिबन्धः।

८६९

GRA दयाप्तचादिमङ्कषानद्वारा(१) सत्‌प्रतिपक्स्य दषकत्वमिति aad
मनुखत्याह -“्यमिच(रशङ्धानं.रोवेति स्वरसत उपाधिसन्देहं विना
स(धारण(दिधमेवत्ताङ्ञनेन(२)। ‘aafraregverfmar व्यात्तिपक्षधमतादि-
परिग्रहः । ‘arcana सतूप्रतिप्रत्तप्य व्यमिचारशङ्काधानस्य वा प्रसङ्खा-

दित्यथः |
दीधितिः

भत्र च क्वनिदुपाधेस्तुखयबलत्वे सतप्रतिपन्नोक्नायकतया तर्कादिसाचिष्या-
वधिकबरत्वे च वधोन्नयङत्रापि दृष्रक्ृत्वम्‌ । उयाप्त्यादिप्रतिसन्धाने तदुश्नयनस्य
ततोऽनुमितिपतिरोधक्य च दु्ारत्वात्‌,+ परन्तु सावंत्निकत्वं न॒तस्थैति ध्येयम्‌ ।

दोधितिषकाशः

नन्प्ेवपुपाघेव्ये भिचारक्षानजननद्वारेव दूषकत्वे तदस्फूर्तौ(ग) सत्‌प्रति
प्तोक्नायकताप्रयोजकव्याप्तचागिस्फूर्तो ततोऽनुमितिप्रतिबरन्धो न स्यात्‌, ग्व-
मसाधारणविपय्येयाद्रीनां वक्ष्यमाणामासत्वानुपपसिः, सत्‌प्रतिपन्ञोन्नयन पव
तदाभासत्वसम्भवरादत आशय परयति - “भत्रे त्यादिना । तुल्यबलःवे' समान(घ)
व्याप्िपक्तधमेताक्ञापकसामप्रीसमबदहितव्यतिरेकप्रतियोगित्वे । तर्कादिसाचिव्यात्‌'
(*) Sagar’ इति पाठन्तरम्‌। (२) ‘ag’ इति पाठन्तरम्‌।
(3) "धमेक्ञानेन' इति पाठान्तरम्‌ ।
(ग) ‘agegat 'विति-व्वभिचारस्यास्फर्ता वित्यथः।

(ष) ‘aaracaaa ज्यािपक्षधमंताज्ञापकसामप्रया विक्षेषणम्‌ । तश्च प्रङतताध्य-
साधकेतो््या िपक्षधमंता प्रकारेण ज्ञानजनकसामग्रीतुल्यकारूत्वम्‌

उपाधि-प्रकरणम्‌ ८६६

प्रतिबन्ध(ङ परामशाप्रमाण्यप्रतज्ञकतकादिसानिगव्थात्‌ | ‘antaerfear, fade-
वशेनपरिग्रहः | “अधिकबलत्वे' प्रतिबभ्यपरामर्शा(वप्रामाण्यक्ञानकालीनाप्रामाण्य-
श्षानानास्कन्वित-परामशविष्रयग्यतिरेकप्रतियोगित्वे। वाधोन्नायकतयाः | anger
साध्यभाववतपन्ञादेरनुमित्युपधायक्रतया |

व्यभिचारोन्नायकस्य कथं तदुक्नायकत्वमत (क) आह - ‘sarcarat iat
व्याप्त्यादीत्वरादिना पक्तधमेतापरिग्रहः। (तदृक्नयनस्य' सतुप्रतिप्षवाधान्यतसे-
ज्ञयनस्थ । सतूप्रतिप्तोश्नयनश्च स्वव्यतिरेके साध्याभावनिरूपितव्याप््यादिबोध-
जननम्‌ । ततः तदुक्नपनात्‌। परर्त्वि'ति,-- इत्थञ्च व्यभिचारोन्नायकत्वघ्या-
सावंत्रिकत्वेऽपि-?) मूके तन्भात्लोपदशंनमुपलन्षणपरमिति ara: |

वस्तुतस्तु(ज)उपाधिलन्षणप्रविष्र साधनाव्यापकलत्वदर्स्य व्यभिचारोक्नयन
रव्रोपयोगो, न तु Alas इति तन्म्नम्ुपदर्शितमिति भावः |

ततछचिन्तार्माणः
भथोपाध्याभासाः। असाधारण(क)विपय्ययः+- यथा भअन्वयव्यतिरक्रिणि
साभ्ये वाधोन्नीतान्यपत्ते(२)तरत्वम्‌ भप्रसिद्ध(ज)साध्ययिषय्येयः,- यथा

केवल(न्वयिनि साध्ये पन्तेतरत्वादिः(३) । वाधितसाध्यविपय्येयः,- -यथा बहिखष्ण-
स्तेजक्त्वा दित्यत्र अकृतकन्वम्‌ ! पक्तात्पापक्रविपय्ययः, ` यथा ्तित्यादिकं सरत कं

(१) च््यरमिचारोन्नायकत्वस्यामार्वत्रिकत्वात्‌ इति पाठान्तरम्‌ । (२) ‘eat
gQarara पाठान्तरग्‌ | (३) प्पक्षेतगदिः इति पाठान्तरम्‌ |

(ङ) (प्रतिब्ध्यपरामर्श'ति--प्रतिष्ष्यप्रकृतसाध्यानुमितिजनकषरामरत्यथः

(च) अत्रापि प्रतिश्नध्यपृरा मर्हास्यस्य पूर्वाक्त एवाथः |

(छ) "तदुत्रायकत्य'मिति- वाधसत्‌प्रतिषक्षोन्नायकत्वमित्यथः |

(ज) मूल्य उपलक्चणपरत्वमसहिष्ण राश - "वस्तु तस्त्वि?ति |

(क्ष) +मपाधारणविग्यय' gfa—uararen: विपर्ययो व्वतिर्को यल्येहि agente: |
साध्याभावे साध्य इति पूरणीयम्‌ । तथा च यदुभावः साध्याभाव साध्ये असाधारणो भवति
ख उपाध्याभाष्च इत्यथः | |

(न) (अप्रलिद्साध्यविपय्यंयःहति--अप्रतिद्धः अष्टीकः साध्यविपय्यंयः साध्यता-
वच्छेदुका वचछिन्नप्रतियोगिताकानावौ यस्य स हति अत्रापि बहुबीहिः। यदुदृत्तिषाध्यल्य
साध्यतावच्छेवुकरूपेगाभाक्ोऽछोह्ृः, भव्यन्ताभावप्रतियोगितानवच्ठेद्‌कसाध्यतार्वच्टेषका-
वच्छिन्नसाध्याश्रय हत्थथंः | |

Ryo atafararaon भतुमानखण्डे

eraeneanreafatacay | भत्र भणव्यतिरिक्तत्वभ्यतिरेकस्य(१) facar-
रेकदेशबरुर्य।(२) भ गातिद्धेः। qaaraaeafate:,—aar शकेरारसोऽनित्यो-
ऽनित्यवुलिगुणत्वात्‌(द) . रसो नित्यः रसनेन्द्रियज्ञन्यनिविक्षल्पक्र विषयत्वात्‌
रसलत्ववदित्यादौ । पूर्वं स।धनतायाः प्र्ोगाजुरो(३)धित्वेनाग्यवस्थितत्वात्‌ कदाचि-
नित्यत्वसाधनत्यतिरेक्षस्योपाधित्वं, कदा चिद्‌ नित्यत्वसाधनव्य तिरेकस्येति(४) वस्तु-
उवस्थ न स्परत्‌, उपरेनिंत्यदोषत्वान्‌(५)। a हि ag येन सोपाधिसम्बदध
तस्तनानुपाधिसम्बद्धं सम्भवति |

न॒तु सतप्रतिपक्तोच्छेद्‌ः पूर्वसाधनभ्यतिरेकल्यानुपाधित्वे वीजम्‌ ।
स्थापनाथा यत्रामासत्वं तत्र पृत्र ्ाधनःयतिरेकस्य साध्याव्यापकत्वेनानुपाधित्वात्‌ ।
न॒ च पृवंहेतोस्तत गत्रासाधक्रत्वात्‌ सनूव्रतिपक्तर्वेयथ्यं तत्रेति वाच्यम्‌ ;
भगरह्यमाणविशेषदशा्थां सत्‌प्रतिपक्तसम्भवात्‌ +

पुवंसाधनन्याप्यव्यतिरेकः,-- यथा(ठ) भक्‌ कत्वानुमाने नित्यत्वादिः।
पक्तविपन्ञन्यतरान्यः,--यथा प्रसिद्धाचुमाने पर्तजलहदान्यतरान्यत्वप्‌ |

पक्तेतरसाभ्याभावः,- यथा भक्रेव(६) पवंतेतराश्िमस्वम्‌ । न area(s) व्यथे
विशेषणत्वं दूषणम्‌ , तसर(८):पुपापरेरामासत्वान्‌ । तनष्यश्च, यथा भत्रैव^९)
पवतेतरेन्थनवस्म्‌। धवं बहितामग्रचचदिकमृहयम्‌ |

इति शभ्रीमहुगङ्ेशोपाष्यायविरचिते तस्वचिन्तामणो भनुमानखण्डे
उपाधिप्रकरणं समाप्तम्‌ |

(१) (अणुत्यतिरेकस्य इति पाठान्तरम्‌ । (२) पक्षित्यायक्रदेशवृत्तितया इति
पाठान्तरम्‌ | (३) 'रोषेन।व्यरवस्थितत्वात्‌" इति पाठान्तरम्‌ । (४) 'रेकित्स्येति'
पाठान्तरम्‌ । (५) (दोपत्वाच' इति पाठान्तरम्‌ | (£) ‘ada’ इति पाठान्तरम्‌ |
(७) क्वचित्‌ (अन्नेति afta) (८) ‘ame इति पाठान्तरम्‌ । (९) ‘aaa’
इति पाठान्तरम्‌ | |

i: Cai ities a i = = = — [णी [णर cw — pe ee

(द) wa गुणान्यत्वे सतीति पूरणोयम्‌ । अन्यथा षटादिद्त्तिरते भ्यभिवारापत्तेः |
दाकराया रस इत्युपनीतमानगोवरशकंरायां व्यभिचारवारणा्थं निर्विकल्पकेति । निविकर१-
Sram सप्रकारकमिन्नत्वम्‌ । तेनांशिकनिविकह्पसूमादाय न तहोषतादवस्थ्यमिति |

(ॐ) भयेति कादुाचित्कस्वेन asa कत्वस्य स्थापनायामिति शेषः | ‘awe कल्वानुमान'
इत्यक्त कत्वसाधके प्रतिदेतावजन्यत्व हत्यथ:

उपाधि-प्रकरणम्‌ ८७१

दीधितिः

'असाधारणविपययः इति, इदं सनुप्रतिपत्तोन्नायक्रत्वमसिप्रेत्य। यद्यपि
उ्यतिरकेण(१) सत्‌ ग्तिपक्ञत्वे सत्प्रतिपन्ने सन्‌प्रतिपत्तान्तरस्यादोष(२)त्वान्ना-
साधारण्यम्‌ दोषाय, तथाप सतप्रतिपन्नोन्नयनोपयिक(३). साध्यभ्यापकत्वप्राहक-

प्रमाणाभावे तातपय्यम्‌ | ।
दीधितिपकाशः

ag भप्ताधारणत्यतिरेकप्रतियो गिनाप्युपाधिना व्यभिचारोन्नयनस्य निष्प्त्थूहं (ड)
सम्भवात्‌ कथं तस्या(द)भासत्वमत आह - इग्‌ ' सिति | ‘egy’ भसाधारणविपय्य्य-
स्याभसत्वाभिधानम्‌ | तत्रापि.ण. तदाभासत्वं(त) न सम्भवतीति शङ्ते -- 'यद्यपी'-
त्याविनिा | अन्वयम्यापिग्रहप्रतिबन्धोऽसाधारण(४)दषकतावीजं नान्न सम्मक्रतीत्याह-
व्यतिरेकिण fa सतुप्रतिषन्तोक्नायकतग्रा दूषक्रत्वं न सम्भवतीत्याह -'सत्‌-
afaqa(x) सन्‌प्रतिपक्ञान्तरस्थये'ति।

ce स्वम्यरतिरेकेणोपाघ्रैः ayaa i arvnea असाधारण्यम्‌ , साभ्य-
व्यापकरताप्राहकपमाणशुन्यस्याभासत्वे अवरच्छन्नसाध्यव्यापक्रस्यापि णाक्रपाकजत्वादे-
tava ea: 'सत्‌प्रतिपन्नोन्न परनापयिके"ति। प्रतिपक्षः साध्याभाक्षवान्‌
पत्तः, प्ावृ त्वे सति पत्तधर्मावच्श्नसाध्यव्यापकत्वं तदुक्नगनोपयिकम्‌ । यद्यपि
qazaiala उपाधावेतदस्ति, तथापि तस्याप्याभासतया qageaata षवेति भाषः |

(१) ene? इति पाठान्तरम्‌ | (२) ररस्यादोप इति नासाधारण्यम्‌ इति
पाठान्तरम्‌ | (३) नज्नप्रनोपयोगिक्रः इति पाठान्तरम्‌ | (+) ` प्धारणस्यः इति
पाठान्तरम्‌ | (:) ग्रन्धविंशेषे ‘Sagara इत्यरो नास्ति । (६) पक्षोत्थाषकत्वेः
इति पाठान्तरम्‌ ।

(इ) निष्प्रत्यूह'मिति-अक्ाधारणतया निहक्तोपापिग्यतिरेकस्य पके साध्यामाव-
साधनासामथ्यन agafiar सनुप्रतिप्क्षोन्नयनं यथपि न सम्भवति, तथापि धमो वहविष्यभिथारी
पथं तेतरस्वन्यमिचा रित्वाहुदरष्यत्वा दिवदित्या दिशूपेणोपा धिष्यभिचरेण साध्यभ्यमिवारानुमामे
अताधारण्यल्य। मवेन उ्यभिवारोन्नयनमविन्नितप्रसरमिति भावः । ` |

(इ) ‘aca’ fa— भक्ताधारणविपव्यंयत्येल्यथं; |

(ग) ‘aarfy aeq दृपकतावीजस्वेऽपि | .

(त) ‘aqraracafaeaa sea aararorarsafaqecqed भ।मासस्वमिति तत्‌ पुर्वः |

७२ तस्रचिन्तामणो भनुमानखण्डे

| दीधितिः

तदयं fremt:; ax यदोधोन्नायकतया दूषणत्वमुपायेः, तत्र ages
पयिकरूपवैकत्यमेवाभास्ततवे प्रयोजकम्‌ । Ta यल स्थापनायां पक्ततावच्छरेदक-
सामानाधिकरण्येन साध्रसिद्धिश्देश्या, at पत्ताव्या(१)वत्तकषिपय्ययस्या-
भसत्वम्‌। तदुभ्यतिरेकेण(२) पक्तकदेशे सतप्रतिपक्तेऽप्येकदेशान्तरे साध्य
सिद्धेरपत्यृहत्वात्‌ |

यत्रं तु पन्नतावच्छेककावच्तैेन तथा तत्र तादशपस्योपाधित्वमेव । कदेशो
sfaqaenta ताद्ररशसिद्धिविसोधित्यत्‌ स्यविपय्ययस्यासखमनुपाधित्वे
प्रयोजकम्‌ , न त्वज्ञानम्‌ , भक्ञातत्यापि तस्य व्यापक्रभ्यतिरेकेण सिद्धिसम्भवात्‌ |

दोधितिभकाशः

उपध्यराभासानापेकोक्या भभासताध्रयोजकं रूपमाह - 'तदथमिति |
ay यत्पक्तक-यत्‌साध्यक -यत्‌साधने ‘wera: व्यभिचारः सतप्रतिपक्ञो वा |

सामान्यतोऽभिहित(३मुदाहर्ण विशेषे दशयति ्वश्चेल्यादिनिा । 'सामा-
नाधिक्ररण्येनः तन्मात्रेण । ‘seq’ seat, प्रकृतानुमित्यविरयोधितया भाभा-
सत्वमिति वशयति -'तदुऽ्रतिरेकेणे'त्यादिन।। ‘canis! तादशापाध्यभाववति
(यक देश(न्तर' तद्रशोपाभ्यभावशुन्ये। ‘aa’ साध्यसिद्धिश्देश्या । ताद्रशस्य'
पत्ताग्यावसते रविपय्यैयस्य | ‘ang’ इति, श्रतिपक्तस्यापी' (४) ति -- पकतंकदेश-
मात्रविषयकतदमाव्यराप्यवत्तानिण यस्येत्यर्थः | ‘aguas 'ति,- पक्ञतावच्केदका-
वच्छेदेन सिद्धीत्यथंः |

भप्रसिद्धसाध्यविपय्येयस्याभासत्वं मूल उक्तम, da भप्रसिद्धिपवस्य
अतद्थकत्यम ह ताथक्रतवे ging दशयति -.साभ्यविपय्येयस्ये त्यादिना । सभ्य-
रि गप १६१ सापरषप उपतिरेकाप्रतियागित्वमनुप। धित्वे प्रयोज्ञकमिति ara: |
साध्यस्प्र वप्रतिरेकाप्रतियोगित्वे निशिते साध्पव्यतिरेकसिद्धेर(५)सम्भवादिति
भावः। ‘ae’ साध्यविपय्ययस्य। 'सिद्धिसम्भवा'दिति,-भप्रसिद्धसाध्य-
ह्यतिरेकसिदिसम्मवादिति भवः |

(१) प्पक्षाव्यापक्र' इति पाठान्तरम्‌ । (२) fafa’ इति पाठान्तरम्‌ |
(३) ‘fet उदाहरण विशेषम्‌ इति पाठान्तरम्‌| (४) पुसरूविशेष्रे पप्रतिप्रक्षघ्यापीति'
पाठो नास्ति। (५) “सिद्धेरभावस्तम्भवादिति' इति पाठान्तरम्‌|

उपाधि-प्रकरणम्‌ ७

दीधितिः

गथ सिद्धसाभ्यविपय्येयत्वेन चाभासत्वम्‌ , व्यभिचारोन्नायकतया दूषकत्व-
qa विनापि साध्यप्रसिद्धि प्रत्येकपदाथेप्रसिदुष्यैव धरो artes इत्यादि-
प्रतिज्ञा्प॑तः। व्युत्पाद्रयिष्यते च तत्र प्रतिज्ञाविरहः; व्यापक्षामावेनाप्रसिहुभ्यैव
व्याप्याभावस्य सिद्धचभ्युपगमात्‌(१) | |

पुठ साधनन्यतिरेकत्वन्तु नोपाधित्वेन नाप्यनुपाधित्वेन नियतम्‌ । बहिना
धूमस्य स्थापनायां प्रतिदेतावाद्रन्धनाभावे वह्वयमावस्योपाधिताया, धूमामावस्य
चर्द्रन्धनाभावेन स्थापनायां प्रतिदेतौ बह्यवाद्रन्धनस्यानुपाधितायाश्च प्रसङ्गात्‌ |
परन्तु पूवंसाधनव्यतिरेकस्य प्रतिहेताबुपाधित्वनोहूभावने सत्‌प्रतिपक्ञमाच्र-
भुच्च्द्येत, सवन्नेव तत्सम्भवात्‌। भाभासत्वऽपि स्थापनाया विशेराग्रह-
दशायामेव सतप्रतिपक्ञोपन्यासात्‌ ।

वस्तुतः साध्यान्यापकस्यापि पूतव्रंसाधनभ्यतिरेकस्य तदानीं तच्ेना्रहादुप-
न्याससम्भवात । अतो "बखवत्तरनुक्रुटतके विना पुवंसाधनव्यतिरेको नोपाधित्वे-
Taare इति कथकसमयवरादेवासावुपाधित्वेन नोपन्यश्यत इति । यथा
ana कत्वे'ति,-क दा चित्‌रत्वेन ana कत्वस्थपनायामजन्यत्वै प्रतिहताविल्यथः |

इति धरमहुरघुनाथशिरोमणिक्रतायां वीधितो aqaaaz
उपाधिप्रकरण समानम्‌ |
दीधितिप्रकाशः

पुवं साधनव्यतिरकत्वं नामास्य तन्वमिति वक्तु विशोषनिपधबलात्‌
प्रसक्तां षाभ्यनुक्ञामपि निचधति पूत्रःत्यादिनिा। क्रमण दृदणमाह--वहिने'ति |
उपाधथित्वनिय्मे ai qaaa वहे रित्यत्र नाय धूमवान्‌ आद्रन्धनामावादित्यश्र बहच-
भावस्योपाधित्वप्रसङ्न्‌ |

अनुपाधित्वनियमे धूमामाववानरद्रन्धनाभावादिल्यस्य प्रतिदेतो धूमवान्‌ बह-
रित्यत्र भरर्द्रन्धनामावामावात्मक-पूष साध्रनत्यतिरकस्य wea अनुपाधित्व-
प्रप्तङ्ादिव्यर्थः। 'उपाचधिताया' इति--प्रमङ्कादित्यध्रिमेणान्वय्रः | 'सन्‌प्रतिपन्तमानत्र-
मिति,--पतिरङ्किणि पृत्रेहताविति 7ेवः। तनूसम्भवान्‌" ~ पृवेसाधनम्बतिरेकस्य
उपाधत्वसम्भक्षात्‌ | |

a a i CO) ee

(2) weafaay ‘apr इत्यन आरभ्य भसिद्धवभ्युपगमात्‌' इत्यन्तसन्दभा afta |

eer ar ee a

११० (२८)

८७४ तत्वचिन्तामणो भनुमानखण्डे

ag धूमवान्‌ agers स्थापनायां न धूमवानारदरन्धनाभावादिल्यत्र प्रति-
स्थापनाया पृवसाधनवहयमावो नोपाधिः, aie धूमाभाववति बहचभावस्या-
सखेन साभ्याभ्यापकत्वाद्‌त भह--'आभासत्वेऽपी'ति। उक्तक्रमेण साध्या
व्यापकत्वग्रहे स्थापनादेतोव्यभिचारभ्रह पव स्यात्‌ , धूमाभाववति बह्भावाभावस्य
वहिग्रहादुक्तरूपविशेषाग्रहदशायामेव सतप्रतिपन्नोपन्यासात्‌ तदानीं साध्याग्यापकत्वा-
प्रहादित्यथेः। वस्तुतः वस्तुगत्या | तदानीं" स्थापनाहेतोव्येभिचाराग्रहकाले |
'तत्वेन' साध्याभ्यापकत्वेन |

यद्यपि धूमाभाववति बहिरित्याकारकं यत्न ज्ञानं न जातम्‌, agua
इत्याकारकञ्च जातम्‌ , aia स्थापनाहेतोग्यभिचाराप्रहात्‌ साध्यव्यापकत्वग्रहा-
भावाश्च सतप्रतिपत्तस्वमन्ततमेव, तथापि विचारकस्य धूमाभाववति दहचमावाभाव इति
Sans बहित्वेनापि क्ञानसम्भवात्‌ , ताद्रशाभिक्ञविचारकसतप्रतिपत्तोच्छदो बोध्यः |

'उपन्याससम्भवा दिति, पूव साधनभ्यतिरकस्येत्यनुवत्तते । (अतः' सत्‌-
प्रतिपक्षमात्रोच्छरेदापस्तिभिया । (बलवत्तर'ति,- प्रतिस्थापनादेतुग्यापिश्राहकानुकरुल-
ang बलबवन्तरत्यर्थः(१) । "बलवत्तरेत्यादिः "नोदूभाव्य इत्यन्तः कथधकसमय-
स्थैवाकार इति । कथकसमये'ति-इत्याकारक -कथकसमयेत्यथः | "बलादैवे'ति,-
न स्वामासत्वादित्येवकाराथः।

ag fae सक्‌ कं काय्यत्वादिल्यत्र स्थापनायामनित्यत्वस्य प्रागभाव-
ae: काय॑त्वाग्याप्यत्वेन नित्यत्वं पुवंसाधनव्याप्यन्यतिरेको न सम्भवति(२) |
वं क्तित्यादिकं न सक्तं शरीराजन्यत्वाह्‌ ग्योमवदित्यादो क्तित्यादिव्योमान्य-
तरत्वावच्छिश्नसाध्यग्यापकं नित्यत्वं सदुपाधिरवेति कथमाभासत्वमित्यत भाह--
कावाचित्‌कत्वेनेति। तथा च fangs anda कादा्चित्‌कत्वादि्यत्र
भनित्यत्वं काद्‌ चित्‌कत्वभ्याप्यं तदुभ्यतिरेकश्च नित्यत्वमिति न पूत्रक्तदोषः।

्तित्यादिकमकन्त्‌ कमजन्यत्वादित्यत्र प्रतिहतो त्तित्यादि्योमान्यतरत्वा-
बच्छिन्नसाध्यव्यापकःं नित्यत्वं यथा तथा तदवच्छिन्नाजन्यत्वरूपसाधनमभ्यापकमपीति
न सदुपाधित्वमिति न द्वितीयोऽपि दोषः

इति श्रीमद्‌भवानन्दीये तखचिन्तामणिद्रोधितिष्काशे भनुमानखण्डे

उपाधिप्रकरणव्याख्या समाप्ता |

(१) अन्थविशेषे व्वरख्वत्तरेत्य्थ' इत्यारभ्य एवकारार्थं" इत्यन्तग्रन्थो न दृदयते |
(२) ‘a भवति" इति पाठान्तरम्‌,

अध पर्ता-प्रकरण
तसचिन्तामणिः

व्याप्ठ्यनन्तरः(क) पक्ञधमता निरूप्यते at a. तावत्‌ सन्विग्धसाभ्य-
MAE (१) TACT । , सन्देहो हि न(२) विशोषणम्‌ , परामशेपूवं छिङ्दशेन-व्यापि-
स्मरणादिना तस्य नाशात्‌ । नोपलन्नषणम्‌ , अव््राव्तकतापत्तेः।

दीधितिः
भनुमितिलन्षणककार््याचुक्रुकतासङत्या पत्तधम॑तां निरूपयितुमाह “भ्याप्ती'ति |
(सन्दिग्धेति, यत्र साध्यस्य यादशसम्बन्धावगाहिनिण्यनिवर्या यः संशयः, (३)
तत्र॒ a(x) ताद्रशसम्बन्धेन साध्यानुमितो पक्तेत्यथः। तेन न पत्त(५)साध्य-
विशेष्यकसंशयाननुगमः, न वा सम्बन्धान्तरेण सन्देहेऽपि निणीं तसम्बन्धेन पत्तत्वम्‌ ,
न वा तमःप्रभरतिधु समवायेनाकाशादिसाधने तद्वेकद्यम्‌ |

दीधितिप्रकाशः

वकका्यानुक्रूखत्वम्‌' प्रते रककार््यानुकूटक्ाने विषयतया अवच्छेव्‌-
कत्वम्‌(ख) | "निरूपयितु'मिति,-- पक्तताया(६) भनिरूपणे पत्तत्वविशि्पक्तधम-
त्वस्यानिरूपणादिति।

(१) '्धर्मवरच्'मिति पाठमेदः। (२) सन्देहो नः इति षपाटभेदः।
(३) ‘arte? इति पाठमेदः| (४) aa इति पाठभेदः| (५) पपक्ष
विशेप्यक-साध्यविरोप्यकः इति पाठान्तरम्‌ | (६) “waar ओनिरूपणे पक्षधरममेताया
अनिरूपणादिति' इति प्राडान्तरम्‌ |

(क) '“व्याप्यनन्तरणमित्यत्र व्यािपदं व्याक्षिनिरूपणपरम्‌ । भस्यन्ताभावादिक्पाया
व्याततेध्वसघटितानन्तप्यंस्यालम्भवात्‌ । केचित्त “्यापतिनिरूपणानन्तर' मित्येव प्रकृते परन्ति ।
तवुनुखत्येव च दीधितो "व्याप्तीतीति-प्रकृतप्रन्थस्वरसम्बछितमूर प्रतीकधारणमुपपादयन्ति ।

(ख) snafia पक्षधमंताया aff पएक्षसम्बन्धात्मिकाया विषयतया पराम निष्ट
हेतुतायामवश्रेगकत्वात्‌ पक्षधमताथां तादृशानुद्भुरत्वोपपत्तिः । जगदीशस्तु पक्षधमतापवं
पक्षतापरतया व्याड्याय कारणतावच्छरेदृङाव्ररयन्यथासिद्धिचतुष्टयराहित्ये सति नियतपूववत्तिह्व-
छपकारणकारणतावच्डटेदुकपाधारणप्रयौ जक्त्वलश्षणमनुषुरस्वमाह | TQ कारणतावच्छेदुकस्पायां
suTatfad कारणस्पायां पक्षधमतायामन्यक्षतम्‌ |

८७६ तखचिन्तामणो अनुमानखण्डे

‘area fa,— भत्र निर्णयत्वं पन्ते साध्यप्रकारकत्वे सति पक्षसाध्यवं शिष्ठ्या-

anrfeca सति वा साध्ये पक्तनिष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगित्वाविषयकत्वम्‌(ग); न त
साभ्याभावाप्रकारकत्वगर्भम्‌ , केवरन्वयिन्यप्रसद्धेः(घ) | |

| तादशानिणयनिवरसनीयस्य (१) ga साध्यामावनिणयस्य पत्तता(ङ)त्वाभावा-

दुहि- "संशयः इति। न च सध्याभावक्रोरिकक्तंशयस्य विवक्नितत्वे साध्ये पक्त

(न पदो [ष - re (क ee ॥ 818 = ।

ee मीर मिमे)

(१) ‘mae’ इति पाठान्तरम्‌ |

[द = अ ज अ क ——— "यम

[रिम

(ग) पक्षे साध्यामावप्रकारकसंशयष्यापि तुर्यवित्तियेद्यतया साध्ये पक्षनिष्टात्यन्ता-
भावप्रवियो गित्वगोचरतया न निर्क्तनिणयत्वमतः सं्चधपदाभावे ग्राह्यसंश्चयष्य प्रत्यक्षनिश्चयं
प्रति प्रतिवन्धकत्वमादाथ a प्रत्यक्षनिश्रयेऽपि अतिव्याप्तिः |

(घ) "केवछान्वयिनीःति साध्य इति शेषः । "केवलान्वयिनो'ति केवरान्वयिषाध्यक-
eye हति वा aga: । "प्रसिद्धेरिति साध्याभावाप्रसिद्धया साध्यामावाप्रकाग्कत्वधरितप्रञत-
निर्णंयत्वल्याप्रसिद्देरित्यथः। न च साध्यप्रकारतानिरूपितप्रतियो गित्वनिष्ठसांसगिकविषयता-
निरूपिताभावनिष्टप्रकारताश्यन्यत्वलक्षणघाध्याभावा प्रकारकत्वगमं निणंयत्वस्य प्रकृते परिग्रहे
घटाभाधादंशे प्रतियो गित्वसतम्बन्धेन केवलान्वयिसाध्यघ्य श्रममादाय तादृशनिणंयत्वल्य
प्रसिद्धिसम्भवात्‌ कथं निरक्ताप्रसिद्धयमिधानमिति वाच्यम्‌ ; प्राचीनैः प्रतियोगितासम्बन्धेन
भ्रमरग्रानभ्युपगमा दिति |

(ङ) न च विश्िष्टबुद्धिसामास्यं प्रति वाधनिश्चथस्य प्रतिबन्धकतया ततसचस्वे अनु-
भित्यापत्तिरूपदोषासम्भवेन साध्या भावनिणयस्य पक्षतात्वेऽपि न क्षतिरिति वाच्यम्‌ ; तत्र
पक्षतान्यवहारातिप्रसङ्कघ्य तथाप्यवारणात्‌ । यत्र निश्रयत्वेन कारणत्वं प्रतिबन्धकत्वं वा तत्र
ज्ञानत्वेन, यत्र च तदधिन्नख्पेण कारणत्वं प्रतिबन्वकत्वं वा तत्र निश्चयत्वेना प्रामाण्यज्ञानस्योत्तज-
कतया निश्वयत्वभिन्नरूपावच्छिन्नायां पक्षतादेनुतायामप्रामाण्यनिश्चयस्योत्तेजकत्वेन निश्चयत्वा-
afssaat वाधनिश्चयप्रनिबन्धक्रतायाज्चाप्रामाण्य्ञानमात्रघ्योत्तजकत्येन सन्दिग्धाप्रामाण्यक-
वाधनिश्रयसत्त्वे सिद्धवयात्मकपरामक्शादनुमितिवारणाय संश्ञयनियेशस्य छतरामावश्यकत्वाच्च |

न च हदानीन्तनपरामर्शादितोऽतीतानागताचयनुमितिवारणाय aagafafa प्रति तत्तत्‌-

परामशव्यक्तं विशिष्य हेतुताया धक्तव्यत्वेन निशक्तस्थलीयपरामशन्यक्तेः काञ्चिद्भ्यनुमिति ofa
हेतुताया अकल्पनेन निरक्तत्थले कथमनुमितिप्रसङध हदति वाच्यम्‌; यत्र प्रथमं सन्दिग्धा-
प्रामाण्यकवाधनिश्रयः, त "ेऽपेश्ाबुद्धधात्मकसिद्धयात्भकपरामक्ः, ततः सिद्धये qantas च
भप्रामाण्यज्ञानं, ततः साध्यर्शयः पूवाप्रामाण्य्तानधममिकाप्रामाण्यत्तानज्च ततोऽनुमितिष्तश्र
तघ्या agiaa: सिद्धि गमिकाप्रामाण्य्ानक्षणे वाधनिश्चयरूपपक्षताब्रलेन सघ्रुत्पादापत्ति-
वारणाय संशशयनिवेशस्यावश्यकत्वात्‌ , तत्र॒ भमान्यनुमित्यथ त्य quasica तदनुमिति-
दहुतायाः कटुष्ठत्वात्‌ |

पदता-प्रकरणप्‌ ८७७

वृत्तित्वकोटिकसंशयासंग्रहः, पत्तवरत्तित्वकोटि कम शयस्य विवनक्तितत्वे साध्याभाव-
कोरिकसंशग्रासंग्रह इति वाच्यम्‌ ; पत्तसाध्यसम्बन्धावगादहिक्ञानस्यैव प्रृते
संशयपदाथत्वात्‌(१) , atgaiafa सिद्धेनिव्ययान्त(च)वसेनैव बारणादिति।
केवलान्वयित्वक्ञानदशायां पत्तविगेष्यकसंशया(२)सम्भवात्‌ साध्यविगोप्यकपत्न-
वुसित्वकोरिकसंराय(३) ध्व तथेति ara: |

'याद्रशसम्बन्धेने'व्यस्य mane --*न वे'ति । संयोगेन पवने बहिनिश्चय(४) -
सत्वेऽपि समवायेन ततसंशयसस्वान्‌ संयोगेन ततसिद्धौ न qacafafa भावः!

'तमःश्रभ्तिष्वि'ति,- 'सन्द्ग्धसाध्यधर्मां धर्मीति यथाशतलन्षणे दूषग-
मिदम्‌ , आकाशस्य समवायेन ध्मत्वाभावात्‌(५)। तमःद्रभतेश्च(६) न समवायेन
afacafafa(g) । भत वव्र qaaaaacaara साध्ये सन्िह्यत इति यद्युच्यते
तदापि न निस्तार इति भावः। स्योगादिसम्बन्धेनाकाशस्यापि adem स्वरूप-
सम्बन्धेन ama धमित्ादुक्तं समघायेने'ति | 'तदूर्वैकस्य ' पत्ततार्वेकृत्यम्‌ |

तच चिन्तार्माणः

नापि साधकवाधक्धरमाणामावः, उभयाभावस्य(ज) प्रत्येकसचेऽपि सखात्‌ |
नाप्यभावबद्रयं तथा, ' वाधक्रप्रमाणाभावस्य(ञ) व्यशत्वात्‌। were: पत्तत्वेऽपि
वाधहेत्वसिद्धचादेरावध्यकत्वेनाचुमित्यनुनपाद्‌ान्‌ | |

नापि साधकमानाभावः ; श्रोतव्यो मन्तव्य इति शल्या समानविवयक्ष-
ध्वणानन्तर मननबोधनात्‌ , प्रत्यत्तद्ऽप्यनुर्मानदऽ.नात्‌ , चकलिष्कावगनेऽपि
लि ङ्कान्तेरण तदनुमानाच् | मन्तव्यश्चोपपसिभिरति बहुव्रचन(<) स्मरणात्‌ |

(१) Saar wera) (२) स्संदायायागात्‌? इति पाटान्तमम्‌ |
(३) Samael इति garam) (^) ववह्विनियः इति पाटान्तरम्‌ |
(५) (अक्रादाघ्य धमेत्वाभावाःदिति wera) (३) तततमःद्रभतिपु इति
पाठान्तरम्‌ । (७) व्वाधकमानाभाव्रस्य' इति wera) (८) पुस्तक्रान्तरे
'वहुव चनेति नास्ति |

(a) संशयपक्षतावादिमते meafaat तादा ननिवरय॑त्वानङ्गीकारात्‌ |
(छ) एतश्च प्रकृते धर्मत्वं धर्मित्वज्च साध्यतावच्छदकषम्बन्धनेत्यभिसन्धाय |
(ज) उभयाभावस्यत्या दिप्रन्थल्य वाधाभावदुश्चायां सिद्धिमच्धऽपि agfacarafa-

eqalarfata भाषः |

—

८७८ तत्वचिन्तामणो भनुमानखण्डे
| दीधितिः

सेशययोग्यतां निरस्यति नापीति । 'साधक्रवाधकमाने"(१) सिद्धिवाधो |
. केवखान्वपरिनि च प्रज्ञनिएठामावप्रतिग्रोगित्बधीरव gaat ara | |
दोधितिप्रकाशः
नापीत्यादेलंन्ञणान्तरपरल्वे योग्यताया मूरेऽनुक्तव्वान्न्यूनतापत्तिरत are
(संशवयोग्ताः मिति । "निरस्यति-पक्ततात्वनेति ae: | साधक्रमानस्याचुमान-
रूपस्य सचात्तदभावा(क)सङ्खतेरुक्तेः सम्भवाथंमाह-- साधकेति | ‘tatgarar-
विति,- तथा च प्रत्ययार्था) न विबत्ित इति भवः,
केवलान्वयिनि साध्याभावप्रसिद्धश्वा तन्निणयरूपवाधाप्रसिद्धेराह--
कवरखा(खन्वपिनी!ति।
स्वाचन्ता्मणिः

भथ सिषाधयिप्ितसाध्यधमां धमां aa) तथा हि qaqa: शब्दादात्मा-
वगमेऽपि मननस्य मोक्तोपायत्वेन सिद्धिविगेषानुमितीच्छया आत्मानुमानम्‌ |

(१) dat साधक्रवाधकमानेः इति निर्देशः मूके (नापि साधकवाधकः-
प्रमाणाभावः इत्यत्र नापि साधक्याधष्मानामावः इति पाठान्तरं सूचयति।

= ends सूय ig गे Se Sa

(क्ष) ‘avarfefa सवत्र अनुमितः qafafa शेषः । लिद्धिवाधयोजनकल्य व्यासि-
जान-मनोयोगादेः सर्वत्रेव अनुमितेः पूव सत्वाहु व्याचष्टे साधकेत्यादि। तथा च साधकेन
वाधकेन च जनितं यन्मानमिति मूले अन्वयः । स्वार्थं वा agafafa पक्षतादीधितिभ्याख्यायां
जगदीशः |

(न) प्रत्ययाथं इति,-साधकवाधकेतिपदद्रये कन्त विहितणकप्रययाथं न विवक्षित
इत्यथः, किन्तु साधनं साधः वाधनं वाध दत्यट्प्रत्ययान्त-साध-वाधशब्दोत्तरं कप्रत्ययेन
निष्पन्नाभ्यां सापकवाधकशब्दाभ्यां सिद्धिवाधसूपप्रकृतिभूतधात्व्थमात्रमेव विषक्षितमिति
भावः |

(ट) कैवलान्वयिनोत्यादि-दीधितिवाक्यान्तगंतघ्य ‘aqua’ हत्यल्य ‘qaal न
वाच्यत्ववानित्याकारकः qztaara प्रतियोगितासम्बन्धेन वाच्यत्वाद्यवगाष्यपि बाधः खण्डशः
प्रसिद्धया aa सम्भवतीत्यावेदयितु' awa इत्युक्तमिति तातपय्यं माह जगदीक्षः |

पत्तता प्रकरणम्‌ ८७६

भअत aa ्रत्यक्ञ(ठ)परिककितमप्यथ॑मनुमानेन बुभुत्सन्ते तकंरसिक]:'। नहि
करिणि go चीत्कारेण तमनुमिमते भनुमातारः। इति वाचस्पतिवचनयो-
रविरोधः, अनुमित्रसातदुविरहाभ्ां तनुपपत्तेरिति Fa; सन्दरेहवन्‌ परामर्शंपृच
सिषाधयिष्राया अप्यभावात्‌ , योग्यतायाश्चानिरूपणात्‌ , सिषाधयिषाविरहेऽपि
घनगजितेन मेघानुमानात्‌ स्वकरारणाधीन ड ठृतीयलिद्ुपराममंबलेनानयेन्नितानुमान-
दशनाश्चेति |

दीधितिः

ननु तत्रापि दुनरनुमिनसा ततः परामरशान्तरप, स्मस्णात्पकाद्वा
परामशादनुमितीषए्टसाधनताविषयक्रादनुमित्‌सा, ततोऽन॒मितिरिति near
कटपनीयमित्यत भाह--"सिघ्राधयिषःति |

a च(ढ) अनुमितिजनिकेच्छव पत्तता। सा च कचित्‌ स्वनि््व,
कचिदीश्वरनिषटेव genta चायम्‌ ; तम्या नित्यत्वेन सिद्धा सत्यामपि पन्नता-
TAS |

(ठ) प्रत्यक्षेत्यादिमृखन्य प्रत्यक्षपरिकरितत्वविरिष्टविषयकौ योऽनुमानजन्यो
बोधत्तदिच्छावन्त gerd: । तेनोपजातप्रव्यक्षविपयत्वदशायामेव अनुमितिविपयत्वखाभान्न
वचनयोविरोधस्याषङ्कतिरिति तात्पय्य॑माष् जगदीशः । वचनगतविरोधश्च विर्दा्थ-

प्रतिपादकत्वम्‌ |

ननु अनुमितीच्छाविषयत्वानु मितिविषग्रत्वाभावयीमिधो विरोधविरध्म कथं प्रकृते
निरक्तवचनयोधिरोधषङ्गतिरिति चेन्न ; मूलथातोः कमत्वम्यंव सन्नन्तकमतात्वातत प्रथमवाक्येन
प्रत्यक्षविषयीभूलायं अनुरितिविषयत्वस्य द्वितोयवक्येन च तद्रयानु्मिनिविषयस्थाभावस्य
बोधनेन प्रकृ तविरोधसङ्गतेः । मथुरानाथन्तु 'वुभुतमन्त' इव्यम्य “जानन्तीणत्यथ परिकण्य
निरायासमेव विरोधमुपपादयति स्म |

(ड) स्वकारणेत्यादि,+-- स्वं वृतीयलिष्धपरामशंः त्स्य कारणं व्यासिज्ञानादिकम्‌ ,
तदधीनः थः तृतीयरिङ्गपरामश्षः सटबरहेन । अनपश्षितस्य agqafaaca शत्र सम्बदादः
अनुमान्य 'शत्रम सम्पत्तिमान्‌ विदुरमातङ्गतुरद्गायपकरणव्रस्वा दित्या दृ दशना दित्यथः |

(ढ) ‘a चेश््यादि-दोधितिप्रन्थ इच्छाया विषयनिष्ठव्रत्याखस्या भ॑नुभितिैतुत्व-
afuazara । पुशवान्तरीयेच्छाया अनुमितिविपयकल्यऽपि पुरपान्तरीयानुमिततिजनकत्वा-

६८० तत्वचिन्तामणो अनुमानखण्डे

न्‌ च तस्यास्तदानीं न तज्ञनकत्वम्‌ , तद्धि न तहुयोग्यता, भनपायात्‌ |
न च तदुपधानप्‌ , भनुमितेः पूवं तदभावात्‌ । न च तत्‌सामप्रीसमवधानम्‌,
कारणमात्रस्य पक्तताक्रु्तिनिन्ञेपव्रसङ्गात्‌ , रशोष्वेय्यात्‌ , तदानीं सामभ्रीविरह-
प्रयोज्ञकभ्यतिरकप्रतिग्रोगिनः क।(रणश्य वक्तव्यत्वापाताच्च | |

दीधितिपरकाशः

तत्रापि स्वानन्तरग्यातिस्मरणादिनाभ्य-सिषाधयिषास्थेऽपि । परामशा-
न्तर'मिति,-पूवपरामशंस्यानुमित्‌सोनूपादकानुमितीएटसाधनताज्ञानादेव नाशादिति

भावः।

पर(मर्शान्तरास्वीकारपप्युपपत्तिमाह -- (स्मरणे ' ति(ण)। वहिभ्याप्यधूमवान्‌
पवेतो बहचनुमितिरि्साधनमिति ज्ञानादनुमितसेत्यथः। न चेदानी(त)मयुमित्या-
प्तिः, भनुमित्‌सारूपपत्तताया अभावात्‌। सिद्धान्तिमतेऽपि पुवं स्िद्धिसम्भवा-
दिच्छासामप्रचा qatar तदभव्रोपपत्तरिति |

'फटबला'दिति-यत्र चेतादशक्रमेणानुमिनसानुतपादस्तत्र फकलाभवोऽपि कल्पनीय
इति भवः । ‘eafata’fa—‘ea’agaiat । तस्याः" द्वरच्छायाः। 'तदानीम्‌'
सिद्धिकाङे। (तज्ञनकत्वमः अनुमितिजनकत्वम्‌। तथा चाुमितिज्नकत्व-
विशिणेच्छा न ater: | तद्धि" भनुमितिजनकत्वं हि । 'अनपाया'दिति,- सिदि-
करेऽपि तदिच्छायाः स्वरूपयोग्यतासच्वादित्यथः | 'तदुपधानम्‌' भनुमित्युपधानम्‌ |
'अनुमितेरिति;ः- तथा च कुत्रप्यजुमितिने स्यात्‌ , अनुमित्युपहितत्वविशिण्ेच्छाया

क आ ह भ अकि ७ = Aerts © 7 Eoin. च eon Pm ~ . ००० ००७ . . ——— mm शि) eee 1 7 7771 क ee eT कि ` ` ` १ पथ [. oe =

भावान्नातिप्रपङ्कः। अत एव भनुमितिविषश्रकत्वमपहयाय इच्छाया जुभितिजनकत्घं

विशेषणमुपात्तम्‌ | तथा च ततूपुदषीयततूपक्षकतत्‌ साध्यकानुमितौ ततूपुदषीयतत्पक्षकतत्‌-
४ - ९

साध्यकानुमितिजनिकेच्छव पक्षता । एतन्मते विषयतेव का्यंतावच्छेदुकः कारणताषच्छेगुकश्च

सम्बन्धः । बस्तुतस्तु इच्छानिष्ठविपयितासम्बन्येन तत्‌पुरषीयततपक्षकतत्साध्यकानुमितो

ततपुरषीयततुपक्षकतत्‌साध्यकानुमितिजनिकेच्छा तादास्म्येन सम्बन्धं न कारणम्‌ |

(ण) विश्िष्टाजुमषं प्रति fatangraca हेतुतया स्मरणात्मकपरामशंकलपे विशेषण-
शानकल्पनगोरवमपि नास्तीत्यनु्न्पेयम्‌ |
(a) इदानीमिति अनुमिद्साया उत॒पत्तिकाछ इत्यथः |

पक्तता-प्रकरणम्‌ दथ
भनुमितिषकक(रेऽमवात्‌ । क।रणतावच्छरेदकावलीदपुदेच्तित्वस्य कार्योत्‌-
पादकतामते(थ) त॒ सिद्धो सत्यामनुमितिप्रसङ्धस्तद्वस्थ(द) धवेति भावः |

'तत्‌सामग्रीसमवबधानम्‌ः अनुमितिसामप्रीसमदधानम्‌ भनुमितिजनकषत्वं
नेत्यथः। कर णमात्रस्ये'ति,- alas रत्‌स्ना्थेकम्‌ । तथा च पक्ततामाश्रस्येष
कारणत्वं स्यादित्येककारणपरिगेषरापस्िरिति भावः

ननु परामशत्वादिनान्वयग्यतिरकानु(१)विधानत्तेन सरूपेण तेषां
हेत॒त्वमशक्रचपहश्रमिव्यत आह --गेपेति। अनमितिसामप्रीसमक्रह्िता २) श्च्छा
पत्ततेत्यत्र भनुमितिस(बप्रचतिरिक्तस्येच्छाभगस्य Taree: (a) |

ननु अनुमितिसामग्रीविशिष्ेच्छा aaa, जनकत्वन्तु भनुमितिसामध्रचा-
स्तसदरपेण, इच्छाया अनुमिन्‌मत्वेनेति। सिद्धिकाले तु अनुमितिसामग्रचा
sana नाचुमरितिरन आह --'तदानी'मिति । तदानी" सिद्धिकरे । परामर्शादि-
रूपरक्रारणस्य नित्येच्छारूपपक्तताय्श्च सस्यं अनुमितिसामप्रचचभावो यवभावात्‌ , स
aq तत्र हेतुरस्तु, किमुक्तपत्ततयेव्यशैः। 'वक्तःये'ति, ` तश्च कारणं सिधाधयिषा-
विरदवि गिए्मिद्धयक्नावरूपमन्वयग्यतिरकवल्टारिति ara: |

(१) ्परामशाद्यनुविधानात्‌" इति पाठान्तरम्‌ । (२) ‘aa? इति
पाठान्तरम्‌ |

(थ) an—'g’ asta प्रकृतमततस्याश्वरसः सूच्यतं । तथा हि कारणतावच्छदुका-
वरीद्पू्वृत्तित्वस्य कारणतावच्छेदुकोपलक्षितपूचव त्ित्वसत्ररूपस्य कार्य्यातिपादकस्ये
अप्रामाण्यज्ञाना्याषूकन्दितिपरामशा देरपि कदा विदर्रामाण्यन्तानामाधाद्यपलक्षिततया ततोऽव्यनु-

मित्युत्प्च्यादिप्रसङ्कः |

(व्‌) “तदवल्थ' इति--सिद्धिद्शायामपि अनुमित्युपहितस्थोपलक्षितेच्छाया ब्तमान-
ल्वादिति तात्षय्यम्‌ |

(ध) saarafafaaraitfafaecsa हेतुत्वोक्स्यंव द्रोयास्पर्शातिति wai aa
तादशतग्मग्ीत्येनेव कारणत्वमस्तु, fe विशिषटत्वप्ययन्तानुख्ररणेनेति वाच्यम्‌ ,-एकंककारण-
विशशिष्टापर।पर-कारणानातेव सामग्रोत्वन तेन sin कारणतायां धिनिगमनाविरदप्रयुक्त-
कारणताबाहु्यप्रसङ्गात्‌ । स्वमते तु सामप्रवाह्मकतावतुकारणानामेकत्र द्वयं रीत्या विकषेषण-

तया न कथात्वमिति ara: |
१११ [ae]

रनर तत्वचिन्तामणो भनुमनंखण्डे

तच्वचिन्तार्माणः
उच्यते ,--सिश्राधगिषाषिरहसहङ्तसाधकप्रमाणाभाषो यत्रास्ति, स पत्तः |
तेन सिषाधयिषाविरहसहकृतं साधकमानं(१) यत्रास्ति, स न पक्षः । यत्र साधक-
qa(2) सत्यसति वा सिषाधयिषा, यत्न वा उभयाभावः, तत्र विशिष्टाभावात
पत्तत्वम्‌। यद्यपि पत्तत्वस्य केवलान्ववरिव्वान्नास्य मेदकत्वम्‌ , तथापि पक्षपद-

प्रत सिनिमि्तपरुक्तप्‌ |
दीर्धितः

सिष(धयिषेति,-- यत्र अनुमित्‌सानन्तरं साध्यतहुब्याप्यविशिष्टपन्तस्मरणम्‌ ,
मनुमितीष्साधनताविषयकतादशस्मरणाद्वा भनुमितसा, भनुमितसापुवंकालोत्पन्न-
विशेष्रणस्मरणाद्वा भनुमितसाकालोत्‌पन्नेन्द्रियसक्निकषेसहितात्‌ साध्यतदुव्याप्य-
विशिष्पन्तप्रत्यन्ञं, तदनन्तर च अनुमितिः, aa पक्नतासम्पस्ये सद्र तान्त साधक-
मानविशेषणम्‌ |
दीधितिप्रकाशः

परमशेरूपक(रणससखे सिद्धिरूपविसयोधिसचवे यदयनुमित्सा स्यात , तत्रा
तस्या Sawa सम्भाव्येत, न चेतत्‌ सम्भवति योग्यविभुविशेषरगुणत्रयस्य
युगपद्‌(न)व्रस्थनष्पासम्मवादिव्यतस्ताद्रशस्थलमुदाहरति धत्रेःत्थादिना |

साध्यनिणयसामान्येच्छानन्तर'ः तादशस्मरणे तादशेच्छययाः स्वविषय-
सिहध्युपहितत्वेन नोसेजक-वं(प) स्यादत उक्तमनुमि्‌सेति।

अनुमित्‌सानन्तरं पवेतो(२) बहविर्याप्यधूमवान्‌ way वह्निमानिति स्मरण
यत्रेत्यथः। अनुमितिरिध्साधनं वहिव्याप्यधूमवान प्रेतो वह्िमानिति स्मरणानन्तरं

(१) प्रमाणम्‌ इति पाठान्तरम्‌ | । (2) ‘gay इति पाठान्तरम्‌|
(३) पुस्तकान्तरे पर्वतः दइत्ययमरो नास्ति ।

[गीं .
mee “ee eee: PS A a i sa अ SE ot ate. = Se ee 6 ee eee ene यं

(a) atafayfataqorat स्वोत्तरोतुपत्तविशेषगुणनादयत्व नियमादिति भाषः |
Cae अपेश्षाबुदधिष्थलमपह्ाय बोध्यम्‌ |

(प) ‘eafaqvenfa—aai faqrafanat स्वविषयसिद्धयनुपहितत्व विशेषणल्य
दोषनिरासाय ameacarfafa ara: |

पत्तता-प्रकरणम्‌ ८८

agar तत्रापि तत्प्रयोजनमाह “भनुमिती'ति। स्मरणात्‌ पूरंमनुमितीष्ट-
साधनताधीससे इच्छासामप्रया(१) qari स्मरणपरेव न स्यादतोऽनुमितीष्ट-
साधनताविषयकत्वपय्यन्तानुधावनम्‌ |

'ताद्रशस्मरणात्‌ः ततसाध्यतदुभ्याप्यविशिष्पत्तस्मरणात्‌। स्मरणात्मक-
सिद्धिपरामशस्थले सहृतान्तस्य (२) प्रयोजनमुत्तवा धरत्यत्तात्मक-सिद्धिपरामशेस्थके
aqie—agtaqaga fa) अनुमित्‌सापृत्रंक्राले बिनश्यदवस्थस्य विरशोषणक्षानस्य
नाचुमितसोक्तरपरामशे उपयो गित्वमत (उत्पन्ने ति । 'विेषणे 'ति,- परामशसिदि-
विशेषणेत्यर्थः। लोकिकत्वसम्पादनायाह--'भनुमित्‌साकालोत्‌पन्न'ति । भनु-
मितसापुवंकछे इन्दियसन्निकर्षानूपारे प्रव्यक्तसामप्रीप्रतिबन्धावजुमितसे्र न स्यादतो
निवि वादस्थलासिग्रायेणोक्तम्‌ `अनुमित्‌साकारोतपक्नेति । 'तदनन्तरञ्चानुमिति"-
रिति साध्यतदुञ्याप्यविरिणए्रपत्तस्मरणमित्यादिप्रथमान्तत्रिकेणान्वेति (र) |

दाधितिः

सिषाधयिषा च तत्‌साध्यविशिपए्रततपक्लविषयकत्वप्रकारिकाचमितिविष-
पिणीच्छा । यतूकिचिदगोचरं ज्ञानं जायतामितीच्छायामपि fafaa भनुमित्यनुत्‌-
पादात्‌ अनुमितित्वाप्रकारिकाय्रामपि प्रव्यक्ताद्यतिरिक्तं पवते विज्ञानं जायता्मिती-
च्छायां प्रत्यज्ञाद्यनन्तरमनुमिव्युत्पादाश्च । -

, दीधितिघ्रकाशः

सिद्धिमात्रगोचरच्छाया aq सिधाधयिवात्वे पवत वहिशाध्यं ara.
यतुकिञ्चिदयुमितिर्वां जायतामित्याकारच्छाससव fafsaa पन्नताप्रसङ्क श्यत
्ह--'सिवाधयिवा aia तन्‌साध्य'ति(४) तन्‌साध्यतावच्छरेदकावच्िन्नसाध्य-
वि रिएटततपत्ततावच्छेदकावच्किश्नपन्तविवयकत्वप्रकरारकेत्यथः। तेन(क) तैजो-

(१) (सामग्रीवलवच्वात्‌ इति पाठान्तरम्‌| (२) पुस्तकविकशेपे 'तहृकृतान्तस्य'
इति पाठो नास्ति। (३) ‘fam पवान्वेतिः इति पाठान्तरम्‌ । (४). पुम्तकविरोपे
तत्‌साध्येति' हइति--ग्रन्थप्रतीकधारणं नास्ति |

(फ) ^तने"ति-साध्यतावच्छेदुक -प्तावच्छेदुकयोधिरिप्य geod निवेच्नेत्यर्थः |

RS

Soy तत्वचिन्तामणो अनुमानखण्डे

वि शि्पवंतानुमितिर्ञायतां, वहिविशिषए्पाषाणमयायुमितिर्जायतामित्येवमाकारकाया
qaqa: | तत्तसाध्यविशिष्रतत्‌पक्तत्यत्न वैशस्य वंक्षानिकः (ब), तेन न Warg-
` मितो प्ततान्ततिः। |

'तन्‌पत्तविष्रयत्वेत्यन्तस्य प्रयोजनमाह- यत्किथिःदिति। श्ञान'मिति-
धतदृ्तरकाटीनक्ञानमिव्यथेः। अन्यथा(१)यत्‌क्रिञ्िहुगोचरज्ञानस्य नियमतः सिद्धतथा
तेन रूपेणेच्छाया असम्भवात्‌ । न च यत्‌किञ्चिदुगोचरक्ञानश्य सिद्धत्वेऽपि
तत्‌सि.दत्वाग्रहदशाय्ामुक्तच्चमसम्मव इति वाच्यम्‌ ; wages स्वरूपसत्‌सिद्ध-
त्वस्यैव प्रतिबन्धकत्वकस्पनादिति |

भनुमितिल्वप्रकारकत्यं विहाय अनुमितिविष्रयत्वपय्यन्तानुधावने वीजमाह--
'अनुमितित्वाप्रकारिकायामपी'ति। प्रत्यज्ञाययतिरिक्तिमिति.- आदिना शाब्दोप-
fay: परिग्रहः | प्रत्यक्ञाद्नन्तर'मिति,-- प्रत्यन्त ससे शाब्ददिसासश्रचभावकले
प्रतयक्तभिन्न पवते वहिक्षानं जायतामितीच्छासखे अनुमित्युतपादात्‌। wa
शाष्दादि(भ स्थरेऽपि उदयम्‌ |

न च यन्न शाब्दसाभश्रचां सत्यां प्रत्यत्तमिन्न' पवते वहिक्नानं जायतामितीच्छाः;
तत्रानुमिच्यापत्तिः। तत्र ताद्रशेच्छायाः शाब्द(म)विवयत्वेनानमितिविवयल्वा-

(१) पुस्तकविशेषे (अन्यथा इति पाठो नास्ति।

(ब) वेक्तानिकं afer प्रकृते ततसाघ्यता षष्ठेदकावद्छिननप्रकारता निहूपितततपक्षता-
वच्छेदुकावच्छन्नविरोष्यतावस्वम्‌ । "तेनेति वेन्ञा निकवे शिष्टयेन प्रकृतेन । शघ्रमानुमितो' हवो
वहिमानित्यादौ । ‘a पक्षताक्षतिरिति--पक्षे carat वास्तविकवहुया दिरूपतसाध्यवे शिष्टय-
विरहेऽपि वहित्वा दिशूष्रकृतसाध्यतावच्छेदकावच्छिन्तप्रकारतानिरूपित-ह दत्वा दिरूपप्रङ्‌ तपक्षता-
धच्छेदुकाषच्छित्तविशेष्यतावरवस्य तत्र निर्वाधतया तत्र पक्षताया अनुपपत्तयमाधादिति ara: |

(भ) “एवं श्षाढनादिस्थलेऽपि ऊश्च'मिति- तथा हि शाष्दसिद्धिसरे प्रत्यक्षा दिसामप्रय-
भावदुश्चायां श्ञागदभिघ्रं पवते afgard जायतामितीच्छासतवे, तथा उपमित्याल्यकसिदि सने
प्रत्यक्षादिक्ताभैप्रवयभावकाले उपमितिभिन्नं पवते व हित्तानं जायता मितोच्छापसच्वे अनुभित्युत्‌-
पावादित्यृहनीयमित्यथंः। `
(म) (शाष्दविषयस्वेन' शाब्दुमाश्रविषयतवकल्पनेन |

पद्ता-प्रकर्णप्‌ Sey

भावात्‌ । यद्वा तदानीं पत्तताससखेऽपि भनुभितित्वप्रक्रारकताद्रगेच्छाविरहविरि-
समानविषयकशाभ्बस(मभ्रचाः पृथक्‌ प्रतिबन्धक्तत्वःदेव तदानीं नानुमितिरिति |

दीधितिः

याहशयाद्रशेच्छासखे सिद्धौ सत्यामनुमितिः, त्त(१)दिच्छाभावसमुहायस्य
विशेषणत्वादिच्छाया अनन्गमेऽपि न ala: |

दोधितिप्रकाशः

ननु यत्र॒ पवते afgaead तटुञ्याप्यपरामश्च समूहा(य)टम्बनात्मा,
विष्रथान्तरे(र) चानुमितिसामघ्रचमावः, तत्न यन्‌ फिञ्चिटूगोचराममितिजजायता
मितीच्छससेऽपि प्रवते वह्यनुमितिरनुभवसिद्धा. तत्र च तनसाध्यविशिएट-
तनपन्तविषयत्वप्रकारकानुमित्‌साविरह विशि्सिद्धिसचात्‌ पत्तताभङ्ः

पवमुक्तसमूहालम्बनकाठे यत्र शन्दादिःल)सामग्रचभावस्तत्र प्रत्यक्ञभिन्नं

जानं जायतामितीच्छायामप्यनुमितिदश॑नात्‌ aa(x) wang: | पवमनुमितित्व-

प्रकारकत्वानिवेणो यत्र वहिविरिए्टपवतविषयकप्रव्यत्तत्वरूपेण अनुमितावैव इच्छा

ज्ञाता, at पन्नतापल्िरतोऽनुमितित्वप्रक्रारकत्वपय्यन्तायुधावन(२)स्यावश्यकरन्वात्‌

कथं प्रत्यक्तादिमिन्न' aaa बवहन्ञान जायतामितीच्छासाधारण्यमितयरत शह-

(१) (तावदिच्छाभावसमुद्ायस्यः इति पाटान्तरम्‌। (२) Teta faa ‘ay
हति नास्ति। (३) प्पग्यन्तस्यावदयकत्वे' इतिं क्वाचिनकः az: |

(य) (समूहाछम्बनातमे'ति- क्रमिक्रत्वन व हिप्रत्यक्षतद्व्याप्यपरा मक्षयोद्पाद्राने = afg-
प्रत्यक्षतृतीयक्षणोषपन्नानुमितसोतवत्तिकाठे षटहिप्रयक्षात्मकसिदुध्युपरमेण न प्रकृतपक्षतामङ्गप्रसङ्च

इति समूह्ारम्बनत्वेनोपादानम्‌ ।
(र) निदक्तस्थले afgfaaaercafafaaamaca निरक्तवहिसिद्धवनिवत्तयघटाथनु-

मित्येव प्रञ्रतेच्छाया विषयसिद्धिसम्भवेन न बवहूयनुभितिरनुमव सिद्धति विषयान्तरे अनुमिति-

सामग्रधमावानुष्षरणम्‌ | |
(छ) निक्कत्थले शाष्दादिसामगप्रीसत्वे शाष्टादिक्ञानमेव जायत नानुमित्तिरिति

TBA दिसामप्रयमावानुक्तरणम्‌ |

Sus तच्वचिन्तामणो अनुमानखण्डे

‘qeytal तथा च तत्‌साध्यविशिष्रततपक्लविषयत्वपकारकायचमितित्वप्रकारके-
च्छाया aga भपि भनतिप्रसक्ताया भनुगत(र)रूपेण्व निवेशः । अत पव
शधूपेनेःट्थादि वक्ष्यति | भन्यथेच्छासामान्यस्थैव त्तद्व्यक्तित्वेन निवेशे" भिन्नलिङ्‌-
के च्छाग्यक्तेरनिवेशादेव तत्न qaatface तत्‌प्रतिबन्धकत्वकस्पनं विशषणान्तरदानं
वा निष्प्रयोज्ञनं स्यादिति। ॥

यत्‌ किञ्चिद्गोचरायुमितिर्जायतामिल्या(र)कारिकायास्तु तच्दुव्यांक्तत्वरेव
निवेशः, विषयान्तरे भयुमितिसामप्रीससखे तादशेच्छाया उन्तेजकत्वाभावादिति |

लो किकप्रत्यक्तसामग्रीषिरहकाले सिद्धेरसस्वे पव॑ते वह्वप्रत्यन्नं जायता-
मितीच्छासच्वेऽपि अनुमितिदशनात्‌ सिद्धिस्तसवे च तदिच्छासखग्रयुक्तपक्तता-
वार णायोक्तं ‘fast सत्या मिति। सिद्धौ सत्यां ताद्रशेच्छासचवे अनुरमित्यभावात्‌
तदिच्छा न पक्ञताप्रयोजिकेति भावः।

(अननुगपऽपी"ति, — अनुमितित्वध्रकारकथत्यक्तादिमिननज्ञानरवप्रकारिकाणा-
मिच्छानामननुगमेऽपीत्यथेः। = |
दीधितिः

धूमेन अनुमिनुयामितीच्छायामालोक्रपरामर्शादसत्यामपि सिद्धो यदि
नानुमितिः, तदा भन्यमत्रलिङ्(३)कानुमितीच्छा कामिनीजिक्ञसादिवत्‌ पृथक
प्रतिब^न्धका |

दोधितिषकाशः

‹असत्यामपी'ति,- सिद्धो सत्यामावभ्यकप्रतिबन्धक्रताकतया तस्या(व)
धव बिलन्षणरूपेण प्रतिबन्धकता eat तादशेच्राया इति शङ्का स्यादिति भावः|
अपिना fafaawa ताद्रगेच्छ्धातः aqea नाजुमितिरिति सूचितम्‌ । “अन्यमात्र-

(१) “अनुगतेन इति पाठान्तरम्‌ (2) ममितीच्छायास्तु' इति पाठान्तरम्‌ |
(3) “(अन्यमात्रलिङ्गकसिद्धेरिच्छा' इति पाठान्तरम्‌ |

== = कक) ०, @ ऋ ॐ =° Oe eee कम [ eS 1 1 शि] ह (ए [ १ 7 ए |

(व) (तत्वा एवेति तदुानीन्तनसिद्धेरेव । 'विलक्षणरूपेगः तलिङ्गकानुमिषसाविरड- |
fafnefafzeasinn |

व्तता-प्रकरणम्‌ ८६६ ॐ
fase ति,-- पसमरष्य(श)मानान्यमात्रलिङ्केत्यथेः | मात्रपदघुभयलिङ्के ध)च्छाया
भनुकूलत्वेन तद्वारणाय |

दीधितिः

यदिच तश्राुमितिस्तदा सिद्धिस्ते तत्राजुमिते्बारणाय तदिङ्कानुमितीच्छा
तदन्यमात्रलिङ्ञकरानुमितीच्डातिरिक्ताचुमितीच्छा वा वाच्या।

दोधितिप्रकाशः

"यदि चे'ति, ` तथा च तस्याः(स) पृथक््‌(र) प्रतिबन्धकत्वं नास्तीति ara: |
saancag सवेथैव न तस्या रइत्यमिग्रायेणाह(२)-तद्िङ्के'ति । तदलिडकानु-
मितित्वप्रकारकेच्छेत्यथेः । अन्यथा तलिङ्कानुमितावेव तदन्यरिङ्गकानुमितित्व-
परकारकेच््राया अपि उत्तेजकत्वापत्तेरिति। लिङ्कोदा(ह)सीनायाः पवते aga-
मितिज्ञातामितीच्छाया असप्रहापराह - (्तदन्यमान्नेति। तथा च तदृन्यमात्र-

लिङ्क या भनुमिन्‌मा(३) तदुभिन्ना(४) लिङ्ादासीना इच्छापीति तस्या नासंग्रह
इति भावः|

७ ० ee बे [कि [१ क 1 — ननवयन ष्णि गि एकि । ae — | 1

(१) परुतकविरोतरे ‘gag’ इति पाटो नास्ति। (२, Mane इत्यनन्तरं
"तदेति इत्यतिरिक्तः क्त्रचित्‌ पाठः। (३) “अनुमितीच्छा इति पाठान्तरम्‌ |
(४) (तदन्या लिज्धोदासीना अनुमित्‌तापीति न तस्या असंग्रहः इति पाठान्तरम्‌|

(श) aa आलोकमान्रलिङ्गकानुमित्‌सा धमाकोकोभयलिङ्गकपरामशंश्च क्रमेण जातो, तत्र
धमान्यमात्रलिङ्ककतदनुमित साया धमलिङ्घकतघरत्यानुमितिप्रतिब्न्धङ्त्वापत्तिवारणाय धूमाचन्य-
मात्रशिङ्धकत्वमयहाय पराशरकषयम।नान्यमाश्रलिङ्गकत्व मिच्छाविशेषणमुपात्तम्‌ । तेन धूमवत्‌
areca aa पराष्भ्यमानल्येन तत्रत्यालोकमात्रणङ्गकानुमितसावा धृमान्यमात्र-
fegarafaqareast न पराष्टदयमानान्यमाश्रशिङ्गका नुमित्‌सात्वमिति ध्येयम्‌ |

(ष) “उभयरिङ्गकेच्छाया' इति-धमेन area घा षहूयनुमितिजयतामित्या विलिङ्ग
विकल्पविवयिण्या इच्छायाः, न तु aaa आलोकेन च धह्यनुमितिर्जायता मित्यादिशिङ्गससु्षय-
विषयिण्ट" इच्छाया हल्यः । धममाश्रपरामन्ञदुत्ाया तादश्लिङ्विकष्पविषयकेष्छासष्ये
अरमितेरनुभवविद्धत्वात्‌ तादश्लिङ्गसभु्वयविषयकेष्छाप्त्वे वानुभवविषश्दस्वादिति दन्ति |

(a) ‘acar इति सिद्धय्तमानकारीनाया APART HSA SHAT FAY

(इ) ‘fegtareaterar’ इति fe fafgxacaraanttgeat इत्यथः ।

ace तखचिन्तामणौ अनुमानखण्डे

धूमेन वहिभनुमिनुयामारोकेन बहिमनुमिनुथामित्याकारक-समुहालम्ब-
नेच्छासग्रहाय ‘aria | तदिह्भतावच्ेदकावच्ठिन्नलिङ्कटवा (१)प्रकारकत्वे सति
या तदरन्यलिङ्गतावयस्ठेदक।वच््िन्नटिहकत्वप्रकारिका, या च तद्धिशिष्लिङ्कत्वा-
परकारकत्वे सति तद्विरुदधधमविरशिष्टलिङ्धकत्वप्कारिकेच्छा, तदुभयान्यायुमित्‌-
Aart) तेन यत्र धूनतवावच्डेरेनेव उपप्यत्वपरामशा, न तु द्रभ्यत्वावच्छेदेन, तत्न
द्रभ्यत्वावच्लिन्नलिडकदहयनुमितसाय्रा अपि भनुत्तेज(२)कत्वात्‌ तस्या नपि
वारणप्‌(क)। यत्र च eae लिदट्तावच्ैदकत्वाजुह्ेखिनी gato afgaz-
मिनुग्रामितीच्छा तस्याः संग्रहः(ख)। न बा यत्र आलोकत्वस्य भवच्तेद्‌-
कत्वानवग।हिनी आरोक्िन वहिननमिनुग्राभितीच्डा, तस्याश्च dag: |

गदि च yada च बहविनुमिनुयामितीच्छा(३) न धूम(ग)लिङ्ककाचुमितो
उतसेजिक, az ति टरतावच्वैदकावच्ङिन्नयिङ्काजुमितित्वावच््िक्नानुरेश्यकत्वे
सतीति वक्तव्यम्‌ । धूमेन आखोकन च वहृच्रनुमितिजांयतामितीच्छायान्तु gatas
कत्वे सति आलोक्रखिङ्ुकाचुमितित्वपुटेभ्यतावच्ैदक, न तु धूपमरलिङ्कानु-
fafacafafa(a) azeqare: |

ee CEG ae ed Ee | (अ गणगति भी 1 So ee भः ees 9 Se he

(१, afta at nara । (२) a RRata? इति पाठान्तरम्‌ |
(३) भमितीच्छापि' इति पाठान्तरम्‌ |

1 711 1 1 1 ॥ गीर '. 7M हि । कि 7 | हि [| ae ee 1 । न्न क्च जि स जानमाना ee)
- [|

(क) निरक्तानुमित॒प्ताया धमव्वावव॒खित्नरिङ्गकत्वाप्रकारकत्वे सति ध मत्वभिन्नदरभ्यत्वा-
घचछिन्नरलिङ्कत्वप्रकारृत्ववस्वेन प्रथमोक्तानुमित्‌सारूपत्वान्निरक्तोभयान्यत्वाभावात्‌ |

(ख) निरक्तंच्छाया धमत्वविश्दालोकत्वादधिम विक्षि्टारोकादिशिङ्गकत्बप्रकारकत्वेऽपि
धूमत्वरूपलिङ्धतावच्छेदकविशिष्टो यो धमल्तचिङ्गकत्वप्रकारकत्वेन सत्यन्तदुलविरक्ाहु द्वितोय-
प्रकारे च्छामिन्तत्वस्य किञचिद्ध्मावच्छित्रलिङ्गकत्वाप्रकारकत्वाच्च प्रथमप्रकारेष्छाभिन्नत्वष्य
सरवादुभयान्यानुमितसात्वात्‌ । उमयान्यत्वं हि प्रहृते न उभयत्वावच््छिन्नप्रतियो गिताक-
मेदवस्वम्‌, किन्तु प्रव्येकप्रतियो गिकमेदद्रयवतवम्‌ । अन्यथा प्रङूतत्थके घारणीयाया qeaear-
धच्छिन्न लिङ्कबहूथनुमितसाया, भालोकत्वस्यावच्छेदकत्वानव्रगादहिन्या आषोकेन afgag
भिनुयामितीष्छायाश्च तत्र an वारयितुमश्ञक्यत्वात्‌ |

(ग) "घमणिङ्गकानुमिताविति-धममात्रलिङ्गकानुमितावित्यथं; ।

(a) ‘steaatasdaa’fafa उदेश्यतावच्छेदकतापय्याप्तयधिकरणमित्यथंः । '"घम-
किङ्ग ङानुमितित्व'मिति केवरूधु मलिङ्गकानुमितिस्वमित्यथंः |

च पकता-प्रक्रणम्‌ ace

यदि a द्रव्येण बहिमनुमिञुयाम्‌ भालोक्िन वा वदहिमनुमिनयामितीच्छा
धूमलिद्काचुमितावुतेजिका तदा तलिद्धुतावच्छेदकाविरुदधर्मविशिष्लिङ्कानु-
मितित्वावच्ङिन्नानुदहैश्यकत्वे सतीति द्वितीयसत्यन्तेन विग्रोषणीयम्‌(१) । सर्वत्र
विरुदत्वमविरुद्धत्वञ्च वेज्ञानिकं ङ) बोभ्यम्‌(२) । तेन द्रव्यत्वादेषू मत्वविस्दत्व-
त्रमदशायां san बहिमनुमियुयाभितीच्ाया अपि उत्तेजकत्वा(३)भावान्ततूसंपरहः |

afgearcagaar qaqa इति quae सिद्धिससे महानसीयधूमेन
वहयनुमितिजयतामितीच्डापि यदि नोत्तेजिका az तत्‌पवतीयधूमत्वकिरुदड्धधमे-
विशि्टलि ्कानुमितित्वप्रकारिका या तदन्यत्वं (४) विवक्षणीयम्‌ |

एवं पूवकारीनपवतीयधूमैन ह्यु मितिरजायतामितीच्छ्ाया यदि नेतत्काखीन-
धुमपर(मर्शादयुमितिः, तदा पतत्‌काटीनधूपलिङ्धकानमिति प्रत्येततूकालीनधूमलिङ्-
कत्वावच्ङिन्नानुदेश्यकत्वे सति पतत्तकाटीनधूपमत्वदि र्दधधमेविशिएटलिङ्काुमितिल्व-
प्रकारिका या तदन्यत्वं प्राह्यम्‌ । oa प्रतिपदभ्याब्ृत्तिरपि बोध्या |

दीधितिः
लिङ्विशेव्रणापि च नियन्तितं परत्तत्वम्‌। afagarafaal सिदिकाीनी
तलिङ्गकानुमितीच्छाविरहबिशिणान्यटिट्ुकायुमितीच्छ्धैव वा प्रतिबन्धिका |

दीधितिपरकाशः
नन्वेवं घूमटिदकानुमितित्वावच्न्नायुदेश्यकत्व सति या ब्रूमट्वसिन्नधर्मा-
वच्िन्नलिङ्गकानुमितित्वप्रकारका) ay) च तलिद्धतावच्देद्‌काविरुद्रधमं विशिष्ट

मि... यी — = (कि ह) [ह [| [1 — न ॥

(१) वविकरक्षणीयःमिति पाठान्तरम्‌। (२) प्रन्थविहोप ‘aera’ इति नासति |
(३) "अनुत्तजकत्वात्‌' इति पाठन्तरम्‌ | (४) ध्या इच्छा तदन्या श्च्छा
विवक्षणीया? इति पाठान्तरम्‌ | (५) ध्या च धूमत्वविगद्रधर्मविरिष्लिङ्गकत्थप्रकारिका
तदुभग्भिन्नाः इति पाठभेदः | ‘

(ड) Sarfad faeged विष्धत्वप्रारकन्ानविपयत्बम्‌। तेन दध्यत्र षास्वविक-
ध मर्थ विरद्धस्व विरहेऽपि ध मत्वधिर्दत्वभ्रमरूपविर्ढत्वप्रकारकल्लानस्य विवयत्वमरादाय प्रहृतं
बेला निकं बिदद्धत्वमुपपन्नमेषेवि भावः |
११२ [vo]

५१० तखचिन्तामणो भनुमानखण्डे

लिङ्गकायुमितित्वावच्दन्नानुदेश्यकव्वे सति धूमत्वविर्ड धम विशि्टलिद्कत्व-
कारिका, तदुभयभिन्ना(च) या पर्व॑ते वहयनुमितीच्छा तदभावविशिष्टसिडचभावः
पर्वता बहिभानित्यनुमितौ पक्ञतेत्धागतम्‌। तथा च सिद्धिसचे area alg
प्चुमिनुयामितीच्छाससरे भाकोक्रपर मर्शादप्यनुमितिन स्यात्‌ निरक्तपत्तताया(१)
भभवावरत(ह) भाह--“छिङ्कविशेष्रेणापीष्ति। तथा च धूमलिङ्ककजुमितो सा
Gaal, भलोकलिङ्गका(युमितौ तु धूमपदस्थरे(२) भलोकपदं निक्तिप्य(२) विशेष्य(४)
पक्षता हेतुत्वं बोभ्पमिति(ज)। भपिना पक्तमेद्‌दिपरिग्रहः |

ag तलिङ्ककानुमितो तदन्यमात्रचिडकाु(५)मितीच्छन्याचुमितीच्छाविरह-
विशि गसिहूभ्यभावत्वेन देतुत्वपित्तपरा टाघवात्‌(६) सिद्धिविशि्ठतदन्यमात्रलिङड्कानु-
मितीच्छ्‌विरहत्वेन हेतुत्वं युक्तम्‌ । न च तवापि सामान्यतस्ततपक्तकतत्‌साभ्यका-
नुभितित्वषचङगन्नं प्रति(9) ततूपत्तकृप्तत्‌साभ्यरकपक्ञतात्वेन कारणत्वान्तर HH) HLTA
गौरवम्‌। लिङ्गमेदेनानन्तका्यंकारणभविषु उरतेजिकास्वनन्तास्विर्छकाघ्ु args
ख्डान्धत्वस्य(<) विशेषणत्वापेक्षया स्वेसाधारणस्येकस्य काय्यरकारणमविस्यैव
emt लाघवादित्याशयेनाई --'तदिङ्कानुमित।'विति |

(१) व्यक्षत्रामावादत'इति पाठान्तरम्‌ । (२) “Tater इति पाठान्तरम्‌ |
(३) पप्रक्षिप्यः इति पाठान्तरम्‌ | (४) ग्रन्थविरोपे (विरष्यः इति नास्ति।
(५) (्तदन्यमात्रलिङ्ग शनुमितीच्छाभिननच्छा' इति vara | (६) era’
इति पाठान्तरम्‌ | (७) म्रन्थविशेषे (ततपक्षक्तत्‌साध्यक्।नुमितिखावच्छननि प्रति'
इति पाठो नास्ति । (८) उत्तेजक्रानन्तानुमिन्‌सान्यखस्य इति पाठान्तरम्‌ |

oe ee मी gee ee eee ee = च बो eee = "क =

(a) (्तदुभयमिक्ने'ति-अश्रापि पूववत्‌ तत्तद पावच्छिननेदद्रयवतीति तदथः, न तु
ततुमयत्वावच्छित्मेदवतीत्य्ंः ; व्यासज्यवृत्तिधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदुस्य प्रस्येकमपि
सश्वेनादिप्रसङ्कापातात्‌ |

(@) उक्तरूपेच्छायाः प्रथमोक्तेच्छाह्वरूपत्वेन तद्ध दामाबयेनानुत्तेजकत्वादुतेजकीभूहा-
परेश्छाविरहइविशिषटटसिद्धयमावल्य प्रकृते असच्वात्‌ |

(ज) तथा हि भालोकलिङ्गकानुमितिष्थकले भारोकणिङ्ककानुमितित्वावच्छिन्नानुदेश्यकत्व
afa या अष्छोकत्वमित्रधर्मावच्छिन्न शिङ्कानुमितित्वप्रकार्करिव्यादिरीत्येति = ara: |
एवमन्यत्रारि |

(क्ष) नादशकारणत्वान्तरत्याकल्पने तिद्धवास्सकपरामशंमाश्रतस्वे अनुमितिप्रसङ्गः |

| THAT - AK Corey Sar
सिदचमाषस्वे aed (a) sqraeascagfreanareare-‘ferfemreha tr
सिदिविशिरेत्यथेः। aa(z) यत्राविरलक्रमेण सिदि-भिन्नलिङ्ककसिषाधयिषा-
धूमलिङ्गकपरामशः, तत्र सिद्धिनाशक्तणे ताद्रशेच्छाससेऽपि अनन्तरं धूमलिङ्कानु-
मितो न वोषः(2) । धूमेन वहिमनुमिचुयाम्‌ भालोकेन वहविमयुमिदयामिति समूहा
लम्बनेच्छाय।ः सिद्धिविशि्टाया भप्रतिवन्धादाह- 'तलिङ्कानुमितीच्छाषिरष-
विशिष्टेति। विशिष्टत्वं च दककारावच्छरदेनैकात्मवृसित्वम्‌ |

धुमत्वावच्छिन्नधूमलिङकानुमितित्वावच्छिन्नोदेभ्यिक्रा या इच्छा aface-
विशिष्टा या धूमत्वमिन्नधममावचिदन्नयिङ्ककानुमितिच्वप्रकारकेच्छा, या च धुमत्व-
विर्दधमविरिष्टणिङ्काचुमितित्वप्रकारकेच्छु। सा अन्यलिङ्भ्कत्वेन विबत्तिता(१)।
तदुभयरस्य निरुक्तरूपेण भमवद्वयमेव(ड) कारणप्‌ | प्रतिपप्रयोजनन्त्‌ ara |

दीधितिः

(साधकमाने साध्यवखनिश्चयः। पाषाणमयत्वाद्गिना पर्दते तेजस्त्वादिना
च वहेः सिद्धावपि पवंतत्वेन ax वहित्वेन च तस्यानुमिनेधेमित्वसाध्यत्वयो-
रषच्ठेदकावनुप्रवेशनीयो |

दीधितिप्रकाशः

साधकमनपदस्य प्रमाणपर्त्वे = faarafaafacent® कशाव्यनुपितिन
स्यात्‌ , भनुमनप्रमाणस्य सखादत आह--'साध्यवखनिश्चय ईति । "पाषणे'ति,-

(१) धूमत्वावच्छिन्नलिङ्गकानुमितित्वावच्छिन्नानुद्यकरवे सति या धूमत्वमिन्न
धर्म(वच्छिनिलिङ्गकानुमितित्व safer, या च धूमत्वविगद्धषमविशिएटलिङ्खकानु-
मितित्वप्रकारिकेच्छातदन्यत्वेनविव क्षिता इति पाटभेदः।

(ज) 'ताहशेच्छे'ति-तदिङ्गकानुमितीच्छा वि रहविशिशम्यकिङककानुमितीच्छेत्यरथः |

(र) 'तेनेःवि--सिद्धिकाष्टीनेस्यस्य सिद्धिविशिषेत्यथकरणेन | |

(3) विदिकृतीयक्षणे भिन्नरिङ्ककसिषाधयिषायाः सिद्धिविरिषटत्वामावेन तस्यास्तत्र
प्रतिज्रन्धकत्वायोगाद्ि्ि भाषः |

(ड) aa casita उमयत्वावचिन्नाभाषो भ्यत्रच्छिदते। तेन प्रस्येकमरात्रस्तेऽपि
उमयत्वाषच्छिन्ताभावसस्थान्नातिप्रसङ्कः |

५१९ तष्यविन्तामणो भुमानसण्डे

पावाणमयो विभान्‌ पषेतस्तेजस्वीति सिद्धावपि(१) पवतो वहिमानित्यसुभितैः
पत्तताषच्ठेकक विशिरे साध्यतावच्छेदकषिरशिष्टसाध्यवस्वनिश्चय पव साधकमान-
पदाथ eT: | इदमुपलक्षणम्‌ ; साध्यतावच्छेदकसम्बन्धताध्यतावच्डेदकता-
` धटकसम्बन्ध-पन्ततावस्ठेदक (ढ) सम्बन्धा अपि निवेशनीधाः(ण) |

दीधितिः
यदि च पर्वतत्वसामानाधिकरण्येनेकन्च साभ्यसिद्धावपि विनानुमित्सामन्यत्र
तादरशानुमितिरनचुभविको az धमिषिरोषोऽपि निवेश्यो, नान्यथा | |

दीधितिप्रकाशः
अन्यन्न पवेतान्तर। तादरशाजुमितिःः सामरानाधिकरण्येनाचु मितिः
'लामानाधिकृरण्येने'ति - एकज Ara पवतान्तेर अवच्तदकावनच्केदेन साध्य-
सिद्धो विवादाभावादिति। तदेति, तधा च पव॑तत्वष्य(२)सामानाधिकरण्येन
ततूपवंतविधेष्यक-वह्वव्नुमिति प्रति पवेतत्वेन.३)कूपेण तत्‌पवतविगेष्यक-वहि-
निश्चयत्वेन प्रतिबन्धङ़त्वमित्यथः। ननान्पथे'ति,-- अनुमितेसयनभविकत्वाभावे न
प्वैशनोय(त) इव्यथंः | |

(१) "परवैतस्तेजस्वीति ar Marts’ इति पाठान्तरम्‌| (२) पपर्वतत्व-
सामानाधिकरण्येन" इति पाठान्तरम्‌ | (३) पपवतत्वरूपेणः इति पाठ,न्तरम्‌ |

(४) पक्षतावष्छेदुकसम्बन्पेश्यत्र षषठीतत्‌पुर्षसमासेन पक्षतावच्टेदकपम्बन्धपदेन पक्षता-
वण्ठेवुकताधरकसम्बन्धः प्रतिपत्तष्यः |

(ग) तेषामनिवेशे एकसम्बन्धेन पक्षे साध्यत्य fafgary सम्बन्धान्तरेण तत्र साध्यानु-
मितेः, एकसम्बन्धेन साध्यतावच्छेदकविशिषटस्य पक्षे fafgaek सम्ब्रन्धान्तरेण साध्यता-
वच्ठेदुकविशिषटघ्य तश्रानुभितेः, एकक्म्बन्धेन पक्षता दच्छदकविश्तिे साध्यत्य सिद्धिकरे
सम्बन्धान्तरेण वक्षताघच्छेदक विशिष्टे तदुनुमितेश्वानुपपत्तिः प्रह्तज्येत। तेषां बि्िष्य सति
निषेशेतु न तथेति ara: |

(त) “श्चनुमितेराचुभषिकत्वाभावः--इति तादृशस्थले अन्यत्र ताहन्ानुमितेरानुभवि-
कत्वा माव इत्यथः |

Qa - THT ८९

दोधितिः

पत्ततावच्केदकस्य सामानाधिकरण्येरक्र साभ्यसिद्धावपि तवषन्तेदे-
नानु्मितिद्रशेनात्‌ पक्ततावच्छेदकावच्छेदेनानुमिति प्रति तव्वच्छेदेन सिद्धेः,
ततसमनधिक्ररण्यमत्रेणानुमिति भ्रति तु सिद्धिमात्रस्य विरोधित्वम्‌ ।

दीधितिप्रकाशः
‘aqasaia’ पत्ततावच्केदकावच्तेरेन, ‘fas: anafae: | विरोधित्व-
मित्यन्वयः। (तन्‌सामनाधिक्ररण्यभात्रेणे ति, - पत्ततावच्छेदकावच्केदेन साध्यानु-
मितावपि(१) पत्ततावच्छैदसामनाधिक्रण्येन साध्याव(र)गाहित्वसचवादाह-
'मलवे'ति। 'सिद्धिमावस्य'ति मात्रपदं एर्स्नाश्रकपु । तथा च साध्ये पत्तता-
वच्तेदकावच्ङिक्नत्वानवगाहि-तन्‌साम।नाधिकृरण्यावगाद्यनुमिति प्रतिप तविगोप्यक-
वाहिनिश्चयत्वेन(थ) विगोधित्व(३) मित्यधः।

काहु ॥ ध्‌ noes
दधति
' इत्थञ्च टिष्कमदन्यायोऽनुसरणीयः।

दीधितिप्रकाशः
इत्थञ्च ति,- सामानाधिकरण्येन सिद्ध्यनन्तरं तववच्तेरेन सिवाधयिषाया-
मपि सामानाधिक्ररण्यमत्रेणानुमित्यदशंनात्‌ सामानाधिक्ररण्यमानेणानुमितो (४)
पत्ततावच्ङरेरक्वच्डिन्नत्व्मनवगाहि-तन्‌सामानाधिक्ररण्यावगाहि-सिधाधयिषाषिरह-
विशिष्टनिश्कसिद्धचभावत्वेन देतत्वम्‌ |

(१) साध्यसिद्धावपि' इति पाठ न्तरम्‌ | (२) पपक्षतःवच्छेदकमामानापि.
करण्प्रात्रगाहित्वाद्‌ाहः इति पादान्त | (३) धतिवन्धकत्वमित्यथः इति
पाठान्तरम्‌, (४) प्सामानाधिकरण्यमात्रवगाह्यनुभिति प्रति“ इति पार्टन्तरम्‌।

(थ) “पर्वते'त्यादिः--पर्ब॑तत्वावच्छित्रधिशेप्यङमंयोगत्वावच्छित्तसंसगकवहित्वावस्छिन्न-
प्रकारकनिश्चत्येनेत्य्थः । एवं काथ्यंतावच्छदरगमऽपि areadanfaat नियश्यः । पं
aaa प्रतिपत्तभ्यम्‌ |

Say

तस्वविन्तामणो steerer’

qqaqsagniacaea सिदधिससे atarafanceasia स्िषाधयिषाया-
AAISHTH ASS aT MATAT AUN पत्ततावच्ठेदकावच्छेदेनानुमितो Taree
वच्छिन्नत्वानवग।हित्वाप्रकारकत्वे(द) सति पत्ततावच्देदकसामानाधिक्ररण्याव-
गाहित्वप्रक्रारकाजुमितीच्छाविरहवि रि्ट-पक्लतावच्छेदका(ध) वच्डिन्नसिदधचंभावत्वेन
हेतुत्वम्‌ |

तेन(न) अग्रच्केवका(१)वच्ङिन्नत्वावगाहित्वतदभावानवगाहिन्याः शद्ध-
सामानाधिकरण्येन सिष्राधयिषाया भवच्केदरकरावच्तैदेन सिषाधयिषायाश्च dng: |

यद्वा उभयत्र पक्ततावच्छेदकसामानाधिकरण्येरेव इच्छा उतसेजिका। तथा च
भनुमितिसमान्यं प्रति ताद्रश(प)सिषाधयिषाविरहविशिषए्पत्ततावच्ठेदकावच्दिन्न-
तसिद्धचमाबत्वेन, सामानाधिक्ररण्यमाज्रेणानुमिति प्रति तादशसिषाधयिषाविरह-
विशिट-सिद्धिसामन्याभावत्वेन हेतुत्वम्‌ |

आत्रच्ठैदकावच्तैदेनानुमिति प्रति तदवच्तैदेन(२) सिद्धिकालीनायाः
सामानाधिकरण्यमन्रेणानु(फ)मित्‌सायाः पृथगेव प्रतिबन्धकत्वम्‌ |. पवं समनाधि-
करण्यमश्रेणानुभिति प्रति सिद्धित्तामान्यकालीनाया भवच्ङ्भैदक (वच्छेदेन सिषा-
धयिष(याः पृथगेव प्रतिबन्धकृत्वमिति aac: |

(१) “अवनच्छेदकत्वावग।हि' इति पाठान्तरम्‌ । (२) “अवच्छेदकावच्छेदेनः
इति पाठान्तरम्‌ |

(व्‌) सत्यन्तस्य पक्षतावच्छेदकावच्छिन्नत्वावगाहित्वाभावाप्रकारकत्वे सतीत्यर्थः ।

(a) "पक्षताषच्छेदकावच्छित्न विद्धयमावत्वेनः पक्षताबच्छेदकावच्छेधत्वावगादहिसाघ्य-
निश्वयाभावत्वेन । सत्यन्तं प्रकारकान्तन्न अनुमितीच्छाविशेपणम्‌ |

(न) 'तेने'ति--पक्षतावष्छेदकावच्छिन्नस्वावगाहित्व-प्रकारकत्वरूप-छषु-विशेषणमपाय
अभावद्वयधटितनिरक्तरूपगुरविशेषणोपादानेनेत्यथः ।

(9) "तादशसिषाघयिषे'ति--पक्षताषच्छेक्कस्ामानाधिकरण्येन सिषाधयिषेत्यथंः |
भन्तरोक्तताहशपदस्यापि AAT: ।

(फ) ° पश्षतावण्ठेदकावच्छेद्यत्वावगा हित्वा प्रकारकसामानाधिकरण्यावगाहित्वप्रकारका-
नुमितीष्छाया हति लामानाधिकरण्यमात्रेणानुमितखायाः इत्यष्याथंः |

पत्तताःप्रकरणप्‌ Sey

दीधितिः

साभ्यविरेष्यकरसिद्ध्नन्तरं पत्तविगेष्यकासमितेः arated’ तां प्रति
पत्नविरोष्पिकेव सिद्धिविरोधिनी। at च पक्तविशेष्यकसिद्धधनन्तरमपि
साभ्यविशेष्यिकरावुमितिर्जाय्ते तुख्पन्यायात्‌ समानाक्रारायाः fag: प्रतिबन्धकस्वे
पय्यवसानात्‌ |

दोधितिषकाशाः

‘ary प्षविशेष्कानुमितिम्‌ | "पक्तविगशेष्यिकेवे'ति waite साभ्य-
विशेष्यकव्यवच्ठेदः |

प्राचां मतमाधित्याह--"गवश्चेःति। नवीनमते तु प्त्तधिगेष्कत्वपेव नियतम्‌ |
भत वच बहयनुमितेश्चाज्ञुषोपनीतभानन्वं पूवपक्तयन्ति । अन्यथा साध्यविशेष्यक््वे
अतन्निरृष्टविषयविगोप्यकन्ञानजनने चन्ञुषो ऽमनामथ्परात्‌ कथं पूर्धपक्ञावतारः स्यादिति |
तुल्यन्यायत्वं वशेयति--'समानाकारे 'ति(ब) |

दीधितिः
तादशाचमिति ' प्रति सिद्धिमात्रं fadfa साध्यव्रसिद्धिरेव ari भत दष
प्रसिद्ध साध्यकस्थके पक्तविशेष्यिकेवानुमितिरमुभूध्रत इति |

दोधितिप्रकाशः
साध्यप्रसिद्धौ सत्यां साभ्यविणेष.णक्रेवानमितिः, तदभव त॒ साध्यक्िणेष्यि-
केव । भन पवर ‘art अव्रामाण्याभावः इत्यप्रसिद्धाभावविणेष्यिकानुमितिरिति
मतेन।द -'तद्रग'ति -साध्यविगेष्यकेव्यथः। सिद्धिःपदैन पत्ते साध्यनिश्चयस्योक्त-
त्वात्‌ तत्र पत्तवैशिष्श्यावगादित्वनिवेशनं(१) निरस्यति--'साध्यप्रसिदिःरिति।

क्छ भन = = = tee ee ee ae ह । a-h = ——— ae क र पनया ees

(१) प्पक्षताध्योमयवेरिष्स्यावग)दहिव्व facia’ इतिं waz: |

(ब) प्रकृते fag: सम(नाकारत्वन्न प्रकृतानु मितिविश्रेप्यता विशिष्टविशेष्यताकटवम्‌ ।
वि्ेष्यतायां बिशेष्यतावे शि्यन्न स्वनिरूपितमुख्यप्रकारता विरिष्प्रकारताकत्व-स्वावच्छेगुक-
धर्मावच्छिन्नत्वोभयक्म्बन्येन । प्रकारतायां प्रकारतावेशिषटयन्न स्वाधण्डेदकधमाविच्िन्नह्व-
हवावण्डेदुकसम्बन्धावच्छि्तत्वो भवसम्बन्भेन ।

Bae तस्वचिन्तामणो भनुभानखण्डे

‘aaa सध्यव्रसिद्धिनत्रस्य सध्यविगेष्यक्जुमितिव्रिरोधित्वादेव । तथा च

qaqa साध्यविरष्यकानुमितेरप्रसिद्धतग्ा अमावसाभ्यकस्थल पव
उक्तक्मेगानुमिनेद्विध्यात्‌ साध्यविरेप्यकायुमिति प्रति साभ्य(म)प्रसिदिमश्रस्य
विरोधित्वम्‌ |

तत्र श्वाने अप्रामाण्याभाव' इत्यनुमिति प्रति भप्रामाण्याभावप्रसिद्धित्वेन न
विरोधित्वम्‌ १).अप्रामाण्याभावपत्त(र)काधरेयत्वसम्बन्धेन क्ञानसाप्यकाञुमितेरपि(३)
तदाकारतया तां प्रल्यविरोधित्वात्‌ |

नापि ज्ञानमप्रामाण्यग्यापरक्राभावप्रतियोगिमदित्याकारकपरामशः- (म) ज्न्य-
ताद्रशाचमितित्वेन(४) परतिवध्यत्वम्‌। ज्ञानमध्रामाण्यव्यापकाभावगप्रतियोगिमत्‌
अप्रामाण्याभावो ज्ञानीयत्व(घ)व्यराप्यवानिति समृहालस्बनाटमकपरामशे (य)जन्याचु-
मिति प्रत्यविरोधित्वात्‌ , किन्तु ज्ञाननिष्ठोटेभ्यट्वावगाह्यप्रामाण्यामावनिष्ठविधेय-
त्ववगाहिनीं शने अपमाण्यामवः इव्यक्ररकानुमिति प्रति साभ्यप्रसिदित्वेन(५)
षिरोधित्वम्‌। भप्रामाण्यामावपत्तक्र-क्ानसाध्यकस्थरे तु अभपरामाण्याभाषस्यैबो-
दैष्यत्वं, क्षनस्य त विधेयत्वं भासते। उदेश्यत्वं विधेयत्वश्च स्वरूपसम्बन्धविशेषः
प्रतीतिसान्निकः। भनुमितो तु पत्न्य उदेभ्यत्वं साध्यस्य विप्रेयत्वं भासते।

भप्रामाण्याभावे क्ञानग्ग्राप्यवत्ताक्ञानाजन्यत्वे सति(६) अप्रामाण्याभावे
ज्ञनीयत्वावगादिज्ञानाजन्यत्वे च सति श्यनि अप्रामाण्याभाव्र' इत्याकारकानमितित्वा-

—— wa —- Pa a ee =

(१) प्रतिबन्धकत्वम्‌ इनि पाठान्तरम्‌ । (२) (अप्रामाण्यामावे पक्षः
ara इति पाठान्तरम्‌ | (३) व््ानसाध्यकानुमितेस्तदाकारतयाः इति पाठान्तरम्‌ |
(४) (तादशानुमिति प्रति सिद्धि्ञान विरोधि ईति पढठन्तरम्‌। (५) (ताध्य-
प्रसिद्धेः इति पाठान्तसम। (3) प्रन्थविशेपे प्राथमिकं सतीति पदं नास्ति

(a) 'साध्यप्रसिद्धिमात्रष्येति साघ्यक्तनमात्रष्येत्यथंः। तथा च साध्यक्षानत्वमेव
ताध्यविशेपष्यकानुमितिविरोधितावच्छेदकम्‌ , न तु पश्षप्रकारकसाध्यविशेष्यकन्तानत्वसाण्य-
प्रकारकपक्षविशेष्यकनज्ञानत्वादिकमिति ara: |

(म) (परामक्ष'ति-व्यतिषकपरामशत्य्थः |

(य) . "परामर्श 'ति--अन्वयत्यतिरेको मयपरामशत्यर्थः, स्तानोयत्वश्याप्यवा निस्यनेना-
PUTAS: समुदहेशात्‌ |

पक्ततान्प्रकरणम्‌ Gay

afd प्रति तथात्वम्‌ । क्ञानीयाप्रामाण्याभावत्वेन aa qaat, atgarafate-
वारणाय द्वितीयं सत्यन्तमित्यपि वदन्ति(र) |

दोधितिः

भत्र च ्रातिस्मरणादिना qaqa परामशःकारे च सिदिसस्वे
भनुमित्‌सान्तरोत्‌पत्यैवानुमितिः, तथैव कार गीभूतस्य विशि्ाभावस्य(छ) सम्पचे-
रिव्युपाध्यायाः।
दोधितिप्रकाशः

'्यात्तिस्मरणादिने'ति-उत्‌पावक्रमनियमाथमुक्तम्‌(१) । भनुमितसान्तसोत्‌-
पर्येवे'ति, न तवनुमित्‌सायोग्यसयेत्येवक्राराथः। 'त्भैव' भनुमितसान्तसेोष्‌-
पस्यैव (२) |

दीधितिः
ay तु दित्रित्तणान्तरितायामप्यनुमित्सायामनुमितिषशेनावनुसितसा-
योग्यता बाच्या। सा च न स्वोनृपरयनन्तरं स्वविष्यसिदच्यनुत्‌पादः; भनुमित्‌-
सानन्तरमन्तराचुमित्यनुत्‌पपरे द्विनादिविटम्नेनेन्द्रियादिना निर्णीतिऽपि साभ्ये
लिडपरमशादयमितिग्रसङ्खात्‌। किन्तु अनुमिन्‌सानन्तरं लिङ्वशनादिक्रमेण यावता
काठेनोतस्गंतः TAN जायने, तावानेव क।लः, फटबलेन तथा कल्पनात्‌ |

अथवा अनुसितसोतपखयनन्तरमनुमिन्‌सानागेऽपि सिद्धा स्यां याषत्‌-
करमध्ये भनचुमितिर्जायते, तावानेव कालोऽचुमिन्‌सगयोपलन्तितः।

(१) ननियम।दुक्तम्‌ः इति पाठान्तरम्‌| (२) (अनुमित्‌सान्तरोत्‌पादेनैवः
इति पाठान्तरम्‌ |

(र) वदुन्तीत्यनेन प्रङृतकल्ये भ^्वरसः qaia । स च निशकरीत्येव छाषवत उपपत्ति-
सम्भवे गुङ्तरतादशकल्पानुसरणस्यानोवित्यमेत्रति |

(छ) (“विशिष्टाभावस्ये"ति--तिषाधयिषाविरई्विरिष्टसिद्धयभावल्येव्य्थः |
११३ (४१.

६९८ तस्वचिन्तामणो भनुमानखण्डे
दीधितिपरकाशः

योग्यता वाच्येति उततेजक्त्वेनेति रोषः(व)। ‘ar चेति,-
agiaaar) उतपत्तिपदम्‌(श) उनपादकसामप्रीपरम्‌ , तेन(षर) भयुमित्‌
aches पत्तता । भनुमित्‌सापुवंकाटव्रारणाय पत्रं ॒प्रतीकम्‌(स)
भनुमिव्युश्तरकरादवारणाय विशेष्यम्‌ |

aa प्रात्यत्तिकादिसिद्िसखे(१) पत्ञतासम्पत्तये 'स्वविषये'ति। दिष-
सादी'ति तदानीमनुमित्यनुद्रयस्यानुभविकत्वा्थम्‌। भनुमितप्रादिषयसिद्धचनुत्‌-
पादकाटक्तम्पादनाय शद्दियादिनेति। “अवुमित्‌पानन्तर'मिति-भनुमित्रसोन्‌-
पादृक्र-सामप्रनन्तरमित्यथः; तेन अनुभिन्‌सोत्पसिकरारष्यापि daz: |

ननु भ्या्तिघटक्रीभूतपदार्थानां क्रमिक्रोपस्थितावनुमित्‌सानन्तरं कषाचिषु
वृशाक्ञषणानन्तरभपि परामर्शो भविष्यतीत्यत आह-'उत्‌सगत' इति । श्च्छा, लिङ्क-
anid, व्यातिस्मरणं, enfafafyeyancad, ततो वहित्याप्यधूमवान्‌ पेत इति
विरि्टवैरिटयबोधात्मकः quad दति क्षणपञ्चकाटमकक्ाल पवोत्‌सर्गिक इति
भाषः।

नन्वेतादशकाटस्य कथमुत्तेजकत्वमत आह॒ फलबलेन ति | नन्वनुमित्‌
सानन्तरं क्षणश्ररूक-स्षणसपतकरमध्ये अनुमितेयानुभविकट्वान्‌ तन्‌साधारण्या(२)
याह--'भथवे'ति(२) ।

॥ oe ee ee

(१) (ततापि प्रायक्षिकसिद्धितछे' za पाठान्तरम्‌ | (२) 'साधारण्याग्रहादाह
इति पाठान्तरम्‌| (३) (अथवेती'तयनन्तर (शरणं ममेति हदयमिति पाठः क्वराचित्‌कः |

(व) तेन भनुमितूसायोग्यताविरहविशिष्टसिद्धयभाबत्वेनानमिति प्रति कारणत्वात्‌
भन मितसान्तरोतपत्ति बिनापि नोक्तस्थले अनुमित्यन्‌पपत्तिग्ति भावः ।

(श) “उतपत्तिपद्‌'मिरत्ति-स्वोतूपत्तयनन्तरमित्यत्रेति शेषः |

(ब) तेने'ति-भायुषू तमिस्यादिक्रजनकलक्षणया उतूपत्तिषदस्य उतपादकक्तामग्रीपरस्वे-
नेष्यथंः । अन्यथा भवुमितसोतपत्तिकार्स्य अनुमितसोवपत्तयनन्तरक्षणत्वाभावात्‌ तदार्नी
पक्षतामावादुनम्तरमनुमितिनं स्यादिति । सामप्रयनन्तरत्वन्तु तश्नास्त्येषेति भाषः |

(a) प्रतीरं ^स्बोतपतयमन्तरःमिति 1 fasted 'स्वविषयसिद्धधनु्‌ पाद” इति |

पत्ता. RRC Bad

दीधितिः

यदि च सिद्धचनन्तरं तक्नरेऽपि द्विक्रित्तणमध्ये विनानुमिवदसामयुमिस्यन-
तपदो ऽनुमव्रसिद्धः, तदा सिद्धश्चापि तावानेव समय उपलन्तषणीयः(ह) । विशिष्य
त्षणनियमस्त्वव्रहितेः करणीय इति वदन्ति |

दीधितिपकाशः

तस्यन्यायतया उसेजकवत्‌ प्रतिबन्धकेऽपि योग्यतामाह्- यदि fa |
ag सिषाधयिषानन्तर कि दण्डात्मकः कालः, क्षिं वा न्षणदशकात्मकः काल उत्तेजक
इति कथमवधारणीयम्‌ , ad सिद्धचनन्तरं त्षणचतुए्यात्मकः क्षणषटकाल्मको AT
कालः प्रतिबन्धक हदत्यपि कथमवधारणीयमित्यत आह--'विरिष्य न्षणनियम-
स्त्वि'ति१) (ज्ञ) । ववदन्ती"ति,--भत्रायमस्वरसः - पिरिष्य ज्षणनियमो ब्रह्मणोऽपि
दुर्बधारणः। पवश्चैक्स्य स्िषाधयिष्रायामुत्‌पन्नायामप्य(र)न्यस्य सदिसे
भनुमितेरयुदयात्‌ ततपुरतीयसिष्राधयिवानन्तरताद्रशक्तणाभावषिरिष्टसिड चभाषस्य
ततूवुदषीयानुमितिं प्रति sqea(3) वाच्ये भतिगोरवमिति |

दीधितिः

भत्र च यत्न साध्यनिणयेच्छानन्तरं(क) पूर्वोक्तन्यायेन साध्यतष्ुव्याप्यविशिश-
GAY प्रत्यक्तम्‌ स्मरणं वा, यत्र॑ च साध्यतदुव्याप्यधमताद्रशब्याप्यधर्मान्तरिशिष्ट-

1, , 2 ^ ES EE Sy a eS ET EES — = [व gp श ^ |

(१) ‘fret क्षणनियमस्तु अवहिते; करणीयः इति पाठस्तरम्‌ । (२) (सिषा
धयिषरायामपि' इति पाठान्तरम्‌ | (३) कारणत्वस्य वाच्यत्वे अतीव गौरवम्‌" इति
पाठान्तरम्‌ |

(इ) िदधिनाशोत्तरमपि यावत्करालमरध्ये भनमितिनं जायते तावानेव मय इत्यर्थः |
AAA क्षणपसम्‌ |

(a) अत्राह जगदीशः ""नन्‌ क्रियात्मङानां तावनस्तमय्रानाममाव्रस्य adgarenfix
qratensaraafaaaata अन मितप्तानाश्ोत्तरमर् मितेः , सम्भव इयत आह
(विशिष्ये्ति। तथा च जन्यमाश्रस्य कारोषाधितया आत्म्तमवरेतं तततजुश्ानादिकिमेव
तादरसमयो वाचय हत्यदोषः'° । हति |

(क) 'साध्यनि्णयेचे'ति- घाध्यनि्णयो जायतामित्याद्यकार-साध्यनिणवैस्वप्रकारके
QBEq: |

१०० हस्वविन्तामणो भतुमागखण्डे

Rel ततपत्तक साध्यतहुव्याप्यवलानुमित्योरिष्टसाधनताशश्चेकं स्मरणं, ततस्तयो-
रनुभितसा, ततः साध्यतदुयाप्यवखाञुमितिः, तत्र॒ तद्नन्तरभनुमितिप्रसङ्गः |
योग्यताषिवक्षणे तु दतरमेवेति तदिच्छाविष्रय(ख)सिद्धश्चनुपितत्वं तद्िशेषणम्‌ |

वोधितिपरकाशः
भनुमित्‌सायां सत्यां ताद्रशप्रत्यक्ञादिसस्वेऽप्यनुमित्युतपादावाह-साध्य-
निणयेच्छानन्तरमिति। «= ‘qataearaa’ia, —- सिष्राधयिषाप्राक्रकालोत्पन्न()

fadunaaa faaraiainaatgrafaan च यत्र afgata बह्धिन्याप्यर्बाश्च
qaqa(2) cence प्रत्यन्नं स्मरणं वेत्यथः।

भतुमित्रसायामपि स्वविष्यसिद्धचनुपदितत्वविरोषणदाना्थमाह-'यत्र चे'ति |
afgara, वहिःपाप्यत्रान्‌ बहिःप्राप्यव्याप्यरवांश्च पवतः पवंतपन्तकवहितदुप्याप्यानु-
मितिरिष्सधनमित्येवं स्मरणं यत्रेट्यथः। भत्र च इच्छीसामप्रया अनुभितिविसे-
धित्वस्य सनिग्धत्वादनुमिन्‌सोतपत्तिकारे दक्यजुमितेर्वारणाय रमरतो(३) बहि-
विषयकत्वोपादनम्‌ | वहितदुव्याप्याजुमितिसाम्रीसम्पादनाय दहिव्याप्यतहुव्याप्य-
वस्विषयकत्बोपादानम्‌ । उभयान्ुमिदसासम्पादनाय उभयाय॒मितीष्टसाधनता-
विषयकत्वोपादानम्‌(४) । amy) बहयनुमितेरव पराम त्मकतया पू्॑परामश-
नातेऽपि aiamfaca(s) इति भवः |

(६) "कारीनः इति पाठान्तरम्‌ । (२) ‘aa’ इति पाठान्तरम्‌ । (३) Sega?
इति पाठो न सार्वत्रिकः | (४) (विप्र्कत्वमुपत्तम्‌' इति पाठान्तरम्‌ । (५) (अत एव
व हिन्याप्यानुमितेरेव इति पाठान्तरम्‌ | (६) 'विरहादितिः पाठान्तरम्‌ |

(ख) (तदिच्छा विश्यसिद्धयनुपहितत्व मित्यस्य तदिच्छानिरूपितोेश्यतावष्छेदकापय्या-
प्यधिकरणधर्मावच्छिन्नानुमित्यभावविशिष्टत्वमित्यथः। तेन अनुमितिद्यं जायताभितीष्छया
क्रमिकानुमििद्वयोतपादस्थके न प्रथमानुमित्या इच्छायाः स्वविषय सिद्धधनुपहिहच्व विधटनेन
तदिद्‌ छाबङाहु द्विवीयानुमित्यनुपपत्तिप्रसङ्कः। अभावविरिषटस्वन्न एकक्षणावष्ठिन्नेकास्म-
बु तिष्व सम्बन्धेन |

(ग) ‘afaface’ इति--दरितानुभितिप्रसङ्धाषङ्धतिरूपक्षतिविरह हत्यर्थः |

| पश्ता-प्रकस्णप्‌ १०१

छतर"मिति,--सिषाधयिषानन्तरत्तणषरकाटमककालस्यैव सिथाधयिषा-
पद्‌थत्वाद वुमि्यभ्यवदितप।कङू के शच्छाविरदेऽपि न ata: | सुतरामेष भयुमिति-
TAS इत्यन्वयः(१) |

भनुमित्‌सानन्तरं ceaaiefafeeasit अनुभितिदशेनात्‌ १) ‘afea-
fared’ far सिद्धिविशेषणप्‌ । तद्विशेषणम्‌" तदिच्छाविशेषणम्‌ |

„ ` दोधितिः

पक्लसाध्यभेदेन पक्तताया भेदात्‌ पृथक्‌ पृथगेव कारययंकारणभावः। तथा च
an सिद्धचयनन्तरं aqcagiafaa जाता, aa सिद्धचभावमाब्रं कारणम्‌ । नतु
तब्ेच्छूनिवेशोऽपि गौरवात्‌ प्रयोज्नाभावाचच्च । तेन यत्पक्तकयत्‌साभ्यकानुमितौ
कस्यापीच्छा न जाता, तत्र उक्तिसाध्ारण्यमात्रसम्पादनायेभ्वरच्छधा निवेशनायासो
नोपादेयः |

दोधितिप्रकाशः
पक्तसाध्यमेदेन'ति,- उपलक्षणमेतत्‌ , सम्बन्धमदोऽपि(घ) द्रष्म्यः।
‘ay’ यतूपन्नकयतसाध्यकस्थले। `'गोरवा "दिति, -- सिवाधयिवाविरहविशिएसिद्धच-
भावस्य सिंद्धचभावतौ (ङ) ऽन्यत्वेऽपि azaaar गुसत्दादित्यथः।
यत्‌पत्तक-यत्‌साध्यकसिद्धिस्थके कस्यापि सिष्रधयिषा न जाता, aa
सिश्धयिवविरहविशिए्रसिद्धयमःवस्यापि(च) नाधिक्यमिति(३) |

(x) cad इति क्वचित्‌ पाठः। (२) “अनुमित्युत्‌१ादाद्हि तदिच्छाविपयेति
सिदि विशेपणः मिति क्रचित्‌ पाठः| (३) 'सिद्धयभावस्य नातिरिक्तत्वम्‌ इति
पाठान्तरम्‌ । |

न्वी री | [1 ry —e ——s

(ब) 'सम्बन्धमेवु" इति - ताध्यरतावचटेदकपम्बन्ध- साध्यतावधणेतुकताघटकलतम्बन्य -
पक्षताववदटेद्कतावटकसम्बन्यमदेनापि पक्षताया भदादियिपि gesafafa ara: |

(क) ‘fagaaad इति कैवलमिद्धयमनावत इत्यथः । “अन्यत्वे ऽपी "ति प्रत्तियोगिदा-
qadeeuza अक्षमनयत्येन च भदे सत्यपीत्यः। gaa arareafagaaiace-fafnefaga
भावत्वयोरसःवानाधिकरण्यात्‌ स्वस्मानाधिकरणमाध्यध्याप्यतस्वच्‌ छदुकधर्मार्तरषटितल्व-
sq रिभ पिकवेयथ्यंप्रयुक्तवि शिषटतिद्धयमावत्वावचचछिन्नकारणत्वनिरासत्याखम्भवः . सूचितः |

(च) ‘afaed नातिरिक्तत्वं कैवरसिद्धुग्रभावत इति शेषः । तश्र केबरविद्धयमाव-
विरिष्टतिद्धयभावयोः समनियतत्वान्‌ समनियतय।रभावयोौरे क्यस्य भ्यायनयसिद्धत्वात्‌ । तेन
तत्र स्वस्तामानाधिकरण्यवरितवंयथ्यदोयेणापि निर्क्तविशिशटरूपावचृदिन्नकारणत्वमिरासः-
सम्भवतीति भावः ।

१०९ वश्वचिन्तामणो भतुमानखण्डे

a यत्पत्तक्-यतसाभ्यकसिदिकके नियमत(१) श्व ॒परामर्शामाषः, a
सिद्धच्यमवोऽपि न कारणम्‌। न च तत्र परमरशसिद्श्चोर्थोगिनमेव सम्भवात्‌
कथपेतदिति वापम्‌ ; एनव्रं(२) सति यत्र विषयविशेषे विषयविशेषस्य भरमानुमितिः,
तत्र fafsars परामर्शाभावस्य सृपपादत्वाद्‌,(२)योगिनां अ्रभाभावात्‌ , अन्यत्र (ज)
च सिद्धिकाले परामर्शाभावनैयत्यादिति । श्रयोजनामावा'दिति,ः-सिद्धिकारीनायु-
मितूसधीन(४)पक्ञताया अनुमितिसंघरनमेव्र(५) प्रयोजनम्‌, aa तत्र न सम्भवतीति
भावः|

उक्तिसाधारण्यमात्रे'ति,- मातपेनार्थकयव्यवच्छेदः 1 ईश्वरस्य उयवर्था-
पनं faa तदिच्छानिवरेशोऽपि दुधट(६) aera आह --'आयासः(ज) इति ।

दीधितिः

यत्त॒ सिष्राधयिषाविरहविशि्स्वन्नणाव्यवहितो्तरत्तणोत्‌पत्तिकानुमितिक-
haar या सिद्धिः, स्िवधयिषावरिरहवििएायास्तस्या अभावः पत्तता(क) |

दोधितिप्रकाशः

सिष्राधग्रिषति ,-- सिष्राधयिषाविरदतिरिष्टो यः eam: aqeaafgarac-
तषणोत्पसिक्रानमितिकरं यद्‌ यत्‌ तद्धिक्ना या सिद्धिः, सिषाधयिषाविरह्विशिष्टाया-
स्तस्था अभावः पत्ततेत्यथः। पतन्मते सित्राधयिष्रनशेऽपि सिद्धिस्ते द्वितित्तण-
मध्येऽपि भनुमितिस्वीकारः। अत ga ata भिक्नेव्यस्य प्रतियोगिप्रसिदधिः।
भनुमिट्यशवहितपाक्कके सिप्राधयपिष।विरहविशि्ा या सिद्धिः, तहूभिन्नसिद्धय-

वष पत्तताप्रतियोगिन्य इति |
(१) 'नियतपरामशाभावः' इति पाठान्तरम्‌ । (२) (एवमपि इति पाठान्तरम्‌ |
(३) (उपपन्नत्व्रात्‌ इति पाठान्तरम्‌ । (४) 'सिदधिकाठेऽनुमित्‌ साधीने'ति पाठान्तरम्‌ |
(५) क्त्रचित्‌ (तस्य प्रयोजनमिति पाठः| (६) "निवेशो न घटतः इति पाठान्तरम्‌ |

(@) (अन्यत्रः--योगिभिन्न, निरक्ताङ्छ्र विशेषे इति शेषः ।

(ज) जगदरीशस्तु-“धात्वथसमानकत्त केच्छायामेव सनो बिधानादनुमितिगीचराया
भपि श्वरेच्छाया अनुमातृनिष्टत्वाभावेन सिषाधयिषाश्ष्देन वोधयितुमशक्यत्वादायास
gram fafa प्रन्थेनास्यथेव अगयसपदुतातूपय्यं बणितवान्‌ |

(ष) सावंभोमनिरक्तिरियम्‌। तदुक्तं जगद्रीशेन--““सिषाधयिषानाशेऽपि दित्नि-
क्षणाभ्यन्तरे सिद्धितसत्वे अनुमितेः सम्पादकं सार्वभोमोक्प्रकारमुपन्यत्यति यस्विति" इति ।

पत्तता-प्रकरणप्‌ ६०३

दीधितिः |

भथ तृतीयक्षणः्यव्रधायकद्धितीयन्नषण कवाव्यवहितत्वपय्य॑वसानाद्‌ यत्रा
विरलक्रतरेण सिद्धिसिषाधयिषःनुमितयः, तत्र द्वितीयन्षणे पक्ततासम्पत्तये द्वितीय-
सिष्राधयिषाव्रिरहो विशेषणमस्तु सिद्धेः, प्राथमिकस्तु cane क्रिमथमिति चेत्‌ ;
यन्न RAT सिष।धयिष-प्रात्यत्तिकसि द्वि-परामर्शानुभितयः, तत्र तृतीयन्तणे qear-
सम्पस्प्रथमिति।

दोधितिपरकाशः

द्वितीयसिष्रधयिवाविरहविरिए्पदस्य व्यावृत्तिं प्रकशंयष््व प्राथमिकसिवा-
धयिश्राविरहविरिष्पदस्य(१) enafa प्रदःयितुः पृच्छति, "अथेति । तृतीय-
त्तणस्थ apy यो दितीयत्तणस्तन्नेव्येः। तथा च fadaata व्यवहितत्वात्‌
तृतीधादित्तणे नाव्यवहितत्वमित्यथः।

सिद्धचनन्तर anfaaaa सिधाधयिषायां स्टजत(ज) पव fagaarania-
पक्ततासखमित्यत उक्तम्‌--'भविरखक्रवेणे'ति। 'सिद्धिसिवाधयिषेति,- भत्र a
सिश्राधयिषर(विरदवितिषएटः wan सिदुध्युत्‌प्तिन्तषणः, तदभ्यवदहितोचरन्तणः (२)
नानुमित्यु7पत्तिरिति भव्ति सा सिद्धिः सिवाधग्रिषविरहविशिष्टस्वन्नषणाव्यव-
हितोत्तरत्तणोन्पत्तिकानमितिक्रिन्ना, तस्या वश्र्ाभावोपपत्तये Rat विरिशन्त-
मित्यथेः।

¢ ¢

'स्वन्नषणस्य'ति,- सिङक्तणवच्यल्यशः। ‘aq क्रमेणलि,-सिवाधयिधा-
aman प्रात्य्चिक्रसिदुभ्युतपत्तां पत्ततासम्पत्तिरक्तविशवणनापि न सम्भद्तीति
भत उक्तं MAT fa अधिरखक्रमेणेत्यः। at सिद्धिपरमशंयोः समूहाटम्बनत्वे
स्वन्षणाञ्यवहिताचरक्ञषणोत्पत्तिक्रानमितिकेव सा सिद्धिः स्यात्‌ तदन्यसिद्धचभावषः
सम्मुखत(र) ववास्तीति तद्‌ विशेषणदानमफटं स्यादतस्तत्नापि क्रमो विव्रक्ितः।

(१) श्रथमसिपाधयिपाविरहविदिष्टस्य' इति पाठान्तरम्‌ | (२) तदव्यवहित-
क्षणे" इति पाट।न्तरम्‌ |
(ज) 'खजनतः इति--लिषाधयिषाविरहरूपविशे षणभ्यतिरङण्ेय्ः ।
(2) "सम्युखत पएवे'ति~- प्राथमिकसिपाधयिपा विरह विक्षेवणविनाङषस्वक्षणान्यवदहिवो-
स्रक्षणोत्पतिका न मितिकसिद्धिभिन्नसिद्धवमावसत्वादबेत्यथः | |

९०४ तस्वचिन्तामणो अनुमानखण्डे

तथा च स। सिद्धिः स्वन्षण्यवहितोत्तरत्षणोतपत्तिकरानुमितिका न भवति,
स्वन्नणाग्यवहितोत्तरत्षणे तस्याः परमरोस्येवोत्‌पादात्‌ |

अनुमिलयग्यवहितप्राक्त्षणे च तस्थाः(ठ) सिषाधयिषाविरहधिशिष्टाया
aq सत्वादतो बिरोषणोपादानम्‌। स्वत्तणे(१) दत्ते च तस्मिन्‌(ड) तदृत्‌-
पतिन्ञणत्य न सिव(धप्रिप्राविरदवि शिषएत्वं सिषाधयिषाविरहैविशिषएस्य स्वस्थिति-
त्षणस्याव्यवहितोत्तरत्तणे अनुमित्युत्‌पत्तिरिति सिषाधयिषाविरहविशष्टस्य
स्वक्ञणस्याव्यवहितोत्तरन्षणोतपत्तिकेव सा सिद्धिः, तदन्यसिद्धेरभावः सहजत
वास्तीति भवात पत्ततेत्यथः |

तद्रभ्यवहितोत्तरत्वश्च तहध्वं साधिक्ररणकाटधंसानधिकरणत्वै सति तद्ध्वं-
साधिक्रणत्वम्‌। तथा च यत्र सिषाधतरिषा-प्रात्यक्तिकतिद्धि-परामर्शा-वुमितयः,
aa सिद्धिस्थितिकाले(२) av: सिहष्वुत्पत्तिकालपय्यन्तस्थायी क्रियाद्यात्मकः
कालोपाधिः, तस्य qane सिप्राधवरियाविरहविशिषटत्वात्‌ स व सिषाधयिषा
विरहविरिषएस्वक।लः, तद:यवहितोत्तरक्षणः सिद्धिस्थितित्तणः परामर्शोतपसिन्नषणः,
तत्र॒ अतरुमितेरनुदयान्‌(२) सिवाधपिषाविरहविशिष्रस्वकाखाव्यवदहितोन्तरत्तणोत्‌

पततिकानुभितिकमभिन्नैव्र स। सिद्धिः, तस्याश्च सिबाधयिधाविरहविशिष्टाया द्व
€ ®
TANS सखात्‌ पक्ता न स्यादतः प्रथमं ANITA |

एवं सिषाधयिषा विरहव्रि रिप्रस्क्षणाग्यवहितोन्तरकालस्ताद्रशाव्यवहितोन्तर-
ANA स्थूलक्रालोपाधिः, तथा च स्थृकाटोपाधिमादाय aia सिद्धिः
सिष(धयिषाबिरह्‌ विशिए्स्वन्षणाव्यवहितोत्तरकाटोत्‌पचिकानुमितिकेति, तदन्या
सिद्धिरीभ्वरस्थैवेति तस्या हैष्वरीयसिष्राधयिवाविरिषाया «a aaa सि्राधयिष।-
विरहवषिरिष्टतादशसिद्धचप्रसिद्धयचा अक्तम्भव ईत्यतो दहितीयं त्षणपदप्‌ |

(१) म्रन्थविशेपे cepa’ इति पाठो afta) (:) (सिदध्युत्‌पत्तिकराट-
पर्य्यन्तस्थायी सिद्धिस्थितिकाठे विनष्टः इति पाठान्तरम्‌ । (३) “अनुमितेरनुत्‌-
पादात्‌ इति पाठान्तरम्‌|
` ॐ प्वल्याः -स्वक्षणाग्यवहितोत्तरक्षगोववत्तिकानमितिकषिदेभिन्नसिद्धेः। = `

(ड) ‘afenfarfa सिदाघयिषाधिरहविरिषटेतिविकशेषण दस्यथंः |

पक्तेता-प्रकरणम्‌ ९०५

पवतो वहिमानित्यनुमितेरनन्तरं विनभ्यद्वस्थ-पुहं (१`परामर्शोेनानुमित्यन्तरा-
प्तिः, अनुमित्यात्मकसिद्धः सिषाधयिषाविरह विरिएस्वन्ञषणाव्यव हितोल्स्त्तणवृलि-
स्वाट्मकानुभिविक्रत्वेन तदन्यसिद्धरभावस्य सच्ात्‌। तादशक्षणाव्यवहितोक्सर
तणवल्ति-स्वभिन्नानुमितिकत्वविवन्ञषणेऽप यत्न प्रचेतो वहिमानित्यनुमितिरपेन्ता-
बु दचयात्मिका, agat पवतो वहिमान्‌ वहिव्याप्य्वाश्चेति प्राव्यत्तिकसिद्धिरपेन्ञा-
बुदधिरूपा, तत्र॒ ताद्रशाञुमितिनाशानन्तरं प्रत्यत्तिकसिद्धिससेऽप्यजुमितिप्रसङ्कः,
प्त्थन्ना्मक-सिदधेस्ताद्रश्षणाभ्यवहितोत्तरत्षणद्ति-स्वमभिन्नानुमितिकर्वेनाप्रतिबन्ध-
कत्वादत भह-'उतपस्तिके"ति |

अनुमितिपद्ञच प्रकृताचुमितिपरम्‌ । अन्यथा दद्कियाप्यवान्‌ afgaiar gaat
घरठयाप्यवानिति प्रत्यत्तस्य स्वाव्यवहितोश्चरत्षणोतपततक्-त्रटानुमितिकत्वेन दहचनु-
मिट्यविरोधित्वेन(ढ) तत्रापि पक्तताप्रसङ्गादिति |

दीधितिः
तन्न; यत्र॒ अनुमितसानाशक्राङे swacafant सिद्धिः, भथ a(x) परामर्शाच-
मिती, aa पक्तताविरहप्रसङ्कात्‌ |

दोधितिप्रकाशः

‘ag भनुमितसेशट्यादि,--भनुमित्यात्मकसिद्धो अनुमिह्तसायाः फलोपहि-
तत्वेनानुचेजकल्बं(ण) स्यादतः ्रात्यक्िक्री'ति। “भनुमिनसानाशकाल' हत्यनेन
ताद्रशसिदष्युनूप्रसिक्षणस्याचुमितिप्राकरन्तणस्य . च सिचाधयिवाविरहविशिएटरवं
सूचितम्‌ | ॥

‘aq च परामर्शाुमिती इत्यनेन सिद्धेः परामणेब्यवहिनत्वन ताद्रगस्वक्षणा-
उग्रवहितोसरत्षणोन्‌पलिक्रानमितिकभिन्नन्वं सूचितम्‌ |

(१) ्रन्थतिशोमे पूर्वेति प्राटो नास्ति। (२) म्रन्थविश्पं (अथ Baa

चकारो नासिति।

[ । श ति [|

(ढ) "वह्ृयनुमित्यविरोधित्वेने'ति,- अनुमिता प्रङृतस्वानिवेश्चे सिषाधयिषा बिरहविशिश-
ल्वक्षणान्यवांहतोत्तरक्षणोत्पत्तिक-यवकिद्धिदनुमितिकतिदधिभिन्नायाः सिषाधयिषार्बिरहविशि्टापा
qa विरोधित्वात्‌ प्रकृतायाः fagaraurearfafa भाषः । |

(ण) "अनुत्तेजकत्वःमिति-स्वधिययक्िदह्धयनुपहिताया एव॒ सिवाधयिक्षाया भत्राषि

निषेकशादिति भाषः |
११४ ४२.

९०६ तखचिन्तामणो भनुमानखण्डें

दीधितिः
ay quae दहितीयस्येव दवितीयमपेक््य वृतीयस्याण्यभ्यबहितोत्तरत्वम्‌ |
स्वभ्वंसायिक्ररणकाटष्वं सानधिकरणत्वे सति स्वाधिकरणकालष्वंसाधिक्ररणत
` वा ताद्रशाव्यवरितोस्तरत्वं वाच्यम्‌ |

दीधितिप्रकाशः
'द्वितीयमचेक्षयेति,- तथा च स्वाधिकरणन्नणं तन्तदुभ्यक्तित्वेनोपाद्‌।याभ्य-
afeataced निर्वाखय्म्‌(१) । अन्यया स्वाधिकरणक्षणध्वं सनधिक्ररणत्वस्य तृतीय
ai अप्तम्भवेनासङ्गत्यापातात्‌ | तत्तदुभ्यक्तित्वेनोपादाने च स्ाधिकषरणीभूततत्तत्‌-
त्षणध्वं साधिकरणक्षणध्वंसानधिक्रण्त्वे सति ताश कणध्वं साधिकरणत्दं तृतीय-
ल्षणेऽप्यविकटमिति भावः |

तत्तहूव्यक्तित्वेन fad गोर्वाद्ाह -स्वभ्वंसे'ति | ‘ea’ सिद्धिः 1 विषयितया
सवश्व साधिङरणकशनभं साधिक्ररणत्वादसम्भव इत्यत आष्--'काठे'ति कालिक
सम्बन्धेनाधिकरणत्वप्रापकम्‌। तन्न गुरुत्वात्‌ waned नोपात्तम्‌ । स्वष्वंसा-
धिकरणीभूतः(२) कालः स्वतृतीयन्नषणः, तदुध्वंसानधिक्ररणत्वे सतीत्यर्थः | तेन
चतुर्यादित्तणःपुदसः। स्वपृव्रकलव्रारणाय विगेष्यम्‌(त)। तत्रापि स्व्राधिक्रण-
कष नश्वरं ससस्ात्‌ काठे'ति(थ) |

स्वाधिकरणत्वेनेव (द्‌) स्वपूदेकाटवारणेऽपि भनु्िव्युतूप्तिन्ञणवारणाय
BRAC: | भन्यथा तत्रानुमिनेर'प(३) ताद्रणाव्यर्वाहितोच्तरस्वोत्‌प्ति्षणोत्‌-
पशिकानुमितिक्रत्वेन तद्धिश्नसिद्धेरभाव्र(४)सखादनुमिच्यनन्तरं वुनरयुमित्यापात्तः
स्यादिति ।

(१) (अग्यवहितोत्तरत्वं वाच्यमिति पाटान्तसम्‌। (२) सस्वध्वसाधिक्ररण-
eres’ हति पाठान्तरम्‌ | (३) (तदनुमितेरपिः इति पाठान्तरम्‌| (४) 'सिद्धैर
भावस्य इति पाठान्तरम्‌ |

बवे ४ 1 SE a Ty

(a) "विकशेष्य'मिति- स्वा धिकरणकारण्वं साधिकरणत्व मिर्यर्थंः |

(थ) (कले'ति- पूववत्‌ कारिकसम्बन्धेनाधिकरणत्वप्रापकमिति शेषः ।

(द) ्ाधिकरणत्वेनेषे'ति-- स्वा धिकरणकारुध्वं सा धिकरणत्वरूपगुशूतर निषेशमव शाय
कषुतर-स्वा भिकरणत्वमाश्रनिवेशेनेवत्यर्थः

GAA ARCA १०७

तथा च यन्न क्रमेण सिद्धि-सिषाधयिषानुमितयः, तत्र quad पल्लता-
arma उत्तरक्ञषणस्य विशेषणं परथमं विशिष्टान्तम्‌ । द्वितीयन्तु fadeata
हितीयन्नणे पत्नतास्म्ण्ये |

दीधितिप्रकाशः

नन्वेवं स्वत्तषणे सिषाधयिवाविरहविशरेषणं व्यर्थम्‌ ; यत्न क्रमण सिषाधयिषा
प्रात्यक्तिकसिद्धिपरामर्शाचमितयः, तन्न॒ तादशसिद्धेनिंसक्तस्वक्ञषणाव्यवितोच्र-
तषणोत्‌पलसिकानुमितिकत्वेन तदन्यसिद्धेरभावस्य सखतः प्रकारान्तरेण ततुप्रयोजन-
माहै-'तथा aia, सिद्ध्चनन्तरं तृतीयन्नषणे सिषाधयिषायां सिषाधयिषा-
तृतीयक्षणे भनुमिव्युत्‌पसो बा fad: स्वक्ञषणाग्यवहितो्तरत्षणोत्‌पतिकाञुमितिकत्वं
न घटत इत्यतः क्रमणे,ति--भविरलक्रमैणेत्यथः |

‘quae इति,--तादशतसिद्धेः स्वन्तणाव्यवहितो्तरत्तणोतपल्िकानुमिति-
कत्वेन तवृन्यसिद्धेरमावस्य प्रथमक्तषणेऽपि सखादिव्यथंः। “उखरत्तणस्ये'ति,-
स्वन्नणस्य(१) faded ताद्रशसिदधेखन्‌पसिन्नषणस्य सिषाधयिषाविरहविशिष्टत्वेन
प्रथमन्ञषणे(२) तत्र पत्ततावारणासम्भवादिति। ‘saan’ ताटशसिटरव्यष-
हितोचरक्षणस्य (२) तथा च तद्रशसिद्धेरव्यवहितोशखरक्षणस्य सित्राधयिषा-
fafaseaa सिषाधयिवाविरहविरिष्टो a: स्वत्तणाग्यवदहितो्तर क्षणः, तदुतपल्िक्षा-
नुमितिकं यत्‌ (४) तदुभिन्नायास्ताद्रशसिद्धः प्रथमक्षणे ऽधि aera cael ara:

‘fata’ सिदेविंशेषणमित्यनुषज्यते। ‘aaa'fa — भन्यथः तादश
सिद्धः प्रथमत्तण इच द्वितीयत्तणेऽपि azarae प्नता स्यादिति भावः |
दीधितिः

यदि पुनरिच््काजनिका सामग्री प्रतिबध्नाव्यनुमिति, तकरानुमित्यन्यवहितपुष-
वत्तिसिद्धिभिक्तसिद्धचभावमान' wal चेत्‌ ; तद्रशसिद्धोनां तत्तहुव्यक्तित्वेना-
भावः कारणम्‌ , निख्करूपविशिष्रत्वेन वा ?

(१) प्रथमक्षणस्यः इति पाठान्तरम्‌ | (२) प्रन्थविदपरे प्रथमक्षण इति
पाठो ata) (१) प्रन्थविरोये “उनरक्षणस्य तादृशसिदूषेरव्यवर्हितोत्तरक्चणस्य'
इत्यरो नास्ति । (४) भयदूयत्‌ स्वम्‌" इति क्वचिन्‌ पाठः|

gor त्वचिन्तामणो Marrero’

ata! ; अनन्तकषा्यकारणभावप्रसङ्कात्‌ , ताद्रशसकलसिद्धो भनुमितसा-
विरहविशेषणद्‌ानस्य व्यर्थत्वात्‌, तत्तत्‌समयसम्बन्धन्यक्तीनां तत्तत्‌समधा-
वच्छिक्न-तत्तन्मनोयोगादीनां वा प्रतिबन्धकत्वप्रसङ्ञाश्च |

नान्त्यः ; सत्यपि परामर्शादो कस्थाधित्‌ सिद्धेरनन्तरमतुमितिः, कस्याधि-
केत्यत नियामकाभावात्‌ |

दोधितिप्रकाशः

(दच्छाज्निके'ति ,- तथा च प्रथमक्षणे पत्ततासचेऽपि न alias) तदानी-
मनुमित्युत्पादस्येच्छाजनकसामग्रया प्रतिबन्धेनेवाभावादिति भावः। इच्छा
धटितस्तामग्रचा चव प्रतिबन्धकत्वं द्रम्‌ , नेच्छाजनकसामध्रचा इत्यतस्तत्‌प्रतिबन्ध-
moet सद्दिग्धतां दशयति ‘aig पन'रिति। ‘agrafadria,—aata यत्रा
पेत्तावु दच।(त्मकसिद्धिः, तत इषटसाधनताधोः, ततः सिधाधयिष्रा, ततोऽनुमिति-
स्तत्र ताद्रगसिद्धेरपि निख्क्तस्वत्तणाव्यवहितोत्तरत्षणोत्पत्तिक्रायुमितिकत्वेन तदन्य
सिद्धेरभादस्य प्रथमक्ञषणेऽपि सखादिच्क्ासामप्रत्रमाबाश्च इष्साधनताधीकाले
अनुमित्यापस्तिरत इच्क्रासमप्रचः प्रतिबन्धकत्वेऽपि सिधाधयिषाविरहविशिष्त्वं
विश्चेषणं तत्रावश्यकम्‌, तथापि ataad: दे(१) द्रव्ये इति प्रव्यक्ञन्यथानु-
पपस्या.ध) ्षणत्रयावस्थापित्वप , अत्र(२) च ताद्रशप्रत्यज्ञाभावाश्न त्षणत्या-
वस्थायित्वमित्यभिप्रव्यतदुक्तम्‌(३)। स्वाग्यवहितोलरल्षणोत्‌प्तिकाचुमितिक-
सिद्धिभिन्नसिद्धचभवषस्य बहुव्रीहिद्रयानुप्रवेशेनः ४) गुरुत्वा्तदुपे्लितम्‌ |

भनुमित्यत्यवहितपूवेत्वश्च तकनुमित्युनूपिकालोतपत्तिकध्वंसप्रतियोगि-

त्वम्‌ । ताद्ररान्षणन्रस्ि-सिद्धिमिन्नसिद्धीनामभाव इत्यर्थः । मात्रपदेन सिष्राधयिषा-
(१) ` अ्मन्थविरेषे र" इति पाठो नास्ति | (२) ‘aa a’ इति पाठान्तरम्‌ ।

(१) प्रेय तदुक्तम्‌? इति प'ठःन्तरम्‌ | (४) व््रहुग्रीह्य्थप्रवेरोनः इति पाठान्तरम्‌ |

(ध) आद्रो अयेक्षाबुद्धिस्ततो द्वित्वोप्तपत्तिरततो द्वित्व द्विस्वत्वे इति निर्विकल्पकं ततो
दविव्वप्रयक्षभिति क्रमेण भयेश्षाबुद्धि वतुथक्षणे दित्व प्रत्यक्षं जायते, तत्र यदि अपेक्षाबुदधः
ह्वोत्पत्तितृतीयक्षणे arn: स्यात्‌ , तदा अवेश्षाबुदधिनाश्चाषतुशक्षणे दित्वनाश्चः स्यात्‌ । ततो
विषयस्य suet प्रति हेतुत्वात्‌ तदभावेन चतुथक्षणे द्वित्वप्रत्यक्षं नोपपचेतेति भाषः |

परता व्रकस्णप्‌ ९०8

विरह विशेषणव्युदासः। सिद्धश्चमावस्य पत्ततात्धसम्पस्ये चर्मसिदिषवं
सार्थक यतु (१) प्रथमं सिद्धिपदप्‌। भखण्डामावधटरकतया ar भस्य(र)
वयथ्यम्‌ |. तथा च भनुमित्यग्यहितपृवेन्तण (a)afalafehiaer परामशदि
प्रतिबन्धकत्वापाताश्चरमसिदिपदम्‌ |

Rafaa अदुमित्पःय बहितपुवंत्तणव्ति(9) भिन्नसिद्धचभावमत्रमिति पाठः |
aa सिद्धिपदस्प्ाखण्डाभवमसम्पादकतश्ा न वैवथ्परेमप्‌ । 'तादरशसिद्धीनाम्‌।
सिष(ध्िषविरहवि शि -- स्वक्तण।ऽयव हितक्षणोत्‌पत्तिकानुमितिकमिन्नसिद्धीनाम्‌ |
‘fren ति(५),--"निरूकरूपम्‌ः सिष्ाधयिषाविरहविरिष्ेत्यादिरूपम्‌। नयु
अनायत्येवनन्तक्ताय्यंकरगभ(वोऽस्त्वित्यत आह-"तादभे'ति। ननु भनुमित्य-
उ्यवहितपूववत्तिसिद्धिमिन्नसिद्धीनां (६) तत्तदु्यक्तिन्वेरेवाभावः कारणम्‌ , भनुमित्य-
उयवदहितपुवेवृत्ति-ताद्रशसिद्धीनान्तु सिवाधयिषःविरहवि शिवेन, शब्येक्यमनुपादेयमेव
इत्यत आह - - "तत्तदिति! अल्मनिष्ठस्य प्रतिबन्धकन्बङामाय "सम्बन्धेति |
यत्र सिद्धिसिधाधपििषानुमितयः, तत्र॒ सिद्धः प्रथमन्नषण फ प्रतिबन्धकत्वम्‌ , तत्र
लाघ्रवात्‌ ततक्तणसम्बरधस्यैव तथान्वमस्त्वित्यथः।

ननु तनृत्तणतप्तम्बन्धप्वरत्मान्तरेऽपि सखान्‌ तदानीमनुमितिने स्यात्‌ ।
न च तद(ट्मीयतनृन्तण सम्बन्ध शव प्रतिबन्धक इति वाच्यम्‌ ; तदात्मा ततृन्तण-
्येत्प्रनोऽधिकस्य तदात्मीय्रतन्‌सम्बन्धस्याभावाव्रत ag— तत्तत॒समयावच््विक्नेति |
'तत्चनपनोयोगे'ति,-- यत्र आन्मनि ag भनुमितिर्नोनिपद्यते, तदाट्मीयमनोयोग पष
तदुऽयक्तितस्वेनोपादेय(ॐ) इत्यर्थः| भाद्धिना तदात्मीयपरिमाणादिसंग्रहः।

यद्यप्येवं तत्तनक्तणवचिन्रक्नसिद्धिग्यक्तेरपि प्रतिबन्धकत्वमागतपेव धिनि-
गमनाविरहात्‌ , तयाभ्यतादरशानन्तव्रतिवध्यप्रतिबन्धकभावे मानाभाषष इत्यत्र

याकार ee eee कवन = eee ॥ क 1 रे

(१) (साथैकीकनम्‌' causa) (र) 'अकण्डामावनयाच न वैयर्थ्यम्‌
इति पाठान्तरम्‌ । (३) ‘gaat इति पाटन्तरम्‌ | (४) पूरवक्षणवत्ति'
इति पाठान्तरम्‌ । (५) म्न्धविदोष ननिर्क्तेतिः इति प्रतीकधारणं नास्ति|
(६) पूर्वेव्रातिमिनसि द्वीनाम्‌' gtr ५|२न्तण्म्‌ | ( ५) । मनोगरोगस्तदूग्यक्तित्वेनाषादेय'
इति पाठान्तरम्‌|

"वि 11 8 ----

६१० वश्वचिन्तामणो भनुमानखण्डे

तातपर्यम्‌। भत्र च सामान्यतः प्रङृतानुमितिच्छमेव कार्य्यताषच्छेवकम्‌ , न त॒
तत्तदयुमितित्वम्‌। सामानाधिकरण्यप्रट्यासस्या प्रतिबन्धकत्वकल्पनान्नातिग्रसङ््‌-
गन्धोऽपीति । ‘acanta’ वित्यादिपदेनात्ममनोयोगादिपरिपरहः |

दीधितिः

न वा कारणतावश्ठेदक(वचिलिन्नसमाजाधीनकार्य्यातिपादाविकं क्एप्णता-
वच्ेदककोरो निविशते ; तथा सति उन्प्तिकालावच्िन्नत्वविशोषितेन स्वन्षणा-
व्यवदहितोत्तरक्षणोत्पतिकश्वसमनाधिकरणानुमितिकसविषयकत्वेन, स्वसमानाधि-
करणानुमित्यव्यवदहितयपुवेक्ञणोतूपन्नसविषयकत्वेन, स्वन्षणाभ्यवहितोतस्तरल्षणानुत्‌-
पल्िकस्वसमानाधिकषरणानुमितिकमिन्नसविषयकत्वेन वा ; फ वा स्वसमानाधि-
करणानुमित्यःयवहितपुवेक्ञणन्रु्तित्वविरशिष्टज्ञानत्वाद्रिना कारणत्वं स्यात्‌। अव्य.
वहितोत्तरश्च दवितीयन्नण cata नाति्रसङ्कः |

दोधितिप्रकाशः

az उक्तरूप(१९)विशिष्टाभाव धव नियामकः । न च नियामक्रान्तरकल्पनें
विना तदेव दुक्षयमिति वाच्यम्‌ ; तस्य स्वरूप(२)सत aa(a) हेतुत्वेन तदज्ञानेऽपि
्तिविर्।त भाह-- न Via) कारययत्वादस्य कारणतावच्करेदककोरिप्रवेशे az
वच्छन्नस्य पूवेकाठे aaa काय्योतपादो न स्यादित्येतत्सूचनाय कारणता-
वच्ेदकावच्िन्नसमाजाघीनेत्युक्तम्‌ । का्य्योतिपादरादिकमित्यादिपदेन प्रतिबन्धका-
धीनकाय्याचुतपादपरिप्र्ः(३) |

तथा सति' कारणतायाः फकलगभंत्वे()सति । परामर्शेन संस्कारेण ar
स्वग्रवहितो्तरक्षणे भनुमिव्युतूपादानन्तरं त्षणान्तरे (५) भनुमितिज्ञननस्य वारणाय
उपलिक्राल वच्छक्नत्वेति वक्ष्यमाणत्रितयान्वितम्‌। कालोऽत्र at; aa
ताद्रशस्थूलकारोपाधि(६)मादाय नातिप्रसङ्गः |

(१) “उक्ततिशिषटेति क्वचित्‌ पाठः| (२) स्वरूपत एवः इति क्वचित्‌
पाठः| (३) “परतिवन्धकसच्वाधीनक्राय्यानुत्‌पत्तिपरिग्रहः इति पाठान्तरम्‌ । (५)
तथा सति ` इत्यादिः (गभत्वे सतिः इत्यन्तोऽ'शः पुस्तकरविरोषे न दश्यते । (५)
(अनुमित्ुत्पच्यनन्तरक्षणे' इति पाठान्तरम्‌ । (६) (कालमादाय' इति पाठान्तरम्‌ |

(न) "स्वरूपसत एष" भक्ञायमानस्येष |

पक्तता-प्रकरणम्‌ ९११

स्वन्षणे'ति,--्षणः समयः | घटज्ञानादैरप्युत्तरत्तण (प) समानाधि-
करणानुमित्युत्पादात्‌ तदूवारणाय ‘aaa: स्वकालाग्यहितोश्रकालः
स्वक्रारुष्वं साधिक्ररणकारभ्ड सानधिक्रणत्वे सति स्वकाटष्वंसाधिक्ररणकालः ,
स च द्वितीयक्ञणपय्यन्तस्थायी स्वपू्कालस्थायी manag) । तथा च
घटक्ञनदेरपि ताद्रशस्वाव्यवहितो्तरस्थलकालोतपत्तिक- स्वपुवंकालीनानुमितिकतया
तथैवातिप्रसह्कः इत्यतः ‘ani’ fa |

aq परामरोनाुमिति-संस्कारा-(१) वेकदैव जनितो, aa स्वद्वितीयन्नषण-
बृत्ति-तादशानुमितिकेन तेन संस्कारेण(ब) स्वद्धितीयन्षणे भनु्मितिजननप्रसङ्क श्यत
आह -+उत्पत्तिके"ति |

यत्न Axed घर्ञानाव्यवहितोत्तर्षणो मेत्रस्यासमितिस्तत्न ताद्रशधघरक्षानस्यापि
निरुक्तरूपशालित्वाञ्चैनस्याप्यनुमितिजननप्रसङ््‌(२) ger: स्वसमानाधिकरण' ति |
धरटभ्याप्यवान्‌ पक्रेत इति परामशेस्य स्व्षणाभ्यषहितो्तरक्षणोत्पलिफघटानुमिति-

(१) "अनुमितिः संस्कारश्चकदेवः इति aera) (र) ‘aa चेत्रीय-
परामरनानुमितिस्तत्र तादशमेलीयघटज्ञानस्यापि निरकशूयताटित्वान्‌मेत्रस्याप्यनुमिति-
जननप्रसङ्क' इति क्वचित्‌ पाठः

॥ ae a ययय a [ 1 [गि 1) = [रियो

(प) “उत्तरक्षणेः--उयषहितोत्तरक्षणे | 'तद्वारणाध!-उत्तरत्वमाव्रवरितःताहश्तविषयङस्येन
धटल्लानमुरवाय तवरष्यवहितोततरक्षणे अनुमिदयापत्तिवारणावेस्यथः | घटज्ञानादेरपि स्वक्षणा-
व्यवदहितपूलक्षणोत्पत्तिक-स्वस मा नाधिकरणानुमितिकसविपयत्वेनातिप्रसङ्ग शव्वुत्तरपदम्‌ |

(फ) "घ्यूरकालोपाधि'रिति-स्थूलकालोपाधिरपोत्यथेः ।

(a) अनुमितो स्वेतरस्वनिवरेशेनेत्र प्रकृतस्थले अनुमित्या अनुमि तिजननस्यापाद्पितु-
मश्चक्ष्यत्वेन संस्कारानुधावनम्‌। न च arty स्वास्षमानक्राछीनत्वमेवानुमितो नितवतत,
तेनेव संल्कारवारणसमभ्भवादिति चेन्न अस्म्भव्रापत्तः, उतपततिकाराषष््ठत्रतादशसविषय-
कत्वा यतरच्छिन्नजन्यानुमितिमान्रघ्येव स्वसमानकारीनत्वा दिति भावः। चल्तुतस्तु भनुमितौ
स्वेततरस्वनिवरेशे यत्र साध्यानुमितिदयं जायताभितोच्छथा साध्यतदुन्याप्ययोरपेक्षाङ्खदपाह्मकानु-
मिस्यनन्तरं साण्यमाप्रानुमितिः, तत्र साध्यप्यानुमित्वन्तरप्रसङ्गह्य वारणायतादुभितो
area निवेशानुगृहोतृततित्व निवेशेनोत्‌पततिनितरशगोरषं न शक्ष्यमपोहितुमिति ।

६१९ तसखचिन्तामणो अनुमनिखण्डे

कस्पराग्यव्रहितोचरत्तणे वबहचनुमित्युनूपादप्रसङ्ग इत्यतः (अनुमिती'ति-प्रकृतानु-
मितीदयथेः(म) |

यन्न यैत्रमेजत्रततिद्वित्वाव्यवहितोन्तरन्षणे मेत्रस्यानुमितिर्जाता, तन्न arg
द्वित्वस्थापि निखक्तरूपशाकित्वात्‌ नेन चेत्रस्यानुमितिजननप्रसङ्ख इत्यतः सबिषयक-
त्वेने'ति। सिषाधयिषा-संस्कारसाधारण्याय ज्ञानत्वमुपेक्ञितम्‌(म) |

एतस्य स्वत्वद्रयघरितत्वाहू बहु हिद्रयप्रवेशेन च, १) गुरुत्वादाह--स्वस्तमाना-
धिक्ररण'ति। स्वम्‌ भनुमितिजनकत्वेनाभिमतम्‌ wane) तदन्यवहित-
पर्वत्व॑.य) तदुत्‌पत्ति्षणोतपत्तिकध्वंसप्रतिगोगित्वम्‌ | भनुमित्युत्प्ति्षणोत्पत्तिक-
ध्वंसप्रति्ोगिस्थलककारोतपक्न नादि (र)वारणाग्र ‘Asi ta |

यस्य(२) परमशस्थ संस्कारस्य वा afranan(s) ववानुमितिः, तस्यापि
ताद्रशाजुमित्यग्यवदितपृवेन्तणचुत्तत्वेन दुनूप्तिद्धितीयन्नषणे भनुमिति(व)¶्रसङ्
इत्यत^स्तदुतपन्ने'ति | aa उत्पसिरुपरन्षणम्‌ , तेन 'उतपसिकरालावच्छि्नत्वे त्य-
स्यापि साथेकत्वम्‌। उत्पन्तवि शेषणत्वे उत्पत्तिधरकीभूतायवस्य वेयर्थ्यात्‌ ,
तादशानुमित्यव्यवहितपुवेक्षणञ्रतित्व विशिष्टत्वगेवातिग्रसङ्गमङ्गात्‌ | तश्च कि वे
त्यनेन वक्ष्यते । पदान्तरप्रयोजनन्तु पूवबदुक्नेयम्‌ |

(१) ‘aa इति पाटन्तरम्‌ | (२) Cana’ fa क्वचित्‌ पाठः |

| 0 । कि । [= श ^ पं श

(भ) प्रकृतानुमिती'ति-- प्रकृतसाध्यपक्षकानुमितीतयथः । तेन षहधिन्याप्यधमवन्महानस-
मिल्यादिपरामशशषघ्य स्वक्षणाघ्यवष्ितोत्तरक्षणोतपत्तिक-महा नसपक्षकवदहविसाध्यकानुमितिकल्या-
्यवहितोत्तरक्षणे पवतपक्षकवदहिक्राध्यकाधनुमित्युतपादप्रषङ्ोऽपि निरस्त इति ध्येयम्‌ |

(म) इत्थञ्च यत्र man सिद्धयात्मकपरामर-सिषाधयिषानुमित्तयः पत्र सिषाधयिषायाः,
यत्र च परामक्षंतजनन्यसंल्कारानुमितयस्तत्र तत्रत्यस्ंह्कारल्य तेन Vier कारणत्धोपपत्तिः +

(य) 'तदब्यवदहितप्वत्वःमिति--स्वक्षमानाधिकरणानुमित्यभ्यवहितपूषत्वमित्यथंः |

(र) ज्ञानादिवारणायेःति - कारमात्रवटिततादश्रूपावच्छिन्नकारणतया तादशक्तानादेः
परिप्रहनिरासावेत्यथंः |

(छ) 'अस्तिमक्षण' इति-जन्तक्षणे ara इति याघत्‌ । जगदीक्ेन पतद्व्याव्रत्तिप्रदशं ना-
gar “यत्न Wrage स्वनाशक्षणे अनुमि तिजंन्यते* इत्येव स्पष्टमुक्तम्‌ |

(व) (अनुमितिप्रसङ्ग'- हति,- अश्र कल्पे उतपत्तिवदु वबृ्तित्वस्योपरक्षणस्वाभि-
प्रायेेषेदुम्‌ । |

वत्तता-प्रकरणप्‌ ६१३

नन्वत्र अनुथोगिनि TAC स्वत्वस्यानुगतस्याभावात्‌ कथमनुगत-
RETHCTAT CAT आह -स्वक्तषणे'ति। अत्र स्वशाभ्रेन यस्य ज्ञानादेरब्यव-
ferracat नचुमित्युतूवादः, तस्थैवाभिधानम्‌। तावहुमेद्‌क्रूटवत्‌ स बिषयकत्वस्य
चादुगतत्वान्ञाननुगमः(श) |

ag waver an: समयः। भव्यवहितपद्‌-द्वितीयक्षणपदादि
प्रयोज्जनन्तु पुवं्त्‌ । अत्र प्युतपत्िक्रारवच्छिन्नत्वेत्यनुषञ्यते(१) ; तेन यस्य
परामशेस्य संस्कारस्य वा(२) asaafgaracan अनुमितिः, तस्यापि कारणता
वच्छेदकाक्रान्तत्वान्न पुनरयुमित्युतपादप्रसङ्कः |

न चेवमुत्पसेः(ष) स्वत्वघरितत्वेन कथमेवंक्रमैणाप्यजुगम इति वाच्यम्‌ $
स्व(धिक्ररणसतमयस्वंसविशिष्ट(स)स्वामावक्रूरस्य विशेषणत्वात्‌(३) |

aq कशषनेच्छासंस्कारादिसाधारणं सविषयत्वं नेकम्‌ , भतिरिक्तषिष्रयताया
भनभ्युपगमात्‌ , चवम्‌ भवुमिव्यःयवहितपूवंन्षणे नियमतः सविषयकपदार्थोतूप्लो
मानाभावाश्चेव्यत आह-किं वे'ति । अभनुमित्यग्यवहितपवन्षणे परामशेश्या-
axqneaa क्षनत्वघरितोक्तरूपवच्छिन्नस्याुमितिजनकत्वे व्यभिचारः |

(१) “च्छिनित्वेत्यस्यापि अनुषङ्गः" इति पाठान्तरम्‌। (२) प्रन्थविरोषरे संस्कारस्य
ar इति पाठो नास्ति। (३) म्न्थविशेषे ‘sax’ इत्यनन्तरं (ननु शनेच्छेत्यादितः
पूर्वं 'नचेवमुत्‌पत्तः स्वत्वघटितत्वेन कथमेवेक्रमेणाप्यनुगम इति वाच्यम्‌ ; स्वाधिकरण-
समयध्वसविशिष्टस्वाभावकूटश्य विशेपणत्वा'दिति ग्रन्थो न दश्यते |

(श) भत्र wee प्रतियोगिनि स्वत्वान्तर्माषात्‌ तावदु मेदषरटवसप्रनानुगमः |
(व) “उतूपतते'रिति--उत्परिकारावच््छिन्नस्वधटकीभूताया इति शेषः ।

(ल) spa ४वंसवे शिष्टय" स्वपदार्थे विशेषणम्‌ । तन काङिकसम्बन्येन बोध्यम्‌ |
छ्वपदेक ततटग्यक्तीनासुपप्रहेऽपि तावद्भावगतकुटस्वत्यक्यादुननुगमवोवदाङ्धानिरासः | ara
संल्छारावाङुतपतिकारावण्ठेदेनेत्र arensdafaftiecararageca avd, न द्वितीयादिक्षणे
ऽपीति argetaatrersrafsgaeafiganaaa गताथंमिति च्येयम्‌ |

११५ [४३]

९१४ तखचिन्तामणौ अनुमानखण्डे

aka ` परामर्शोनायुमितिज्ञननानन्तरं पनरजुमितिजञननस्य वारणाय ताद्रशा-
इ्यवहितपुवत्तणवत्तित्वविशिष्टत्वमुकतम्‌(ह) । दित्वाद्रिवारणाय क्ञानत्वमुक्तम्‌(्ष) |
शेषं पुषेवत्‌ | भादिपदैन तादशसंस्कारत्व-ताद्शसंयोगत्व-धमंत्वादीनां(१) संग्रहः |
नु पूर्वोक्त -स्वाग्यवहितोचरत्वस्य तृतीयक्षणसाधारणतया येन पैरामरेन
विनध्यदवस्थेनाुमितिज्ञेनिता (क), तेन(२) स्वद्वितीयत्षणेऽप्यनुमितिजननापद्िरत
भह -अग्यवहितोचरणश्येति। तथा च ag सर्वेषु स्वाधिक्रणक्ाटष्वं साधिकरण-
कारष्वंसानधिकरणत्वे सति स्वाधिक्षरणक्रारप्वं साधिकरणत्वमेबाव्यवहितो रत्वं
निर्बाच्यम्‌(ल)। तत्रापि विशेष्यदले स्वाधिकरणत्वेनैव स्वपुवंगोष्ठीवारणेऽपि
स्वोत्पसिक्ञषणवारणाय 'कालष्वंसे'ति। तदूषारणफलन्तु भनुमित्युतपरिकालोत्‌-
प्तिकसंस्करेणायुमिव्यु रक्षणे (ग) भनुमित्यन्तरापसिबारणमिति(३) |

दीधितिः

नच भआद्धिमेषु fy परामशस्थितिक्षणे यत्र विरोधिसिद्धयादिनाशः(घ),
धक्रोत्तरत्तणे भनुमितिने स्यात्‌ , परामशेस्यातथात्वादिति वाच्यम्‌ ; भनुमिति-

(१) ताहशसंयोगत्वादीना'मिति कचित्‌ पाठः| (२) तेन परामश॑नः इति
क्वचित्‌ qe: | (३) (अनुमित्मन्तरोत्‌पत्तिवारणमितिः इति पाठान्तरम्‌ |

सयाया ककरन स्वाद — ee ee ee en a

(इ) qdanghaerafieaca qaan एव, न पु क्षणान्तर इति नातिप्रसङ्गः |

(क्ष) अन्यथा भनुमिह्यन्यवहितप्रा्क्षणे सिद्धयनात्मकपरामशवति तरिन्ने चात्मनि
सिदधवाद्मकपरामशंवति ag हिस्वसुतपन्नं वष्याप्यनुमित्यग्यवहितप्रा क्षण तिस्व वि शिषटत्वादि-
हपकारणतावश्छेदुकथर्माक्राम्तत्वात्‌ तदुबलेन सिद्धयात्मकपरामक्ंवति निहक्ताट्मन्यपि wearg-
fafacagrfafa ध्येयम्‌ |

(क) "अनुमि तिजं नितेःति-स्वतृतीयक्षणे भनुमितिङत्पादिता, पूधातपन्नविरोधिषिद्धधादि-
धाश्च न स्वद्वितीयक्षण इति शेषः |

(ख) अत्र सव्यन्तदलं स्वोतपतिक्षणोत्तरवृतीयश्षणा दिरूपक्षणगोष्ठीवारकं fadcaqeg
हव पूर्वं कषणगोष्ठीवारकम्‌ ह्वोष्पतिक्षणवारकश्चेति ।

(ग) dears अनुमिष्यव्यव हितपू्वातपन्नपरामर्शा दिप्रभवेण संहकरेणेस्यथंः | उत्पति.
RHETT संह्कारोतुपत्तिक्षण एव संल्काराग्यवहितक्षणः, sea ततक्षणोत्पत्तिकानुमिति-
कश्चासाविति मवल्येवातिप्रसङ्ग इति ध्येयम्‌ |

(४) र्रामशं स्थितिक्षणे लिद्धधा दिनाशोक्तया। परामरशातपतिक्षणे सिद्वा विसस्वसुचनात्‌
परामर्वत्थितिकाडे प्रहतानुमितिप्रसङ्धशङ्कख बारिता |

वरता. प्रकरणम्‌ ९१४

qranat षिरोधिन्या बिरदेण ततनीमुत्कन्नावनुभ्यबसायदिरम्वतः संस्कराद्वा तत्‌-
aera | संद्क।रजन्यस्वेन स्घ्रतित्वस्य प्रागेव (१) निरासात्‌ |

दीधितिषकाशः

न॒ a(a) भदिपरेष्वि'ति,- चतुर्थ तु परामशंस्यैवानुमित्यम्यवदितपुरष॑त्षण-
बुत्तित्वविशिष्स्थ(२) सत्वान्न प्रसङ्ः। सिद्धच्रीत्यादिना वाधादिपरिप्रहः।
'भवथात्वात्‌' स्वन्षणग्यवहितो्तरत्षणोत्पत्तिकतादशायमितिकत्वाभावात्‌ |

(तदानी परामशेस्थितिन्ञणे | ag यत्र कामिनीलौक्षिकप्रत्यक्तात्मकः परामर्शो
जञायतामितीच्छानन्तरं विनश्यवरवस्थसक्निक््षेण कामिनीरो किकप्रतयक्तात्मकः परामशों
ज्नितः(ङः), तत्र हितीयक्तणे ज्ञानमात्रस्यैवानुत्पसिः, कामिनीजिक्षासाया वब प्रति-
बन्धकत्वात्‌ , न वा ga: कामिनीलोकिकप्रत्यत्तं सन्निकर्षाभावात्‌ , तत्न gata
भनुमितिने स्यात्‌ ताहवशसबिषयाभावात्‌। रवं यत्र॒ दतत्‌परामर्शाव्यकषहितो-
तरत्षणे मन्यक्षानं मा भवतु"(३) इतोच्छया मन्तरादिकमोषधादिकः वा प्रयुक्तं
तश्र पीत्यतस्तव्रापि atest संस्कार (च)मुपपादयति मन्तत'(४) इति । "तत्सम्भवात्‌
भनुमितिसम्भवात्‌ । तस्या(५) भनुमितेः संस्कारजन्यत्वेन(६) eqfacarafaca
माह-'संस्कार'ति। ‘aa’ gat संस्कारत्वेन encase

(१) qiita’ इति पाठान्तरम्‌ । (२) “Taaraeafree’ इति पाठान्तरम्‌ |
(2) ‘a भवतु इति पाठान्तरम्‌| (४) (अन्ततः संस्कारादिति' इति
पाठान्तरम्‌ | (५) भननु अनुमितेः" इति पाठान्तरम्‌ । (६) क्वचित्‌ “जन्यत्वे
इति स्तम्यन्तपाटः।

(ह) ‘quant अनितः इति,-न व कामिनीनजिज्ञासाया ज्ञानसामास्यं प्रति
प्रतिवम्धकत्वात्‌ कथं तत्र परामर्शात्वत्तिरिवि वाच्यम्‌ ; erfadiniareagraarared sete
stfamtfagrarar: cfaseaseaa निदक्तपरामराघ्य कामिनीकानात्मकतया तवुन्यस्वाभावेन
न निदकल्थके परामर्शानुपपत्तिः |

(च) ‘arest संल्कारमुपपाद्यती'त्यल्य सल्कारमेव तादा स्वक्षणाभ्यवदितोलरक्षणोत्‌-
परिकानुमिविकादिषूपम्‌ व्यवल्थापयतीस्यथः |

९ १६ तश्छविन्तामणो भतुमरानसण्डे

स्य॒तिसामप्रीजन्यत्वस्य वा esfaca प्रयोजकत्वात्‌, भन्यथा संस्कारजन्यप्रत्य-
भिक्षदेरपि esfacarqariafa ara: |

दीधितिः

स्याद्वा स्वसमानाधिकरण नुमिव्यष्यवहितपुवत्षणश्स्िमिन्नत्वेन, स्वसमाना-
धिकरणानुमित्यभ्यवहितपृषस्वानधिकरणक्तषणड्त्तित्वविशिष्टत्वेन वा, स्वस्माना-
धिकरणानुमित्युत्पस्यनधिकरणसमयाग्यवहितपुवंक्षणवृल्तित्ववषिशिष्टत्वेन वा प्रति-
बन्धकत्वम्‌ । तद्‌व्यवदहितपूवत्वश्च तदुत्‌पतित्षणोतपलिकष्वंसप्रतियोगित्वम्‌ |

दीधितिप्रकाशः

ननु THEAS परमशेस्यापेक्तात्वे कथं संस्कारसम्भावना ? कि वेव्यादिपक्तेऽपि
भनुयोगिनि स्वत्वप्रवेश।दनयुगमस्तदवस्थ पवेत्यतोऽनुगतरूपेण प्रतिबन्धकत्वमाह-
'स्पादर'ति। मेत्रीयानुमित्यभ्यवहितप्राकन्षणोतपन्नसिद्धघादिमत(१)भ्वन्स्य सिषा-
ध्रयिषाशुन्यस्याचुमित्यापरेराह-स्वसमानाधिकरणे'ति । स्वसमानाधिकरणानु-
मिव्यग्यव्हितपू्॑ञणवरृत्ति यदयत्‌ तद्धिशनतवेनेव्य्यः। स्वसामानाधिकरण्यञ्च
समवायेन, तेन स्त्रासमानाधिकररणानुमिनेविषयतया(२) स्वसमानाधिकरणत्वेऽपि
न aia: |

न चैवं पवंसादेस्पि arenqdafahracda(e) प्रतिबन्धकत्वावनुमिति-
मात्रस्यैवानुतपाद्रापसिः, अनुमित्यभ्यवहितप्राकन्षणे ध्वरंसाद्विसस्वेऽपि समवायेन
तवमाषस्य सखादिति (ज) भावः |

(१) “सिद्धयथादितः इति पाठान्तरम्‌ । (२) सस्वव्यधिकरणानुमितेरपि विषयतया
इति पाठान्तरम्‌ |

(छ) (ताहशे व्यादि ; प्रकृते सामाना धिकरण्यघ्य स्वा धिकरणत्वांहोऽपि समवायधरितल्य
निविषटतय्रा सपवायपेरितष्वंसादिसामानाधिकरण्यत्याप्रसिद्धया तादशपूवश्ुसिमेददरवस्व-
भिति मावः

(ज) पतेन aga प्रतिबन्धकतावश्छेदुकसम्शन्थोऽपि समवाय. ga विवक्षित इति

सूचितम्‌ ।

Tea TRC ९१७

इ्कानीन्तनाना(म) सिखश्चादीनां स्वेषमिष(१) प्रायश(अ)स्ताष्शानुमिति-
परवंत्तणद्सित्वात्‌(२) तादरशानुमित्युत्पसित्तणोतपसिकष्वं सप्रतियोगि(३)स्थखकाला
पाभ्यात्मक्र-ताद्रशानुमित्यभ्यवहितपषेकालघ्तित्वाश्चाप्रतिबन्धकतया सिदच (४) सर.
मनुमित्थाप्तिरत(५) आह-'भव्यवहिते"ति ‘aorta ary.

वष्ट्यमाणसिद्धचात्मकर-परामरशानन्तरं सि्रधयिषोत्‌(६)पादकाके ततवुख्षीय-
संयोगादेरवध्यं नाशोनपत्तौ मानाभावात्‌ सिषाधयिषाप्राकत्षणन्रलीनामयुमित्यब्यव-
हितप्राकल्तणन्रत्तित्वेनाप्रतिबन्धकत्वात सिषाधयिषोतपसिकारे अनुमित्यापलि-
रित्यस्वरसादाह-“स्वसमानाधिकरणे'ति । ताद्रशायुमिव्यभ्यवदहितपुषं्तणवृत्तेरपि(3)
परामशेस्य तादशानुमित्युतपत्तिकालोत्‌पसिकरष्वंसप्रतियोगित्वरूपाव्यवदहितपुषंत्वा-
नधिकरणस्थुलक्ाल-(८) वृत्तितया प्रतिबन्धक्त्वाद्‌नुमितिकारे भनुमित्यनापक्तेरह-
fa) त्णत्वञ्चात्र स्वन्रसियावदुष्वंसविशि्रसमयत्वं विशिष्योपदेयम्‌ ; भम्यथा
स्वस्वपूरवरचलोत्यादिक्रमैणाचक्तषणावच्छक्नस्थिरस्यापि क्षणत्वेन तस्य चानुमिल्यभ्यष-
हितप्राङघत्ञणस्थापि निशक्तानुमित्यव्यवदितपृवंत्वानधिकरणतया तदुवृत्तित्धषिशिष-
पराम स्य प्रतिबन्ध ङत्वादनुमितिकाङे भनुमिट्यनापेः।

ताद्रशानुमित्यन्यवहितपु्वं्षणवृत्तेरपि(8) ताशशानुमित्यम्यवदितपुवत्वानधि-
करणत्तणवुशखित्वेन( १०) प्रतिबन्धकत्वादनुमितिकाठे भनुमितिनं स्यादतो ‘fafge-
त्वेने'ति। भनुमित्यभ्यवहितप्राकक्ञषणे च अनुभित्यव्यवहितपूषेत्थानधिकरणक्षण-
धृतित्वषिशिष्टामावस्थ सच्वान्नानुमितिप्रतिबन्ध इति भावः।

[ गो

(2 ) । ८सर्वप्रामेवः हति पाठो न सार्व॑िकः| (२) 'वत्तित्वात्‌' हति पाठान्तरम्‌ |
(१) '“स्वपूर्वव्रसिस्वानन्तरतृतीयक्षणोत्‌पन्नध्वसप्रतियोगिः इति पाठान्तरम्‌ | (४)
(Rea? इति पाठान्तरम्‌ । (५) प्पत्तेराहः इति पाठान्तरम्‌ । (६) “सिषा-
धविषाया उत्पादक" इति पाठान्तरम्‌ | (७) ्रत्तित्वेऽपि'ः इति पाठान्तरम्‌ |
(८) सस्यूलकालमहाकालन्रृनितया इति पाठान्तरम । (९) ‘areas’ इति
पाठान्तरम्‌ | (१०) पपूर्वत्वानचिक्ररणतया तदूत्रत्तित्वेन' इनि, पाठान्तरम्‌ |

(क्ष) वरमसिद्धयादिष्यत्तयुत्तरमनुमित्यभावेन तादशसिद्धयादिष्यक्तीनां निदक्तानुमिति-

ूर्वक्षणवृरित्वविरहादाह “इदानीन्तनाना "मिति ।

(ल) इदानीम्तनानामपि यतसिद्धवादीनामनन्तरं न तादशानुमितिः, तेवामपि तादशानु-

मितिपूबक्षणदत्तिस्व विरहादाह ‘sran’ इति |

तल्वविन्तामणो starr’

ag भनुमितयभ्यवहितपुवंत्वम्‌ भनुमित्युतपतिन्तणोत्पत्तिकष्वंसप्रतियोगि-
aq; तथा च तद्नधिकरणस्षणत्रुसित्वषिशिष्टत्वे क्षणदयप्रवेशात्‌ ताष्टशा-
नुमित्युव्पस्यनधिकरणसमगयोतपत्तिकष्वंसप्रतियोगित्तणबुत्तित्वविशिष्टत्वे पकमत्र-
हणपरवेशाह्वाघवमित्याशयेनाह — स्वसमानाधिकरणादुमित्युतपत्यनधिकरणे'ति |
भत्रापि(१) स्ववृ्तियावदुभ्वंस्िशिष्टसमयत्वं क्षणत्वम्‌ ; तेततानुमितिप्राकत्तणोत्‌-
पन्न्याचमितिदितीयक्षणोत्‌पसिक-नाशप्रतियोगिनो ऽप्यनुमिव्यग्यवदहित- प्राक दणस्य
स्व-स्व-पूर्वृ्तीट्यादिरूपत्तणत्ववत्वान्न तहुबुत्तित्ववि शिष्टत्वेन प्रतिबन्धकत्वमिति।

acs

भव्र च त्षणत्वस्थ TAN गौरवात्‌ ता्रशस्थुलकालाग्यवदहितपुवंत्षणश््तित्व-
विशिष््वेन प्रतिबन्धकत्वे क्तिविरहाश्च 'समये'त्युक्तम्‌ | कालिकसम्बन्धेन
ताशोत्पस्यधिकरणताथा अभावस्य तदुत्पत्तिकैत्यघ्र कालिकसम्बन्धेन agaaie-
कत्वस्य च लाभाय तदुपादानम्‌ ; अन्यथा उत्‌पत्यनधिकरणसमयस्याप्येकक्ञान-
विषयत्वा दिस्तम्बन्धेनोत्‌षस्यधिकरणतया भप्रसिदिः स्यात्‌ |

ताट्शोत्पयनधिक्षरण(२)क्नने अनुमित्यभ्यवहितप्राक्षणथ्यंसोतपरेशपि
विषधतया षत्तेमानत्वात्‌ तनृत्ञणन्रुसतित्व विशिष्टस्य प्रतिबन्धकत्वे" भनुमितिन्षणे ag-
पितिने स्यद्िति। अनुमितिस्थितिन्षणस्याप्यनुमित्ययधिकरणतया तदभ्यवहित-
पराक्क्षणवृसतित्वविशिष्टस्याप्रतिबन्धकतया अनुमित्युश्तरमनुमित्याप्तिरत उत्‌-

qe’ fa |

भनुभितिस्थितिक्षणस्यापि() agheqaraatiacnaa तदब्यवहित-
पराक्षकालस्य(४) स्थलकालोपाधेरनुमिव्यव्यषषितप्राकक्षणेऽपि सत्वात्‌ तदुवृतित्व-
विशिष्टस्वेन प्रतिबन्धकत्वे भनुमितिकारेऽप्यनुमितिनं स्यादतः (ज्षणे'ति। भत्र
ताहशसमयागव्यवहितपुवंत्वं ताद्रशसमयोतपत्तिकष्वंसप्रतियोगित्वम्‌, न तु ताटश-

(१) ‘sar? इत्यारभ्य श्षणत्यवक्वान्नः इत्यन्तपाठस्थले (अत्र BT
स्वदृत्तिग्रावदध्वंसविशि्टसमयतवम्‌ अतो नासम्भव इति। अत अनुमिव्यव्यवहित-
प्राकृक्षणघ्य स्वस्व पूवैवत्तात्यादिरूपस्य अनुमिव्युत्‌परयनधिकरणसमयाग्यवहितपू वत्वा -
भावान्न' इति क्वचित्‌ पाठः। (२) (तादशानुमित्युतपत्यनधिकरणः इति पाठन्तिरम्‌ |
(१) श्षणेऽपि' इति पाठान्तरम्‌ । (४) ‘TRAINED इति पाठान्तरम्‌ |

पचता-प्रक्रणप्‌ are

समयोत्पत्तित्तणोन्पत्तिकघंसप्रतियोगित्वं गोरवान्निष््रयोजनकत्वाश्च ;. तादूशानु-
मिव्युतपरयनधिकरणस्थूलकालस्य उत्पत्तिस्थितिक्षणसाधारणन्नणसामान्योतूपत्तिक-
ध्वं सप्रतियोगिक्ञणचुसित्वव्रिशित्वेन प्रतिबन्धकत्वे त्षतिविरशादिति।

इदन्त्वत्रावधेयम्‌ (१) ; - यत्र पवंतो वहिमान्‌ वहिज्याप्यवांश्च, पर्वते बहचनु-
मित्यन्तरमिष्टसाधनमित्याकारक-समूहालम्बनानुमितिः(२), ततो वहयनुमित्यन्तरं
जञायतीमितीच्छा, ततः पुनबहयनु मितिः, तत्र श्च्छोतूपततिन्षणे भनुमितिप्रसङ्कः |
स्षणिकरपदर्थानम्युपगमेन = स्थिरस्यैवान्त्यक्षणावच्दिन्नस्पायक्षणावच्छिन्नस्य षा
त्षणतया भन्त्यन्तणावच्छिश्नस्येच्छोत्‌पत्िक्ञषणस्य पूवानुमित्युतूपत्यधिकरणतया भाद्य-
तणबच्छिन्नस्य चोत्तरानुमित्युत्‌पलयधिकरणतय्रा ताद्रशाघुमि्युत्‌पस्यनधिकरण-
त्वाभावात्‌ । तस्मात्‌ ताद्रशसिषाधयिषोतपत्तिक्ञणो नानुमित्युत्‌पस्यधिकरणमिति
सबंसाक्तिकग्रतीतिबरत्‌ ताट्ूरशक्षणत्वविशि्रस्यैव तादरशायुमिव्युतपस्यनधिक्रण-
त्वम्‌ । ताद्रशत्तणत्ववि शिष्टत्वावच्ेरेनोत्‌पच्यधिकरणत्वाभावो वानन्यगलत्या-
भगुपेयः। ताद्रशोतुपस्यधिक्रणत्वाभावावच्देदेन तादशसमयोत्‌पत्तिकभ्वसप्रति-
योगित्वञ्च॒तक्भ्यवहितपूरंत्वम्‌ ; तेन स्थिरस्यापि कञ्चितृत्तणत्वषिशिष्टस्यानु-
मिव्युतूपसयनधिक्ररणत्तया भनुमित्यग्यवहितपुवंन्षणस्य तदुतूपत्तिकष्वं सप्रति-
योगित्वेऽपि न क्षतिः(३)। परान्तरण्याबरृ्तिस्तु पूवबदुन्नेया(४) |

ननु भनुमित्यब्यवहितपुवंत्वानधिक्रणत्वधघटितलन्षणे तदभ्यषहितपूषंत्वं
तदुनपतिक्तणड्रत्तिष्वंसप्रतियोगित्वम्‌ , तच्चातिपूंक्षणस्यापीति sgafacatatgerar-
मप्रतिबन्धकृत्वापत्तिरत , आह -तदब्यवहिते"।त । तथा च तदुध्वंसस्यादुभित्युत्‌-
पिन्तणञ्चत्तित्वेऽपि तदुतूवस्तिकत्वाभावान्न तस्यान्यघहितपूबत्वमिति। भवुमिति-
लणोत्‌पततिकभ्वंसप्रतियो गित्वमनुमित्युन्‌पत्तित्तणस्यापोति तदुबुसित्वषिशिषटस्या
परतिबन्धक्त्वावयुमिव्यु्तरमनुमित्यापत्तिरतः 'तदुत्‌प्ती'ति |

पाठान्तरम्‌ | (३) क्षतिरिति ara’ इति पाठान्तरम्‌ | (४) पदान्तरपयोननन्
ूर्ववदुनेयम्‌' इति पाढान्तरम्‌ |

१२० त्छचिन्तामणो अनुमानखण्डे

सस्पैषान्त्यन्ञण।वच्छिन्न्यानुमित्युतूपच्यधिकरणस्थ॒लकारु — महाकालोत्‌-
प्तिकृण्वंसपतियोगिस्वद्धरसिद्धिक्रारणाय ‘an’fa | सर्वस्यैव क्षणस्य तदुतूपल्ति-
तणोत्पत्तिकष्वं सात्मक-(ट)स्वमेदभरतियोगित्धादरप्रसिद्धिरतो ध्वं सत्वनिरूपितप्रति-
योगित्वलभाय "वंसे"ति।

केचितु-ननु तद्ः्यवहितपूरवत्वं तत्‌प्रागभावाधिकरणन्नण(१प्रागभावानधि-
करणत्वे सति ततप्रागमबाधिक्ररणत्वम्‌ ; तश्च प्रागमावानङ्खीकारे न सम्भृवती-
स्यत भाह--“तद्‌भ्यवदहिते'तीव्याहूः |
दीधितिः

न चाश्र परथमे यत्र सिद्धचाल्मकपरामर्शानन्तरं सिषाधयिष्राया उत्पत्तिकाले
ततुपुखु्ीधस्य कस्यापि धमस्य न विनाशः, अनन्तरं पुनर्नुमितिः, तत्र तदुत्पसि-
समयेऽपि सा स्यात्‌ , ततपु्कारीनानां स्वेषां ताद्रशपुवंवस्तित्वेनाविरोधित्वा(ठ)-
दिति षाच्यम्‌ ; अनवरतपरिस्पन्दमानापरिमितपवनादिपरमाण- चेतनसंयोग-
सन्तानान्तःपातिव्यक्तीनामविरतमेवोपरमात्‌ , फखाचुतपादबरेना पि तादशकल्पना-
सम्भवात्‌ , कारणान्तरकट्पने गोरवाश्च , अन्वयग्यभिचारसन्देहस्य च कारणत्व-
प्रहविरोधित्वात्‌। उवदीवन्तां वा तततरात्मसमयविशेषसम्बन्धा पव तादश

पुववृ्तिभिन्नाः | ति
दीधितिधकाशः

न चात्रेति, प्रथमः इति,-चरमगोस्तादशपूत्रत्वानधिकरणतसिषाधयिषा-

पराकक्षणन्रुलित्वविशिष्परामरोनेव प्रतिबन्धान्न सिष्राधयिषोतूपसिकारे अनुमिति-

(१) "कालेति क्वचित्‌ पाठः |

(द) “भबंखास्मक-स्वमेदे'ति,-भभावाथिकरणकामाषल्य निरुकाधिकरणीभूतामाव-
हवङ्पस्वनिपमा दिति भाषः |

(3) भत्र यदयप्यनुमितसाया भपि उपयेच्छात्वात्‌ ततकारणीभूतफरेष्छाया एवानुमिवि-
प्रागृहतिभिन्नायाः सत्वादनुमित्‌सोत्पत्तिकारे अनुमितेरलम्मवः, तथापि इलात्मिकानु-
मितिजयताभमिष्याशाग्किवान्र सिषाधयिषा बाच्या। ता च फरेच्छात्वदेव न करेष्डान्तर-
AIA इत्यदोषः । परामशाऽन्यत्न ्मरणात्मको प्रादयः, अन्यथा विशतिशबुमवत्वे aad-
भपेक्षणीयत्य विशेषणज्ञान देष्ताह शपू वत्ति मिन्नस्वेन विरोधित्वसम्भवात्‌ | न च स्मरणात्मक-
पराम tal: संस्कारस्येव रछना$वत्य तादशपूं पत्ति भित्रस्वसम्मवः, समूहाङम्बनसंस्कार-
जन्यप्रामक्षंल्य वरमफङत्वाभायेन संस्कारानाशकटवादिति रहस्यमश्रानुखन्भेयम्‌ |

a

पत्तेता प्रकरणम्‌ ६१

faa भावः। सिद्धचनन्तरं quae सिद्धेरेव तादृशाव्यवहितपृेबुत्तिमित्तत्वेन
प्रतिबन्ध ठत्वत्‌ सिष्राधयिषोत्पसिन्ञणे(१) -भनुमित्युत्‌पादो न (२) स्यादत sa
सिद्धचयात्मके'ति ।

'तत्‌वुरुष्रीयस्ये'ति ड) ;- पुरुषान्तरीयताद्रशधमंस्य प्रसिद्धा्षपि तते पुरुषे
समवायेन तदभावस्य सख्वान्न तत्‌ वुरुषीयाचुमितिव्रतिबन्ध इति भावः|
कस्यापी'ति ;-यचेवम्भूतं यत्किञ्चिन्‌ स्यान , तेनैव प्रतिबन्धान्न तदानीमनुमिति
स्यादिति ; प्रतिक्षणं कस्यचिक्नाशोपगमेऽपि तदात्मबु्तिधर्भ॑स्य प्रतिक्षणं नाशो-
पगमाभावादिति भावः |

अनन्तरं वुनरचुमिति'रिति.- भन्यथा परमशंस्यैव arenqaafatiacd
स्यादिति । ‘agaafaaad’ सिषाधयिषोत्पलतिसमये । ‘ar भनुमितिः।

अनवरतेति, अनवरतं परिस्पन्दमाना ये अपरिमिताः पषनादिपश्माणवः,
a: arg यश्चेतनसंयोगसन्तानः, तदन्तःपातिव्यक्तीनामिस्य्थः। प्रतिक्षण ताश-
संयोगनाशक-क्मापपादनाय(३) "अनवरते'्युक्तम । पकपरमाण स्योगकाकलेऽपि
परमाण्वन्तरस्य संयोगनाशो भविष्यती (ध)त्येततप्रतिपादनाय 'भपरिमिते'ति।
जल -तेजसोषिलम्बगमनशीलत्वमिट्यमिप्रायेण ‘anna! ag aat
प्रतिक्षणश्रुपरमे मानाभाव इत्यत आाह-फलाचुतप्रादे'ति |

ननु तद्रानीमयुमिव्युतूपाद वारणाय-(५) कारणाम्तरमेव करप्यतां, यदभावात्‌
तदानीं नानुमितिरत भाह.--"कारणान्तरेष्ति। ननु कारणताग्रहसमय पष

(१) (“सिषाधयिपोतपादक्षणे' इति पाठान्तरम्‌ । (२) (अनुमित्यनुत्‌पादः
स्यादिति पाठान्तरम्‌ । (३) (कममोनूपादनाय' इनि पाठान्तरम्‌ । (४) Safe’
इति पाठान्तरम्‌) (५) “अनुमित्यनुनपादनायः' इति पाठान्तरम्‌ |

[मा omen oe eee

(3) ‘aagefaetdfa—a च प्रागभावस्य प्रतियोगिषामप्रौनाष्यत्वमते सिषा-
धयिषोतपत्तिकारे सिषाधयिषायाः प्रागभावः, प्रतियोगिनाहपत्वप्रते च परामष्ाप्रागमाबं
एवास्ति arent यत्य तदा नाशो भवति । cam समवायस्य प्रतिबन्धकतावण्छेवुक-
daneaseqaa निरशकप्रागभावत्य प्रकते प्रतिबर्धक्रत्वाप्रघक्ाबपि ssadtfafareur-
agfag श्परि्रेति वाच्यम्‌ ; प्रकते ततयपुरूषीयत्वं तत पुहवसमव्रेतस्वमिष्यस्य विवक्षितत्वात्‌ ।
प्रागभावत्य समवेतत्वामभेनासङ्भतिपरिहारादिति ध्येयम्‌ |

११६ [४४]

६२२ तस्वचिन्तामणो भनुमाणखण्डे

अन्वयत्यभिचरिसन्देष्टः प्रतिबन्धकोऽस्तु, भत भआह-'अन्वये'ति,-- प्राह्याभावानव-
गाहित्वादिति भाषः (2) |

aq स्व-स्वद्राप्येतरयावटूघण्हेतुसमवधाने दण्डससे धटससखमिति ari
कारणत्वप्राहकम्‌ , तद्विरोधितया अन्वयव्यभिचारनिण्यवत्‌ तत॒संशगोऽपि प्रति-
बन्धक पव । किञ्च यत्र ‘afgar वहिव्याप्यवान्‌ पर्वतः, पवते वह्वयनुमित्यन्तुर-
मिषए्रसाधनःमिति-सपृहाटम्बनात्मकानुमित्यनन्तरमनुमिव्यन्तरेच्छा, ततो बहन
मित्यन्तरम्‌ . aa क्षणिक्रपदाथाभावान्‌ ताद्रशसिबाधयिषाप्राकन्तणनवृ्तीनां सर्वेषां
ताद्रशाचुमिट्यव्यवहितप्राक्‌त्षणत्रुसित्वेन तदुभिन्नत्वाभावादन्वयव्यभिचारनिर्णंय
धवेत्यस्वरसादाह--'उपादीयन्ता"मिति। तथाच तत्र परथमानुमिव्युनपत्तिक्तषण-
सम्बन्धक्येव ताद्रशानुमिव्यःयवदितपूववरत्तिभिन्नत्वेन प्रतिबन्धकरत्वान्न सिषाधयिषो-
तूपत्तिकाठे अनुमितिः |

स्वसमानाधिकरणेत्यत्र स्वाधिक्रणत्वञ्च त्षणसम्बन्धस्य विलन्तणस्वरूप-
सम्बन्धेन(ढ) वाच्यम्‌ ताद्रशसमयस्य(ण) पुरुषान्तरीयानुभित्यग्यवहित-
grange ततूसम्बन्धपय्यन्ताजुधावनप्‌। तदात्मीयतत्‌सम्बन्धस्य तदा-
हमन्येव सखात्‌ दुरषान्तसीयानुमितिने तत्‌समानाधिकरणेति नोक्तदोषः |

दीधितिः

भवेह वा तत्‌ पुरुष्ीयानुमिति प्रति तत्तवीपरानुमित्यत्यवहितयुदज्षणत्वादिना,
तादशत्षणच्रत्तित्वविरिएत्वादिना वा कारणत्वम्‌ | तथा च उपमानादेः प्रमाणान्तरत्वं
भज्येत |

(१) ग्राह्मामावावगहित्वाभावादिति प्राठान्तरम्‌

(ड) "विकृश्चणे 'व्यादि- कालिरविकशेषणत्वाख्यत्वरूपसम्बन्येनेत्यर्थः । प्रकते प्रति-
बन्धकताणच्छे दकोऽपिं स एव सम्बन्ध इति ध्येयम्‌ |

(ग) (तादशखमयरपरे'ति -यस्मिनू कारे तत्‌ पुरषे नानुमित्युषपादः, ततक्षणाध्यवहित-
पूवक्षणस्पकालत्येत्यथंः ।

पर्ता प्रकरणम्‌ . 8६१
दीधितिषकाशः

TT ताद्रशक्षणसम्बन्धानां स्वरूपसम्बन्धात्मकतया तदात्मरूपत्वं ततन्षण-
रूपत्वं वा स्यात्‌ । ततात्मनः प्रतिबन्धकत्वमसम्भाषितमेव(त)। न्षणस्य च
स्वसभानाधि ङरणयु्षन्तरोयानुमिद्यञ्यवहितपूर्वंत्तणवृ्तितथा तद्धिश्त्वाभाष इत्यत
भआह--'भवेहु वे'ति । तथा च तत्तत्‌ पुरुषीयानुमितित्वस्य कार्य्य तावच्छेदकत्वान्न
पुरकरान्तरे तद्रशानुमिट्युत्‌पावः। पुरुषान्तरीयानुमित्यव्यवहितपूर्तणस्य ठत्‌-
पुखुषीयानुमित्यज्ञनक्चात्‌(थ) कारणे तत्‌ पुसषरीये'ति। परामर्शादीनां कारणत्व-
रक्ताथेमाह ‘aes’ fa ।

° न च ततवुर्षीयानुमित्यग्यवहितपृवंक्षणवरतित्वषिशिष्टपरामशदिः वुखुषान्तरे-
ऽपि crear तत्रापि तत्‌ पुरखुषीयानुमितिप्रसङ्क( १) इति वाच्यम्‌ ; तदात्मसमवेतज्ञन्यं
प्रति तद्‌।त्मत्वेन समरवबायिकारणत्वकदपनात्‌ पुखष्रान्तरे तदीयानु(२)मिव्युतपादना-
सम्मव्रादिति। वस्तुतस्तु तत्‌ वुरुषीयानुमित्यव्यवहितपुवेत्वस्यैकस्याभाषा(व्‌)-
SHARIR सम्य गिति ध्येयम्‌ |

aq इत्थं कारणत्वे न कोऽपि दोष(३) इत्यत are—‘aur ala |
निरुक्ताचुमितिकारणस्य सवते सम्भवादनुमितिसामग्रच्चभावेन(४) samen:
प्रमाणान्तरत्वकव्यनं यत्‌ तन्न स्थादित्यभः।

(१) प्रसङ्गः स्यादिति" इति vera) (२) सतदात्मीयेति पाठान्तरम्‌ |
(३) (कारणत्वे को दोषः इति पाठान्तरम्‌ । (४) स्तामग्रयभाव।त्‌' इति पाठन्तरम्‌ |

(त) 'भसम्मावितमेवेःति-कारणत्वप्रतिबन्धकस्वयो मिथो faegaar भनुमितिकारणीभूते
भत्मनि भनुमितिप्रतिबन्थकत्वस्याभ्युपगन्तुमशक्यत्वाद्रिति प्रकृतासम्भावितत्वे केचिदु वीजं
वणं यन्ति, तच्नास्माकं समोचीनं प्रतिभाति, पकेनेव Sin पकेनेध च सम्बन्धेन कारणगतव-
प्रतिन्धकल्वयोर्मिथो fartarza तु क।रणत्व प्रतिबन्धकत्वे न तथति। कालिकसम्बन्धेनापि
विभुपदु(थतस्यात्मनो दृत्तित्वमनम्युपगस्छतां प्रटतप्रतिबन्धकता वष्टेदुककालिकलम्वन्धेनात्मा-
भावस्य केवलान्वयिस्वेनातिप्रषङ्कप्रपङ्ग एव धोजमिति तु युक्तमुतपदयामः।

(थ) वप्रभिचारवारणाय srzafafa, ufanagarcora च कारणदि्ि . दत्‌ दुहवीयत्वं

देयमिति ara: |
(द) “फकल्याभावा'दिति-- प्रगुक्ताभ्यवहितपूवंत्वर्रोतप्तिवटकष्वत्वधरितस्मेन ततततु-

व्यक्तिविश्रान्ततयानेकल्वमिति ara: |

तश्वचिण्तामणो भतुमानस्षण्डे
दोधितिः

विलीयेत च परामरशत्वादिना कारणत्वम्‌ , वाधत्वादिना च प्रतिबन्धकत्वम्‌ |
भनयैव रीत्या का्यःन्तरेष्वपि क्लृप्तानां कारणानां प्रतिबन्धक्रानाञ्चातथाल्व-
AIHA तथात्वं प्रसञ्येत। अत दव न हितीयोऽपि प्रकारः, वैय्याश्च
सिद्धेः |

दोधितिप्रकाशः

नयु उपमिव्यम्यवहितपूवंक्षणस्यानुमित्यग्यवहितपूवेत्वाभावात्‌ कथं सर्वेतरा-
नुभितिसामध्री ? अथोपमितित्षणे भनुमितिकट्पनयेव स्वसमानाधिकरणायुमित्य-
व्यवहितयपुवंत्षणोत्पन्नत्वादिना क्लदभकाय्यक।रणभावेन निर्वाहान्नोपमितिसाभप्री
करप्यत इति चेन्‌, तहि अतुमितिस्थठे उपमितिकद्पनयैव स्वसमानाधिक्ररणोपमिती-
त्यादिरूपेण कलुपकराय्यकारणभावेन निर्वाहाक्नानमितिः कल्प्या स्यात्‌ |

यदि च अनुमिनोमि नोपभिनोमीत्यनुऽयवसायबलादनुमितिन्षणे उपमित्य-
भावस्यानुभविकत्वान्नोपमानेनाचुमानस्यान्यथासिद्धिः, तदा उपमिनोमि नानुमिनोमी-
त्यनुढ्यवबसयबलादुपपानादेरपि नान्यथासिद्धिरित्यस्वरसादा्--'विछीयेत चे'ति |

परमशेस्यापि तादशत्यवदितपुवत्षणचरत्तित्वविशिषत्वादिना कारणत्व-
स्थोक्तत्वात्‌ "परामश (१)त्वादिने'ति(ध)। वं बाधस्यापि तादशा(२)व्यवहित-
पुषेत्तणकृत्तिमिन्नत्वेन प्रतिब्न्धकत्वाहू वबवाधत्वादिने'ति(न)। भादिना तदमाष-
व्याप्यनिश्चयत्यादि- (३) परिभ्रहः।

(१) (परामशत्वेनेतिः इति पाठान्तरम्‌। (२) (तादृशानुमित्यग्यवदहिते'ति
क्वचित्‌ पाठः। (३) भतदभावग्याप्यवत्तानिश्चयथत्वादिव्यवच्छेदः इति पाठान्तरम्‌|

नि निः ॥ प ~ग गै [णी ह ae चन oe eo [117 Oe oe, ae’ नप

(ध) ्परामर्ात्वादिनित्यादिषपदेन sarfaqracarfaafiag: |

(न) 'वाधत्वाहिने'ति -सम।नध्रमिकविपरीतनिश्वयस्यव वाधनिश्चयविधय। प्रतित्रन्ध-
कत्वमिति मते य्मि बाधत्वमेकरिवम्‌ तथापि घटवदुभूनरूमिदयादिक्ञानं प्रति “छटाभाव-
वदुभूतल'मिति निश्रयवदु “वटो भूनलनिष्ठाभावप्रतियोगीः "वटो भूतलादृत्तिःरित्यादि-
निश्वषःनामरपिः प्रतिबन्धकृत्वमते वाधत्वमनेकविधं वाच्यम्‌ : विभिन्नखूपेणेव च तत्र तत्र
प्रतिबन्धकत्वमुपेयमिति ध्येयम्‌ |

पकता ब्करणप्‌ ९४

क्यान्तरेषु' प्रत्यन्ञादिधरादिकाहाद्यात्मकेषु (१) "क्लृप्तानां, स क्िकषोहीनां
दण्डादीनाम्‌ Kasay "कारणानाम्‌, पतरं कलप्रानां प्रतिबन्धकानां मण्यकीनाम्‌
'अतथात्वम्‌' ARTA अप्रतिबन्धकत्वञ्च | ‘aaa तादरशप्रत्यक्ताद्यव्यषदहित-
पूवेक्लषण इलित्वविशिणानां तदात्मपरिमाणादरीनाम्‌ , तादशघराधिकरणकपालमात्र-
बुसिद्ित्वादीनाश्च कारणत्व(प) स्यात्‌ । शवं दाहं प्रति arercrafeaqaafe-
भिननन्नत्वेन प्रतिबन्धकत्वे रसभादीनामपि प्रतिबन्धकत्वं स्यादित्यथः(कः) |

‘aa qa’ कर णताचच्ठैदकावच्छिक्नसमाजाधीनकारय्योत्पादस्य (ब)क्ारणता-
वच्छेदककोटो निवेशादेव । द्वितीयोऽपी'ति, -- भनुमि्यभ्यवहितपुवववृ्तिसिद्धि-
भिन्नसिद्धचमभाव एव पत्ततति-कल्प त्यथः । दूषणान्तरमाह वैयर्थ्याश्चे'ति |
भनुमित्यग्यवहितपू्ववर्तिमिन्नत्वेन वस्त्वन्तरस्यापि प्रतिबन्धकत्वे त्ततिषिरहात्‌
।सद्िरयथ्येमित्य्थः(२) | |

दीधितिः

सिष्ाधयिकाविरहविरशिएटस्य सिद्रश्चनुमानातिरिक्तसाधकमानयोरन्यतरस्था-
भावः कारणमिति तु कचित्‌ ; तन्न; साधकं हि मानं सिद्धिस्वरूपयोग्यं, agate,
तत्सामघ्री षा ?

पाः कामकाज 2 बऽ = ies caw च क Lt} 1 ॥ गदि षि । [ eee oe Se षी) —— = we —, = 1 17 7 | . . च च्च = = = 1 “Sees ee ee 1 । aye क गणी = se कि ए अ हि स 1) . . न्क ॥ Tn ta Pei» aie af one

(१) ‘saanfaematy इति पाठान्तरम्‌ | (२) भसिद्धेवयध्यमित्य्थ
इति पाठान्तरम्‌ |

(प) “कारणत्व 'मिति- प्रत्यक्षादिखूपकाय्यं तादवाकार्याधिकरणतत्तदात्मपरिमाणादीनां
घटा दिरूपका्यं च घटाधिकश्ण-कपालमात्रदृततिष्ित्वादीनां कारणत्वं घ्य दिस्यथः । तेवां ast
कारणत्वेनेवाप्रसङ्कातिप्रसद्भा दिदोषासम्मवादरिति भावः । |

(क) अत्र जगदीक्ञल्तु -"कारय्यान्तरेषु areqepararerfag’ saat शाभ्वुबोषल्वा-
afesd प्रति स्वघमानाधिकरणज्ञाणटद्‌ाव्यवदहितप्राकक्षणीत्‌पन्नसविषयकत्येन हेतुत्वे विनश्य
दुवल्थल्य पदार्थोपल्थित्याःः क्ञाष्दधीदैतुत्वं न स्यान्‌, प्रत्युत शाष्दधीप्राङक्षणोत्पन्नस'स्कारदे-
रपि तत्र हेतुता स्यात्‌। पुवं स्वसमानाधिकरणदादान्यवहितप्रार्‌क्षणदृत्तिभिन्नस्वेनेव
मण्य पधादेदहप्रतिन्धकत्वे कदाचिदुपदिन्दाहानां मण्यादरीनां दा्प्रतिबन्धक्त्वं न स्यात्‌ ›
mega तादप्येणोदासोनल्यापि बटादेदहिषरिरो धित्वं स्यादित्यथः' । इतव्य॑वमाह |

(ब) कार्य्योत्पादस्येत्यत्र का््योतपादा दिकस्यति पाठः समोचीनः प्रतिभाति, स्वेनेवोक्ते
दवितीयप्रकारे का््यातिपादल्याधटकत्वात्‌ | जगदीश्षस्तु (भत एवेत्यस्य का्याष्यवहित-
पूव॑त्वाद॑ः कारणतानवश्छदकत्वादेवेत्यथ्मेव CILATE |

&
8

तल्विन्तामणो भलुमाणखण्डे

नाधः, aguftea विनायुमितसामयुमित्यभावप्रसङ्गात्‌ । न द्वितीयः |
सिद्धेः पूर्वं तदुपहितत्वाभावेन प्रव्यक्ञसामप्रीस्ेऽप्यनुमित्यापत्तेः , भनुमानाति-
रिक्तेल्यस्य वैयर््या्च। न तृतीधः; भनुमितिसामश्यभावत्वेन प्रत्यस्कारणत्वम्‌ ,
भनुमितसाविर्ह-विशिष्पत्यत्त-सामध्रचमावत्वेन चानुमितिकारणत्वमिस्यन्योन्या-
Taq) स्थाणत्वाभावव्याप्यद्शेनन्ञषणे प्रतियोग्यारोपविरहेणाभावध्रल्यक्तसामप्री-
विरहात्‌ Taare स्थाणत्वारोपन्तणे तदभावानुमित्याप्तेरित्यपि कथित्‌ |

दोधितिपकाशः

उपाध्याय -(भ)मतं (१)निरस्यति.--.सिषधयिषे'ति। अनुमानात्मकसाधक-
मानस्य तादराष्य aera तिष्राधयिष्राविरहकारे कदाप्यनुमितिनं स्यादतो"ऽनु-
भानतिरिक्तेति। ‘agian सिद्धयुपहितम्‌ , स्वजन्यसिद्धिविरिषए्म्‌(म) |
'तत्‌सामप्री,- सिद्धिसामप्री | "तदुपहितत्वाभावेने'ति, -स्वजन्यसिद्धिकार
ध्व॒तदुपदितत्वस्य सखादिट्य्रथः। “अनुभानतिरिक्त ति, भनुमितेः पुवंमनु-
मानस्यापि तदुपहित(योत्वामावारित्यथेः।

a8

यद्यपि सिद्धिक।ले(र) पतदुपदितत्वेन(२) ताद्रशलिद्ध्चभावहेतुत्वेरव तादरश-
सिद्धचपदहितसाधकमनामाबोऽपि(र) aa इति साधकमानप्रवेशोऽपि व्यथं द,

( ९ ) °मतमुपन्यस्यति' इति पाठरन्तरम्‌ | ( ९) सप्तम्भन्तं ‹सिद्धयपदितत्वेः
दति क्वचित्‌ पाठान्तसम्‌। (३) Saran’ शाब्द न ardfaa: |

(भ) (उपाध्याये'ति यज्ञपत्युपाध्यायेस्यथः |
(म) वेशिष्टयमत्र कालिकविकेषणताटितसामाना धिकरण्यसम्बन्येन बोध्यम्‌ |
(य) aa जगदीक्ञस्तु-“अनुमितिभिन्नसिद्धिप्राक्क्षणा वच््छिन्नत्वमेव तादृशसिद्धयपहितत्व-
faeget नातिप्रसङ्गो न वा घयर्थ्य॑मिति sta ' मित्याह |

(र) ‘fafeare’ इति-सिद्धिकारु clea: । एवं तदुपघानकाछ एव पिद्धिसम्भवेने-
त्यपि बोध्यम्‌, तेन उभयोः खमनेयत्येन तदभावयोरपि समनेयत्यपरवति gerarafaae-
नेवापराभावस्यापि छामः । एवमपि rata तादश्शतसिद्धयमावत्येनेव कारणतायाः कल्पनीयतया
न साधकमानेन तिदेवंयथ्याशङ्ेति धरयम्‌ । चेयथ्थंमच्र निस्प्रयोजनकत्वम्‌ । अन्यथा भखण्डा-
MASI साथंक्यसस्मवाव्‌ |

पक्षिता-प्रकरणम्‌ ६२७

तथापि स्वजन्यसिद्धचसाधारणकारण(९)कालोन्नरकाखीनच्दं (ल) यदि faaraafgaca
निवेश्यते, तदा जनितेकसिद्धिकापरसिद्धिसामप्रीक्ालावच्छिश्नचन्ञुरादिकारे ताहूश-
सिद्धरभावात्‌ तत्रानुमितेकरणाय्र साधकमानदस्य साथक्येऽपि(२) सिद्ध यपहित-
स्यैकस्यानुमानसप्र तद्रशसिद्धश्चभावदशायामनुमित्यन्तराजनकत्वादचमानातिरिक्ते-
त्यस्य वैयश्यमेवेति भावः) |

सनुमितिसामप्रेच ति,-- भनुमितिसामप्रीो ताद्रशब्र्यन्नसामप्रचभावघरिता,
` तादशप्रत्यत्तसमप्री च भनुमितिसामग्रचचभावघरितेति तादशसामप्रीज्ञानाधोनमपर-
` सामध्रीक्ञानमिति काय्यकारणभावग्रह अन्योन्याश्रयात्‌ (व) ताद्रशकार्कारणभाव-
प्रहामावु इत्यथैः |

केषाञ्चिद्‌ दूषणमाह -श्थाणत्वेति। प्रतियोग्यारोपेति। स्थाणत्वा-
रोपेत्यथः । "अभवपरत्यन्ते ति --'भभावरो करिकप्रत्यन्नेत्यर्थः। उपनीतभानन्तु(श)
सवतो दुवेरमिति भावः(४)। (तदभावेति स्थाणत्वाभावेत्यथः। केचिदित्य-
स्वरसस्तद्वीजन्तु प्रतियोग्यारोपस्य(५) दैतत्वमैव खण्डितमिति।

दीधितिः

वस्वुतस्तु स्वतन्त्रान्ययव्यतिरेकशालित्वाक्नियमेन प्रथमपुपस्थितत्वाहघवाश्च

TABATA तथात्वम्‌। अन्यधा वाघादेरप्यत्रेवान्तभावप्रसह्त्‌ (घ) |

(१) स््रजन्यसिद्धयपिएरणक्ालोत्तरकालीनतम्‌? इति क्रचित्‌ पाटो ea |
(२) '्दलसार्थेकत्वेऽपिः इति पाठान्तरम्‌ । (३) eased इति पाठान्तरम्‌ |
(४) उपनीतमभानन्त॒ सर्वथा दुरभमिनि मात्रः इति -क्धचित्‌ पाठः|
(५) कोचिदि्यस्वरतस्तु प्रतियोग्वारोस्यत्यादिः क्वचित्‌ पाठः ¦ |
_ (ट) अत्र स्वजन्यतिद्धयसाधारणकालछः काला यस्येति बहू वी हिसमासाश्रयणात्‌
स्वजन्यसिद्धधक्राधारणकारणकालेत्यस्य सवजन्यसिद्धिसाम प्रीकालीनेत्यथः । उसतरकारटीनत्व-
franca च स्वजन्यसिद्धुवत्तरकालीनत्वमित्यथः। तथा च स्वजभ्यसिद्धिसामप्रीकाीनत्व-
मित्यथंः । तथा च स्वजम्यसिद्धिन्नामग्रीकाछी नत्वोपरक्षितत्ये सति स्वजन्यसिदुवत्तरकाीन-
त्वोपरक्षित्व मित्यथः ।

(व) स्वग्रहसायेक्षप्रहमरापेक्षग्रहकत्वल्यान्योन्याश्रयरूपत्वा दिति भाषः |

(a) अनेन alfeaqzeatgfasatearar |

(ष) aware जगदीक्षः--"वाधादेरित्याद्विना सनप्रतिपक्षमग्रहः। तथा च भनुमिवता-
fare विशिश्तिदधेतयाविवप्रस्यशसामग्रया वाधपनूप्रतिपश्वादेश्वन्यतमत्वावच्छिन्रभावस्येने-
वानुमितिेतुता emg वाचायमावस्य पथक्‌ करणस atearafiad:? । इति ।

तस्वचिन्तामणो अनुमामखण्डे

दोधितिप्रकाशः

aq सिद्धिसाम्रीपदेन सिद्धचसाधारण-कतिपयकारणमेव धत्तभ्यम्‌ ; नतु
सिद्धचपधायक्रयावत्‌-(१)क(रणचक्रम्‌ , येनान्योन्याश्नयः स्यात्‌ , भनुमितसाविरह-
विशिश्प्रत्यत्तसामग्र्यभावत्पेनानुमितिंतुत्वमित्यत्र परव्यन्ञसामग्री चच्चमनोयोग-
सहितालोकसंयोगा(२)वच्छेदक वच्छेदेन बहिचनज्ञुःसं योगा दिरूव (२) धत्तव्येति कथ-
मन्योन्याश्च् इत्यस्वरसादाह - 'वस्तुतस्त्वि"ति।

९२८

स्वतन्े'ति,- ताद्रशसिद्धचभावं विहाय ताद्रशसामग्रच्चभावस्य ताहूश-
सामश्रचभाबं विहाय ताद्ररसिद्धचभावस्यान्वयव्यतिरेकादित्यथः(४) । ताद्रशान्य-
तराभावोपदस्थितिकारे तारशसिद्धयभावारेनियमेनोपस्थितत्वादित्यथः |

यद्यपि ताद्रशान्यतरक्नास्तीति शाब्दबोधकरारे ताद्रशसिद्धचभावादेश्पस्थित्य-
भवान्न(स) नियमसम्मवः, तथापि तद्नीमपि मनसा(५) तादशबनोधसम्भव
इत्यभिप्रायः |

"लाघवात्‌ शरीरखाघवात्‌। श्रत्येकमेवः ताद्ररशसिद्धचभावत्वादिनेष |
'अन्यथाः स्वातच्छयेण प्रतिबन्धक्रयोरपि भन्यतरत्वेनाभावस्य हेतत्वे। ‘asta’
पज्ञवाप्रतियोगिक्रोरावेव |

a शा

(१) ध्यावत्‌'पदं म्रन्थविरेष्रे afta | (र) संयोगावच्छेदेनेति क्वचित्‌ पाठः|
(३) (वहिसंयोगादिरूपैव'इति क्वचित्‌ पाठः| (४) (तादृशसामग्रयम।वं विहाय
तादश सिद्धयमावत्यः दत्ययमशः पुत्तकविरोष्रे arta) (५) मनसेति क्वचित
पाठः|

भवच विरिष्टुदधित्वसामान्यल्येव वाधसतप्रतिपक्षप्रतिबध्यतावच्छेदकत्वादयुमितित्वल्य'
तशुनवण्छेदुकत्वेन वाधदिरित्यायसङ्गताथगिति वाच्यम्‌ ; इच्छाविशेषाणाभुत्तजकव्वानुरोषेन
प्रस्यक्षष्थले चाक्षुषत्वाह्टिकमेव प्रतिबध्यतावच्छेदकं कल्प्यते, शाब्दस्थरे योग्यताज्ञानस्य
कारणतयेव निर्वाहान्न तत्र वाधप्रतिबन्धकता seca, उपमितेः शक्तिपरिच्छेदात्मकतया न
बहुपादिषाधप्रतिबध्यत्वम्‌ , स्ष्टतिल्थले च aracq विपरीतक्तानजन्यसंल्कारनाहस्वया
फरुबलकृरप्योद्ोधकाभावेन वा रुष्टत्यनुषपादसम्भवात्‌ पारिशेष्यादनुमितित्व्यंव वाधप्रवि-
बध्यता वच्छेवकत्वान्ना सङ्गतिरिति ध्येयम्‌ |

(ख) शाष्दुबोषत्य शब्दोपल्थाप्याथमात्रवि षयकस्वादिति |

पचता-प्रकरणम्‌ ६२३

दीधिति

न च अनुमितसाषिरहस्य प्रत्येकविशेषरणत्वे गोरवम्‌ ; cael सत्याम्‌
AIST Mat जञायतामितीच्छायामनुमितेखतपादात्‌ सिद्धावनुमितिविषयेच्छा विरहस्य,
प्रत्यक्ञसामप्रीसखे च ताद्रशोच्छाया (१)मनुमितेरनुतपादेन (ह) साधकमाने अनुमिति.
त्वादिप्रकारकेच्छाविरहस्य पृथगेव बिशोषणतायास्त्वयापि वाच्यत्वात्‌ |

दीधितिप्रकाशः

ननु agaaarfacer यत्र विशेषणं तयोरेबान्यतरत्वेनाचुगमः, नतु
वाधदिरपि, अन्यथा तस्य प्रत्येकविशेषणत्वे गोरवादित्याशङ्च निषेधति न चे'ति |
भनुमितसाविरहस्य प्रत्येक (२) विशेग्णत्वस्यावश्यकत्वं दशयति- शाष्दसिद्धा'विति।

परात्य्निकादिसिद्धो सत्यां aged ज्ञानं जायतामितीच्छायुष्यात्‌(न्ञ)
४शाग्दे'ति। 'ताद्रशेच्छायाम्‌ः-अशाब्दं erat जायतामितीच्छायाम्‌ । ‘agfafa-
त्वादी'व्यादिनिा प्रत्यक्ञान्यक्षानत्वादिपरिपरहः।

दीधितिः

स्थनिवत्तेकग्रत्यन्ञादिसामप्रीसमवहितान्यत्वादिना च ताट्रशोच्छयोरुगमे
गोरबम्‌ , भन्यतरत्धघटकयोरन्योन्याभाषयो(क)मिथो विरशेषरणविरष्यभावे

दिनिगमरकाभावबश्च |

+ eee eee, 1) = ० ति 1 1

(१) ‘saree ज्ञानं जायतामितीच्छाया'मिति पाठान्तरम्‌ । (१) पपरत्येकमेव'

इति पाठान्तरम्‌ |

(ई) प्रत्यक्षसामग्रीवकादुपजायमानेन verte तत्रत्येषछाविषयसिद्धिसम्मवात्‌ प्रका-
शभ्तरेणासम्भवतल्व विषयसिद्धिकाया एव सिषाधयिषाया अनुमितिप्रयोजकस्वाविति मावः |

(क्ष) शाण्दान्य-तन्रत्यप्रास्यक्षिकादिसिद्धेरशान्दशानस्वप्रकारक-तादरोच्छां प्रति प्रति-
वन्धकस्वादिति मावः |

(क) मेवह्वयावण््छित्रप्रतियो गिताकमेवस्येवाम्यतरस्वषूपतथा प्रहृते तदषटकीभूतसिदधि
भेद-निक्करूपसाधकमानमेदास्मकान्योन्यामावयोरित्यथंः |

११५ (४५

१३० तच्वचिन्तामणौ भल्मानखण्डे

दोधितिप्रकाशः

ननु सिद्धाबनुमितिषिषयेच्छाविरहस्य विशेषणत्वे पवते ag: शाव्वसिद्धि-
सखे घरनुभितिज्ञनक(१)परामशंससे age? ant जायतामितीच्छाया. भि
उसेजकत्बपत्तिः।

न चानुमितिविषरयकेच्छाभावत्वेन विशेषणत्वमिति नार्थः, fara aafafa-
विषयिणी या इच्छ्‌, तस्यास्तदुभ्यक्तित्वेनाभावः सिद्धो विशेषणम्‌ । scaagra-
mam घटानुमितिसामप्रीकाखे च अशाब्द ज्ञानं जायतामितीच्छा(२) न तसह
भ्यक्तित्वेनोपादेयेति नोक्तातिप्रसङ् इति बाख्यम्‌ ; तथा सति प्रत्यक्तसामप्रचामपि
तक्तदुष्यक्तयभावस्य विशेषणत्वे afafacerq नहि यदिच्छाभ्यक्तिसे भनुमितिः
तदिच्छायक्तिससे प्रत्यन्तं जातमिति(३) चेत्‌ aged ari जायतामित्यस्य पवते
बहिरशाभ्वं aa जायतामित्यथः(४)। सिद्धावनुमितिविषयकेच्छेत्यादेः सिद्धावन्‌-
मितिविषयिणी या तादशेच्छा(५) तद्भावस्य विशेषणत्वमित्यथः। तथा च पवते
धहिरशण्दं aia जायतामित्याकरकेरक्तभमावधघरित-तसदिच्छाभाव(६)स्तोमविशिष्ट-
सिद्धित्वेन प्रतिबन्धकत्वं वक्तु" शक्यते, न तु तादृशेच्छाभावधरितस्तोमविशि्ट()-
परत्यक्नसमप्रीतवेनेव्याशयात्‌ | अत पव पवते बहयनुमितिविषयङ्किच्छात्वेनैबोभयन्रो
सेजकत्वम्‌ |

प्रत्यक्तादिसामग्रीसमवहित-ताटूशेच्छावारणन्तु स्वनिवत्तकेत्यादिना काय्ये-
मित्याशयेनाह -स्वनिवत्तके"त । स्वं ताद्रशेच्छा, तक्निवत्तंकं यत्‌ श्रत्यन्ञादि
प्रत्यन्तं seq उपमितिश्च, ततूसामप्रीसमवहितं यत्‌ स्वं, तदन्त्वादिनेत्यथंः।
भादिना त्तहुव्यक्तयन्यताद्रशेच्छात्वादिपरिग्रहः। प्रत्यत्तादेरिच्छानिवत्तकत्वन्तु
स्वबिषयसिदडत्वतुद्रथा, क्नेच्दु स्थे स्वरूपसतसिद्धत्वस्यापीच्छाविरोधित्वादिति |
स्वनिवत्तेकानुमितिसामप्रीसमवहितेच्छासंग्रहाय ्रत्यन्तादीति। प्रत्यत्तादिसामप्री
कालीना पेते बहवरशाब्दादिज्ञानं जायतामितीच्छा तु स्वनिवत्तकप्रत्यक्तसामप्री-
कालीनेवेति नातिप्रसङ्कः | |

(१) पक्षतापरामर्ससच्वेः इति क्वचित्‌ पाठः| (र) धन प्रत्यक्चसामग्रचाम्‌
घटानुमितिसामग्रीकारीनाश्चाब्द ज्ञानं जायतामितीच्छाः इति पाठान्तरम्‌ ।
(३) (जातमस्ति". इति क्वचित्‌ पाठः| (४) (जायतामितीच्छाथामित्यथे इति क्वचित्‌
पाठः| (५) चया इच्छाहइति पाठान्तरम्‌ । (६) (तादशेच्छाभाव' इति
पाठान्तरम्‌ | (७) स्तोमधटितविशिषटे'ति क्रचित्‌ पाठः|

प्ता -प्रकर्णप age

ag fatgarst या cca उत्तेजका, तसदिच्छामाषधिशिष्टसिदिःवत्यक्ताहि-
सामव्रचोरन्यतरस्यानुमितित्वादिपरकारकेच्छाभावसमुदायो विशेवणमस्तु, तादश-
साधारणेच्डभावसप्रुदायस्य प्रत्येकविरेषणत्वे atari किञ्च यत्र॒ विषय-
विशेषे भनुमितित्वादिप्रकारिकेवेष्ा जाता, न त्वशाब्द्‌ ज्ञानं जायतामित्या(९)-
कारिकः, तत्र तादशेच्छाभावस्य प्रत्येकविशेषणत्वे गौरवाद्न्यतरामावः कारणमस्तु
इत्यत(२) आह--अन्यतरत्वे'ति। सिद्धिभिन्नत्वे सति यत्‌ तादृशसामप्रीभिन्ं
तद्धिन्नत्वमन्यतरत्वम्‌ , किं वा ताद्रश(र)सामग्रीभिन्नत्वे सति यत्‌ सिद्धिभिन्न तद्धि-
न्नत्वमन्यतरत्वमित्यत्र विनिगमनाविरह इत्यथः |

दीधितिः

आत्मनिष्ठश्च समवायेन सिद्देरभावः कारणम्‌ , सिन्नमिन्नेन च सम्बन्धेन
तत्तदसाधारणकारणरूपायास्ततसामग्रच्ाः, मणिविशष्स्य agita इतरविशिष्टस्य
मनोयोगादेः प्रतिबन्धकत्वायोगात्‌ ; तथा च कथमन गवरूपेण तयोरभाषः कारणम्‌ |

दीधितिष्रकाशः

नयु - स्वरूपक्षम्बन्धरूपा कारणता, सा च अवच्करेदकमेवाद्‌ faaa |
अवच्छेदकमेदो ऽप्यवच्छेदकानामसमनियतत्वम्‌। saa च बिशेषणविरोष्यभाष-
भेदेऽपि भवच्छेदकयोः समनियतत्वमेवेति) कथं कारणतावच्ेदक मेव्‌ः(५) स्यादत
व्ाह-'भत्मनिष्ठश्चे'ति। ततवुरषीय-मनःसयोगविशिश्लोकसंयोगावच्ठेदका-
वच्लिन्न-(६)चन्ञुःसंयोगस्य समवायेनाभावो afefag an तदनुमितिज्ञनकः
स्यादित्याशङ्मपनेतमुक्रम्‌ “भाव्मनि्ठश्चेति । 'भिन्नमिन्नेन चे'ति, ताद्रशचश्ुः-
संयोगप्रतियोगिचनज्ञुनियामकाद्रणा दिसम्बन्धेनेलयथः ।

तस्तदसाधारणे'ति,- कालाद्िघरित(ख)सामप्रच्चाः प्रतिबन्धकस्वे माना-
भावात्‌ ; भआत्मसंयोगावच्छिन्न-मनःसंयक्तचन्ञुःसंयोगादिरपाया avs) aa
sana सिश्नमिश्रसम्बन्वनाभावः कारणमिति gazes: |
(४ (जायतामि्येवमाकारिकाः इति पाठान्तरम्‌ | (२) इत्यस्वरसादाह"९ति
पाठान्तरम्‌ । (३) तदिच्छासामग्रीः इति पाठान्तरम्‌ | (४) (लमनयत्यमेष
कथःमिति पाठमेदः। (५) (क्रारणतामेद' इति पाठान्तरम्‌ | (६) संयोग।वच्छिन्न'इति
पाठान्तरम्‌ ।

(ख) (काङादी'ति-जन्यमात्राधारणकारणकाष्टादीस्य्थः |

वस्वचिन्तामणो भतुमानखण्डे

नुः तादशवन्ुःसंयोगविशिष्ट-मनोयोगः(१) प्रतिबन्धकोऽस्तु ; दथा ख
arenfas पव समवागरेनोभयोरन्यतरत्वेनाभावः कारणमस्तु, अत भह-
'मणिबिशिष्टस्ये'ति । 'अग्रोगादि'ति गोरवादिति भावः । जनकटवप्रतिबन्धकत्वयो-

विरोधात्‌(ग)।
दीधितिः

ad faz: सिषाधयिषाषिस्हेण वं शिष्यम्‌ दककालावच्डेदेन काठधलि-
त्वम्‌, वरत्यन्तादिकारणचन्ञुःसंयोगादेस्तु अन्याद्रशमिति । सामप्रीषिशोषाभावस्य
हेतत्वेऽपि खघवात्‌ सिद्धयभाव aa पक्तव्यवहारनिमिश्म्‌ । पतदेवामिसन्धाय
प्रव सिनिमित्तमुक्तमिति वक्ष्यति |

dak

फानुपहित सि द्ीच्ड्‌ विरह विशिषटसिद्धचमावापेत्तया बाधामाबस्य लघुत्वे-
ऽपि सिदस्ाधनष्य> qamagicacan वाद्रशसिद्धचमावस्थावभ्यकत्वे बाधाभाषो

न निविशते गोरवात्‌ ।
दोधितिप्रकाशः

प्रतिग्रोगितावच्छदकसम्बन्धमेदावभावेक्यासम्भवपुक्वा सिदि-तवसामप्र्चोः
सिष्राधयिषाविरष्टस्य प्रतियोगितावच्ेदकस्य सम्बन्धमेदादभा्वक्यासम्भवमाह-
'दव"मिति। सिष्राधपरिषाकारीनतसिद्धेरपि तदात्मवरल्तिना कालान्तरीयेण ततकालीनेन
धा आलत्मान्तस्डृस्िना सिबाधयिषाभावेन विरिषत्वादाह-- पककालावच्ठेदेगकात्म-
वृचित्व' मिति | (अन्यादश'मिति- यत्‌कालावच्छेदेन यदात्मनि सिवाधयिषाभावः,
ततूकालावच्छरेन तद्रात्मीयमनःसं युक्तताद्रशचल्ञुःसंयोगः प्रतिबन्धकः, aa सिषा-
धयिषाविरशविशिटतदात्मीयमनःसंयुक्तचक्ञुःप्रतियोगिकरषं agfgealacay: |

(१) ‘anda एवः इति पाठान्तरम्‌,

(ग) पएतदधिकारेण जगवोक्षस्तु - "यद्यव्यात्ममनोयोगत्वेनानुमितिजनकल्यापि निहका-
न्यतरत्वेन ततुप्रतिबन्धकत्वेऽपि न क्षतिः, gestae तयोर्षिरोधाव, मभिस्वावेक्षया शुङस्वेनेव
मणिविशिष्टव हित्वेन दाहप्रतिवन्धकत्वाकल्पनाव, तथापि fafieraraca विक्तेषणाद्यभावानि-
ग्कित्वादखण्डतत्तदुषपक्तित्वेन हेतुत्वासम्मवादुक्तास्यतरत्वावच्छिन्नाभावत्येन च हेतुत्वे
अन्यतरत्वां शेः विशेष्यविरेषणमावन्यत्यासेन गुरतरकाय्यंकारणमावहूयापत्तेः fafearae-
सामप्रयाः प्रत्येकाभावल्वेनेव देतुस्वमिष्येव qe युरूमिति stan’ इत्या इ |

परता-प्रकरणम्‌ aah

यथपि aeqag:daine स्वप्रतियोगिचजु्निंयामकादष्टसम्बन्येनारमषूुसि-
स्वादु यत्‌काषावच्छेदेन तादशादषठसम्बन्धेन ताद्रशचन्ञुःसंयोग(१)स्यात्मवृतित्वं aa-
कालावच्छयदेनात्मनि सिषाधयिषाविरह शत्यत्राप्येककालावच्छेदेनेकातमषुचितं
वैशिष्टय' aa शक्यत ca, तथापि तत्रैकात्मञ्रचतित्वमभाषस्य fader, fea:
समवायः, भत्र च तादरशसंयोगस्य ताद्रशाद्र्टसम्बन्ध इति सवथा सम्बन्धक्यं न
सम्भवतीति ara: |
नन्वेवं सामप्रीविशेषाभ।वस्य स्वातन््येण हितत्वे स रव किमिति a
quad भाह-- 'सामप्री'ति। ‘ara’ ताश्शसिदिसामप्रचभाकापेक्षिया ताहश-
सि्चमावस्य रधुत्वात्‌ | "दतदेव' छाधवमेव | इदमुपलक्षणम्‌ ; सिद्धसाधनस्थक्े(र)
ताशशसामप्रीविशेवाभावस्य ससेऽपि पक्ता (दे)ग्यव्हारामावात्‌ ताद्शसिदच-
भाषस्तथेत्यपि बोध्यम्‌ |

नन्वेवमपि लाघवाद्‌ बाधाभाव पतत्‌पतलिनिमिक्तमस्तु, भत भाह-- "फे fa ।
‘page पक्षपवप्रतसिनिमि्तस्यावश्यकत्वे। गोरवादि'ति,- areas पक
व्यहाराभाबो नोभयसम्मत शति Ula: |

दोधितिः

वि रिष्टसिद्धशचचभावस्य चात्मनिषएठस्यैषायुमितिदेतुत्वेऽपि तस्य परभ्पर-
सम्बन्धादेव पवंतादौ पक्ष्यवहार इति ध्येयम्‌ । रकस्य पंसोऽनुमितसासखे-
ऽप्यन्यस्य afgcfgo: प्रव्यन्ञादिसामप्रीससरे भनुमित्यनुत्पाद्त्‌ तत्इक्वीयायुमिति
प्रति तन्‌षुर्षीग्ाजुमित्‌साविरहकालीनतत्‌पुख्षीयसिदिसामग्री विशेषविरहो ऽनन्यगति-
mead हेतुरुपेतन्य इति वदन्ति |
दीधितिष्रकाशः

नन्वेवमात्मनिष्ठस्यैव सिद्धधभावस्य हेतुत्वात्‌ पवंतादौ कथं पक्तब्यहार
इत्यत भ।ह--'विशिषटसिद्धचमभावस्य'ति | "परभ्परासम्बन्धा'दिति- साक्तातसम्बन्धेन
सिद्धचभावस्य तथात्वे सिद्धिदशायामपि पवते समव्रायेन सिदधशचचभाषस्य सत्वात्‌

(१) (तादशसंयोगस्यात्मन्रत्तित्व "मिति पाठान्तरम्‌ । (२) "सिद्धक्षाधनसत्तवेः
इति पाठान्तरम्‌ | (३) पपक्चव्यवहाराभावात्‌' इति aera | |

तस्वचिन्तामणो भयुमानखण्डे

awe
पक्ञष्यषहारः स्थति, न स्याश्च भयमात्मा सखी cagreneargers agara:
सिधश्चमावदशायां पत्तीभूततदात्मनश्च अहं सुखीति सिदधिदशा्यां तदात्मनि
पत्त्यव्ार इति | व =. *s

परम्परासम्बन्धश्च WaRsasaea यदात्मनि aaqwH यतसाध्यकसिडश्च-
भाषः ततकाटावच्छिन्नतदाट्मीयततपक्तत्वं तदात्मीयतनपक्तत्वव्यवहारनिमिचम्‌ |
तवात्मीयत्वश्च ततपत्तस्य तदात्मन्रुसि- arg शसिद्धन्चभावप्रतियोगिसिद्धिनिरूपिह्न-तत्‌-
साभ्यनिष्ठप्रक्रारतानिरूपित-ततपन्ततावच्तेषक (१) रूपावच्छिन्न-विशेष्यत्वम्‌(घ) ; तेन
भत्तीतानागतयोरपि(ङ) भत्मनि सिद्धश्चभावकारे न पर्तत्वव्यकहारक्ञतिरिति(२)
ध्येयम्‌ | ॥

ननु तदात्मीयताद्रशचज्ञःसंयोगस्य agaal सच्वेऽपि दोषवशाद्‌ षहचयादे-
रप्रहदशायां वहेरनुमितिदशनात्‌ तदभावोऽपि ताद्रशसामप्रीमध्ये(च) निवेश्यः |
दोषाश्च वुद्वमेद्‌ नियन्त्रित विषयेन्द्रिययोवत्तेमानाः | तव पुरुषान्तरीयचक्तुषि विषये
वा तत्‌ पुखषीयचज्ुदोषस्य विषयदोषस्य वा सखदशायामपि पुरुषान्तरस्य प्रत्यक्तो-
वयात्‌ कथं सामान्यतः सामप्रीविशेषाभावस्य हेतुत्वं ae) अतस्तक्ततवुखुष `
मेदनियन्ितमेव(३) काय्यैकारण भावमाह ‘ane | (तद्िरहिणः' भनुमितवसा-
विरहिणः। 'तत्वुर्षोये'ति,- भत्र अनुमित्‌सायां न तत्‌ पुरुषीयत्वमन्वितम्‌*४),
तस्यानुमितसासचेऽपि घरादो तद्विरहस्य ससेन तन्‌काटीनायाः(५) साम्रचाः
प्रतिबन्धकत्वापातात्‌ , किन्तु तद्विरहे ; तथा च तत्‌ पुद्षीयो योऽनुमितसाविरहः
aaangiacafafger या तत्‌ वुरुषीया सिद्धिसामप्री तदभाव इत्यथः(६) |

(१) पपक्षतावच्छेदकावच्छि्नि' इति पाठान्तरम्‌ । (२) पपक्षत्वक्षतिरितिः इति
पाठान्तरम्‌ | (३) (अतस्तस्य पुरुष्रभेदे'ति पाठान्तरम्‌ । (४) (तत्‌पुरुषीयत्वं नान्वितः
मिति पाठान्तरम्‌ | (५) Tear "तत्‌कालीनायाः इति पाठो नास्ति । (६) (तत्‌-
काटीना तत्‌पक्षब्रृत्तित्वविरिश ar सिद्धिसामभ्री तदूविरह हत्यर्थः इति पाठान्तरम्‌|

(a) एतेन ag भात्मनि यदुविकेष्यकप्रकृतसाध्यप्रकारकसिदयभावस्तदा वत्र पकषता-
ल्यवहार हति स्थितम्‌ |

(क) वत्तमानकालावष्ठेदेन तदुविशेष्यकप्रकृवसाध्यप्रकारक सिद्धयभावस्याध्पनि ad-
म।नत्वादिति area: |

(व) (तवमाबोऽपिः-दोषामावोऽपि । (ताहशसाममप्रीमण्ये'-पक्षताङ्कषिनिकषित्तसिदधि-
सामग्रीमण्ये |

पन्षता-प्रकरणम्‌ ६३५
तत्‌पुख्षीयसिद्धिसामप्री च ततवुरुषीयचन्ञुमंनोयोगस्तादशचसुःसंयोगः(१) तत्‌-
पुरुषीयचन्ञुषि विषये च तत्‌ वुरुषीयताद्रशदोषामावश्वेत्येवंरूपा प्राह्येति न दोषः(२) |

तत्‌वृख्षीयानुमितसाविरहकाठे पुरुषान्तरीयग्रत्यक्नसामप्रीसखेऽपि पतत्‌-
युख्षीयाजुमितिसम्भवात्‌ सामग्र्यां तत्‌ पुरषीयत्वमिति । - 'भनम्यगतिकरयेने"ति-
gaint स्ेपुदषुसाधारण(२)कास्यंकारणमावस्यासम्भवादिति भावः |

दीधितिः

भथ सिद्ध्चलरायुमितो सिषाधयिषा हेतुरस्तु । न चेवं मण्यादिस्थलीयदाहं
प्रति , उत्तेजकस्य हेतुत्वाप्तिः ; उन्तेजकानामनद्धगत्वात्‌ , aaqarafatae-
मण्याद्यभावस्य चाञ्चगतत्वादिति Aq, इहापि दरिं तोऽनन॒गमः सिषाधयिषायाः |

दीधितिपरकाशः

सिषाधयिषाविरहकाटीनायमितो ग्यभिचारादाह- 'सिद्धचन्तरे'ति। (रवम्‌
विशिष्टाभाषस्याहदेतत्वे। उन्तज्ञकाभावकाटीनदादे व्यभिचारादाह- भण्यादि-
स्थटीयेःति। “अननुगातत्वा'दिति-मणिमन्जोष्रधादि(४)साधारणस्योत्तेजकटवस्यै क-
स्याभाबादिव्यथः |
aq तेषामनन॒गतत्वे तदूघटितविशिषएाभावोऽप्यननुगत वचेत्यत(५) आह-
तावदि'ति। यत्‌किञ्चिदृसेजकविशि्मणिसस्वेऽवि तावदुत्तजकाभावस्तोमविश्ट-
मणेरभावसखादिव्य्थः(६) | हापि भनुमितावपि। दशितः इति याद्रश-

याद्श्ेत्यादिनेति शेषः । ,
दाधितिः

सिद्धचक्तराजुमितित्वश्च भनुगतनतिप्रसक्तं दुवचम्‌। सिद्धिस्थितिक्षालीनां
स्वेतरसिद्धिकाखीनां वा भनुमिति प्रति हेतुत्वकल्पने च विनापि सिषाधयिषां
सिदिनाशकाले भयुमित्युत्पादो दुर्वारः |

(१) क्वचित्‌ ‘ada इत्यनन्तरम्‌ (तन्‌ पुरपीयतादशसिपाधरयिप। मावश्चेत्येव मिति
पाठो दृश्यते । (२) नोक्तदोषः इति पाटरान्तरम्‌। (३) सर्वनाधारणस्यः इति
पाठान्तरम्‌ । (४) भमन्त्रौपधी' इति पाठान्तरम्‌ । (५) वविशिष्टाभावोऽपि
कथमनुगत इत्यतः इति पाठान्तसम्‌ | (&) (मणेरभावादित्यथः इति पाठान्तस्‌ ।

तसखचिन्तामणौ भनुमानखण्डे

दीधितिप्रकाशः

ननु यतवन्षकयत्‌साभ्यकस्थरे पकविधैव सिषाधयिषा, तत्र तेन सरूपेण
हैतुटवमस्तु, भतः कार्यंतावच्केदकं खण्डयति ‘fagaavia सिद्धच्तरत्वम्‌
भनुमितिसामान्यवृत्तितथातिप्रसक्तम्‌ | सिद्धचम्यवहितो्तरत्वञ्च तततदुव्यक्तिधिधान्त-
तथा अननुगतमित्य्थः। अनुमितिमात्रस्यैव स्वात्मकसिद्धिकाटीनत्वात्‌ 'स्थिती'ति।
स्थितिकाखीनत्वञ्च तत्‌(१)कारोतपसिकषत्वम्‌( ङ) ; तेन नोक्तदोषः |

९३६

नच सिद्धिस्थितिकाखत्वं तसिडशच्चधिकरणकाटभ्वंसाधिक्षरणत्वे सति
सिद्धश्चधिकरणक्षालत्वम्‌ सिद्ध चधिकरणकालमात्रस्यैवातस्तत्‌ सिद्ध चधिक्रणकाल-
५ साधिक्षरणत्वे सति ततूसिद्धचधिकरणन्नणत्वं ततसिद्धिस्थितिकारत्वं वाच्यम्‌ ,
तथा च ततदुव्यक्तिविधान्ततया. कथमनुगम इत्यत आह -'स्वेतरे'ति। भनुमिति-
मात्रस्यैव स्वात्मकसिद्धिकाखीनत्वादाह--्वेतरे'ति |

यद्प्यत्रापि स्वत्व(र)प्रवेशादननुगम पव, तथापि स्वमेदा(ज)वच्छिन्नस्वाधि-
करणक्षणोतपलिकत्वसम्बन्धेन सिद्धिविशिष्टाञचुमितित्वम्‌ । उत्‌पत्ति३)प्रवेशात्‌(म)
स्वानन्वसेत्‌पत्तिकतिद्धिविशिणा्चमितो(ज) न व्यभिचारः | 'सिद्धिनाशकाल इति-
तत्‌कालीनायुमितेनिं ङ््तकाय्यताबच्ेदकानाक्रान्तत्वादिति(४) Ara: |

` (१) (तदुत्‌पत्तिकालोत्‌पत्तिकत्वम्‌' इति पाठान्तरम्‌ । (२) 'स्वत्वस्ये'ति
पाठान्तरम्‌ | (३) “उत्‌पत्तिकत्वप्रवेशात्‌' इति पाठान्तरम्‌ । (४) भनाक्रान्ततया-
इति" हति पाठान्तरम्‌ |

(छ) am तत्पदेन feufata cea) जानत्य स्थितिश्च न प्रथमक्षणे दरिभाष्यते, भत
पव शानादेः प्रथमक्षणे उत्पत्तिः, द्वितीयक्षणे स्थितिः, तृतीयक्षणे रय इत्येवं भ्यवदहियते । तेने-
वानुमितिमात्रल्य स्वात्मकसिद्धिकारीनत्वप्रयुक्तो दोषोऽत्र set निराकतत शक्यो नाम्बया |

(ज) "ह्वमेदेःत्यादो प्रथमस्वपद्मनुमि तिरूपानुयोगिपरम्‌ । द्वितीयस्वपदं सिद्धिशूप-
प्रतिषोगिषरम्‌ |

(क्ष) wy वृत्तित्वम निवेष्ये ति शेषः |

(न) हवानन्तरोवुपतिकेःत्यत्र स्वपदेनानुयोगिभूतानुमितिः, acat: सिदयत्बतिक्षण-
छपर्वद्वितीयदहणश्त्तिस्वात्‌, aaqia सिकाधपिषाङूपकारगाभावादिति |

पर्तता-प्रकरणप्‌ 8 ३

दीधिति

वकस्य च पुसः सिद्धिसत्वे भन्यस्य सिषाधयिषाशन्यस्यानुमिल्यनुर्पाद-
प्रसङ्ूः | तसत्‌ वुखुषीयताद्रशानुमिति प्रति तत्तत्‌पुख्षीयसिष(धयिषाया हेतुत्वे
भनन्तक्राय्येकारणमावप्रसङ्गः। गपि च सिद्धो acai विनापि सिषाधयिषां
सामान्यसामश्रीतोऽचु मितिसामन्योत्पत्तिप्रसङ्कः |

®
®e

दोधितिषकाशः

, ननु स्वाग्यवषहितोत्तरक्षणोत्पत्तिकत्वसम्बन्येन स्िदधिविरिएानुमितित्शं तथा |
भग्यवहितोत्तरत्वश्च दितीयतुतीवन्तषणसाधारण(र) वाच्यम्‌(१), भत ॒ भाह-
'वकस्ये'ति। "भनुमित्यनुत्षाद'ति- तदीयानुमितेरप्यन्यकीयसिदच्रव्यवहितोलर-
कालोतपत्तिकत्वेन काय्यतावच्केदक्षाक्रान्तत्वादिति भावः। ततसिकाधयिषात्वेनः
ततुपुकूषीयसिषाधयिषात्वेन । रत्थश्चातिप्रसङ्काभाक्रात्‌ क्षाय्यंकारणभावेऽपि ग
साभानाधिक्षरण्यं प्रत्यासन्तितया निबिशत इति भावः |
नयु स्वखामानाधिकरण्यावच्छिन्न-स्वाम्यवहितोत्तरक्षणोतुपलिकत्वसम्बन्धेम
सिदिविशिष्टाचुमितित्वं तथेति न काययक्षारण(२)भवानन्त्यमत आह-*भपि 2’fa |
'सामान्यसामप्रीतः शति,- सिद्धचनुस्तराचुमितिस्थरे याषदुपधायकपरामशास्मिमनो-
योगादिकस्य सिद्धिकालेऽपि aaa सामत्रया भनुमित्युतूपावप्रसङ्कः |

न च सिद्धच्नु्तरायुमित्युपधायकर-परामशव्यक्तं स्तप्वेन देतुरब्यावश्यकल्वात्‌
anaes तसिद्धिकारे सामान्यसामप्रीतोऽचमित्यचतूषाव इति वाच्यम्‌ ; परामशं-
नकानुमित्यनन्तरं बिनध्यव्वस्थेन विनापि सिवाधयिषामनुमित्यन्तरजननापातात्‌
तस्तूपरामशंब्यक्ति-तद्वात्मसंयोगा दिभ्यक्तीनां .सखात्‌(३) |

न॒ च ततत्तणसम्बन्ध A कारणम्‌ , अनन्तानां ततत्तणसम्बन्धारना awz-
भ्यक्तित्वेनानन्तक्ार्य्यकारणमभाषमपेश्यैताद्रशसिड चभावस्थैकस्यैव देतुत्वकषल्पनाया

(१) ‘Marae इति पाठटन्तरम्‌} (२) भभावस्यानन्त्यमत आहः इति
पाठान्तरम्‌ | (३) 'तदात्ममनोग्ोगादिव्यक्तेस्तदार्नीं सत्वादिति पाठान्वरम्‌ |

(2) afed निदक्तमेषाघल्तात्‌ सावंमोमनिरक्तिप्रकरणे |
११०८ [vg]

९३८ तस्वचिन्तामणो भनुमानखण्डे

युक्तत्वात्‌ | "भन्यथा(१) ततत्तणसम्बन्धानां विशिष्य देतुत्वेनेवातिप्रसङ्खभङ्गे विशेष-
कारणमाभरस्यैव कल्पना न स्यादिति ।

दीधितिः |

नहि ताद्रशबिशेषसामप्रीं विना सामान्यसामधध्रया भन्चुमितिजनकत्वं नास्ति,
न धा भन्यत्रापि तहूविशेवसामप्रचन्तरमस्ति, तत्‌कस्पने चातिगोरवम्‌। शह
ज्ञायमाना सा fageqaata स्यात्‌ , सा चन जायते, ततकारणाभाबादिति चेत्‌,
सामा जनिष्ट, भनुमितिसामान्यन्तु स्यादेव । कार््याचुतूपादस्य ‘fear कारणा-
भाषमसम्भवात्‌ |

करणव्यापारत्वेनादश्यककारणभावस्य परामशंस्य कारणतादच्छेदिका GAA
न कारणमिति तु भ्रमः, प्रतिबन्धकान्तराभाववदन्वयव्यतिरेकशाटित्वेन हेतुत्वात्‌ ¦
भन्यथा यथाकस्तम्मवं निमित्तकारणस्य समवायिकारणत्वाद्यवच्वेदकत्वप्रसङ्खात्‌ |

दीधितिप्रकाशः

नयु सामान्यसामग्री विरशेषस्तामग्रीसदितैव(२) कार्य्यो पधायिका ; प्रते घं
सिषाधयिषारूपविशेषसामप्रीविरशान्न कार्यमिदयाशङ्कय निष्धति-- नही"ति ।
'ताद्रशे'ति-सिव्राधयिवारूपेव्यथः। 'तदूविशेषे'ति- तसत्‌पर(मशेव्यक्तितचन्मनो-
थोगभ्यक्तोनामपि पूर्वोक्तरीत्या सादिति ara: |

. मनु faaaqucafaat सिद्धचभाव श्व विशेषसामप्री ; aaa aqz-

भाषान्न Haat भाह-"ततुक्षस्पने चे'ति। "भतिगोरव'मिति,- सिषाधयिषा-
विरहविशिष्टसिदधयभावस्यैवोमयन्न देतुत्वकल्पनेनातिप्रसङ्गभङ््‌(३) काय्येकारण-
भावद्वयकतेपने(४) गोरवमित्यर्थः |

aga ‘ce जायमाने ति। ‘ge’ सिद्धिस्थके । ‘ar भवुमितिः। ‘ara’
सिडेखराजुमितिश्च । "तत्कारणम्‌ सिषाधयिषा । ‘ar सिदुच्तराजुमितिः |
वताहशसामध्रचा विनापि सिषाधयिषां तसिद्धयनुच्तरानुमितिज्ञनकत्वादेव(५) ताद्रश-
सामप्रीधशादनुमितिसामान्यं(६) स्यादिव्यथः। |

(१) (अन्यथा adda aan’ इति creamy) (र) (समवहितेव' इति
पाठान्तरम्‌ | (३) “कस्पनेनानतिप्रसङ्घः इति पाठान्तरम्‌ । (४) कलपनागौरवमित्य्थ'
इति पाठान्तरम्‌ । (५) “जनकत्वादेतादश' इति पाठान्तरम्‌ । (६) (बल।देवानु-
मितिसखामान्यम्‌ः हति पाठान्तरम्‌ |

वर्ता AHCI are

कारणाभाष'मिति,- कारणामाषस्तु पूर्वोक्तरीत्या न सम्भवतीति भावः(१)।
ननु पक्ततातुत्वे परामर्शोऽवच्ठेदकोऽस्तु, भत आह--करणः्यापारत्वेने'ति |
च करणस्य(ठ)(२) भ्यापारवत्वनियमैन(३) परामशेस्य कारणत्वमादश्यक्षप्‌ |
पत्ततधिास्तु ग्यापारत्वासम्भवात्‌ पक्तत्वविशिष्टे aa पत्तधनतान्ञानं हेतुरिति-
भरमेणावच्तदरकत्वमेवेव्यर्थः(४) |
्रतिबन्धकन्तरे'ति,- बाघावीलयर्थः(५) । “भन्यथा' स्वातन्त्येणान्वयष्यति-
रेकशालिनोऽप्यहेतुत्वे(६) । "यथासम्भव'(ड)मिति- यत्र निमित्तकारणस्य समाय.
क।रणप्रत्यासन्नतया(७) कारणत्वं aaa: ; यथा इच्छां प्रति mare: aw
तस्य(ढ) क्ञानषिशिष्त्वेनेव हेतुतया(८) भतिप्रसह्नवारणसम्भवात्‌ | समवायिकारणस्य
कार्य्येण साक्तातसम्बन्धात्‌(ण) तस्य कारणत्वमावश्यकमिति भावः|

(१) ‘dar असम्भवीति मावः इति पाठान्तसम्‌। (२) (करणत्वष्य' इति
पाठान्तरम्‌ | (३) (नियमात्‌ इति पाठान्तरम्‌| (४) प्पक्षत्वविशिष्टे पते
धमेताज्ञानम्‌ इति क्रमेणः इति पाठान्तरम्‌ | (५) प्रतिवन्धकरान्तयाभावेति वाधाभावा-
aay इति पाठान्तरम्‌| (8) ‘stad’ ह्यनन्तरं (यथासम्भवमित्यतः पूर्वं
'हेतुतावच्छेदककोरिप्रवेश इति वाः इत्यतिरिक्तः पाठः क्वचिद्‌ दश्यते | (७) प्रत्या
सत्याः इति पर्ठान्तसम्‌। (८) तत्र विशिषत्वेनेव हेतुतया इति पाठान्तरम्‌ ।

ee eed का" णक डि --ध-नविन न्क मोः 1 [~

(2) व्यापारषत्‌कारणत्वस्येव करणरक्षणत्वादिति हदयम्‌ । तथाहि हजग्यष्ये सवि
तन्यज्ञनकत्वस्यैव वध्यापारषक्षणत्वादनुमितो व्यातिक्तानरू्पकरणस्य ध्यापारभूते परामर्शं
तजन्यानुमितिजनकत्वं विना quae श्यापारत्वं न fadefa, तत एव च नोपपथते तशर
ध्यासिक्षानल्य करणत्वमपौति तत्तदोषनिवरत्तनार्थं॒परामर्सस्यानुमिंतिकारणत्वमावश्यकमिति
भावः ।

(ड) भयथासम्भव'मिष्यनेन धटध्वंसादिषरूपकाय्यस्य समवायिकारणत्वाप्रसिद्धया adfia-
निमित्तकारणत्य दण्डदेस्तथात्वासम्भवेऽपि न क्षतिरित्यपि सूचितम्‌ |

(ढ) "तस्येःति--षमवधायिकारणत्येत्यधः |

(ग) 'साक्षावूसम्बन्धा'दिति-समवायरूपसाक्षातसम्बन्धादित्यथंः | ITI तु समषाव-
वरिततामानाथिकरण्यास्मकपरम्परासम्बन्धादिति। ननु कार्ण सह सद्षमतसम्बन्धत्य
रम्परासम्बन्धत्य वा न डिच्चिदायन्ययसाधकत्वं कारणतावच्छेदुकसम्बन्धस्योभयनरेव घाक्षात्‌-
संसर्गहशादिति चेन्न जन्यसस्वावच्छिन्नं प्रति द्रव्यत्वेन दन्यस्य सामान्यकारणतायाः कल्पन-
घ्यातिप्रसङ्कमङ्गाथंमा वद्य कत्वेन विशेषल्यकेऽपि तत्य कारणताकष्पनायाः छर न्याप्यत्वा-

दिवि । इदमेव समषायिकारणताकल्पने विनिगमकं बोध्यम्‌ |

ayo aeafararaott भनुमानखण्डे

भयायुभितिस्ताधार्णसिद्धः प्रतिबन्धकत्वे तद्भावस्य मण्याद्यमादष्रत्‌
प्रतिबन्धकाभावत्वेन काय्यकालश्ृ्तेरेव देतुत्वादनुमितिकाले च तदसम्भवात्‌
सा नोतपद्येतेति चेन्न, यस्थ मण्याधथभावादेः काय्यसमकालतया भन्वयम्यतिरेक्षित्वं,
तस्यैव तथात्वेन हेतुत्वम्‌ , न तु सर्वस्य गोरवात्‌ | भन्यथा समवायिकारणस्य

क स्यं सहभूतस्यैव हेतुत्वात्‌ कारणमात्रस्य तथात्वप्रसक्तौ प्राभाकरा धव
विज्ञयेरन्निति |

दीधिनिषरकाशाः

(तद्भावस्य' अनुमितिसाधारणसिदश्चमावस्य । (तदसम्भवात्‌ तादश-
सिद्धचमावासम्मवात्‌। ‘ar अनुमितिः । "यस्येत्यादि, "काय्यसमकारतया!(१)
कार्य्योत्पस्िन्षणवच्तेदेन का््याधिक्ररणदेशब्रसितया । (तथात्वेन काय्यंकाल-
बु्तित्व्रेन। न तु सवस्य परतिबन्धकाभावस्य। “अन्यथा aga कटटृतत्वेनव
अन्नापि कल्पने |

'समवायिक्ारणस्ये'ति,-- अन्यथा विनध्यदबस्थस्य स्मवायिकारणत्वे
निरध्रयत्(त) त्षणिक्त्वञ्च ततुकाय्यस्य स्थादिति |

यद्यपि प्रतिबन्धकाभाबस्य काय्येसहभूतत्वेन हेतुत्वात्‌ कारणमान्नस्य
तथात्वापस्ति(ध)रित्पुपेक्ष्य समवायिक्ृरणस्येति विशेषायुधावनमफरम्‌ , तथापि
क्यसामान्ये समवायिकारणस्य तथा(२) हेतुत्वं Fag, न तु प्रतिबन्धक्राभावस्य,
यत्र गुणविशेषे द्रव्यविशेषे बा प्रतिबन्धकत्वमेव न Faq, तत्र तदभाषस्या-
हेतत्धादिति |

(१) (काय्यकालन्रृ्तितया' इति पाठान्तरम्‌, एतेन "काय्यंस्तमक्रालतयाः इति
दीचितिग्रन्थस्थलेऽपि “काय्यक्रालब्रृतितये"ति पाठान्तरमवगम्यते। (२) अन्थविरोपे
तथाः इति नास्ति।

(a) "निराश्चयत्व'मिति--काय्ोत॒पत्तिकारे समवायिकारणरूपत्याश्रयस्याभावा-
दित्यथः। शकगिकेर्वन्चेतिः-समवायिकारणनाशघ्य कार्यं नाशकत्वेन स्वद्वितीयक्षण ca
कार्यंत्य नाज्ञादेकक्षणमात्रवृत्तिस्व मित्यर्थः |

(थ) “तथात्वापत्ति'रिति काय्यंसहभूतस्वेन हेवुल्वापत्तिरियथंः |

पहता-प्रकरणप्‌ ९४१

'तथास्वप्रतकतो' क्य॑सहमूतस्वेन हेतुर्व-(१।१्रसकतौ । श्राभाकश
धवेति, तेषां काण्यसहवसिंत्वेनेष(२) हेतत्वाहु विनध्यदवस्थतादशा्या(९)
कारणत्वमान्रस्यैवाभावादिति भाषः।

भ्॑रेदं तत्वम्‌ ; - यत्र यतृन्षणे वाहोतूपत्तिः, ax aaa तदभ्यकषहितपूर्वं्णे
च मण्य।चमाव इत्याक्रारकान्वयग्यतिरेकाभ्यां हेतत्वभ्रहः। मप्यायुत्पल्तिकालेऽव्य-
धिकरणाम्तरे मण्पाचयभावस्य स्वाह दाहापसतिरतो यतेत्यस्याम्बयभ्यतिरेक-
शरीरमभ्ये fais: ) तथा च स्वाधिकरणक्तषणाग्यवहितपूर्त्षणषृसित्वप्रत्यासस्या
मण्यभावादेः(३) कारणत्वम्‌ । मण्युत्‌परिक्षणाग्यवहितपुवक्षणश्च न तव्धिक्रणे
मण्याद्यमावाधिक्ररणक्षण।ग्यवहितपृबेन्ञण इति |

aad समवायिकारणस्यापि खा धिक्षरणक्षणाभ्यषहितपुवत्षणवृतित्वप्रत्या-
सस्या कारणत्वम्‌। तेन विनभ्यद्वस्थस्य समवायिनो(४) न काय्यौपधायकत्वम्‌ |
कारणताग्रहश्वम्‌ ;-यदा घरोतूपत्तिः, स्वाधिक्षर णतह्‌कालायव्यवहितपुदत्तषण कपाल
fafa स्वाधिकरणक्तषणाव्यवहितपु६न्षणं यदा कपालमितरकारण(व)- समवहितम्‌ ,
तदा तत्र RWS तदुत्तरन्षण(५) धट इत्याकारकान्बयव्यतिरेकप्रह ईति भाषः(६) |
तसदिन्धने (७) aagie प्रति तन्तदिन्धने तत्तट्द!होत्पलिकालीन(धोमण्यभाक्षस्वेन
हेत॒त्वम्‌ (=)। `

(६) ‘agafua एवे'ति ‘aaa’ इति च पाठान्तरे। (२) हेतुत्वादिति
विनश्यदवस्थदशायामिति पाठान्तरम्‌ | (३) भ्मण्याद्यभावदेः'हति पाठान्तरम्‌|
(४) (विनश्यदवस्थसमवायिन' इति पाठरन्तरम्‌। (५) ददा तत्र तदुत्तरक्षणे"
इति पाठान्तरम्‌ । (£) ग्रहेणेति भावः" इति कचित्‌ पाठः| (७); कचित्‌^तस्दिग्धनेः
इति काय्यांशचे fanaa arma एव पाठः| (८) हेतत्वे"हति क्वचिन्‌ पाटः |

णी eee ee 21D oa = ऋ —— . [री णै

(द) "काीने'ति-क्षणदृत्तीत्यथंः । अन्यथा eqesreataa मण्युतपत्तिकाढल्यापि
दाहोत्पतिकारूतया मण्युतपरिक्षणे दाहोत्पत्िप्रसङ्गात्‌ ।

(a) (कारणतावच्छेदुकावलीदृल्येव' कारणतावच्छेदकोपलकषितल्येव, न तु कारणता-
वण्छेदुक वि शिषटस्येति | अत्रेदमवपेयम्‌, ~ कारणत्य कोरधायकतायः प्रयो अकं कार्ण्याष्यवहित-
प्राङ््षणावच्ठेदेन कार्याधिकरणदृत्तित्वं कारणवावष्छेदुकसमानापिकरणमेव, न तु कारणता-
वच्ेदकावच्छिन्नमपि, तेन दाहोतपत्तिप्राष्क्षणावचछेदेन दाहाधिकरणेन्धननिङ्पितशततिताया
वाहोवपत्तिकारीनत्वानवच्छित्तत्वेऽपि तवसामानाधिकरण्यल्यानपायान्न arelrtarasararat
मण्यभावस्येति तात्पर्यम्‌ | |

तस्वविन्तामणो भतुमानसण्डे
कारणता ( १)बष्ठेवकषलीदस्येव(न) वय पुषंसखं = का्योपधाने तप्‌ ,
बीतस्वहुकाहोत्‌(२)परयधिकरणक्तणवृत्ित्वविशिष्टस्य तत्दुदााक्‌काके avast
तिः ।

कनी

ava

ad तस्दुघटं प्रति त्ततूकालीन(प)तसत्‌कपाटत्वेन हेतुत्वम्‌ | सामाभ्य-
Sam च विशेषसामध्रीसष्टकारेण काय्यापिधायिकेति a. षिनध्यव्वस्थकपाछे
घटोतपसि(३)रशित्यपि कथित्‌ |

दीधिति |

प्रभाकरस्तु षिनाप्यनुमितसां क्वचित्‌ परामर्शानमितिप्रबाहस्याहिर्ल-
लप्रस्यानुभविकत्वात्‌ कालमेदकल्पनायाश्च मानाभावात्‌ मानाभावाच्च पत्तता
नानुमितिदेतुः। परथानुमाने त॒ सिद्धसाधनमर्थान्तरबिधया दूषणमित्याुः(क) |

इति श्रीमदुरधुनाथशिरोमणिङृतायां दीधितौ अनुमानखण्डे
पत्तताप्रकरणं समाप्तम्‌ |

(१) ‘aa कारणतावच्छेदकावरीदंस्यैव फलोपधाने aan’ इति पाठान्तरम्‌ |
(१) ("तत्तद्‌ दाहोत्‌पत्तिक्षण वृत्तित्ववि शिष्टस्य तत्तद्दाह-प्राकूकाले wats न
कषति'रिति पाठान्तरम्‌ । (३) 'धटे(त्पत्तिरित्याहूः केचित्‌ इति पाठान्तरम्‌ |

(न) (तत्ततकालीनेःत्यन्र॒तत्तत्कारपदस्य वष्टीसमासनिष्यन्नत्वे भात्माभ्रयादिदोषात्‌
कम धारयपक्षाङ्गीकारेण तत्र तत्र कारे वत्तमानेत्यथंः। त्रापि काप क्षणपदम्‌ , तेष
धटाधिकरणं यो यः कणः तस्येव ततततृक्षणत्वेन परिग्रहः, भन्यथातिप्रसङ्गात्‌ ।

, (ष) स्वाधिकरणक्षगाष्यवहितपूरक्षणे यदा कपारमितरकारणासमवहितं तदा वत्र काक
agent बटानावाहु व्यमिचारवारणाथ कपाले इतरकारणसमष हितस्य विशेषणम्‌ |

(र) भाइरित्यनेन प्रहृते Reza: सूच्यते, a च ्रमाणपुङ्षानुभवल्येष
बस्तुसाधकतथा "नहि करिणि इष्टे चीत्कारेण तमनुमिमते अनुमावार' इति प्न्येन तिद्धिसस्ये
परमाणुरषीयानुमित्यभावानुभवस्यावेदितत्वात्‌ प्रजृतल्यानुभविकस्वो क्तिरसङ्गते"ति |

पत्तता-प्रकरणम्‌ १४७३
दीधितिष्रकाशः

श्राभाकरास्त्वि'ति-कविदि'ति,- यत्र अनुमिच्युतपतिन्षणेऽपि(१) परा-
मर्शान्वरसामप्री नियता तत्रेत्यर्थः(ब)। ("परामशंप्रवाहस्याचुमितिप्रवाहस्य चेत्यथः |

शकालुमिति नाशानन्तरमेवापरानुमितिरिव्यश्राह(२)-*कालभेदे'ति | सिद्धे
रपरतिबन्धकत्वे कथं सिद्धसाधनोदुभावनेन परस्य निग्रह इत्यत्राह (३)- "पराथ 'ति।
भर्थान्तरे'ति,- सिद्धे भे भाकाड्ञाविरहात्‌ तदभिधाने(9) भर्थान्तरमित्यथः(भ) |

इति श्रीमदभवानन्दीये तखचिन्तामणिदौीधितिप्रकारो
अनुमानखण्डे .पत्तताप्रकरणन्याख्या
समाप्ता |

(१) “अनुमित्युत्तरक्षणेऽपिः इति पाठान्तरम्‌| (२) ‘faa ame’ इति

पाठान्तरम्‌ । (8) शस्यत आहः इति पाठान्तरम्‌ | (*) तदभिधानम्‌ इति
पाठान्तरम्‌ | ^ |

(a) एकपरामर्शादबुमितिदहयस्योवूचादेऽपि careracaarlafa भाषः ।

(भ) वदुक्तम्‌--"प्रकतादर्थादप्रतिसम्बद्धाथंमर्थान्तर'मिति भ्यायसुत्रव्याख्याने बत्तिकृता
विश्वनायन्यायपञ्चाननेन--्रृतात्‌'-परजृतोपयुक्तात्‌ ,-श्यवछोये पञ्चमो, तेन प्रकृतोपयुक्मधं-
्पेष्यासम्बद्धाथोमिभागम्यान्तरम्‌ , प्रह़तानाकारङ्कितामिधानमिति कटितार्थः इति ।
सिद्धेऽथ भाकाङ्क्ा विरश्च विरोभिसमषधानात्‌' । इति
तकी दि-पक्षतास्तंस्य प्रन्थस्य पदुरिष्यनी |
aeterean सन्टश्वा धीकाकीपवुशमंणा ॥

एण्ड) By Tae Asiatic Socrery
1963 |

Price Rs. 20

Printed by Sri Sunilaksha Chaudhury at Metropolitan Printing & Publishing
House -Private Ltd. 7, Chowringhee Road, Calcutta-13. == `